Y Cyfarfod Llawn
Plenary
16/05/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Rhianon Passmore.
Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Rhianon Passmore.
1. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r heriau y mae'r diwydiant adeiladu yn Islwyn yn eu hwynebu? OQ59542
1. What assessment has the Welsh Government made of the challenges facing the construction industry in Islwyn? OQ59542
Llywydd, runaway inflation, supply chain bottlenecks and skills shortages all face the construction industry in Islwyn and across Wales. The Welsh Government works closely with the sector to address these significant challenges.
Llywydd, mae chwyddiant allan o reolaeth, tagfeydd cadwyn gyflenwi a phrinder sgiliau i gyd yn wynebu'r diwydiant adeiladu yn Islwyn a ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r sector i fynd i'r afael â'r heriau sylweddol hyn.
Thank you, First Minister. The Royal Institute of Chartered Surveyors monitoring for quarter 1 of 2023 found that there was a 67 per cent reported shortage in quantity surveyors, a 54 per cent reported shortage in other construction professionals, and a 61 per cent reported shortage in bricklayers. In Wales, construction workloads have increased, almost entirely driven by publicly funded house building projects and other public sector works. Whilst many Welsh chartered surveyors expect employment levels to increase over the next year, the apparent skills shortage across the sector means that many firms will struggle to recruit staff that they require. So, First Minister, we know that Wales and the United Kingdom needs a Labour UK Government who can begin to rebuild the shattered and decimated economy of the United Kingdom, much like the post-war Labour Government of Clement Attlee rebuilt Britain after world war two. First Minister, in the meantime, what actions are the Welsh Government taking to ensure that Islwyn and Wales have enough suitably qualified people in this vital sector of the construction industry?
Diolch, Prif Weinidog. Canfu gwaith monitro Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig ar gyfer chwarter 1 2023 fod prinder o 67 y cant a adroddwyd o syrfewyr meintiau, prinder a adroddwyd o 54 y cant o weithwyr adeiladu proffesiynol eraill, a phrinder a adroddwyd o 61 y cant o fricwyr. Yng Nghymru, mae llwythi gwaith adeiladu wedi cynyddu, wedi'u hysgogi bron yn gyfan gwbl gan brosiectau adeiladu tai a ariannwyd yn gyhoeddus a gwaith sector cyhoeddus arall. Er bod llawer o syrfewyr siartredig Cymru yn disgwyl i lefelau cyflogaeth gynyddu dros y flwyddyn nesaf, mae'r prinder sgiliau ymddangosiadol ar draws y sector yn golygu y bydd llawer o gwmnïau yn ei chael hi'n anodd recriwtio staff sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod Cymru a'r Deyrnas Unedig angen Llywodraeth Lafur y DU a all ddechrau ailadeiladu economi'r Deyrnas Unedig sydd wedi'i dryllio a'i hanrheithio, yn debyg iawn i'r ffordd y gwnaeth Lywodraeth Lafur Clement Attlee ailadeiladu Prydain ar ôl yr ail ryfel byd. Prif Weinidog, yn y cyfamser, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan Islwyn a Chymru ddigon o bobl â chymwysterau addas yn y sector hanfodol hwn o'r diwydiant adeiladu?
Well, Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. We certainly know the prescription offered by the UK Government—it's 'let them pick fruit'. That was yesterday's message from the Home Secretary. She said, of course, they would need to be specially trained to make sure they knew a strawberry when they saw it, but the idea that, after 13 and more years of a Conservative Government, that is the best they have to offer people in the United Kingdom tells you everything you need to know about the current state of thinking in the UK Government.
The Member for Islwyn is absolutely right, Llywydd, that the construction industry is busy in Wales, but it is busy because of the pipeline of public-funded projects that this Government continues to pursue across Wales. Private house building is falling here in Wales, and in the constituency of Islwyn, for example, 84 new homes for social rent and shared ownership are being constructed in Blackwood, and nearly £6 million of the investment needed for that will come directly from the Welsh Government.
We go on working with the industry to invest in the skills that will be needed for the future. But it's true as well, Llywydd, that the industry itself must invest. It must make sure that it sets out career pathways for young people—young women and young men—showing them how the skills that they can acquire can be put to good use and how there will be careers for them in the future. It's a partnership approach that is needed. It's why, here in Wales, Ministers chair the construction forum. It will meet again in July. The Minister for Economy and the Minister for Climate Change will both attend, and, together, we will address the challenges that undoubtedly exist for the sector.
Wel, Llywydd, diolch i Rhianon Passmore am hynny. Rydyn ni'n sicr yn gwybod beth yw'r presgripsiwn sy'n cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU—'gadewch iddyn nhw gasglu ffrwythau'. Dyna oedd neges yr Ysgrifennydd Cartref ddoe. Dywedodd, wrth gwrs, y byddai angen iddyn nhw gael eu hyfforddi yn arbennig i wneud yn siŵr eu bod nhw'n adnabod mefusen pan oedden nhw'n gweld un, ond mae'r syniad, ar ôl 13 mlynedd a mwy o Lywodraeth Geidwadol, mai dyna'r gorau sydd ganddyn nhw i'w gynnig i bobl yn y Deyrnas Unedig yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am y sefyllfa bresennol o feddwl yn Llywodraeth y DU.
Mae'r Aelod dros Islwyn yn llygad ei le, Llywydd, bod y diwydiant adeiladu yn brysur yng Nghymru, ond mae'n brysur oherwydd y llif o brosiectau wedi'u hariannu'n gyhoeddus y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i'w dilyn ledled Cymru. Mae adeiladu tai preifat yn lleihau yma yng Nghymru, ac yn etholaeth Islwyn, er enghraifft, mae 84 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol a chydberchnogaeth yn cael eu hadeiladu yn y Coed-duon, a bydd bron i £6 miliwn o'r buddsoddiad sydd ei angen ar gyfer hynny yn dod yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru.
Rydym ni'n parhau i weithio gyda'r diwydiant i fuddsoddi yn y sgiliau y bydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Ond mae'n wir hefyd, Llywydd, bod yn rhaid i'r diwydiant ei hun fuddsoddi. Mae'n rhaid iddo wneud yn siŵr ei fod yn cyflwyno llwybrau gyrfaoedd i bobl ifanc—menywod ifanc a dynion ifanc—gan ddangos iddyn nhw sut y gellir gwneud defnydd da o'r sgiliau y gallan nhw eu hennill a sut y bydd gyrfaoedd iddyn nhw yn y dyfodol. Dull partneriaeth sydd ei angen. Dyna pam, yma yng Nghymru, mae Gweinidogion yn cadeirio'r fforwm adeiladu. Bydd yn cyfarfod eto ym mis Gorffennaf. Bydd Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd ill dau yn bresennol, a gyda'n gilydd, byddwn yn mynd i'r afael â'r heriau sydd heb amheuaeth yn bodoli i'r sector.
First Minister, in 2022, the Welsh construction output reached £5.7 billion. However, this has been part of a gradual decline since 2004, when the output was nearly £7 billion. Construction businesses in Wales contribute to 14 per cent of all employers—a crucial pillar of the Welsh economy. The latest Qualifications Wales release of data showed that, by the end of 2022, there was a 7.9 per cent decrease in certificates awarded for construction, planning and the built environment sector, as you just outlined, compared to the end of 2021. So, First Minister, what actions are you taking to ensure that this doesn't become a long-term trend and that we can attract more people into the construction industry? You just said that it is needed, so why hasn't action been taken sooner by this Government?
Prif Weinidog, yn 2022, cyrhaeddodd allbwn adeiladu Cymru £5.7 biliwn. Fodd bynnag, mae hyn wedi bod yn rhan o ddirywiad graddol ers 2004, pan oedd yr allbwn bron yn £7 biliwn. Mae busnesau adeiladu yng Nghymru yn cyfrannu at 14 y cant o'r holl gyflogwyr—un o golofnau hanfodol economi Cymru. Dangosodd cyhoeddiad data diweddaraf Cymwysterau Cymru y bu gostyngiad o 7.9 y cant erbyn diwedd 2022 mewn tystysgrifau a ddyfarnwyd ar gyfer y sector adeiladu, cynllunio a'r amgylchedd adeiledig, fel yr ydych chi newydd ei amlinellu, o'i gymharu â diwedd 2021. Felly, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw hyn yn troi'n dueddiad hirdymor ac y gallwn ni ddenu mwy o bobl i'r diwydiant adeiladu? Rydych chi newydd ddweud bod eu hangen, felly pam nad yw'r Llywodraeth hon wedi cymryd camau yn gynt?
Well, what lies behind the figures quoted by the Member are the choices that young people are able to make. And it's why I said in answering the original supplementary question that this has to be a partnership between the industry itself and Welsh Government. Welsh Government is investing in the skills, in apprenticeship programmes, in modern methods of construction, making sure that the skills young people acquire will fit them for the future. The industry has a responsibility to make the jobs that it is able to provide attractive to those people there in the labour market. Young people are a sought-after commodity in the Welsh economy, and there are many other sectors competing for those young people. That isn't a job for the Welsh Government alone; that is a job for the industry as well, to tackle some of the reputational issues that affect the choices that young people make, to make sure that young women are comfortable in building sites and in construction projects. The industry has a job to do to make sure that its image and the reality live up to one another, and that the effort that the Welsh Government wants to make alongside the industry is met by the steps that the industry itself needs to take.
Wel, yr hyn sydd y tu ôl i'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yw'r dewisiadau y gall pobl ifanc eu gwneud. A dyna pam y dywedais i wrth ateb y cwestiwn atodol gwreiddiol fod yn rhaid i hyn fod yn bartneriaeth rhwng y diwydiant ei hun a Llywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y sgiliau, mewn rhaglenni prentisiaethau, mewn dulliau adeiladu modern, gan wneud yn siŵr y bydd y sgiliau y mae pobl ifanc yn eu hennill yn eu paratoi ar gyfer y dyfodol. Mae gan y diwydiant gyfrifoldeb i wneud y swyddi y mae'n gallu eu darparu yn ddeniadol i'r bobl hynny yno yn y farchnad lafur. Mae pobl ifanc yn gynwydd y mae galw mawr amdano yn economi Cymru, ac mae llawer o sectorau eraill yn cystadlu am y bobl ifanc hynny. Nid yw hynny'n waith i Lywodraeth Cymru yn unig; mae hynny'n waith i'r diwydiant hefyd, i fynd i'r afael â rhai o'r problemau enw da sy'n effeithio ar y dewisiadau y mae pobl ifanc yn eu gwneud, i wneud yn siŵr bod menywod ifanc yn gyfforddus mewn safleoedd adeiladu ac mewn prosiectau adeiladu. Mae gan y diwydiant waith i'w wneud i sicrhau bod ei ddelwedd a'r realiti yn cyd-fynd â'i gilydd, a bod yr ymdrech y mae Llywodraeth Cymru eisiau ei gwneud ochr yn ochr â'r diwydiant yn cael ei gwneud drwy'r camau y mae angen i'r diwydiant ei hun eu cymryd.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith premiymau'r dreth gyngor i berchnogion ail gartrefi yn sir Ddinbych? OQ59537
2. What assessment has the First Minister made of the impact of council tax premiums for second home owners in Denbighshire? OQ59537
Llywydd, the ability to charge council tax premiums has been welcomed as a mechanism for local authorities to help address the impacts that second homes and long-term empty homes can have in their communities.
Llywydd, mae'r gallu i godi premiymau treth gyngor wedi cael ei groesawu fel mecanwaith i awdurdodau lleol helpu i fynd i'r afael â'r effeithiau y gall ail gartrefi a chartrefi gwag hirdymor eu cael yn eu cymunedau.
Thank you for your response, First Minister. The reason I want to raise this question with you today is that I recently had a meeting with Mr and Mrs Williams from Cwm near Dyserth, with our MP for the Vale of Clwyd, Dr James Davies. The couple converted an old stable into guest accommodation, but their business was severely hampered by COVID-19 and, during this period, they reported the use of over-zealous collection methods from Denbighshire County Council in attempting to collect the 50 per cent council tax premium, and then the couple were threatened with endless letters and threats of legal action. They paid the fee out of fear of litigation, but later found that they weren't subject to the charge. After much personal anguish and distress, they were rightfully reimbursed nearly £5,000 by the council. My question to you today, First Minister, is that if this is the course of action you are taking, then could the due diligence be conducted in a way that doesn't impact on my constituents? And what checks and balances can you implement on the delivery of Welsh Government policy in the local authority context to make sure the additional charge is administered both ethically and respectfully?
Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Y rheswm pam rwyf i eisiau codi'r cwestiwn hwn gyda chi heddiw yw y cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda Mr a Mrs Williams o'r Cwm ger Dyserth, gyda'n AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies. Fe wnaeth y cwpl droi hen stabl yn llety i westeion, ond cafodd eu busnes ei lesteirio’n ddifrifol gan COVID-19 ac, yn ystod y cyfnod hwn, fe wnaethon nhw adrodd am y defnydd o ddulliau casglu gor-eiddgar gan Gyngor Sir Ddinbych wrth geisio casglu'r premiwm treth gyngor o 50 y cant, ac yna cafodd y cwpl eu bygwth â llythyrau diddiwedd a bygythiadau o gamau cyfreithiol. Fe wnaethon nhw dalu'r ffi gan eu bod yn ofni ymgyfreitha, ond fe wnaethon nhw ganfod yn ddiweddarach nad oedd y tâl yn berthnasol iddyn nhw. Ar ôl llawer o boen meddwl a gofid personol, fe wnaeth y cyngor ad-dalu bron i £5,000 iddyn nhw, a hynny'n briodol. Fy nghwestiwn i chi heddiw, Prif Weinidog, yw, os mai dyma'r trywydd yr ydych chi'n ei ddilyn, yna a ellid cyflawni'r diwydrwydd dyladwy mewn ffordd nad yw'n effeithio ar fy etholwyr? A pha gamau cadw cydbwysedd allwch chi eu rhoi ar waith wrth ddarparu polisi Llywodraeth Cymru yn y cyd-destun awdurdod lleol i wneud yn siŵr bod y tâl ychwanegol yn cael ei weinyddu yn foesegol a gyda pharch?
Llywydd, I don't think it's possible to draw general conclusions from a single instance. Of course we expect council tax, including premiums, to be sensibly administered by local authorities. But I've faced many questions in the past on the floor of the Senedd, both when I was housing, local government and finance Minister, and since, from Members of the opposition, asking what we are doing to make sure that the council tax is effectively collected by local authorities. So, it's a balancing act that local authorities have to administer. It's absolutely right that they pursue bills when they are due, but we expect them to do that in a way that is sensitive to individual circumstances, is proportionate in the actions that they take, but, where there are bills that are there to be paid, the whole system depends upon local authorities being effective in having those collection mechanisms.
Llywydd, nid wyf i'n credu ei bod hi'n bosibl dod i gasgliadau cyffredinol o un achos. Wrth gwrs, rydyn ni'n disgwyl i'r dreth gyngor, gan gynnwys premiymau, gael ei gweinyddu yn synhwyrol gan awdurdodau lleol. Ond rwyf i wedi wynebu llawer o gwestiynau yn y gorffennol ar lawr y Senedd, pan oeddwn i'n Weinidog tai, llywodraeth leol a chyllid, ac ers hynny gan Aelodau'r wrthblaid, yn gofyn beth rydym ni'n ei wneud i sicrhau bod y dreth gyngor yn cael ei chasglu yn effeithiol gan awdurdodau lleol. Felly, mae'n fater o gydbwysedd y mae'n rhaid i awdurdodau lleol ei sicrhau. Mae'n hollol gywir eu bod nhw'n mynd ar drywydd biliau pan fyddan nhw'n ddyledus, ond rydym ni'n disgwyl iddyn nhw wneud hynny mewn ffordd sy'n sensitif i amgylchiadau unigol, yn gymesur o ran y camau y maen nhw'n eu cymryd, ond, os oes biliau yno i'w talu, mae'r system gyfan yn dibynnu ar awdurdodau yn gweithredu'n effeithiol o ran meddu ar y mecanweithiau casglu hynny.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. And with your permission, could I wish the leader of Plaid Cymru all the best now he's stepped down from the leadership of that party? I would like to thank him for the courtesies he's extended to me during our time as being leaders of our various groups here. Our politics are completely different—and I'm sure he'll enjoy that endorsement—but it is always good outside of the political environment where you can share a light-hearted moment and enjoy each other's company. And I genuinely wish him all the very best for the future and that of his family as well.
First Minister, the Ernst and Young report seems to be doing the rounds. I appreciate it's a confidential report, and it was brought up last week in this Chamber, and you confirmed that you had not had sight of that report. I hope that you went from this Chamber and made yourself familiar with the report; I know the health Minister has had sight of it. There are some damning assessments of the function that the health board undertook in awarding contracts and conducting genuine business of the health board in spending public money. Can you give us what your assessment is of that report today, please, because it does warrant action on behalf of the Welsh Government to instil confidence that this type of behaviour will not be repeated again?
Diolch, Llywydd. A gyda'ch caniatâd, a gaf i ddymuno'n dda i arweinydd Plaid Cymru nawr ei fod wedi rhoi'r gorau i'w swydd fel arweinydd y blaid honno? Hoffwn ddiolch iddo am y cwrteisi y mae wedi ei estyn i mi yn ystod ein hamser fel arweinwyr ein gwahanol grwpiau yma. Mae ein gwleidyddiaeth yn hollol wahanol—ac rwy'n siŵr y bydd yn mwynhau'r cadarnhad hwnnw—ond mae bob amser yn braf y tu allan i'r amgylchedd gwleidyddol lle gallwch chi rannu eiliad ysgafn a mwynhau cwmni eich gilydd. Ac rwyf i wir yn dymuno'n dda iddo ar gyfer y dyfodol a dyfodol ei deulu hefyd.
Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod adroddiad Ernst and Young yn symud o law i law. Rwy'n gwerthfawrogi ei fod yn adroddiad cyfrinachol, ac fe'i codwyd yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, ac fe wnaethoch chi gadarnhau nad oeddech chi wedi gweld yr adroddiad hwnnw. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi mynd o'r Siambr hon ac ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw; gwn fod y Gweinidog iechyd wedi ei weld. Ceir rhai asesiadau damniol o'r swyddogaeth a gyflawnwyd gan y bwrdd iechyd wrth ddyfarnu contractau a chyflawni busnes gwirioneddol y bwrdd iechyd wrth wario arian cyhoeddus. A allwch chi rannu â ni eich asesiad o'r adroddiad hwnnw heddiw, os gwelwch yn dda, oherwydd mae'n cyfiawnhau camau gan Lywodraeth Cymru i feithrin hyder na fydd y math hwn o ymddygiad yn cael ei ailadrodd eto?
Llywydd, I take a different approach to the leader of the opposition—I don't go looking for reports that have not been made available to me, when those reports are meant to be confidentially held amongst those people who have a legitimate right to access them at this point in the process. I tried to make these points last week. There is a process here. The report is not a report of the Welsh Government. The report is owned by those who commissioned it—that is the board of Betsi Cadwaladr University Health Board. There are people who are named in that report, there are people who are likely or may face action taken against them as a result of that report. That is why the report ought not to be in circulation in the way that the leader of the opposition described. I am sure, because of the assurances I have had, that the board are taking the report seriously, that they will discharge the responsibilities that now lie with them now that the NHS counter-fraud organisation has concluded that there are no further criminal charges that it wishes to pursue as a result of the report.
Llywydd, mae gennyf i wahanol ddull i arweinydd yr wrthblaid—nid wyf i'n mynd i chwilio am adroddiadau nad ydyn nhw ar gael i mi ar hyn o bryd, pan fydd yr adroddiadau hynny i fod yn cael eu cadw yn gyfrinachol ymhlith y bobl hynny sydd â hawl gyfreithlon i'w gweld ar yr adeg hon yn y broses. Fe wnes i geisio gwneud y pwyntiau hyn yr wythnos diwethaf. Ceir proses yma. Nid adroddiad gan Lywodraeth Cymru yw'r adroddiad. Y rhai â'i comisiynodd sy'n berchen ar yr adroddiad—sef bwrdd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae pobl yn cael eu henwi yn yr adroddiad hwnnw, mae pobl sy'n debygol neu a allai wynebu camau yn eu herbyn o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw. Dyna pam na ddylai'r adroddiad fod mewn cylchrediad yn y ffordd y disgrifiodd arweinydd yr wrthblaid. Rwy'n siŵr, oherwydd y sicrwydd yr wyf i wedi ei gael, bod y bwrdd yn cymryd yr adroddiad o ddifrif, y byddan nhw'n cyflawni'r cyfrifoldebau sydd ganddyn nhw nawr bod sefydliad gwrth-dwyll y GIG wedi dod i'r casgliad nad oes unrhyw gyhuddiadau troseddol pellach y mae'n dymuno eu dilyn o ganlyniad i'r adroddiad.
First Minister, this is a health board that is in special measures and run by the Welsh Government. This is a report that was raised with you last week, and, in fairness, it was a legitimate line of defence that you hadn't familiarised yourself with that report. Given the seriousness of these allegations—and I didn't go and seek out this report; it was sent to me, as it has been sent to others, because people have genuine concerns over the contents of the report—it cannot be hid behind confidentiality and a mask of secrecy. The actual measures that you brought forward back in February tried to put the entire blame on the independent board members of the Betsi Cadwaladr health board in north Wales, who were forced to resign. This report clearly identifies executive overreach and management decisions that were taken based on information that was withheld from the board. So, surely, those independent members, who were forced to resign on the basis of what's in this report, are owed an apology by the Welsh Government. And will you make that apology today and confirm that the Government is acting in unison with the health board that is in special measures to address these concerns in the Ernst and Young report?
Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig ac sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Mae hwn yn adroddiad a godwyd gyda chi yr wythnos diwethaf, ac, er tegwch, roedd yn llinell amddiffyn ddilys nad oeddech chi wedi ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw. O ystyried difrifoldeb yr honiadau hyn—ac ni wnes i fynd i chwilio am yr adroddiad hwn; fe'i hanfonwyd ataf, fel y'i hanfonwyd at bobl eraill, oherwydd mae gan bobl bryderon gwirioneddol ynghylch cynnwys yr adroddiad—ni ellir ei guddio y tu ôl i gyfrinachedd a mwgwd o ddirgelwch. Ceisiodd y mesurau gwirioneddol a gyflwynwyd gennych chi yn ôl ym mis Chwefror roi'r holl fai ar aelodau annibynnol bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn y gogledd, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo. Mae'r adroddiad hwn yn nodi'n eglur gorgyrraedd gweithredol a phenderfyniadau rheolwyr a wnaed ar sail gwybodaeth a gafodd ei chadw yn ôl oddi wrth y bwrdd. Felly, siawns nad yw'r aelodau annibynnol hynny, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo ar sail yr hyn sydd yn yr adroddiad hwn, yn haeddu ymddiheuriad gan Lywodraeth Cymru. Ac a wnewch chi'r ymddiheuriad hwnnw heddiw a chadarnhau bod y Llywodraeth yn gweithredu'n gyfun â'r bwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig i fynd i'r afael â'r pryderon hyn yn adroddiad Ernst and Young?
Llywydd, Betsi university health board is not run by the Welsh Government. I don't think it's difficult for the leader of the opposition to grasp this. The legal obligations for the conduct of that board, including the legal obligations to respond to the report, which they themselves commissioned, lies with the board itself. That is just inescapably a matter of where legal accountabilities lie. As I explained, I am confident, from what I have been advised, that the board will take all that very seriously. Now that it's in a position where any action lies with them, rather than with those who made an assessment of criminal liabilities, they will act on the basis of the report that they have received. And I'm afraid Members here who want to jump the gun, who want to quote reports that they have no legal standing in having seen, and who expect me to follow them down that, I believe, very mistaken—very mistaken—course of action, will find that they will not find me doing so. It's for the board to take action. There are people whose careers are at stake here. Whatever you think, those people have rights that have to be respected. The board will do it in that way and that's the right and proper way for things to be done
Llywydd, nid yw bwrdd iechyd prifysgol Betsi yn cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n anodd i arweinydd yr wrthblaid ddeall hyn. Mae'r rhwymedigaethau cyfreithiol am ymddygiad y bwrdd hwnnw, gan gynnwys y rhwymedigaethau cyfreithiol i ymateb i'r adroddiad, a gomisiynwyd ganddyn nhw eu hunain, yn nwylo'r bwrdd ei hun. Mae hynny'n fater anorfod o ble mae atebolrwydd cyfreithiol yn gorwedd. Fel yr esboniais, rwy'n hyderus, o'r cyngor a gefais, y bydd y bwrdd yn cymryd hynny i gyd o ddifrif. Nawr ei fod mewn sefyllfa lle mae unrhyw gamau gweithredu yn eu dwylo nhw, yn hytrach na'r rhai a wnaeth asesiad o rwymedigaethau troseddol, byddan nhw'n gweithredu ar sail yr adroddiad y maen nhw wedi ei dderbyn. Ac mae gen i ofn y bydd Aelodau yma sydd eisiau mynd o flaen eu tro, sydd eisiau dyfynnu adroddiadau nad oes ganddyn nhw unrhyw hawl cyfreithiol o fod wedi eu gweld, ac sy'n disgwyl i mi eu dilyn nhw i lawr y trywydd hwnnw sydd, yn fy marn i, yn hollol anghywir—hollol anghywir—yn canfod na fyddan nhw'n fy ngweld i yn gwneud hynny. Mater i'r bwrdd yw gweithredu. Ceir pobl y mae eu gyrfaoedd yn y fantol yma. Beth bynnag rydych chi'n ei feddwl, mae gan y bobl hynny hawliau y mae'n rhaid eu parchu. Bydd y bwrdd yn ei wneud yn y ffordd honno a dyna'r ffordd gywir a phriodol i bethau gael eu gwneud.
You accuse me of jumping the gun, First Minister. Back in February, when the health Minister offered the ultimatum to the independent board members, it was proven that the Welsh Government were, a month prior to that, seeking out replacement independent board members. Isn't that jumping the gun, First Minister? We are talking of people who've put themselves forward for public service to try and improve the communities they live in, and their careers were thrown to the wayside. This report crystallises the wrong information that the board was given, how documentation was readjusted and dates altered, and how, ultimately, major contracts were awarded to companies—major contracts running into millions of pounds were awarded to companies—based on cosy deals between people who were in the position to award those contracts and the companies. That cannot be allowed—that cannot be allowed—and it is our job as politicians to expose that on the opposition benches. I bitterly regret that you have been unable today to apologise to those independent board members. I bitterly regret that you have not been able to give an indication of what actions the Welsh Government is taking in light of the Ernst and Young report. So, is it just more of the same, First Minister? It is the people of north Wales who will suffer, and the patients and staff in Betsi Cadwaladr who will suffer, because of the inaction of the Welsh Labour Government.
Rydych chi'n fy nghyhuddo i o fynd o flaen fy nhro, Prif Weinidog. Yn ôl ym mis Chwefror, pan gynigiodd y Gweinidog iechyd y rhybudd olaf i aelodau annibynnol y bwrdd, profwyd bod Llywodraeth Cymru, fis cyn hynny, yn chwilio am aelodau annibynnol newydd i'r bwrdd. Onid yw hynny yn achos o fynd o flaen eich tro, Prif Weinidog? Rydyn ni'n sôn am bobl sydd wedi cyflwyno eu hunain ar gyfer gwasanaeth cyhoeddus i geisio gwella'r cymunedau y maen nhw'n byw ynddyn nhw, a thaflwyd eu gyrfaoedd o'r neilltu. Mae'r adroddiad hwn yn crisialu'r wybodaeth anghywir a roddwyd i'r bwrdd, sut cafodd dogfennau eu hail-addasu ac y cafodd dyddiadau eu newid, a sut, yn y pen draw, y dyfarnwyd contractau mawr i gwmnïau—y dyfarnwyd contractau mawr gwerth miliynau o bunnau i gwmnïau—yn seiliedig ar gytundebau clyd rhwng pobl a oedd mewn sefyllfa i ddyfarnu'r contractau hynny a'r cwmnïau. Ni ellir caniatáu hynny—ni ellir caniatáu hynny—a'n cyfrifoldeb ni fel gwleidyddion yw datgelu hynny ar feinciau'r wrthblaid. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu ymddiheuro heddiw i'r aelodau annibynnol hynny o'r bwrdd. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu rhoi syniad o ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yng ngoleuni adroddiad Ernst and Young. Felly, ai mwy o'r un peth yw hi, Prif Weinidog? Pobl y gogledd fydd yn dioddef, a'r cleifion a'r staff yn Betsi Cadwaladr fydd yn dioddef, oherwydd diffyg gweithredu ar ran Llywodraeth Lafur Cymru.
Well, Llywydd, let me just make three points in answering the leader of the opposition. Firstly, the actions to be taken as a result of the report will be taken by the board. Legally, they are responsible for it; they will discharge those responsibilities. That is the way in which the system has to operate, not in the way that he has attempted to operate it this afternoon, spraying around a series of accusations from a document that most people here will not have seen. The leader of the opposition may well wave a document in front of us that he should not have seen. Does he not realise—does he not realise—is his grasp of proprieties so redundant that he does not realise that quoting to me a report that he has received through means that are not legitimate is not the way in which business can ever properly be conducted? Thank goodness—thank goodness—the conduct of government is not in the hands of people whose grasp of right and wrong in these matters is so completely, so completely, in the wrong place.
I certainly don't apologise for the actions that have been taken in order to put the board of Betsi Cadwaladr in the place where it needs to be. I'll tell you this, I think, for certain, Llywydd, that had we not taken action on the basis of the reports that we have seen, which are properly in the public domain, which report to the fact that that board was simply no longer able to operate, if the Minister had let that lie there and had done nothing, I would certainly be facing questions from the leader of the opposition this afternoon. Of course the Minister was right to ask, and of course—of course—any responsible government, thinking ahead to courses of action that it may need to adopt, was right to prepare for those eventualities. What people in north Wales will want to know is that, since those actions were taken, further measures have been put in place to strengthen the board. New members of the board have been recruited, additional specialist and independent advisers have been secured to make sure that, where mistakes were made in the past, they will not be repeated in the future, and, where individuals have questions to answer, the board will make sure that those questions are asked and the actions that are necessary will be properly pursued in the way that anybody who has a legitimate interest in the proper conduct of public affairs in Wales would wish to see them pursued.
Wel, Llywydd, gadewch i mi wneud tri phwynt wrth ateb arweinydd yr wrthblaid. Yn gyntaf, bydd y camau i'w cymryd o ganlyniad i'r adroddiad yn cael eu cymryd gan y bwrdd. Yn gyfreithiol, nhw sy'n gyfrifol amdano; nhw fydd yn cyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Dyna'r ffordd y mae'n rhaid i'r system weithredu, nid yn y ffordd y mae wedi ceisio ei weithredu y prynhawn yma, gan saethu cyfres o gyhuddiadau o ddogfen na fydd y rhan fwyaf o bobl yma wedi ei gweld. Digon hawdd i arweinydd yr wrthblaid chwifio dogfen o'n blaenau ni na ddylai fod wedi ei gweld. Onid yw'n sylweddoli—onid yw'n sylweddoli—a yw ei ddealltwriaeth o'r gweddusterau mor afraid nad yw'n sylweddoli nad dyfynnu i mi adroddiad y mae wedi ei dderbyn trwy ddulliau nad ydyn nhw'n gyfreithlon yw'r ffordd y gellir byth cyflawni busnes yn iawn? Diolch byth—diolch byth—nad yw ymddygiad y llywodraeth yn nwylo pobl y mae eu dealltwriaeth o'r hyn sy'n gywir ac anghywir yn y materion hyn mor llwyr, mor llwyr, yn y lle anghywir.
Yn sicr, nid wyf i'n ymddiheuro am y camau sydd wedi eu cymryd er mwyn rhoi bwrdd Betsi Cadwaladr yn y lle mae angen iddo fod. Fe ddywedaf i hyn wrthych chi, rwy'n credu, yn sicr, Llywydd, pe na baem ni wedi gweithredu ar sail yr adroddiadau yr ydym ni wedi eu gweld, sydd wedi'u cyhoeddi yn briodol, sy'n adrodd y ffaith syml nad oedd y bwrdd hwnnw yn gallu gweithredu mwyach, pe bai'r Gweinidog wedi gadael i hynny orwedd yno a gwneud dim, byddwn yn sicr yn wynebu cwestiynau gan arweinydd yr wrthblaid y prynhawn yma. Wrth gwrs, roedd y Gweinidog yn iawn i ofyn, ac wrth gwrs—wrth gwrs—byddai unrhyw lywodraeth gyfrifol, gan feddwl ymlaen at gamau gweithredu y gallai fod angen iddi eu mabwysiadu, yn iawn i baratoi ar gyfer y digwyddiadau hynny. Yr hyn y bydd pobl yn y gogledd eisiau ei wybod yw, ers i'r camau hynny gael eu cymryd, bod mesurau pellach wedi cael eu rhoi ar waith i gryfhau'r bwrdd. Mae aelodau newydd o'r bwrdd wedi cael eu recriwtio, mae cynghorwyr arbenigol ac annibynnol ychwanegol wedi cael eu sicrhau i wneud yn siŵr, lle gwnaed camgymeriadau yn y gorffennol, na fyddan nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol, a, phan fo gan unigolion gwestiynau i'w hateb, bydd y bwrdd yn gwneud yn siŵr bod y cwestiynau hynny yn cael eu gofyn a bod y camau sy'n angenrheidiol yn cael eu cymryd yn briodol yn y ffordd y byddai unrhyw un sydd â diddordeb dilys mewn ymgymryd â materion cyhoeddus yn briodol yng Nghymru yn dymuno eu dilyn.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwyf wedi ceisio cadw ffocws fy nghwestiynau i dros y bron bum mlynedd diwethaf ar faterion o bwys cenedlaethol, yn unol â'r confensiwn, ond, wrth imi baratoi i ddychwelyd i'r meinciau cefn a gwasanaethu etholwyr Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr—pobl yr Aman, y Gwendraeth, y Tywi a'r Teifi—sydd wedi rhoi eu ffydd ynof fi dros ddau dymor, mewn dwy Senedd, yn rhydd unwaith eto o gyfrifoldebau eraill, gobeithio y caf fi faddeuant am fod ychydig yn nes at adref heddiw, er bod yna ddimensiwn cenedlaethol pwysig yma hefyd. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar yr ymrwymiad wnaed mewn cytundeb cyllidol rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn y Senedd ddiwethaf i gyflwyno ffordd osgoi i Landeilo? Ac, yn eich tyb chi, ydy'r cytundeb o ran ffordd ymlaen yn achos Llanbedr yng Ngwynedd yn dangos bod modd cyplysu'r angen am ffordd osgoi leol gyda'n hymlyniad ni i gyd i wynebu her fwyaf ein hoes, sef yr argyfwng hinsawdd?
Thank you very much, Llywydd. I have tried to keep the focus of my questions over the last five years or so on issues of national importance, in line with the convention, but, as I prepare to return to the backbenches and serve the people of Carmarthen East and Dinefwr—the people of the Amman, the Gwendraeth, the Towy and the Teifi—who have put their faith in me over two terms, in two Parliaments, and free once again of other responsibilities, I hope that I'll be forgiven for focusing on something a bit closer to home today, although it does have an important national dimension too. Will the First Minister give us an update on the commitment made in the budgetary agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government in the last Senedd to introduce a Llandeilo bypass? And, in your view, does the agreement in terms of a way forward in the case of Llanbedr in Gwynedd demonstrate that it is possible to couple the need for a local bypass with our shared commitment to face the greatest challenge of our age, namely the climate emergency?
Wel, Llywydd, diolch i arweinydd Plaid Cymru am ei gwestiwn. Wrth gwrs, daeth e a minnau i gytundeb i archwilio opsiynau i gyflymu'r cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Llandeilo yn ôl ym mis Rhagfyr 2016, pan oedd gan y ddau ohonom gyfrifoldebau gwahanol. Yn nghyllideb derfynol y flwyddyn ar ôl 2016, roedd £50 miliwn yn y gyllideb derfynol i wneud mwy i hysbysu'r pwrpas hwnnw. Ers hynny, mae'r cynllun wedi mynd drwy wahanol gamau proses WelTAG. Roedd swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â swyddogion cyngor sir Gaerfyrddin i drafod cynigion ychydig cyn y Nadolig, ac mae gohebiaeth fwy diweddar wedi bod ers hynny. Rwy'n hapus i gadarnhau heddiw fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymrwymo i'r cytundeb ar y mater hwn, sydd wedi ei nodi yn y dogfennau cyllideb diweddaraf. Rydym yn parhau i weithio ar opsiynau i ddatblygu cynllun ffordd osgoi Llandeilo. Llywydd, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi dweud am esiampl gwelliannau yr A496 yn Llanbedr yng Ngwynedd. Mae'r ateb cynaliadwy y cytunwyd arno yno yn un y gallwn fanteisio arno wrth symud yr ymrwymiadau a wnaed yn Llandeilo ymlaen.
Well, Llywydd, I thank the leader of Plaid Cymru for his question. Of course, he and I came to an agreement to explore options to accelerate the plans for a Llandeilo bypass back in December 2016, when both of us had different responsibilities. In the final budget for the year after 2016, £50 million was set aside in that final budget to do more to inform that purpose. Since then, the plan has gone through the different stages of the WelTAG process. Welsh Government officials met officials from Carmarthenshire County Council to discuss proposals just before Christmas, and more recent correspondence has been issued since then. I'm happy to confirm today that the Welsh Government continues to be committed to the agreement on this issue, which is noted in the most recent budget documentation. We are continuing to work on options to develop the Llandeilo bypass plan. Llywydd, I agree with what Adam Price has said about the example of the improvements to the A496 in Llanbedr in Gwynedd. The sustainable solution that we agreed upon there is one that we can capitalise on as we move the commitments made in Llandeilo forward.
Diolch yn fawr. Gan aros yn nyffryn Tywi, hoffwn godi pwnc fydd hefyd â pherthnasedd ehangach. Mae cwmni Green GEN yn bwriadu creu coridor o beilonau 60 km o hyd o Faesyfed i Gaerfyrddin. Polisi'r Llywodraeth ar hyn o bryd yw annog tanddaearu lle bo hynny'n bosib, tra'n nodi'r angen i gymryd cost i ystyriaeth. Ydy'r Llywodraeth yn fodlon comisiynu astudiaeth annibynnol ar danddaearu yn tynnu ar arloesi diweddar o ran gosod gwifrau drwy aredig ac arfer da rhyngwladol, er enghraifft, y cysylltiad tanddaearol 60 km o hyd yn Friesland yn yr Iseldiroedd, a'r un 700 km arfaethedig yn yr Almaen? Oni ddylem ddefnyddio technoleg yr unfed ganrif ar hugain wrth ddatgarboneiddio yn hytrach na thechnoleg y 1950au, y ganrif ddiwethaf? Ac ydy'r Llywodraeth mewn sefyllfa i gyhoeddi cynllun cenedlaethol ar gyfer y grid trydan sydd yn edrych yn holistaidd ar anghenion Cymru i'r dyfodol?
Thank you very much. Staying in the Towy valley, I'd like to raise an issue that will also have broader relevance. The Green GEN company intends to create a corridor of pylons 60 km long from Radnorshire to Carmarthen. The Government's policy at the moment is to encourage undergrounding wherever possible, whilst noting the need to take cost into account. Will the Government commission an independent study on undergrounding, drawing on recent innovation in terms of setting cables through ploughing and international good practice, for example, the underground 60 km link in Friesland in the Netherlands, and the 700 km link proposed in Germany? Shouldn't we use the technology of the twenty-first century as we decarbonise rather than the technology of the 1950s, the last century? And is the Government is a position to announce a national plan for the electricity grid that looks holistically at the needs of Wales for the future?
Llywydd, atebais gwestiwn ar hwn wythnos diwethaf gan James Evans ac esboniais fod y cynnig penodol y mae arweinydd Plaid Cymru yn cyfeirio ato yn debygol o gael ei ddynodi yn un o arwyddocâd cenedlaethol. Mae'r broses sy'n dilyn yn cynnwys Gweinidogion Cymru fel rhai sy'n gwneud penderfyniadau. Nid oes modd i mi ddweud unrhyw beth am y peth sydd ag unrhyw ymddangosiad o gyn-benderfyniad.
Yn gyffredinol, wrth gwrs, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi'i ddweud am bwysigrwydd defnyddio'r dechnoleg fwyaf diweddar yn y maes ac am ddysgu o brofiadau hyd yma. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn ei sedd y prynhawn yma a dwi'n siŵr y bydd hi yn rhoi ystyriaeth gofalus i'r pwynt penodol y mae'r Aelod wedi'i wneud am ei raglen gwaith.
Llywydd, I answered a question on this last week from James Evans and I explained that the specific proposal that Plaid Cymru's leader is referring to is likely to be designated as one of national significance. The process that will follow will include Welsh Ministers as decision makers. I cannot say anything about this that has any appearance of making a prior decision.
Generally, of course, I do agree with what Adam Price has said about the importance of using the most recent technology in this area and about learning from experiences thus far. The Minister who has responsibility over the National Infrastructure Commission for Wales is seated here this afternoon and I'm sure that she will give careful consideration to the specific point that the Member has made about its work programme.
Maen nhw'n dweud wrthyf i fy mod i wedi gofyn dros 400 o gwestiynau i ddau Brif Weinidog ers imi ddod yn arweinydd y blaid ym mis Medi 2018. Gaf i gymryd y cyfle olaf hwn i ddiolch i chi, Brif Weinidog? Nid peth hawdd yw arwain plaid, ond anoddach fyth ydy arwain gwlad ac mae'ch ymroddiad chi a'ch aberth personol, yn arbennig dros y blynyddoedd heriol diwethaf, yn destun dyled a diolchgarwch bythol o'n rhan ni i gyd.
Hoffwn innau gymryd y cyfle hefyd i ddiolch i bawb sydd wedi gweithio gyda fi; pawb sy'n ein cefnogi yma yn y Senedd; i chi, Llywydd, am eich cyngor tawel a'ch amynedd; ac i bawb sydd wedi dangos caredigrwydd i mi yn ystod y dyddiau diwethaf. Mae'r diolch olaf, ond pwysicaf oll, i'm teulu, sydd yn bresennol heddiw ac sydd yn edrych ymlaen, mae'n siŵr, i dipyn o'm mhresenoldeb innau dros y blynyddoedd sydd o'n blaenau.
They tell me that I've asked over 400 questions to two First Ministers since I became leader of my party in September 2018. May I take this final opportunity to thank you, First Minister? Leading a party is not an easy task, but it is even more difficult to lead a nation and your commitment and your personal sacrifice, particularly over recent challenging years, are a source of everlasting debt and gratitude from all of us.
I would also like to take the opportunity to thank everyone who has worked with me; everyone who supports us here in the Senedd; to you, Llywydd, for your quiet advice and patience; and to everyone who has shown me kindness over the past few days. My final thanks, but the most important thanks, go to my family, who are here today and looking forward, I'm sure, to seeing a fair bit more of me over the next few years ahead.
First Minister's questions has always been more duty than pleasure to me. I think I may be speaking for us both there, despite the fact that you've become annoyingly good at this part of the job. [Laughter.] Though I've often felt like a promising student being handed back a B minus with a look of theatrical disappointment, I've always treated this aspect of the role with the seriousness it deserves. Good government needs good scrutiny, and accountability is the bedrock of any democracy, not just for governments, but oppositions too, and that means not just seeking responsibility in others, but accepting it oneself, painful though that sometimes may be.
But the wellspring of hope in politics lies most fully not in finding fault, but in finding solutions, and that is always, everywhere, a collective endeavour. In the middle of the storm, you must cling to your anchor. The crucible moment for me to which I always return is early one morning in 1984, at the side of the road outside Betws mine, where I stood at dawn in my school uniform, the rain running down my cheek, arm in arm with my brother and my father, my mother's words of determined encouragement still ringing in our ears: a picket line that suddenly, instinctively surges forward as one to become a human shield, to defend not ourselves but one another. In a sense, my entire political life has been a continual search for that sense of unity and solidarity in the struggle for justice and equality.
It's in these last 16 months that I have found those resources of hope again—that politics can change lives. And in deciding to change lives together, we can change the nature of politics itself, so that the striking miner's son, once on free school meals himself, helps make them universal; that the young activist who occupied an executive home, gold taps and all, in Carmel, Carmarthenshire during the 1988 Newport Eisteddfod helps create the most radical package of measures on the housing crisis seen anywhere in the United Kingdom; that the English monoglot boy from Amman Valley comp helps create a future Cymru where Cymraeg belongs to all. That is not down to me. That is down to us—a sense of us that you and I and our colleagues shaped between us. For what is the social in socialism and the national in Welsh nationalism if not the idea that there is something that connects us beyond our own self-interest, bigger even than the narrow confines of party loyalty?
And so perhaps, as I leave this leader's lectern behind me, I can be candid about the political truth that dare not speak its name. We disagreed on many things, perhaps most notably Welsh independence, though I'm not alone in thinking that your performance as First Minister has often felt like an extended audition to become, in the future Welsh republic, our version of Michael D. Higgins. But, for all our disagreements, there was always—[Interruption.] It is a compliment coming from this side. [Laughter.] But, for all our disagreements, there was always a common core.
Mae cwestiynau i'r Prif Weinidog wedi bod yn fwy o ddyletswydd na phleser i mi erioed. Rwy'n credu efallai fy mod yn siarad ar ran y ddau ohonom yn y fan yna, er gwaethaf y ffaith, er annifyrrwch imi, eich bod chi wedi dod yn dda yn y rhan hon o'r swydd. [Chwerthin.] Er fy mod i'n aml wedi teimlo fel myfyriwr addawol yn cael B minws yn ôl gydag edrychiad o siom theatrig, rwyf i bob amser wedi trin yr agwedd hon ar y swydd gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu. Mae llywodraeth dda angen craffu da, ac atebolrwydd yw sylfaen unrhyw ddemocratiaeth, nid yn unig i lywodraethau, ond gwrthbleidiau hefyd, ac mae hynny'n golygu nid yn unig ceisio cyfrifoldeb ymhlith eraill, ond ei dderbyn eich hun, er pa mor boenus y gallai hynny fod weithiau.
Ond mae'r ffynnon gobaith mewn gwleidyddiaeth yn bodoli lawnaf nid o neilltuo bai, ond o ddod o hyd i atebion, ac mae hynny bob amser, ym mhobman, yn ymdrech gyfunol. Yng nghanol y storm, mae'n rhaid i chi lynu wrth eich angor. Mae'r trobwynt i mi yr wyf i bob amser yn dychwelyd ato yn gynnar un bore ym 1984, ar ochr y ffordd y tu allan i bwll glo Betws, lle safais ar doriad gwawr yn fy ngwisg ysgol, y glaw yn llifo i lawr fy moch, fraich ym mraich gyda fy mrawd a fy nhad, â geiriau fy mam o anogaeth benderfynol yn dal i atseinio yn ein clustiau: llinell biced sy'n hyrddio ymlaen yn sydyn, yn reddfol fel un i ddod yn darian ddynol, i amddiffyn nid ni ein hunain ond ein gilydd. Mewn ffordd, mae fy holl fywyd gwleidyddol wedi bod yn chwiliad parhaus am yr ymdeimlad hwnnw o undod a chydymddibyniad yn y frwydr dros gyfiawnder a chydraddoldeb.
Yn ystod yr 16 mis diwethaf yr wyf i wedi dod o hyd i'r adnoddau hynny o obaith eto—y gall gwleidyddiaeth newid bywydau. Ac wrth benderfynu newid bywydau gyda'n gilydd, gallwn newid natur gwleidyddiaeth ei hun, fel bod mab y glöwr ar streic, a oedd yn cael prydau ysgol am ddim ei hun ar un adeg, yn helpu i'w gwneud yn gyffredinol; bod yr actifydd ifanc a feddiannodd gartref uwchraddol, tapiau aur a phopeth, yng Ngharmel, sir Gaerfyrddin yn ystod Eisteddfod Casnewydd 1988 yn helpu i greu'r pecyn mwyaf radical o fesurau ar yr argyfwng tai a welir yn unman yn y Deyrnas Unedig; bod y bachgen uniaith Saesneg o ysgol gyfun Dyffryn Aman yn helpu i greu Cymru'r dyfodol lle mae Cymraeg yn perthyn i bawb. Nid fi sy'n gyfrifol am hynny. Ni sy'n gyfrifol am hynny—synnwyr ohonom ni, y gwnaethoch chi a minnau a'n cyd-Aelodau ei lunio rhyngom ni. Oherwydd beth yw'r agwedd gymdeithasol mewn sosialaeth a'r cenedlaethol mewn cenedlaetholdeb Cymreig os nad y syniad bod rhywbeth sy'n ein cysylltu ni y tu hwnt i'n hunan-les ein hunain, yn fwy hyd yn oed na chyfyngiadau cul teyrngarwch i blaid?
Ac felly efallai, wrth i mi adael y darllenfwrdd arweinydd hwn ar fy ôl, y gallaf fod yn ddi-flewyn-ar-dafod am y gwirionedd gwleidyddol nad yw'n meiddio siarad ei enw. Fe wnaethom ni anghytuno ar lawer o bethau, annibyniaeth i Gymru yn fwyaf amlwg efallai, er nad wyf i ar fy mhen fy hun yn meddwl bod eich perfformiad fel Prif Weinidog yn aml wedi teimlo fel clyweliad estynedig i fod, yng ngweriniaeth Cymru'r dyfodol, yn ein fersiwn ni o Michael D. Higgins. Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd bob amser—[Torri ar draws.] Mae'n ganmoliaeth yn dod o'r ochr hon. [Chwerthin.] Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd craidd cyffredin bob amser.
'Mabon a Chaeo; Keir Hardie a Chrug-y-bar.'
'Mabon and Caeo; Keir Hardie and Crug-y-bar.'
We are two socialists from Carmarthenshire, hewn from the same root, on the left wing of both our parties, who, through design or default—we will leave it to others to decide—have ended up implementing policies in many areas more radical than either of our manifestos. But, beyond us, there is a deeper truth that will outlast us—that in this place what unites most of us is ultimately more important and more enduring than anything that divides us. This Chamber is circular for good reason. Making sense of the Senedd means you must understand that we're not here to create a mini Westminster, but to build a better Wales, together; to be not an arena of antagonism, but a Senedd in search of a new synthesis, where the different truths we represent are combined anew in pursuit of the common good.
It took a long while for this gay council-house boy from Tumble to have pride in himself. I never would have believed back then that I would get to sit in this chair. I want the youth of our country, women and men in equal number, every race, every creed, LGBTQ+ and disabled, the working class especially, to feel as if this place belongs to them, represents them, speaks for them, as much it does for anyone. I want them to see people like them occupying my chair, your chair, every chair. So, as we commit now to widening the circle of this Senedd even further, will you promise me, Prif Weinidog, to build on the work that, between us, we've begun, to turn this place for the future of our nation into the most fully inclusive 360-degree democracy anywhere, where every voice is heard equally, so every life can be lived equally, fully and well, so I know and you know we've used our time together here to the best of our shared purpose? [Applause.]
Rydyn ni'n ddau sosialydd o sir Gaerfyrddin, wedi ein torri o'r un gwreiddyn, ar adain chwith ein dwy blaid, sydd wedi, trwy gynllun neu ddiffyg—fe wnawn ni adael i eraill benderfynu—wedi gweithredu yn y pen draw bolisïau mewn sawl maes sy'n fwy radical na'r naill neu'r llall o'n maniffestos. Ond, y tu hwnt i ni, ceir gwirionedd dyfnach a fydd yn ein goroesi—bod yr hyn sy'n uno'r rhan fwyaf ohonom ni yn y lle hwn yn bwysicach ac yn fwy parhaus nag unrhyw beth sy'n ein gwahanu. Mae'r Siambr hon yn gylch am reswm da. Mae gwneud synnwyr o'r Senedd yn golygu bod yn rhaid i chi ddeall nad ydym ni yma i greu San Steffan bach, ond adeiladu Cymru well, gyda'n gilydd; nid bod yn ymrysonfa o elyniaeth, ond yn Senedd sy'n chwilio am synthesis newydd, lle mae'r gwahanol wirioneddau yr ydym ni'n eu cynrychioli yn cael eu cyfuno o'r newydd i geisio sicrhau lles pawb.
Cymerodd amser maith i'r bachgen tŷ cyngor hoyw hwn o'r Tymbl ymfalchïo ynddo'i hun. Fyddwn i erioed wedi credu yn ôl bryd hynny y byddwn i'n cael eistedd yn y gadair hon. Rwyf i eisiau i ieuenctid ein gwlad, menywod a dynion mewn niferoedd cyfartal, pob hil, pob cred, LHDTC+ ac anabl, y dosbarth gweithiol yn enwedig, deimlo fel pe bai'r lle hwn yn perthyn iddyn nhw, yn eu cynrychioli nhw, yn siarad drostyn nhw, cymaint ag y mae'n ei wneud i unrhyw un. Rwyf i eisiau iddyn nhw weld pobl fel nhw yn fy sedd i, yn eich sedd chi, ym mhob sedd. Felly, wrth i ni ymrwymo nawr i ehangu cylch y Senedd hon hyd yn oed ymhellach, a wnewch chi fy addo, Prif Weinidog, y byddwch yn adeiladu ar y gwaith yr ydym ni, rhyngom, wedi ei ddechrau, i sicrhau mai'r lle hwn ar gyfer dyfodol ein cenedl yw'r ddemocratiaeth 360 gradd fwyaf cynhwysol yn unrhyw le, lle mae pob llais yn cael ei glywed yn gyfartal, fel y gall pob bywyd gael ei fyw yn gyfartal, yn llawn ac yn dda, fel fy mod i'n gwybod a'ch bod chi'n gwybod ein bod ni wedi defnyddio ein hamser gyda'n gilydd yma hyd eithaf ein diben cyffredin? [Cymeradwyaeth.]
Wel, Llywydd, gaf i ddweud i ddechrau diolch yn fawr i Adam Price am y pethau caredig yn bersonol a ddywedodd e i ddechrau? Mae'n wych i weld y teulu i gyd yma yn y Senedd y prynhawn yma, a braint oedd e i gwrdd unwaith eto â'ch mam ar y ffordd i mewn i'r Siambr y prynhawn yma.
Well, Llywydd, could I say at the outset thank you very much to Adam Price for the very kind personal things that he said at the outset? It's great to see his family all here today in the Senedd, and it was a privilege once again to meet your mother on the way into the Chamber this afternoon.
There's a great deal in what the leader of Plaid Cymru has said this afternoon, Llywydd, with which I entirely agree. Of course he is right: we disagree on many things, and that's the beauty of our democracy, that we can do that, and we can do that here while knowing that, behind those individual examples of disagreement, there lies an enormous amount of agreement about the purpose of politics here in Wales, which is exactly as the leader of Plaid Cymru has said—ambitions shared, I think, across the whole Chamber, expressed in very different practical ways, but united in the belief that what we do here belongs not to us, but to the people who put us here, and our ambition always is to try to make things better for them in ways that they would recognise as reflecting their circumstances and their preferences.
Adam Price said, Llywydd, that in his politics he was dedicated to finding solutions, and let me say to the Chamber, having spent many hours together finding ways of turning the co-operation agreement between our two parties into those practical actions, that is exactly my experience of working with the leader of Plaid Cymru. I've often thought in politics, Llywydd, that there are only two classes of people: there are people who come through the door when there is a problem to be solved whose instinct is to make that problem even bigger, to find even more things that you've now got to address, to find even new angles of difficulty that you haven't yet come across, and then there is another group of people in politics who, when they come through the door and there is a problem to be solved, their instinct is to find solutions, to look for ways in which common ground can be forged together. And I feel that I have been fortunate, during the 18 months that I've worked with the leader of Plaid Cymru in the co-operation agreement, that that has always been the way in which he has come to the table.
So, while we will go on differing, I'm quite sure, in the future about many things, the fundamentals—and particularly the point that the leader of Plaid Cymru made towards the end, about the way in which, beyond today, we will bring forward legislation to reform this Senedd to make it fit to discharge the responsibilities that people in Wales put in our hands, and to make sure that the people who arrive here in the future fully reflect the diversity and the nature of today's Wales. I look forward to the next 18 months, to bringing that piece of legislation in front of the Senedd, to debating it robustly, but always to do it in the spirit that we've heard from Adam Price this afternoon.
Mae llawer iawn yn yr hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud y prynhawn yma, Llywydd, yr wyf i'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae'n iawn, wrth gwrs: rydym ni'n anghytuno ar lawer o bethau, a dyna ogoniant ein democratiaeth, y gallwn ni wneud hynny, a gallwn wneud hynny yma gan wybod, y tu ôl i'r enghreifftiau unigol hynny o anghytuno, fod llawer iawn o gytuno ynghylch diben gwleidyddiaeth yma yng Nghymru, sydd yn union fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud—uchelgeisiau cyffredin, rwy'n credu, ar draws y Siambr gyfan, wedi'u mynegi mewn ffyrdd ymarferol gwahanol iawn, ond yn unedig yn y gred nad yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yn perthyn i ni, ond i'r bobl sy'n ein rhoi ni yma, a'n huchelgais bob amser yw ceisio gwneud pethau'n well iddyn nhw mewn ffyrdd y bydden nhw'n cydnabod sy'n adlewyrchu eu hamgylchiadau a'u dymuniadau.
Dywedodd Adam Price, Llywydd, ei fod yn ymroddedig yn ei wleidyddiaeth i ddod o hyd i atebion, a gadewch i mi ddweud wrth y Siambr, ar ôl treulio oriau lawer gyda'n gilydd yn dod o hyd i ffyrdd o sicrhau bod y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid yn arwain at y camau ymarferol hynny, mai dyna'n union fy mhrofiad o weithio gydag arweinydd Plaid Cymru. Rwyf i wedi meddwl yn aml mewn gwleidyddiaeth, Llywydd, mai dim ond dau ddosbarth o bobl sydd: ceir pobl sy'n dod drwy'r drws pan fo problem i'w datrys a'u greddf yw gwneud y broblem honno hyd yn oed yn fwy, i ddod o hyd i hyd yn oed mwy o bethau y mae'n rhaid i chi fynd i'r afael â nhw nawr, i ddod o hyd i hyd yn oed onglau newydd o anhawster nad ydych chi wedi dod ar eu traws eto, ac yna ceir grŵp arall o bobl mewn gwleidyddiaeth sydd, pan fyddan nhw'n dod drwy'r drws ac mae problem i'w datrys, a'r reddf yw dod o hyd i atebion, chwilio am ffyrdd y gellir creu tir cyffredin gyda'n gilydd. Ac rwy'n teimlo fy mod i wedi bod yn ffodus, yn ystod y 18 mis yr wyf i wedi gweithio gydag arweinydd Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio, mai dyna fu'r ffordd y mae wedi dod at y bwrdd bob amser.
Felly, er y byddwn ni'n parhau i anghytuno, rwy'n eithaf siŵr, am lawer o bethau yn y dyfodol, yr hanfodion—ac yn enwedig y pwynt a wnaeth arweinydd Plaid Cymru tuag at y diwedd, am y ffordd y byddwn ni, y tu hwnt i heddiw, yn cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r Senedd hon i'w gwneud yn addas i gyflawni'r cyfrifoldebau y mae pobl yng Nghymru yn eu rhoi yn ein dwylo, a gwneud yn siŵr bod y bobl sy'n cyrraedd yma yn y dyfodol yn adlewyrchu'n llawn amrywiaeth a natur y Gymru sydd ohoni. Edrychaf ymlaen at y 18 mis nesaf, at ddod â'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth gerbron y Senedd, i'w drafod yn gadarn, ond bob amser i'w wneud yn yr ysbryd yr ydym ni wedi ei glywed gan Adam Price y prynhawn yma.
And, indeed, Adam Price, true to your word, you did test the patience of the Llywydd with the length of the contribution of your final statement. [Laughter.]
Ac, yn wir, Adam Price, yn driw i'ch gair, fe wnaethoch chi drethu amynedd y Llywydd gyda hyd cyfraniad eich datganiad terfynol. [Chwerthin.]
Ond dymuniadau gorau i ti, Adam, ar dy ddyfodol yn y Senedd yma.
But best wishes to you, Adam, for your future in this Senedd.
Question 3, James Evans.
Cwestiwn 3, James Evans.
3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgysylltu â'r gymuned leol ynghylch sut y caiff Fferm Gilestone ei defnyddio yn y dyfodol? OQ59507
3. Will the First Minister outline how the Welsh Government plans to engage with the local community over the future use of Gilestone Farm? OQ59507
The Welsh Government will work with the local community council, Powys County Council and the Bannau Brycheiniog National Park Authority to promote constructive community consultation on the future use of Gilestone farm.
Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r cyngor cymuned lleol, Cyngor Sir Powys ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog i hybu ymgynghori cymunedol adeiladol ar y defnydd o fferm Gilestone yn y dyfodol.
Diolch, Prif Weinidog. In March, the economy Minister wrote to me in reply to a letter I sent to him, in which he asked for my support in ensuring that the local community were provided with accurate information on this matter. Subsequently, on 6 April, the Minister informed me that he'd be using the community council to inform members of the community about the proposal. That all seems reasonable to me. However, subsequently, after several resignations from the community council and them only having three current members, residents in Talybont are rightly concerned about the community council's ability to provide them with the accurate information that they require.
First Minister, the community is divided over this matter and some good faith and engagement from the Government would help in bringing the community together. I have, therefore, following representations from the community, organised a meeting in Talybont on 8 June and I've invited the Minister and officials from Welsh Government to attend. So, First Minister, can you confirm today, to me and the community, that you will ensure that someone from your Government will attend that meeting, so that the community can get the accurate information that the economy Minister has previously asked is provided to the community?
Diolch, Prif Weinidog. Ym mis Mawrth, ysgrifennodd Gweinidog yr Economi ataf mewn ymateb i lythyr a anfonais ato, pryd gofynnodd am fy nghefnogaeth i sicrhau bod y gymuned leol yn cael gwybodaeth gywir am y mater hwn. Wedi hynny, ar 6 Ebrill, cefais fy hysbysu gan y Gweinidog y byddai'n defnyddio'r cyngor cymuned i hysbysu aelodau'r gymuned o'r cynnig. Mae hynny i gyd yn ymddangos yn rhesymol i mi. Fodd bynnag, wedi hynny, ar ôl sawl ymddiswyddiad o'r cyngor cymuned a'r ffaith mai dim ond tri aelod cyfredol sydd ganddyn nhw, mae trigolion Tal-y-bont yn poeni yn briodol am allu'r cyngor cymuned i ddarparu'r wybodaeth gywir sydd ei hangen arnyn nhw.
Prif Weinidog, mae'r gymuned wedi'i rhannu ynghylch y mater hwn a byddai rhywfaint o ewyllys da ac ymgysylltiad gan y Llywodraeth yn helpu i ddod â'r gymuned ynghyd. Felly, yn dilyn sylwadau gan y gymuned, rwyf i wedi trefnu cyfarfod yn Nhal-y-bont ar 8 Mehefin ac rwyf i wedi gwahodd y Gweinidog a swyddogion o Lywodraeth Cymru i fod yn bresennol. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau heddiw, i mi a'r gymuned, y byddwch chi'n sicrhau y bydd rhywun o'ch Llywodraeth yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw, fel y gall y gymuned gael yr wybodaeth gywir y mae Gweinidog yr Economi wedi gofyn yn flaenorol iddi gael ei darparu i'r gymuned?
Llywydd, I entirely agree about the importance of accurate information being provided. The way in which we will do that is the way I outlined in my original answer. It is working with organisations on the ground that have a democratic mandate and are purposed for that end. I'm not convinced that a public meeting is guaranteed to provide more light than heat on these matters. I take very seriously what has happened in the community council and very seriously what has been said by the local Liberal Democrat member of Powys council. Llywydd, Members here may have seen her reports of bullying and harassment from some of the plan's opposers:
'a constant barrage of threats and aggressive criticism, designed to undermine and discourage.'
That is not, I'm afraid, an encouraging context into which to expect officials of the Welsh Government to be propelled.
I want to have exactly what James Evans has said this afternoon. I want to have an informed discussion; I want to make sure that facts are genuinely available to anybody who is interested in them, but I want to do it in a way that allows some of the heat that has been seen in that debate to be toned down and a greater emphasis on proper information sharing and reasoned debate. And I'm not convinced, I'm afraid, that a public meeting of the sort that the Member has described is the best way, at this point, to bring that about.
Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr ynghylch pwysigrwydd darparu gwybodaeth gywir. Y ffordd y byddwn ni'n gwneud hynny yw'r ffordd yr amlinellais yn fy ateb gwreiddiol. Mae'n fater o weithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad sydd â mandad democrataidd ac sy'n bodoli at y diben hwnnw. Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod cyfarfod cyhoeddus yn sicr o ddarparu mwy o oleuni na gwres o ran y materion hyn. Rwy'n cymryd yn hollol o ddifrif yr hyn sydd wedi digwydd yn y cyngor cymuned ac o ddifrif yr hyn a ddywedwyd gan aelod lleol y Democratiaid Rhyddfrydol o gyngor Powys. Llywydd, efallai fod yr Aelodau yma wedi gweld ei hadroddiadau o fwlio ac aflonyddu gan rai o wrthwynebwyr y cynllun:
'cawod gyson o fygythiadau a beirniadaeth ymosodol, â'r bwriad o danseilio a digalonni.'
Nid yw hynny, mae arnaf ofn, yn gyd-destun calonogol i ddisgwyl i swyddogion Llywodraeth Cymru gael eu gyrru iddo.
Rwyf i eisiau cael yn union yr hyn y mae James Evans wedi ei ddweud y prynhawn yma. Rwyf i eisiau cael trafodaeth gytbwys; rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod ffeithiau ar gael yn wirioneddol i unrhyw un sydd â diddordeb ynddyn nhw, ond rwyf i eisiau ei wneud mewn ffordd sy'n caniatáu i rywfaint o'r gwres a welwyd yn y ddadl honno gael ei leihau a mwy o bwyslais ar rannu gwybodaeth briodol a dadleuon rhesymegol. Ac nid wyf i wedi fy argyhoeddi, mae arnaf ofn, mai cyfarfod cyhoeddus o'r math y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio yw'r ffordd orau, ar hyn o bryd, o wneud hynny.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar y ddarpariaeth o randiroedd ledled Cymru? OQ59501
4. Will the First Minister make a statement on the provision of allotments across Wales? OQ59501
Llywydd, our allotment support grant has earmarked £1.3 million over the next two years across local authorities to help improve and increase allotment provision. In addition to this dedicated fund, other programmes, such as the Community Land Advisory Service, also support the development of allotments.
Llywydd, mae ein grant cymorth i randiroedd wedi clustnodi £1.3 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf ar draws awdurdodau lleol i helpu i wella a chynyddu'r ddarpariaeth o randiroedd. Yn ogystal â'r gronfa bwrpasol hon, mae rhaglenni eraill, fel y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, hefyd yn cefnogi datblygiad rhandiroedd.
Thank you. Now, I've been wanting to raise this topic with you, especially so when I know that you yourself appreciate the benefits in terms of well-being that having your own allotment can bring—picking fruit, for one. I think that was lost on some Members, but, anyway. [Laughter.]
Our natural environment and nature benefit from the use of allotments in terms of the seeds sown, the flowers grown and the vegetables harvested. During Mental Health Awareness Week, I wanted to highlight the benefits of our allotments as an alternative therapy. Now, only last Thursday, it was a delight to welcome my colleague Laura Anne Jones MS to Ysgol San Sior to see the children in their allotment. In a very enterprising manner, they use their enterprising skills to grow flowers for display at Venue Cymru conference centre. They also have beehives.
Now, despite all the well-being aspects of growing vegetables and flowers, over the past few years, First Minister, I've not seen any real growth in the number of allotments made available, and I have constituents requesting these. Now, given the many benefits I have mentioned today, how can you work with our local authorities, in addition to what you've already said you're doing, to ensure that they make available some of this public land? There are swathes and swathes of public land available that could actually be converted quite successfully to allow more people to have allotments. How can you, as First Minister, perhaps persuade, influence or simply request our local authorities to do this? Diolch.
Diolch. Nawr, rwyf i wedi bod eisiau codi'r pwnc hwn gyda chi, yn enwedig pan fy mod i'n gwybod eich bod chi eich hun yn gwerthfawrogi'r manteision o ran llesiant y gall bod â'ch rhandir eich hun eu cynnig—casglu ffrwythau, yn un. Nid wyf i'n credu bod rhai Aelodau wedi deall honna, ond beth bynnag. [Chwerthin.]
Mae ein hamgylchedd naturiol a'n natur yn elwa ar y defnydd o randiroedd o ran yr hadau sy'n cael eu hau, y blodau sy'n cael eu tyfu a'r llysiau sy'n cael eu cynaeafu. Yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, roeddwn i eisiau tynnu sylw at fuddion ein rhandiroedd fel therapi amgen. Nawr, ddydd Iau diwethaf roedd yn bleser croesawu fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones AS i Ysgol San Sior i weld y plant yn eu rhandir. Mewn modd mentrus iawn, maen nhw'n defnyddio eu sgiliau mentro i dyfu blodau i'w harddangos yng nghanolfan gynadledda Venue Cymru. Mae ganddyn nhw gychod gwenyn hefyd.
Nawr, er gwaethaf yr holl agweddau llesiant ar dyfu llysiau a blodau, dros y blynyddoedd diwethaf, Prif Weinidog, nid wyf i wedi gweld unrhyw dwf gwirioneddol yn nifer y rhandiroedd sydd ar gael, ac mae gen i etholwyr sy'n gofyn am y rhain. Nawr, o ystyried y buddion niferus yr wyf i wedi eu crybwyll heddiw, sut gallwch chi weithio gyda'n hawdurdodau lleol, yn ogystal â'r hyn yr ydych chi eisoes wedi dweud eich bod chi'n ei wneud, i sicrhau eu bod nhw'n sicrhau bod rhywfaint o'r tir cyhoeddus hwn ar gael? Mae rhannau helaeth iawn o dir cyhoeddus ar gael y gellid eu newid yn eithaf llwyddiannus i alluogi mwy o bobl i gael gafael ar randiroedd. Sut gallwch chi, fel Prif Weinidog, efallai berswadio, dylanwadu neu ddim ond gofyn i'n hawdurdodau lleol wneud hyn? Diolch.
Llywydd, first of all, let me agree with Janet Finch-Saunders about the mental health benefits of allotment holding. I was lucky enough to be on my allotment at the weekend, together with the pigeons and the rabbits and the slugs and everything else that has already seen off the green beans that I put there a week before. But nevertheless, it was a great pleasure to be out in the fresh air and enjoying all the benefits that Janet referred to. I very much congratulate the school that she mentioned. So many of our schools do fantastic work, making sure young people enjoy the practical activity of seeing things grow. Great to hear that they have beehives at the school as well.
The Welsh Government, as I said, Llywydd, has an allotment support grant. I'm pleased to be able to tell the Member for Aberconwy that we have potential projects submitted by Conwy council for the current financial year, designed to bring back into use dilapidated and derelict plots in Old Colwyn and Llanfairfechan. We look forward to working purposely with the local authority in their efforts, because the statutory duty in the end is with them to provide allotments, where there is a demand, to increase the number of plots we have in Wales, but also to do more to bring back into beneficial use plots that already exist but where the conditions don't meet modern expectations, including disability access and other things, because we want to see allotment gardening, with all the benefits that it brings, available to the widest number of Welsh citizens.
Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i mi gytuno â Janet Finch-Saunders ynghylch manteision iechyd meddwl meddu ar randir. Roeddwn i'n ddigon ffodus o fod ar fy rhandir i dros y penwythnos, ynghyd â'r colomennod a'r cwningod a'r gwlithod a phopeth arall sydd eisoes wedi dinistrio'r ffa gwyrdd a roddais yno wythnos ynghynt. Ond serch hynny, roedd yn bleser mawr bod allan yn yr awyr iach a mwynhau'r holl fuddion y cyfeiriodd Janet atyn nhw. Rwy'n sicr yn llongyfarch yr ysgol y soniodd amdani. Mae cymaint o'n hysgolion yn gwneud gwaith gwych, gan wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn mwynhau'r gweithgaredd ymarferol o weld pethau'n tyfu. Mae'n wych clywed bod ganddyn nhw gychod gwenyn yn yr ysgol hefyd.
Mae gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedais, Llywydd, grant cymorth rhandiroedd. Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod dros Aberconwy fod gennym ni brosiectau posibl a gyflwynwyd gan gyngor Conwy ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, sydd â'r bwriad o sicrhau bod rhandiroedd diffaith a segur yn Hen Golwyn a Llanfairfechan yn cael eu defnyddio unwaith eto. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio'n bwrpasol gyda'r awdurdod lleol yn eu hymdrechion, oherwydd nhw yn y pen draw sydd â'r ddyletswydd statudol i ddarparu rhandiroedd, lle bo galw, i gynyddu nifer y rhandiroedd sydd gennym ni yng Nghymru, ond hefyd gwneud mwy i sicrhau bod rhandiroedd sy'n bodoli eisoes ond lle nad yw'r amodau yn bodloni disgwyliadau modern, gan gynnwys mynediad i bobl anabl a phethau eraill, yn cael eu defnyddio unwaith eto oherwydd rydym ni eisiau gweld garddio rhandiroedd, gyda'r holl fanteision a ddaw yn ei sgil, ar gael i'r nifer ehangaf o ddinasyddion Cymru.
I share the Member for Aberconwy's enthusiasm for allotments. First Minister, in Rhondda Cynon Taf the council has used Welsh Government funding to create new allotments to meet local demand, including, for example, in Abercynon and in Aberaman in the Cynon Valley constituency. In the process, the council is bringing back derelict land into use, improving accessibility, and increasing biodiversity. With the provision of additional allotments bringing so many benefits, how is Welsh Government working with local authorities to ensure that the new allotments that are being created are of good quality and have that improved accessibility?
Rwy'n rhannu brwdfrydedd yr Aelod dros Aberconwy am randiroedd. Prif Weinidog, yn Rhondda Cynon Taf, mae'r cyngor wedi defnyddio cyllid Llywodraeth Cymru i greu rhandiroedd newydd i fodloni galw lleol, gan gynnwys, er enghraifft, yn Abercynon ac yn Aberaman yn etholaeth Cwm Cynon. Yn y broses, mae'r cyngor yn gweithio i sicrhau y defnyddir tir diffaith unwaith eto, gan wella hygyrchedd, a chynyddu bioamrywiaeth. Gan fod y ddarpariaeth o randiroedd ychwanegol yn dod â chynifer o fuddion, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y rhandiroedd newydd sy'n cael eu creu o ansawdd da ac â'r hygyrchedd gwell hwnnw?
I thank Vikki Howells for that, Llywydd, and very much agree with her that the work of Rhondda Cynon Taf County Borough Council is an exemplar in this field. In the last financial year, we were able to take forward three different projects with the council, including, as she will know, plots at Aberaman and Nant-y-fedw in Abercynon. There are proposals for the current financial year that would bring surplus land into use to create more than 20 new plots at Tylorstown and Ynysybwl.
Behind the specifics of the allotment support grant lies the Community Land Advisory Service, and that is where local authorities can get the help they need to make sure that when they are looking to increase plot numbers, bring derelict land back into use, upgrade the facilities on allotment plots that already exist, they're able to do it in the way that Vikki Howells said, making them as accessible as they can be, making sure that the facilities that are available make the enjoyment of allotment gardening as available to as many people as we can. The combination of additional funding and specialist advice, I think, puts us in a very good place.
The resilient green space project, Llywydd, which also operates in this space, will support the creation of up to 600 new allotment plots, and the regeneration of 200 existing plots over the coming years—answering, I hope, a point that Janet Finch-Saunders made in her supplementary question—to make sure that we are expanding the range of possibilities for allotment holders in every part of Wales.
Diolch i Vikki Howells am hynny, Llywydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hi bod gwaith Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf yn esiampl yn y maes hwn. Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, fe wnaethom ni lwyddo i fwrw ymlaen â thri gwahanol brosiect gyda'r cyngor, gan gynnwys, fel y bydd yn gwybod, leiniau yn Aberaman a Nant-y-fedw yn Abercynon. Ceir cynigion ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol a fyddai'n sicrhau bod tir dros ben yn cael ei ddefnyddio eto i greu mwy nag 20 o randiroedd newydd yn Tylorstown ac Ynys-y-bŵl.
Y tu ôl i fanylion y grant cymorth rhandiroedd ceir y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, a dyna lle gall awdurdodau lleol gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i wneud yn siŵr pan fyddan nhw'n ceisio cynyddu nifer y rhandiroedd, gwneud tir diffaith yn addas i'w ddefnyddio unwaith eto, uwchraddio'r cyfleusterau ar randiroedd sydd eisoes yn bodoli, eu bod nhw'n gallu ei wneud yn y ffordd y dywedodd Vikki Howells, eu gwneud mor hygyrch ag y gallan nhw fod, gan wneud yn siŵr bod y cyfleusterau sydd ar gael yn gwneud y mwynhad o arddio rhandir mor hygyrch â phosibl i gynifer o bobl ag y gallwn. Mae'r cyfuniad o gyllid ychwanegol a chyngor arbenigol, rwy'n credu, yn ein rhoi ni mewn sefyllfa dda iawn.
Bydd y prosiect gofod gwyrdd gwydn, Llywydd, sydd hefyd yn gweithredu yn y maes hwn, yn cynorthwyo'r broses o greu hyd at 600 o leiniau rhandir newydd, ac adfywio 200 o randiroedd presennol dros y blynyddoedd nesaf—gan ateb, rwy'n gobeithio, pwynt a wnaed gan Janet Finch-Saunders yn ei chwestiwn atodol—i wneud yn siŵr ein bod ni'n ehangu'r amrywiaeth o bosibiliadau i ddeiliaid rhandiroedd ym mhob rhan o Gymru.
5. Pa gamau mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i hyrwyddo llwybrau twristiaeth Cymru? OQ59538
5. What steps is the First Minister taking to promote Wales's tourist trails? OQ59538
I thank Ken Skates for that. This is the Year of Trails in Wales. The theme allows all participants in the tourism industry to showcase trails that feature the fantastic culture, adventure and landscape experiences to be found in our country. I was very pleased to enjoy part of the iconic Wales Coast Path trail over this past weekend.
Diolch i Ken Skates am hynna. Dyma Flwyddyn y Llwybrau yng Nghymru. Mae'r thema yn caniatáu i bob cyfranogwr yn y diwydiant twristiaeth arddangos llwybrau sy'n amlygu'r diwylliant, antur a phrofiadau tirwedd gwych sydd i'w cael yn ein gwlad. Roeddwn yn falch iawn o fwynhau rhan o lwybr eiconig Llwybr Arfordir Cymru dros y penwythnos diwethaf.
Diolch, First Minister. Of course, to celebrate Wales Tourism Week, Members across the Chamber, I'm in no doubt, will be visiting a good number of our finest tourist attractions. They provide a great opportunity to also explore the magical, adventurous trails that unite them. Would you agree that, with an exciting and adventurous tourism offer, we don't just grow the visitor economy, but we also make Wales a place in which it's desirable to live, to work and to learn?
Diolch, Prif Weinidog. Wrth gwrs, i ddathlu Wythnos Twristiaeth Cymru, bydd Aelodau ar draws y Siambr, heb amheuaeth, yn ymweld â nifer dda o'n hatyniadau twristiaeth gorau. Maen nhw'n gyfle gwych hefyd i archwilio'r llwybrau hudolus, anturus sy'n eu huno. A fyddech chi'n cytuno, gyda chynnig twristiaeth cyffrous ac anturus, nad ydym ond yn tyfu'r economi ymwelwyr, rydym hefyd yn gwneud Cymru'n lle y mae'n ddymunol byw, gweithio a dysgu ynddo?
I thank Ken Skates for that, and thank him for drawing attention to the fact that this is Wales Tourism Week, a very important industry in all parts of Wales. The Year of Trails is designed to contribute to our ambition for the sector—that we spread the sector so that it operates in more parts of the calendar year; that we bring tourism opportunities to more places in Wales, not just the hotspots that everybody knows about; and that people spend more money when they get here. The fact that in Wales we have a greater number of world heritage sites than you would ever expect for a country of our size gives us an opportunity to create a UNESCO trail in Wales in which people would be led from one opportunity to another. I intend to raise, in a preliminary way, in discussions that I will have with the Governments in Brittany and in Ireland over coming weeks, the possibility of a UNESCO saints trail. We already have saints trails here in Wales, and when I was in UNESCO in Paris a few weeks ago they said to me that they thought the future of their world heritage designations lay in co-operation between different nations. Bringing Wales, Brittany and Ireland together to create new possibilities would go even further to realise the advantages that Ken Skates mentioned in his supplementary question.
Diolch i Ken Skates am hynny, a diolch iddo am dynnu sylw at y ffaith mai hon yw Wythnos Twristiaeth Cymru, diwydiant pwysig iawn ym mhob rhan o Gymru. Mae Blwyddyn y Llwybrau wedi'i chynllunio i gyfrannu at ein huchelgais ar gyfer y sector—ein bod yn lledaenu'r sector fel ei fod yn gweithredu mewn mwy o rannau o'r flwyddyn galendr; ein bod yn dod â chyfleoedd twristiaeth i fwy o leoedd yng Nghymru, nid dim ond y cyrchfannau poblogaidd y mae pawb yn gwybod amdanyn nhw; a bod pobl yn gwario mwy o arian ar ôl cyrraedd yma. Mae'r ffaith bod gennym ni yng Nghymru fwy o safleoedd treftadaeth y byd nag y byddech chi'n ei ddisgwyl ar gyfer gwlad o'n maint ni yn rhoi cyfle i ni greu llwybr UNESCO yng Nghymru lle byddai pobl yn cael eu harwain o un cyfle i'r llall. Rwy'n bwriadu codi, mewn ffordd ragarweiniol, mewn trafodaethau a gaf gyda'r llywodraethau yn Llydaw ac yn Iwerddon dros yr wythnosau nesaf, y posibilrwydd o lwybr seintiau UNESCO. Mae gennym lwybrau seintiau yma yng Nghymru yn barod, a phan oeddwn i yn UNESCO ym Mharis ychydig wythnosau yn ôl, dywedon nhw wrthyf i eu bod yn credu mai dyfodol eu dynodiadau treftadaeth y byd nhw fydd cyd-weithio rhwng gwahanol genhedloedd. Byddai dod â Chymru, Llydaw ac Iwerddon ynghyd i greu posibiliadau newydd yn mynd ymhellach fyth i wireddu'r manteision a grybwyllodd Ken Skates yn ei gwestiwn atodol.
First Minister, you've already mentioned the Wales coastal path as being our pre-eminent tourist trail here in Wales. I know you've had your say in the past about your favourite part of the Wales coastal path. It won't be a surprise to you—it's not the first time I've disagreed with you, First Minister—that obviously the Gower peninsula would be my personal choice. But to properly enjoy the Gower peninsula, I think, requires an overnight stay. I think really to do it justice, I don't think you can do that in a single day. As a result, the pre-eminent way to spend a night on the Gower peninsula would be in self-catering holiday let accommodation. I visited one such business on the Gower peninsula just over a week ago, and they said to me that they were concerned that they would not reach the new Welsh Government tax threshold of 182 days. They'd never done that for the 20 years that they operated that particular business. They were worried that they will be forced to close. I understand that we have a philosophical difference on this policy, First Minister, but I wonder whether the Welsh Government has done an impact assessment on the number of self-catering holiday lets that will be forced to close as a result of the Welsh Government's changes in this area.
Prif Weinidog, rydych chi eisoes wedi sôn am lwybr arfordirol Cymru fel ein llwybr twristiaeth mwyaf blaenllaw yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod eich bod wedi cael dweud eich dweud yn y gorffennol am eich hoff ran o lwybr arfordirol Cymru. Ni fydd yn syndod i chi—nid dyma'r tro cyntaf i mi anghytuno â chi, Prif Weinidog—mai penrhyn Gŵyr yn amlwg fyddai fy newis personol i. Ond er mwyn mwynhau penrhyn Gŵyr yn iawn, rwy'n credu bod angen aros dros nos mewn gwirionedd er mwyn ei werthfawrogi'n iawn, nid wyf yn credu y gallwch wneud hynny mewn un diwrnod. O ganlyniad, y ffordd amlwg o dreulio noson ar benrhyn Gŵyr fyddai mewn llety gwyliau hunanarlwyo. Ymwelais ag un busnes o'r fath ar benrhyn Gŵyr ychydig dros wythnos yn ôl, a dywedon nhw wrthyf eu bod yn pryderu na fyddent nhw'n cyrraedd trothwy treth newydd Llywodraeth Cymru o 182 diwrnod. Doedden nhw erioed wedi gwneud hynny dros yr 20 mlynedd y buon nhw'n gweithredu'r busnes penodol hwnnw. Roedden nhw'n poeni y byddan nhw'n cael eu gorfodi i gau. Rwy'n deall bod gennym wahaniaeth athronyddol ar y polisi hwn, Prif Weinidog, ond tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud asesiad effaith ar nifer y lletyau gwyliau hunanarlwyo a fydd yn cael eu gorfodi i gau o ganlyniad i newidiadau Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.
Let me just correct this complete misapprehension. No business is forced to close because they don't let for 182 days. They simply are not able to take advantage of small business rate relief and will have to pay council tax like everybody else. Nobody is forced to close if you get to 180 days and you don't get to 182. The system is not designed, and never was designed, to do that. I am much more optimistic than the local Member. I think the Gower peninsula is a fantastic place to stay, and I think many, many businesses will already be letting for 182 days. The new arrangements will be an incentive for even more businesses to do that, bringing even more people to enjoy the beauties that the Gower peninsula provides.
Gadewch i mi gywiro'r camsyniad llwyr hwn. Ni fydd unrhyw fusnes yn gorfod cau oherwydd nad yw'n gosod am 182 diwrnod. Yn syml, dydyn nhw ddim yn gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach a bydd yn rhaid iddyn nhw dalu'r dreth gyngor fel pawb arall. Ni fydd unrhyw un yn gorfod cau os ydych yn cyrraedd 180 diwrnod ac nad ydych yn cyrraedd 182. Nid yw'r system wedi'i chynllunio, ac ni chynlluniwyd hi erioed, i wneud hynny. Rwy'n llawer mwy optimistaidd na'r Aelod lleol. Rwy'n credu bod penrhyn Gŵyr yn lle gwych i aros, ac rwy'n credu y bydd llawer o fusnesau eisoes yn gosod am 182 diwrnod. Bydd y trefniadau newydd yn gymhelliant i hyd yn oed mwy o fusnesau wneud hynny, gan ddod â hyd yn oed mwy o bobl i fwynhau'r harddwch y mae penrhyn Gŵyr yn ei ddarparu.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru o ran datblygu cynlluniau datblygu lleol? OQ59536
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's role in developing local development plans? OQ59536
Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Llywodraeth Cymru sy'n pennu’r fframwaith ar gyfer llunio cynlluniau datblygu lleol. Mater i bob awdurdod cynllunio lleol yw'r ddyletswydd statudol i lunio cynllun datblygu lleol cadarn.
I thank Llyr Gruffydd for the question The Welsh Government sets the framework for drawing up local development plans. It's a matter for each local planning authority to fulfil its statutory duty to prepare a sound local development plan.
Rŷch chi'n iawn mai mater i awdurdodau cynllunio lleol yw e, yn sicr yn y lle cyntaf, ond byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam wedi gwrthod ei gynllun datblygu lleol yn ddiweddar, a'r cwestiwn nawr, wrth gwrs, mae pobl yn ei ofyn yw sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i hynny. A fyddwch chi, a'r Gweinidog perthnasol, er enghraifft, yn derbyn y farn leol ac yn caniatáu i'r cynllun arfaethedig gael ei dynnu yn ôl, neu a fydd Llywodraeth Cymru yn mynnu gorfodi'r cynllun ar y cyngor ac ar y boblogaeth leol, a hynny yn erbyn dymuniadau trigolion y sir?
You're right that it is a matter for local planning authorities in the first instance, but you'll also be aware that Wrexham County Borough Council has rejected its LDP recently, and the question people are asking now is how will the Welsh Government respond to that. Will you and the relevant Minister, for example, accept the local view and allow the proposed plan to be withdrawn, or will the Welsh Government force the plan on the council and the population against the wishes of residents in the area?
Of course I'm aware of the position in Wrexham. It's an extraordinary sequence of events where a local authority approves its own plan as being sound, submits the plan, which is its plan, which it has confirmed as sound, to the planning inspectorate, the inspector confirms that the plan is sound, and then the local authority rejects its own plan. It seems to me that the citizens of Wrexham thought they were electing a council fit for a city and have ended up in Clochemerle. I read the leader of the council saying that 'Wrexham is in a good place because we can start again.' Ten years of work went into producing that sound plan, and the council, advised by its own chief executive, by its own chief planning officer, by its own chief legal officer, that the plan should be adopted, wilfully, it seemed to me, failed to discharge that responsibility.
I'm afraid the answer cannot be, 'So, what is the Welsh Government going to do about it?' This is the responsibility of the local authority and they cannot discharge that responsibility by trying to make difficult decisions the responsibility of somebody else. Of course the Welsh Government will be responding to the local authority, and our response will be to them that they need to take the responsibility that is theirs. They should stop being the only local authority in Wales that does not have a local development plan. Because I can tell you what will happen, Llywydd. When I was first elected to this Chamber, Cardiff didn't have an adopted local development plan, and Cardiff West, my constituency, has far too many examples of where housing developments took place that were never designed for housing developments, which were opposed by local people, and where the council lost every case because it didn't have a local development plan adopted that could defend the planning regime for which it is responsible. That will now happen to the residents of Wrexham until the local authority faces up to its responsibilities and makes the right decision.
Wrth gwrs rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa yn Wrecsam. Mae'n gyfres ryfeddol o ddigwyddiadau pryd y mae awdurdod lleol yn cymeradwyo ei gynllun ei hun fel un cadarn, yn cyflwyno'r cynllun, sef ei gynllun ef, y mae wedi'i gadarnhau fel un cadarn, i'r arolygiaeth gynllunio, mae'r arolygydd yn cadarnhau bod y cynllun yn gadarn, ac yna mae'r awdurdod lleol yn gwrthod ei gynllun ei hun. Mae'n ymddangos i mi fod dinasyddion Wrecsam wedi meddwl eu bod yn ethol cyngor oedd yn addas ar gyfer dinas ac yna'n cael eu hunain yn Clochemerle. Darllenais yr hyn a ddywedodd arweinydd y cyngor sef bod 'Wrecsam mewn lle da oherwydd y gallwn ddechrau eto.' Aeth 10 blynedd o waith i gynhyrchu'r cynllun cadarn hwnnw, ac fe fethodd y cyngor, a gynghorwyd gan ei brif weithredwr ei hun, gan ei brif swyddog cynllunio ei hun, gan ei brif swyddog cyfreithiol ei hun, y dylid mabwysiadu'r cynllun, yr oedd yn ymddangos i mi, yn fwriadol i gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw.
Rwy'n ofni na all yr ateb fod yn, 'Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud am y peth?' Cyfrifoldeb yr awdurdod lleol yw hwn ac ni allant gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw trwy geisio rhoi'r cyfrifoldeb dros wneud penderfyniadau anodd i rywun arall. Wrth gwrs bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r awdurdod lleol, a'n hymateb ni iddyn nhw fydd bod angen iddyn nhw gymryd y cyfrifoldeb, eu cyfrifoldeb nhw. Dylen nhw roi'r gorau i fod yr unig awdurdod lleol yng Nghymru nad oes ganddo gynllun datblygu lleol. Oherwydd gallaf ddweud wrthych beth fydd yn digwydd, Llywydd. Pan gefais fy ethol i'r Siambr hon am y tro cyntaf, nid oedd Caerdydd â chynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu, ac mae gan Orllewin Caerdydd, fy etholaeth i, lawer gormod o enghreifftiau o ddatblygiadau tai na chawsant eu cynllunio erioed ar gyfer datblygiadau tai, a wrthwynebwyd gan bobl leol, a lle collodd y cyngor bob achos oherwydd nad oedd cynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu a allai amddiffyn y drefn gynllunio y mae'n gyfrifol amdani. Bydd hynny nawr yn digwydd i drigolion Wrecsam nes bod yr awdurdod lleol yn wynebu ei gyfrifoldebau ac yn gwneud y penderfyniad cywir.
Of course, First Minister, it's one thing developing a local development plan, it's another thing delivering on it. For many local authorities in north Wales, they are struggling to deliver on local development plans because of the phosphates legislation and regulations that are in place at the moment. Indeed, we know that there are nearly 1,000 social homes in north Wales that are not able to be developed because of the phosphates legislation, preventing many people having homes built and supporting our homelessness crisis here in Wales. First Minister, I know there was a summit around phosphates earlier this year—I believe it was in March or perhaps April time. I wonder if you'd be able to update the Senedd as to the progress on that and how we're going to help support local authorities in delivering on the local development plans and not just developing them.
Wrth gwrs, Prif Weinidog, un peth yw datblygu cynllun datblygu lleol, peth arall yw ei gyflawni. Mae llawer o awdurdodau lleol yn y gogledd yn ei chael hi'n anodd cyflawni cynlluniau datblygu lleol oherwydd y ddeddfwriaeth a'r rheoliadau ffosffadau sydd ar waith ar hyn o bryd. Yn wir, gwyddom fod bron i 1,000 o gartrefi cymdeithasol yn y gogledd na ellir eu datblygu oherwydd y ddeddfwriaeth ffosffadau, gan atal llawer o gartrefi rhag cael eu hadeiladu a chefnogi ein hargyfwng digartrefedd yma yng Nghymru. Prif Weinidog, rwy'n gwybod y bu uwchgynhadledd ynghylch ffosffadau yn gynharach eleni—rwy'n credu y bu ym mis Mawrth neu efallai Ebrill. Tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y cynnydd ar hynny a sut yr ydym yn mynd i helpu i gefnogi awdurdodau lleol i gyflawni'r cynlluniau datblygu lleol ac nid eu datblygu'n unig.
I thank the Member for that question, because these are important points. None of us wants to see developments held up where they are necessary, in exactly the way that the Senedd has now heard, but neither are we prepared, as a Government, to solve that problem by making another very serious problem even worse. The summit was about devising new solutions to that challenge by making sure that every partner comes forward with a part that they can play. I was encouraged by the fact that there were new ideas as to how planning permissions could be granted, and promises of investment to mitigate the impact of new housing development when that mitigation is necessary. I’m very keen that we move forward with those ideas quickly, and that we release land for development where we are convinced that the phosphate problem now has been properly addressed. We will have a further meeting of all partners before the summer is over in order to make sure that people are delivering on the commitments that they have made. I look forward to land being released for those very necessary housing purposes, but not at the expense of making the phosphate difficulties that we see in our rivers already worse than they otherwise would be.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, oherwydd mae'r rhain yn bwyntiau pwysig. Nid oes yr un ohonom eisiau gweld datblygiadau yn cael eu hoedi lle mae eu hangen nhw, yn yr union ffordd y mae'r Senedd nawr wedi clywed amdanyn nhw, ond nid ydym ychwaith yn barod, fel Llywodraeth, i ddatrys y broblem honno trwy wneud problem ddifrifol arall hyd yn oed yn waeth. Roedd yr uwchgynhadledd yn ymwneud â dyfeisio atebion newydd i'r her honno trwy sicrhau bod pob partner yn cyflwyno rhan y gallant ei chwarae. Cefais fy nghalonogi gan y ffaith y cafwyd syniadau newydd ynghylch sut y gellid rhoi caniatâd cynllunio, ac addewidion o fuddsoddiad i liniaru effaith datblygiad tai newydd pan fo angen y lliniaru hwnnw. Rwy'n awyddus iawn ein bod yn symud ymlaen gyda'r syniadau hynny'n gyflym, ac ein bod yn rhyddhau tir i'w ddatblygu lle rydym yn argyhoeddedig yr ymdriniwyd yn briodol â'r broblem ffosffad bellach. Byddwn yn cael cyfarfod pellach o'r holl bartneriaid cyn i'r haf ddod i ben er mwyn sicrhau bod pobl yn cyflawni'r ymrwymiadau y maen nhw wedi'u gwneud. Edrychaf ymlaen at weld tir yn cael ei ryddhau at y dibenion tai angenrheidiol hynny, ond nid ar draul gwneud yr anawsterau ffosffad a welwn yn ein hafonydd eisoes yn waeth nag y byddent fel arall.
First Minister, let me be the first to say I absolutely love local development plans. I sit there into the wee small hours in the winter evenings poring over them, because it is one of the few chances you have to actually—[Interruption.]—no, no; bear with me—have a glimpse into the future of what communities will look like: green corridors, wildlife corridors, active travel routes, where housing will be, where commercial enterprise will be, where retail parks will be—not simply to block development, but to enable development to happen in the right place. They’re at their best when businesses and residents, councillors, community councillors and Members of the Senedd sit down of an evening with a cup of tea or a glass of whisky and go through them page by page. So, First Minister, would you join me in sending out a message from this Senedd Chamber today that local development plans are not dry and dusty, boring documents—that they’re pivotal to the future of thriving, lively communities, and we want everybody to sit down of an evening with a shot of whisky and take their time poring over them?
Prif Weinidog, gadewch i mi fod y cyntaf i ddweud fy mod wrth fy modd â chynlluniau datblygu lleol. Rwy'n eistedd yna yn ystod nosweithiau'r gaeaf hyd yr oriau mân yn pori drwyddyn nhw, oherwydd y mae'n un o'r ychydig gyfleoedd sydd gennych, mewn gwirionedd—[Torri ar draws.]—na, na; byddwch yn amyneddgar—i gael cipolwg ar y dyfodol a gweld sut y bydd cymunedau yn edrych: coridorau gwyrdd, coridorau bywyd gwyllt, llwybrau teithio llesol, lle bydd tai, lle bydd menter fasnachol, lle bydd parciau manwerthu—nid yn unig i rwystro datblygiad, ond i alluogi datblygiad i ddigwydd yn y lle iawn. Maen nhw ar eu gorau pan fydd busnesau a thrigolion, cynghorwyr, cynghorwyr cymuned ac Aelodau'r Senedd yn eistedd i lawr gyda'r nos gyda phaned o de neu wydraid o wisgi ac yn mynd trwyddyn nhw fesul tudalen. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i anfon neges o Siambr y Senedd hon heddiw nad yw cynlluniau datblygu lleol yn ddogfennau sych a llychlyd a diflas—eu bod yn ganolog i ddyfodol cymunedau ffyniannus, bywiog, ac rydyn ni eisiau i bawb eistedd i lawr gyda'r nos gyda joch o wisgi a chymryd eu hamser yn pori drwyddyn nhw?
It’s an exciting prospect that the Member for Ogmore sets out for us. Where I definitely do agree with him is that local development plans do indeed shape the future. My anxiety for people in Wrexham is that, without such a plan, they will see their green spaces and their green corridors now at the mercy of people where there isn’t a plan to protect those places. I read the whole debate that was held in Wrexham County Borough Council and I was astonished to read people arguing that if you didn’t have a local development plan you somehow wouldn’t have any development—that it would be the end of development because you didn’t have a plan. Exactly the opposite is true. Now you will have uncontrolled and unplanned development. The reason why people do spend time—community councils, interested local groups, as Huw Irranca has said—looking through the detail of local development plans is because you can see there where the future of those communities will lie. Of course, for anybody with an interest, it would be worth their time to do that, and in 24 of the 25 local planning authority areas in Wales, they have a plan that does just that.
Mae'n olygfa gyffrous y mae'r Aelod dros Ogwr yn ei chyflwyno i ni. Rwy'n bendant yn cytuno ag ef fod cynlluniau datblygu lleol yn wir yn llywio'r dyfodol. Fy mhryder o ran pobl yn Wrecsam yw, heb gynllun o'r fath, y byddan nhw'n gweld eu mannau gwyrdd a'u coridorau gwyrdd nawr ar drugaredd pobl nad oes ganddyn nhw gynllun i ddiogelu'r lleoedd hynny. Darllenais yr holl ddadl a gynhaliwyd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam ac roeddwn yn synnu o weld bod pobl yn dadlau pe na bai gennych gynllun datblygu lleol na fyddai gennych unrhyw ddatblygiad rywsut—y byddai'n ddiwedd ar y datblygiad oherwydd nad oedd gennych gynllun. Mae'r gwrthwyneb yn wir. Nawr bydd gennych ddatblygiad heb ei reoli a heb ei gynllunio. Y rheswm pam y mae pobl yn treulio amser—cynghorau cymuned, grwpiau lleol sydd â diddordeb, fel mae Huw Irranca wedi dweud—yn edrych trwy fanylion cynlluniau datblygu lleol yw oherwydd gallwch weld yno lle bydd dyfodol y cymunedau hynny yn gorwedd. Wrth gwrs, i unrhyw un sydd â diddordeb, byddai'n werth yr amser i wneud hynny, ac mewn 24 o'r 25 ardal awdurdod cynllunio lleol yng Nghymru, mae ganddyn nhw gynllun sy'n gwneud hynny yn union.
7. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella canlyniadau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ59500
7. Will the First Minister outline what the Welsh Government is doing to improve health outcomes in Preseli Pembrokeshire? OQ59500
I thank Paul Davies for that. The Welsh Government works with Hywel Dda University Health Board to secure improved health outcomes for its local population. Across a range of population health measures, including on life expectancy at birth, the health board outperforms the Welsh average.
Diolch i Paul Davies am hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda i sicrhau gwell canlyniadau iechyd i'w boblogaeth leol. Ar draws ystod o fesurau iechyd y boblogaeth, gan gynnwys disgwyliad oes adeg geni, mae'r bwrdd iechyd yn perfformio'n well na chyfartaledd Cymru.
First Minister, in order to improve health outcomes it is vital that people can access vital health services. Sadly, the latest grades from the sentinel stroke national audit programme show that there need to be some serious improvements in stroke care in the Hywel Dda University Health Board area. Rehabilitation services like physiotherapy, occupational therapy and speech and language therapy are vital for stroke survivors to make the best possible recovery, and yet the latest grades show that services have indeed worsened in Pembrokeshire. So, First Minister, given the importance of getting stroke services and support right, can you tell us what the Welsh Government is doing urgently to improve stroke services and care for patients in Preseli Pembrokeshire?
Prif Weinidog, er mwyn gwella canlyniadau iechyd, mae'n hanfodol bod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau iechyd hanfodol. Yn anffodus, mae'r graddau diweddaraf o'r rhaglen archwilio genedlaethol ar gyfer strôc sentinel yn dangos bod angen rhai gwelliannau difrifol mewn gofal strôc yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Mae gwasanaethau adsefydlu fel ffisiotherapi, therapi galwedigaethol a therapi lleferydd ac iaith yn hanfodol er mwyn i oroeswyr strôc wella yn y ffordd orau bosibl, ac eto mae'r graddau diweddaraf yn dangos bod gwasanaethau wedi gwaethygu yn sir Benfro. Felly, Prif Weinidog, o ystyried pwysigrwydd cael gwasanaethau strôc a chefnogaeth yn iawn, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar frys i wella gwasanaethau strôc a gofal i gleifion ym Mhreseli Sir Benfro?
I agree about the importance of stroke care services. It’s why we have had national leads in place for stroke care and why we will continue to work with the local health board to make sure that the reports set out in the national audit are attended to properly. But I just return to where I started, Llywydd: in terms of health outcomes, including outcomes for events such as stroke, the local health board, and Pembrokeshire in particular, outperforms the rest of Wales. So, Pembrokeshire has lower smoking rates than Wales, lower obesity rates than Wales, it has better life expectancy for men and for women, and it has a better healthy life expectancy. That means that the underlying causes that actually have far more to do with health outcomes than services themselves are on the side of that local population. Then, they need the services in the way that Paul Davies has said, to make sure that, when things do go wrong, they know that there will be the help necessary for them to have as fast and effective a recovery from strokes as would be possible.
Rwy'n cytuno ynghylch pwysigrwydd gwasanaethau gofal strôc. Dyna pam y mae gennym arweinwyr cenedlaethol ar gyfer gofal strôc a pham y byddwn yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd lleol i sicrhau bod yr adroddiadau a nodir yn yr archwiliad cenedlaethol yn cael sylw priodol. Ond rydw i'n dychwelyd i'r man lle dechreuais i, Llywydd: o ran canlyniadau iechyd, gan gynnwys canlyniadau ar gyfer digwyddiadau fel strôc, y bwrdd iechyd lleol, ac mae sir Benfro yn benodol, yn perfformio'n well na gweddill Cymru. Felly, mae gan sir Benfro gyfraddau ysmygu is na Chymru, cyfraddau gordewdra is na Chymru, mae ganddi ddisgwyliad oes gwell i ddynion a menywod, ac mae ganddi ddisgwyliad oes iachach gwell. Mae hynny'n golygu bod yr achosion sylfaenol sydd â llawer mwy i'w wneud mewn gwirionedd â chanlyniadau iechyd na'r gwasanaethau eu hunain ar ochr y boblogaeth leol honno. Yna, mae angen y gwasanaethau arnynt yn y ffordd y mae Paul Davies wedi'i ddweud, i wneud yn siŵr, pan fydd pethau'n mynd o chwith, eu bod yn gwybod y bydd y cymorth ar gael sy'n angenrheidiol ar gyfer adferiad ar ôl strôc sydd mor gyflym ac effeithiol â phosibl.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Samuel Kurtz.
And finally, question 8, Samuel Kurtz.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi twf busnesau yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ59504
8. What action is the Welsh Government taking to support business growth in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ59504
Llywydd, investment in skills, infrastructure and emerging industries form the bedrock of Welsh Government support for the business growth in the Member’s constituency. The recent successful Celtic free-port bid is an example of that approach in action.
Llywydd, mae buddsoddi mewn sgiliau, seilwaith a diwydiannau sy'n datblygu yn ffurfio sylfaen cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer twf busnes yn etholaeth yr Aelod. Mae'r cais porthladd rhydd Celtaidd llwyddiannus diweddar yn enghraifft o'r dull gweithredu hwnnw ar waith.
Diolch am eich ateb, Brif Weinidog.
Thank you for your answer, First Minister.
I have recently been contacted by a manufacturing company in my constituency that has a unique opportunity to double its workforce in a short period of time, driven by the product that it manufactures and its relationship with the Ministry of Defence. They would require infrastructure investment and building expansion too to fully capitalise on this opportunity. While they are excited by this opportunity, they remain concerned that any help available through Business Wales or the Welsh Government will take too long to access, or too long to deliver.
First Minister, what guarantees can you give this company that Welsh Government support will operate in a timely and responsive manner, given the tight deadlines that commercial businesses operate within? Diolch, Llywydd.
Yn ddiweddar, mae cwmni gweithgynhyrchu yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi, ac mae ganddo gyfle unigryw i ddyblu ei weithlu mewn cyfnod byr, wedi'i ysgogi gan y cynnyrch y mae'n ei gynhyrchu a'i berthynas â'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Byddai angen buddsoddiad seilwaith arnyn nhw ac ehangu adeiladau hefyd er mwyn manteisio'n llawn ar y cyfle hwn. Er eu bod yn teimlo'n gyffrous ynghylch y cyfle hwn, maen nhw'n parhau i bryderu y bydd cael gafael ar unrhyw gymorth sydd ar gael drwy Busnes Cymru neu Lywodraeth Cymru yn cymryd gormod o amser, neu'n cymryd gormod o amser i'w ddarparu.
Prif Weinidog, pa warantau allwch chi eu rhoi i'r cwmni hwn y bydd cymorth Llywodraeth Cymru yn gweithredu mewn modd amserol ac ymatebol, o ystyried y terfynau amser tynn y mae busnesau masnachol yn gweithredu ynddynt? Diolch, Llywydd.
Well, my advice to the company is simple, Llywydd—it's to get on with contacting Business Wales as fast as they can, to make sure it provides the best possible information, as quickly as it can. And, then, I know that the people on the ground who do this work on behalf of the Welsh Government will want to make sure that, whatever help is possible will be delivered to the company in as timely a way as possible.
Wel, fy nghyngor i'r cwmni yn syml, Llywydd, yw bwrw ati i gysylltu â Busnes Cymru mor gyflym â phosibl, i wneud yn siŵr ei fod yn darparu'r wybodaeth orau bosibl, cyn gynted ag y gall. Ac yna, rwy'n gwybod y bydd y bobl ar lawr gwlad sy'n gwneud y gwaith hwn ar ran Llywodraeth Cymru eisiau sicrhau y bydd pa bynnag gymorth sy'n bosibl yn cael ei ddarparu i'r cwmni mewn modd mor amserol â phosibl.
Diolch i'r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths.
Thank you, First Minister. The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The statement on the national care service expert group report's implementation plan has been postponed. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar gynllun gweithredu adroddiad grŵp arbenigol y gwasanaeth gofal cenedlaethol wedi'i ohirio. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Trefnydd, I'd like to request a written statement from the Deputy Minister with responsibility for the armed forces in Wales on the Welsh Government's support for service children in the education system. You may be aware that Ysgol Pen y Bryn in Colwyn Bay in my own constituency was recently given a silver award as part of the Supporting Service Children in Education in Wales's fantastic armed forces' friendly schools initiative, which, of course, encourages schools to embed very good practice for supporting service children, to create a positive environment for service children to share their experiences and to encourage schools to become more engaged with their local armed forces community. I know that you'll want to join me in congratulating Ysgol Pen y Bryn; it was the first school in Wales to get this prestigious award. But I think we'd all like to know what further work the Welsh Government can do to promote that particular scheme in other schools across Wales.
And, in addition, I note that the First Minister is going to be making a statement on international relations in a few weeks' time on 13 June. I have to say that I was troubled yesterday to receive an e-mail inviting Members of the Senedd to attend a meeting of the cross-party group on Wales International, focusing on—and I quote—'Wales and Vietnam—a success story'. Now, it appears to want to celebrate Wales's international links with Vietnam, but may I remind everybody in this Chamber that Vietnam is a communist police state that persecutes religious minorities, has a dreadful human rights record, and serious limitations on people's liberties and freedom of speech? Any and all communications between Wales and Vietnam should be constructive, but also critical, drawing attention to these facts, and I think it's a horrific mistake to praise our relationship with Vietnam as a success story while these issues persist.
I'd be grateful, Trefnydd, if you could give assurances that the First Minister will address some of these concerns in his statement on 13 June.
Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog yng Nghymru ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i blant y lluoedd arfog yn y system addysg. Efallai eich bod yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn ym Mae Colwyn yn fy etholaeth i fy hun wedi derbyn gwobr arian yn ddiweddar fel rhan o fenter wych ysgolion sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn annog ysgolion i ymwreiddio arferion da iawn ar gyfer cefnogi plant y lluoedd arfog, i greu amgylchedd cadarnhaol i blant y lluoedd arfog rannu eu profiadau ac annog ysgolion i ymgysylltu mwy â chymuned y lluoedd arfog leol. Gwn y byddwch am ymuno â mi i longyfarch Ysgol Pen-y-Bryn; hon oedd yr ysgol gyntaf yng Nghymru i ennill y wobr glodfawr hon. Ond rwy'n credu y byddem ni i gyd yn hoffi gwybod pa waith pellach y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo'r cynllun penodol hwnnw mewn ysgolion eraill ledled Cymru.
Ac yn ogystal â hynny, nodaf y bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar gysylltiadau rhyngwladol ymhen ychydig wythnosau ar 13 Mehefin. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy nghythruddo ddoe ar ôl cael e-bost yn gwahodd Aelodau o'r Senedd i gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar Undeb Cymru a'r Byd, gan ganolbwyntio ar—a dyfynnaf—'Cymru a Fietnam—stori lwyddiant'. Nawr, mae'n ymddangos ei fod eisiau dathlu cysylltiadau rhyngwladol Cymru â Fietnam, ond a gaf i atgoffa pawb yn y Siambr hon fod Fietnam yn wladwriaeth heddlu gomiwnyddol sy'n erlid lleiafrifoedd crefyddol, sydd â hanes hawliau dynol ofnadwy, a chyfyngiadau difrifol ar ryddid pobl a rhyddid i lefaru? Dylai unrhyw gyfathrebu rhwng Cymru a Fietnam fod yn adeiladol, ond hefyd yn feirniadol, gan dynnu sylw at y ffeithiau hyn, ac rwy'n credu ei bod yn gamgymeriad erchyll i ganmol ein perthynas â Fietnam fel stori lwyddiant tra bod y materion hyn yn parhau.
Byddwn yn ddiolchgar, Trefnydd, pe gallech roi sicrwydd y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hyn yn ei ddatganiad ar 13 Mehefin.
Thank you. I wasn't aware that Ysgol Pen y Bryn had won a silver award, but very well done to them, and to be the first in Wales is a great accolade. As you know, the Deputy Minister for Social Partnership makes regular statements in relation to our armed forces, and I'll certainly see if she can encompass that in her next statement.
With regard to your second point, the reason for that is that the ambassador for Vietnam will be in the Senedd on that day. I think that invitation came about following the First Minister meeting the President—
Diolch. Doeddwn i ddim yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn wedi ennill gwobr arian, ond da iawn nhw, ac mae bod y gyntaf yng Nghymru yn anrhydedd mawr. Fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiadau rheolaidd mewn cysylltiad â'n lluoedd arfog, ac yn sicr byddaf yn gweld a all gynnwys hynny yn ei datganiad nesaf.
O ran eich ail bwynt, y rheswm am hynny yw y bydd llysgennad Fietnam yn y Senedd ar y diwrnod hwnnw. Rwy'n credu i'r gwahoddiad hwnnw ddigwydd yn dilyn cyfarfod rhwng y Prif Weinidog ag Arlywydd—
The Prime Minister.
Y Prif Weinidog.
—the Prime Minister, sorry, of Vietnam, back in the Conference of the Parties, along with the previous one but two Prime Ministers, Boris Johnson.
—y Prif Weinidog, mae'n ddrwg gennyf i, o Fietnam, nôl yng Nghynhadledd y Pleidiau, ynghyd â'r Prif Weinidog blaenorol ond dau, Boris Johnson.
A few weeks ago, Merthyr council rejected an application for the Ffos-y-Frân opencast coal mine to continue operating, to the relief of climate campaigners. But drone footage and photographs have shown that coal mining has continued in that area, in spite of the absence of planning permission. Now, I understand that the Welsh Government has said that responsibility for this lies with the council, but campaigners have contacted me in disbelief that the council hasn't enforced their decision. Coal mining has continued, in direct contravention of the council, of the climate crisis, and the wishes of nearby residents. Coal Action Network wrote to me and others last week, pointing out that the failure to stop this illicit activity had, by last week, resulted in 270,000 extra tonnes of coal being mined, adding 840,000 tonnes of carbon dioxide to our climate crisis. And those figures will have kept creeping up in the days since. So, could a statement please set out what the Welsh Government will do to exercise its own powers to stop this coal mining, because the company seems intent on ignoring what the local authority has told them?
Ychydig wythnosau yn ôl, gwrthododd cyngor Merthyr gais i bwll glo brig Ffos-y-Frân barhau i weithredu, er rhyddhad ymgyrchwyr hinsawdd. Ond mae lluniau a ffotograffau drôn wedi dangos bod cloddio glo wedi parhau yn yr ardal honno, er gwaethaf absenoldeb caniatâd cynllunio. Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi dweud mai'r cyngor sy'n gyfrifol am hyn, ond mae ymgyrchwyr wedi cysylltu â mi mewn anghrediniaeth nad yw'r cyngor wedi gorfodi eu penderfyniad. Mae cloddio am lo wedi parhau, yn gwbl groes i'r cyngor, i'r argyfwng hinsawdd, a dymuniadau trigolion cyfagos. Ysgrifennodd y Rhwydwaith Gweithredu Glo ataf fi ac eraill yr wythnos diwethaf, gan dynnu sylw at y ffaith bod y methiant i atal y gweithgaredd anghyfreithlon hwn, erbyn yr wythnos diwethaf, wedi arwain at gloddio 270,000 tunnell ychwanegol o lo, gan ychwanegu 840,000 tunnell o garbon deuocsid at ein hargyfwng hinsawdd. A bydd y ffigurau hynny wedi parhau i gynyddu'n araf deg yn y dyddiau ers hynny. Felly, a allai datganiad nodi'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i arfer ei phwerau ei hun i atal y cloddio glo hwn, oherwydd mae'r cwmni'n ymddangos yn benderfynol o anwybyddu'r hyn y mae'r awdurdod lleol wedi'i ddweud wrthyn nhw?
Thank you. We have received allegations that the operator is still coaling, but I do think, from what's been assessed, the allegations seem to be based on members of the public observing coal being transported from the site, rather than evidence of excavations. Plans are not ongoing for the planning application there, as you say, it was refused at committee by Merthyr Tydfil County Borough Council last month, in line with officer recommendations. And the operator doesn't have the option of appealing the decision; obviously, that decision would be for the determination of Welsh Ministers, so I can't say any more.
Diolch. Rydyn ni wedi derbyn honiadau bod y gweithredwr yn dal i gloddio am lo, ond rwy'n credu, o'r hyn sydd wedi'i asesu, mae i'w weld bod yr honiadau'n seiliedig ar aelodau'r cyhoedd yn gweld glo yn cael ei gludo o'r safle, yn hytrach na thystiolaeth o lo yn cael ei gloddio. Nid yw cynlluniau'n mynd rhagddyn nhw ar gyfer y cais cynllunio yno, fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd ei wrthod yn y pwyllgor gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful fis diwethaf, yn unol ag argymhellion swyddogion. Ac nid oes gan y gweithredwr y dewis o apelio yn erbyn y penderfyniad; yn amlwg, byddai'r penderfyniad hwnnw ar gyfer Gweinidogion Cymru, felly ni allaf ddweud rhagor.
I want to ask for two Government statements. The first is a Government statement on providing an update on the devolution of the aggregate levy. The Silk report on financial devolution recommended the partial devolution of income tax, the devolution of stamp duty, and landfill disposals tax, which have happened. It also recommended the devolution of the aggregate levy, which was stopped by the European Union. Now that we are not subject to European Union rules, what progress is being made in devolving the aggregate levy?
I'm also requesting an update on the Swansea bay and west Wales metro. I'm aware that studies with Welsh Government and local authorities are taking place, to develop plans to provide better connectivity within south-west Wales, and the potential of a faster service between west and south Wales. Can the Government provide a progress report on this project? I speak as somebody who comes from Swansea; we seem to hear an awful lot about the north Wales metro, an awful lot about the south Wales metro, based upon Cardiff, but there seems to be almost complete silence on the Swansea and west Wales metro.
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Y cyntaf yw datganiad gan y Llywodraeth ar roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli'r ardoll agregau. Gwnaeth adroddiad Silk ar ddatganoli ariannol argymell datganoli treth incwm yn rhannol, datganoli treth stamp, a threth gwarediadau tirlenwi, sydd wedi digwydd. Argymhellodd hefyd ddatganoli'r ardoll agregau, y rhoddodd yr Undeb Ewropeaidd derfyn arni. Nawr nad ydyn ni'n ddarostyngedig i reolau'r Undeb Ewropeaidd, pa gynnydd sy'n cael ei wneud i ddatganoli'r ardoll agregau?
Rwyf i hefyd yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar fetro bae Abertawe a gorllewin Cymru. Rwy'n ymwybodol bod astudiaethau gyda Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn cael eu cynnal, i ddatblygu cynlluniau i roi gwell cysylltedd yn ne-orllewin Cymru, a photensial gwasanaeth cyflymach rhwng y gorllewin a'r de. A all y Llywodraeth ddarparu adroddiad cynnydd ar y prosiect hwn? Rwy'n siarad fel rhywun sy'n dod o Abertawe; mae'n ymddangos ein bod ni'n clywed llawer iawn am fetro gogledd Cymru, llawer iawn am fetro de Cymru, wedi'i leoli ar Gaerdydd, ond mae'n ymddangos bod bron distawrwydd llwyr ar fetro Abertawe a gorllewin Cymru.
Thank you. I think you asked me a question a few months ago—probably about three months ago—around the aggregate levy and the devolution of that. I don't think there's been a huge amount to update you on since that time. As you say, aggregates are a valuable Welsh natural resource, and we absolutely recognise that the devolution of the aggregates levy could be beneficial to both our fiscal and our environmental aims. So, we do continue to be open to further conversations with the UK Government on possible devolution of the levy, recognising that there are a number of key issues that I think have to be considered—in particular, the potential cross-border and block grant impacts that could arise from the devolution of that levy. We're also really interested to learn from the Scottish Government's experience, as they move forward in their approach to developing a devolution of Scottish aggregates levy, so we can apply that learning to our future considerations.
In relation to your second point, on the west Wales metro, our regional transport support will change the way that we travel. The Deputy Minister is obviously working to create a very modern, sustainable rail, bus, cycling and walking network to create a range of different parts of the transport network. And I know that that is going to be playing a critical role as we move forward with our regional metro—as you mentioned, obviously, the north Wales metro and the south Wales metro. And obviously, each region has very different needs, dependent on their rurality and geography.
Diolch. Rwy'n credu y gwnaethoch chi ofyn cwestiwn i mi ychydig fisoedd yn ôl—tua thri mis yn ôl mae'n debyg—ynghylch yr ardoll agregau a datganoli hynny. Dydw i ddim yn credu bod llawer iawn i'ch diweddaru chi arno ers hynny. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae agregau yn adnodd naturiol gwerthfawr yng Nghymru, ac rydyn ni'n cydnabod yn llwyr y gallai datganoli'r ardoll agregau fod o fudd i'n nodau cyllidol a'n hamcanion amgylcheddol. Felly, rydyn ni'n parhau i fod yn agored i sgyrsiau eraill gyda Llywodraeth y DU ar ddatganoli posibl yr ardoll, gan gydnabod bod nifer o faterion allweddol yr wyf i'n credu y mae'n rhaid eu hystyried—yn benodol, yr effeithiau posibl ar grantiau trawsffiniol a grantiau bloc a allai godi o ddatganoli'r ardoll honno. Mae gennym ni ddiddordeb mawr hefyd i ddysgu o brofiad Llywodraeth yr Alban, wrth iddyn nhw symud ymlaen yn eu dull o ddatblygu datganoli ardoll agregau'r Alban, felly gallwn ni gymhwyso'r dysgu hwnnw i'n hystyriaethau ni yn y dyfodol.
O ran eich ail bwynt, ar fetro gorllewin Cymru, bydd ein cefnogaeth i drafnidiaeth ranbarthol yn newid y ffordd yr ydyn ni'n teithio. Mae'r Dirprwy Weinidog yn amlwg yn gweithio i greu rhwydwaith rheilffyrdd, bysiau, beicio a cherdded modern a chynaliadwy iawn i greu amrywiaeth o wahanol rannau o'r rhwydwaith trafnidiaeth. Ac rwy'n gwybod y bydd hynny'n chwarae rhan hanfodol wrth i ni fwrw ymlaen gyda'n metro rhanbarthol—fel y sonioch chi, yn amlwg, metro gogledd Cymru a metro de Cymru. Ac yn amlwg, mae gan bob rhanbarth anghenion gwahanol iawn, yn dibynnu ar ei natur wledig a'i ddaearyddiaeth.
I call for two statements. Firstly, a statement from the health Minister, on diagnoses of coeliac disease. This is actually Coeliac Disease Awareness Week, 15-21 May, and coeliac disease is a serious lifelong illness, when the body's immune system attacks its own tissues when gluten is eaten. In a written answer I received from the health Minister, today, she states that the Welsh Government has no plans to develop a specific pathway for coeliac disease at this time in Wales, but that she expects all health boards to take full account of the National Institute for Health and Care Excellence's clinical guidelines in the planning and delivery of services.
One in 100 people have coeliac disease and they need to know what steps the Welsh Government is taking to tackle the challenge of under-diagnosis of coeliac disease in Wales and, in doing so, enable the more than 200,000 people across the nation, as yet undiagnosed, to get the answer they deserve, and what plans the Welsh Government has to reduce the 13 years it currently takes an adult in Wales, from the onset of symptoms, to receive a diagnosis of coeliac disease. I call for a statement accordingly.
Finally, I call for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the Wrexham-Bidston rail line. The Wrexham-Bidston Rail Users’ Association committee issued a statement, after meeting on Friday, 24 March, and unanimously agreed that something
'has to change as TfW appears incapable of delivering an acceptable service on the Wrexham-Bidston line'.
They added that:
'This Association is not alone in voicing its criticism; other Rail User Groups have the same concerns about this operator’s incompetence'.
I'm quoting. And that:
'There is already a chorus of voices saying that the Wrexham-Bidston line should be transferred to another operator...with a better focus on the Mersey-Dee region',
and that
'the Welsh Government should instigate an independent review of TfW to determine where the root cause of the problems lie and what needs to be done to rectify the situation'.
And they said that, with Transport for Wales running its first class 230 battery-diesel hybrid train in passenger services on the Wrexham-Bidston Borderlands line, the maintenance plan is based on having just two trains in service, increasing to three in the medium term, and that it will be a significant waste of public money if all five class 230s do not enter service rotating with four in service and one out in maintenance at standby. I therefore call for a statement on that matter also. Thank you.
Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, datganiad gan y Gweinidog iechyd, ar ddiagnosis clefyd seliag. Hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Clefyd Seliag, 15-21 Mai, ac mae clefyd seliag yn salwch gydol oes difrifol, pan fydd system imiwnedd y corff yn ymosod ar ei feinweoedd ei hun pan gaiff glwten ei fwyta. Mewn ateb ysgrifenedig y gwnes i ei gael gan y Gweinidog iechyd, heddiw, mae'n dweud nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ddatblygu llwybr penodol ar gyfer clefyd seliag ar hyn o bryd yng Nghymru, ond ei bod yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ystyried canllawiau clinigol y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wrth gynllunio a darparu gwasanaethau.
Mae gan un o bob 100 person glefyd seliag ac mae angen iddyn nhw wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â her tan-ddiagnosis clefyd seliag yng Nghymru ac, wrth wneud hynny, galluogi'r mwy na 200,000 o bobl ledled y wlad, sydd hyd yn hyn heb ddiagnosis, i gael yr ateb y maen nhw'n ei haeddu, a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i leihau'r 13 mlynedd y mae'n ei gymryd ar hyn o bryd i oedolyn yng Nghymru, o gychwyn y symptomau, i gael diagnosis o glefyd seliag. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny.
Yn olaf, rwy'n galw am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar reilffordd Wrecsam-Bidston. Cyhoeddodd pwyllgor Cymdeithas Defnyddwyr Rheilffordd Wrecsam-Bidston ddatganiad ar ôl cyfarfod ddydd Gwener, 24 Mawrth, gan gytuno yn unfrydol fod rhywbeth
'yn gorfod newid gan ei bod yn ymddangos nad yw Trafnidiaeth Cymru yn gallu darparu gwasanaeth derbyniol ar lein Wrecsam-Bidston'.
Ychwanegon nhw:
'Nid yw'r Gymdeithas hon ar ei phen ei hun wrth leisio ei beirniadaeth; mae gan grwpiau defnyddwyr rheilffyrdd eraill yr un pryderon am analluogrwydd y gweithredwr hwn'.
Rwy'n dyfynnu. A bod:
'Eisoes côr o leisiau yn dweud y dylai rheilffordd Wrecsam-Bidston gael ei throsglwyddo i weithredwr arall... gyda gwell pwyslais ar ranbarth Merswy-Dyfrdwy',
Ac y
'dylai Llywodraeth Cymru gychwyn adolygiad annibynnol o Trafnidiaeth Cymru i benderfynu ble mae gwraidd y problemau a beth sydd angen ei wneud i gywiro'r sefyllfa'.
A gwnaethon nhw ddweud, gyda Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu ei drên hybrid batri-disel dosbarth 230 cyntaf i wasanaethu teithwyr ar reilffordd y Gororau Wrecsam-Bidston, mae'r cynllun cynnal a chadw yn seiliedig ar gael dim ond dau drên mewn gwasanaeth, gan gynyddu i dri yn y tymor canolig, a bydd yn wastraff arian cyhoeddus sylweddol os na fydd pob un o'r pum trên dosbarth 230 yn cael eu defnyddio ac yn cylchdroi gyda phedwar mewn gwasanaeth ac un yn segur mewn gwaith cynnal a chadw wrth gefn. Felly, rwy'n galw am ddatganiad ar y mater hwnnw hefyd. Diolch.
Thank you. I'm grateful to the Member for raising the fact that it's Coeliac UK's awareness week. It is a disease that affects, as you say, a great many people, and I'm very pleased that you've had an answer to your question today from the Minister for Health and Social Services. I think it's good to be reminded that many of our constituents do suffer from coeliac, and I thank Coeliac UK for having this awareness week this week.
In relation to the Wrexham to Bidston line, there have clearly been some major issues. I'm sure you've seen the many buses parked outside Wrexham general station, as have I, but I'm very pleased that Transport for Wales now do have their new class 230 trains on the line, and I hope those difficulties now have been rectified.
Diolch. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi'r ffaith ei bod hi'n wythnos ymwybyddiaeth Coeliac UK. Mae'n glefyd sy'n effeithio, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ar lawer iawn o bobl, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cael ateb i'ch cwestiwn heddiw gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod hi'n dda cael ein hatgoffa bod llawer o'n hetholwyr yn dioddef o glefyd seliag, ac rwy'n diolch i Coeliac UK am gael yr wythnos ymwybyddiaeth hon yr wythnos hon.
O ran rheilffordd Wrecsam i Bidston, mae'n amlwg bod rhai problemau mawr wedi bod. Rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y nifer fawr o fysiau sydd wedi'u parcio y tu allan i orsaf gyffredinol Wrecsam, fel yr wyf innau, ond rwy'n falch iawn bod gan Trafnidiaeth Cymru eu trenau dosbarth 230 newydd ar y lein nawr, a gobeithiaf fod yr anawsterau hynny wedi'u datrys nawr.
Trefnydd, today, Chwarae Teg launched their report on the working experiences of women over 50 in Wales. The report reveals that too many women over 50 felt invisible, overlooked by employers, Government and society. Additionally, the report discloses that many women in this age group face barriers to remaining in work and experience disadvantage and discrimination within work. Caring responsibilities are preventing women over 40 from progressing their careers, and the menopause affects many women's ability to work, with 27 per cent of women having taken time off due to menopause symptoms, but fewer than half had told their manager the real reason for their absence. The gender pay gap also widens with age, reaching 21 per cent for women aged 50 to 59. As I'm sure you'll agree, these findings highlight the need for more work to be done by the Welsh Government in reducing the discrimination that women over 50 face in the workplace. So, I'd like to ask for a statement, please, regarding an update on Welsh Government's strategies to help combat this issue.
Trefnydd, heddiw, lansiodd Chwarae Teg eu hadroddiad ar brofiadau gwaith menywod dros 50 oed yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn datgelu bod gormod o fenywod dros 50 oed yn teimlo'n anweledig, wedi'u hanwybyddu gan gyflogwyr, y Llywodraeth a chymdeithas. Yn ogystal, mae'r adroddiad yn datgelu bod llawer o fenywod yn y grŵp oedran hwn yn wynebu rhwystrau i aros mewn gwaith ac yn wynebu anfantais a gwahaniaethu yn y gwaith. Mae cyfrifoldebau gofalu yn atal menywod dros 40 oed rhag datblygu eu gyrfaoedd, ac mae'r menopos yn effeithio ar allu llawer o fenywod i weithio, gyda 27 y cant o fenywod wedi cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith oherwydd symptomau'r menopos, ond roedd llai na hanner wedi dweud wrth eu rheolwr y gwir reswm am eu habsenoldeb. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau hefyd yn ehangu gydag oedran, gan gyrraedd 21 y cant ar gyfer menywod 50 i 59 oed. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, mae'r canfyddiadau hyn yn amlygu'r angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy o waith i leihau'r gwahaniaethu y mae menywod dros 50 oed yn ei wynebu yn y gweithle. Felly, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch yr wybodaeth ddiweddaraf ar strategaethau Llywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Thank you. We are working very hard to create a more equal and prosperous Wales, where everyone has got an opportunity to play their full part in our economy and our society. And supporting older workers to stay in work does offer employers, I think, a rich source of talent and experience, and provides a catalyst for a much more inclusive workplace overall. You raised a very important point, I think, about caring responsibility. Older people are much more likely to have caring responsibilities, and that's why I think it really is important to have flexibility in the workplace, as a means of attracting people to that workplace but also of retaining employees there as well.
Again, I think the point you raised around the menopause is really important, and I know that, in the Welsh Government, we've recently identified a menopause champion to make sure that that subject is discussed at an official level, but there's also ministerial input as well.
Diolch. Rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i greu Cymru fwy cyfartal a ffyniannus, lle mae pawb wedi cael cyfle i chwarae eu rhan lawn yn ein heconomi a'n cymdeithas. Ac mae cefnogi gweithwyr hŷn i aros mewn gwaith yn cynnig ffynhonnell gyfoethog o dalent a phrofiad i gyflogwyr, rwy'n credu, ac yn darparu catalydd ar gyfer gweithle llawer mwy cynhwysol yn gyffredinol. Gwnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynglŷn â chyfrifoldeb gofalu. Mae pobl hŷn yn llawer mwy tebygol o fod â chyfrifoldebau gofalu, a dyna pam rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cael hyblygrwydd yn y gweithle, fel ffordd o ddenu pobl i'r gweithle hwnnw ond hefyd o gadw gweithwyr yno hefyd.
Unwaith eto, rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch chi ei godi ynghylch y menopos yn bwysig iawn, ac rwy'n gwybod, yn Llywodraeth Cymru, ein bod ni wedi nodi hyrwyddwr menopos yn ddiweddar i sicrhau bod y pwnc hwnnw'n cael ei drafod ar lefel swyddogol, ond mae mewnbwn gweinidogol hefyd.
Trefnydd, you will be aware of recent calls from the European Students' Union for the UK to rejoin Erasmus+. The union described the decision to leave the scheme as 'foolish and self-destructive', and I know that the Welsh Government has also condemned the decision that is bad for Welsh students and bad for Welsh universities. I'd welcome a statement from the Welsh Government setting out its continued support for the UK to rejoin Erasmus+ and, also, how Taith can be used to bridge the gap for Welsh learners in the meantime.
Secondly, I continue to be concerned about the numbers of children and young people using e-cigarettes and vapes. I know that both the Welsh Government's smoke-free strategy and the tobacco control delivery plan talk about working with children and young people to help them remain smoke free and better understand the role that e-cigarettes play, but please could we have an update from Ministers on this important work?
Trefnydd, byddwch chi'n ymwybodol o alwadau diweddar gan Undeb Myfyrwyr Ewrop i'r DU ailymuno ag Erasmus+. Disgrifiodd yr undeb y penderfyniad i adael y cynllun fel un 'ffôl a hunanddinistriol', a gwn fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi condemnio'r penderfyniad sy'n wael i fyfyrwyr Cymru ac yn wael i brifysgolion Cymru. Byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn nodi ei chefnogaeth barhaus i'r DU ailymuno ag Erasmus+ a hefyd, sut y mae modd defnyddio Taith i bontio'r bwlch i ddysgwyr Cymraeg yn y cyfamser.
Yn ail, rwy'n parhau i bryderu am nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n defnyddio e-sigaréts ac yn fêpio. Gwn fod strategaeth ddi-fwg Llywodraeth Cymru a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco yn sôn am weithio gyda phlant a phobl ifanc i'w helpu i aros yn ddi-fwg a deall yn well y rhan y mae e-sigaréts yn ei chwarae, ond a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidogion ar y gwaith pwysig hwn?
Thank you. I think 'foolish', 'destructive' and 'very short-sighted' is a fair analysis of the UK Government's decision. It became very clear very quickly, I think, that they were absolutely entrenched in that decision to withdraw from Erasmus+. As you say, we now have Taith. The Welsh Government took very swift, I think, and decisive action to set up Taith and ensure young people in Wales continue to have life-changing international exchange experiences. Taith absolutely puts learners in Wales at the heart of the programme, with additional funding available for those from disadvantaged backgrounds, disabled people and those with additional learning needs. I just think it has gone from strength to strength. It's been there now for just over a year, and we've seen funding awarded to support almost 7,000 inward and outward mobility activities involving learners and staff from right across Wales and the globe.
You make a very important point, I think, around e-cigarettes and vapes. As you know, we do have our smoke-free Wales strategy and the tobacco control delivery plan. We are seeing smoking rates in children and young people falling, but, of course, we can't be complacent. The plan does set out the way we will take action to protect children and young people from second-hand smoke, for instance, as well as trying to denormalise smoking in our society, and I think that's where vapes do, unfortunately, normalise that. We published our new tobacco strategy, 'A smoke-free Wales', back in July of last year. Our ambition is for Wales to be smoke free by 2030, and that does set out three themes that will drive our actions, one of which is future generations. 'Towards a Smoke-free Wales' 2022-24 is the first two-year delivery plan, and that sets out the actions we'll take forward, and I will ask the Minister to bring forward a written statement.
Diolch. Rwy'n credu bod 'ffôl 'dinistriol' ac 'annoeth iawn' yn ddadansoddiad teg o benderfyniad Llywodraeth y DU. Daeth yn amlwg iawn yn gyflym iawn, rwy'n credu, ei bod wedi ymwreiddio'n llwyr yn y penderfyniad hwnnw i dynnu'n ôl o Erasmus +. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae gennym ni Taith. Cymerodd Llywodraeth Cymru gamau cyflym iawn, rwy'n credu, a phendant i sefydlu Taith a sicrhau bod pobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael profiadau cyfnewid rhyngwladol sy'n newid bywydau. Mae Taith yn rhoi dysgwyr yng Nghymru wrth wraidd y rhaglen yn llwyr, gyda chyllid ychwanegol ar gael i'r rhai o gefndiroedd difreintiedig, pobl anabl a'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol. Rydw i wir yn credu ei fod wedi mynd o nerth i nerth. Mae wedi bod yno ers ychydig dros flwyddyn, ac rydyn ni wedi gweld cyllid yn cael ei ddyfarnu i gefnogi bron i 7,000 o weithgareddau symudedd mewnol ac allanol sy'n cynnwys dysgwyr a staff o bob cwr o Gymru a'r byd.
Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynghylch e-sigaréts a fêpio. Fel y gwyddoch chi, mae gennym ni ein strategaeth Cymru ddi-fwg a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco. Rydyn ni'n gweld cyfraddau ysmygu plant a phobl ifanc yn gostwng, ond, wrth gwrs, ni allwn ni fod yn hunanfodlon. Mae'r cynllun yn nodi'r ffordd y byddwn ni'n gweithredu i amddiffyn plant a phobl ifanc rhag mwg ail-law, er enghraifft, yn ogystal â cheisio dadnormaleiddio ysmygu yn ein cymdeithas, ac rwy'n credu mai dyna lle mae fêpio yn anffodus yn normaleiddio hynny. Gwnaethom ni gyhoeddi ein strategaeth tybaco newydd, 'Cymru ddi-fwg', nôl ym mis Gorffennaf y llynedd. Ein huchelgais yw i Gymru fod yn ddi-fwg erbyn 2030, ac mae hynny'n nodi tair thema a fydd yn ysgogi ein gweithredoedd, ac un ohonyn nhw yw cenedlaethau'r dyfodol. 'Tuag at Gymru ddi-fwg' 2022-24 yw'r cynllun cyflawni dwy flynedd cyntaf, ac mae hynny'n nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd, a byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Trefnydd, could I request a statement from the Minister for Economy regarding the redevelopment of Baglan bay? The Welsh Government purchased the former BP Chemicals site from St Modwen at the beginning of the year, but there have been scant details of these plans. The land consists of around 900 acres, which includes parts of freehold interest in the Baglan Energy Park, which was acquired for £1.75 million. It is unclear what the Welsh Government's intentions for this site are, but given that Ministers now own part of the freehold for the energy park, and with the creation of the Celtic free port, I would hope that they plan to exploit the synergies between the two. The potential benefit from green hydrogen alone is enormous. Therefore, could I request an oral statement from the Minister for Economy outlining the Government's plan for Baglan bay? Thank you very much.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi ynghylch ailddatblygu bae Baglan? Prynodd Llywodraeth Cymru hen safle BP Chemicals o St Modwen ddechrau'r flwyddyn, ond ychydig iawn o fanylion sydd wedi bod am y cynlluniau hyn. Mae'r tir yn cynnwys tua 900 erw, sy'n cynnwys rhannau o fuddiant rhydd-ddaliadol ym Mharc Ynni Baglan, a gafodd eu caffael am £1.75 miliwn. Nid yw'n glir beth yw bwriad Llywodraeth Cymru ar gyfer y safle hwn, ond o gofio bod Gweinidogion nawr yn berchen ar ran o'r rhydd-ddaliad ar gyfer y parc ynni, a gyda chreu'r porthladd rhydd Celtaidd, byddwn i'n gobeithio eu bod yn bwriadu manteisio ar y berthynas rhwng y ddau. Mae'r budd posibl o hydrogen gwyrdd yn unig yn enfawr. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad llafar gan Weinidog yr Economi yn amlinellu cynllun y Llywodraeth ar gyfer bae Baglan? Diolch yn fawr iawn.
Thank you. I will ask the Minister for Economy to bring forward a written statement at the most appropriate time. I'm not sure whether that will be before the summer recess, but I will certainly ask him to do so.
Diolch. Fe wnaf i ofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar yr adeg fwyaf priodol. Dydw i ddim yn siŵr a fydd hynny cyn toriad yr haf, ond yn sicr, fe wnaf i ofyn iddo wneud hynny.
Trefnydd, yn dilyn cyhoeddiad canllawiau statudol newydd addysg ddewisol yn y cartref drwy ddatganiad ysgrifenedig yr wythnos ddiwethaf, mae yna ddisgwyliad newydd bod yn rhaid i swyddogion awdurdodau lleol asesu addasrwydd y ddarpariaeth addysg mae pob plentyn sy'n cael ei addysgu yn y cartref yn derbyn. Yn ôl y canllawiau, mae angen i hyn gynnwys cyfarfod wyneb yn wyneb â'r plentyn neu berson ifanc a'i deulu, yn ogystal ag edrych ar amrywiaeth o ffynonellau tystiolaeth. Hoffwn ofyn am ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg yn egluro pa baratoi o ran y gweithlu sydd wedi ei wneud i sicrhau bod gan awdurdodau lleol bobl fedrus i ymgymryd â'r dasg gymhleth iawn hon o benderfynu a yw'r ddarpariaeth addysg gartref yn addas, a pha adnoddau ychwanegol sydd wedi eu dyrannu i roi'r cynlluniau statudol newydd hyn ar waith. Mae yna ddegau o e-byst wedi fy nghyrraedd ynglŷn â hyn, a dwi'n siŵr bod Aelodau eraill wedi eu derbyn nhw dros y dyddiau diwethaf, ac mae yna gymaint o bryder ymysg y gymuned hon. Dwi'n meddwl bod angen mwy o eglurder na datganiad ysgrifenedig.
Trefnydd, following the publication of new statutory guidance for elective home education through a written statement last week, there is a new expectation that local authority officers do have to assess the appropriateness of the education provision that every child taught at home receives. According to the guidance, this needs to include a face-to-face meeting with the child or young person and their family, as well as looking at a diversity of evidence sources. I'd like to ask for an oral statement from the education Minister explaining what preparations have been made in terms of the workforce to ensure that local authorities have skilled individuals to undertake this very complex task of deciding whether the home education provision is appropriate, and what additional resources have been allocated to implement these new statutory guidelines. I have had dozens of e-mails arriving about this, and I'm sure other Members will have also received e-mails over the last few days, and there is so much concern among this community. I do think we need greater clarity than a written statement can provide.
As you say, this was announced last week by the Minister for Education and the Welsh Language, and he remains committed to strengthening that support that is available to home educators, and £1.7 million has been provided to local authorities to support EHE. That funding is unique to Wales—I think that should be pointed out. Seeing and communicating with the child supports the rights of the child, and that helps local authorities fulfil their statutory duty. So, I think what those meetings will do, that you referred to, will be to provide an opportunity for the local authority to develop a positive relationship with families and allow home-educated children to be able to share their views on home education. The Minister is currently reviewing legal advice in respect of the database, for instance, and having a look at other options for the implementation, so I don't think a statement is appropriate at the current time.
Fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd hyn ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'n parhau i fod yn ymrwymedig i gryfhau'r cymorth hwnnw sydd ar gael i'r rhai sy'n addysgu yn y cartref, ac mae £1.7 miliwn wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol i gefnogi addysg ddewisol yn yn cartref. Mae'r cyllid hwnnw'n unigryw i Gymru—rwy'n credu y dylai hynny gael ei amlygu. Mae gweld a chyfathrebu â'r plentyn yn cefnogi hawliau'r plentyn, ac mae hynny'n helpu awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswydd statudol. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y bydd y cyfarfodydd hynny y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn ei wneud, fydd rhoi cyfle i'r awdurdod lleol ddatblygu perthynas gadarnhaol â theuluoedd a chaniatáu i blant sy'n cael eu haddysgu gartref allu rhannu eu barn ar addysg yn y cartref. Ar hyn o bryd mae'r Gweinidog yn adolygu cyngor cyfreithiol o ran y gronfa ddata, er enghraifft, ac yn ystyried dewisiadau eraill i'w gweithredu, felly nid wyf i'n credu bod datganiad yn briodol ar hyn o bryd.
There's been a lot of fanfare over the Prime Minister's farm-to-fork summit that's taking place in Downing Street today, and it is absolutely right that that should be taking place in light of Which?'s analysis of the doubling of basic foodstuffs—things like protein, like fish, meat and cheese, and vegetables, and even own-label budget items that most people on restricted incomes rely on from supermarkets to be able to afford to eat. So, I was very pleased to read in the Prime Minister's letter to farmers that there will be no chlorine-washed chicken and no hormone-treated beef on the UK market, not now, not ever—that's a really good and strong statement—but no mention of how the UK Government plans to address the fruit and vegetable supplies crisis that is gathering pace. Spain has announced a €2 billion investment in the crisis in southern Spain, but the European Commissioner for the environment has said this is probably far too little too late and that the drought disaster in Spain is likely to also impact on southern France, Italy and Germany as well. So, the likelihood of supplies of vegetables and fruit arriving in this country any time soon is really, really worrying. I just wondered if we could have a statement from you, Minister and Trefnydd, about how we are going to resolve what is a very serious situation.
Mae llawer o gyhoeddusrwydd wedi bod ynghylch uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc Prif Weinidog y DU sy'n cael ei chynnal yn Downing Street heddiw, ac mae'n hollol iawn bod honno'n ddigwydd yng ngoleuni dadansoddiad Which?o ddyblu pris bwydydd sylfaenol—pethau fel protein, fel pysgod, cig a chaws, a llysiau, a hyd yn oed eitemau pris rhesymol labeli eu hunain archfarchnadoedd, y mae'r rhan fwyaf o bobl ar incwm cyfyngedig yn dibynnu arnyn nhw i allu fforddio bwyta. Felly, roeddwn i'n falch iawn o ddarllen yn llythyr y Prif Weinidog at ffermwyr na fydd cyw iâr wedi'i olchi â chlorin a chig eidion wedi'i drin â hormonau ar werth yn y DU, nid nawr, nid byth—mae hynny'n ddatganiad da a chryf iawn—ond dim sôn am sut mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ymdrin â'r argyfwng cyflenwadau ffrwythau a llysiau sy'n cyflymu. Mae Sbaen wedi cyhoeddi buddsoddiad o €2 biliwn yn yr argyfwng yn ne Sbaen, ond mae Comisiynydd Ewropeaidd yr amgylchedd wedi dweud nad yw hyn yn ddigon ac y daw'n rhy hwyr yn ôl pob tebyg a bod y trychineb sychder yn Sbaen yn debygol o effeithio hefyd ar dde Ffrainc, yr Eidal a'r Almaen hefyd. Felly, mae'r tebygolrwydd y bydd cyflenwadau o lysiau a ffrwythau yn cyrraedd y wlad hon unrhyw bryd yn fuan, yn peri pryder mawr. Meddwl oeddwn i tybed a fyddai modd i ni gael datganiad gennych chi, Gweinidog a'r Trefnydd, ynglŷn â sut yr ydym ni'n mynd i ddatrys sefyllfa ddifrifol iawn.
Thank you. I was aware of the Prime Minister's farm-to-fork summit that was held at No. 10. I think it's probably just about finished. I wasn't invited, but he very graciously allowed one of my officials to attend. I did send a senior official, because I do think this is a really important topic. I'm always saying it has to be looked at across the UK. Food security, food supply are integral across the UK; we can't do it on our own, so I'll be very interested to hear the outcome of the summit.
You'll be very well aware, as we've had lots of conversations, Jenny Rathbone, around horticulture and what we're doing. But probably what I'll do is bring forward a written statement when I've had the opportunity to listen to my official, to hear what went on today, because it was a surprise that this summit was held today. But I am very pleased, and I was very pleased to hear the Prime Minister's comments that you referred to, because we certainly didn't get that assurance from his immediate couple of predecessors.
Diolch. Roeddwn i'n ymwybodol o uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc y Prif Weinidog a gafodd ei chynnal yn Rhif 10. Rwy'n credu ei bod ar fin gorffen. Ni chefais fy ngwahodd ond yn raslon iawn, gwnaeth ganiatáu i un o fy swyddogion fod yn bresennol. Anfonais i uwch swyddog, oherwydd rwy'n credu bod hwn yn bwnc pwysig iawn. Rwyf i bob amser yn dweud bod rhaid edrych arno ledled y Deyrnas Unedig. Mae diogelwch bwyd, cyflenwadau bwyd yn rhan annatod o'r Deyrnas Unedig; ni allwn ni ei wneud ar ein pen ein hunain, felly bydd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed canlyniad yr uwchgynhadledd.
Byddwch chi'n ymwybodol iawn, gan ein bod wedi cael llawer o sgyrsiau, Jenny Rathbone, am arddwriaeth a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ond mae'n debyg mai'r hyn y byddaf i'n ei wneud yw cyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fyddaf i wedi cael y cyfle i wrando ar fy swyddog, i glywed yr hyn a wnaeth ddigwydd heddiw, oherwydd roedd yn syndod bod yr uwchgynhadledd hon wedi'i chynnal heddiw. Ond rwy'n falch iawn, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed sylwadau'r Prif Weinidog y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, oherwydd yn sicr ni chawsom ni'r sicrwydd hwnnw gan ei ragflaenwyr uniongyrchol.
Could I ask for a statement from the Minister for Finance and Local Government this afternoon—I'm sure your ears are burning there, Minister—around the Rhyl Drift Park? I've been contacted by many constituents from the Rhyl area. It's an adventure playground that’s had to make way for sea defences on the prom, and, where we welcome sea defences in the area, it’s sadly made way; it was a popular adventure park in the area that attracted visitors, both near and far, as it had unique playing facilities and was enjoyed by many local children and children from further afield as well. I’ve set up a campaign as it’s become quite an issue in the town, and my petition’s received hundreds of signatures, really, and it’s attracted a lot of national media. I was contacted by The Guardian and also BBC Newsround, who’ve been interested in running a story, and I’m just seeking a Welsh Government response today on your view of the benefits of play for children in terms of their development in their early years, and also the benefits it gives for socialisation within communities and also their ability to develop more throughout their formative years. Also, will you join me in calling on the local authority to relocate the park to another area in the town?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol y prynhawn yma—rwy'n siŵr bod eich clustiau'n llosgi yn y fan yna, Gweinidog—ynghylch Parc Drifft y Rhyl? Mae llawer o etholwyr o ardal y Rhyl wedi cysylltu â mi. Mae'n faes chwarae antur y bu'n rhaid iddo fynd i wneud lle ar gyfer amddiffynfeydd môr ar y prom, ac er ein bod ni'n croesawu amddiffynfeydd môr yn yr ardal, yn anffodus mae wedi mynd; roedd yn barc antur poblogaidd yn yr ardal a oedd yn denu ymwelwyr, o bell ac agos, gan fod ganddo gyfleusterau chwarae unigryw yr oedd lawer o blant lleol a phant o bellach i ffwrdd hefyd yn eu mwynhau. Rwyf i wedi sefydlu ymgyrch gan ei bod wedi dod yn dipyn o broblem yn y dref, ac mae fy neiseb wedi cael cannoedd o lofnodion, mewn gwirionedd ac mae hi wedi denu llawer o'r cyfryngau cenedlaethol. Cysylltodd The Guardian a BBC Newsround â mi, sydd â diddordeb mewn defnyddio'r stori, a dim ond gofyn am ymateb gan Lywodraeth Cymru ydw i heddiw ar eich barn chi am fanteision chwarae i blant o ran eu datblygiad yn eu blynyddoedd cynnar, a hefyd y manteision y mae'n ei roi o ran cymdeithasu o fewn cymunedau a hefyd eu gallu i ddatblygu yn fwy drwy gydol eu blynyddoedd cynnar. Hefyd, a wnewch chi ymuno â mi i alw ar yr awdurdod lleol i adleoli'r parc i ardal arall yn y dref?
Well, I wasn’t aware of your petition around the park that you're referring to, and I don't think it would be for the Minister for Finance and Local Government. You asked a couple of questions, so if you're asking for a written statement around the importance of play for children, that would be for the Deputy Minister for Social Services. I think Wales has always put play right at the fore for our children; you only have to look at the foundation phase brought forward by Rhodri Morgan when he was First Minister to see how important play is for children.
Wel, nid oeddwn i'n ymwybodol o'ch deiseb ynghylch y parc yr ydych chi'n cyfeirio ato, ac nid wyf i'n credu y byddai ar gyfer y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gwnaethoch chi ofyn ychydig o gwestiynau, felly os ydych chi'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig am bwysigrwydd chwarae i blant, byddai hynny ar gyfer y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu bod Cymru bob amser wedi rhoi blaenoriaeth i chwarae ar gyfer ein plant; mae ond angen i chi ystyried y cyfnod sylfaen y gwnaeth Rhodri Morgan ei gyflwyno pan oedd yn Brif Weinidog i weld pa mor bwysig yw chwarae i blant.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, plis? Fel y gwyddoch chi, mae wythnos yma hefyd yn Wythnos Gweithredu Dementia, ac eleni y pwysigrwydd yw diagnosis amserol, a’r neges bwysig y mae nifer ohonom ni, yn anffodus, yn gallu cytuno â hi yw nad mynd yn hŷn ydy hyn, ond mynd yn sâl.
Trefnydd, could I ask for two statements, please? As you know, this week is Dementia Action Week, and this year the important thing is timely diagnosis, and the important message that many of us, unfortunately, are able to agree with is that this is not about getting old, but about getting ill.
'It's not called getting old, it's called getting ill'.
'Nid mynd yn hen y mae'n cael ei alw, ond mynd yn sâl'.
Mae ymchwil gan Gymdeithas Alzheimer’s Cymru yn awgrymu bod un o bob pum person yng Nghymru yn aros dros chwech mis cyn siarad â gweithiwr meddygol proffesiynol ynglŷn â’u pryderon am symptomau posibl dementia fydd ganddynt hwy neu berthynas iddyn nhw. Rŷn ni’n gwybod nawr fod cyffuriau yn arddangos arwyddion addawol iawn o arafu dirywiad sgiliau cof a meddwl os bydd diagnosis cynnar yn cael ei wneud. Felly, hoffwn i, Trefnydd, ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud i hyrwyddo diagnosis dementia cywir ac amserol.
Ac yn ail, Trefnydd, dros y penwythnos, roedd dros 100 o bobl yn fy rhanbarth yn gorymdeithio o Bentyrch i Rydlafar i ddangos pa mor anymarferol yw symud y feddygfa o Bentyrch i du fas i’r pentref. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig, plis, ar ganllawiau i awdurdodau iechyd ynglŷn ag ymgynghori â chymunedau cyn gwneud penderfyniad? Diolch yn fawr.
Research by Alzheimer’s Society Cymru suggests that one in five people in Wales waits for more than six months before talking to a professional health worker about their concerns about possible dementia symptoms that they or a relative might have. We now know that drugs do show very promising signs of slowing down the deterioration of memory and cognitive skills where early diagnosis is made. So, I’d like to ask for a statement from the health Minister about the work that the Welsh Government is doing to promote accurate and timely dementia diagnosis.
And secondly, Trefnydd, over the weekend, more than 100 people marched from Pentyrch to Rhydlafar to show how impractical it is to move the surgery from Pentyrch out of the village. Can we have a written statement, please, on guidance for health authorities on consultation with communities before taking decisions? Thank you very much.
It is indeed Dementia Action/Awareness Week, and, just looking round the Chamber, it’s good to see Members from all parties displaying lapel badges to support the week, and, as you know, the theme of this week is supporting early diagnosis, and that’s absolutely a key area of our dementia action plan, and the plan’s backed by £12 million of funding and outlines Welsh Government’s commitment to support people living with dementia and their families.
In relation to your second point, I don’t think that would be an issue for a written statement; that would be a matter for the health board and the local authority.
Yn wir, mae'n Wythnos Gweithredu/Ymwybyddiaeth Dementia, ac, wrth edrych o gwmpas y Siambr, mae'n dda gweld Aelodau o bob plaid yn arddangos bathodynnau llabed i gefnogi'r wythnos, ac, fel y gwyddoch chi, thema'r wythnos hon yw cefnogi diagnosis cynnar, ac mae hynny'n gwbl allweddol yn ein cynllun gweithredu ar dementia, ac mae'r cynllun wedi'i gefnogi gan £12 miliwn o gyllid ac mae'n amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl sy'n byw gyda dementia a'u teuluoedd.
O ran eich ail bwynt, dydw i ddim yn credu y byddai hynny'n fater ar gyfer datganiad ysgrifenedig; mater i'r bwrdd iechyd a'r awdurdod lleol fyddai hynny.
Trefnydd, I would like to urgently call for a statement from the Deputy Minister for Climate Change regarding the safety of the A477 road in my constituency. On Saturday, my constituent Ashley Rogers was involved in a road traffic collision whilst riding his motorbike at the Nash Fingerpost junction between Milton and Pembroke Dock on the A477. The 29-year-old died at the scene, leaving behind an 18-month-old son and his devoted fiancée Jess. The family are completely broken, and I pay tribute to Ashley, and send my sincere condolences to his family and friends.
This is not the first and, if the Welsh Government don’t act, it won't be the last accident on this stretch of road. Since I was elected two years ago, I have repeatedly raised with the Deputy Minister the serious safety concerns along the A477 and explicitly at the Nash Fingerpost junction. In a response I received from the Deputy Minister on 22 October, there was a pledge to, I quote, 'progress consideration of the technical report recommendations when funding becomes available.' But he added that, 'Due to competing priorities and pressures across Wales, funding is not available for this scheme this year.' I'm sorry, but this is not good enough, not for Ashley and his family, and certainly not for the other fatalities that have occurred on this stretch of road. Frankly, it's unacceptable, especially given that safety concerns had been raised over a decade ago by the MP Simon Hart.
I'll leave you with the words of one of Ashley's family members who wrote to me, saying, 'There have been numerous accidents there, and unfortunately very many deaths. It needs to be changed now. Not next week. Not next year. But now. Please stop the Welsh Government from spending money on wasteful issues and find the money to change this road junction.' Diolch, Llywydd.
Trefnydd, hoffwn i alw ar frys am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch diogelwch ffordd yr A477 yn fy etholaeth i. Ddydd Sadwrn, bu fy etholwr Ashley Rogers mewn gwrthdrawiad traffig ar y ffordd wrth yrru ei feic modur ar gyffordd Nash Fingerpost rhwng Milton a Doc Penfro ar yr A477. Bu farw'r dyn 29 oed yn y fan a'r lle, gan adael mab 18 mis oed a'i ddyweddi ffyddlon, Jess. Mae'r teulu wedi torri eu calonnau'n llwyr, ac rwy'n talu teyrnged i Ashley, ac yn anfon fy nghydymdeimlad diffuant at ei deulu a'i ffrindiau.
Nid dyma'r ddamwain gyntaf ac, os na fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu, nid hon fydd y ddamwain olaf ar y darn hwn o'r ffordd. Ers i mi gael fy ethol ddwy flynedd yn ôl, rwyf i wedi codi dro ar ôl tro gyda'r Dirprwy Weinidog y pryderon diogelwch difrifol ar hyd yr A477 ac yn benodol ar gyffordd Nash Fingerpost. Mewn ymateb y cefais i gan y Dirprwy Weinidog ar 22 Hydref, roedd addewid i 'fwrw ymlaen i ystyried argymhellion yr adroddiad technegol pan ddaw cyllid ar gael.' Ond ychwanegodd, 'Oherwydd blaenoriaethau a phwysau cystadleuol ledled Cymru, nid oes cyllid ar gael ar gyfer y cynllun hwn eleni.' Mae'n ddrwg gen i, ond nid yw hyn yn ddigon da, nid i Ashley a'i deulu, ac yn sicr nid i'r marwolaethau eraill sydd wedi digwydd ar y rhan hon o'r ffordd. A dweud y gwir, mae'n annerbyniol, yn enwedig o ystyried bod pryderon diogelwch wedi'u codi dros ddegawd yn ôl gan yr AS Simon Hart.
Gwnaf i eich gadael chi gyda geiriau un o aelodau teulu Ashley a ysgrifennodd ataf, gan ddweud, 'Mae llawer o ddamweiniau wedi bod yno, ac yn anffodus llawer iawn o farwolaethau. Mae angen newid hynny nawr. Nid yr wythnos nesaf. Nid y flwyddyn nesaf. Ond nawr. A wnewch chi atal Llywodraeth Cymru rhag gwario arian ar faterion gwastraffus a dod o hyd i'r arian i newid y gyffordd hon.' Diolch, Llywydd.
I was extremely sorry to hear about the incident you refer to, and I'd like to pass on Welsh Government's condolences to Ashley's family.
Welsh Government takes road safety very seriously, and we do await the latest details of the accident you referred to from the police, to help inform if measures are required to be implemented at this location. As I think probably the Deputy Minister explained to you, we've undertaken a road safety review of the A477 Nash Fingerpost junction, and that scheme will be evaluated again, along with other eligible schemes, as part of this financial year's allocations.
Roedd yn ddrwg iawn gennyf i glywed am y digwyddiad yr ydych chi'n cyfeirio ato, a hoffwn i rannu cydymdeimlad Llywodraeth Cymru â theulu Ashley.
Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch ar y ffyrdd o ddifrif, ac rydyn ni'n aros am fanylion diweddaraf y ddamwain y gwnaethoch chi gyfeirio ati gan yr heddlu, er mwyn helpu i lywio a oes angen rhoi mesurau ar waith yn y lleoliad hwn. Fel yr wyf i'n credu y gwnaeth y Dirprwy Weinidog egluro i chi, rydyn ni wedi cynnal adolygiad diogelwch ar y ffyrdd o gyffordd Nash Fingerpost yr A477, a bydd y cynllun hwnnw'n cael ei werthuso eto, ynghyd â chynlluniau cymwys eraill, fel rhan o ddyraniadau'r flwyddyn ariannol hon.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Eitem 3 yw'r eitem nesaf; hwn yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor, a dwi'n galw ar y Trefnydd eto i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.
Item 3 is next, the motion under Standing Order 16.5 to establish a Senedd committee, and I call on the Trefnydd once again to move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8260 Lesley Griffiths, Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:
a) Yn sefydlu Pwyllgor Diben Arbennig ar gyfer Cymru ar Ymchwiliad Covid-19 gyda’r cylch gorchwyl canlynol:
i) Yn dilyn cyhoeddi’r adroddiadau yn y camau unigol o Ymchwiliad Covid-19 y DU ac yng nghyd-destun cylch gorchwyl ac amserlen Ymchwiliad Covid-19 y DU, cynnig i’r Senedd, drwy gynnig, unrhyw fylchau a nodwyd ym mharodrwydd ac ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill Cymru yn ystod pandemig Covid-19 y dylid eu harchwilio ymhellach.
ii) Yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd, cynnal adolygiad o’r meysydd hynny a nodwyd ar gyfer archwilio pellach.
iii) Cyhoeddi adroddiadau a gwneud argymhellion yn unol â hynny.
b) Yn cytuno na fydd y Pwyllgor Diben Arbennig yn ailedrych ar gasgliadau ymchwiliadau Pwyllgorau’r Senedd sydd wedi’u cwblhau ac y dylai geisio osgoi dyblygu.
c) Yn cytuno na fydd y Pwyllgor Diben Arbennig wedi’i wahardd rhag ymchwilio i faterion a archwiliwyd yn flaenorol gan Bwyllgorau’r Senedd pan fo gwybodaeth wedi’i diweddaru a budd clir i’w gael o graffu arnynt ymhellach.
2. Yn galw ar y Pwyllgor Busnes i sicrhau y bydd dadl yn cael ei chynnal yn y Cyfarfod Llawn ar adroddiadau’r Pwyllgor Diben Arbennig o fewn dau fis i’w cyhoeddi.
3. Yn galw ar y Pwyllgor Busnes, wrth iddo gynnig yr aelodau o’r Pwyllgor Diben Arbennig, i gynnig o leiaf chwe aelod, gan gynnwys y Cadeirydd.
Motion NDM8260 Lesley Griffiths, Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. In accordance with Standing Order 16.5:
a) Establishes a Wales Covid-19 Inquiry Special Purpose Committee with the remit to:
i) Following the publication of the reports at each stage of the UK Covid-19 Inquiry and in the context of the UK Covid-19 Inquiry’s terms of reference and timetable, propose to the Senedd by motion, any gaps identified in the preparedness and response of the Welsh Government and other Welsh public bodies during the Covid-19 pandemic that should be subject to further examination.
ii) Subject to Senedd approval, undertake a review into those areas identified for further examination.
iii) Publish reports and make recommendations accordingly.
b) Agrees that the Special Purpose Committee will not revisit the conclusions of completed Senedd Committee inquiries and should seek to avoid duplication.
c) Agrees that the Special Purpose Committee will not be prohibited from investigating matters previously examined by Senedd Committees where there is updated information and a clear benefit of further scrutiny.
2. Calls on the Business Committee to ensure that the Special Purpose Committee’s reports will be debated in Plenary no later than two months after their publication.
3. Calls on the Business Committee, in proposing the membership of the Special Purpose Committee, to propose no fewer than six members, including the Chair.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Formally move.
Cynnig yn ffurfiol.
Rhun ap Iorwerth i siarad.
Rhun ap Iorwerth to speak.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I and my Plaid Cymru colleagues have been consistent from the very earliest days of the COVID pandemic, three years ago, in arguing that we would need a Wales-specific COVID inquiry to investigate a wide range of issues about Wales's preparedness and response to that pandemic. To me and many others, not least the families of the COVID bereaved, that was absolutely necessary to seek the truth and learn lessons. Welsh Government chose not to allow such an inquiry, and chose for Wales to be covered only as part of that general UK inquiry that we now know is under way—an inquiry where the Welsh NHS isn't even on the list of those providing evidence. Now, the Scottish Government did rightfully and decisively act early, and established a Scottish inquiry. With the chair of the UK COVID inquiry admitting clearly herself that the inquiry she will lead cannot cover every issue relating to Wales, it begs the question as to why the Welsh Government did not follow Scotland's step.
Nonetheless, I welcome this first step towards the establishment of a special purpose committee to analyse the Welsh Government's response to the COVID pandemic, and in fact we co-proposed the original motion supporting this, not because it's enough, but because it is at least a means to seek some answers through identifying the most obvious gaps in the UK inquiry. Some of those areas we need answers about were identified in three reports by the Senedd Health, Social Care and Sport Committee in the fifth Senedd—a wide range of issues were covered by that committee, from personal protective equipment issues to what happened in our care homes here in Wales. We need to know what the gaps are now.
We will continue to closely monitor the design of the committee that is being set up to ensure that it does fully deliver on its stated aims, but I do have to comment on the manner in which this was announced. Surely a Senedd cross-party committee, which would command cross-party support and require cross-party co-operation, should have been developed on a cross-party basis, rather than in a Labour-Conservative deal. That, I fear, does not inspire confidence among the COVID bereaved, and many others, in the foundations on which this special purpose committee is being built. And here I would like to pay tribute to the tireless efforts of the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, who have led the arguments and led the case for a Welsh COVID inquiry. I hope that this special purpose committee, though not giving us what we want, ultimately, will at least provide them with some of the answers that they so richly deserve.
In closing, Llywydd, the Welsh Government was right to use the devolved levers at its disposal during the pandemic to strike a more cautious and a more caring path compared with the recklessness of a UK Government that, as it turns out, was more interested in partying than in following and heeding the advice of its own scientific advisers. But the legitimacy of exercising devolved powers is surely undermined if they are not subject to clear and robust scrutiny.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i a fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru wedi bod yn gyson o ddyddiau cynharaf pandemig COVID, dair blynedd yn ôl, wrth ddadlau y byddai angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru i ymchwilio i amrywiaeth eang o faterion ynghylch parodrwydd Cymru ar gyfer y pandemig hwnnw a'i hymateb iddo. I mi a llawer o bobl eraill, yn enwedig teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID, roedd hynny'n gwbl angenrheidiol i geisio'r gwir a dysgu gwersi. Dewisodd Llywodraeth Cymru beidio â chaniatáu ymchwiliad o'r fath, a dewisodd i Gymru gael ei chynnwys dim ond fel rhan o'r ymchwiliad cyffredinol hwnnw yn y DU y gwyddom ni ei fod ar y gweill—ymchwiliad lle nad yw GIG Cymru hyd yn oed ar restr y rhai sy'n darparu tystiolaeth. Nawr, gweithredodd Llywodraeth yr Alban yn briodol ac yn bendant yn gynnar, a sefydlodd ymchwiliad yn yr Alban. Gyda chadeirydd ymchwiliad COVID y DU yn cyfaddef yn glir ei hun na all yr ymchwiliad y bydd yn ei arwain ymdrin â phob mater sy'n ymwneud â Chymru, mae'n gofyn y cwestiwn pam na wnaeth Llywodraeth Cymru ddilyn cam yr Alban.
Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r cam cyntaf hwn tuag at sefydlu pwyllgor diben arbennig i ddadansoddi ymateb Llywodraeth Cymru i bandemig COVID, ac mewn gwirionedd fe wnaethom ni gyd-gynnig y cynnig gwreiddiol yn cefnogi hyn, nid oherwydd ei fod yn ddigonol, ond oherwydd ei fod o leiaf yn fodd i geisio atebion trwy nodi'r bylchau mwyaf amlwg yn ymchwiliad y DU. Cafodd rhai o'r meysydd hynny y mae angen atebion arnom ni iddyn nhw eu nodi mewn tri adroddiad gan Bwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Senedd yn y pumed Senedd—cafodd amrywiaeth eang o faterion sylw gan y pwyllgor hwnnw, o faterion cyfarpar diogelu personol i'r hyn a ddigwyddodd yn ein cartrefi gofal ni yma yng Nghymru. Mae angen i ni wybod beth yw'r bylchau nawr.
Byddwn ni'n parhau i fonitro dyluniad y pwyllgor sy'n cael ei sefydlu yn ofalus i sicrhau ei fod yn cyflawni'n llawn ei nodau datganedig, ond mae'n rhaid i mi wneud sylw ar y modd y cafodd hyn ei gyhoeddi. Yn sicr, dylai pwyllgor trawsbleidiol y Senedd, a fyddai'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol ac yn gofyn am gydweithrediad trawsbleidiol, fod wedi cael ei ddatblygu ar sail drawsbleidiol, yn hytrach nag mewn cytundeb Llafur-Geidwadol. Nid yw hynny, mae arnaf i ofn, yn ennyn hyder ymhlith y rhai sydd mewn profedigaeth oherwydd COVID, a llawer o rai eraill, yn yr hyn sy'n sail i ddatblygiad y pwyllgor diben arbennig hwn. Ac yma hoffwn i dalu teyrnged i ymdrechion diflino COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, sydd wedi arwain y dadleuon ac wedi arwain yr achos dros ymchwiliad COVID yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn, er nad yw'n rhoi'r hyn yr ydyn ni ei eisiau, yn y pen draw, yn rhoi o leiaf rai o'r atebion y maen nhw'n eu haeddu'n fawr.
Wrth gloi, Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn iawn i ddefnyddio'r ysgogiadau datganoli sydd ar gael iddi yn ystod y pandemig i greu llwybr mwy gofalus a mwy gofalgar o'i gymharu â dihidrwydd Llywodraeth y DU a oedd, fel y mae'n digwydd, â mwy o ddiddordeb mewn partïon nag mewn dilyn a gwrando ar gyngor ei chynghorwyr gwyddonol ei hun. Ond mae'n sicr bod cyfreithlondeb arfer pwerau datganoledig yn cael ei danseilio os nad ydyn nhw'n destun craffu clir a chadarn.
Does gyda fi ddim siaradwyr eraill. Y Trefnydd i gloi.
I have no other speakers. The Trefnydd to reply.
Diolch, Llywydd—
Diolch, Llywydd—
Mae'n ddrwg gyda fi, mae gyda fi un siaradwr arall, sori. Andrew R.T. Davies.
I do apologise; I do have one other speaker. Andrew R.T. Davies.
Thank you very much, Llywydd. I want to put on record that it is our clear intention that we continue to support the creation of an independent COVID inquiry here in Wales. That's something that I've always said and my benches have always voted for here in Wales. I don't speak for the First Minister—the First Minister's able to speak for himself—but I do take exception to the point that the health spokesperson and possibly leadership contender on the Plaid benches, who tried to instigate that this was some sort of grubby deal—. It was no deal. It flowed from the debate that the Conservatives led here before Christmas, which was an open invitation from the First Minister to have that discussion. In the discussions the First Minister and myself had, as I understand it, he had a discussion with the leader of Plaid Cymru, or the then leader of Plaid Cymru. I don't know what the response was from the then leader of Plaid Cymru to the engagement in the process of the formation of this committee, but it is regrettable that the health spokesperson for the Plaid Cymru group has tried to paint this as some sort of deal, when it merely seeks to put a measure in place—I'll take the intervention in a minute—seeks to put a measure in place. Because the Government benches have the vote to stop the independent inquiry, I have to accept that, as leader of the opposition in this place, but I want to see a form of Senedd parliamentary scrutiny that this special purpose committee will create. It is no grubby deal—it is an ability to get under the skin of the inquiry and the decisions that have been made, and I think this is a meaningful way of progressing those discussions to bring a fruitful conclusion to the debate.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i eisiau cofnodi mai ein bwriad clir ni yw parhau i gefnogi creu ymchwiliad COVID annibynnol yma yng Nghymru. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i bob amser wedi'i ddweud ac mae fy meinciau i bob amser wedi pleidleisio drosto yma yng Nghymru. Dydw i ddim yn siarad dros y Prif Weinidog—mae'r Prif Weinidog yn gallu siarad drosto'i hun—ond rwy'n gweld bai ar bwynt y llefarydd iechyd ac o bosibl cystadleuydd am yr arweinyddiaeth ar feinciau Plaid, a geisiodd awgrymu mai rhyw fath o gytundeb budr oedd hwn—. Nid oedd yn gytundeb. Llifodd o'r ddadl y gwnaeth y Ceidwadwyr ei harwain yma cyn y Nadolig, a oedd yn wahoddiad agored gan y Prif Weinidog i gael y drafodaeth honno. Yn y trafodaethau y cafodd y Prif Weinidog a minnau, fel rwy'n ei deall hi, cafodd drafodaeth ag arweinydd Plaid Cymru, neu arweinydd Plaid Cymru ar y pryd. Dydw i ddim yn gwybod beth oedd yr ymateb gan arweinydd Plaid Cymru ar y pryd i'r ymgysylltiad yn y broses o ffurfio'r pwyllgor hwn, ond mae'n destun gofid bod llefarydd iechyd grŵp Plaid Cymru wedi ceisio cyfleu hyn fel rhyw fath o gytundeb, pan oedd ond yn ceisio rhoi mesur ar waith—gwnaf i gymryd yr ymyriad mewn munud—yn ceisio rhoi mesur ar waith. Gan fod gan feinciau'r Llywodraeth y bleidlais i atal yr ymchwiliad annibynnol, mae'n rhaid i mi dderbyn hynny, fel arweinydd yr wrthblaid yn y lle hwn, ond rwyf eisiau gweld math o graffu seneddol y Senedd y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn ei greu. Nid yw'n gytundeb budr—mae'n gallu mynd o dan groen yr ymchwiliad a'r penderfyniadau sydd wedi'u gwneud, ac rwy'n credu bod hon yn ffordd ystyrlon o ddatblygu'r trafodaethau hynny i ddod â'r ddadl i derfyn ffrwythlon.
Just a very brief intervention, and I thank you for taking that intervention. Just to make the case, of course, that we worked together on making that submission to the Senedd to discuss a special purpose committee towards the end of last year. And my point is that co-operating on something that will be a cross-party special purpose committee would add to that belief that this is a transparent way forward to try to seek some answers.
Dim ond ymyriad byr iawn, a diolch am gymryd yr ymyriad hwnnw. Ond i ddadlau'r achos, wrth gwrs, ein bod ni wedi gweithio gyda'n gilydd ar wneud y cyflwyniad hwnnw i'r Senedd i drafod pwyllgor diben arbennig tuag at ddiwedd y llynedd. Ac fy mhwynt i yw y byddai cydweithio ar rywbeth a fydd yn bwyllgor trawsbleidiol diben arbennig yn ychwanegu at y gred honno fod hon yn ffordd dryloyw ymlaen i geisio chwilio am rai atebion.
I accept the point you make, but I reiterate the points that I made in my remarks that, as I understand it, there was a discussion with the Plaid Cymru group. I know I had a discussion with the leader of Plaid Cymru; I appreciate an informal discussion that was. But to try and paint the picture that two parties got together to create this and exclude everyone else is wrong.
Rwy'n derbyn y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, ond rwy'n ailadrodd y pwyntiau y gwnes i yn fy sylwadau, fel yr wyf yn ei deall hi, roedd trafodaeth gyda grŵp Plaid Cymru. Rwy'n gwybod i mi gael trafodaeth gydag arweinydd Plaid Cymru; rwy'n gwerthfawrogi mai trafodaeth anffurfiol oedd honno. Ond mae rhoi'r argraff bod dwy blaid wedi dod at ei gilydd i greu hyn gan eithrio pawb arall yn anghywir.
Y Trefnydd.
Trefnydd.
Diolch, Llywydd. I would just reiterate what the leader of the opposition has said. Welsh Government worked with the opposition party, the Welsh Conservatives, in relation to the establishment of this special purpose committee. There's certainly no deal been made.
I appreciate what Rhun ap Iorwerth has said. He will also appreciate that health is not part of the co-operation agreement, for instance, so I don't think—. The implication certainly was that a grubby deal had been done. I think this is far too serious an issue to be portrayed in this way. The pandemic touched the lives of everyone in Wales but, of course, especially those families, many, many families, who lost a loved one, and it's right that the decisions taken by the Welsh Government and also by Welsh public bodies are openly and properly scrutinised, and we continue to believe that the best way to do that is through the UK COVID-19 inquiry. We continue to engage fully with the inquiry to ensure our actions and decisions are fully and properly scrutinised, and since last year I know we've provided a significant number of statements and documentation to allow the inquiry to carry out its very important work. As the UK COVID-19 inquiry moves through each—
Diolch, Llywydd. Byddwn i ond yn ailadrodd yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'i ddweud. Gweithiodd Llywodraeth Cymru gyda'r wrthblaid, y Ceidwadwyr Cymreig, o ran sefydlu'r pwyllgor diben arbennig hwn. Yn sicr, nid oes cytundeb wedi'i wneud.
Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddweud. Bydd hefyd yn gwerthfawrogi nad yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, er enghraifft, felly dydw i ddim yn credu—. Yr awgrym yn sicr oedd bod cytundeb budr wedi'i wneud. Rwy'n credu bod hwn yn fater rhy ddifrifol i'w bortreadu fel hyn. Cyffyrddodd y pandemig â bywydau pawb yng Nghymru ond, wrth gwrs, yn enwedig y teuluoedd hynny, llawer iawn o deuluoedd, a gollodd anwyliaid, ac mae'n iawn bod craffu agored a phriodol ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru a hefyd gan gyrff cyhoeddus Cymru hefyd, ac rydyn ni'n dal i gredu mai'r ffordd orau o wneud hynny yw drwy ymchwiliad COVID-19 y DU. Rydyn ni'n parhau i ymgysylltu'n llawn â'r ymchwiliad i sicrhau bod yna graffu llawn a phriodol ar ein gweithredoedd a'n penderfyniadau, ac ers y llynedd, gwn ein bod wedi darparu nifer sylweddol o ddatganiadau a dogfennau i ganiatáu i'r ymchwiliad wneud ei waith pwysig iawn. Wrth i ymchwiliad COVID-19 y DU symud drwy bob un—
Minister. Minister, sorry—
Gweinidog. Gweinidog, mae'n ddrwg gen i —
There's an intervention request.
Mae yna gais am ymyriad.
Can I just—?
A gaf i ond—?
Can I just finish?
A gaf i ond gorffen?
Yes, of course.
Cewch, wrth gwrs.
As the UK COVID inquiry does move through each of its modules, this special purpose committee will allow the Senedd to determine were there any gaps, for instance, in relation to Wales’s preparedness and response. I'll take the intervention.
Wrth i ymchwiliad COVID y DU symud drwy bob un o'i fodiwlau, bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn caniatáu i'r Senedd benderfynu a oedd unrhyw fylchau, er enghraifft, o ran parodrwydd Cymru a'i hymateb. Gwnaf i gymryd yr ymyriad.
Thank you for taking my very brief intervention. I concur with my colleague, Llyr—Rhun, sorry. Just to also highlight, we understand that the bereaved families were not aware of this proposal. Many of them were in contact with us to say that they weren't aware of the proposal from Labour and Conservatives for this special inquiry. I wonder if you could just clarify that and also how you intend to work with them in relation to the special committee. Thank you.
Diolch i chi am gymryd fy ymyriad byr iawn. Rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod, Llŷr—Rhun, mae'n ddrwg gen i. I dynnu sylw hefyd, rydyn ni'n deall nad oedd y teuluoedd mewn profedigaeth yn ymwybodol o'r cynnig hwn. Gwnaeth llawer ohonyn nhw gysylltu â ni i ddweud nad oedden nhw'n ymwybodol o'r cynnig gan Lafur a'r Ceidwadwyr o ran yr ymchwiliad arbennig yma. Tybed a allech chi egluro hynny a hefyd sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda nhw o ran y pwyllgor arbennig. Diolch.
Thank you. Well, as you—
Diolch i chi. Wel, fel y gwyddoch—
There's an attempt by Darren Millar to answer the question, I think. I think what he wants to do is intervene.
Mae yna ymgais gan Darren Millar i ateb y cwestiwn, rwy'n credu. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'n dymuno ei wneud yw ymyrryd.
I wanted to intervene on the Minister, if I'm allowed to, prior to her making a response.
Roeddwn i'n awyddus i ymyrryd ar y Gweinidog, os caf i, cyn iddi roi ymatebiad.
It's up to the Minister whether she allows the intervention.
Penderfyniad i'r Gweinidog yw caniatáu'r ymyriad.
Fine.
Iawn.
It's a matter of public record that we requested the establishment of this committee in a Senedd debate, and that there was an offer, then, from the First Minister, to meet with the leader of the opposition in order to take something forward. There's nothing hidden from the COVID bereaved families group that all of us in this Chamber have been engaging with on a regular basis, including the Welsh Conservative team.
Mater sydd ar gofnod cyhoeddus yw ein bod ni wedi gofyn am sefydlu'r pwyllgor hwn mewn dadl yn y Senedd, ac fe gafwyd cynnig, bryd hynny, gan y Prif Weinidog, i gyfarfod ag arweinydd yr wrthblaid er mwyn bwrw ymlaen â rhywbeth. Nid oes unrhyw beth yn guddiedig rhag y grŵp teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID y mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon wedi bod yn ymgysylltu â nhw yn rheolaidd, gan gynnwys tîm y Ceidwadwyr Cymreig.
So, I was going to say that, obviously, the debate that the leader of the opposition referred to in his intervention is a matter of public record. We believe, as a Government, that this special purpose committee will strike the right balance with the work that we're doing with the UK COVID-19 inquiry, and ensure that any matters that do merit additional scrutiny in Wales are fully examined, so that we can all learn the lessons of the pandemic. Diolch.
Felly, roeddwn i am ddweud, yn amlwg, fod y ddadl yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio ati yn ei ymyriad yn fater sydd ar gofnod cyhoeddus. Yn y Llywodraeth, rydyn ni o'r farn y bydd y pwyllgor hwn at bwrpas arbennig yn taro'r cydbwysedd priodol â'r gwaith yr ydym yn ei wneud gydag ymchwiliad COVID-19 y DU, ac yn sicrhau y bydd unrhyw faterion yng Nghymru sy'n haeddu rhagor o graffu arnyn nhw yn cael eu harchwilio yn eu cyfanrwydd, er mwyn i ni i gyd ddysgu gwersi'r pandemig. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig i ffurfio'r pwyllgor wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion to establish the committee has been agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 4 sydd nesaf, y datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar ddiwygio etholiadol fydd hwn. A dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.
Item 4 is next, a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on electoral reform. I call on the Counsel General to make his statement—Mick Antoniw.
Diolch, Llywydd. Rwy'n manteisio ar y cyfle hwn i ehangu ar fy natganiad ysgrifenedig ar 30 Mawrth, lle amlinellais y camau nesaf ar ein taith i gyflawni ymrwymiad y Llywodraeth hon i leihau'r diffyg democrataidd yng Nghymru a datblygu system etholiadol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae hyn yn gyflenwol ond ar wahân i'r gwaith ar ddiwygio'r Senedd rydym yn ei ddatblygu fel rhan o'n cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru.
Fis diwethaf, cyhoeddodd y Comisiwn Etholiadol ei adroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd. Roedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld nifer isel yn pleidleisio fel problem; dyma'r ail bryder mwyaf ar ôl tuedd yn y cyfryngau. Cafodd twyll etholiadol ei godi gan 28 y cant yn unig o'r ymatebwyr, gan wybod efallai na chafodd unrhyw un ei erlyn am ddynwared y llynedd.
Mae'r etholiadau yn Lloegr bythefnos yn ôl yn dangos canlyniad gwahanol flaenoriaethau llywodraeth. Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn ceisio gwella ein democratiaeth trwy gynnwys cymaint o bobl â phosibl. Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn codi rhwystrau, gan hawlio'r bygythiad ffodus o isel o dwyll etholiadol.
Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity to expand on my written statement of 30 March, where I outlined the next steps on our journey to deliver this Government's commitment to reduce the democratic deficit in Wales and develop an electoral system fit for the twenty-first century. This is complementary but separate to the work on reforming the Senedd that we are progressing as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru.
Last month, the Electoral Commission published its annual report on public attitudes. It showed that 66 per cent of people saw low turnout as a problem; it was the second greatest concern after media bias. Electoral fraud was raised by only 28 per cent of respondents, perhaps knowing that no-one was prosecuted for impersonation last year.
The elections in England two weeks ago show the result of different government priorities. Our approach in Wales seeks to enhance our democracy by involving as many people as possible. The UK Government raises barriers, claiming the fortunately low threat of electoral fraud.
Our White Paper, published in October, described our ambition to enable every citizen to play their full part in our democracy and lay the foundations for future innovation and improvement. Today I want to set out the breadth of our improvements to date and the next steps of our reform journey.
We made funding available for local authorities to recruit an electoral registration support officer to improve electoral registration rates amongst newly enfranchised and hard-to-reach groups. This was a successful use of funding, and our data shows those who employed an officer recorded, on average, a fourfold increase in registration compared with authorities who did not. We know from the Electoral Commission's report on electoral registration in Great Britain in 2022, which was published in March, that registration rates in Wales improved at a greater rate between 2021 and 2022 compared to Scotland, England and Northern Ireland. This is great news, and I want to build on a momentum that has been created across Wales. Encouraging people to register and to subsequently vote is incredibly important to us, but so is making democratic processes as straightforward as possible for the elector.
At the moment, around 15 per cent of people eligible to be on the local government electoral register are not taking up their right to register to vote. We want every single eligible person to be on the register and to subsequently vote. To support this we plan to pilot the automatic registration of electors for the local government electoral register in Wales. This will mean that citizens won’t have to register to vote in either Senedd or local elections, and will be on the electoral roll to receive information about the forthcoming elections.
Roedd ein Papur Gwyn, a gyhoeddwyd ym mis Hydref, yn disgrifio ein huchelgais i alluogi pob dinesydd i fod â rhan lawn yn ein democratiaeth ac yn gosod y sylfeini ar gyfer arloesi a gwelliant i'r dyfodol. Heddiw, fe hoffwn i nodi ehangder ein gwelliannau ni hyd yn hyn a'r camau nesaf ar ein taith ddiwygio.
Fe wnaethom ni sicrhau bod cyllid ar gael i awdurdodau lleol recriwtio swyddog cymorth cofrestru etholiadol i wella cyfraddau cofrestru etholiadol ymhlith grwpiau sydd newydd eu hetholfreinio ac sy'n anodd eu cyrraedd. Bu hwnnw'n ddefnydd llwyddiannus o gyllid, ac mae ein data ni'n dangos bod y rhai a gyflogodd swyddog wedi cofnodi, ar gyfartaledd, gynnydd hyd at bedair gwaith yn eu cofrestriadau o'i gymharu â'r awdurdodau na wnaeth hynny. Fe wyddom ni o adroddiad y Comisiwn Etholiadol ar gofrestru etholiadol ym Mhrydain Fawr yn 2022, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, fod cyfraddau cofrestru yng Nghymru wedi gwella ar gyfradd fwy rhwng 2021 a 2022 o gymharu â'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae hynny'n newyddion rhagorol, ac fe hoffwn i gynyddu'r momentwm a grëwyd ledled Cymru. Mae annog pobl i gofrestru a phleidleisio wedyn ar ôl gwneud felly yn hynod bwysig i ni, ond mae gwneud y prosesau democrataidd mor syml â phosibl i'r etholwr yr un mor bwysig hefyd.
Ar hyn o bryd, nid yw tua 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar gofrestr etholiadol llywodraeth leol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Rydyn ni'n awyddus i bob unigolyn sy'n gymwys i fod ar y gofrestr a phleidleisio ar ôl hynny. I gefnogi hyn, rydyn ni'n bwriadu treialu cofrestriad etholwyr awtomatig ar gyfer cofrestr etholiadol llywodraeth leol yng Nghymru. Fe fydd hynny'n golygu na fydd yn rhaid i ddinasyddion gofrestru i bleidleisio naill ai yn etholiadau'r Senedd neu'n lleol, ac fe fyddan nhw ar y gofrestr etholiadol i gael gwybodaeth am yr etholiadau sydd ar ddod.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
To do this, we are working with local authorities and key electoral stakeholders to develop an automatic registration pilot scheme. We are working together to establish the most effective and accurate way to register voters without application and to communicate with them about their registration, including the need to actively register for UK Parliament and police and crime commissioner elections. A key focus will be ensuring that vulnerable electors are safeguarded. The co-production of this pilot scheme will help us to modernise and simplify electoral registration in Wales and I look forward to seeing the results of the pilots in due course.
We have made £300,000 available in both this financial year and the next for our democratic engagement grant. This supports projects building on work that has already demonstrated impact, or with an innovative approach to overcoming barriers to participation in democracy. We received 25 proposals during the first application window, with 11 projects already approved. Some of the successful organisations that will be recipients of funding include, for example, the Politics Project, who will continue their digital dialogue sessions in schools across Wales, bringing students and elected members together to build understanding and air what matters most to them; British Deaf Association Cymru, who will deliver bespoke workshops across various deaf centres, deaf clubs and deaf groups across Wales to explain the meaning of democracy and how it works, to empower deaf people currently under-represented in our politics; and Llanelli Town Council, who will produce materials and run sessions in local schools focusing on good citizenship and how to engage in democracy and local government. Projects funded through the democratic engagement grant will go a long way to help those not active within the democratic process. This could help them to register to vote or encourage them to participate in democratically elected bodies, such as town and community councils.
Democratic institutions should also reflect the communities they serve, and we recognise the challenges faced by people in under-represented groups. We have already removed barriers to participation in council business by encouraging greater flexibility on the timing and format of council meetings and supporting job sharing within the executive of principal councils. With support from Disability Wales, we piloted the access to elected office fund to assist disabled people to stand at devolved elections. We intend to legislate to ensure that a fund is available for future elections.
To strengthen electoral administration we will build on existing good voluntary work to co-ordinate electoral administration through a new electoral management board. This will put the good relations between returning officers, electoral registration officers and other persons responsible for the administration of elections in Wales on a more solid footing.
The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 gave principal councils in Wales the option to choose between first-past-the-post and single transferable vote systems for principal council elections. We recently consulted on draft rules for elections using the single transferable vote, to aid local authorities’ consideration of whether to use their new powers to change their voting system. They have until November next year to decide for the 2027 elections. We believe in local choice, and it’s for local authorities to determine which electoral system works best for their residents and communities.
We are also progressing this work in conjunction with also developing into legislation the special purpose committee’s proposals on Senedd reform, which were endorsed by the Senedd in June last year. Although these proposals will be addressed via separate legislation from the other measures I have outlined, the reforms will need to be implemented collectively.
In taking this work forward, I am mindful of concerns about the capacity of local authorities’ elections teams to adapt to the broad changes on the horizon. I very much value our constructive relationship with the electoral community and the work undertaken year round to support elections as the cornerstone of our democracy. We will continue to work closely with delivery partners as we continue to develop and work to implement our proposals for modernisation. There is much we still need to do, and we will, therefore, continue to work with stakeholders throughout this Senedd term as we progress our proposals and bring forward legislation in anticipation of the next major devolved elections in Wales in 2026 and 2027. Diolch, Dirprwy Lywydd.
I wneud hyn, rydyn ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid etholiadol allweddol i ddatblygu cynllun treialu cofrestru awtomatig. Rydyn ni'n gweithio gyda'n gilydd i sefydlu'r ffordd fwyaf effeithiol a chywir o gofrestru pleidleiswyr heb iddyn nhw wneud unrhyw geisiadau a chyfathrebu â nhw ynghylch eu cofrestriad, gan gynnwys yr angen i gofrestru ar gyfer etholiadau Senedd y DU a chomisiynwyr heddlu a throseddu. Un canolbwynt allweddol fydd sicrhau bod etholwyr agored i niwed yn cael eu diogelu. Bydd cydgynhyrchu'r cynllun treialu hwn yn ein helpu ni i foderneiddio a symleiddio cofrestru etholiadol yng Nghymru ac rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynlluniau treialu maes o law.
Rydyn ni wedi rhoi £300,000 ar gael yn y flwyddyn ariannol hon a'r un nesaf ar gyfer ein grant ymgysylltu â democratiaeth. Mae hwnnw'n cefnogi prosiectau sy'n adeiladu ar waith sydd wedi dangos effaith eisoes, neu sydd ag ymagwedd arloesol tuag at oresgyn y rhwystrau i gyfranogiad â democratiaeth. Fe gawsom ni 25 o gynigion yn ystod y cyfnod ymgeisio cyntaf, gydag 11 prosiect wedi cael eu cymeradwyo yn barod. Mae rhai o'r sefydliadau llwyddiannus a fydd yn derbyn cyllid yn cynnwys, er enghraifft, y Politics Project, a fydd yn parhau â'u sesiynau deialog digidol mewn ysgolion ledled Cymru, gan ddwyn myfyrwyr ac aelodau etholedig ynghyd i feithrin dealltwriaeth a gwyntyllu'r hyn sydd bwysicaf iddyn nhw; Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain Cymru, a fydd yn cyflwyno gweithdai pwrpasol mewn gwahanol ganolfannau pobl fyddar, clybiau pobl fyddar a grwpiau pobl fyddar ledled Cymru i egluro ystyr democratiaeth a sut mae hynny'n gweithio, i rymuso pobl fyddar nad oes cynrychiolaeth ddigonol ganddyn nhw yn ein gwleidyddiaeth ni ar hyn o bryd; a Chyngor Tref Llanelli, a fydd yn cynhyrchu deunyddiau ac yn cynnal sesiynau mewn ysgolion lleol gan ganolbwyntio ar ddinasyddiaeth dda a sut i fod â rhan mewn democratiaeth a llywodraeth leol. Fe fydd prosiectau a ariennir drwy'r grant ymgysylltu â democratiaeth yn gwneud llawer i helpu'r rhai nad ydyn nhw'n weithredol yn y broses ddemocrataidd. Fe allai hyn eu helpu nhw i gofrestru i bleidleisio neu eu hannog nhw i fod â rhan mewn cyrff a etholwyd yn ddemocrataidd, fel cynghorau trefi a chymunedau.
Fe ddylai sefydliadau democrataidd adlewyrchu'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu hefyd, ac rydyn ni'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu pobl mewn grwpiau nad oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ddigonol. Rydym ni eisoes wedi dileu rhwystrau rhag bod â rhan ym musnes cynghorau drwy annog mwy o hyblygrwydd ar amseru a fformat cyfarfodydd cynghorau a chefnogi rhannu swyddi uwch y prif gynghorau. Gyda chymorth gan Anabledd Cymru, fe wnaethom ni dreialu'r gronfa mynediad i swyddi etholedig ar gyfer cynorthwyo pobl anabl i sefyll mewn etholiadau datganoledig. Rydym ni'n bwriadu deddfu i sicrhau y bydd cronfa ar gael ar gyfer etholiadau'r dyfodol.
I gryfhau gweinyddiaeth etholiadol, rydym ni am adeiladu ar y gwaith gwirfoddol da sy'n digwydd ar hyn o bryd o ran cydlynu gweinyddiaeth etholiadol drwy ddefnyddio bwrdd rheolaeth etholiadol newydd. Fe fydd hwnnw'n rhoi sylfaen fwy cadarn i'r berthynas dda rhwng swyddogion canlyniadau, swyddogion cofrestru etholiadol a phersonau eraill sy'n gyfrifol am weinyddu etholiadau yng Nghymru.
Rhoddodd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 ddewis i'r prif gynghorau yng Nghymru rhwng systemau pleidleisio cyntaf i'r felin a phleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer prif etholiadau'r cyngor. Yn ddiweddar fe wnaethom ymgynghori ar reolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo'r awdurdodau lleol i ystyried a ddylid defnyddio eu pwerau newydd nhw i newid eu systemau pleidleisio. Mae ganddyn nhw tan fis Tachwedd y flwyddyn nesaf i benderfynu ar gyfer etholiadau 2027. Rydyn ni'n credu mewn dewis lleol, a mater i'r awdurdodau lleol yw penderfynu pa system etholiadol sy'n gweithio orau i'w trigolion a'u cymunedau nhw.
Rydyn ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwn hefyd ar y cyd â datblygu ein deddfwriaeth o ran cynigion y pwyllgor diben arbennig ynglŷn â diwygio'r Senedd, a gymeradwywyd gan y Senedd ym mis Mehefin y llynedd. Er y bydd y cynigion hyn yn cael sylw drwy ddeddfwriaeth ar wahân i'r mesurau eraill yr wyf i wedi eu hamlinellu, fe fydd angen gweithredu'r diwygiadau gyda'i gilydd.
Wrth fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, rwy'n ymwybodol o'r pryderon ynghylch gallu'r timau etholiadau sydd gan yr awdurdodau lleol i addasu i'r newidiadau eang sydd ar y gorwel. Rwy'n gwerthfawrogi ein perthynas adeiladol ni â'r gymuned etholiadol yn fawr yn ogystal â'r gwaith sydd wedi cael ei wneud gydol y flwyddyn i gefnogi'r etholiadau sy'n gonglfeini ein democratiaeth. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio yn agos gyda phartneriaid cyflawni wrth i ni barhau i ddatblygu a gweithio i weithredu ein cynigion ar gyfer moderneiddio. Mae angen i ni wneud llawer eto, ac felly fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid drwy gydol tymor y Senedd hwn wrth i ni fwrw ymlaen â'n cynigion ni a chyflwyno deddfwriaeth wrth edrych ymlaen at yr etholiadau datganoledig mawr nesaf yng Nghymru yn 2026 a 2027. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Can I just thank the Minister for the advance copy of his statement today? I think everybody in this Chamber wants us to have a more vibrant democracy, in which more people are able to access their democratic right to vote and where voter turnout is increased, and we must all work together across the Chamber to be able to deliver that.
I do think it's a bit disappointing, though, that the Minister does want to dismiss the concerns of more than one in four people in Wales around voter fraud and use that to express his opposition to the UK Government's position, which is that we need to ensure that there is photographic identification when people go to vote. We know, as we've already rehearsed these arguments, that voter ID is the norm in most western democracies. People need to have photographic ID in order to obtain a bus pass, for goodness' sake, so why shouldn't it be an expectation for people when they go to vote? We know as well that there were 1,386 reported cases of election fraud between 2018 and 2022, and it was your own party that actually introduced the requirements for photographic ID in Northern Ireland.
But, those facts aside, I do want to welcome some of the steps that the Welsh Government is now taking to try and improve and increase the participation of people in the democratic process. You made reference to the fourfold increase in registration in those local authorities that had electoral registration officers designated, and I wonder whether you could tell us which local authorities do have those and which don't, and what the actual data is. If you could publish that information, I think it would be very helpful, so that we can hold feet to the fire in our own local authority areas, in the areas that we represent, to see whether they can do a better job.
Also, just in terms of the automatic registration, if I may, of people, obviously this is something that has been pursued in the past, most notably by Tony Blair's Government, I think, back in the early 2000s, and the project was abandoned, largely on the basis of cost, because of the need for a UK-wide population register. You haven't set out in your statement today precisely how you intend to achieve automatic voter registration and whether that would be in conjunction with discussions with UK Government agencies, for example, like driver vehicle licences, et cetera, or whether it would be something that could be done, perhaps, with local authorities engaging with people on their council tax and other sorts of charges.
It strikes me that, often, people who aren't registered to vote either simply don't want to exercise their right to vote and, therefore, don't bother registering or, indeed, simply forget because they're in the process of moving home or whatever it might be, and it happens to be an election year and then they drop out of the system. Now, the latter, of course, could be addressed by ensuring that people who are registered for council tax purposes are also registered to vote at the same time. But we mustn't make the assumption that everybody who is automatically enrolled is going to want to vote. In fact, studies in the United States, where automatic voter registration has been introduced, have actually demonstrated that far fewer people of those automatically enrolled actually turn out to vote than the general population at large. So, this could actually have a negative impact on voter turnout, although it could, actually, increase the numbers voting overall, and I think we have to go into that with our eyes wide open. So, perhaps if you could tell us what sort of activity you're likely to engage in on the auto-enrolment side of things, I'd appreciate that.
You mentioned the £300,000 in grants that has been available so far through the democratic engagement grant. I'm very pleased that you've gotten some projects off the ground, with 11 already approved. Can you publish a list of those, please—where they are and what they're actually doing? I think Members would like to know that; it would be good to see how it's operating. I'm aware of the Politics Project. I have written to local schools in my own area, encouraging them to take part in the digital dialogue sessions, and I think that some Members of my own group have taken part in those sessions, including Tom Giffard, who I think had rather a rough time with some of the questions that were posed in his session. But look, this is an excellent way to get people engaged in our local schools. Many of us, of course, are visiting schools anyway and participating in citizenship sorts of lessons, but I do think that anything we can do to help overcome any barriers between us and particularly young people, those who are less likely to turn out to vote, can be a positive thing.
Just if I may, as well, I don't want to take any liberties, but I've got a couple of final questions.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'i ddatganiad heddiw? Rwy'n credu bod pawb yn y Siambr hon yn awyddus i ni fod â democratiaeth fwy bywiog, lle gall mwy o bobl fanteisio ar eu hawl democrataidd i bleidleisio a lle bydd nifer y pleidleiswyr yn cynyddu, ac mae'n rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr er mwyn cyflawni hynny.
Rwy'n credu ei bod hi braidd yn siomedig, serch hynny, fod y Gweinidog yn ceisio diystyru pryderon mwy nag un o bob pedwar o bobl Cymru ynghylch twyll wrth bleidleisio ac yn defnyddio hynny i fynegi ei wrthwynebiad ef i safbwynt Llywodraeth y DU, sef bod angen i ni wneud yn siŵr bod prawf adnabod ffotograffig yn cael ei arddangos pan fydd pobl yn mynd i bleidleisio. Fe wyddom ni, gan ein bod ni wedi cael y dadleuon hyn eisoes, mai rhywbeth arferol iawn yw arddangos dogfennau adnabod wrth bleidleisio yn y mwyafrif o wledydd democrataidd y gorllewin. Mae angen i bobl ddangos prawf adnabod ffotograffig ar gyfer cael pas bws, er mwyn popeth, felly pam na ddylai hynny fod yn ddisgwyliedig i bobl wrth iddyn nhw fynd i bleidleisio? Fe wyddom ni hefyd fod 1,386 o achosion o dwyll etholiadol wedi'u hadrodd rhwng 2018 a 2022, a'ch plaid chi eich hun a gyflwynodd y gofynion ar gyfer prawf adnabod ffotograffig yng Ngogledd Iwerddon.
Ond, gan roi'r ffeithiau hynny o'r neilltu, fe hoffwn i groesawu rhai o'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr i geisio gwella a chynyddu cyfranogiad pobl yn y broses ddemocrataidd. Roeddech chi'n cyfeirio at y cynnydd hyd bedair gwaith mewn cofrestru yn yr awdurdodau lleol sydd â swyddogion cofrestru etholiadol dynodedig, a wnewch chi ddweud wrthym ni tybed pa awdurdodau lleol sydd â'r rhain a pha rai sydd hebddynt, a beth yw'r data gwirioneddol. Pe byddech chi'n cyhoeddi'r wybodaeth honno, rwy'n credu y byddai hynny o ddefnydd mawr, er mwyn i bawb ohonom ni allu pwyso yn daer ar ardaloedd ein hawdurdodau lleol ni, yn yr ardaloedd yr ydym ni'n eu cynrychioli, i weld a allan nhw wneud yn well.
Yn ogystal â hynny, dim ond o ran y cofrestriad awtomatig, os caf i, o bobl, yn amlwg mae hyn yn rhywbeth yr aethpwyd ar ei ôl yn y gorffennol, yn fwyaf nodedig gan Lywodraeth Tony Blair, rwy'n credu, yn ôl ar ddechrau'r 2000au, ond fe roddwyd y prosiect o'r neilltu, ar sail y gost yn bennaf, oherwydd yr angen am gofrestr o'r boblogaeth ledled y DU. Dydych chi ddim wedi nodi heddiw yn eich datganiad chi sut yn union yr ydych chi'n bwriadu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig ac a fyddai hynny ar y cyd ag asiantaethau Llywodraeth y DU, er enghraifft, fel trwyddedau cerbydau gyrrwr, ac ati, neu a fyddai hwnnw'n rhywbeth y gellid ei wneud, efallai, gydag awdurdodau lleol yn ymgysylltu â phobl ynglŷn â'u treth gyngor a thaliadau o fathau eraill.
Mae'n fy nharo i, yn aml, bod pobl nad ydynt wedi cofrestru i bleidleisio naill ai yn anawyddus i arfer eu hawl i bleidleisio ac, felly, yn peidio â mynd i drafferth i gofrestru neu, yn wir, yn gwneud dim byd mwy nag anghofio oherwydd eu bod ar ganol symud tŷ neu beth bynnag, ac mae hi'n digwydd bod yn flwyddyn etholiad ac wedyn maen nhw'n mynd o'r system. Nawr, fe ellid mynd i'r afael â'r pwynt olaf, wrth gwrs, drwy sicrhau bod pobl sydd wedi cael eu cofrestru at ddibenion y dreth gyngor yn cael eu cofrestru i bleidleisio hefyd ar yr un pryd. Ond ni ddylem ni dybio y bydd pob un sydd wedi cofrestru yn awtomatig yn awyddus i bleidleisio. Mewn gwirionedd, mae astudiaethau yn yr Unol Daleithiau, lle mae cofrestru pleidleiswyr awtomatig wedi cael ei gyflwyno, wedi dangos mewn gwirionedd fod llawer llai o blith y rhai sydd wedi cael eu cofrestru yn awtomatig yn dod i bleidleisio nag o'r boblogaeth gyffredin ar y cyfan. Felly, fe allai hynny fod ag effaith ddinistriol ar y niferoedd sy'n pleidleisio mewn gwirionedd, er y gallai hynny, mewn gwirionedd, gynyddu'r niferoedd sy'n pleidleisio ar y cyfan, ac rwy'n credu y dylem ni fynd i mewn i hynny â llygaid agored. Felly, efallai pe byddech chi'n dweud wrthym ni pa fath o weithgaredd yr ydych chi'n debygol o ymgymryd ag ef o ran dulliau cofrestru awtomatig, fe fyddwn innau'n gwerthfawrogi hynny.
Roeddech chi'n sôn am y £300,000 mewn grantiau sydd wedi bod ar gael hyd yn hyn drwy'r grant ymgysylltu democrataidd. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi dechrau ar rai prosiectau, gydag 11 wedi cael eu cymeradwyo yn barod. A wnewch chi gyhoeddi rhestr o'r rhain, os gwelwch chi'n dda—ble maen nhw a beth maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd? Rwy'n credu y byddai'r Aelodau yn hoffi gwybod hynny; byddai'n hi'n dda o beth i ni weld sut mae hyn yn gweithio. Rwy'n ymwybodol o'r Politics Project. Rwyf i wedi ysgrifennu at ysgolion lleol yn fy ardal i, gan eu hannog nhw i fod â rhan yn y sesiynau deialog ddigidol, ac rwy'n credu bod rhai Aelodau o'm grŵp fy hun wedi ymgymryd â'r sesiynau hynny, gan gynnwys Tom Giffard, a gafodd, yn fy marn i, amser ddigon caled gyda rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd yn ei sesiwn ef. Ond edrychwch, mae hon yn ffordd ardderchog o gael pobl i gyfranogi yn ein hysgolion lleol. Mae llawer ohonom ni, wrth gwrs, yn ymweld ag ysgolion beth bynnag ac yn ymgymryd â gwersi dinasyddiaeth o ryw fath, ond rwyf i o'r farn y gallai unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu i oresgyn unrhyw rwystrau rhyngom ni a phobl ifanc yn arbennig felly, sef y rhai sy'n llai tebygol o bleidleisio, fod yn rhywbeth adeiladol.
Dim ond os caf i, hefyd, dydw i ddim yn dymuno bod yn rhy hyf o gwbl, ond mae gen i gwpl o gwestiynau i orffen.
Very quickly.
Yn gyflym iawn.
In terms of diversity, the access to elected office fund, I don't know how successful that has been, but it strikes me that not many people are aware of it, and therefore, we're not getting many applications to draw down from it. So, I want to know what the Welsh Government is doing to promote that fund, so that we can actually encourage people to take it up.
With regard to STV, and the consultation that you've got on with local authorities, it would be good to know how many local authorities are exploring that option. I'm not aware of a single one in Wales, and I don't think there will be any that will volunteer to do that, but you never know; with the possible exception of Powys, we could be in for a change there.
And then—
O ran amrywiaeth, y gronfa mynediad i swyddi etholedig, dydw i ddim yn gwybod pa mor llwyddiannus fu honno, ond mae'n fy nharo i nad oes llawer o bobl yn ymwybodol ohoni, ac felly, nid ydym ni'n cael llawer o geisiadau i dynnu ohoni. Felly, fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r gronfa honno, er mwyn i ni annog pobl i fanteisio arni.
O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, a'r ymgynghoriad sydd gennych chi â'r awdurdodau lleol, fe fyddai hi'n dda o beth i ni gael gwybod faint o awdurdodau lleol sy'n ystyried y dewis hwnnw. Nid wyf i'n ymwybodol o'r un yng Nghymru, ac nid wyf i'n credu y bydd unrhyw un a fydd yn gwirfoddoli i wneud hynny, ond wyddoch chi ddim; gydag un eithriad o bosibl ym Mhowys, fe allem ni weld newid yn y fan honno.
Ac yna—
The Member must conclude now, please.
Mae'n rhaid i'r Aelod orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.
Final question: in terms of stakeholders' concerns, obviously the biggest concern, particularly about auto-enrolment, is the challenge to people's identity and people being located if they're on an open register that is available in the public domain. Can you tell us what you're doing to mitigate against that concern? Thank you.
Cwestiwn olaf: o ran pryderon gan randdeiliaid, yn amlwg y pryder mwyaf, yn arbennig ynghylch cofrestru awtomatig, yw'r her i hunaniaeth pobl a phobl yn cael eu lleoli os ydyn nhw ar gofrestr agored sydd ar gael yn gyhoeddus. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth rydych chi'n ei wneud i liniaru'r pryder hwnnw? Diolch.
Thank you for all those questions. I'll try and answer them all. I thank you also for the positive way on most of the points.
Perhaps I ought to at least start with the first point that you raised, which was, of course, the issue of a purported voter fraud and the issue of ID cards. You probably will have been surprised, as I was, to hear the admission by former Government Minister Rees-Mogg yesterday that—[Interruption.] [Laughter.] He never said that before. [Interruption.] Basically, they were surprised that it was a bit of a shot in their own foot for having introduced a system that was supposed to suppress voters, but it appears the voters that were suppressed they regarded as elderly and mainly Conservative voters, so it didn't work.
But the key thing for me is that I don't really care what it is, how someone is going to vote within this; it seems to me that the thing is that there were large numbers of people who were turned away from voting. Some returned, but many didn't. I did discuss this with the Electoral Commission yesterday, and this is an area that we do want to sort of analyse and understand precisely what happened, why and how.
I don't want to go through the whole debate on the ID cards, because we've discussed it many, many times; I'd like to go on to some of the really positive points that were raised. With regard to the local registration officers, while I think you're right that there clearly were the statistics, and the data does show that there were improvements in registration where they were, I can certainly publish that information in terms of the ones that didn't.FootnoteLink
In terms of auto-registration, it's still—. I mean, it's one of those areas we really need to explore very, very carefully. A lot of work is going on on it and access to some data will, of course, be required from things like the NHS registration data, maybe the Driver and Vehicle Licensing Agency, maybe councils, and there may be other bodies. So, it's basically ensuring that we've got a sound system in terms of being able to accommodate and bring in the maximum number of people that you actually can, in terms of the auto-registration. I share the view, I think, that's common across all parties: we all want to see as many people as possible registered and having the opportunity to vote.
The other point, of course, is that there is no compulsion to vote, and that is going to be the challenge, I think, for political parties and our communities as well, that once people are automatically registered, it's up to us to actually show that there is a difference in voting, that things can happen. I have to say that my own personal view is that one of the things that would actually improve people's belief that they can change things and that their vote matters would be the actual voting system, proportional representation, but that's a debate for another time. I think whatever happens with auto-registration, the key thing is going to be that there will be a challenge to us all to actually maximise those people's participation, because I think our democracy is at a cliff edge when so many people don't participate, and we have to, I think, see the warning signs that are there.
The digitisation, of course, of the electoral system offers many opportunities in respect of those with disabilities or difficulties in voting for one reason or another, and to look at the opportunities of how technology can be used, maybe in terms of different location voting or central location points, where the technology is there and so on. So, those are all things I specifically asked to be explored.
Certainly, we'll publish the list of the various projects. I only picked three of them, really, for an example today, but I'm happy to publish those as they continue.
In terms of diversity to elected office, I obviously want to explore more how that can be used, how it can be made a regular feature, and how we can maximise. So, there's obviously work in progress there.
With regard to single transferrable voting and local authorities, it's going to be completely a local decision; local authorities have that choice.
And on the final point you raise with regard to the register, we are looking at a closed register for obvious reasons. You've got people now much younger who'll be on that particular register. The access to the register will be to those who have a legal requirement, or a sound reason to actually have access to that. I hope I've answered all your questions.
Diolch i chi am y cwestiynau hynny i gyd. Rwyf i am geisio ateb pob un. Rwy'n diolch i chi hefyd am eich ymagwedd gadarnhaol ar y rhan fwyaf o'r pwyntiau.
Efallai y dylwn i ddechrau o leiaf gyda'r pwynt cyntaf y gwnaethoch chi ei godi, sef, wrth gwrs, materion twyll pleidleisio honedig a chardiau adnabod. Mae'n debyg eich bod chi wedi eich synnu, fel yr oeddwn innau, o glywed cyfaddefiad gan gyn-Weinidog y Llywodraeth Rees-Mogg ddoe—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] Ni ddywedodd ef hynny erioed o'r blaen. [Torri ar draws.] Yn y bôn, roedden nhw'n rhyfeddu bod hyn wedi llesteirio eu hymdrechion oherwydd eu bod nhw wedi cyflwyno system a fwriadwyd i atal pleidleiswyr, ond mae hi'n ymddangos mai'r pleidleiswyr a ataliwyd gan amlaf oedd pleidleiswyr oedrannus sy'n arfer pleidleisio i'r Ceidwadwyr yn bennaf, felly ni weithiodd hynny.
Ond y peth allweddol i mi yw nad wyf i wir yn poeni ynghylch y dull, sut bydd rhywun yn pleidleisio yn hyn i gyd; mae hi'n ymddangos i mi mai'r craidd yw bod nifer fawr o bobl wedi cael eu troi i ffwrdd rhag pleidleisio. Fe ddaeth rhai yn eu holau, ond fe arhosodd llawer draw wedyn. Fe drafodais i hynny gyda'r Comisiwn Etholiadol ddoe, ac mae hwn yn faes yr ydym ni'n dymuno ei ddadansoddi a deall yn union beth a ddigwyddodd, pam a sut hynny.
Nid wyf i'n dymuno mynd trwy'r ddadl gyfan ynglŷn â'r cardiau adnabod, oherwydd rydym ni wedi trafod hynny sawl gwaith; fe hoffwn i fynd ymlaen at rai o'r pwyntiau cadarnhaol iawn a godwyd. O ran y swyddogion cofrestru lleol, er fy mod i'n credu eich bod chi'n iawn gydag eglurder yr ystadegau, ac mae'r data yn dangos bod gwelliannau yn y cofrestriad lle'r oedden nhw i'w cael, fe allaf i'n sicr gyhoeddi'r wybodaeth honno o ran y mannau lle nad oedd y swyddogion hynny'n bresennol.FootnoteLink
O ran cofrestru awtomatig, mae hynny'n dal—. Hynny yw, dyma un o'r meysydd hynny y mae gwir angen i ni eu harchwilio gyda gofal mawr iawn. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo ac fe fydd angen cael gafael ar ddata, wrth gwrs, o ran pethau fel data cofrestru'r GIG, efallai'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau, cynghorau efallai, ac efallai y bydd yna gyrff eraill. Felly, yn y bôn ystyr hyn yw sicrhau bod gennym system gadarn o ran gallu darparu ar gyfer crynhoi'r nifer fwyaf o bobl y gallwch chi mewn gwirionedd, o ran cofrestriad awtomatig. Rwyf innau o'r un farn, rwy'n credu, fod hynny'n gyffredin ar draws y pleidiau i gyd: rydym ni i gyd yn awyddus i weld cymaint o bobl â phosibl yn cofrestru ac yn cael cyfle i bleidleisio.
Y pwynt arall, wrth gwrs, yw nad oes unrhyw orfodaeth i bleidleisio, a honno fydd yr her, rwy'n credu, i bleidiau gwleidyddol a'n cymunedau ni hefyd, pan fydd pobl wedi cael eu cofrestru yn awtomatig, ein cyfrifoldeb ni yw dangos bod pleidleisio yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, y gall pethau ddigwydd. Mae'n rhaid i mi ddweud mai fy marn bersonol i yw mai un o'r pethau a fyddai'n cryfhau argyhoeddiad pobl y gallan nhw newid pethau mewn gwirionedd a bod eu pleidlais nhw'n cyfrif fyddai'r system bleidleisio ei hunan, cynrychiolaeth gyfrannol, ond mae honno'n ddadl ar gyfer rhywbryd eto. Rwy'n credu, beth bynnag a allai ddigwydd gyda chofrestru awtomatig, mai'r peth allweddol yw y bydd her i ni i gyd i wneud y mwyaf o'r bobl hynny sy'n cyfranogi, oherwydd rwy'n credu bod ein democratiaeth ni ar ymyl y dibyn pan nad oes cymaint o bobl yn gyfrannog ynddi hi, ac mae'n rhaid i ni, yn fy marn i, nodi'r arwyddion sydd yno i'n rhybuddio.
Mae digideiddio'r system etholiadol, wrth gwrs, yn cynnig llawer o gyfleoedd o ran y rhai ag anableddau neu anawsterau wrth bleidleisio am ryw reswm neu ei gilydd, ac edrych ar y cyfleoedd o ran sut y gellir defnyddio technoleg, efallai gan ganiatáu pleidleisio mewn lleoliad arall neu fannau canolog eraill, lle byddai'r dechnoleg ar gael yno ac ati. Felly, dyma'r holl bethau y gofynnais i'n benodol i'w harchwilio nhw.
Yn sicr, fe fyddwn ni'n cyhoeddi rhestr o'r prosiectau amrywiol. Tri yn unig ohonyn nhw a ddewisais i heddiw, mewn gwirionedd, er enghraifft, ond rwy'n hapus i gyhoeddi'r rhain wrth iddyn nhw barhau â'u gwaith.
O ran amrywiaeth mewn swyddi etholedig, yn amlwg, fe hoffwn i archwilio mwy o ran sut y gellir defnyddio hynny, sut y gellir gwneud honno'n nodwedd reolaidd, a sut y gallwn wneud y mwyaf ohoni. Felly, yn amlwg, mae gwaith ar y gweill yn hyn o beth.
O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy a'r awdurdodau lleol, penderfyniad cwbl leol fydd hwnnw; mae'r dewis hwnnw gan yr awdurdodau lleol.
Ac o ran y pwynt olaf yr ydych chi'n ei godi am y gofrestr, rydym ni'n ystyried cofrestr gaeedig am resymau amlwg. Fe fydd gennych chi bobl lawer iau nawr ar y gofrestr arbennig honno. Bydd y rhai y mae gofyniad cyfreithiol iddyn nhw allu edrych y gofrestr yn gallu gwneud felly, neu rai sydd ag unrhyw reswm cymwys i'w gweld hi mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb eich cwestiynau chi i gyd.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad ac am gopi cynnar ohono.
Thank you to the Counsel General for the statement and for advance sight of the statement.
Much like the national and UK level, electoral reform in local government is long overdue. Plaid Cymru has consistently emphasised the need to dispense with the first-past-the-post electoral system, and move towards a more proportional model, befitting of the needs of a mature, inclusive and well-functioning democracy. The inherent flaws of first-past-the-post have been apparent for some time. They include distorting the influence of larger parties, and effectively disenfranchising vast swathes of the electorate that do not vote for the winning parties at a constituency level. This also has the effect of creating safe seats, which engender electoral apathy, complacency on the part of the ruling party, and ultimately, low turnout. I might suggest that the fact that the Russian puppet state of Belarus is the only other country in Europe that exclusively uses first-past-the-post tells you all you need to know about its unsuitability.
At the national level here in Wales, we're pleased that, as part of the co-operation agreement, a more proportional electoral system will soon be introduced for Senedd elections, which will bring us in line with progressive democratic norms. However, in contrast to Scotland and Northern Ireland, local elections have persisted with first-past-the-post throughout the devolved era. In this respect, we welcome the recent initiatives by the Welsh Government to foster reform at local government level. As enshrined by the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, local authorities in Wales now have the ability to move to a single transferrable vote in time for the 2027 local elections. Could I therefore ask what support and guidance is being provided by the Welsh Government to assist the local authorities that are considering switching to STV in time for the 2027 elections? When should we expect the publication of the final version of the relevant rules for local government?
I'd like to turn to another aspect of the Government's White Paper on electoral reform, namely the proposal to make automatic registration of voters mandatory for all electoral registration offices in Wales. I acknowledge the update on this point in your statement. At a time when the UK Government is imposing unnecessary burdens on voting rights in the form of new voter ID requirements, it is right that the Welsh Government should seek to ensure that participation in Welsh elections is as accessible as possible to the general public. It is especially important that, at local government level, where turnout for elections has historically been very, very low, the proposal in question would ensure that the Welsh electoral roll is updated in a timely manner, and that individuals are insulated from the risk of dropping off the electoral register unwittingly. This is a tendency that is especially apparent among young voters and qualifying foreign citizens in Wales. The White Paper mentions the Welsh Government's intention to work with local authorities to run pilots for automatic registration over the next few years. How far along are these schemes, and what feedback has the Welsh Government received form local authorities on relevant resourcing implications? Diolch yn fawr.
Yn debyg iawn i'r sefyllfa ar lefel genedlaethol a'r DU, mae hi'n hen bryd i ni weld diwygio etholiadol mewn llywodraeth leol. Mae Plaid Cymru wedi pwysleisio'r angen yn gyson i gael gwared ar y system etholiadol cyntaf i'r felin, a symud tuag at fodel mwy cyfrannol, sy'n cydweddu ag anghenion democratiaeth sy'n aeddfed, gynhwysol ac iach ei gweithrediad. Mae diffygion cynhenid system cyntaf i'r felin wedi bod yn amlwg ers amser maith iawn. Maen nhw'n cynnwys ystumio dylanwad y pleidiau mwy, ac yn difreinio rhannau helaeth o'r etholwyr nad ydyn nhw'n pleidleisio dros y pleidiau buddugol ar lefel etholaethol. Mae hyn hefyd ag effaith sy'n creu seddi diogel, sy'n ennyn difaterwch etholiadol, hunanfodlonrwydd ar ran y blaid sy'n rheoli, ac yn y pen draw, canran isel o bleidleisio. Efallai y byddwn i'n awgrymu bod y ffaith mai gwladwriaeth byped Rwsia sef Belarws yw'r unig wladwriaeth arall yn Ewrop sy'n defnyddio system cyntaf i'r felin yn dweud popeth sydd ei angen arnoch chi am ei hanaddasrwydd hi.
Ar y lefel genedlaethol yma yng Nghymru, rydym ni'n falch y bydd system etholiadol fwy cyfrannol, yn rhan o'r cytundeb cydweithio, yn cael ei chyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd cyn bo hir, a fydd yn dod â ni'n fwy tebyg i'r hyn sy'n arferol mewn gwladwriaethau democrataidd blaengar. Er hynny, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae etholiadau lleol wedi parhau gyda system cyntaf i'r felin ar hyd cyfnod datganoli. Yn hyn o beth, rydyn ni'n croesawu'r mentrau diweddar gan Lywodraeth Cymru i feithrin diwygiadau ar lefel llywodraeth leol. Fel ymgorfforwyd yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru'r gallu erbyn hyn i newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn da bryd ar gyfer etholiadau lleol 2027. A gaf i ofyn felly pa gymorth ac arweiniad sy'n cael eu rhoi gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo'r awdurdodau lleol sy'n ystyried newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn pryd ar gyfer etholiadau 2027? Pryd ddylem ni ddisgwyl cyhoeddiad y fersiwn terfynol o'r rheolau perthnasol ar gyfer llywodraeth leol?
Fe hoffwn i droi at agwedd arall ar Bapur Gwyn y Llywodraeth ar ddiwygio etholiadol, sef y cynnig i wneud cofrestru pleidleiswyr awtomatig yn orfodol ar gyfer pob swyddfa cofrestru etholiadol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod y wybodaeth ddiweddaraf am y pwynt hwn yn eich datganiad chi. Mewn cyfnod o Lywodraeth yn y DU sy'n rhoi beichiau diangen ar hawliau i bleidleisio ar ffurf gofynion newydd a ran hunaniaeth pleidleiswyr, mae hi'n iawn y dylai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod cyfranogiad yn etholiadau Cymru mor hygyrch â phosibl i'r cyhoedd. Mae hi'n arbennig o bwysig, ar lefel llywodraeth leol, pan fo'r niferoedd sy'n pleidleisio ar gyfer etholiadau yn hanesyddol isel tu hwnt, y byddai'r cynnig dan sylw yn sicrhau bod swyddogaeth etholiadol Cymru yn cael ei diweddaru mewn ffordd amserol, a bod unigolion yn cael eu hynysu rhag y perygl o gwympo oddi ar y gofrestr etholiadol yn ddiarwybod. Mae honno'n duedd arbennig o amlwg ymhlith pleidleiswyr ifanc a dinasyddion tramor sy'n gymwys yng Nghymru. Mae'r Papur Gwyn yn sôn am fwriad Llywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol i redeg cynlluniau treialu ar gyfer cofrestru awtomatig dros y blynyddoedd nesaf. Pa mor bell y mae'r cynlluniau hyn wedi datblygu, a pha adborth a gafodd Llywodraeth Cymru gan awdurdodau lleol ynglŷn â'r goblygiadau perthnasol o ran adnoddau? Diolch yn fawr.
I thank Peredur for those comments and his positive questions on that.
With regard to local government and proportional voting, as I say, what the Welsh Government has done is given the possibility to local authorities to actually make that particular choice. I do hope that we will see some of those choices exercised. Maybe Gwynedd will be the first, maybe it will be Powys, maybe it will be another local authority. But what we have done, in answering the other question you raised, is we have recently consulted on the draft rules for elections using the single transferrable vote, in order to aid local authorities to be able to consider whether to use the new power that they have to change that voting system.
Low turnouts are something of considerable concern. I've raised many times the issue of the democratic deficit, where 40 per cent of the population don't vote in Westminster elections, 50 per cent in Senedd elections, 60 per cent in council elections. I think that is a real challenge to democracy. Democracy in many ways is at a precipice when you reach those particular levels. As we talk about all the areas of well-being and health within our society, we have to start looking at the issue of our democratic health. And that's not only to our benefit but to the benefit of future generations as well.
In terms of electoral law itself, of course, we will have two pieces of important legislation that are reforming the electoral system. The historic legacy of different pieces of legislation relating to elections, which have been added on every few years, I think does make it ripe at some stage to look at the issue of consolidation of electoral law for Wales. I think we have to get these two pieces of legislation through first, but it then may well be ripe for that, as part of our overall consolidation operation.
I think the other thing to talk about is that what we are seeking to do—and I hope we have a spirit of agreement across this Chamber—is we're looking at the best way of actually modernising our electoral system, setting an example of what a twenty-first century electoral system should look like, and how it can maximise inclusivity, the use of technology, which is continually changing and advancing, year on year, to maximise input. I think the changes in technology will be something that present challenges to us and opportunities for us, year on year. What we want our legislation to do is to create a framework where we can maximise the benefit of that.
Rwy'n diolch i Peredur am ei sylwadau a'i gwestiynau adeiladol ynglŷn â hyn.
O ran llywodraeth leol a phleidleisio cyfrannol, fel y dywedais i, yr hyn a wnaeth Llywodraeth Cymru yw rhoi'r posibilrwydd i awdurdodau lleol wneud y dewis arbennig hwnnw, mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld rhai ohonyn nhw'n ymarfer y dewis hwnnw. Efallai mai Gwynedd fydd yr un cyntaf, neu Bowys efallai, neu ryw awdurdod lleol arall. Ond yr hyn a wnaethom ni, wrth ateb y cwestiwn arall y gwnaethoch chi ei godi, yw ymgynghori yn ddiweddar ar y rheolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo awdurdodau lleol wrth ystyried a ddylid defnyddio'r pŵer newydd sydd ganddyn nhw i newid i'r system bleidleisio honno.
Mae'r niferoedd isel sy'n pleidleisio yn peri pryder sylweddol. Rwyf i wedi codi mater diffyg democrataidd lawer tro, pan nad yw 40 y cant o'r boblogaeth yn pleidleisio yn etholiadau San Steffan, 50 y cant yn etholiadau'r Senedd, a 60 y cant yn etholiadau'r cynghorau. Rwy'n credu bod honno'n broblem wirioneddol i ddemocratiaeth. Mae democratiaeth mewn sawl ffordd ar ymyl y dibyn o ystyried y cyfraddau arbennig hyn. Ac wrth i ni siarad am yr holl feysydd yn ein cymdeithas ni o ran llesiant ac iechyd, mae'n rhaid i ni ddechrau ystyried mater iechyd ein democratiaeth ni. Ac mae hynny nid yn unig er mwyn ni ein hunain, ond er mwyn cenedlaethau'r dyfodol hefyd.
O ran y gyfraith etholiadol ei hunan, wrth gwrs, fe fydd gennym ni ddau ddarn o ddeddfwriaeth bwysig i ddiwygio'r system etholiadol. Rwyf i o'r farn fod etifeddiaeth hanesyddol gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n ymwneud ag etholiadau, yr ychwanegir atyn nhw bob rhyw ychydig o flynyddoedd, yn ei gwneud hi'n hen bryd i ni edrych ryw dro ar fater cyfuno'r gyfraith etholiadol yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni gael y ddau ddarn hyn o ddeddfwriaeth drwodd yn gyntaf, ond mae hi'n ddigon posibl y bydd yr amser yn iawn wedyn ar gyfer hynny, yn rhan o'n gweithrediad cyffredinol ni o gydgyfnerthu.
Rwy'n credu mai'r peth arall i siarad amdano yw'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud—ac rwy'n gobeithio bod ysbryd cytundeb gennym ni ar draws y Siambr hon—ein bod ni'n edrych ar y ffordd orau o foderneiddio ein system etholiadol ni mewn gwirionedd, gan roi esiampl o sut y dylai system etholiadol edrych yn yr unfed ganrif ar hugain, a sut y gall honno wneud y mwyaf o gynhwysiant, defnydd o dechnoleg, sy'n newid ac yn datblygu trwy'r amser, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i wneud yn fawr o fewnbwn. Rwy'n credu y bydd y newidiadau yn y dechnoleg yn rhywbeth a fydd yn cyflwyno heriau a chyfleoedd i ni, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'n deddfwriaeth ei wneud yw creu fframwaith lle gallwn ni sicrhau'r budd mwyaf posibl o hynny.
Counsel General, thank you for this important statement today. Democracy is a fragile flower that requires, from all democrats, constant vigilance, but also it requires good policy to enable participation. Minister, you stated earlier that the Electoral Commission in their annual report on public attitudes showed that 66 per cent of people see low turnout as a problem. Even at the very starting gate, 15 per cent of people eligible to be on the electoral register are not taking up their right to register to vote. There is a problem. And we're not talking about democratic engagement, education or political entitlement, we're simply talking about the most basic element of a democracy—an individual's right to vote, enfranchisement. We all here across this Chamber regularly commemorate and mark the sacrifice and huge efforts of previous and past generations to safeguard citizens' rights to vote, yet all around us, we see it slowly being eroded. So I greatly welcome today, Counsel General, the initiatives and proposals for Wales.
You will know, Minister, that we need to recommit here in this democratic place that the Welsh Government will prioritise getting all eligible Welsh citizens on the electoral register, and that we will continue to vocally and strategically oppose the anti-democratic approach adopted by the UK Government, where they have significantly increased barriers to voting, with the introduction of voter identification—and this is outside of Jacob Rees-Mogg's own shocking comments about gerrymandering. The limited impact assessment carried out by the UK Government itself demonstrates that women, young people and black, Asian and minority ethnic communities are now less likely to secure appropriate identification to vote. [Interruption.]
Cwnsler Cyffredinol, diolch am y datganiad pwysig hwn heddiw. Blodeuyn brau yw democratiaeth sy'n gofyn gwyliadwriaeth gyson gan bob democrat, ond mae'n gofyn hefyd am bolisi da i ganiatáu cyfranogiad. Gweinidog, roeddech chi'n dweud yn gynharach fod y Comisiwn Etholiadol yn eu hadroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld y nifer isel sy'n pleidleisio yn broblem. Hyd yn oed i ddechrau cychwyn, nid yw 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar y gofrestr etholiadol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Mae yna broblem. Heb sôn am ymgysylltiad democrataidd, addysg na hawl wleidyddol, dim ond sôn am yr elfen fwyaf sylfaenol o ddemocratiaeth yr ydym ni—hawl unigolyn i bleidleisio, etholfraint. Rydym ni i gyd yma ar draws y Siambr hon yn aml yn coffáu ac yn nodi aberth ac ymdrechion enfawr cenedlaethau blaenorol a'r gorffennol wrth ddiogelu hawliau dinasyddion i bleidleisio, ac eto o'n cwmpas ni i gyd, rydym ni'n gweld hynny'n cael ei erydu o dipyn i beth. Felly, rwy'n croesawu heddiw, yn fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol, y mentrau a'r cynigion i Gymru.
Fe wyddoch chi, Gweinidog, fod angen i ni ymrwymo o'r newydd yn y lle democrataidd hon y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu rhoi pob dinesydd sy'n gymwys yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol, ac y byddwn ni'n parhau i wrthwynebu, yn lleisiol ac yn strategol, y dull gwrth-ddemocrataidd a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU, lle maent wedi cynyddu'r rhwystrau i bleidleisio yn sylweddol, gyda chyflwyniad gwirio prawf adnabod pleidleiswyr—ac mae hynny ar wahân i sylwadau ysgytwol Jacob Rees-Mogg am gyffindwyllo. Mae'r asesiad effaith cyfyngedig a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU yn dangos bod menywod, pobl ifanc a chymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol erbyn hyn o fod â dogfennau adnabod sy'n briodol ar gyfer pleidleisio. [Torri ar draws.]
Order, order. This is not a debate, this is a statement. And can I have a question, please?
Trefn, trefn. Nid dadl mohoni hi, datganiad yw hwn. A gaf i gwestiwn, os gwelwch chi'n dda?
I'm coming to that now.
For any Government to actively seek to place additional cost onto voters to purchase ID during an economic crisis is at best ill-advised and foolish, and at worst is purposeful disenfranchisement, and undemocratic. We must all strive to increase the number of people who are able to vote. Thank you.
Rwy'n dod at hynny nawr.
I unrhyw Lywodraeth fynd ati i geisio rhoi baich ychwanegol ar bleidleiswyr i brynu dogfennau adnabod yn ystod argyfwng economaidd mae hynny'n annoeth ac yn ffôl ar y gorau, ac ar y gwaethaf mae'n ataliad bwriadol o etholfreinio, ac yn annemocrataidd. Mae'n rhaid i ni i gyd ymdrechu i gynyddu niferoedd y bobl sy'n gallu pleidleisio. Diolch i chi.
Thank you for those points. If I take that last one, again, the issue of ID cards is something we have debated, but I think it is very clear that a senior Cabinet Minister, who was in the Government at the time the decision was taken and the Bill was going through Parliament, has made it absolutely clear they saw it as a matter of voter suppression. The difference in attitude they have—. And this is the point we made; it was challenged in this Chamber. But I think we all took the view as to why it was being introduced in that way and why only certain forms of identification were available to more senior people but not to young people and so on. I would hope that in everything we do it should not be relevant how people are going to vote—the key is that they do vote, that they do participate. Then it's up to political parties and political movements to persuade people in terms of values and the sorts of changes that we actually want to see.
In terms of that 15 per cent not registered, it's 15 per cent too high. We have seen increasing levels of non-registration for a whole variety of reasons and we really do have to address that. But technology allows us to address that. What we also have to address though is the issues as to why some people don't vote. There are many reasons. One is that some think it doesn't make any difference, and we really do have to challenge and show that there are those differences. But it's also culture, isn't it? If you're a 16-year-old coming up to vote now, your parents haven't voted, your grandparents haven't voted, you have a culture of not voting. And I'm sure we have all seen on the doorstep, haven't we, those people who say, 'Well, no, I don't vote. It's not for me. I don't really understand what's going on.'
I think that brings us then on—. I can see the education Minister here, of course, and there is such a vital role for education. When I went to secondary school, at 14, children were still leaving. Then it was increased to 15, then 16, and then 18. What we now have is a whole generation of people who go all the way through school and leave at 18, and I think it raises the question of the adequacy of what we used to call 'political education'—let's call it civic education—education about our democratic systems, participation within that, which is a vital part of education. I'm glad that the curriculum is now seeking to address that, because this isn't a quick win, but it is something that over the years is one of the main ways of actually engaging with young people, engaging with who are going to be the future citizens and the future people who will be sitting, hopefully, in this Chamber.
Diolch i chi am y pwyntiau hynny. Os caf i ymateb i'r pwynt olaf, unwaith eto, mae mater cardiau adnabod yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei drafod, ond rwy'n credu ei bod hi'n eglur iawn i uwch Weinidog Cabinet, a oedd yn y Llywodraeth yn yr amser y gwnaethpwyd y penderfyniad ac roedd y Bil yn mynd drwy'r Senedd yn San Steffan, wedi ei gwneud hi'n gwbl eglur eu bod nhw'n gweld hwnnw'n fater a fyddai'n rhwystro pleidleisio. Y gwahaniaeth o ran agwedd sydd ganddyn nhw—. A dyma'r pwynt a wnaethom ni; fe'i heriwyd yn y Siambr hon. Ond rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi holi pam y cafodd hyn ei gyflwyno yn y ffordd honno a pham mai dim ond rhai mathau o brawf adnabod a fyddai ar gael i bobl hŷn ond nid i bobl ifanc ac yn y blaen. Fe fyddwn i'n gobeithio, ym mhopeth a wnawn ni, na ddylai hi fod yn berthnasol ym mha ddull y bydd pobl yn mynd i bleidleisio—yr allwedd yw eu bod nhw'n pleidleisio, eu bod nhw'n cyfranogi. Ac yna'r pleidiau gwleidyddol a'r mudiadau gwleidyddol a ddylai ddwyn perswâd ar bobl o ran eu gwerthoedd a'r mathau o newidiadau yr ydym ni'n dymuno eu gweld nhw mewn gwirionedd.
O ran y 15 y cant sydd heb gofrestru, mae hwnnw'n 15 y cant yn ormod. Rydym ni wedi gweld cyfraddau cynyddol o fethu â chofrestru am amrywiaeth eang o resymau ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hynny mewn gwirionedd. Ond mae technoleg yn ein galluogi ni i fynd i'r afael â hyn. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael hefyd â'r materion sy'n achosi i bobl beidio â phleidleisio. Mae yna lawer o resymau. Un ohonyn nhw yw bod rhai o'r farn na fyddai hynny'n gwneud unrhyw wahaniaeth, ac mae'n rhaid i ni herio hynny a dangos y gwahaniaethau hyn. Ond mae diwylliant yn achos hefyd, onid ydyw? Os ydych chi'n 16 oed yn dod i bleidleisio nawr, nid yw eich rhieni wedi pleidleisio, nid yw eich neiniau na'ch teidiau wedi pleidleisio, eich diwylliant chi yw un o beidio â phleidleisio. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld ar garreg y drws, onid ydym ni, y bobl hynny sy'n dweud, 'Wel, na, dydw i ddim yn pleidleisio. Nid oes gennyf i ddiddordeb. Nid wyf i'n deall beth sy'n digwydd, mewn gwirionedd.'
Rwy'n credu bod hynny'n dod â ni wedyn at—. Rwy'n gallu gweld y Gweinidog addysg yma, wrth gwrs, ac mae swyddogaeth hanfodol i addysg. Pan es i i'r ysgol uwchradd, roedd plant yn dal i allu gadael yn 14 oed. Yna fe gafodd ei gynyddu i 15, wedyn 16, ac wedyn 18. Yr hyn sydd gennym ni nawr yw cenhedlaeth gyfan o bobl sy'n mynd yr holl ffordd drwy'r ysgol ac yn gadael yn 18 oed, ac rwy'n credu bod hynny'n codi cwestiwn o ran digonolrwydd yr hyn yr oeddem ni'n arfer ei alw yn 'addysg wleidyddol'—gadewch i ni alw hwnnw'n addysg ddinesig—addysg ynglŷn â'n systemau democrataidd, cyfranogiad yn y rhain, sy'n rhan hanfodol o addysg. Rwy'n falch fod y cwricwlwm yn ceisio mynd i'r afael â hynny erbyn hyn, oherwydd nid yw hon yn fuddugoliaeth gyflym, ond yn rhywbeth sydd, dros y blynyddoedd, yn un o'r prif ffyrdd o ymgysylltu â phobl ifanc mewn gwirionedd, gan ymgysylltu â'r rhai sydd am fod yn ddinasyddion y dyfodol a phobl a fydd yn eistedd, rwy'n gobeithio, yn y Siambr hon yn y dyfodol.
I welcome the Minister's statement. Diolch yn fawr iawn. At a time when we see crude voter suppression at work in England, I wholeheartedly support your aim in increasing and broadening democratic participation here in Wales. Any voter turned away is one voter too many, and we must not tolerate that here in Wales.
I have three questions for you, if I may. One relates to the single transferable vote in local authorities. And can I just use this opportunity to say to anybody here in the Siambr, if you believe in STV, then, please, encourage your local authority to ensure that we have STV in local councils? It is absolutely vital that we see it at that level and we see it in the Senedd as well. So, please, Plaid Cymru-led, Labour-led—. And in Powys we have a Liberal Democrat-led council, who do want to look at STV at the local level. But my question to you, if I may, is about capacity. It's about capacity within local authorities in order to develop an STV process, particularly when there are other pressures within local authorities.
My second question is around democracy between our elections. It's about participation between those elections. And could you just comment on the Wales Centre for Public Policy's report, which includes measures like participatory budgeting and a citizens' assembly, and whether you will be pushing those forward as well?
My third and final question is on Senedd reform, which I support, as you know. Will you indicate clearly when we can expect detailed proposals and a draft Bill? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog. Diolch yn fawr iawn. Ar adeg yr ydym ni'n gweld atal pleidleiswyr yn fras ar waith yn Lloegr, rwy'n llwyr gefnogi eich nod chi o gynyddu ac ehangu cyfranogiad democrataidd yma yng Nghymru. Mae unrhyw bleidleisiwr sy'n cael ei wrthod yn un pleidleisiwr yn ormod, ac ni ddylem ni oddef hynny yma yng Nghymru.
Mae gennyf i dri chwestiwn ar eich cyfer chi, os gwelwch chi'n dda. Mae un yn ymwneud â'r bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn awdurdodau lleol. Ac a gaf i ddefnyddio'r cyfle hwn i ddweud wrth unrhyw un yma yn y Siambr, os ydych chi â ffydd yn y bleidlais sengl drosglwyddadwy, felly, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi annog eich awdurdod lleol i sicrhau bod gennym ni bleidleisiau sengl trosglwyddadwy yn y cynghorau lleol? Mae hi'n gwbl hanfodol ein bod yn eu gweld ar y lefel honno ac rydym ni'n gweld hynny yn y Senedd hefyd. Ac os gwelwch chi'n dda, dan arweiniad Plaid Cymru, dan arweiniad Llafur—. Ac ym Mhowys mae cyngor gennym ni dan arweiniad y Democratiaid Rhyddfrydol, sy'n awyddus i ystyried pleidleisiau sengl trosglwyddadwy ar lefel leol. Ond mae fy nghwestiwn i chi, os caf i, yn ymwneud â gallu. Mae'n ymwneud â'r gallu o fewn yr awdurdodau lleol ar gyfer datblygu prosesau'r pleidleisiau sengl trosglwyddadwy, yn arbennig felly pan fo cymaint o bwysau fel arall ar yr awdurdodau lleol.
Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â democratiaeth rhwng ein hetholiadau ni. Mae'n ymwneud â bod â rhan yn y cyfnodau rhwng yr etholiadau hynny. Ac a allech chi wneud sylw ar adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, sy'n cynnwys mesurau fel cyllidebu cyfranogol a chynulliad dinasyddion, ac a fyddwch chi'n gwthio'r rhain ymlaen hefyd?
Mae fy nhrydydd cwestiwn a'm cwestiwn olaf yn ymwneud â diwygio'r Senedd, yr wyf i'n ei gefnogi, fel y gwyddoch chi. A wnewch chi nodi yn eglur pa bryd y gallwn ni ddisgwyl cynigion manwl a Bil drafft? Diolch i chi. Diolch yn fawr iawn.
Firstly, in terms of the single transferable vote, I really do hope there will be examples. We've been through the process of changing legislation to enable that to happen. I think we've rightly made it a responsibility and an empowerment of local government, so not imposing something upon local authorities to do, but for them to have that choice to do it. As I've said, there has been considerable engagement with local authorities, engagement with the local registration officers. I met with quite a number of them yesterday, at an event with the Electoral Commission. There's been consultation with them, and, again, engagement over the draft rules for the way in which such elections can be handled. I think once that is completed it's really a matter that moves over to local authorities to make what I think is a political decision—not political in terms of a party political decision, because I hope that doesn't come into it, but as a system where it is seen that STV may be an opportunity for a more representative outcome in terms of council elections. But that will be, again, a matter for local authorities. In terms of the capacity, of course there is support and the engagement—I think that is already there.
In terms of participation between elections, well, of course, we've seen things like citizen assemblies and so on being used by the independent commission, and so on, in order to engage and to identify opinions. We've seen it also in Senedd committees and the way in which they've worked with establishing groups and so on, and I think that has a valuable process in terms of helping to get people engaged, to get certain groups engaged, and to get input, although they are not the ultimate outcome of the democratic process, which is the election of places such as this.
And in terms of when, well, it's not for me to prejudge the First Minister's legislative statement, which will be made within June, but I think it's pretty clear, you can see, when you work back on elections, in terms of the Gould convention and how long things have to be ahead, that we are working at pace to prepare to enable us to do that. And I can give the assurances, of course, that we will bring forward legislation, but I think you'll have to wait until June to really read the small print.
Yn gyntaf, o ran y bleidlais sengl drosglwyddadwy, rwyf i wir yn gobeithio y bydd yna enghreifftiau o hynny. Rydym ni wedi bod drwy'r broses o newid deddfwriaeth i ganiatáu i hynny ddigwydd. Rwy'n credu ein bod ni'n briodol felly yn ei gwneud hi'n gyfrifoldeb ac yn rymuster i lywodraeth leol, ac felly nid rhoi gorchwyl i'r awdurdodau lleol ei gyflawni, ond rhoi'r dewis hwnnw iddyn nhw. Fel y dywedais i, fe fu yna gryn ymgysylltu ag awdurdodau lleol, gan ymgysylltu â'r swyddogion cofrestru lleol. Fe gwrddais i â chryn dipyn ohonyn nhw ddoe, mewn digwyddiad gyda'r Comisiwn Etholiadol. Bu ymgynghori â nhw, ac unwaith eto, bu ymgysylltu ynghylch y rheolau drafft ar gyfer y ffordd y gellir ymdrin ag etholiadau o'r fath. Rwyf i o'r farn pan fydd y gwaith hwnnw wedi cael ei orffen mewn gwirionedd mai mater sy'n symud draw i awdurdodau lleol yw gwneud yr hyn yr wyf i'n credu sy'n benderfyniad gwleidyddol—nid gwleidyddol o ran penderfyniad gwleidyddol unrhyw blaid, oherwydd rwy'n gobeithio na ddaw hynny i mewn iddi, ond o ran system lle gwelir y gallai pleidlais sengl drosglwyddadwy fod yn gyfle i gael canlyniad mwy cynrychioliadol o ran etholiadau'r cyngor. Ond, unwaith eto, mater i'r awdurdodau lleol fydd hwnnw. O ran y gallu, wrth gwrs mae cefnogaeth a'r ymgysylltu—rwy'n credu bod hwnnw ar gael eisoes.
O ran cyfranogiad rhwng etholiadau, wel, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld pethau fel cynulliadau dinasyddion ac ati'n cael eu defnyddio gan y comisiwn annibynnol, ac ati, ar gyfer ymgysylltu a nodi barn. Rydym ni hefyd wedi gweld hynny ym mhwyllgorau'r Senedd a'r ffordd y maen nhw wedi gweithio gyda sefydlu grwpiau ac yn y blaen, ac rwy'n credu bod honno'n broses werthfawr o ran helpu i ennyn diddordeb pobl, ymgysylltu â rhai grwpiau, a chael mewnbwn, er nad y rhain yw canlyniad y broses ddemocrataidd yn y pen draw, sef etholiadau i fannau fel hyn.
Ac o ran pa bryd y bydd hynny, wel, nid fy lle i yw darogan datganiad deddfwriaethol y Prif Weinidog, a fydd yn cael ei wneud yn ystod mis Mehefin, ond rwy'n credu ei bod yn eithaf amlwg, rydych chi'n gallu gweld, pan fyddwch chi'n gweithio yn ôl ar etholiadau, o ran confensiwn Gould a pha mor hir y mae'n rhaid i bethau fod o'n blaenau, ein bod ni'n gweithio yn gyflym ar gyfer ein paratoi ni i allu gwneud hynny. Ac fe allaf i roi'r sicrwydd, wrth gwrs, y byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth, ond rwy'n credu y bydd yn rhaid i chi aros tan fis Mehefin i ddarllen y print mân mewn gwirionedd.
Minister, I'm grateful to you for your statement this afternoon. You may remember, some months ago, the First Minister said that he was becoming more radical as he grew older. Well, I'm certainly becoming more impatient as I grow older, and I believe—[Interruption.] Well, I might not have much time—you never know. I believe that when we have the opportunity for change, we have to grab that change and deliver that change for the people we seek to represent. For me, I want to see this place as a Parliament for everyone in Wales, following on very much from what the leader of Plaid Cymru said at questions this afternoon.
But we have to ensure that our reforms are rooted in principle: principles that are important to people across Wales; principles of diversity; principles of participation; principles of fairness. So, I want to see you, Minister, introducing legislation that delivers on that. I want to see STV as the default system for elections throughout Wales at all elections. We want to see fairness hardwired into our systems. But, I also want to see a return to four-year terms, so that people hold us to account. We're not able to run away from the electorate, and I believe that, whilst Darren Millar will tempt you, Minister, with all sorts of temptations of the right, I'm also pretty sure that the Conservatives would support a return to four-year terms, as will Plaid Cymru and the Liberal Democrats. So, we will have at least one proposal here that has the support right across the whole of the Chamber, and I think that is also important.
But also, Minister, I want you to look at how we continue to expand participation. We're looking at the potential of electronic voting, for example, to ensure that people are able to exercise their democratic rights in a way that fits in with how we live our lives today. I quite like the stubby pencil and a piece of paper, but I recognise that my children think that voting is something that you do on the phone. So, let's look hard at how we can be radical, Minister, and when it comes to taking decisions, when it comes to writing legislation, let's make sure that that legislation is rooted in the radical politics of Wales and the history that the Chartists taught us, that democracy is the way that we can deliver change for everybody—even Darren Millar.
Gweinidog, rwy'n ddiolchgar i chi am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Efallai eich bod chi'n cofio, rai misoedd yn ôl, fod y Prif Weinidog wedi dweud ei fod ef yn mynd yn fwy radical wrth iddo heneiddio. Wel, yn sicr, rwyf i'n mynd yn fwy diamynedd wrth i mi heneiddio, ac rwy'n credu—[Torri ar draws.] Wel, efallai na fydd gen i lawer o amser eto—dydych chi byth yn gwybod. Rwy'n credu, pan gawn ni gyfle i newid, mae'n rhaid i ni neidio am y newid hwnnw a chyflawni'r newid hwnnw er mwyn y bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli nhw. I mi, fe hoffwn i weld y lle hwn yn Senedd i bawb yng Nghymru, yn dilyn ymlaen yn fawr iawn o'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru yn y cwestiynau y prynhawn yma.
Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein diwygiadau ni wedi'u hymwreiddio yn ein hegwyddorion: egwyddorion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru; egwyddorion o ran amrywiaeth; egwyddorion o ran cyfranogiad; egwyddorion o ran cyfiawnder. Felly, fe hoffwn eich gweld chi, Gweinidog, yn cyflwyno deddfwriaeth sy'n cyflawni hynny. Fe hoffwn i weld pleidlais sengl drosglwyddadwy yn gyfundrefn ddiofyn ar gyfer etholiadau ledled Cymru ym mhob etholiad. Rydym ni'n awyddus i weld tegwch yn rhan annatod o'n systemau ni. Ond, fe hoffwn i hefyd weld dychwelyd at dymhorau pedair blynedd, fel bydd pobl yn ein galw i gyfrif. Nid ydym ni'n gallu rhedeg oddi wrth yr etholwyr, ac rwy'n credu er y bydd Darren Millar yn eich temtio chi, Gweinidog, gyda phob math o demtasiynau o'r adain dde, rwy'n eithaf sicr hefyd y byddai'r Ceidwadwyr yn cefnogi dychwelyd i dymhorau pedair blynedd, fel byddai Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Felly, fe fydd gennym ni o leiaf un cynnig yn hyn o beth a gaiff gefnogaeth ar draws y Siambr gyfan, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig hefyd.
Ond hefyd, Gweinidog, fe hoffwn i chi ystyried sut rydym ni am barhau i ehangu cyfranogiad. Rydyn ni'n ystyried y posibiliadau sydd gan bleidleisio electronig, er enghraifft, ar gyfer sicrhau y bydd pobl yn gallu ymarfer eu hawliau democrataidd mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'r ffordd yr ydym yn byw ein bywydau ni heddiw. Rwyf i'n hoffi'r bensel fach a'r darn o bapur, ond rwy'n cydnabod bod fy mhlant i'n credu mai rhywbeth yr ydych yn ei wneud dros y ffôn yw pleidleisio. Felly, gadewch i ni edrych yn fanwl ar sut y gallwn ni fod yn radical, Gweinidog, o ran gwneud penderfyniadau, o ran ysgrifennu deddfwriaeth, gadewch i ni sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno wedi ymwreiddio yng ngwleidyddiaeth radical Cymru a'r hanes a ddysgodd y Siartwyr inni, sef mai democratiaeth yw'r ffordd y gallwn ni gyflawni newid i bawb—i Darren Millar hyd yn oed.
I thank the Member for those comments. Just taking that last point, in terms of terms and so on, I suspect there are many in the UK Government at the moment who are saying, 'Oh, God, not another year to go', but we'll have to wait and see. Of course, the Chartists talked about annual elections, and I'm not quite sure we would want to go down that particular road at the time.
I think the other point is, of course, in terms of proportional representation and the system we have, well, ultimately, it will be up to the Senedd here to decide in terms of the legislation that is put before it, and we want the best system of representation that we can get through with a two-thirds majority. So, there will be, obviously, a proportional—I hope—representation system. The precise mechanics of that are going to be, probably, as we've seen, a slightly different system to STV, but nevertheless a proportional system.
In terms of opportunity for change, in terms of radicalism, I think what we are doing, both in terms of Senedd reform and in terms of the electoral reform, is groundbreaking. I think it is incredibly radical. I think it is also something that will be setting the scene for future electoral reform throughout the UK, because I would hope that automatic registration, when it's seen how successful it is, will be something that they'd want to adopt for UK parliamentary elections and police and crime commissioner elections. And I think that there is a great opportunity as well to bring in the electoral system closer to people. There shouldn't be hurdles; it should be as easy as possible to vote. But that also requires a cultural shift, and I think it requires an educational shift in, actually, the engagement with people on the importance of why voting actually makes a difference to people's lives. It does make a difference. We see that day in, day out, but there are far too many people who've been, I think, misled into the view that it doesn't make much difference. So, that is going to be the challenge for all of us as politicians, to actually put that across and to engage with people and with our communities to make that happen. Diolch.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. Gan ystyried y pwynt olaf hwnnw, o ran tymhorau ac yn y blaen, rwy'n amau bod llawer yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd sy'n dweud, 'O, mawredd, a oes blwyddyn arall i fynd eto', ond fe fydd yn rhaid i ni aros a gweld. Wrth gwrs, roedd y Siartwyr yn sôn am etholiadau blynyddol, ac nid wyf i'n hollol siŵr y byddem ni'n dymuno mynd i lawr y ffordd arbennig honno ar hyn o bryd.
Rwy'n credu mai'r pwynt arall, wrth gwrs, yw o ran cynrychiolaeth gyfrannol a'r system sydd gennym ni, wel, yn y pen draw, mater i'r Senedd hon fydd penderfynu o ran y ddeddfwriaeth sy'n cael ei rhoi ger ei bron, ac rydym ni'n dymuno bod â'r system gynrychiolaeth orau y gallwn ni ei chael gyda mwyafrif o ddwy ran o dair. Felly, yn amlwg, fe fydd system gyfrannol—rwy'n gobeithio—o gynrychiolaeth. Bydd yr union ffordd y bydd honno'n gweithio, yn ôl pob tebyg, fel y gwelsom ni, yn system ychydig yn wahanol i bleidlais sengl drosglwyddadwy, ond serch hynny'n system gyfrannol.
O ran cyfle am newid, o ran radicaliaeth, rwy'n credu bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, o ran diwygio'r Senedd ac o ran diwygio etholiadol, yn arloesol. Rwy'n credu bod hyn yn radical iawn. Rwy'n credu ei fod hefyd yn rhywbeth a fydd yn gosod y llwyfan ar gyfer diwygio etholiadol yn y dyfodol ledled y DU, oherwydd fe fyddwn i'n gobeithio y byddai cofrestru awtomatig, pan welir pa mor llwyddiannus ydyw, yn rhywbeth y bydden nhw'n awyddus i'w fabwysiadu ar gyfer etholiadau seneddol y DU ac etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu. Ac rwy'n credu bod cyfle ardderchog hefyd i ddod â'r system etholiadol i mewn yn nes at bobl. Ni ddylid bod ag unrhyw rwystrau; fe ddylai pleidleisio fod mor hawdd â phosibl. Ond mae hynny'n gofyn am newid diwylliannol hefyd, ac rwy'n credu ei fod yn gofyn am newid addysgol yn yr ymgysylltiad â phobl mewn gwirionedd ynglŷn â phwysigrwydd pleidleisio pan fo hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Mae'n gwneud gwahaniaeth. Rydym ni'n gweld hynny o ddydd i ddydd, ond mae gormod o lawer o bobl sydd wedi cael eu camarwain, rwy'n credu, i gredu nad yw'n gwneud llawer o wahaniaeth. Felly, honno fydd yr her i bob un ohonom ni wleidyddion, i gyfleu hynny ac ymgysylltu â phobl a'n cymunedau ni i beri i hynny ddigwydd. Diolch.
There's a problem with turnout at elections at all levels. There is also a problem with voter registration. From my experience, people who do not register to vote mostly do not want to vote, and like many other people, I've gone around knocking on the doors of people who are not on the electoral register who have shown no interest in joining the electoral register whatsoever. We as politicians are failing to enthuse the electorate. We are failing to make them think that what we do is important to them. It's a challenge for us as much as it is a challenge for us doing things to make it easier.
On STV, the Irish election showed that it's certainly not a proportional system, where Sinn Féin won the most votes but not the most seats. It took 12,745 votes to elect each Fianna Fáil Member, but 14,476 to elect a Member of Sinn Féin. It exists for Scottish council elections, creating very large wards; one of them is roughly the same size as Trinidad and Tobago. The SNP have not brought it in for Scottish parliamentary elections, I think for fairly obvious reasons. But my question to you is: how many councils have expressed initial interest in moving to STV? Have you heard from Gwynedd, Carmarthenshire, Ynys Môn and Ceredigion whether they want to move to STV? And can I just say, PR creates more safe seats than anything else?
Mae yna broblem gyda'r niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau ar bob lefel. Mae yna broblem hefyd gyda chofrestru pleidleiswyr. O'm mhrofiad i, nid yw pobl nad ydyn nhw'n cofrestru i bleidleisio yn awyddus ar y cyfan i bleidleisio, ac fel llawer o bobl eraill, rwyf i wedi mynd o gwmpas yn curo ar ddrysau pobl nad ydyn nhw ar y gofrestr etholiadol nad ydyn nhw wedi dangos unrhyw ddiddordeb mewn bod ar y gofrestr etholiadol o gwbl. Rydyn ni'r gwleidyddion yn methu â hudo'r etholwyr. Nid ydym ni'n gwneud iddyn nhw feddwl bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn bwysig iddyn nhw. Mae hi'n her i ni gymaint ag y mae'n her i ni wneud pethau i hwyluso bwrw pleidlais.
O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, fe ddangosodd etholiad Iwerddon yn sicr nad yw hi'n system gyfrannol, lle'r enillodd Sinn Féin y nifer fwyaf o bleidleisiau ond nid y nifer fwyaf o seddi. Roedd hi'n cymryd 12,745 pleidlais i ethol pob Aelod o Fianna Fáil, ond 14,476 i ethol Aelod o Sinn Féin. Mae hyn yn bodoli ar gyfer etholiadau cynghorau'r Alban, gan greu wardiau mawr iawn; mae un ohonyn nhw tua'r un maint â Trinidad a Tobago. Nid yw'r SNP wedi cyflwyno hyn ar gyfer etholiadau seneddol yr Alban, am resymau gweddol amlwg, rwy'n credu. Ond fy nghwestiwn i chi yw: faint o gynghorau sydd wedi mynegi diddordeb cychwynnol o ran newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? A ydych chi wedi clywed gan Wynedd, sir Gaerfyrddin, Ynys Môn a Cheredigion a ydyn nhw'n dymuno newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? Ac a gaf i ddweud, mae cynrychiolaeth gyfrannol yn creu mwy o seddi diogel na dim byd arall?
Well, thank you for sharing those views and points and, of course, turnouts in elections and whether people want to vote or not vote—what we have to say is that 70 per cent used to be the baseline on general election voting, now it is a ceiling on voting, so we have to start asking ourselves: what is it that has actually changed that means that fewer and fewer people actually want to vote, want to participate? And I don't particularly disagree, there are many who are not on the register because they're not interested, they don't want to vote, they don’t want to even appear on a register. But I think, equally, there are many people who we need to engage with in order to encourage them to vote, to create this environment in which they will want to vote, and to ensure that, in the position when an election does take place, if they make that choice, they can vote. Also, by having automatic registrations, I think we really have to address the young 16-plus voters, in terms of those people who, we would hope, will vote at the age of 16 or when the nearest election is, and they will carry on that through their lives, and that becomes part of the education responsibility. There is data that shows that if you don't vote in those first couple of elections, you might never vote in your life. So, there are many, many challenges.
With regard to local authorities' interest, well there've been those consultations. I think it's up to the local authorities now to look at and to decide whether they want to participate or not. So, I think that is really an ongoing political process, and no doubt, local councils will be considering this over the coming months, and we will then learn from them whether there are any expressions of interest, and it is up to local authorities to make that choice.
Wel, diolch i chi am rannu'r safbwyntiau a'r pwyntiau hynny ac, wrth gwrs, y niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau ac a yw pobl yn awyddus neu beidio i bleidleisio—yr hyn mae'n rhaid i ni ei ddweud yw mai 70 y cant oedd y llinell sylfaen o ran pleidleisio mewn etholiad cyffredinol, nawr mae hynny'n nenfwd o ran pleidleisio, ac felly mae'n rhaid i ni ddechrau gofyn i ni ein hunain: beth mewn gwirionedd sydd wedi newid sy'n golygu bod llai a llai o bobl yn awyddus i bleidleisio, neu ddymuno cyfranogi? Ac nid wyf i'n anghytuno yn arbennig, mae llawer nad ydyn nhw ar y gofrestr am nad oes diddordeb ganddyn nhw, nid ydyn nhw'n dymuno pleidleisio, nid ydyn nhw'n dymuno bod ar y gofrestr hyd yn oed. Ond rwy'n credu, yn yr un modd, fod yna lawer o bobl y mae angen i ni ymgysylltu â nhw i'w hannog nhw i bleidleisio, ar gyfer meithrin yr amgylchedd hwn y byddai awydd ganddyn nhw i bleidleisio, a sicrhau, yn y sefyllfa pan fydd etholiad yn digwydd, os ydyn nhw'n dewis felly, eu bod nhw'n gallu pleidleisio. Hefyd, trwy gofrestru awtomatig, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â'r pleidleiswyr ifanc 16 a throsodd, o ran y bobl hynny a fydd, rwy'n gobeithio, yn pleidleisio yn 16 oed neu pan fydd yr etholiad agosaf, ac fe fyddan nhw'n parhau i wneud hynny ar hyd eu hoes, ac mae hynny'n dod yn rhan o'r cyfrifoldeb o ran addysg. Mae data sy'n dangos, os nad ydych chi'n pleidleisio yn yr etholiadau cyntaf hynny, efallai na fyddwch chi byth yn pleidleisio ar hyd eich oes. Felly, mae yna lawer iawn o heriau.
O ran diddordeb gan awdurdodau lleol, wel fe gafwyd yr ymgynghoriadau hynny. Rwy'n credu mai mater i'r awdurdodau lleol nawr yw ystyried a phenderfynu a ydyn nhw am gymryd rhan ai peidio. Felly, rwy'n credu bod honno'n broses wleidyddol barhaus mewn gwirionedd, ac mae'n siŵr y bydd y cynghorau lleol yn ystyried hyn dros y misoedd nesaf, ac yna fe fyddwn ni'n cael gwybod ganddyn nhw a oes unrhyw ddatganiadau o ddiddordeb, a mater i awdurdodau lleol yw gwneud y dewis hwnnw.
And finally, Jenny Rathbone.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
Thank you. I've always supported 'no taxation without representation', and it was very disappointing to hear some of the Tory party down the other end of the M4 decrying the Labour proposal to allow the 5 million foreign citizens permanently residing in this country to be denied the vote, as well as 16-year-olds as well. So, we have to get over this anti-European xenophobia that seems to be so popular with some people. It is surprising that so few people, who are not on the register, know that you can do it on your phone, and it takes you all of two minutes. But I think the problem is much wider than that.
I very much welcome your pilot of automatic registration, because I recently met a woman who'd lived in her own home for over 30 years, but recently widowed and suffering from macular degeneration. I well understand why she simply did not realise that she was not registered, because reading anything would've been a struggle for her, living on her own. So, I think in those sort of circumstances, where there must've been a knowledge by the local authority that she still lived there, because she was still paying council tax, it would certainly be sensible to ensure that she was given her right to vote. But, I think we absolutely have to ensure that everybody is given every opportunity to engage in the political process, because it's extremely dangerous if we do not. We cannot confine our democracy to just voting once every four or five years; we have to be permanently discussing with people proposals that they are interested in and that chime with what they want, and that is one of the ways in which we can drive more people to think that voting is an important thing that they definitely ought to do as the very minimum of their responsibilities as a citizen.
So, it would be useful if you could update us on the numbers of local authorities that might be tempted to adopt STV. I think this would be a really good idea because people don't understand that, within multimember wards, they can choose whether they like X more than Y. But I also want to know—. I appreciate that you've had a big increase in uptake in those local authorities that have taken up the extra money you've offered to improve registration, and I just wondered if it's possible to publish which local authorities they are, so that we can double down on those that don't think this is an important matter.
Diolch i chi. Rwyf i wedi cefnogi 'dim trethiant heb gynrychiolaeth' bob amser, ac roedd yn siomedig iawn clywed rhai o'r blaid Dorïaidd i lawr ar ben arall yr M4 yn dilorni cynnig Llafur i ganiatáu i'r 5 miliwn o ddinasyddion tramor sy'n byw yn barhaol yn y wlad hon gael eu gwahardd rhag bwrw pleidlais, yn ogystal â phobl ifanc 16 oed hefyd. Felly, mae'n rhaid i ni ddod dros y senoffobia gwrth-Ewropeaidd hwn sydd mor boblogaidd gyda rhai pobl, mae'n ymddangos. Mae hi'n syndod bod cyn lleied o bobl, nad ydyn nhw ar y gofrestr, yn gwybod y gallwch wneud hyn ar eich ffôn, ac mae'n cymryd dim ond dau funud i chi. Ond rwy'n credu bod y broblem yn llawer ehangach na hynny.
Rwy'n croesawu eich cynllun treialu yn fawr ar gyfer cofrestru awtomatig, oherwydd yn ddiweddar fe gwrddais i â menyw a oedd wedi byw yn ei chartref ei hun ers dros 30 mlynedd, ond yn weddw er yn ddiweddar ac yn dioddef o ddirywiad macwlaidd. Rwy'n deall yn iawn pam nad oedd hi'n sylweddoli nad hi wedi ei chofrestru, oherwydd fe fyddai darllen unrhyw beth wedi bod yn frwydr galed iddi, gan ei bod hi'n byw ar ei phen ei hun. Felly, rwy'n credu mewn amgylchiadau o'r fath, lle mae hi'n rhaid bod gwybodaeth wedi bod ym meddiant yr awdurdod lleol ei bod hi'n dal i fyw yno, oherwydd ei bod hi'n dal i dalu treth gyngor, fe fyddai hi'n sicr yn synhwyrol i sicrhau ei bod hi'n cael ei hawl i bleidleisio. Ond, rwy'n credu bod yn rhaid i ni sicrhau bod pawb yn cael pob cyfle i gyfranogi yn y broses wleidyddol, oherwydd mae hi'n hynod beryglus os na wnawn ni hynny. Ni allwn ni gyfyngu ein democratiaeth ni i bleidleisio un waith bob pedair neu bum mlynedd yn unig; mae'n rhaid i ni fod yn trafod yn barhaol gyda phobl y cynigion y mae ganddyn nhw ddiddordeb ynddyn nhw ac sy'n cyd-fynd â'r hyn maen nhw'n ei ddymuno, a dyna un o'r ffyrdd y gallwn ni dynnu mwy o bobl i feddwl bod pleidleisio yn beth pwysig y dylen nhw ei wneud yn isafswm o'u cyfrifoldebau dinesig.
Felly, fe fyddai hi'n fanteisiol pe byddech chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am nifer yr awdurdodau lleol a allai gael eu temtio i fabwysiadu pleidlais sengl drosglwyddadwy. Rwy'n credu y byddai hwnnw'n syniad da iawn oherwydd nid yw pobl yn deall, o fewn wardiau aml-aelod, y gallan nhw ddewis a ydyn nhw'n hoffi X yn well nag Y. Ond rwyf i'n dymuno gwybod hefyd—. Rwy'n deall eich bod wedi gweld cynnydd mawr yn nifer yr awdurdodau lleol sy'n manteisio ar yr arian ychwanegol y gwnaethoch chi ei gynnig i wella cofrestriad, a meddwl oeddwn i tybed a fyddai hi'n bosibl cyhoeddi pa awdurdodau lleol ydyn nhw, fel y gallwn wneud mwy o ymdrech i ddarbwyllo'r rhai nad ydyn nhw o'r farn fod hwn yn fater pwysig.
Thank you for your comments. On that last point, I think it has actually been published, but I can make sure that it's made available again.FootnoteLink In terms of the number of local authorities that might be tempted, well, I would hope that every local authority might be tempted. I think the temptation is there, the opportunity is there, the mechanism is there. Really, we all have inputs, we all have contacts within our local authorities, we all belong to political parties that are engaged within those local communities, and I'm sure those debates will take place, will start happening, and decisions will be being taken. So, we all have responsibilities ourselves along with others, but, ultimately, it is the decision of those councillors who have been elected and are accountable to their communities.
In terms of the pilot on auto-registration, in many ways, some of the pilots that we've introduced, like the flexible voting pilot and voting in different locations and so on, are, as much as anything, ways of showing how it can be done, how you can do the digitisation. No-one believes that there is going to be a sudden cultural change in the numbers of people turning out in those particular ways, but we need to show that the mechanics and the technology actually work, and I think that has been achieved. I was very grateful to the Electoral Commission for the evaluation that they have done on that.
And, of course, one of the things that we've been discussing and looking at is, of course, again, as I mentioned before, the opportunities in terms of accessibility. What I hope our legislation will do will also provide the mechanisms and the empowerment for the use of technology. It may well be that, by 2026, there are things that we want to do but we're not quite ready to do, but in future elections we need to do. I see no reason why you shouldn't have ballot boxes with a digital register in areas where loads and loads of people go. Why should it be difficult? Well, there are traditions, there are cultures in terms of voting, but we have to make sure that everything we do is robust, that it is democratic, that it is fair, that it has the integrity and support of people in the communities, and that is the basis on which the legislation is going to be constructed and brought forward. All the points you raised, and everyone has raised, in terms of the importance of maximising participation—I think we all recognise its importance for the future.
Diolch i chi am eich sylwadau. Ar y pwynt olaf hwnnw, rwy'n credu iddo gael ei gyhoeddi mewn gwirionedd, ond fe allaf i wneud yn siŵr ei fod ar gael eto.FootnoteLink O ran niferoedd yr awdurdodau lleol a allai gael eu temtio, wel, fe fyddwn i'n gobeithio y gallai pob awdurdod lleol gael ei demtio. Rwy'n credu bod y temtasiwn yno, bod y cyfle yno, a bod y mecanwaith yno. Mewn gwirionedd, rydyn ni i gyd yn cael mewnbynnau, mae gan bob un ohonom ni gysylltiadau o fewn ein hawdurdodau lleol, rydyn ni i gyd yn perthyn i bleidiau gwleidyddol sy'n ymwneud â'r cymunedau lleol hynny, ac rwy'n siŵr y bydd y dadleuon hyn yn digwydd, yn dechrau digwydd, ac y bydd penderfyniadau yn cael eu gwneud. Felly, mae gan bob un ohonom ni ein cyfrifoldebau personol ynghyd â phobl eraill, ond, yn y pen draw, penderfyniad yw hwn i'r cynghorwyr hynny sydd wedi cael eu hethol ac sy'n atebol i'w cymunedau nhw.
O ran y cynllun treialu ar gyfer cofrestru awtomatig, mewn sawl ffordd, mae rhai o'r cynlluniau treialu y gwnaethom ni eu cyflwyno, fel y cynllun treialu pleidleisio hyblyg a phleidleisio mewn gwahanol leoliadau ac yn y blaen, yn gymaint â dim, yn ffyrdd o arddangos sut y gellir gwneud hynny, sut y gallwch chi weithredu'r agwedd ddigidol. Nid oes neb yn credu y bydd newid diwylliannol sydyn o ran y niferoedd a fydd yn troi allan yn y ffyrdd arbennig hynny, ond mae angen i ni ddangos bod y fecaneg a'r dechnoleg yn gweithio mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod hynny wedi cael ei gyflawni. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i'r Comisiwn Etholiadol am y gwerthusiad a wnaethon nhw o hynny.
Ac, wrth gwrs, un o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu trafod ac yn edrych arnyn nhw, wrth gwrs, unwaith eto, fel y dywedais i'n gynharach, yw'r cyfleoedd o ran hygyrchedd. Yr hyn yr wyf i'n gobeithio y bydd ein deddfwriaeth ni'n ei wneud hefyd yw darparu'r mecanweithiau a'r cadernid ar gyfer defnyddio technoleg. Efallai erbyn 2026 y bydd yna bethau y byddwn ni'n dymuno eu gwneud ond heb fod yn barod i'w gwneud, ond fe fydd angen eu gwneud nhw yn etholiadau'r dyfodol. Nid wyf i'n gweld unrhyw reswm pam na ddylech chi fod â blychau pleidleisio gyda chofrestr ddigidol mewn ardaloedd lle bydd llawer iawn o bobl yn mynd. Pam ddylai hynny beri anhawster? Wel, mae yna draddodiadau, mae yna ddiwylliannau o ran pleidleisio, ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod popeth a wnawn ni'n gadarn, yn ddemocrataidd, yn deg, a bod uniondeb a chefnogaeth oddi wrth bobl yn y cymunedau, a dyna'r sail y bydd y ddeddfwriaeth yn cael ei hadeiladu a'i chyflwyno arno. Yr holl bwyntiau y gwnaethoch chi eu codi, ac y gwnaeth pawb eu codi, o ran pwysigrwydd gwneud y mwyaf o'r cyfranogiad—rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod pwysigrwydd hynny i'r dyfodol.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 5, sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar leihau llwyth gwaith. Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.
We'll move on now to item 5, a statement by the Minister for Education and the Welsh Language on reducing workload. I call on the Minister for Education and the Welsh Language, Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd dros dro. Yn fy natganiad fis Medi diwethaf, roeddwn i’n glir bod mynd i’r afael â llwyth gwaith staff ysgolion yn flaenoriaeth. Fe wnes i esbonio sut y cafodd nifer o faterion eu nodi a’u hystyried drwy gydweithio â rhanddeiliaid addysg drwy’r grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth sydd wedi ennill ei blwyf.
Mae’r grŵp wedi nodi’n effeithiol beth yw natur problemau llwyth gwaith yn ein hamgylcheddau dysgu, ond mae wedi bod yn heriol gwybod sut i ddatrys y problemau hyn mewn ffordd gyson ac ymarferol ledled Cymru. Drwy’r trefniadau partneriaeth gymdeithasol sydd ar waith, felly, mae pob rhanddeiliad wedi cytuno y dylai’r grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth gael ei ailwampio cyn dechrau’r flwyddyn academaidd nesaf, gan ddechrau’r trafodaethau ar unwaith er mwyn cytuno ar ffordd ymlaen i sicrhau gwelliannau ymarferol i staff addysg, gan gynnwys cynorthwywyr addysgu, ar lefel ysgolion.
Yn fy llythyr at gyflogwyr ac undebau ar 24 Chwefror, fe wnes i nodi hyd a lled y trafodaethau hyn, a dwi’n hyderus y bydd y dull gweithredu hwn yn dangos inni beth yw’r ffordd briodol o roi ar waith y mesurau y mae’r grŵp eisoes wedi cytuno arnyn nhw. Mae hwn yn cynnwys proses fewnol i asesu effaith llwyth gwaith er mwyn sicrhau, pan fydd Llywodraeth Cymru yn datblygu polisïau newydd, fod yr effaith lawn ar lwyth gwaith athrawon yn cael ei hasesu cyn mynd ati i gyflwyno’r polisi. Drwy sefydlu adnodd cadarn i asesu llwyth gwaith, bydd ystyried effaith ar lwyth gwaith yn elfen ganolog wrth ddatblygu polisi.
Bydd y grŵp hefyd yn cytuno ar system ar gyfer ymgysylltu priodol yn allanol, ynghyd â rolau a chyfrifoldebau ein partneriaid addysg. Mae angen ystyried ymhellach sut y dylen ni ddatblygu trefniadau i wella ysgolion, effaith gwneud hynny o ran llwyth gwaith, a sut y gallwn ni roi’r gefnogaeth orau i ysgol wella ei system ei hun.
Elfen allweddol arall yw’r ymrwymiad i leihau’r baich ar ysgolion o ran adrodd. Mae angen i’r broses adrodd gyflawni pwrpas clir, ond mae angen osgoi dyblygu gwybodaeth ar draws gwasanaethau cyhoeddus. Mae gofynion y cyfrifiad blynyddol o’r gweithlu ysgolion wedi cael eu hadolygu fel mai dim ond gwybodaeth hanfodol sy’n cael ei chasglu, gan gynnwys categori cyflenwi i safoni’r ffordd y mae ysgolion yn casglu’r wybodaeth hon.
Thank you, Llywydd dros dro. In my statement last September I was clear that tackling workload for school staff is a priority. I explained how a number of issues had been identified and considered by working collaboratively with education stakeholders through the established managing workload and reducing bureaucracy group.
This group has been effective at identifying how workload issues manifest within our learning environments, but there have been clear challenges in how solutions to these issues can be implemented consistently and practically across Wales. Through the social partnership arrangements that we have in place therefore, all stakeholders have agreed that the managing workload and reducing bureaucracy group will be reset before the start of the next academic year, with immediate discussions taking place to agree how we take forward work to ensure that tangible improvements are seen by education staff, including teaching assistants, at school level.
In my letter to employers and unions on 24 February I set out the parameters of these discussions and am confident this approach will determine the appropriate way forward to implement the measures that the group has already agreed appropriately. This includes an internal workload impact assessment process to ensure that, when new policies are developed by Welsh Government, the full impact on teacher workload is assessed before the policy is introduced. By having a robust workload assessment tool in place, workload impact will be at the forefront of all policy development.
The group will also review and agree a system for appropriate external engagement, as well as the roles and responsibilities of our education partners. There is further consideration needed of how we should develop school improvement arrangements, the workload impact of doing so, and how we can best support a self-improving system.
Another key aspect is the commitment to reducing the burden that schools face in terms of reporting. The reporting process needs to be clear and purposeful but it needs to avoid duplicating information across public bodies. The requirements of the school workforce annual census have been reviewed to ensure that only essential information is collected, including the addition of a supply cover category to standardise the way that schools collect this information.
A new online booking system for supply cover will be introduced from September. The system aims to streamline the supply booking process, allowing schools to source supply cover directly, to view available staff in their areas and create their own talent pools.
Alongside reporting considerations, a separate group has been formed to discuss the expectations of Estyn and the inspection process, including ending the practice of mock inspections and, more generally, discouraging schools from over-preparation for inspections. We believe that neither is in the spirit of how to improve the inspection system, is not good use of practitioners’ or advisers’ time, and does not develop professional abilities or support well-being.
We have, of course, already ended key stage 2 and foundation phase assessments in line with the introduction of the new curriculum, and these have been replaced by teacher-based assessments to support progression. This was also intended to provide more time and space to support curriculum development within schools.
One of our commitments within our programme for government is to reduce bureaucracy to support school leaders. This is an overarching commitment and will not be delivered through one policy, but will be a consideration across all work being undertaken. There is additional work under way. In particular, we are continuing to implement recommendations from the review of school spending in Wales by Luke Sibieta. We've also reviewed our education grants and reduced reporting requirements to support our aim of reducing workload.
There are established work streams under way covering a range of other areas, including professional learning and performance management. Ensuring that school staff are able to effectively benefit from our professional learning offer is a key priority for me, and last month I published guidance on how to use in-service training days and the professional learning grant to create time and space for practitioners to engage with professional learning. This includes advice on how best teaching assistants can engage with the offer, as professional learning is essential to ensure that they are able to effectively carry out their roles and support teaching and learning.
In relation to performance management, we'll develop revised guidance that'll bring arrangements in line with the wider changes to education policy. The revised guidance is due to be published ready for the start of the autumn term and my officials will work with schools and local authorities to implement the new arrangements, whilst ensuring, crucially, that bureaucracy is minimised.
Workload concerns have also been addressed as part of the plans to embed additional learning needs reforms. ALN co-ordinators, local authorities, headteachers and third sector providers have all said that more time is needed to embed effective change. I have listened to their concerns and on 20 March I announced an extension to the implementation period of the ALN Act from three to four years. I hope this will create more flexibility, help alleviate workload pressures and protect quality of provision to meet the needs of learners.
Alongside our focus on reducing workload, I have provided further funding to support well-being services for school staff in Wales. The well-being in Wales programme is now in its third year and provides support to the teaching profession through a bespoke range of services. The programme includes direct assistance for school staff through a school advisory service, a direct telephone support service, resilience training and a dedicated website with Welsh language-specific content. Anyone working within the education profession in Wales can access these services, including those with workload concerns.
Llywydd dros dro, managing workload and reducing bureaucracy, allowing school staff more time to focus on teaching, is in all our best interests. However, it is only achievable if we work collaboratively with stakeholders and identify practical solutions that provide the outcomes we need for the profession in Wales. I'll continue to ensure that the measures I've outlined today are progressed, reducing workload and bureaucracy for the teaching profession wherever possible.
Bydd system archebu ar-lein newydd ar gyfer athrawon cyflenwi yn cael ei chyflwyno o fis Medi ymlaen. Nod y system yw symleiddio'r broses archebu athrawon cyflenwi, gan ganiatáu i ysgolion ddod o hyd i athrawon cyflenwi yn uniongyrchol, gweld y staff sydd ar gael yn eu hardaloedd a chreu eu cronfeydd talent eu hunain.
Ochr yn ochr ag ystyriaethau adrodd, mae grŵp ar wahân wedi cael ei ffurfio i drafod disgwyliadau Estyn a'r broses arolygu, gan gynnwys dod â'r arfer o ffug arolygiadau i ben ac, yn fwy cyffredinol, annog ysgolion i beidio â pharatoi'n ormodol ar gyfer arolygiadau. Credwn nad yw'r naill na'r llall yn cyd-fynd ag ysbryd sut i wella'r system arolygu. Dydyn nhw ddim ychwaith yn ddefnydd da o amser ymarferwyr neu gynghorwyr nac yn datblygu galluoedd proffesiynol neu'n cefnogi lles.
Wrth gwrs, rydym wedi dod ag asesiadau cyfnod allweddol 2 a'r cyfnod sylfaen i ben yn barod i gyd-fynd â chyflwyno'r cwricwlwm newydd, ac mae'r rhain wedi cael eu disodli gan asesiadau athrawon i gefnogi cynnydd. Bwriadwyd i hyn hefyd ddarparu mwy o amser a lle i gefnogi datblygiad y cwricwlwm mewn ysgolion.
Un o'n hymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu yw lleihau biwrocratiaeth er mwyn cefnogi arweinwyr ysgolion. Mae hwn yn ymrwymiad cyffredinol ac ni fydd yn cael ei gyflawni drwy un polisi. Yn hytrach, bydd yn cael ei ystyried ar draws yr holl waith sy'n cael ei wneud. Mae gwaith ychwanegol yn mynd rhagddo. Yn benodol, rydym yn parhau i weithredu argymhellion o'r adolygiad o wariant ysgolion yng Nghymru gan Luke Sibieta. Rydym hefyd wedi adolygu ein grantiau addysg ac wedi lleihau nifer y gofynion adrodd i gefnogi ein nod o leihau llwyth gwaith.
Mae ffrydiau gwaith sefydledig ar y gweill sy'n cwmpasu ystod o feysydd eraill, gan gynnwys dysgu proffesiynol a rheoli perfformiad. Mae sicrhau bod staff ysgolion yn gallu elwa'n effeithiol o'n cynnig dysgu proffesiynol yn flaenoriaeth allweddol i mi, a'r mis diwethaf cyhoeddais ganllawiau ar sut i ddefnyddio diwrnodau hyfforddiant mewn swydd a'r grant dysgu proffesiynol i sicrhau bod ymarferwyr yn cael amser a lle i ymgysylltu â dysgu proffesiynol. Mae hyn yn cynnwys cyngor ar y ffordd orau y gall cynorthwywyr addysgu ymgysylltu â'r cynnig, gan fod dysgu proffesiynol yn hanfodol i sicrhau eu bod yn gallu cyflawni eu rolau yn effeithiol a chefnogi addysgu a dysgu.
O ran rheoli perfformiad, byddwn yn datblygu canllawiau diwygiedig ac yn sicrhau bod trefniadau yn cyd-fynd â'r newidiadau ehangach i bolisi addysg. Disgwylir i'r canllawiau diwygiedig gael eu cyhoeddi yn barod ar gyfer dechrau tymor yr hydref, a bydd fy swyddogion yn gweithio gydag ysgolion ac awdurdodau lleol i roi'r trefniadau newydd ar waith, gan sicrhau, yn hollbwysig, fod cyn lleied o fiwrocratiaeth â phosibl.
Mae pryderon ynghylch llwyth gwaith hefyd wedi cael sylw fel rhan o'r cynlluniau i wreiddio diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol. Mae cydlynwyr ADY, awdurdodau lleol, penaethiaid a darparwyr trydydd sector i gyd wedi dweud bod angen mwy o amser i wreiddio newid effeithiol. Rwyf wedi gwrando ar eu pryderon ac, ar 20 Mawrth, cyhoeddais estyniad i gyfnod gweithredu'r Ddeddf ADY o dair i bedair blynedd. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn arwain at fwy o hyblygrwydd, yn helpu i leddfu pwysau llwyth gwaith ac yn diogelu ansawdd y ddarpariaeth er mwyn diwallu anghenion dysgwyr.
Ochr yn ochr â'n ffocws ar leihau llwyth gwaith, rwyf wedi darparu rhagor o gyllid i gefnogi gwasanaethau llesiant i staff ysgolion yng Nghymru. Mae'r rhaglen lles yng Nghymru, sydd bellach yn ei thrydedd flwyddyn, yn darparu cefnogaeth i'r proffesiwn addysgu drwy ystod bwrpasol o wasanaethau. Mae'r rhaglen yn cynnwys cymorth uniongyrchol i staff ysgolion drwy wasanaeth cynghori ysgolion, gwasanaeth cymorth uniongyrchol dros y ffôn, hyfforddiant gwytnwch a gwefan bwrpasol gyda chynnwys sy'n benodol i'r Gymraeg. Gall unrhyw un sy'n gweithio yn y proffesiwn addysg yng Nghymru ddefnyddio'r gwasanaethau hyn, gan gynnwys y rhai sydd â phryderon ynghylch llwyth gwaith.
Llywydd dros dro, mae rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth, gan ganiatáu mwy o amser i staff ysgolion ganolbwyntio ar addysgu, yn fuddiol i bawb. Fodd bynnag, gellir ond cyflawni hyn drwy gydweithio â rhanddeiliaid, a nodi atebion ymarferol sy'n darparu'r canlyniadau sydd eu hangen arnom ar gyfer y proffesiwn yng Nghymru. Byddaf yn parhau i sicrhau bod y mesurau yr wyf wedi'u hamlinellu heddiw yn cael eu datblygu, gan leihau llwyth gwaith a biwrocratiaeth i'r proffesiwn addysgu lle bynnag y bo modd.
Thank your for your statement, Minister, and I welcome the intentions of the statement and some of the actions that you've taken, although I am disappointed that it lacks the substance and solutions needed to really get a grip of this problem. We all want to see teacher workloads reduced and to see a happier workforce. It is clear that the primary cause of these excessive workloads for teachers, and the stress that comes with them, is the shortage of teaching staff in Wales. More teachers means less workload and, importantly, better quality provision of teaching for learners.
The Labour Party, supported by Plaid Cymru, plan on spending an estimated £100 million in five years expanding the Senedd with 36 new politicians in Cardiff Bay. If even just a proportion of this enormous sum of taxpayers' funds was used to bring people into the teaching profession, then much of the pressure on teachers right now could be alleviated. Even four years ago, it was reported that teacher workload had reached critical levels. The 'State of Technology in Education' report at the time found that 81 per cent of teachers believed workload contributed to high levels of stress in schools, a 20 per cent increase from the previous year. Since 2011, we've seen a 10 per cent drop in teacher numbers. Last year, you hit 50 per cent of your own target for mathematics teachers, and just 30 per cent for physics and chemistry.
Minister, this self-made state of staffing crisis isn't going away, and is having a knock-on effect on all areas of school. Even though you have the Recruit, Recover and Raise Standards programme, this just isn't enough. When are we going to see these gaps filled and the skills that we need in our schools?
Minister, secondly, it is concerning that we are still having to talk about this, with the national workload charter that ran from 2017 to 2021 already clearly failing. One of its objectives was to ensure a reasonable workload to achieve a healthy work-life balance. How can anyone in the profession trust this Government? It's just not increasing the numbers of teachers that would ease the workload in schools that we see. We've seen budgets slashed by this Government and now school leaders have had to make tough decisions and get rid of pivotal teaching assistants, who help ease the burden in the classrooms.
In a survey done by the National Association of Head Teachers Cymru, 11,000 respondents looked at the financial future of their schools. Of them, 73 per cent stated that reducing support staff hours would have to be done. This Government seems intent on giving with one hand and taking with the other. A lack of coherent, joined-up thinking leaves a lot to be desired and it's our teachers and young people who are paying the price. So, I find it ironic that you mention teaching assistants in your statement when schools just can't afford them, given the lack of funding to follow a multitude of directives by this Welsh Government. When can schools expect proper funding to follow the rhetoric from this Government? How are you working with local authorities to ensure that the funding for teaching assistants is there so we don't lose more than we already have?
Finally, Minister, as I've said before, stating concerns to you both in the committee and on the floor of this Senedd in relation to what's happening on the ground in our schools with the implementation of the new ALN reforms, every school that I've visited the length and breadth of Wales has, without exception, stated to me their concerns of not having sufficient moneys available to deliver the ALN support needed in our schools, both in primary and secondary. Children and young people just aren't getting the support that they need at the moment. School budgets are already stretched to the max, and whilst waiting extraordinarily long waits for statements for children to come back, teachers are having to stretch themselves to teach a full class of pupils as well as having to attend to the very specific needs of one, two or three, perhaps, children in that same class. I'm not sure if you've ever taught in a classroom, Minister, but that is an almost impossible situation that means all pupils will miss out somehow through no fault of that teacher. This is causing unnecessary stress on our teachers, affecting their own mental health and adding huge workload pressures. It's good to see that in the statement you've mentioned mental health, but I won't hold my breath on how good it will be, because, if it's anything like the student mental health support that you've delivered, it's a massive failing. Minister, when are we going to see schools finally get the desperately needed help that they need for ALN staff to cope with the rising demands of ALN, and thus reduce those workloads of teachers in our schools?
Diolch am eich datganiad, Gweinidog, ac rwy'n croesawu bwriadau'r datganiad a rhai o'r camau rydych chi wedi'u cymryd, er fy mod yn siomedig nad oes ganddo'r sylwedd na'r atebion sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r broblem hon mewn gwirionedd. Mae pob un ohonom yn awyddus i weld llwyth gwaith athrawon yn lleihau, a gweld gweithlu hapusach. Mae'n amlwg mai prif achos y llwythi gwaith gormodol hyn i athrawon, a'r straen sy'n dod yn eu sgil, yw prinder staff addysgu yng Nghymru. Mae mwy o athrawon yn golygu llai o lwyth gwaith ac, yn bwysig ddigon, ddarpariaeth addysgu o ansawdd gwell i ddysgwyr.
Mae'r Blaid Lafur, gyda chefnogaeth Plaid Cymru, yn bwriadu gwario swm amcangyfrifedig o £100 miliwn mewn pum mlynedd yn ehangu'r Senedd gyda 36 o wleidyddion newydd ym Mae Caerdydd. Pe bai hyd yn oed cyfran o'r swm enfawr hwn o arian trethdalwyr yn cael ei defnyddio i ddod â phobl i'r proffesiwn addysgu, yna gellid lleddfu llawer o'r pwysau sydd ar athrawon ar hyn o bryd. Hyd yn oed bedair blynedd yn ôl, adroddwyd bod llwyth gwaith athrawon wedi cyrraedd lefelau difrifol. Yn ôl adroddiad 'State of Technology in Education' ar y pryd, roedd 81 y cant o athrawon yn credu bod llwyth gwaith yn cyfrannu at lefelau uchel o straen mewn ysgolion, cynnydd o 20 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ers 2011, rydym wedi gweld gostyngiad o 10 y cant yn nifer yr athrawon. Y llynedd, gwnaethoch gyrraedd 50 y cant o'ch targed eich hun ar gyfer athrawon mathemateg, a dim ond 30 y cant ar gyfer ffiseg a chemeg.
Gweinidog, nid yw'r argyfwng staffio hwn, sydd o'ch gwneuthriad eich hun, yn pylu, ac mae'n cael effaith ganlyniadol ar bob rhan o'r ysgol. Er bod y rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau ar waith, dydy hyn ddim yn ddigon. Pryd ydym ni'n mynd i weld y bylchau hyn yn cael eu llenwi a'r sgiliau sydd eu hangen arnom yn ein hysgolion?
Gweinidog, yn ail, mae'n destun pryder ein bod yn gorfod siarad am hyn o hyd, gyda'r siarter llwyth gwaith genedlaethol a redodd rhwng 2017 a 2021 yn amlwg yn methu yn barod. Un o'i hamcanion oedd sicrhau llwyth gwaith rhesymol er mwyn cael cydbwysedd iach rhwng bywyd a gwaith. Sut gall unrhyw un yn y proffesiwn ymddiried yn y Llywodraeth hon? Nid yw'n llwyddo i sicrhau mwy o athrawon a fyddai'n lleddfu'r llwyth gwaith rydym yn ei weld mewn ysgolion. Rydym wedi gweld cyllidebau yn cael eu cwtogi gan y Llywodraeth hon a nawr mae arweinwyr ysgolion wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd a chael gwared ar gynorthwywyr addysgu canolog, sy'n helpu i leddfu'r baich yn yr ystafelloedd dosbarth.
Mewn arolwg a wnaed gan Gymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru, edrychodd 11,000 o ymatebwyr ar ddyfodol ariannol eu hysgolion. O'r rhain, dywedodd 73 y cant y byddai'n rhaid lleihau oriau staff cymorth. Mae'r Llywodraeth hon fel petai'n benderfynol o roi gydag un llaw a chymryd gyda'r llall. Mae diffyg meddwl cydlynol, cysylltiedig yn golygu bod llawer o le i wella, a'n hathrawon a'n pobl ifanc sy'n talu'r pris. Felly, mae'n eironig eich bod yn sôn am gynorthwywyr addysgu yn eich datganiad pan na all ysgolion eu fforddio, o ystyried y diffyg cyllid i ddilyn nifer fawr o gyfarwyddebau gan Lywodraeth Cymru. Pryd all ysgolion ddisgwyl cyllid priodol i ddilyn rhethreg y Llywodraeth hon? Sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y cyllid ar gyfer cynorthwywyr addysgu ar gael fel nad ydym yn colli mwy nag yr ydym wedi'i wneud yn barod?
Yn olaf, Gweinidog, fel yr wyf wedi'i ddweud o'r blaen, wrth ddatgan pryderon i chi yn y pwyllgor ac ar lawr y Senedd hon mewn perthynas â'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yn ein hysgolion wrth weithredu'r diwygiadau ADY newydd, mae pob ysgol rwyf wedi ymweld â hi ledled Cymru, yn ddieithriad, wedi sôn wrthyf am ei phryderon am beidio â chael digon o arian i ddarparu'r cymorth ADY sydd ei angen yn ein hysgolion, a hynny mewn ysgolion cynradd ac uwchradd. Dydy plant a phobl ifanc ddim yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar hyn o bryd. Mae cyllidebau ysgolion eisoes wedi eu hymestyn i'r eithaf, ac wrth aros yn hir am ddatganiadau i ddod yn ôl ar gyfer plant, mae'n rhaid i athrawon ymestyn eu hunain i addysgu dosbarth llawn o ddisgyblion yn ogystal â gorfod rhoi sylw i anghenion penodol iawn un, dau neu dri phlentyn, o bosibl, yn yr un dosbarth hwnnw. Dydw i ddim yn gwybod a ydych chi erioed wedi dysgu mewn ystafell ddosbarth, Gweinidog, ond mae'r sefyllfa honno bron yn amhosibl, sy'n golygu y bydd pob disgybl ar ei golled rhywsut heb unrhyw fai ar yr athro hwnnw. Mae hyn yn achosi straen diangen ar ein hathrawon, yn effeithio ar eu hiechyd meddwl eu hunain ac yn ychwanegu pwysau mawr o ran llwyth gwaith. Mae'n braf gweld eich bod wedi sôn am iechyd meddwl yn y datganiad, ond nid wyf am ddal fy ngwynt o ran pa mor dda y bydd hynny, oherwydd, os bydd yn debyg i'r cymorth iechyd meddwl rydych wedi'i ddarparu i fyfyrwyr, mae'n fethiant enfawr. Gweinidog, pryd y byddwn ni'n gweld ysgolion, o'r diwedd, yn cael yr help y mae ei ddirfawr angen arnynt er mwyn i staff ADY ymdopi â gofynion cynyddol ADY, gan leihau llwythi gwaith athrawon yn ein hysgolion?
I thank the Member for her questions. It's a somewhat quixotic approach to ask us to be funding schools from other commitments that have cross-party support in this Chamber in relation to expanding the size of the Chamber. I'll remind the Member that one of the principal purposes for that is to improve the capacity for scrutiny, which I'm sure we would all welcome in this Chamber.
I'm bound to say that, if she feels there's a contribution she can make to finding other sources of funding that the Welsh Government can deploy in support of schools, she can look no further than the other end of the M4, where her friends in Parliament are imposing incredible constrictions on public spending right across the UK. What we have done in Wales is to prioritise education and other public services within the constraints of the budget that we face. The funding settlement we had from the Chancellor only a matter of weeks ago went nowhere towards meeting the impact on our budgets here in Wales of cost-of-living pressures and inflation.
She is right to say that schools are facing very, very difficult budgets. I started my day today talking to a head about some of the difficult choices they would need to make. Local authority budgets are also under pressure, as, indeed, are ours. The solution to that, I'm afraid, is the election of a Labour Government in Westminster, committed as we are here in Wales to investing in public services—[Interruption.] I think she might more profitably spend her time advocating for that in Westminster.
Subject to that caveat, the points that she makes in relation to recruitment pressures are sometimes very real, as I acknowledged previously. She will know from our many discussions in this Chamber what plans this Government has to increase recruitment, and she will also know that the recruitment levels are actually stable. That's what the data tells us in Wales. I understand the point that she's making, it has a political attraction for her, but the data tells us a slightly different story, and I think it's imperative that we do look at that evidence.
She talks about budgets being slashed. That is not the case. As she will know, we've increased the budgets for pupil development grant, we've continued the funding that goes direct to schools to be used flexibly to continue dealing with the impact of COVID pressures, and she will know from her apparently many visits to schools that most heads find the flexibility of that funding very attractive indeed. So, we're very happy to be able to continue providing that funding.
In relation to ALN reforms, she'll remember from the discussion that we had in committee—she will recall, I think, what we discussed then—that we've invested significant further moneys into the reform programme. It's—[Interruption.] I'm sorry, I can't quite hear the Member. I don't know if she wants to intervene on me, but—
Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Mae hi braidd yn afrealistig i ofyn i ni ariannu ysgolion o ymrwymiadau eraill sydd â chefnogaeth drawsbleidiol yn y Siambr hon mewn perthynas ag ehangu maint y Siambr. Hoffwn atgoffa'r Aelod mai un o brif ddibenion hynny yw gwella'r gallu i graffu, ac rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn croesawu hynny yn y Siambr hon.
Rhaid imi ddweud, os yw hi'n teimlo bod cyfraniad y gall hi ei wneud i ddod o hyd i ffynonellau cyllid eraill y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio i gefnogi ysgolion, does dim rhaid iddi edrych ymhellach na phen arall yr M4, lle mae ei ffrindiau yn y Senedd yn gosod cyfyngiadau anhygoel ar wariant cyhoeddus ledled y DU. Yr hyn rydym ni wedi'i wneud yng Nghymru yw blaenoriaethu addysg a gwasanaethau cyhoeddus eraill o fewn cyfyngiadau'r gyllideb sy'n ein hwynebu. Nid oedd y setliad ariannu a gawsom gan y Canghellor ychydig wythnosau'n unig yn ôl yn agos at fodloni effaith pwysau costau byw a chwyddiant ar ein cyllidebau yma yng Nghymru.
Mae hi'n iawn i ddweud bod ysgolion yn wynebu cyllidebau anodd iawn, iawn. Dechreuais fy niwrnod heddiw yn siarad â phennaeth am rai o'r dewisiadau anodd y byddai angen iddo eu gwneud. Mae cyllidebau awdurdodau lleol hefyd dan bwysau, yn yr un modd â'n rhai ni. Yr ateb i hynny, mae gen i ofn, yw ethol Llywodraeth Lafur yn San Steffan, sydd mor ymrwymedig ag yr ydym ni yma yng Nghymru i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus—[Torri ar draws.] Rwy'n credu y gallai hi dreulio ei hamser yn fwy buddiol yn eirioli dros hynny yn San Steffan.
Yn amodol ar y cafeat hwnnw, mae'r pwyntiau y mae'n eu gwneud mewn perthynas â phwysau recriwtio weithiau'n real iawn, fel y gwnes i gydnabod yn flaenorol. Bydd hi'n gwybod o'n trafodaethau niferus yn y Siambr hon pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth hon i recriwtio mwy o bobl, a bydd hi hefyd yn gwybod bod y lefelau recriwtio yn sefydlog mewn gwirionedd. Dyna mae'r data yn ei ddweud wrthym yng Nghymru. Rwy'n deall y pwynt y mae'n ei wneud, mae ganddo atyniad gwleidyddol iddi, ond mae'r data'n adrodd stori ychydig yn wahanol, ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod ni'n edrych ar y dystiolaeth honno.
Mae hi'n sôn am gyllidebau'n cael eu cwtogi. Nid yw hynny'n wir. Fel y bydd hi'n gwybod, rydym wedi cynyddu'r cyllidebau ar gyfer grant datblygu disgyblion, rydym wedi parhau â'r cyllid sy'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion i'w ddefnyddio'n hyblyg i barhau i ymdrin ag effaith pwysau COVID-19, a bydd hi'n gwybod o'i hymweliadau niferus ag ysgolion, yn ôl pob golwg, bod y rhan fwyaf o benaethiaid yn gweld hyblygrwydd y cyllid hwnnw'n ddeniadol iawn. Felly, rydym yn hapus iawn i allu parhau i ddarparu'r cyllid hwnnw.
O ran diwygiadau ADY, bydd hi'n cofio o'r drafodaeth a gawsom yn y pwyllgor—bydd hi'n cofio, rwy'n credu, beth wnaethon ni drafod bryd hynny—ein bod ni wedi buddsoddi llawer mwy o arian ychwanegol yn y rhaglen ddiwygio. Mae'n—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, dydw i ddim yn gallu clywed yr Aelod. Wn i ddim a yw hi am ymyrryd arnaf i, ond—
No, no. This is a statement. Please, I want to hear what the Minister's got to say. Minister.
Na, na. Datganiad yw hwn. Hoffwn glywed beth sydd gan y Gweinidog i'w ddweud. Gweinidog.
Thank you, Llywydd dros dro. So, for this year, we’ve invested a further £12 million and, indeed, £10 million of that’s gone directly to schools in order for them to be able to increase capacity for introducing what are very complex reforms. And she will also know that in responding to the points that the profession have made directly to us about the need for a little bit of extra flexibility, in particular to manage workload pressures, we’ve increased the transition period from three to four years, which is having an effect in schools and enabling people to deploy their resources more flexibly, in a way that I hope they find helpful.
The point she makes about mental health, I’m afraid, is not borne out by reality. She will, I think, know from the very important work the committee of which she is a member has recently done about the Government’s commitment to a whole-school approach to mental health and well-being. That’s focused on pupils but also learners, and I reminded her in my statement of the additional support we’re providing, through Education Support, now able to reach many, many more schools, which helps with the particular pressures that some staff may feel in terms of mental health and well-being, and I’m sure she’d welcome that.
Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. Felly, ar gyfer eleni, rydym wedi buddsoddi £12 miliwn arall ac, yn wir, mae £10 miliwn o hynny wedi mynd yn uniongyrchol i ysgolion er mwyn iddynt allu cynyddu'r capasiti i gyflwyno diwygiadau cymhleth iawn. A bydd hi'n gwybod hefyd, wrth ymateb i'r pwyntiau y mae'r proffesiwn wedi'u gwneud yn uniongyrchol i ni am yr angen am ychydig bach o hyblygrwydd ychwanegol, yn enwedig i reoli pwysau llwyth gwaith, ein bod wedi cynyddu'r cyfnod pontio o dair i bedair blynedd, sy'n cael effaith mewn ysgolion ac yn galluogi pobl i ddefnyddio eu hadnoddau yn fwy hyblyg, mewn ffordd yr wyf yn gobeithio y byddant yn ei chael yn ddefnyddiol.
Nid oes tystiolaeth o'r pwynt y mae'n ei wneud am iechyd meddwl, mae gen i ofn. Fe fydd hi'n gwybod, rwy'n credu, o'r gwaith pwysig iawn y mae'r pwyllgor y mae hi'n aelod ohono wedi ei wneud yn ddiweddar ynglŷn ag ymrwymiad y Llywodraeth i ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant. Mae'r gwaith hwnnw'n canolbwyntio ar ddisgyblion, ond ar ddysgwyr hefyd, ac atgoffais hi yn fy natganiad o'r gefnogaeth ychwanegol rydym yn ei darparu, drwy Education Support, sydd bellach yn gallu cyrraedd llawer, llawer mwy o ysgolion, sy'n helpu gyda'r pwysau penodol y gall rhai staff fod yn eu teimlo o ran iechyd meddwl a llesiant, ac rwy'n siŵr y byddai'n croesawu hynny.
Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw, ac yn amlwg mae Plaid Cymru yn croesawu holl ymdrechion Llywodraeth Cymru i drio gwella amodau gwaith athrawon, ac yn sicr o ran lleihau llwyth gwaith. Mae hon yn broblem; dyw hi ddim yn broblem unigryw i Gymru, ychwaith. Rydym ni wedi gweld bod yna gwynion mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig a thu hwnt o ran yr heriau sy’n wynebu’r gweithlu addysg. Ac yn sicr, fel llywodraethwraig ers nifer o flynyddoedd, mae fy edmygedd yn fawr i athrawon, sy’n gwneud gwaith aruthrol. Ac rydym ni yn gwybod bod yna bwysau mawr wedi bod arnyn nhw dros flynyddoedd ac mae hynny wedi ei gydnabod gennych chi, Weinidog, gennym ninnau fel llefaryddion, ac yn sicr fel rhywun oedd wedi trio addysgu o gartref yn ystod COVID, mae edmygedd rhywun wedi mynd hyd yn oed yn uwch tuag at athrawon i weld faint o sgil ydy hi, oherwydd mae hi’n sgil gallu addysgu; dydy o ddim yn rhywbeth mae unrhyw un yn gallu ei wneud. Ac rydym ni hefyd i gyd yn gwybod am yr athrawon hynny sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau plant a phobl ifanc bob dydd yma yng Nghymru.
Ond mae yna broblem, ac rydych chi'n cydnabod hynny yn hyn, o ran rydyn ni i gyd yn gwybod beth ydy effaith gormod o lwyth gwaith. Rydych chi'n cydnabod hynny yn y datganiad, ond yr hyn rydych chi'n cyfeirio ato fo ydy ein bod ni ddim, efallai, yn gwybod sut i ddatrys yr heriau hyn. Ac a gaf fi ofyn, felly—oherwydd doeddwn i jest ddim yn siŵr o'r datganiad; mi oeddech chi’n dechrau efo hynny, yn dweud heriol, ac yn gorffen efo rhywbeth—oedd yna rai cynigion oedd wedi dod gerbron, felly, gan yr undebau nad oedd yn bosib mynd â nhw ymhellach, ac ati? Jest eisiau deall hynny ydw i, oherwydd yn amlwg, dwi’n meddwl os oes yna heriau neu bethau rydych chi’n dal eisiau edrych yn bellach arnyn nhw sydd ddim, efallai, wedi’u crybwyll, mi fyddai hi’n ddifyr gwybod hynny.
Yn amlwg, mae yna gysylltiad hefyd rhwng recriwtio a llwyth gwaith yn aml wrth fynd i ysgolion a chlywed gan athrawon eu bod nhw’n methu cael staff i mewn i gyfro amser cinio, er enghraifft, a bod staff yn gorfod gwneud hynny, neu fod yna heriau yn ystod y gwyliau haf weithiau efo rhai o’r rhaglenni sy’n gweithio er mwyn agor ysgolion i fyny, neu efallai fod yn bresennol yn yr ysgol, bod hynny weithiau’n disgyn ar athrawon i fod yn gwneud hynny oherwydd y problemau recriwtio. Felly, yn sicr, dwi’n meddwl bod hyn yn cyd-fynd efo datganiadau blaenorol gennych chi hefyd o ran sut ydym ni’n gwneud y gweithlu addysg yn fwy atyniadol i fwy o bobl. Dydy o ddim jest yn ddatrysiad, nac ydy, o ran lleihau llwyth gwaith?
Ond os caf i ofyn yn benodol, felly, o ran edrych ar gadw a recriwtio athrawon, pa mor bwysig ydych chi’n meddwl yw hi ein bod ni'n cael y datrysiad yn gywir o ran llwyth gwaith yn benodol? Rydych chi wedi cyfeirio hefyd o ran athrawon llanw, sydd wrth gwrs yn rhywbeth rydyn ni wedi bod yn cydweithio arno fo, a’r system newydd ym mis Medi. Faint o gyfathrebu ac ati fydd gydag ysgolion ynglŷn â hynny i sicrhau eu bod nhw’n deall y system newydd, gobeithio, yn arbed amser ac yn ei chael hi’n haws o ran y recriwtio?
Mae yna nifer o ddatrysiadau yr ydych chi wedi eu hamlinellu, ond yn sicr, o ran anghenion dysgu ychwanegol, dwi’n meddwl bod yna lot o groesawu wedi bod o’r flwyddyn ychwanegol honno, ond o ran sicrhau bod gennym ni'r staff priodol yn fan yna, dwi’n meddwl eich bod chi wedi cydnabod yn flaenorol hefyd fod yna broblemau efo recriwtio fan yna. Felly, a ydych chi'n gweld hyn fel rhywbeth holistig, yn lle’n bod ni’n edrych mewn seilos? Yn amlwg, rydych chi wedi amlinellu’r gwaith pwysig sy'n digwydd o ran rhanddeiliaid addysg efo'r grwpiau gwahanol sy'n edrych ar wahanol agweddau, ond dwi'n cymryd bod hyn yn plethu efo'r gwaith recriwtio hefyd. Jest eisiau sicrhad o hynny. Diolch, Weinidog.
Thank you, Minister, for the statement today, and clearly Plaid Cymru welcomes all the Welsh Government’s efforts to try and improve the working conditions of teachers, and certainly in terms of reducing workload. This is a problem; it’s not unique to Wales, either. We have seen complaints in other parts of the UK and beyond in terms of the challenges facing the education workforce. And certainly, as a school governor over many years, my admiration for teachers is great; they do incredible work. And we do know that there has been huge pressure on them for years and that’s been acknowledged by you, Minister, by us as spokespeople, and certainly as one who tried to home-educate during COVID, one’s admiration for teachers has grown even more in seeing what a skill that is, because it is a skill to teach; it’s not something that anyone can do. And we also all know of those teachers who make a real difference to the lives of children and young people every day here in Wales.
But there is a problem, and you acknowledge that in this, in that we all know what the impact of too great a workload is. You recognise that in the statement, but what you refer to is that we don’t perhaps know how to resolve these challenges. And can I ask, therefore—because I wasn’t quite sure from the statement; you started with that point, said it was challenging and then finished with something else—were there some proposals put forward by the unions that couldn’t be taken further, and so on? I just wanted to understand that, because clearly, if there are challenges or things that you want to look at in more detail that haven’t been mentioned, it would be interesting to know that.
Clearly, there is a link between recruitment and workload very often in visiting schools and hearing from teachers that they can’t recruit staff to cover lunch times, for example, and the teachers have to do that, or that there may be challenges during the summer holidays with some of the programmes to open schools up, or perhaps attendance at school, and that that sometimes falls on teachers to be dealing with that because of these recruitment issues. So, certainly, I think this corresponds with previous statements that you’ve made in terms of how we make the education workforce more attractive to more people. It’s not just a solution in terms of reducing workload, is it?
But if I could ask specifically, therefore, in looking at the recruitment and retention of teachers, how important do you think it is that we do get that solution right in terms of workload specifically? You’ve also referred to supply teachers, which is something that we’ve been working on, and the new system to be introduced in September. So, how much communication will there be with schools on that to ensure that they understand the new system, which will hopefully save time and make it easier to recruit?
There are a number of solutions that you have outlined, but certainly, in terms of additional learning needs, I think there’s been a warm welcome to the provision of that additional year, but in terms of ensuring that we have the appropriate staff in place there, I think you have previously acknowledged that there are recruitment issues there. So, do you see this as a holistic approach, rather than it being siloed? Clearly, you’ve outlined the important work happening in terms of education stakeholders with the different groups looking at different aspects, but I assume that this all dovetails with the recruitment work too. I just want assurance on that. Thank you, Minister.
Diolch, Heledd Fychan, am y cwestiynau pwysig hynny. A gaf i ategu'r hyn wnaeth hi ddweud ar y cychwyn am ba mor ddiolchgar rŷn ni i'n hathrawon a'r cynorthwywyr am y gwaith maen nhw'n ei wneud? Mae wir yn bwysig ein bod ni'n dathlu y gwaith maen nhw'n ei wneud. Mae'n gyfle i rywun fynd i mewn i broffesiwn sy'n gallu cael effaith ar fywydau a chwrs bywydau cannoedd neu efallai, mewn rhai achosion, miloedd o bobl, ac mae hynny'n rhywbeth eithaf unigryw, rwy'n credu, felly mae'n bwysig ein bod ni'n dathlu hynny hefyd wrth edrych ar rai o'r heriau sydd yn y system hefyd.
O ran y cwestiwn cyntaf, hynny yw, beth rŷn ni wedi gallu dod o hyd iddynt o ran datrysiadau ac ati, jest i egluro hynny. Pan sefydlwyd y grŵp yn gychwynnol, gwnaethpwyd ymdrech i edrych ar bethau ymarferol a allai gwneud gwahaniaeth, ac roedd rhyw dri neu bedwar peth wnaeth y grŵp benderfynu yn gynnar eu bod nhw'n gallu gwneud gwahaniaeth yn eu cylch. Maen nhw wedi gwneud hynny. Ar ôl y cyfnod COVID, gwnaeth y grŵp ddod o hyd i ryw, efallai, 15 o bethau tymor byr a thymor canol oedd yn heriau i fynd i'r afael â nhw, ac mae hi wedi bod, efallai, yn fwy heriol yn ymarferol i gael datrysiadau i'r rheini. Ond mae'r gwaith wedi bod yn bwysig, oherwydd yng nghyd-destun y negodiadau rŷm ni wedi cael gyda'r undebau dysgu a gyda'r cynghorau lleol dros yr wythnosau diwethaf, mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn sail i'r trafodaethau ac wedi caniatáu inni efallai symud yn gynt i edrych ar elfennau o hynny, gan fod cymaint o drafod wedi digwydd ar rai o'r pethau ymarferol hynny. Felly, dwi ddim yn anobeithiol o bell ffordd. Rwy'n credu bod y gwaith rŷm ni wedi bod yn ei wneud yn bwysig, a nawr mae'n ein helpu ni i ddatrys rhai o'r heriau sydd wedi bod yn destun i'r negodiadau, felly mae hynny'n beth cadarnhaol iawn.
Gwnaethoch chi ofyn y cwestiwn: a ydy'r llwyth gwaith ynghlwm â'r cwestiwn o recriwtio? Wel, mae hynny, efallai, yn sicr yn wir. Mae bod yn athro neu'n gynorthwywr yn golygu bod llwyth gwaith sylweddol yn dod gyda hynny. Gallwn ni ddim osgoi hynny. Ond y dasg i ni yw sicrhau ein bod ni'n edrych o bryd i'w gilydd ar y cyfanrwydd a gweld os oes yn dal angen, efallai, rhai o'r pethau sy'n dod, am resymau da, dros y blynyddoedd, ond mae diwygio wedi bod yn y system, felly mae'n rhaid i ni edrych os ydy'r diwygio hynny yn rhoi cyfleoedd i ni efallai wneud pethau mewn ffyrdd gwahanol, ac efallai tynnu i ffwrdd rhai elfennau o'r hen system, os hoffech chi. Gwnes i roi ambell enghraifft o hynny yn fy sylwadau ar y cychwyn. Felly, mae hynny'n rhan bwysig ohono fe hefyd.
Gwnaethoch chi sôn am anghenion dysgu arbennig. Mae gwaith penodol yn digwydd i edrych ar gyfrifoldebau yr ALNCOs, ac rwy'n disgwyl clywed erbyn diwedd y flwyddyn hon, erbyn mis Rhagfyr, beth yw cynnyrch y broses honno. Rwy'n gobeithio cawn ni gyngor ynglŷn â sut allwn ni fynd i'r afael ag edrych ar hynny. Ond mae lot o waith ymarferol iawn yn digwydd, fel gwnes i ddweud yn fy natganiad, a byddaf yn edrych ymlaen at roi diweddariad pellach i Aelodau maes o law.
Thank you, Heledd Fychan, for those important questions. Could I echo what she said at the outset in terms of how grateful we are to our teachers and teaching assistants for the work that they do? It's very important that we celebrate the work that they do. It's an opportunity for a person to go into a profession that can have an impact on the course of hundreds of lives, and perhaps thousands of lives, and that's unique, I think, so it's important that we do celebrate that as we look at some of the challenges facing us in the system as well.
In terms of the first question, what we have been able to find solutions in respect of, just to explain that. When the group was established, an effort was made to look at practical elements that could make a difference, and there were three or four things that the group decided on early on, in terms of the fact that they could make a difference. They have done that. After the COVID period, the group found maybe 15 short and medium-term things that were challenges that could be tackled, and it has been perhaps more challenging, practically, to obtain solutions to those. But that work has been important, because in the context of the negotiations that we've had with the teaching unions and with local councils over recent weeks, that work has been the basis for those discussions and has allowed us to move more quickly to look at elements of that, given that so much discussion has happened on some of those practical elements. So, I'm hopeful. I think that the work that we have done is important, and now it's helping us to resolve some of the challenges that have been discussed in the negotiations, so that's very positive.
You asked a question about whether workload is related to recruitment. Well, that's certainly possibly true. Being a teacher or a teaching assistant means that you have a significant workload. We can't avoid that. But the task for us is ensuring that we look from time to time at the holistic picture, to see whether we still need some of the things that have been put in place, for good reasons, over the years, but there has been reform in the system, so we have to look at whether that reform offers us opportunities to do things in different ways, and take away some of those elements of the old system, if you like. I gave some examples of that in my opening remarks. So, that's an important part of it too.
You mentioned additional learning needs. Specific work is happening to look at the responsibilities of the ALNCOs, and I'm expecting to hear by the end of this year, by December, what the output of that process is. I hope that we'll have some advice on how we can tackle that. But a lot of good practical work is happening, as I said in my statement, and I'm looking forward to providing a further update to Members in due course.
Ac yn olaf, Rhianon Passmore.
And finally, Rhianon Passmore.
Diolch. Minister, I welcome your statement today, and the mitigations and initiatives articulated, and your recognition of the extreme commitment and passion of schools across Wales. This year alone I have witnessed and wish to acknowledge here the truly fantastic work being carried out in Islwyn schools, such as Fleur de Lys, Pengam, Blackwood, Markham and Bryn primaries and Islwyn and Newbridge high schools, from their Estyn inspections, visits to Islwyn schools, or meeting them here in the Senedd.
Teachers consistently strive and highlight to me the impacts and issues of excessive workload, the stress of increasing mandates and roles and managing inspections, and, increasingly, retention and recruitment. I know, Minister, that you're a strong advocate for ensuring that teachers spend more time teaching, and thereby spend more one-on-one time with our children, and this statement will be welcomed.
We are all aware of the tragic circumstances of the death of Ruth Perry, following an Ofsted inspection, as I've highlighted in this place previously, and of course Estyn's future role. This extreme event, though, is a tragic reminder to us all of the very important balance that needs to be maintained when we consider those real pressures that school communities are under collectively.
Minister, how will the Welsh Government then continue to ensure that the voice of the classroom practitioner and school governors—the largest cohort of volunteers in Wales—is able to be fully heard as reforms and new measures are introduced and strategically embedded across Wales?
Diolch. Gweinidog, rwy'n croesawu eich datganiad heddiw, a'r mesurau lliniaru a'r mentrau a nodwyd, a'ch cydnabyddiaeth o ymrwymiad mawr a brwdfrydedd ysgolion ledled Cymru. Eleni yn unig, rwyf wedi bod yn dyst i, ac rwy'n dymuno cydnabod yma, y gwaith gwirioneddol wych sy'n cael ei wneud yn ysgolion Islwyn, fel ysgolion cynradd Fleur de Lys, Pengam, y Coed Duon, Markham a Bryn ac ysgolion uwchradd Islwyn a Threcelyn, o'u harolygiadau Estyn, ymweliadau ag ysgolion Islwyn, neu eu cyfarfod yma yn y Senedd.
Mae athrawon yn ymdrechu'n gyson ac yn tynnu fy sylw at effeithiau a materion llwyth gwaith gormodol, y straen sy'n gysylltiedig â mandadau a rolau cynyddol a rheoli arolygiadau, ac, yn fwyfwy, cadw a recriwtio. Gwn, Gweinidog, eich bod yn eiriolwr cryf dros sicrhau bod athrawon yn treulio mwy o amser yn addysgu, a thrwy hynny'n treulio mwy o amser unigol gyda'n plant, a bydd y datganiad hwn yn cael ei groesawu.
Mae pob un ohonom yn ymwybodol o amgylchiadau trasig marwolaeth Ruth Perry, yn dilyn arolygiad Ofsted, fel yr wyf wedi tynnu sylw ato yn y lle hwn o'r blaen, ac wrth gwrs rôl Estyn yn y dyfodol. Mae'r digwyddiad eithafol hwn, fodd bynnag, yn fodd trasig i atgoffa pob un ohonom am y cydbwysedd pwysig iawn y mae angen ei gynnal pan ydym yn ystyried y pwysau gwirioneddol hynny sydd ar gymunedau ysgol ar y cyd.
Gweinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru felly'n parhau i sicrhau bod llais yr ymarferydd ystafell ddosbarth a llywodraethwyr ysgolion—y garfan fwyaf o wirfoddolwyr yng Nghymru—yn gallu cael ei glywed yn llawn wrth i ddiwygiadau a mesurau newydd gael eu cyflwyno a'u hymgorffori'n strategol ledled Cymru?
I thank Rhianon Passmore for that question, and she's right to say that we need to look at all the participants in our education landscape, if you like, to see whether the balance of expectation is in the right place, and we've been engaging, as I mentioned earlier, with Estyn in relation to that. There are certainly areas around mock inspections and the very intense preparation for inspections that, frankly, are not consistent with our new approach to the curriculum. So, there are some obvious ways in which we could ameliorate some of those pressures that, you know, have been introduced for good and understandable reasons, but for a regime that is no longer in place. So, there are some practical things. And, as she says, it's so important, isn't it, to listen to the experience of people and to hear what they are saying to us. Obviously, there are some things we can address. There are other things that we can't. But it's really important that we listen and, I think, the proposals that we are taking into those discussions are very, very much shaped and influenced by what we've heard from practitioners over the last few weeks in the course of those negotiations.
Diolch Rhianon Passmore am y cwestiwn hwnnw, ac mae hi'n iawn i ddweud bod angen inni edrych ar yr holl gyfranogwyr yn ein tirwedd addysg, os mynnwch, i weld a yw cydbwysedd y disgwyliad yn y lle iawn, ac fel y soniais yn gynharach, rydym wedi bod yn ymgysylltu ag Estyn mewn perthynas â hynny. Yn sicr, mae meysydd ynghylch ffug arolygiadau a'r paratoadau dwys iawn ar gyfer arolygiadau nad ydynt yn gyson â'n dull newydd o ymdrin â'r cwricwlwm, mewn gwirionedd. Felly, mae rhai ffyrdd amlwg y gallem leddfu rhai o'r pwysau hynny sydd wedi'u cyflwyno, a hynny am resymau da a dealladwy, ond ar gyfer cyfundrefn nad yw'n bodoli mwyach. Felly, mae rhai pethau ymarferol. Ac, fel mae hi'n dweud, mae mor bwysig, onid yw e, i wrando ar brofiad pobl a chlywed yr hyn maen nhw'n ei ddweud wrthym. Yn amlwg, mae yna rai pethau y gallwn ni fynd i'r afael â nhw. Mae yna bethau eraill na allwn fynd i'r afael â nhw. Ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ac rwy'n credu bod y cynigion rydym yn mynd â nhw i mewn i'r trafodaethau hynny wedi'u ffurfio a'u dylanwadu i raddau helaeth gan yr hyn rydym wedi'i glywed gan ymarferwyr dros yr ychydig wythnosau diwethaf yn ystod y trafodaethau hynny.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae eitem 6, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, wedi ei ohirio.
Item 6, namely the statement by the Deputy Minister of Social Services, has been postponed.
Felly, symudwn ni ymlaen i eitem 7, sef Gorchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023, a dwi, unwaith eto, yn galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles.
Therefore, we move on to item 7, which is the Education Workforce Council (Additional Categories of Registration) (Wales) Order 2023, and, once again, I call on the Minister for Education and Welsh Language to move the motion. Jeremy Miles.
Cynnig NDM8263 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Ebrill 2023.
Motion NDM8263 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Education Workforce Council (Additional Categories of Registration) (Wales) Order 2023 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 April 2023.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n cyflwyno cynnig i gymeradwyo Gorchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023. Prif ffocws y Gorchymyn yw diwygio'r categorïau ar gyfer ymarferwyr addysg sydd angen cofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg. Yng Nghymru, rŷn ni am i bawb fwynhau profiad addysg sy'n ddiogel a chadarnhaol, er mwyn sicrhau bod dysgwyr yn cyflawni eu potensial. Mae cofrestru gyda'r cyngor yn golygu y gall y cyhoedd gael sicrwydd bod y bobl sy'n gweithio yn y byd addysg yng Nghymru yn addas i wneud hynny. Mae'r rheini sydd wedi cofrestru yn dangos ymrwymiad i gynnal a gwella safonau er budd y plant a'r bobl ifanc sy'n edrych i fyny atyn nhw. Mae cofrestru hefyd yn cynnig llwybr i unigolion neu sefydliadau godi pryderon, ac i'r pryderon hynny gael eu hymchwilio yn annibynnol.
Thank you, Llywydd dros dro. I move the motion to approve the Education Workforce Council (Additional Categories of Registration) (Wales) Order 2023. The main focus of the Order is to amend the categories for education practitioners who need to register with the Education Workforce Council. In Wales, we want everyone to enjoy an education that is safe and positive in order to ensure that learners achieve their potential. Registering with the council means that the public can be assured that the people working in education in Wales are appropriate to do that. Those registered show a commitment to maintain and improve standards for the benefit of the children and young people who look up to them. Registration also provides a route for individuals or organisations to raise concerns, and for those concerns to be looked into independently.
In March 2022 and again in November 2022, we consulted on how we would update and strengthen the current regulation requirements of those working with our children and young people. With broad support for the proposals and the draft legislation, this Order will now positively reinforce the professionalism of the education workforce. This Order will ensure more practitioners have the confidence of the public because they can demonstrate they have the skills, knowledge and character to safely and effectively carry out the duties required of their profession. Teaching and learning staff in mainstream and independent schools, independent special post-16 institutions, and youth work settings will now have parity with their peers. This is an important step in supporting the work to review the current arrangements for regulating independent schools in Wales, and in carrying out recommendations put forward by the Children's Commissioner for Wales and the interim youth work board. I therefore ask Members to approve the Order today.
Ym mis Mawrth 2022 ac eto ym mis Tachwedd 2022, fe wnaethom ymgynghori ar sut y byddem yn diweddaru ac yn cryfhau gofynion rheoleiddio cyfredol y rhai sy'n gweithio gyda'n plant a'n pobl ifanc. Gyda chefnogaeth eang i'r cynigion a'r ddeddfwriaeth ddrafft, bydd y Gorchymyn hwn nawr yn atgyfnerthu proffesiynoldeb y gweithlu addysg mewn modd cadarnhaol. Bydd y Gorchymyn hwn yn sicrhau bod gan fwy o ymarferwyr hyder y cyhoedd oherwydd gallant ddangos bod ganddynt y sgiliau, yr wybodaeth a'r cymeriad i gyflawni'r dyletswyddau sy'n ofynnol yn eu proffesiwn yn ddiogel ac yn effeithiol. Nawr, bydd staff addysgu a dysgu mewn ysgolion prif ffrwd ac annibynnol, sefydliadau ôl-16 arbennig annibynnol, a lleoliadau gwaith ieuenctid bellach yn cael eu trin yn yr un ffordd â'u cymheiriaid. Mae hwn yn gam pwysig o ran cefnogi'r gwaith i adolygu'r trefniadau presennol ar gyfer rheoleiddio ysgolion annibynnol yng Nghymru, ac wrth gyflawni argymhellion a gyflwynwyd gan Gomisiynydd Plant Cymru a'r bwrdd gwaith ieuenctid dros dro. Felly, gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r Gorchymyn heddiw.
Dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr. Gwnaethom ystyried y Gorchymyn hwn ar 9 Mai, a gosodwyd ein hadroddiad i hysbysu'r Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma. Mae ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad hefyd ar gael i'r holl Aelodau.
Thank you. We considered this Order on 9 May, and our report was laid to inform Members in this afternoon's debate. The Government's response to our report is also available to Members.
Our report on the Order contained two technical points and two merits points, all of which required a response from Welsh Government, and I take the opportunity to thank the Minister for the response, which we were able to consider at our meeting yesterday afternoon.
The first technical point we have relates to Part 6 of the Order, which amends Schedule 2 to the Education (Wales) Act 2014 by adding four new categories of registered persons. Article 2 of the Order, which deals with the interpretation of the Order, includes the meaning of only two of the new categories, so we were unclear as to why this was the case. Now, in response, we have been told that the Welsh Government agrees with the point we've made, but doesn't consider that a reader would be misled.
The second technical reporting point in our report notes two issues with the way the Order updates the list in Schedule 1 to the 2016 Order of the approved youth worker qualifications. Firstly, this Order includes two qualifications already in the list, and secondly, an inconsistent approach has been taken to updating the list, in our view. The Welsh Government response to this reporting point agrees with us that there is unnecessary duplication and that the issue will be corrected when the Order is next amended. On the latter point, while agreeing with us, the Welsh Government does not consider, again, that the reader will be misled in any way by the inconsistent drafting approach and is not currently proposing to make any further amendments to the 2016 Order on this particular point.
On the merits points, the first merits point in our report notes our view that the title of the Order doesn't sufficiently reflect its content. In simple terms, the Welsh Government doesn't agree with us, and it is satisfied that the title gives a sufficient description of the nature of the statutory instrument. It's a point of disagreement, but that's fine.
Finally, our second merits point notes our concern that it is possible that not all the necessary amendments have been made via article 11 of the Order to Schedule 2 of the 2014 Act to remove the references from 'providing' services to 'supporting' the provision of services. The Welsh Government's response indicates that, while amendments have not been missed, it accepts that
'adopting a different form of words to express the same concept is not best practice.'
We have also been told that the Welsh Government does not consider this requires correction right now but will indeed consider this further when amending the instrument in the future. Diolch yn fawr iawn. Thank you to the Minister for your response.
Roedd ein hadroddiad ar y Gorchymyn yn cynnwys dau bwynt technegol a dau bwynt rhinweddau, yr oedd angen ymateb gan Lywodraeth Cymru ar bob un, a hoffwn achub ar y cyfle i ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb, y cawsom gyfle i'w ystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe.
Mae'r pwynt technegol cyntaf sydd gennym yn ymwneud â Rhan 6 o'r Gorchymyn, sy'n diwygio Atodlen 2 i Ddeddf Addysg (Cymru) 2014 drwy ychwanegu pedwar categori newydd o bersonau cofrestredig. Mae erthygl 2 o'r Gorchymyn, sy'n ymdrin â dehongli'r Gorchymyn, yn cynnwys ystyr dau o'r categorïau newydd yn unig, felly nid oeddem yn glir pam yr oedd hynny. Nawr, mewn ymateb, rydym wedi cael gwybod bod Llywodraeth Cymru yn cytuno â'r pwynt rydym wedi'i wneud, ond nid yw'n ystyried y byddai darllenydd yn cael ei gamarwain.
Mae'r ail bwynt adrodd technegol yn ein hadroddiad yn nodi dau fater o ran y ffordd y mae'r Gorchymyn yn diweddaru'r rhestr o gymwysterau gweithwyr ieuenctid cymeradwy yn Atodlen 1 i Orchymyn 2016. Yn gyntaf, mae'r Gorchymyn hwn yn cynnwys dau gymhwyster sydd eisoes ar y rhestr, ac yn ail, mae'r rhestr wedi'i diweddaru mewn ffordd anghyson, yn ein barn ni. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwynt adrodd hwn yn cytuno â ni bod dyblygu diangen ac yn nodi y bydd y mater yn cael ei gywiro pan fydd y Gorchymyn yn cael ei ddiwygio nesaf. Ar y pwynt olaf, er ei bod yn cytuno â ni, nid yw Llywodraeth Cymru yn ystyried, unwaith eto, y bydd y darllenydd yn cael ei gamarwain mewn unrhyw ffordd gan y dull drafftio anghyson ac nid yw'n bwriadu gwneud unrhyw ddiwygiadau pellach i Orchymyn 2016 ar y pwynt penodol hwn ar hyn o bryd.
Ar y pwyntiau rhinweddau, mae'r pwynt rhinweddau cyntaf yn ein hadroddiad yn nodi ein barn nad yw teitl y Gorchymyn yn adlewyrchu ei gynnwys yn ddigonol. Yn syml, nid yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â ni, ac mae'n fodlon bod y teitl yn rhoi disgrifiad digonol o natur yr offeryn statudol. Mae'n bwynt rydym yn anghytuno arno, ond mae hynny'n iawn.
Yn olaf, mae ein hail bwynt rhinweddau yn nodi ein pryder ei bod yn bosibl nad yw'r holl ddiwygiadau angenrheidiol wedi'u gwneud drwy erthygl 11 o'r Gorchymyn i Atodlen 2 o Ddeddf 2014 i ddileu'r cyfeiriadau o 'ddarparu' gwasanaethau i 'gefnogi' y gwaith o ddarparu gwasanaethau. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn nodi, er nad yw diwygiadau wedi'u methu, ei bod yn derbyn
'nad yw’n arfer orau mabwysiadu ffurf wahanol ar eiriau i gyfleu yr un cysyniad.'
Dywedwyd wrthym hefyd nad yw Llywodraeth Cymru yn ystyried bod angen cywiro hyn ar hyn o bryd, ond y bydd yn ystyried hyn ymhellach wrth ddiwygio'r offeryn yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn. Diolch i'r Gweinidog am eich ymateb.
Fe fyddwn ni yn amlwg yn cefnogi hyn, oherwydd mae yn allweddol bwysig. Fel rydych chi'n amlinellu, gofalu am ein plant a phobl ifanc yw'r ystyriaeth mwyaf pwysig yn hyn oll. Eisiau holi oeddwn i jest cwestiwn o ran y ffioedd yn arbennig o ran gweithwyr cymorth dysgu ysgol. Fel byddwch chi'n ymwybodol, mae nifer o bobl efallai'n gwneud y rôl yma yn rhan amser a ddim efo'r un tâl a chefnogaeth ac ati ag athrawon cymwysedig ac ati. O ran y ffi o £15 y flwyddyn, rydyn ni wedi clywed yn barod gan rai pobl sydd yn y categori hwn ei bod hi'n anodd o ran y proffesiwn efo recriwtio weithiau o ran cystadlu efo swyddi, efallai, mewn archfarchnadoedd ac ati, a'r heriau maen nhw'n eu hwynebu. Ai'r bwriad yw bod yr unigolion yn talu'r ffi yma neu a fydd yna gymorth ar gael os yw pobl yn y categori hwn yn ei chael hi'n anodd efallai ffeindio'r arian er mwyn gallu cofrestru?
Clearly, we will be supporting the Order because it is crucial, as you've outlined. Looking after our children and young people is the most important consideration in all of this. I did want to ask a question on the fees particularly in terms of learning support workers in schools. As you will be aware, many people undertake this role on a part-time basis; they don't have the same pay and conditions as qualified teachers. Now, I assume in terms of the £15 fee—we've heard from some people in this category that it's difficult with recruitment in competing with jobs in supermarkets, for example; there are a number of challenges that they face. Is it the intention that the individual pays this fee, or will there be support available if people in this category have difficulty in finding the money to register?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to reply.
Diolch, Llywydd. Diolch i Huw Irranca-Davies am ei gyfraniad, a diolch i'r pwyllgor am ei graffu manwl ar y cynnig. A diolch iddo am ddisgrifio'r trafodaethau rhyngom ni mewn ffordd oedd yn adlewyrchu hynny. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yn hapus i fynd yn eu blaenau i gefnogi'r cynnig yn sgil yr hyn mae Cadeirydd y pwyllgor wedi ei ddweud.
Roedd ffioedd yn un o'r pethau gwnaeth godi yn ystod yr ymgynghoriad. Byddwn ni yn ysgrifennu ymhellach, i esbonio'r hyn rŷn ni'n bwriadu ei wneud o ran ffioedd, i'r Aelod, ond dwi'n cymryd y pwynt mae hi'n ei wneud yn gyffredinol. Mae'n bwysig ein bod ni'n sicrhau bod y pethau yma ddim yn rhwystredigaethau i bobl ymuno â'r proffesiwn. Ond diolch i'r Aelod am ei chefnogaeth i'r cynnig rŷn ni'n ei wneud fel arall.
Thank you, Llywydd. I thank Huw Irranca-Davies for his contribution, and I thank the committee for their detailed scrutiny on the motion. And I thank him for describing the discussions between us in a way that reflected that, and I hope that Members will be content to support the motion following what the Chair of the committee has said.
Fees were one of the things that did arise during the consultation. We will be writing further, to explain what we intend to do in terms of fees, to the Member, but I do take the point that she made generally. It's important that we do ensure that these things aren't barriers to people joining the profession, but I thank the Member for her support for the motion that we're making otherwise.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Ac felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. That motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitemau 8 a 9 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, gwnawn ni drafod y ddau gynnig yma gyda'i gilydd, rheoliadau 2023 ar Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016.
Items 8 and 9 are next. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions will be taken together, the 2023 regulations on the Renting Homes (Wales) Act 2016.
Gwnaf i alw ar y Gweinidog i wneud y cyhoeddiad yna, gan fod neb yn gwrthwynebu. Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.
I will call on the Minister to move the motion, as there is no objection. The Minister for Climate Change, Julie James.
Cynnig NDM8262 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 3 Ebrill 2023.
Motion NDM8262 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2023 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 3 April 2023.
Cynnig NDM8261 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Ebrill 2023.
Motion NDM8261 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 12 and Consequential Amendment) Regulations 2023 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 April 2023.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Llywydd. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2023 make necessary changes to the Rent Act 1977 in order to ensure housing law is coherent, following the coming into force of the Renting Homes (Wales) Act 2016. Unfortunately, these amendments were not included in the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022, which made consequential amendments to 34 other pieces of primary legislation. The regulations provide for a succession to a secure contract under the 2016 Act where previously it would have been to an assured tenancy under the Housing Act 1988. Such successions are possible, for example where a Rent Act statutory tenant dies but a family member lives in the property. A secure contract provides similar security of tenure to an assured tenancy, and so is the most appropriate type of contract. Related consequential amendments are also included in the regulations. I am grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for reporting on these regulations, and I ask Members to approve them.
The second set of regulations being debated today are the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 12 and Consequential Amendment) Regulations 2023. The regulations amend Schedule 12 to the 2016 Act to provide clarity in relation to the landlord's obligations to ensure a written statement for any substitute contract. In addition, clarity is also provided around the issuing of written statements where a change of contract holder has taken place under a converted contract before 1 June 2023. This reflects our long-standing policy that contract holders should always have a written statement of their contract. This will mean that where a substitute contract arises before 1 June 2023, a landlord will be required to provide a written statement by 14 June 2023. The same 14 June deadline to provide a written statement will also apply where a change in the contract holder has occurred in relation to a converted contract before 1 June 2023. In order to achieve the clarity being sought, some further minor technical changes to Schedule 12 are also required. Again, I'm grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for reporting on these regulations. We have responded formally to the technical and merits scrutiny points that needed a response. The committee raised some additional minor points that did not require a formal response and we have made some minor amendments to the regulations to address some of these. The effective meaning of the legislation remains unchanged, and I'd therefore ask Members to approve those regulations. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023 yn gwneud newidiadau angenrheidiol i Ddeddf Rhenti 1977 er mwyn sicrhau bod cyfraith tai yn gydlynol, ar ôl i Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ddod i rym. Yn anffodus, ni chafodd y diwygiadau hyn eu cynnwys yn Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022, a wnaeth ddiwygiadau canlyniadol i 34 darn arall o ddeddfwriaeth sylfaenol. Mae'r rheoliadau'n darparu ar gyfer olyniaeth i gontract diogel o dan Ddeddf 2016 lle byddai wedi bod i denantiaeth sicr o dan Ddeddf Tai 1988. Mae olyniaeth o'r fath yn bosibl, er enghraifft lle mae tenant statudol Deddf Rhenti yn marw ond bod aelod o'r teulu yn byw yn yr eiddo. Mae contract diogel yn darparu diogelwch deiliadaeth tebyg i denantiaeth sicr, ac felly hwn yw'r math mwyaf priodol o gontract. Mae diwygiadau canlyniadol cysylltiedig hefyd wedi'u cynnwys yn y rheoliadau. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn, a gofynnaf i'r Aelodau eu cymeradwyo.
Yr ail gyfres o reoliadau sy'n cael eu trafod heddiw yw Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023. Mae'r rheoliadau'n diwygio Atodlen 12 i Ddeddf 2016 i roi eglurder mewn perthynas â rhwymedigaethau'r landlord i sicrhau datganiad ysgrifenedig ar gyfer unrhyw gontract newydd a roddir yn lle'r un gwreiddiol. Hefyd, rhoddir eglurder hefyd ynghylch rhoi datganiadau ysgrifenedig lle mae deiliad contract wedi newid o dan gontract wedi'i drosi cyn 1 Mehefin 2023. Mae hyn yn adlewyrchu ein polisi hirsefydlog y dylai deiliaid contractau gael datganiad ysgrifenedig o'u contract bob amser. Bydd hyn yn golygu, pan fydd contract newydd yn cael ei roi yn lle'r un gwreiddiol cyn 1 Mehefin 2023, y bydd yn ofynnol i landlord ddarparu datganiad ysgrifenedig erbyn 14 Mehefin 2023. Bydd yr un terfyn amser i ddarparu datganiad ysgrifenedig, sef 14 Mehefin, hefyd yn berthnasol pan fo newid o ran deiliad y contract mewn perthynas â chontract wedi'i drosi cyn 1 Mehefin 2023. Er mwyn sicrhau'r eglurder a geisir, mae angen gwneud rhai mân newidiadau technegol pellach i Atodlen 12 hefyd. Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn. Rydym wedi ymateb yn ffurfiol i'r pwyntiau craffu technegol a rhinweddau yr oedd angen ymateb iddynt. Cododd y pwyllgor rai pwyntiau bach ychwanegol nad oedd angen ymateb iddynt yn ffurfiol, ac rydym wedi gwneud rhai mân ddiwygiadau i'r rheoliadau i fynd i'r afael â rhai o'r rhain. Nid yw ystyr effeithiol y ddeddfwriaeth wedi newid, ac felly byddwn yn gofyn i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hynny. Diolch.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
The Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Lywydd, a'r Gweinidog hefyd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn ar 9 Mai ac mae ein hadroddiadau ar gael o'r agenda heddiw i hysbysu Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma.
Thank you, Llywydd, and the Minister as well. We considered these regulations on 9 May and our reports are available from today’s agenda to inform Members in this afternoon’s debate.
I will speak very briefly on the first of the regulations, which I will refer to as the consequential amendments regulations. Our report on the consequential amendments regs contains just one merits point, which highlights a letter we received from the Minister on 3 April 2023 informing the committee that consequential amendments to the Rent Act 1977 were not included in the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2022, which were made on 9 November and came into force on 1 December. So, those missed consequential amendments left the statue book in something of an uncertain position, and the Welsh Government was concerned about significant consequences for both tenants and landlords, and we understand that.
My committee’s report on the second instrument, which I will refer to as the amendment of Schedule 12 regulations, is more substantial, and we have reported one technical matter and two merits points. The technical reporting point in our report on the amendment of Schedule 12 regulations highlights what we saw as an inconsistency in the way that the Welsh language term for 'identity' has been used in the regulations and in the 2016 Act that they amend. We thank the Minister for the response to our report, which we were able to consider at our meeting yesterday afternoon. We note that you consider that the necessary legal effect has been achieved and, in your view, there is no ambiguity in the meaning.
The first merits point in our report on the amendment of Schedule 12 regulations again refers to the letter we received from the Minister on 3 April. We have simply noted that the Minister drew to our attention the timescales for making both of these instruments we are considering this afternoon.
In the second merits point in our report on the amendment of Schedule 12 regulations we have noted that no formal consultation has been undertaken:
'Due to the technical nature of the SI'.
But it was not clear to us whether the Welsh Government has made the relevant people aware that the changes are being made via these regulations, given that the Minister accepts, as set out in the explanatory memorandum, that the current position in Schedule 12 to the 2016 Act is unclear. In response, we have been told that the Welsh Government has provided a link to the draft regulations and explanatory memorandum to the landlord and the letting agency representatives, including the National Residential Landlords Association, Propertymark and Rent Smart Wales. Further, subject to the regulations being agreed by this Senedd, Rent Smart Wales have agreed to issue an update directly to landlords, and the Welsh Government will update the relevant renting homes guidance on its website. So, that's very good to hear. Diolch yn fawr iawn.
Fe siaradaf yn fyr iawn am y cyntaf o'r rheoliadau, y byddaf yn cyfeirio atynt fel y rheoliadau diwygiadau canlyniadol. Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau diwygiadau canlyniadol yn cynnwys un pwynt rhinweddau yn unig, sy'n tynnu sylw at lythyr a gawsom gan y Gweinidog ar 3 Ebrill 2023 yn hysbysu'r pwyllgor na chafodd diwygiadau canlyniadol i Ddeddf Rhenti 1977 eu cynnwys yn Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022, a wnaed ar 9 Tachwedd ac a ddaeth i rym ar 1 Rhagfyr. Felly, gadawodd y diwygiadau canlyniadol hynny a fethwyd y llyfr statud mewn sefyllfa ansicr, ac roedd Llywodraeth Cymru yn poeni am ganlyniadau sylweddol i denantiaid a landlordiaid, ac rydym yn deall hynny.
Mae adroddiad fy mhwyllgor ar yr ail offeryn, y cyfeiriaf ato fel diwygio rheoliadau Atodlen 12, yn fwy sylweddol, ac rydym wedi adrodd un mater technegol a dau bwynt rhinweddau. Mae'r pwynt adrodd technegol yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 yn amlygu'r hyn a welsom fel anghysondeb yn y ffordd y defnyddiwyd y term Cymraeg am 'identity' yn y rheoliadau ac yn Neddf 2016 y maent yn ei diwygio. Diolchwn i'r Gweinidog am yr ymateb i'n hadroddiad, ac roeddem yn gallu ei ystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe. Nodwn eich bod yn ystyried bod yr effaith gyfreithiol angenrheidiol wedi'i chyflawni ac, yn eich barn chi, nad oes amwysedd yn yr ystyr.
Mae'r pwynt rhinweddau cyntaf yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 eto yn cyfeirio at y llythyr a gawsom gan y Gweinidog ar 3 Ebrill. Yn syml, rydym wedi nodi bod y Gweinidog wedi tynnu ein sylw at yr amserlenni ar gyfer gwneud y ddau offeryn hyn yr ydym yn eu hystyried y prynhawn yma.
Yn yr ail bwynt rhinweddau yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 rydym wedi nodi nad oes ymgynghoriad ffurfiol wedi'i gynnal:
'Yn sgil natur dechnegol yr OS'.
Ond nid oedd yn glir i ni a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud y bobl berthnasol yn ymwybodol bod y newidiadau yn cael eu gwneud drwy'r rheoliadau hyn, o gofio bod y Gweinidog yn derbyn, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol, fod y sefyllfa bresennol yn Atodlen 12 i Ddeddf 2016 yn aneglur. Mewn ymateb, dywedwyd wrthym fod Llywodraeth Cymru wedi darparu dolen i'r rheoliadau drafft a memorandwm esboniadol i gynrychiolwyr landlordiaid ac asiantaethau gosod eiddo, gan gynnwys Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl, Propertymark a Rhentu Doeth Cymru. Hefyd, yn amodol ar y rheoliadau yn cael eu cytuno gan y Senedd hon, mae Rhentu Doeth Cymru wedi cytuno i roi diweddariad uniongyrchol i landlordiaid, a bydd Llywodraeth Cymru yn diweddaru'r canllawiau rhentu cartrefi perthnasol ar ei gwefan. Felly, mae hynny'n dda iawn i'w glywed. Diolch yn fawr iawn.
It's at this point I have to say—and I don't say this easily, really—that we will be voting against, more so on the second point on these. And I've got to be honest, Minister, when you do bring forward any new consequential amendments that seek to improve or, indeed, correct any misnomers in, say, the Renting Homes (Wales) Act 2016, it would be a move that we would vote in favour of, but we cannot support these particular ones. I'll tell you for why, and it's a point that Huw Irranca-Davies has just mentioned. Everyone knows what date we are on today. This all has to be done and dusted by 31 May, and I can tell you now—. I declare an interest, by the way, as a property owner, not as a private landlord or anything. However, the lack of clarity, explanation and guidance that accompanies these changes has caused a great deal of despair to private landlords and representative bodies.
Ar y foment hon mae'n rhaid i mi ddweud—ac nid yw'n hawdd dweud hyn, mewn gwirionedd—y byddwn ni'n pleidleisio yn erbyn, yn fwy felly ar yr ail bwynt. Ac mae'n rhaid i mi fod yn onest, Gweinidog, pan fyddwch yn cyflwyno unrhyw ddiwygiadau canlyniadol newydd sy'n ceisio gwella neu, yn wir, yn ceisio cywiro unrhyw gamenwau yn Neddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 er enghraifft, byddai'n gam y byddem yn pleidleisio o'i blaid, ond ni allwn gefnogi'r rhai penodol hyn. Dywedaf wrthych pam, ac mae'n bwynt y mae Huw Irranca-Davies newydd ei grybwyll. Mae pawb yn gwybod beth yw'r dyddiad heddiw. Mae'n rhaid cwblhau'r cyfan erbyn 31 Mai, a gallaf ddweud wrthych nawr—. Rwy'n datgan buddiant, gyda llaw, fel perchennog eiddo, nid fel landlord preifat nac unrhyw beth felly. Fodd bynnag, mae'r diffyg eglurder, esboniad ac arweiniad sy'n cyd-fynd â'r newidiadau hyn wedi achosi cryn anobaith i landlordiaid preifat a chyrff cynrychioliadol.
Mention has been made about consultation with stakeholders. Even if this is passed today, you are giving very little time for this to be implemented in a way that brings landlords along in line with all of these processes. The documents on your own Welsh Government website only help those new contracts started in December, and, realistically, anybody relying on using your own prepared documentation for ease could easily see themselves on the wrong side of the law if challenged. There is not enough clear information available for private landlords for them to understand the difference between a new contract and a converted contract.
Everybody has been of the opinion that if you renewed a contract, the requirement to provide the written statement was addressed. However, there is now a massive panic. As you will know, for landlords with longer term tenants, or contract holders as they will be known going forward, any converted contracts, as opposed to a new contract, have to reflect many of the original clauses. So, putting it in layman's terms, if you've had a tenant with you for, say, eight years prior to the stuff coming in in December, and you have given them a converted contract, or a new contract, in December, you have got to actually go through it line by line and make sure that your new one, going forward, actually addresses all of the terms, and you've got to make it abundantly clear that you have tried to do this; in other words, comparing every line with the original terms and including them in the new conversion. It's really, really complicated, this.
But, anyway, many of the new clauses in the model agreement are not particularly clear. For those of us doing what we do, and maybe those in the sector at representation level—. Even they're struggling, so goodness knows how, if you have an elderly landlord or somebody who, in the past, has maybe not been too familiar with the fundamental meaning of assured shorthold tenancies—.
In addition, some of the fundamental and supplementary provisions are different if you have a converted contract, meaning that the model agreements aren't entirely accurate. So, this leaves a very grey area, Minister. And because there's no case law, I can just see this heading to the courts for many landlords, I'm afraid, and tenants. So, in effect, all of those who thought, in 2022, 'We're going to do exactly what the Welsh Government have asked us to do; we're going to actually put these new contracts out in December', will now need to issue another contract. How can that be fair when—? I don't even know the date today. Hang on, what date is it? That's it, we've 16 days—15, really—to get this sorted. It isn't long enough.
So, Minister, I have a plea from the sector. And even though I'm not a private landlord, I have joined, recently, the Welsh Landlords Facebook group, who are a number of landlords expressing their concerns about this today. Minister, my plea is: would you consider extending the date that you expect all of this to happen from 31 May to the appropriate date in November? That will have given them 12 months to get their heads around that. I make that plea on behalf of them in the sector, but also the landlords. Work with your landlords. The last thing you as a Welsh Labour Government can afford, and we as elected Members can afford, is more private landlords leaving the sector at a time when you're not building houses. We cannot stand by and see more people going into hotels, bed and breakfasts, for temporary accommodation—[Interruption.] I can't make it any clearer than I have done today, Minister, and I'm asking you to work with the sector. We will work with you, if these are seen to be more fair-handed, reasonable measures, in taking these forward. Thank you. Diolch.
Fe soniwyd am ymgynghori â rhanddeiliaid. Hyd yn oed os caiff hyn ei basio heddiw, ychydig iawn o amser rydych chi'n ei roi i weithredu hyn mewn ffordd sy'n dod â landlordiaid ynghyd yn unol â'r holl brosesau hyn. Nid yw'r dogfennau ar eich gwefan eich hun gan Lywodraeth Cymru ond yn helpu'r contractau newydd hynny a gychwynnwyd ym mis Rhagfyr, ac, yn realistig, gallai unrhyw un sy'n dibynnu ar ddefnyddio'r ddogfennaeth sydd wedi'i pharatoi gennych er hwylustod weld ei hun ar ochr anghywir y gyfraith pe bai'n cael ei herio. Nid oes digon o wybodaeth glir ar gael i landlordiaid preifat er mwyn iddynt ddeall y gwahaniaeth rhwng contract newydd a chontract wedi'i drosi.
Mae pawb wedi bod o'r farn, os ydych yn adnewyddu contract, y bodlonir y gofyniad i ddarparu'r datganiad ysgrifenedig. Fodd bynnag, erbyn hyn mae panig enfawr. Fel y gwyddoch, ar gyfer landlordiaid sydd â thenantiaid tymor hwy, neu ddeiliaid contractau fel y byddant yn cael eu galw wrth symud ymlaen, rhaid i unrhyw gontractau sydd wedi'u trosi, yn hytrach na chontract newydd, adlewyrchu llawer o'r cymalau gwreiddiol. Felly, gan ei roi yn syml, os ydych chi wedi bod â thenant am wyth mlynedd dyweder, cyn i'r pethau gael eu cyflwyno ym mis Rhagfyr, a'ch bod wedi rhoi contract wedi'i drosi iddo, neu gontract newydd, ym mis Rhagfyr, mae'n rhaid i chi fynd drwyddo mewn gwirionedd linell wrth linell a gwneud yn siŵr bod eich un newydd, wrth symud ymlaen, yn ymdrin â'r holl delerau mewn gwirionedd, ac mae'n rhaid i chi ei gwneud yn gwbl glir eich bod wedi ceisio gwneud hyn; hynny yw, cymharu pob llinell â'r termau gwreiddiol a'u cynnwys yn y trosiad newydd. Mae hyn yn wirioneddol gymhleth.
Ond, beth bynnag, nid yw llawer o'r cymalau newydd yn y cytundeb enghreifftiol yn arbennig o glir. I'r rhai ohonom sy'n gwneud yr hyn a wnawn, ac efallai'r rhai yn y sector ar lefel gynrychioli—. Maen nhw hyd yn oed yn ei chael hi'n anodd, felly Duw a ŵyr sut, os oes gennych landlord oedrannus neu rywun sydd, yn y gorffennol, efallai heb fod yn rhy gyfarwydd ag ystyr sylfaenol tenantiaethau byrddaliadol sicr—.
Hefyd, mae rhai o'r darpariaethau sylfaenol ac atodol yn wahanol os oes gennych gontract wedi'i drosi, sy'n golygu nad yw'r cytundebau enghreifftiol yn hollol gywir. Felly, mae hyn yn gadael ardal lwyd iawn, Gweinidog. Ac oherwydd nad oes cyfraith achosion, gallaf weld hwn yn mynd i'r llysoedd o ran llawer o landlordiaid, mae arnaf ofn, a thenantiaid. Felly, i bob pwrpas, bydd pawb a feddyliodd, yn 2022, 'Rydyn ni'n mynd i wneud yn union beth mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn i ni ei wneud; rydyn ni'n mynd i roi'r contractau newydd yma allan ym mis Rhagfyr', nawr yn gorfod rhoi contract arall. Sut gall hynny fod yn deg pryd—? Nid wyf hyd yn oed yn gwybod beth yw'r dyddiad heddiw. Arhoswch, beth yw'r dyddiad? Dyna ni, mae gennym ni 16 diwrnod—15, mewn gwirionedd—i gael trefn ar hyn. Nid yw'n ddigon o amser.
Felly, Gweinidog, mae gen i apêl gan y sector. Ac er nad wyf yn landlord preifat, rwyf wedi ymuno, yn ddiweddar, â grŵp Facebook Landlordiaid Cymru, sy'n nifer o landlordiaid yn mynegi eu pryderon am hyn heddiw. Gweinidog, fy apêl yw: a fyddech chi'n ystyried ymestyn y dyddiad yr ydych chi'n disgwyl i hyn i gyd ddigwydd o 31 Mai i'r dyddiad priodol ym mis Tachwedd? Bydd hynny wedi rhoi 12 mis iddyn nhw gael trefn ar bethau. Rwy'n gwneud yr apêl honno ar eu rhan nhw yn y sector, ond hefyd y landlordiaid. Gweithiwch gyda'ch landlordiaid. Y peth olaf y gallwch chi fel Llywodraeth Lafur Cymru a ninnau fel Aelodau etholedig ei fforddio yw mwy o landlordiaid preifat yn gadael y sector ar adeg pan nad ydych chi'n adeiladu tai. Allwn ni ddim sefyll yn ôl a gweld mwy o bobl yn mynd i mewn i westai, llety gwely a brecwast, llety dros dro—[Torri ar draws.] Ni allaf ei gwneud yn gliriach nag yr wyf wedi'i wneud heddiw, Gweinidog, ac rwy'n gofyn i chi weithio gyda'r sector. Byddwn yn gweithio gyda chi, os ystyrir bod y rhain yn fesurau mwy teg, rhesymol, wrth symud y rhain ymlaen. Diolch.
Diolch i’r Gweinidog am ddod â’r rheoliadau yma ger ein bron heddiw. Dwi am ddatgan diddordeb ar y cychwyn, sydd ar y record cyhoeddus. Mae fy sylwadau i’n berthnasol i’r ddwy set o reoliadau sydd yma, ac mi fyddwn ni’n cefnogi, ond erys rhai pwyntiau a chwestiynau, serch hynny.
Mae’r methiant yma i ddod â’r gwelliannau gerbron y Senedd saith mlynedd ar ôl i’r Ddeddf gael ei basio a bron i 10 mlynedd ers i’r Ddeddf gychwyn ar ei thaith yn adlewyrchu’n wael ar y Llywodraeth. Mae posibilrwydd go iawn fod y methiant yma wedi effeithio’n uniongyrchol ar denantiaid a landlordiaid yng Nghymru, a thenantiaid yn arbennig heb fedru cael y budd a fwriadwyd allan o’r Ddeddf yn wreiddiol, a hynny saith mlynedd ar ôl ei phasio. Fe hoffwn i ddeall felly yn well pam ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt yma heddiw. Ar y gorau, mae'r sefyllfa yma’n awgrymu bod yna ddiffyg capasiti dybryd o fewn yr adran er mwyn medru cyflawni'r gwaith yn gywir ac ar amser. Tybed all y Gweinidog, felly, esbonio inni sut ydym ni wedi cyrraedd y pwynt yma, ble mae’n cymryd saith mlynedd i gywiro darn o ddeddfwriaeth fethedig. Ymhellach i hyn, ydy’r Gweinidog yn cytuno bod y ddeddfwriaeth wreiddiol wedi cael ei wthio drwy’r Senedd heb ddigon o sylw’n cael ei roi iddi?
Mae’r sefyllfa efo rhentwyr yng Nghymru yn ddigon cythryblus fel ag y mae hi, ac wedi gwaethygu yn y blynyddoedd diwethaf. Mae’r ddeddfwriaeth gywir wedi medru arbed rhentwyr rhag rhai o’r problemau yma, ac felly mae’r effaith ei fod wedi cymryd cyhyd wedi arwain at rai yn dioddef yn fwy nag y dylen nhw. Tybed a gawn ni, felly, ymddiheuriad gan y Gweinidog am y methiant, ac i’r bobl hynny sydd wedi dioddef yn sgil y methiant i gywiro’r ddeddfwriaeth mewn da bryd. Ond yn fwy na hyn, mae yna golli cyfle go iawn wedi bod i gyflwyno gwelliant a fyddai’n gwneud gwahaniaeth go iawn i rentwyr yng Nghymru, sef yr angen i gael gwared ar daflu allan yn ddi-fai. Mae’r gallu yma sydd gan landlordiaid i luchio tenantiaid allan yn ddirybudd, er efo notis o chwe mis rŵan, yn creu ansicrwydd ac anawsterau lu i denantiaid yng Nghymru. Dylid bod wedi cymryd ar y cyfle yma i gael gwared ar y rheol yma, a rhoi sicrwydd i denantiaid eu bônt yn medru byw yn eu tŷ heb gysgod parhaol uwch eu pennau. Felly, yng ngoleuni’r ffaith bod pobl yn parhau i gael eu taflu allan yn ddi-fai, a bod yna gydnabyddiaeth bod y Ddeddf yma’n fethedig, a wnaiff y Gweinidog ddod â rheoliadau newydd ymlaen yn y dyfodol i gael gwared ar y gallu i landlordiaid luchio tenantiaid allan yn ddi-fai? Diolch yn fawr iawn.
Thank you to the Minister for bringing these regulations forward today. I'm going to declare an interest at the outset, which is on the public record. My comments relate to the two sets of regulations, and we will be supporting them, but some points and questions do remain.
The failure here to bring amendments before the Senedd seven years after the Act was passed and almost 10 years since it started its journey reflects poorly on the Government. There is a very real possibility that this failing has directly impacted tenants and landlords in Wales, with tenants particularly not getting the benefits expected from the original Act, and that's seven years after it was passed. I'd like to understand better, then, why we got to this point today. At best, this situation suggests that there is a grave lack of capacity within the department to deliver the work accurately and on time. I wonder if the Minister could explain to us how we've got to this point, where it takes seven years to correct a piece of deficient legislation. Further to this, does the Minister agree that the original legislation was pushed through the Senedd without sufficient scrutiny?
The situation with renters in Wales is troubled enough as it stands, and has got worse in recent years. The accurate legislation has saved renters from some of these problems, so the fact that it's taken so long has led to some suffering more than they should have done. I wonder if we can get an apology for them from the Minister for those failings to those people who have suffered as a result of the legislation not being corrected in due time. More than this, there's been a real lost opportunity in presenting an amendment that would make a real difference to tenants in Wales, which is no-fault evictions. The ability of landlords to throw tenants out does create real difficulties for tenants in Wales. We should have taken this opportunity to abolish this and give tenants assurance that they can live in their homes without the constant threat hanging over them. So, in light of the fact that people continue to be evicted in no-fault evictions and that there is recognition that this legislation is failing, will the Minister bring new regulations forward in the future to scrap the ability of landlords to undertake no-fault evictions? Thank you very much.
Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl.
The Minister for Climate Change to respond to the debate.
Diolch, Llywydd. Well, it's been an interesting set of remarks, not very many of which were directed towards these particular sets of regulations. I will try and do my best to clarify. I think, Janet Finch-Saunders, if you actually listened to what I was reading out, you would have a lot more chance of understanding it. I'll just read it again:
'This will mean that where a substitute contract arises before 1 June 2023, a landlord will be required to provide a written statement by 14 June 2023.'
I don't know how to make that any clearer: it's not 31 May. It's another 14 days, and it will arise in only very limited circumstances, as I said. You will not have to reissue a written statement where there's been no change in the contract holder, and a substitute contract has not arisen. So, it's pretty straightforward. Everything else you were talking about is as a result of the operation of the renting homes Act, which has already passed through this Senedd. So, I hope that's clear to you. It's as clear as we can make it. As the Chair of the committee said, we have communicated with all of the landlords' organisations and all of the tenants' organisations, and direct mailings are available, and also, we have the information on our website.
In terms of Mabon—there certainly will be a lessons-learned operation after the renting homes Act. I absolutely agree with you that taking that long to implement a very important piece of legislation is something that we need to avoid in the future. We absolutely will learn those lessons, and I am very determined to do. However, in terms of what is in front of us, we need to pass these regulations in order to correct a minor problem with the regulations, and I want, Llywydd, very much to correct that problem. It does not affect very many people, but for those it does affect, it's very important, and it will allow them to succeed properly into their contract and to be provided with the right written information to understand their rights. And on that basis, I propose that the Senedd agrees the regulations. Diolch.
Diolch, Llywydd. Wel, mae wedi bod yn gyfres ddiddorol o sylwadau, ac nid oedd llawer ohonynt wedi'u cyfeirio at y cyfresi penodol hyn o reoliadau. Ceisiaf wneud fy ngorau i egluro. Rwy'n credu, Janet Finch-Saunders, pe byddech chi wedi gwrando ar yr hyn roeddwn i'n ei ddarllen mewn gwirionedd, byddai gennych chi lawer mwy o siawns o'i ddeall. Fe ddarllenaf ef eto:
'Bydd hyn yn golygu, pan fydd contract newydd yn cael ei roi yn lle'r un gwreiddiol cyn 1 Mehefin 2023, y bydd yn ofynnol i landlord ddarparu datganiad ysgrifenedig erbyn 14 Mehefin 2023.'
Dydw i ddim yn gwybod sut i wneud hynny'n gliriach: nid 31 Mai yw e. Mae'n 14 diwrnod arall, a bydd yn codi mewn amgylchiadau cyfyngedig iawn yn unig, fel y dywedais. Ni fydd yn rhaid i chi ailgyhoeddi datganiad ysgrifenedig os nad oes unrhyw newid wedi bod o ran deiliad y contract, ac os nad oes contract newydd wedi'i roi yn lle'r un gwreiddiol. Felly, mae'n eithaf syml. Mae popeth arall yr oeddech chi'n sôn amdano o ganlyniad i weithrediad y Ddeddf rhentu cartrefi, sydd eisoes wedi pasio drwy'r Senedd hon. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n glir i chi. Mae mor glir ag y gallwn ei wneud. Fel y dywedodd Cadeirydd y pwyllgor, rydym wedi cyfathrebu â'r holl sefydliadau landlordiaid a'r holl sefydliadau tenantiaid, ac mae postio uniongyrchol ar gael, a hefyd, mae gennym yr wybodaeth ar ein gwefan.
O ran Mabon—yn sicr bydd yna weithredu gwersi a ddysgwyd ar ôl y Ddeddf rhentu cartrefi. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi bod cymryd cyhyd i weithredu darn pwysig iawn o ddeddfwriaeth yn rhywbeth y mae angen i ni ei osgoi yn y dyfodol. Byddwn yn dysgu'r gwersi hynny'n llwyr, ac rwy'n benderfynol iawn o wneud hynny. Fodd bynnag, o ran yr hyn sydd ger ein bron, mae angen i ni basio'r rheoliadau hyn er mwyn cywiro problem fach gyda'r rheoliadau, a Llywydd rwy'n dymuno cywiro'r broblem honno'n fawr iawn. Nid yw'n effeithio ar lawer iawn o bobl, ond i'r rhai yr effeithir arnynt, mae'n bwysig iawn, a bydd yn caniatáu iddynt lwyddo yn iawn yn eu contract a chael yr wybodaeth ysgrifenedig gywir i ddeall eu hawliau. Ac ar y sail honno, rwy'n cynnig bod y Senedd yn cytuno ar y rheoliadau. Diolch.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 8. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eto, y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r eitem yna hefyd tan y cyfnod pleidleisio.
We'll now move to the next proposal; the proposal is to agree the motion under item 9. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will defer the vote until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd nawr y cyfnod pleidleisio, ac felly, os nad oes yna ddau Aelod o'r Senedd yn dymuno i mi'r ganu'r gloch, awn ni'n syth i'r cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf felly ar y Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023. Ac felly fe wnaf i agor y bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. O blaid, felly, 35, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
That brings us to voting time, and, unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting. The first vote is on the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2023. And I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. In favour 35, no abstentions and 14 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 8. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023: O blaid: 35, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2023: For: 35, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r cynnig nesaf ar eitem 8—. Na. Mae'r cynnig nesaf ar eitem 9.
The next vote is on item 8—. No. I apologise; it's on item 9.
I'm deliberately talking very slowly here, so that, if Members are joining, they can join up to their vote.
Rwy'n siarad yn araf iawn yn fwriadol, fel y gall yr Aelodau, os ydyn nhw'n ymuno, ymuno â'u pleidlais.
Reit. Felly, pleidlais ar eitem 9, Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.
Right. So, I call for a vote on the motion under item 9, the Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 12 and Consequential Amendment) Regulations 2023. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 36, no abstentions, 14 against. And therefore the motion is agreed.
Eitem 9. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023: O blaid: 36, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 9. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 12 and Consequential Amendment) Regulations 2023: For: 36, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Fe gymerwn ni doriad byr nawr, cyn ein bod ni'n symud ymlaen i'r eitem o dan Cyfnod 3 y Ddeddf amaeth.
We will now take a short break, before we move to the Stage 3 debate on the agriculture Bill.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:53.
Plenary was suspended at 16:53.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:05, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:05, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd yr amser nawr i ystyried Cyfnod 3 Bil Amaethyddiaeth (Cymru).
That brings us to the Stage 3 consideration of the Agriculture (Wales) Bill.
Mae'r grŵp cyntaf o welliannau y prynhawn yma yn ymwneud â'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Gwelliant 48 yw'r prif welliant yn y grŵp yma a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r gwelliannau eraill yn y grŵp. Samuel Kurtz.
The first group of amendments this afternoon relates to the sustainable land management objectives. The lead amendment in the group is amendment 48 and I call on Samuel Kurtz to move the lead amendment and to speak to the other amendments in the group. Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 48 (Samuel Kurtz).
Amendment 48 (Samuel Kurtz) moved.
Diolch, Llywydd. I wish to move and speak to all amendments in this group. Firstly, can I begin by thanking the Minister for being open to engagement with me during the progression of this Bill? It's very much appreciated. My thanks also to Lara Date, Katie Wyatt, Masudah Ali and Tom Livesey for their work and support, and, finally, to James Wallice from my own office who has worked tirelessly throughout all stages of this Bill.
I wish to speak to amendment 39, tabled in the name of Mabon ap Gwynfor. I would like to put on record my thanks to Plaid Cymru and the Welsh Government for tabling this amendment. As the Minister will be aware, strengthening the economic aspect of this legislation, specifically recognising agriculture's contribution to local economies, was a key ask of mine during Stage 2 of this Bill. Therefore, I'm pleased that the necessary steps to partially enhance and recognise this important component within the Agriculture (Wales) Bill have been taken with this amendment. We will be supporting it therefore.
However, we can and should be taking this recognition and support further. That's why I've taken the decision to table amendments 48, 49 and 50. Amendment 49 seeks to recognise the economic contributions of agriculture at the very heart of this piece of legislation. Without safeguarding rural livelihoods and communities, recognising the importance of sustainable and viable agricultural businesses and agricultural production to the rural economy, we risk undermining our collective efforts to produce sustainable food, mitigate climate change, maintain and enhance the resilience of our ecosystems, and conserve our countryside. We should not and cannot be seen to divorce these four key objectives from the economic and social needs or influences that farming families and food supply chain businesses experience. Should the Senedd choose to do this we risk not achieving these objectives at the scale and pace that is required. That's why, by installing a fifth objective that focuses solely on safeguarding the economic contributions that agriculture offers, we ensure that these core objectives are deliverable at the behest of the economically viable agricultural community.
Speaking to amendment 48, this has been tabled to strengthen the fourth objective in order to recognise the significance of enhancing the viability of our rural economy through the means of supporting farm businesses. By choosing to promote, protect and provide for the countryside, cultural resources and public access, we seek to encompass the wider role of the rural economy and enhance its viability. The amendment seeks to formally recognise that arrangement and enshrine it in the statute book, in line with the aspiration set out in recommendation 10 of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee legislative report.
Moving forward to amendment 50, the inclusion of the word 'economic' is yet another attempt to, again, recognise the intrinsic link between an economically sustainable agricultural sector and delivering upon these core objectives. Should we want our farmers to deliver the environmental benefits that we want them to, then they need to be economically viable in doing so. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Hoffwn gynnig a siarad am bob gwelliant yn y grŵp hwn. Yn gyntaf, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am fod yn barod i ymgysylltu â mi yn ystod hynt y Bil hwn? Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch hefyd i Lara Date, Katie Wyatt, Masudah Ali a Tom Livesey am eu gwaith a'u cefnogaeth, ac, yn olaf, i James Wallice o fy swyddfa fy hun sydd wedi gweithio'n ddiflino drwy gydol pob cyfnod o'r Bil hwn.
Hoffwn siarad am welliant 39, a gyflwynwyd yn enw Mabon ap Gwynfor. Hoffwn gofnodi fy niolch i Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru am gyflwyno'r gwelliant hwn. Fel y gŵyr y Gweinidog, roedd cryfhau'r agwedd economaidd ar y ddeddfwriaeth hon, gan gydnabod cyfraniad amaethyddiaeth i economïau lleol yn benodol, yn ofyniad allweddol i mi yn ystod Cyfnod 2 y Bil hwn. Felly, rwy'n falch bod y camau angenrheidiol i wella'r elfen bwysig hon o fewn Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yn rhannol a'i chydnabod wedi'u cymryd gyda'r gwelliant hwn. Felly, byddwn yn ei gefnogi.
Fodd bynnag, gallwn a dylem fod yn mynd â'r gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth hon ymhellach. Dyna pam rwyf wedi penderfynu cyflwyno gwelliannau 48, 49 a 50. Mae gwelliant 49 yn ceisio cydnabod cyfraniadau economaidd amaethyddiaeth wrth wraidd y darn hwn o ddeddfwriaeth. Heb ddiogelu bywoliaethau a chymunedau gwledig, gan gydnabod pwysigrwydd busnesau amaethyddol cynaliadwy a hyfyw a chynhyrchu amaethyddol i'r economi wledig, rydym mewn perygl o danseilio ein hymdrechion ar y cyd i gynhyrchu bwyd cynaliadwy, lliniaru newid hinsawdd, cynnal a gwella gwytnwch ein hecosystemau, a gwarchod ein cefn gwlad. Ni ddylem ac ni ddylem gael ein gweld yn gwahanu'r pedwar amcan allweddol hyn oddi wrth anghenion economaidd a chymdeithasol neu'r dylanwadau y mae teuluoedd ffermio a busnesau'r gadwyn gyflenwi bwyd yn eu profi. Pe bai'r Senedd yn dewis gwneud hyn, rydym mewn perygl o beidio â chyflawni'r amcanion hyn ar y raddfa a'r cyflymder sy'n ofynnol. Dyna pam, trwy osod pumed amcan sy'n canolbwyntio'n llwyr ar ddiogelu'r cyfraniadau economaidd y mae amaethyddiaeth yn eu cynnig, rydym yn sicrhau bod modd cyflawni'r amcanion craidd hyn ar gais y gymuned amaethyddol economaidd hyfyw.
O ran gwelliant 48, cyflwynwyd hwn i gryfhau'r pedwerydd amcan er mwyn cydnabod arwyddocâd gwella hyfywedd ein heconomi wledig trwy gyfrwng cefnogi busnesau fferm. Drwy ddewis hyrwyddo, diogelu a darparu ar gyfer cefn gwlad, adnoddau diwylliannol a mynediad cyhoeddus, rydym yn ceisio cwmpasu swyddogaeth ehangach yr economi wledig a gwella ei hyfywedd. Mae'r gwelliant yn ceisio cydnabod yn ffurfiol y trefniant hwnnw a'i ymgorffori yn y llyfr statud, yn unol â'r dyhead a nodir yn argymhelliad 10 adroddiad deddfwriaethol Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Gan symud ymlaen at welliant 50, mae cynnwys y gair 'economaidd' yn ymgais arall eto i gydnabod y cysylltiad cynhenid rhwng sector amaethyddol economaidd gynaliadwy a chyflawni'r amcanion craidd hyn. Os ydym eisiau i'n ffermwyr gyflawni'r manteision amgylcheddol yr ydym yn eu dymuno, yna mae angen iddynt fod yn economaidd hyfyw wrth wneud hynny. Diolch, Llywydd.
Diolch am y cydweithrediad â'r Llywodraeth yn hyn o beth ar y Bil yma. Mae'r cydweithio wedi bod yn adeiladol iawn a hoffwn i gymryd y cyfle i ddiolch yn arbennig i'r tîm sydd wedi helpu i gyrraedd y pwynt yma: Cefin Campbell yn enwedig, ond hefyd i roi ar record ein diolch i Adam Price am arwain yn hyn o beth a sicrhau ein bod ni wedi cyrraedd pwynt lle mae nifer fawr o sectorau wedi dod ynghyd, cydweithio a chytuno ar ffordd ymlaen efo'r Bil amaeth yma.
Dwi am gynnig gwelliant 39. Bwriad y gwelliant yma ydy pwysleisio pwysigrwydd busnesau amaethyddol i'r economïau lleol ar hyd a lled Cymru fel rhan o'r amcanion rheoli tir cynaliadwy, a hynny mewn lle blaenllaw ar frig y ddeddfwriaeth. Mae'r gwelliant yn addasu adran 1(6) sydd yn gosod allan rhestr o'r elfennau perthnasol i ba un ai ydy bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy. Felly, mae'r gwelliant yn ychwanegu at y rhestr yma gan ei gwneud yn glir bod cysylltiad clir rhwng gwytnwch busnesau amaethyddol unigol, gan gynnwys eu gwytnwch economaidd, â'u cyfraniad felly i'r economi leol. Wrth gwrs, gwta flwyddyn yn ôl nid oedd rôl economaidd amaeth yn ymddangos yn y Bil o gwbl. Felly, mae'n dda gweld symudiad gan y Llywodraeth yn hyn o beth a'u bod nhw wedi gwrando ar leisiau'r cyfranogwyr. Drwy ein gwaith adeiladol efo'r Llywodraeth yn ystod Cyfnod 2, roedd modd cydnabod y cysyniad o fusnes amaethyddol unigol, gan felly wreiddio'r syniadau lefel uchel yn yr amcanion a dod â nhw'n fyw mewn ffordd ymarferol iawn i sut y maent yn berthnasol i ffermwyr a ffermydd ar wyneb y ddeddfwriaeth.
Fodd bynnag, rydyn ni wedi bod yn gyson yn y safbwynt nad yw'n bosib rheoli'r tir yn gynaliadwy heb bobl a chymunedau byw, gan gydnabod y cysylltiad rhwng amaethyddiaeth a hyfywedd economi'r Gymru wledig a chymdeithas yng nghefn gwlad yn ei ystyr ehangaf. Bydd y gwelliant yma'n cryfhau'r elfen honno, gan wneud y Bil yn fwy cyflawn, er mwyn adlewyrchu pwysigrwydd amaeth drwyddi draw, drwy wneud y cysylltiad clir rhwng amaethyddiaeth a'r economi.
Ystyriwch bwysigrwydd y sector fwyd yn unig i economi Cymru, ac amaeth ydy sylfaen y sector honno. Ond mae'r unedau amaethyddol yn llawer iawn mwy na ffermio'n unig; maen nhw'n cyfrannu at dwristiaeth, manwerthu, y sector gyllid, peirianyddiaeth, gweithgynhyrchu ac eraill. Mae cael deddfwriaeth sy'n cydnabod rôl economaidd bwysig amaethyddiaeth yn ei chyfanrwydd yn dangos gwerthfawrogiad o rôl ganolog y sector i fywyd ein cenedl. Cymerwch ennyd i feddwl am dwristiaeth a'r miloedd sydd yn aros mewn lletyau ar ffermydd, gan gael profiadau unigryw o weld sut mae ein bwyd yn cael ei gynhyrchu. Mae'n wir; dewch i Ddolgellau ar ddydd Gwener pan fo'r mart yno a gweld y caffis yn llawn a'r bywyd yn y dref wrth i bobl ddod o bell i brynu a gwerthu stoc.
Fe hoffwn i gymryd y cyfle yma hefyd i ymateb i'r siom sydd yn bodoli yn y sector amgylcheddol am y cyfle sydd wedi'i golli i gynnwys adfer natur fel gwelliant i'r Bil o'n blaenau, gwelliant fyddai wedi sicrhau bod Cymru yn cydymffurfio ag uchelgeisiau COP15. Nid yw natur ac amaethyddiaeth yn ddau beth sydd yn byw ar wahân i'w gilydd. Siaradwch efo'r rhan fwyaf o ffermwyr ac maen nhw'n cyd-fyw â natur ac yn awyddus i weld y dirywiad yn ein byd natur yn cael ei wyrdroi. Ond nid dyma ddiwedd y daith i unrhyw uchelgais i wyrdroi dirywiad natur. Rhaid i bob un ohonom ni yma gydweithio er mwyn sicrhau bod adfer natur yn cael blaenoriaeth, ac mae'r cynllun ffermio cynaliadwy a'r ddeddfwriaeth arfaethedig ar fioamrywiaeth yn gyfleoedd inni sicrhau bod Cymru yn arwain y ffordd wrth adfer ein byd natur. Mae yna gyfle, felly, hefyd i ddatgan yr awydd i adfer natur yn y memorandwm esboniadol. Felly, yn ei hymateb i'r ddadl yma am y gwelliannau, fe hoffwn glywed y Gweinidog yn cydnabod pwysigrwydd yr angen i adfer natur ac ymrwymiad i weithredu tuag at hyn. Diolch yn fawr iawn.
Thank you for the collaboration with Government in the work on this Bill. That collaboration has been very constructive and I would like to take this opportunity to particularly thank the team who has helped us to get to this point: Cefin Campbell particularly, but I also put on record our thanks to Adam Price for leading in this regard and ensuring that we've reached a point where many sectors have come together, worked together and agreed on a way forward with the Agriculture (Wales) Bill.
I want to move amendment 39. The intention of this amendment is to emphasise the importance of agricultural businesses to local economies across Wales as part of the sustainable land management objectives, and to do so in a prominent place at the beginning of the legislation. It amends section 1(6), which sets out a list of the pertinent elements as to whether food and other goods are produced in a sustainable manner. So, the amendment adds to this list, making it clear that there is a clear link between the resilience of individual agricultural businesses, including their economic resilience, and their contribution therefore to the local economy. Of course, just a year ago the economic role of agriculture didn't appear in the Bill at all. So, it's good to see a move by Government in this regard and that they have listened to the voices of participants. Through our constructive work with Government at Stage 2, we could recognise the concept of an individual agricultural business, and therefore root the high-level ideas in the objectives and bring them alive in a practical way in terms of how they relate to farmers and farms on the face of the legislation.
However, we have been consistent in the view that it's not possible to sustainably manage land without people and communities that are viable, recognising the link between agriculture and the economic viability of rural Wales and rural communities in the broadest sense. This amendment will strengthen that element, making the Bill more complete, to reflect the importance of agriculture in a holistic way, making a clear link between agriculture and the economy.
Consider the importance of the food sector alone for the Welsh economy, and agriculture is the foundation of that. But agricultural units are far more than just farming; they contribute to tourism, retail, finance, engineering, manufacturing and other sectors. Recognising the important economic role of agriculture as a whole shows an appreciation of the central role of the sector to the life of our nation. Take a moment to consider tourism and the thousands who stay on farms, getting unique experiences of seeing how our food is produced. Indeed, come to Dolgellau on a Friday when the mart is there and see the cafes full to the brim as people come from far and near to buy and sell stock.
I would like to take this opportunity to respond to the disappointment that exists in the environmental sector about the missed opportunity to include nature restoration as part of the Bill, which would have ensured that Wales complies with the ambitions of COP15. Nature and agriculture do not live in isolation. Speak to most farmers and they live alongside nature and are keen to see the decline in nature being overturned. But this is not the end of the journey for any ambition to overturn nature's decline. Each and every one of us here must collaborate in order to ensure that nature restoration is given priority, and the sustainable farming scheme and the proposed legislation on biodiversity are opportunities for us to ensure that Wales leads the way in restoring our natural world. There is an opportunity also to state our desire to restore nature in the explanatory memorandum. So, in her response, I would like to hear the Minister recognising the importance of the need for nature restoration and a commitment to work towards this. Thank you very much.
We cannot go on endlessly trying to wring out every last amount of profit out of the land without any regard for the impact on the degradation of our soil and the destruction of our wildlife. So, while I'm happy to support Mabon ap Gwynfor's amendment, I think that the amendments proposed by Samuel Kurtz fail to address the extent of the wider diversity crisis that we face. It is simply unacceptable that wild animals are now outnumbered by domesticated animals that people keep at home, not even for production. That includes, of course, birds and insects. So, we absolutely have to ensure that this Bill really does deliver sustainable agriculture, whilst also ensuring that we have nature recovery. We simply, for future generations, cannot go on expanding, expanding and trying to get more productivity out of the land without any regard to its sustainability. Chucking more fertiliser onto degradated soil is not the future. We have to have methods of farming that ensure that we are nourishing the land and restoring nature to the hedgerows and other parts of the environment, which can co-exist with farming, as long as we are not simply ignoring the other creatures living on the land, because otherwise they will cease to exist and our grandchildren will never see them.
Gallwn ni ddim parhau i ymdrechu'n ddiddiwedd i wasgu pob diferyn olaf o elw allan o'r tir heb unrhyw ystyriaeth o'r effaith ar ddirywio ein pridd a dinistrio ein bywyd gwyllt. Felly, er fy mod yn hapus i gefnogi gwelliant Mabon ap Gwynfor, dydw i ddim yn credu bod y gwelliannau a gynigiwyd gan Samuel Kurtz yn mynd i'r afael â maint yr argyfwng amrywiaeth ehangach yr ydym yn ei wynebu. Mae'n gwbl annerbyniol bod anifeiliaid dof y mae pobl yn eu cadw gartref, nid hyd yn oed ar gyfer cynhyrchu, yn fwy niferus nag anifeiliaid gwyllt bellach. Mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, adar a thrychfilod. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y Bil hwn wir yn cyflawni amaethyddiaeth gynaliadwy, gan sicrhau hefyd ein bod yn cael adferiad natur. Yn syml, ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, gallwn ni ddim parhau i ehangu, ehangu a cheisio cael mwy o gynhyrchiant allan o'r tir heb ystyried ei gynaliadwyedd mewn unrhyw ffordd. Nid taflu mwy o wrtaith ar bridd sydd wedi dirywio yw'r dyfodol. Mae'n rhaid i ni gael dulliau ffermio sy'n sicrhau ein bod yn maethu'r tir ac yn adfer natur i'r gwrychoedd a rhannau eraill o'r amgylchedd, a all gydfodoli â ffermio, cyn belled nad ydym yn anwybyddu'r creaduriaid eraill sy'n byw ar y tir, oherwydd fel arall byddant yn peidio â bod ac ni fydd ein hwyrion a'n hwyresau byth yn eu gweld.
I'm grateful to have the opportunity to contribute to this landmark piece of legislation and also grateful to the Members who've moved these particular amendments. I'm also thankful to the Minister and her staff as well, who've helped in making this Bill. And I'd also like to thank other organisations, including the farming unions, some of whom I can see here in the gallery this evening, and other organisations as well, who've met with, I know, many of us in order to help influence this Bill.
Farming isn't just another sector of our economy. In Wales, more than anywhere else in Britain, farming and agriculture underpin entire communities, and, in many of those cases, many Welsh-speaking communities. This is a generational opportunity and the new legislative framework must underpin and secure the continued supply of safe, high-quality, traceable and affordable food for our nation in the context of future global pressures. Ensuring support for farm businesses to be economically resilient and sustainable goes hand in hand with nurturing thriving rural communities, as I've said, many of which are Welsh-speaking. We only have to look at agriculture's higher share of employment and GVA in Wales, more than anywhere else in the UK, to understand how vitally important it is that farm businesses and the sector as a whole need to be viable.
Amendment 49 makes explicit reference to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 that requires us to work in an integrated way to create a resilient and prosperous Wales, which is what I believe this amendment will achieve by creating a new sustainable land management objective. I believe that these amendments on the face of the Bill, making express reference to the economic impact and significance of farm businesses and the wider sector in Wales, are critical, and critical to the face of the Bill. I hope that the Senedd will support this group of amendments. Diolch yn fawr iawn.
Rwy'n ddiolchgar i gael y cyfle i gyfrannu at y darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth a hefyd yn ddiolchgar i'r Aelodau sydd wedi cynnig y gwelliannau penodol hyn. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Gweinidog a'i staff hefyd, sydd wedi helpu i lunio'r Bil hwn. A hoffwn hefyd ddiolch i sefydliadau eraill, gan gynnwys yr undebau ffermio, ac fe allaf weld rhai ohonynt yma yn yr oriel heno, a sefydliadau eraill hefyd, sydd wedi cyfarfod â llawer ohonom er mwyn helpu i ddylanwadu ar y Bil hwn.
Nid sector arall o'n heconomi yn unig yw ffermio. Yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw le arall ym Mhrydain, mae ffermio ac amaethyddiaeth yn sail i gymunedau cyfan, ac, mewn llawer o'r achosion hynny, llawer o gymunedau Cymraeg eu hiaith. Mae hwn yn gyfle mewn cenhedlaeth ac mae'n rhaid i'r fframwaith deddfwriaethol newydd danategu a sicrhau'r cyflenwad parhaus o fwyd diogel, o ansawdd uchel, y gellir ei olrhain ac sy'n fforddiadwy, i'n cenedl yng nghyd-destun pwysau byd-eang yn y dyfodol. Mae sicrhau cefnogaeth i fusnesau fferm fod yn gydnerth yn economaidd ac yn gynaliadwy yn mynd law yn llaw â meithrin cymunedau gwledig ffyniannus, fel y dywedais, y mae llawer ohonynt yn rhai Cymraeg eu hiaith. Nid oes ond rhaid i ni edrych ar gyfran uwch amaethyddiaeth o gyflogaeth a GYC yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw le arall yn y DU, i ddeall pa mor hanfodol bwysig yw hi fod angen i fusnesau fferm a'r sector yn gyffredinol fod yn hyfyw.
Mae gwelliant 49 yn cyfeirio'n benodol at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 sy'n ei gwneud yn ofynnol i ni weithio mewn ffordd integredig i greu Cymru gydnerth a ffyniannus, sef yr hyn y credaf y bydd y gwelliant hwn yn ei gyflawni drwy greu amcan newydd ar gyfer rheoli tir yn gynaliadwy. Credaf fod y gwelliannau hyn ar wyneb y Bil, sy'n cyfeirio'n benodol at effaith economaidd ac arwyddocâd busnesau fferm a'r sector ehangach yng Nghymru, yn hanfodol, ac yn hanfodol i wyneb y Bil. Rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn cefnogi'r grŵp hwn o welliannau. Diolch yn fawr iawn.
I too am very pleased to speak in this very important debate on our very, very important legislation to improve how we take forward agriculture in Wales in the light of the environmental challenges that we and the world face. We know that some 90 per cent of land in Wales is farmed and managed, so it does make it very clear how important it is that that farming system, the farming businesses that we have in Wales, help us address the climate change and environmental challenges.
As Mabon referred to, Llywydd, environmental organisations are rather disappointed that there isn't going to be explicit wording in the legislation requiring the restoration of nature and biodiversity. We will have objective 3, which will require the maintenance and enhancement of ecosystem resilience, but the environmental organisations, or many of them in Wales, wanted the legislation to go further than that to require restoration, as I mentioned. So, in the absence of that wording in the Bill, and what will become the Act, I wonder if the Minister might commit today to updating the explanatory memorandum to make explicit reference to COP15 and the global biodiversity framework, and also a statement that actions under objective 3 in the sustainable farming scheme will be contributions by Welsh Government towards achieving the framework. The new memorandum could also state that any scheme arising must have regard to any future nature restoration and biodiversity strategies of Welsh Government, including those to implement COP15's global biodiversity framework. Minister, it would also be good if you could commit, on the record today, that the need to ensure the restoration of nature will be further considered in the forthcoming environmental governance and nature targets Bill before the end of this Senedd.
Turning to access, it's good to see public access in objective 4 and the purposes for support. We want to see the people of Wales more closely connected with our wonderful natural environment. If we do that effectively, it greatly improves quality of life in Wales, and I think enlists greater support for our environmental objectives and schemes. However, I do think that maintaining and enhancing access must not result in payments focusing on the delivery of existing statutory duties to maintain access. Rather, it should be about making improvements, such as better quality and more inclusive access. Again, I think the explanatory memorandum could be changed to make clear that access provisions will drive improvements to access. And that explanatory memorandum, I believe, should also include examples of access to blue spaces—inland and coastal waters—to make it clear that farmers who create or improve such access will receive payments in support. Diolch, Llywydd.
Rwyf innau hefyd yn falch iawn o siarad yn y ddadl bwysig iawn hon ar ein deddfwriaeth bwysig iawn, iawn i wella sut rydym yn bwrw ymlaen ag amaethyddiaeth yng Nghymru yng ngoleuni'r heriau amgylcheddol yr ydym ni a'r byd yn eu hwynebu. Rydym yn gwybod bod tua 90 y cant o dir yng Nghymru yn cael ei ffermio a'i reoli, felly mae'n glir iawn pa mor bwysig yw hi fod y system ffermio, y busnesau ffermio sydd gennym yng Nghymru, yn ein helpu i fynd i'r afael â'r heriau newid hinsawdd a'r amgylchedd.
Fel y cyfeiriodd Mabon, Llywydd, mae sefydliadau amgylcheddol braidd yn siomedig na fydd geiriad penodol yn y ddeddfwriaeth sy'n gofyn am adfer natur a bioamrywiaeth. Bydd amcan 3 gennym, a fydd yn gofyn am gynnal a gwella gwytnwch ecosystemau, ond roedd y sefydliadau amgylcheddol, neu lawer ohonynt yng Nghymru, eisiau i'r ddeddfwriaeth fynd ymhellach na hynny a gofyn iddynt gael eu hadfer, fel y soniais. Felly, yn absenoldeb y geiriad hwnnw yn y Bil, a'r hyn a fydd yn dod yn Ddeddf, tybed a allai'r Gweinidog ymrwymo heddiw i ddiweddaru'r memorandwm esboniadol i gyfeirio'n benodol at COP15 a'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang, a rhoi datganiad hefyd y bydd camau gweithredu o dan amcan 3 yn y cynllun ffermio cynaliadwy yn gyfraniadau gan Lywodraeth Cymru tuag at gyflawni'r fframwaith. Gallai'r memorandwm newydd hefyd nodi y bydd rhaid i unrhyw gynllun sy'n codi roi sylw i unrhyw strategaethau adfer natur a bioamrywiaeth Llywodraeth Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys y rheini i weithredu fframwaith bioamrywiaeth byd-eang COP15. Gweinidog, byddai hefyd yn dda pe gallech ymrwymo, ar y cofnod heddiw, y bydd yr angen i sicrhau adferiad natur yn cael ei ystyried ymhellach yn y Bil llywodraethu amgylcheddol a thargedau natur sydd ar ddod cyn diwedd y Senedd hon.
Gan droi at fynediad, mae'n dda gweld mynediad cyhoeddus yn amcan 4 a'r dibenion ar gyfer cymorth. Rydym eisiau gweld pobl Cymru yn cysylltu'n agosach â'n hamgylchedd naturiol gwych. Os ydym yn gwneud hynny'n effeithiol, mae'n gwella ansawdd bywyd yng Nghymru yn fawr, ac rwy'n credu ei fod yn sicrhau mwy o gefnogaeth i'n hamcanion a'n cynlluniau amgylcheddol. Fodd bynnag, rwy'n credu na ddylai cynnal a gwella mynediad arwain at daliadau sy'n canolbwyntio ar gyflawni dyletswyddau statudol presennol i gynnal mynediad. Yn hytrach, dylai fod yn ymwneud â gwneud gwelliannau, fel gwell ansawdd a mynediad mwy cynhwysol. Unwaith eto, rwy'n credu y gallai'r memorandwm esboniadol gael ei newid i'w gwneud yn glir y bydd darpariaethau mynediad yn sbarduno gwelliannau i fynediad. A dylai'r memorandwm esboniadol hwnnw, rwy'n credu, hefyd gynnwys enghreifftiau o fynediad i fannau glas—dyfroedd mewndirol ac arfordirol—i'w gwneud yn glir y bydd ffermwyr sy'n creu neu'n gwella mynediad o'r fath yn derbyn taliadau cymorth. Diolch, Llywydd.
This is very much a landmark moment as we come to Stage 3 of this Bill. The Bill isn't the be-all and end-all of where we are either in terms of farming and farming support, and rural livelihoods, or in terms of nature recovery, nature restoration and biodiversity. But it is of signal importance because of the role that this will play, subject to other legislation coming down the line, which I'll touch on in a moment.
I want to thank Sam Kurtz and Mabon for laying the amendments they have, because they have provoked an interesting early debate on how you actually balance the overall objectives of this Bill and make sure that we deliver everything, and actually that there's not some imbalance where one priority takes precedence totally over another. Mabon, I agree with your points entirely that this false dichotomy that says that you can either farm and have food production or you can have nature restoration is wrong. I think Mabon and many others were at the event that was held here last week in the Senedd with the Nature Friendly Farming Network, which showed that that is indeed a false dichotomy. I think the future of farming here in Wales, for a number of reasons, is based on the type of farming that replenishes the soil, enriches and cleans our rivers, develops that biodiverse, knowledge-driven, experience-driven approach across individual farms and individual fields, and also produces those rich livelihoods that sustain not only the farmers and the farming families themselves, but also the communities in which they operate and the Welsh language and all those things. We have a type of farming we want to see in Wales, and the economic things that Sam has touched on, and that you've touched on, are very, very important, but so is that wider panoply of things that we're trying to achieve. So, this is quite a moment.
Sarah Murphy and I were out last week with some of our guests in the gallery and others, and with Gemma, a tenant farmer on Coity common. Coity straddles Bridgend and Ogmore, across the motorway, with a bridge, and we're still trying, Ministers, to sort out getting a parapet to protect the animals from jumping off the edge. We'll come back to that on another day. But it's a really interesting area. Gemma is a tenant farmer who is actually introducing now, with good advice from the agricultural sector and with her own environmental background and knowledge, and putting on those fields on that common, which were turning back to a pretty poor standard, the type of cattle and the type of grazing livestock that are actually enriching the landscape and the biodiversity, which is also, hopefully as she expands, going to deliver her a great livelihood. We'll turn back to Gemma later on, but, Minister, if we are going to deliver genuinely not just those wider benefits and the economic benefits, and so on—and, Mabon, I would agree with what Jenny was saying, I'm taken with the amendment that you have, which is focusing on the contribution made to the local economy made by agricultural businesses within the communities in which they operate—that localism, that embedding of farming within the local economy is exactly where we need to be, it really is.
But if we're also going to do the nature aspects of this and the biodiversity aspects, I'm going to repeat, with no apology whatsoever, some of the things that John said in his contribution, and go further. The Minister has engaged with us hugely, and we thank her for this, over several months, before the nature restoration amendment became a thing. Long before then, we were trying to think of ways in which we could embed, within this, nature biodiversity and nature restoration. We've got to this point now where there is some disappointment out there, but I'm seeking her assurance that there is a way forward, partly within this Bill and what we can do in terms of an explanatory memorandum, and partly from what flows after it with her colleague Julie James, the Minister for Climate Change, as well. So, we do want to see commitments being made in this debate, Minister, to update the explanatory memorandum. As John has said, we need an explicit reference in the explanatory memorandum to the COP15 Kunming-Montreal global biodiversity framework. We need a statement that actions under this objective in the sustainable farming scheme, which is running in parallel alongside this Bill, will amount to contributions by the Welsh Government towards achieving that.
In that revised memorandum, it should also make clear that any scheme coming forward must have regard in the future to future nature restoration and biodiversity strategies produced by the Welsh Government. We've been told by Welsh Government that this isn't the only game in town; okay, so tell us what the game is, when we will deliver those outcomes so we have full nature restoration. And by the way, this isn't—. Because I spoke with some in the farming unions recently, when nature restoration was being mooted as an amendment, and they were very fearful that this was a criticism of all farming in Wales. I know, and everybody in here will know, from our engagement with farmers over many years, from the Farmers Union of Wales, from the National Farmers Union, from the upland hill farmers association, from the Nature Friendly Farming Network, that that is not true. There are many, many great examples of good biodiversity on farms already, of great spatial plans by farmers working together in places like Coity Wallia and elsewhere. But we do need to acknowledge that there are areas we really need to work on where we have to have nature restoration as well, because the land, the soil and the water have been denuded to such an extent that we need to focus on that.
We need a commitment on the Senedd Record from Government that the issue will be revisited by, as John said, the forthcoming environmental governance and nature targets Bill, commonly referred to as the 'nature-positive Wales Bill', before the end of this Senedd—before the end of this Senedd. We cannot leave it to a future Government. We either have a nature crisis or we do not. The farmers will work with us on this if we set out how we're going to do it, so I'm looking for that commitment. And the commitment also needs to include updating the existing 'maintain and enhance' framework defined by the Environment (Wales) Act 2016, and objective 3 of the Agriculture (Wales) Bill 2022, so they include nature restoration in line with the global biodiversity framework.
And just finally, the Government has to commit to ensuring that the design of the sustainable farming scheme, which is running in parallel, as I say, must require nature restorative actions within all those tiers of support, and that a full assessment will be provided of the universal tiers' projected impact on nature's recovery, and the agricultural sector's carbon emissions too.
So, with that, and looking forward to hearing the Minister's words on the record with this, this opening debate has allowed a proper airing of getting the balance right here, working with farmers, working with landowners, working with tenant farmers, to deliver the multiple benefits of this Bill, but also, this is not the finished game. So, I'm looking to hear that from the Minister as well.
And just finally, to say, Minister, I hope that in your response today you'll also be able to commit to working with the farming unions, with farmers themselves, but also with those environmental organisations externally, and to meet with them, and for Julie James, the Minister for Climate Change, to meet with them subsequent to this Bill if it passes Stage 3 today, to meet with them and discuss how we can bolt down nature and biodiversity in the forthcoming work as well. Diolch yn fawr iawn.
Mae hon yn foment nodedig iawn wrth i ni ddod i Gyfnod 3 y Bil hwn. Nid y Bil yw holl hanfod a diben lle rydym ni naill ai o ran ffermio a chymorth i ffermio, a bywoliaethau gwledig, nac o ran adfer natur a bioamrywiaeth. Ond mae'n arwyddocaol o bwysig oherwydd y rhan y bydd hyn yn ei chwarae, yn amodol ar ddeddfwriaeth arall yn y dyfodol, y byddaf yn ei grybwyll mewn eiliad.
Hoffwn ddiolch i Sam Kurtz a Mabon am osod y gwelliannau sydd ganddynt, oherwydd maen nhw wedi ysgogi dadl gynnar ddiddorol ar sut rydych mewn gwirionedd yn cydbwyso amcanion cyffredinol y Bil hwn a sicrhau ein bod yn cyflawni popeth, ac mewn gwirionedd nad oes rhywfaint o anghydbwysedd pan fo un flaenoriaeth yn cael blaenoriaeth yn llwyr dros un arall. Mabon, rwy'n cytuno â'ch pwyntiau yn llwyr fod y ddeuoliaeth ffug hon sy'n dweud y gallwch chi naill ai ffermio a chynhyrchu bwyd neu gallwch chi adfer natur, yn anghywir. Rwy'n credu bod Mabon a llawer o rai eraill yn y digwyddiad a gynhaliwyd yma yr wythnos diwethaf yn y Senedd gyda'r Rhwydwaith Ffermio er Lles Natur, a ddangosodd fod hynny wir yn ddeuoliaeth ffug. Rwy'n credu bod dyfodol ffermio yma yng Nghymru, am nifer o resymau, yn seiliedig ar y math o ffermio sy'n ailgyflenwi'r pridd, yn cyfoethogi ac yn glanhau ein hafonydd, yn datblygu'r dull bioamrywiol, a sbardunir gan wybodaeth a phrofiad, ar draws ffermydd unigol a chaeau unigol, a hefyd yn cynhyrchu'r bywoliaethau cyfoethog hynny sy'n cynnal nid yn unig y ffermwyr a'r teuluoedd ffermio eu hunain, ond hefyd y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt a'r Gymraeg a'r holl bethau hynny. Mae gennym ni fath o ffermio yr ydym ni eisiau ei weld yng Nghymru, ac mae'r pethau economaidd y mae Sam wedi eu crybwyll, ac yr ydych chi wedi eu crybwyll, yn bwysig iawn, iawn, ond felly hefyd yr amrywiaeth ehangach honno o bethau yr ydym ni'n ceisio eu cyflawni. Felly, mae hon yn dipyn o foment.
Roedd Sarah Murphy a minnau allan yr wythnos diwethaf gyda rhai o'n gwesteion yn yr oriel ac eraill, a gyda Gemma, ffermwr tenant ar dir comin Coety. Mae Coety yn pontio Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, ar draws y draffordd, gyda phont, ac rydym yn dal i geisio, Gweinidogion, i drefnu parapet i amddiffyn yr anifeiliaid rhag iddynt neidio oddi ar yr ymylon. Fe ddychwelwn ni at hynny ar ddiwrnod arall. Ond mae'n faes diddorol iawn. Mae Gemma yn ffermwr tenant sy'n cyflwyno nawr, gyda chyngor da gan y sector amaethyddol a gyda'i chefndir a'i gwybodaeth amgylcheddol ei hun, i'r caeau hynny ar y tir comin hwnnw, a oedd wedi dirywio i safon eithaf gwael, y math o wartheg a'r math o dda byw pori sydd mewn gwirionedd yn cyfoethogi'r dirwedd a'r fioamrywiaeth, sydd hefyd, gobeithio, wrth iddi ehangu, yn mynd i roi bywoliaeth wych iddi. Fe ddown yn ôl at Gemma yn nes ymlaen, ond, Gweinidog, os ydym ni'n mynd i gyflawni nid yn unig y manteision ehangach hynny a'r manteision economaidd, ac ati—a, Mabon, byddwn i'n cytuno â'r hyn roedd Jenny yn ei ddweud, rwyf wedi fy mhlesio'n fawr gan y gwelliant sydd gennych, sy'n canolbwyntio ar y cyfraniad y mae busnesau amaethyddol yn ei wneud i'r economi leol yn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt—y lleoliaeth honno, ac ymgorffori ffermio yn yr economi leol yw'r union lle y mae angen i ni fod, mewn gwirionedd.
Ond os ydym ni hefyd yn mynd i ymdrin ag agweddau natur hyn a'r agweddau bioamrywiaeth, rwy'n mynd i ailadrodd, heb ymddiheuriad o gwbl, rai o'r pethau a ddywedodd John yn ei gyfraniad ef, a mynd ymhellach. Mae'r Gweinidog wedi ymgysylltu'n helaeth â ni, a diolchwn iddi am hyn, dros sawl mis, cyn i'r gwelliant adfer natur ddod i'r golwg. Ymhell cyn hynny, roeddem yn ceisio meddwl am ffyrdd y gallem ymgorffori, o fewn hyn, fioamrywiaeth natur ac adfer natur. Rydym wedi cyrraedd y pwynt nawr lle mae rhywfaint o siomedigaeth, ond rwy'n gofyn iddi ein sicrhau ni fod yna ffordd ymlaen, yn rhannol o fewn y Bil hwn a'r hyn y gallwn ei wneud o ran memorandwm esboniadol, ac yn rhannol oherwydd yr hyn a ddaw yn ei sgil gyda'i chydweithiwr Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd hefyd. Felly, rydym eisiau gweld ymrwymiadau'n cael eu gwneud yn y ddadl hon, Gweinidog, i ddiweddaru'r memorandwm esboniadol. Fel y dywedodd John, mae angen cyfeiriad penodol arnom yn y memorandwm esboniadol at fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal COP15. Mae angen datganiad arnom y bydd camau gweithredu o dan yr amcan hwn yn y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n rhedeg ochr yn ochr â'r Bil hwn, yn gyfystyr â chyfraniadau gan Lywodraeth Cymru tuag at gyflawni hynny.
Yn y memorandwm diwygiedig hwnnw, dylid hefyd egluro bod yn rhaid i unrhyw gynllun sy'n cael ei gyflwyno ystyried strategaethau adfer natur a bioamrywiaeth a gynhyrchir gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym nad hwn yw'r unig opsiwn i'w ystyried; iawn, felly dywedwch wrthym beth yw'r opsiwn, pryd y byddwn yn cyflawni'r canlyniadau hynny fel bod gennym adferiad natur llawn. A gyda llaw, dydy hyn ddim—. Oherwydd siaradais â rhai yn yr undebau ffermio yn ddiweddar, pan oedd adfer natur yn cael ei grybwyll fel gwelliant, ac roedden nhw'n ofnus iawn bod hyn yn feirniadaeth ar bob math o ffermio yng Nghymru. Rwy'n gwybod, a bydd pawb yma yn gwybod, oherwydd ein hymgysylltu â ffermwyr dros nifer o flynyddoedd, ag Undeb Amaethwyr Cymru, ag Undeb Cenedlaethol y Ffermwyr, â chymdeithas ffermwyr ucheldir y mynydd, â'r Rhwydwaith Ffermio er Lles Natur, nad yw hynny'n wir. Mae llawer o enghreifftiau gwych o fioamrywiaeth dda ar ffermydd eisoes, o gynlluniau gofodol gwych gan ffermwyr yn cydweithio mewn mannau fel Coety Walia a mannau eraill. Ond mae angen i ni gydnabod bod meysydd y mae gwir angen i ni weithio arnynt lle mae'n rhaid i ni adfer natur hefyd, oherwydd mae'r tir, y pridd a'r dŵr wedi cael eu treulio i'r fath raddau fel bod angen i ni ganolbwyntio ar hynny.
Mae angen ymrwymiad arnom ar Gofnod y Senedd gan y Llywodraeth y bydd y mater yn cael ei ystyried eto gan, fel y dywedodd John, y Bil llywodraethu amgylcheddol a thargedau natur sydd ar ddod, y cyfeirir ato'n gyffredin fel 'Bil Cymru natur bositif', cyn diwedd y Senedd hon—cyn diwedd y Senedd hon. Gallwn ni ddim ei adael i Lywodraeth yn y dyfodol. Un ai mae gennym argyfwng natur neu ddim. Bydd y ffermwyr yn gweithio gyda ni ar hyn os byddwn yn nodi sut y byddwn yn ei wneud, felly rwy'n chwilio am yr ymrwymiad hwnnw. Ac mae angen i'r ymrwymiad hefyd gynnwys diweddaru'r fframwaith 'cynnal a gwella' presennol a ddiffinnir gan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac amcan 3 Bil Amaethyddiaeth (Cymru) 2022, fel eu bod yn cynnwys adfer natur yn unol â'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang.
Ac yn olaf, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod yn rhaid i ddyluniad y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n rhedeg ochr yn ochr, fel y dywedais, ei gwneud yn ofynnol i gymryd camau adfer natur o fewn yr holl haenau hynny o gefnogaeth, ac y bydd asesiad llawn yn cael ei ddarparu o effaith ddisgwyliedig yr haenau cyffredinol ar adferiad natur, ac allyriadau carbon y sector amaethyddol hefyd.
Felly, gyda hynny, a gan edrych ymlaen at glywed geiriau'r Gweinidog ar gof a chadw gyda hyn, mae'r ddadl agoriadol hon wedi rhoi cyfle i drafod yn fanwl y cydbwysedd hwn, gweithio gyda ffermwyr, gweithio gyda thirfeddianwyr, gweithio gyda ffermwyr tenant, i gyflawni manteision lluosog y Bil hwn, ond hefyd, nid dyma'r bennod olaf. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed hynny gan y Gweinidog hefyd.
Ac yn olaf, Gweinidog, rwy'n gobeithio, yn eich ymateb heddiw y byddwch hefyd yn gallu ymrwymo i weithio gyda'r undebau ffermio, gyda'r ffermwyr eu hunain, ond hefyd gyda'r sefydliadau amgylcheddol hynny yn allanol, a chwrdd â nhw, ac i Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd, gyfarfod â nhw yn dilyn y Bil hwn os bydd yn pasio Cyfnod 3 heddiw, i gyfarfod â nhw a thrafod sut y gallwn ni roi hwb i fyd natur a bioamrywiaeth yn y gwaith sydd i ddod hefyd. Diolch yn fawr iawn.
Y Gweinidog nawr i gyfrannu, Lesley Griffiths.
The Minister to contribute, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I, too, would like to start with some 'thank yous'. I'd like to thank my excellent Bill team, many of whom had not worked on legislation before, and all Welsh Government officials who've worked on this very important piece of legislation. I'd like to thank Members of the Senedd for working with me, especially Sam Kurtz, Jane Dodds, and Cefin Campbell and Mabon ap Gwynfor as part of the co-operation agreement on Plaid Cymru benches, and of course to all stakeholders—farming unions who are in the gallery today, and obviously our environmental non-governmental organisations.
I'd like to start by speaking to the amendments in this group, and then I will address points brought forward by other Members. Starting with amendment 48 in the name of Sam Kurtz, this amendment seeks to amend the fourth sustainable land management objective, to make enhancing economic viability the overall purpose of the first part of the objective. A similar amendment was tabled at Stage 2, and that was to include 'protect economic viability' within the fourth objective, and that amendment was not agreed. It is important to recognise that the purpose of the fourth objective is to conserve and enhance the countryside and cultural resources, which include cultural heritage and the historic environment. This objective also involves promoting public access to and engagement with the countryside and cultural resources, as well as sustaining the Welsh language and promoting and facilitating its use. The objective therefore focuses on important social and cultural outcomes, as well as the potential for economic and other benefits. To accept this amendment would alter the fourth objective's intended purpose, making enhancing economic viability the overall purpose of the first part of the objective, possibly to the detriment of the other parts of the objective, which are no less important. It also introduces an unclear and new term into the Bill, which could have uncertain and unintended consequences, as it is untested against the SLM duties.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i hefyd ddechrau gyda rhai diolchiadau. Hoffwn ddiolch i fy nhîm Bil rhagorol, yr oedd llawer ohonynt heb weithio ar ddeddfwriaeth o'r blaen, a holl swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio ar y darn pwysig iawn hwn o ddeddfwriaeth. Hoffwn ddiolch i Aelodau'r Senedd am weithio gyda mi, yn enwedig Sam Kurtz, Jane Dodds, a Cefin Campbell a Mabon ap Gwynfor fel rhan o'r cytundeb cydweithio ar feinciau Plaid Cymru, ac wrth gwrs i'r holl randdeiliaid—yr undebau ffermio sydd yn yr oriel heddiw, ac yn amlwg ein sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol.
Hoffwn ddechrau drwy siarad am y gwelliannau yn y grŵp hwn, ac yna byddaf yn mynd i'r afael â phwyntiau a gyflwynwyd gan Aelodau eraill. Gan ddechrau gyda gwelliant 48 yn enw Sam Kurtz, mae'r gwelliant hwn yn ceisio diwygio'r pedwerydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy, i wneud gwella hyfywedd economaidd yn ddiben cyffredinol rhan gyntaf yr amcan. Cyflwynwyd gwelliant tebyg yng Nghyfnod 2, a hwnnw oedd cynnwys 'gwarchod hyfywedd economaidd' o fewn y pedwerydd amcan, ac ni chytunwyd ar y gwelliant hwnnw. Mae'n bwysig cydnabod mai pwrpas y pedwerydd amcan yw gwarchod a gwella cefn gwlad ac adnoddau diwylliannol, sy'n cynnwys treftadaeth ddiwylliannol a'r amgylchedd hanesyddol. Mae'r amcan hwn hefyd yn cynnwys hyrwyddo mynediad cyhoeddus i gefn gwlad ac adnoddau diwylliannol ac ymgysylltu â nhw, yn ogystal â chynnal y Gymraeg a hyrwyddo a hwyluso ei defnydd. Mae'r amcan felly'n canolbwyntio ar ganlyniadau cymdeithasol a diwylliannol pwysig, yn ogystal â'r potensial ar gyfer buddion economaidd ac eraill. Byddai derbyn y gwelliant hwn yn newid diben arfaethedig y pedwerydd amcan, gan wneud gwella hyfywedd economaidd yn bwrpas cyffredinol rhan gyntaf yr amcan, o bosibl ar draul rhannau eraill yr amcan, nad ydynt yn llai pwysig. Mae hefyd yn cyflwyno term aneglur a newydd i'r Bil, a allai arwain at ganlyniadau ansicr ac anfwriadol, gan nad yw wedi'i brofi yn erbyn y dyletswyddau rheoli tir yn gynaliadwy.
Amendment 49 and amendment 39. I support amendment 39, which has been tabled by Plaid Cymru here today and which recognises the importance of the contribution to their local economy of farm and other agricultural businesses within their communities. The amendment will highlight, for the purposes of the first SLM objective, the contribution to the local economy made by agricultural businesses within the communities in which they operate. This amendment demonstrates our joint commitment to recognising the benefits that farm and other agricultural businesses provide to their local communities. We have specifically avoided using the term 'rural' within the first objective, so as not to exclude certain non-rural communities where agricultural and ancillary activities may take place. Furthermore, to state 'safeguard' as safeguarding livelihoods and communities is beyond the scope of this Bill. For example, this could mean a corner shop in a rural community has the potential to call on the Government for financial support. This is a consequence I'm sure we all want to avoid.
I would like to remind Members of the accepted Government amendment 29, which was tabled at Stage 2. This recognises the importance of agricultural businesses within the communities in which they operate. The combination of this Stage 2 Government amendment, and today's amendment 39, tabled by Plaid Cymru, ensures there are appropriate provisions within the Bill to recognise the importance of farm and other agricultural businesses to their local communities. A fifth SLM objective, as tabled in amendment 49, is unnecessary.
Amendment 50, tabled by Sam Kurtz to section 1(6), makes provision about factors relevant to determining whether food and other goods are produced in a sustainable manner for the purposes of the first SLM objective. Amendment 50 seeks to qualify the term 'resilience' in that provision with the insertion of 'economic' beforehand. The resilience of agricultural businesses within the communities in which they operate as one of the factors relevant to determining whether food and other goods are produced in a sustainable manner should not be restricted to only their economic resilience. It should, and does, include the broader sense of the term 'resilience', which encompasses, for example, environmental, social and economic resilience. Narrowing the scope of the first objective through this amendment could prevent farmers from being supported in the ways most effective for their business—a situation we wish to avoid.
If I can turn to some of the points raised by other Members, sustainable land management absolutely lies at the core of this Bill. The objectives and the SLM duty focus action on sustainable food production responding to climate change, as well as our cultural heritage and language, and protecting and improving the ecosystems that support our country's flora and fauna. These objectives, taken together, address the declared climate and nature emergencies, and set out the long-term framework for future agricultural policy and support. The third SLM objective underpins the significance of ecosystem resilience in Wales's agricultural policy, and section 1(7) of the Bill expressly recognises that biodiversity of ecosystems is a factor relevant to consider when taking action to maintain and enhance the resilience of ecosystems. This recognises that, for an ecosystem to be resilient, it requires diversity within and between ecosystems, including, therefore, biological diversity too.
I think it's also important to recognise that the SLM objectives are designed to be complementary. For example, it's intended that action to contribute to sustainable food production, and to conserve and enhance the countryside, will also improve our biodiversity and promote nature recovery. So, by supporting farmers to use sustainable farming practices, we contribute to nature recovery, whilst also supporting a resilient agricultural sector, fully aligned with the SLM objectives that have been outlined in this Bill.
As part of the Government that was probably the first in the world to declare both climate and nature emergencies, I absolutely recognise the significance of addressing these vital challenges. Consequently, I will update the explanatory memorandum for the Agriculture (Wales) Bill to reference the COP15 Kunming-Montreal global biodiversity framework, affirming this Government's commitment to contributing to its goals through, for example, actions under the sustainable farming scheme. The SLM objectives, I should say, are not time bound. They take account of changing commitments going forward, and that's critical as we understand more of the impacts and the mitigation that we're seeing from climate change.
There were references to other pieces of legislation that could be brought forward. Obviously, the First Minister will update us on the legislative programme. He updates us every year, and that will be before the summer recess. But the intended environmental governance and biodiversity targets Bill will provide the main opportunity to set out our overall approach to nature recovery and restoration in Wales. That will include domestic biodiversity targets, which then will support the delivery of the Kunming-Montreal global biodiversity framework, in addition to our existing commitments, such as the well-being goals. The SLM objectives, as drafted, mean the agricultural sector will be well placed to contribute to these targets and to nature recovery.
Maintaining and enhancing ecosystem resilience underpins nature restoration, and I'm very happy to continue to work very closely with my colleague the Minister for Climate Change, looking at the piece of legislation as we develop it. I'm happy to consider what further is needed to deliver against the GBF. And, of course, we'll be very happy to continue to work with our stakeholders—the environmental organisations and, indeed, the farming unions.
Huw Irranca-Davies mentioned the parallel piece of work that we're doing around development of the sustainable farming scheme. The actions within that scheme will absolutely be consistent with the SLM duty and objectives, and that includes the objective to maintain and enhance the resilience of our ecosystems, and the benefits they provide—so, for example, by supporting farmers to adopt sustainable farming methods, many of which they're already doing: establishing woodlands; managing carbon-rich soils, like our peatlands; and enhancing semi-natural habitat scale, connectivity and diversity. We know that these initiatives, just a few of them I've mentioned, promote responsible stewardship, and they allow our ecosystems and nature to absolutely thrive in harmony with our farmers and with our agricultural sector. By supporting farmers to use sustainable farming practices, we contribute to nature recovery.
I mentioned that the fourth SLM objective includes provision to promote public access to and engagement with the countryside and our cultural resources, and that does include improving access, and that includes access for disabled people, as well as maintaining the access that we have as well. So, just to say that the sustainable farming scheme is being designed on the basis of payment for actions, and that's beyond the regulatory requirements that we currently have. The scheme will therefore not pay farmers for existing statutory duties.
John Griffiths asked about access to blue spaces, for instance, and that's a level of detail that will be relevant in the proposed sustainable farming scheme. And again, I've committed to consulting on the sustainable farming scheme again before the end of this year. Diolch.
Gwelliant 49 a gwelliant 39. Rwy'n cefnogi gwelliant 39, sydd wedi'i gyflwyno gan Blaid Cymru yma heddiw ac sy'n cydnabod pwysigrwydd y cyfraniad y mae busnesau fferm a busnesau amaethyddol eraill yn ei wneud i'r economi leol yn eu cymunedau. Bydd y gwelliant yn amlygu, at ddibenion yr amcan rheoli tir yn gynaliadwy cyntaf, y cyfraniad y mae busnesau amaethyddol yn ei wneud i'r economi leol yn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Mae'r gwelliant hwn yn dangos ein hymrwymiad ar y cyd i gydnabod y manteision y mae ffermydd a busnesau amaethyddol eraill yn eu darparu i'w cymunedau lleol. Rydym wedi osgoi defnyddio'r term 'gwledig' yn benodol o fewn yr amcan cyntaf, er mwyn peidio ag eithrio rhai cymunedau nad ydynt yn rhai gwledig lle gall gweithgareddau amaethyddol ac ategol ddigwydd. Hefyd, mae datgan 'diogelu' fel diogelu bywoliaethau a chymunedau y tu hwnt i gwmpas y Bil hwn. Er enghraifft, gallai hyn olygu bod gan siop gornel mewn cymuned wledig y potensial i alw ar y Llywodraeth am gymorth ariannol. Mae hyn yn ganlyniad rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau ei osgoi.
Hoffwn atgoffa'r Aelodau o welliant 29 y Llywodraeth a dderbyniwyd, a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2. Mae'r gwelliant hwn yn cydnabod pwysigrwydd busnesau amaethyddol o fewn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Mae'r cyfuniad o'r gwelliant Cyfnod 2 hwn, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, a gwelliant 39 heddiw, a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, yn sicrhau bod darpariaethau priodol o fewn y Bil i gydnabod pwysigrwydd busnesau fferm a busnesau amaethyddol eraill i'w cymunedau lleol. Mae pumed amcan rheoli tir yn gynaliadwy, fel y'i cyflwynwyd yng ngwelliant 49, yn ddiangen.
Mae gwelliant 50, a gyflwynwyd gan Sam Kurtz i adran 1(6), yn darparu ynghylch ffactorau sy'n berthnasol i benderfynu a yw bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy at ddibenion yr amcan rheoli tir yn gynaliadwy cyntaf. Mae gwelliant 50 yn ceisio cymhwyso'r term 'gwytnwch' yn y ddarpariaeth honno drwy fewnosod 'economaidd' ar ei ôl. Ni ddylai gwytnwch busnesau amaethyddol o fewn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt fel un o'r ffactorau sy'n berthnasol i benderfynu a yw bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy gael ei gyfyngu i'w gwytnwch economaidd yn unig. Fe ddylai, ac y mae'n cynnwys ysytyr ehangach y term 'gwytnwch', sy'n cydgrynhoi, er enghraifft, gwytnwch amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Gallai culhau cwmpas yr amcan cyntaf drwy'r gwelliant hwn atal ffermwyr rhag cael eu cefnogi yn y ffyrdd mwyaf effeithiol ar gyfer eu busnes—sefyllfa yr ydym eisiau ei hosgoi.
Os caf droi at rai o'r pwyntiau a godwyd gan Aelodau eraill, mae rheoli tir yn gynaliadwy yn llwyr wrth wraidd y Bil hwn. Mae'r amcanion a'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn canolbwyntio ar gynhyrchu bwyd cynaliadwy mewn ymateb i newid hinsawdd, yn ogystal â'n treftadaeth ddiwylliannol a'n hiaith, ac amddiffyn a gwella'r ecosystemau sy'n cefnogi anifeiliaid a phlanhigion ein gwlad. Mae'r amcanion hyn, gyda'i gilydd, yn mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur datganedig, ac yn nodi'r fframwaith hirdymor ar gyfer polisi a chymorth amaethyddol yn y dyfodol. Mae'r trydydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn sail i bwysigrwydd gwytnwch ecosystemau ym mholisi amaethyddol Cymru, ac mae adran 1(7) o'r Bil yn cydnabod yn benodol bod bioamrywiaeth ecosystemau yn ffactor perthnasol i'w ystyried wrth weithredu i gynnal a gwella gwytnwch ecosystemau. Mae hyn yn cydnabod, er mwyn i ecosystem fod yn gydnerth, fod angen amrywiaeth o fewn a rhwng ecosystemau, gan gynnwys, felly, amrywiaeth fiolegol hefyd.
Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy wedi'u cynllunio i fod yn gyflenwol. Er enghraifft, y bwriad yw y bydd gweithredu i gyfrannu at gynhyrchu bwyd cynaliadwy, a gwarchod a gwella cefn gwlad, hefyd yn gwella ein bioamrywiaeth ac yn hyrwyddo adferiad natur. Felly, drwy gefnogi ffermwyr i ddefnyddio arferion ffermio cynaliadwy, rydym yn cyfrannu at adfer natur ac yn cefnogi sector amaethyddol gwydn, sy'n cyd-fynd yn llawn â'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy a amlinellwyd yn y Bil hwn.
Fel rhan o'r Llywodraeth a oedd y cyntaf yn y byd, mae'n debyg, i ddatgan argyfyngau hinsawdd a natur, rwy'n cydnabod yn llwyr arwyddocâd mynd i'r afael â'r heriau hanfodol hyn. O ganlyniad, byddaf yn diweddaru'r memorandwm esboniadol ar gyfer Bil Amaethyddiaeth (Cymru) i gyfeirio at fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal COP15, gan gadarnhau ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyfrannu at ei nodau drwy, er enghraifft, gamau gweithredu o dan y cynllun ffermio cynaliadwy. Nid yw'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, dylwn ddweud, wedi'u cyfyngu o ran amser. Maent yn ystyried ymrwymiadau sy'n newid wrth symud ymlaen, ac mae hynny'n hanfodol wrth i ni ddeall mwy o'r effeithiau a'r lliniaru yr ydym yn ei weld yn sgil newid hinsawdd.
Roedd cyfeiriadau at ddarnau eraill o ddeddfwriaeth y gellid eu cyflwyno. Yn amlwg, bydd y Prif Weinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'n rhoi diweddariad i ni bob blwyddyn, a bydd hynny cyn toriad yr haf. Ond y Bil arfaethedig ar gyfer llywodraethu amgylcheddol a thargedau bioamrywiaeth fydd yn darparu'r prif gyfle i nodi ein dull cyffredinol o adfer natur yng Nghymru. Bydd hynny'n cynnwys targedau bioamrywiaeth ddomestig, a fydd wedyn yn cefnogi cyflawni fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal, yn ogystal â'n hymrwymiadau presennol, fel y nodau llesiant. Mae'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, fel y'u drafftiwyd, yn golygu y bydd y sector amaethyddol mewn sefyllfa dda i gyfrannu at y targedau hyn ac at adfer natur.
Mae cynnal a gwella gwytnwch ecosystemau yn sail i adfer natur, ac rwy'n hapus iawn i barhau i weithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod y Gweinidog Newid Hinsawdd, gan edrych ar y darn o ddeddfwriaeth wrth inni ei ddatblygu. Rwy'n hapus i ystyried beth arall sydd ei angen i gyflawni amcanion y fframwaith bioamrywiaeth byd-eang. Ac, wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i barhau i weithio gyda'n rhanddeiliaid—y sefydliadau amgylcheddol ac, yn wir, yr undebau ffermio.
Soniodd Huw Irranca-Davies am y darn cyfochrog o waith yr ydym yn ei wneud ynghylch datblygu'r cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd y camau gweithredu o fewn y cynllun hwnnw yn gwbl gyson â dyletswydd ac amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, ac mae hynny'n cynnwys yr amcan i gynnal a gwella gwytnwch ein hecosystemau, a'r buddion y maent yn eu darparu—felly, er enghraifft, trwy gefnogi ffermwyr i fabwysiadu dulliau ffermio cynaliadwy, y mae llawer ohonynt eisoes yn eu gwneud: sefydlu coetiroedd; rheoli priddoedd llawn carbon, fel ein mawndiroedd ni; a gwella maint, cysylltedd ac amrywiaeth cynefinoedd lled-naturiol. Rydym yn gwybod bod y mentrau hyn, dim ond ychydig ohonynt yr wyf wedi'u crybwyll, yn hyrwyddo stiwardiaeth gyfrifol, ac maent yn caniatáu i'n hecosystemau a'n natur ffynnu mewn cytgord llwyr â'n ffermwyr a'n sector amaethyddol. Drwy gefnogi ffermwyr i ddefnyddio arferion ffermio cynaliadwy, rydym yn cyfrannu at adfer natur.
Soniais fod y pedwerydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn cynnwys darpariaeth i hyrwyddo mynediad cyhoeddus i gefn gwlad a'n hadnoddau diwylliannol ac ymgysylltu â nhw, ac mae hynny'n cynnwys gwella mynediad, ac mae hynny'n cynnwys mynediad i bobl anabl, yn ogystal â chynnal y mynediad sydd gennym hefyd. Felly, dim ond dweud bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn cael ei ddylunio ar sail talu am gamau gweithredu, ac mae hynny y tu hwnt i'r gofynion rheoleiddio sydd gennym ar hyn o bryd. Felly ni fydd y cynllun yn talu ffermwyr am ddyletswyddau statudol presennol.
Gofynnodd John Griffiths am fynediad i fannau glas, er enghraifft, ac mae honno'n lefel o fanylion a fydd yn berthnasol mewn cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Ac unwaith eto, rwyf wedi ymrwymo i ymgynghori ar y cynllun ffermio cynaliadwy eto cyn diwedd y flwyddyn. Diolch.
Samuel Kurtz nawr i ymateb i'r ddadl.
Samuel Kurtz to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. I'm grateful to everybody who's contributed in the opening of this debate this afternoon on Stage 3 of the agriculture Bill. To take the points that have been made in relation to the amendments in my name, what underpins this, and I stress the point that this is an agriculture Bill, is that we need an economically viable agricultural industry in Wales to deliver those environmental benefits that we want to be seeing. If we do not have farmers on the land farming the land in a sustainable way, we will not have those sustainable farming scheme objectives and those SLM objectives delivered and we will not see those benefits that are required. And there is no disagreement, I don't think, within the Chamber on that point.
But what I do find frustrating is the idea that agriculture has been this exploitative, extractive industry over the years, whilst it's followed a common agricultural policy put forward through our membership of the European Union, where all ills land on the door of the farmers. I think it's wholly wrong for an industry that supports so many jobs in Wales. It underpins our communities, as Jane Dodds and Mabon ap Gwynfor have so eloquently put. It underpins the communities that we represent, underpins the language that we are so proud to protect, and underpins our rural way of life, the schools that our children go to, the communities that we go to and live in. Agriculture is that bedrock in terms of that here in Wales. I think it's disappointing that the debate, at times—not here today—has been polarised, has been binary. This is a way forward, and I do think that, with the amendment put forward through the co-operation agreement, there is positivity. And, as Mabon rightly stressed, this has come a long way from the initial consultation following our leaving of the European Union.
Jenny Rathbone made a point with regard to wildlife being outnumbered by agricultural animals. I would really like to see the data source for that, because if we think of wildlife, all the way from a shrew to a field mouse right up to the birds in our skies, being outnumbered by agricultural animals in Wales—I'm sorry, Jenny, I just cannot believe that, but I would be willing to sit down with you and talk about that point. I cannot see how that can be true.
In John Griffiths's contribution, talking about access, that's absolutely right. How can we, as an agricultural industry, advocates for the agricultural industry, show the good that we are doing, that our industry does, if we don't have access? But that access must understand that these are working places, that there are risks when it comes to farms and farm life and agricultural machinery and animals and livestock. So, it's really important that balance is found, which comes to the point from Huw Irranca-Davies. This debate is for the need of balance, which is absolutely right. At times, this debate started off—not today, over the years—as a binary choice between the environment or agriculture. Over those years that debate has become less binary and there's a forward way, so that is a really positive step forward.
You mention the sustainable farming scheme running parallel to the agriculture Bill; I would argue that it actually sits underneath the agriculture Bill. This agriculture Bill is the framework in which the SFS will be delivered, therefore those SLM objectives are really important in how that sustainable farming scheme will be delivered. And if we don't have farmers signing up to those sustainable farming schemes, if they're not economically viable, farmers will not sign up to those sustainable farming schemes, we will not see the environmental and biodiversity benefits that we wish to see, so it's really important that the economic point—. I can see the Member is gesturing for an intervention, but I'll just finish this point. It's really important that they have to be attractive, and financially attractive, to make sure that these schemes are signed up to. I'll give way to the Member.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cyfrannu at agor y ddadl hon y prynhawn yma ar Gyfnod 3 y Bil amaethyddiaeth. I gymryd y pwyntiau a gafodd eu gwneud mewn perthynas â'r gwelliannau yn fy enw i, yr hyn sy'n sail i hyn, ac rwy'n pwysleisio'r pwynt mai Bil amaethyddiaeth yw hwn, yw bod angen diwydiant amaethyddol economaidd hyfyw yng Nghymru i gyflawni'r buddion amgylcheddol hynny yr ydym am eu gweld. Os nad oes gennym ffermwyr ar y tir sy'n ffermio'r tir mewn ffordd gynaliadwy, ni fydd amcanion y cynllun ffermio cynaliadwy na'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn cael eu cyflawni ac ni fyddwn yn gweld y buddion hynny sydd eu hangen. A does dim anghytuno, dydw i ddim yn credu, o fewn y Siambr ar y pwynt hwnnw.
Ond yr hyn sy'n rhwystredig i mi yw'r syniad bod amaethyddiaeth wedi bod yn ddiwydiant ymelwol ac echdynnol dros y blynyddoedd, tra'i fod wedi dilyn polisi amaethyddol cyffredin a gyflwynwyd trwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, lle mae pob drwg yn glanio wrth ddrws y ffermwyr. Rwy'n credu ei fod yn gwbl anghywir dweud hynny am ddiwydiant sy'n cefnogi cymaint o swyddi yng Nghymru. Mae'n sail i'n cymunedau, fel y soniwyd mor huawdl gan Jane Dodds a Mabon ap Gwynfor. Mae'n sail i'r cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli, yn sail i'r iaith yr ydym mor falch o'i diogelu, ac yn sail i'n ffordd wledig o fyw, yr ysgolion y mae ein plant yn mynd iddynt, y cymunedau yr ydym yn mynd iddynt ac yn byw ynddynt. Amaethyddiaeth yw'r sylfaen honno o ran hynny yma yng Nghymru. Mae'n siomedig bod y ddadl, ar adegau—nid yma heddiw—wedi cael ei pholareiddio, wedi bod yn ddeuaidd. Mae hon yn ffordd ymlaen, ac rwyf wir yn credu, gyda'r gwelliant a gyflwynwyd trwy'r cytundeb cydweithio, fod yna bositifrwydd. Ac, fel y pwysleisiodd Mabon yn berffaith deg, mae hyn wedi dod yn bell o'r ymgynghoriad cychwynnol a gafwyd ar ôl inni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Gwnaeth Jenny Rathbone bwynt bod yna fwy o anifeiliaid amaethyddol na bywyd gwyllt. Hoffwn weld y ffynhonnell ddata ar gyfer hynny, oherwydd os ydym yn meddwl bod mwy o anifeiliaid amaethyddol yng Nghymru na bywyd gwyllt, yr holl ffordd o chwistlen a llygoden y maes i'r adar yn ein hawyr—mae'n ddrwg gennyf, Jenny, gallaf i ddim credu hynny, ond byddwn yn barod i eistedd i lawr gyda chi a siarad am y pwynt hwnnw. Gallaf i ddim gweld sut y gallai hynny fod yn wir.
Yng nghyfraniad John Griffiths, a soniai am fynediad, mae hynny'n hollol gywir. Sut y gallwn ni, fel diwydiant amaethyddol, eirioli dros y diwydiant amaethyddol, dangos y daioni yr ydym yn ei wneud, y mae ein diwydiant yn ei wneud, os nad oes gennym fynediad? Ond, o ran y mynediad hwnnw, rhaid deall mai lleoedd gwaith yw'r rhain, bod risgiau'n gysylltiedig â ffermydd a bywyd fferm a pheiriannau amaethyddol ac anifeiliaid a da byw. Felly, mae'n bwysig iawn sicrhau cydbwysedd, sy'n dod â ni at y pwynt y gwnaeth Huw Irranca-Davies. Mae'r ddadl hon yn ymwneud â'r angen i sicrhau cydbwysedd, sy'n hollol gywir. Ar adegau, dechreuodd y ddadl hon—nid heddiw, dros y blynyddoedd—fel dewis deuaidd rhwng yr amgylchedd neu amaethyddiaeth. Dros y blynyddoedd hynny mae'r ddadl honno wedi mynd yn llai deuaidd ac mae yna ffordd ymlaen, felly mae hynny'n gam positif iawn ymlaen.
Rydych chi'n sôn bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn rhedeg ochr yn ochr â'r Bil amaethyddiaeth; byddwn i'n dadlau ei fod, mewn gwirionedd, yn dod o dan y Bil amaethyddiaeth. Y Bil amaethyddiaeth hwn yw'r fframwaith ar gyfer cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, felly mae'r amcanion hynny o ran rheoli tir yn gynaliadwy yn bwysig iawn o ran sut y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy hwnnw'n cael ei gyflawni. Ac os nad oes gennym ffermwyr yn ymrwymo i'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hynny, os dydyn nhw ddim yn hyfyw yn economaidd, bydd ffermwyr ddim yn ymrwymo i'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hynny, byddwn ni ddim yn gweld y buddion amgylcheddol a bioamrywiaeth yr ydym am eu gweld, felly mae'n bwysig iawn bod y pwynt economaidd—. Gallaf weld bod yr Aelod yn ystumio, ond fe wnaf orffen y pwynt hwn. Mae'n bwysig iawn eu bod yn ddeniadol, ac yn ddeniadol yn ariannol, er mwyn sicrhau bod ymrwymiad iddynt. Ildiaf i'r Aelod.
I don't think we're talking at cross purposes, Sam, because I think with that detailed work going on underneath this—and you are right—that's exactly the phrase I always use when I meet with farmers and farming representatives: that's where you burn the midnight oil to get it absolutely right. That does require a lot of effort, not only from Ministers, but from farmers themselves, to engage with that and get that balance. So I genuinely don't think we're talking at cross purposes. The question here, in the amendments in the first group, is whether we get the balance right and we imbalance those four competing—. They're not competing, actually; they should be, actually, sympathetic to each other if we can get this right. But the detail is crucial.
Dydw i ddim yn credu ein bod yn siarad yn groes i'n gilydd, Sam, oherwydd rwy'n credu, gyda'r gwaith manwl hwnnw sy'n mynd ymlaen o dan hyn—ac rydych yn iawn—dyna'r union ymadrodd yr wyf yn ei ddefnyddio bob tro y byddaf yn cwrdd â ffermwyr a chynrychiolwyr ffermio: dyna lle yr ydych yn llosgi'r gannwyll yn hwyr i sicrhau ei fod yn hollol iawn. Mae hynny yn gofyn am lawer o ymdrech, nid yn unig gan Weinidogion, ond gan ffermwyr eu hunain, i ymgysylltu â hynny a sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Felly dydw i ddim yn credu ein bod yn siarad yn groes i'n gilydd. Y cwestiwn yma, yn y gwelliannau yn y grŵp cyntaf, yw a fyddwn yn cael y cydbwysedd yn iawn ac yn anghydbwyso'r pedwar amcan hwnnw sy'n cystadlu—. Dydyn nhw ddim yn cystadlu, mewn gwirionedd; dylen nhw, mewn gwirionedd, fod yn ystyriol o'i gilydd os gallwn ni wneud hyn yn iawn. Ond mae'r manylion yn hanfodol.
Absolutely, and that detail is really imperative. But underpinning that is the farmers' economic viability. If farmers are no longer farming the land, these schemes won't be enacted, the environment will not be looked after by the custodians of the land, and we won't have those benefits.
And just to come to the point in terms of food production, are we content as a nation to offset our conscience by importing food from countries that have lower environmental standards than ours here in Wales? I think not. Our food sovereignty is an imperative part of that. That's where the hand-in-glove of the environmental elements of this and the food production are imperative. I can see Jenny is looking to intervene. I'll give way.
Yn bendant, ac mae'r manylion hynny'n wirioneddol hanfodol. Ond yn sail i hynny mae hyfywedd economaidd ffermwyr. Os nad yw ffermwyr yn ffermio'r tir mwyach, ni fydd y cynlluniau hyn yn cael eu rhoi ar waith, ni fydd ceidwaid y tir yn gofalu am yr amgylchedd, ac ni fyddwn yn gweld y buddion hynny.
Ac i ddod at y pwynt ynghylch cynhyrchu bwyd, a ydym yn fodlon fel cenedl i wrthbwyso ein cydwybod drwy fewnforio bwyd o wledydd sydd â safonau amgylcheddol is na'r rhai sydd gennym ni yma yng Nghymru? Go brin. Mae ein sofraniaeth bwyd yn rhan hanfodol o hynny. Dyna lle mae'n hanfodol bod elfennau amgylcheddol hyn a'r broses o gynhyrchu bwyd yn cael eu hystyried law yn llaw â'i gilydd. Gallaf weld bod Jenny eisiau ymyrryd. Ildiaf.
Actually, you're absolutely right: we cannot be exporting our carbon emissions. That is why we have to be producing the food we need locally, so that we are reducing our carbon emissions in that regard, and we need to support our farming community to ensure that that happens. So, that is very, very important.
And, by the way, as I'm on my feet, the number of wild animals is smaller than the number of domestic animals we keep for our pleasure—i.e. horses, dogs and cats. Cattle, sheep, pigs and all the others we produce for eating hugely outweigh the amount of wild animals.
Mewn gwirionedd, rydych chi'n hollol gywir: gallwn ni ddim fod yn allforio ein hallyriadau carbon. Dyna pam mae'n rhaid i ni fod yn cynhyrchu'r bwyd sydd ei angen arnom yn lleol, fel ein bod yn lleihau ein hallyriadau carbon yn hynny o beth, ac mae angen i ni gefnogi ein cymuned ffermio i sicrhau bod hynny'n digwydd. Felly, mae hynny'n bwysig iawn, iawn.
A, gyda llaw, gan fy mod i ar fy nhraed, mae llai o anifeiliaid gwyllt o gymharu â'r anifeiliaid domestig rydym yn eu cadw er ein pleser—h.y. ceffylau, cŵn a chathod. Mae llawer mwy o wartheg, defaid, moch a'r holl anifeiliaid eraill rydym yn eu cynhyrchu i'w bwyta o gymharu ag anifeiliaid gwyllt.
Thank you. I'm willing to sit down with you to discuss that further. Because, as Darren has just chuntered from the left of me, a single ant nest would have thousands of ants in it. But I'm willing to sit down with you on that point.
But, absolutely, we have to be producing food in our country and farmers need to be incentivised to produce that food in a way that goes forward so our supermarket shelves and our farmers' markets have domestic food within them, and that's why economic viability is so fundamental to the delivery of agriculture. So, I'm grateful for what has been a very thorough 45 minutes on an opening group of amendments, Llywydd. So, on that point, I will sit down. Diolch.
Diolch. Rwyf yn barod i eistedd i lawr gyda chi i drafod hyn ymhellach. Oherwydd, fel y mae Darren newydd fwmian i'r chwith ohonof, byddai miloedd o forgrug mewn un nyth morgrug. Ond rwy'n barod i eistedd i lawr gyda chi ar y pwynt hwnnw.
Ond, yn bendant mae'n rhaid i ni fod yn cynhyrchu bwyd yn ein gwlad ac mae angen cymell ffermwyr i gynhyrchu'r bwyd hwnnw mewn ffordd flaengar fel bod bwyd domestig i'w weld ar silffoedd ein harchfarchnadoedd ac mewn marchnadoedd ffermwyr, a dyna pam mae hyfywedd economaidd mor hanfodol i'r ffordd y mae amaethyddiaeth yn cael ei chyflawni. Felly, rwy'n ddiolchgar am yr hyn sydd wedi bod yn 45 munud trylwyr iawn ar grŵp agoriadol o welliannau, Llywydd. Felly, ar y pwynt hwnnw, fe eisteddaf i lawr. Diolch.
Don't apologise, it was fascinating.
Peidiwch ag ymddiheuro, roedd yn ddiddorol.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 48? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly awn ni i bleidlais ar welliant 48. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Ac felly mae'r bleidlais yn gyfartal, ac fe fyddaf i'n bwrw fy mhleidlais yn erbyn gwelliant 48, fel sy'n ofynnol i fi ei wneud. Ac felly, mae'r gwelliant wedi cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn.
The question is that amendment 48 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, so we will proceed to a vote on amendment 48. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 26 against. And therefore, the vote is equal, and I'll cast my vote against amendment 48, as I'm required to do. And so, the amendment is not agreed, with 26 for and 27 against.
Gwelliant 48: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 48: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 49 sydd nesaf, yn enw Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei gynnig?
Amendment 49 is next, in the name of Samuel Kurtz. Is it being moved?
Cynigiwyd gwelliant 49 (Samuel Kurtz).
Amendment 49 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy, mae'n cael ei gynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 49? A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Awn ni i bleidlais ar welliant 49. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal: 26 o blaid, 26 yn erbyn, ac felly rydw i'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 49. A chanlyniad hynny yw bod 26 o blaid y gwelliant a 27 yn erbyn y gwelliant, ac mae gwelliant 49 yn cwympo.
Yes, it is being moved. And the question is that amendment 49 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, so we will proceed to a vote on amendment 49. Open the vote. Close the vote. The vote is equal: 26 for, 26 against, and so I use my casting vote against amendment 49. And the result of that is that there are 26 for the amendment and 27 against the amendment, and so amendment 49 is not agreed.
Gwelliant 49: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 49: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 50. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 50. Is it being moved?
Cynigiwyd gwelliant 50 (Samuel Kurtz).
Amendment 50 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy, mae'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 50? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 50. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae canlyniad y bleidlais yn 26 o blaid, 26 yn erbyn, neb yn ymatal. Mae'r bleidlais yn gyfartal, ac felly rydw i'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 50. Ac felly mae gwelliant 50 wedi ei wrthod o 26 pleidlais o blaid, 27 yn erbyn.
Yes, it is being moved by Samuel Kurtz. The question is that amendment 50 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will have a vote on amendment 50. Open the vote. Close the vote. The result of the vote is 26 for, 26 against, no abstentions. The vote is tied, and therefore I use my casting vote against amendment 50. And therefore amendment 50 is not agreed—26 in favour, 27 against.
Gwelliant 50: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 50: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 39 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei gynnig gan Mabon ap Gwynfor?
Amendment 39 is next. Is it being moved by Mabon ap Gwynfor?
Cynigiwyd gwelliant 39 (Mabon ap Gwynfor).
Amendment 39 (Mabon ap Gwynfor) moved.
Ydy, mae e'n cael ei gynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 39? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 39 wedi ei dderbyn.
Yes, it is being moved. The question is that amendment 39 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 39 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 2 yw'r grŵp nesaf o welliannau, ac mae'r rhain yn ymwneud â statws cyfartal yr amcanion. Gwelliant 51 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y gwelliant yma.
Group 2 is next, and these amendments relate to the equal status of the objectives. The lead and only amendment in this group is amendment 51, and I call on Samuel Kurtz to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 51 (Samuel Kurtz).
Amendment 51 (Samuel Kurtz) moved.
Diolch, Llywydd. I wish to move and speak to amendment 51 in this group—the equal status of all four sustainable land management objectives. This amendment has been pursued during Stage 3 in order to remove any potential hierarchical status set within the four sustainable land management objectives. As it stands, the Minister's reliance upon their contribution to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is not a sufficient nor guaranteed safeguard that will ensure that the Bill delivers upon all key objectives and goals equally and uniformly. It is not adequate enough to assume that this Government, or any future Government, will treat these objectives equally and fairly. All objectives within this legislation ought to be explicit, comprehensive, and delivered correspondingly. Amendment 51 seeks to clarify this position and ensure that the Welsh Government obeys this standard. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Hoffwn gynnig gwelliant 51 a siarad yn ei gylch yn y grŵp hwn—statws cyfartal pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy. Dilynwyd y gwelliant hwn yn ystod Cyfnod 3 er mwyn dileu unrhyw statws hierarchaidd posibl a osodwyd o fewn y pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy. Fel y mae, nid yw dibyniaeth y Gweinidog ar eu cyfraniad at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn fesur diogelu digonol na gwarantedig a fydd yn sicrhau bod y Bil yn cyflawni'r holl amcanion a nodau allweddol yn gyfartal ac yn unffurf. Dydy hi ddim yn ddigon i dybio y bydd y Llywodraeth hon, nac unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, yn trin yr amcanion hyn yn gyfartal ac yn deg. Dylai'r holl amcanion yn y ddeddfwriaeth hon fod yn benodol ac yn gynhwysfawr a dylent gael eu cyflawni'n briodol. Mae gwelliant 51 yn ceisio egluro'r safbwynt hwn a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ufuddhau i'r safon hon. Diolch, Llywydd.
Y Gweinidog i gyfrannu, Lesley Griffiths.
The Minister to contribute, Lesley Griffiths.
Thank you. This amendment was tabled at Stage 2 and was not agreed by Members at the time. I just want to reiterate that the sustainable land management objectives as drafted in the Bill are to be considered together. There is no hierarchy, so this amendment is therefore unnecessary.
The effect of the SLM duty in the Bill is to require the Welsh Ministers to consider all four SLM objectives and then to exercise the relevant function in the way they consider best contributes to achieving those objectives when they are taken together. The SLM duty sets a high threshold and clear direction, so the Welsh Ministers must act in the way they think best contributes to achieving the SLM objectives overall, with no hierarchy between the objectives. The duty applies across a wide range of agricultural functions, so that's sections 2 and 3, and also provides the flexibility necessary, for example, to take action that does not necessarily contribute to all of the objectives equally, provided the Welsh Ministers consider that the action taken best contributes to achieving the SLM objectives overall.
I'll give you an example. Should there need to be an emergency response to a livestock or a crop pandemic that necessitated the destruction of animals or plants, farmers would expect compensation for their loss, and that may match the first objective, but it could run counter to objectives two to four. So, should the proposed amendment be included, this could prevent support being provided. Welsh Ministers need the flexibility provided by the current drafting of the Bill for the benefit of the agriculture industry.
Diolch. Cyflwynwyd y gwelliant hwn yng Nghyfnod 2 ac ni wnaeth yr Aelodau gytuno arno ar y pryd. Rwyf am ailadrodd bod angen ystyried yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy fel y'u drafftiwyd yn y Bil gyda'i gilydd. Does dim hierarchaeth, felly does dim angen y gwelliant hwn.
Effaith y ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn y Bil yw ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ystyried pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy ac yna arfer y swyddogaeth berthnasol yn y modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion hynny pan gânt eu hystyried gyda'i gilydd. Mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn gosod trothwy uchel a chyfeiriad clir, felly rhaid i Weinidogion Cymru weithredu yn y modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn gyffredinol, heb unrhyw hierarchaeth rhwng yr amcanion. Mae'r ddyletswydd yn berthnasol ar draws ystod eang o swyddogaethau amaethyddol, felly mae hynny'n adrannau 2 a 3, ac mae hefyd yn cynnig yr hyblygrwydd angenrheidiol, er enghraifft, i gymryd camau nad ydynt o reidrwydd yn cyfrannu at yr holl amcanion yn gyfartal, ar yr amod bod Gweinidogion Cymru o'r farn mai'r cam sy'n cael ei gymryd yw'r un sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn gyffredinol.
Rhoddaf enghraifft i chi. Pe bai angen ymateb brys i bandemig da byw neu gnydau a oedd yn golygu dinistrio anifeiliaid neu blanhigion, byddai ffermwyr yn disgwyl iawndal am eu colled, a gallai hynny gyd-fynd â'r amcan cyntaf, ond gallai fynd yn groes i amcanion dau i bedwar. Felly, pe bai'r gwelliant arfaethedig yn cael ei gynnwys, gallai hyn atal cymorth rhag cael ei ddarparu. Mae angen i Weinidogion Cymru gael yr hyblygrwydd a ddarperir gan ddrafft cyfredol y Bil er budd y diwydiant amaeth.
Samuel Kurtz i ymateb.
Samuel Kurtz to reply.
Diolch, Llywydd. I'm grateful for the Minister's explanation as to why the Government won't be supporting this amendment. Indeed, it's very similar to what she provided at the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, when she said, and I quote:
'SLM objectives...are to be considered together, with no hierarchy'—
understood, but then the Minister went on to concede that:
'it will be possible...to make a significant contribution to one of them whilst making, perhaps, little or indeed no contribution to the others'.
Indeed, it was a recommendation of the ETRA committee report into the agriculture Bill. I think the need for equality amongst all four of the sustainable land management objectives ensures that there's uniformity in delivery and that there's no preferential treatment in terms of any Government support. I would urge Members to support this amendment. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar am esboniad y Gweinidog ynghylch pam na fydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant hwn. Yn wir, mae'n debyg iawn i'r hyn a ddywedodd ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ac rwy'n dyfynnu:
'Dylai amcanion rheoli tir yn gynaliadwy...gael eu hystyried gyda'i gilydd, heb unrhyw hierarchaeth'—
rwyf yn deall hynny, ond yna aeth y Gweinidog ymlaen i gyfaddef:
'bydd yn bosibl...gwneud cyfraniad sylweddol i un ohonynt a gwneud ychydig iawn o gyfraniad, os o gwbl, efallai, i'r lleill'.
Yn wir, roedd yn un o'r argymhellion yn adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar y Bil amaethyddiaeth. Rwy'n credu bod yr angen am gydraddoldeb rhwng pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn sicrhau bod unffurfiaeth o ran y ddarpariaeth ac nad oes triniaeth ffafriol o ran unrhyw gymorth gan y Llywodraeth. Byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi'r gwelliant hwn. Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 51? Oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Fe wnawn ni gael pleidlais ar welliant 51. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 26 yn erbyn, felly dwi yn gorfod defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 51. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod gwelliant 51 yn cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn.
The question is that amendment 51 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. We will proceed to a vote on amendment 51. Open the vote. Close the vote. In favour 26, 26 against, therefore I must use my casting vote against amendment 51. And so, the result of the vote is that amendment 51 is not agreed, with 26 in favour and 27 against.
Gwelliant 51: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 51: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Y gwelliannau nesaf fydd grŵp 3, ac mae'r rhain yn ymwneud â diffiniadau o 'amaethyddiaeth' a 'gweithgareddau ategol'. Gwelliant 2 yw'r prif welliant yn y grŵp yma a dwi'n galw ar y Gweinidog y tro yma i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r grŵp.
The next group of amendments is group 3, and they relate to definitions of 'agriculture' and 'ancillary activities'. The lead amendment in this group is amendment 2, and I call on the Minister to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 2 (Lesley Griffiths).
Amendment 2 (Lesley Griffiths) moved.
Diolch, Llywydd. Amendments 2 and 3 tabled in my name provide clarity in section 2 of the Bill. The amendments guide the reader to the definitions of 'agriculture' and 'ancillary activity' respectively. This ensures that the reader is signposted to the meaning of those terms as defined for the purposes of the Bill.
Amendments 66 to 75, tabled in the name of Sam Kurtz, are already covered very clearly by the definition as drafted, and so are not required. For example, the amendment to add the use of land as osier land in unnecessary, as the growing and cultivation of willow is already captured in the definition under 48(1)(f),
'using land as farm woodland or for agroforestry',
and 48(1)(h),
'otherwise growing plants for sale, or for the sale of part of a plant'.
This amendment does not widen the scope of the definition or provide any clarification, so is not required.
Similarly, requests to add fruit, seeds, the production of animal feed and market gardens are already catered for in the definition of agriculture. Meadow land is a habitat that is catered for in the definition of ancillary activities. Amendment 75 attempts to link the definition of agriculture back to the SLM duty, but the SLM duty already requires that Welsh Ministers must exercise their functions under the Bill in a way they consider best contributes to the SLM objectives. In this way, the SLM duty applies already to the provision of support for or the regulation of activities listed under the definition of agriculture.
Diolch, Llywydd. Mae gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn fy enw i yn rhoi eglurder yn adran 2 y Bil. Mae'r gwelliannau yn arwain y darllenydd at y diffiniadau o 'amaethyddiaeth' a 'gweithgaredd ategol' yn y drefn honno. Mae hyn yn sicrhau bod y darllenydd yn cael ei gyfeirio at ystyr y termau hynny fel y'u diffinnir at ddibenion y Bil.
Mae gwelliannau 66 i 75, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, wedi'u cwmpasu'n glir iawn eisoes yn y diffiniad fel y'i drafftiwyd, ac felly nid oes eu hangen. Er enghraifft, mae'r gwelliant i ychwanegu'r defnydd o dir fel tir helyg gwiail yn ddiangen, gan fod tyfu helyg yn cael ei gwmpasu eisoes yn y diffiniad o dan 48(1)(f),
'defnyddio tir fel coetir fferm neu ar gyfer amaeth-goedwigaeth',
a 48(1)(h),
'tyfu fel arall blanhigion i'w gwerthu, neu ar gyfer gwerthu rhan o blanhigyn'.
Nid yw'r gwelliant hwn yn ehangu cwmpas y diffiniad nac yn darparu unrhyw eglurhad, felly nid oes ei angen.
Yn yr un modd, mae ceisiadau i ychwanegu ffrwythau, hadau, cynhyrchu porthiant anifeiliaid a gerddi marchnad eisoes yn cael eu darparu yn y diffiniad o amaethyddiaeth. Mae doldir yn gynefin y darperir ar ei gyfer yn y diffiniad o weithgareddau ategol. Mae gwelliant 75 yn ceisio cysylltu'r diffiniad o amaethyddiaeth yn ôl i'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy, ond mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy eisoes yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru arfer eu swyddogaethau o dan y Bil mewn modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Fel hyn, mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy eisoes yn berthnasol i ddarparu cymorth ar gyfer gweithgareddau a restrir o dan y diffiniad o amaethyddiaeth neu eu reoleiddio.
I begin by welcoming amendments 2 and 3, put forward in the name of the Minister. As the Minister has referenced, these amendments are somewhat procedural and, therefore, we will be supporting them. But, with regard to amendments 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74 and, finally, 75, these have been tabled through working with the Tenant Farmers Association to ensure that those tenant farmers aren't excluded through the definitions of agriculture, moving forward, within the agriculture Bill and any support mechanisms, therefore, in the future. So, I would urge Members to ensure that our tenant farmers aren't excluded from any potential future support. Diolch, Llywydd.
Dechreuaf drwy groesawu gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw'r Gweinidog. Fel y mae'r Gweinidog wedi sôn, mae'r gwelliannau hyn yn weithdrefnol i ryw raddau ac, felly, byddwn yn eu cefnogi. Ond, o ran gwelliannau 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74 ac, yn olaf, 75, mae'r rhain wedi'u cyflwyno drwy weithio gyda'r Gymdeithas Ffermwyr Tenant i sicrhau nad yw'r ffermwyr tenant hynny'n cael eu heithrio drwy'r diffiniadau o amaethyddiaeth, wrth symud ymlaen, o fewn y Bil amaethyddiaeth ac unrhyw fecanweithiau cymorth, felly, yn y dyfodol. Felly, byddwn yn annog yr Aelodau i sicrhau nad yw ein ffermwyr tenant yn cael eu heithrio o unrhyw gymorth posibl yn y dyfodol. Diolch, Llywydd.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to reply.
Diolch, Llywydd. I think I set out very clearly why the amendments tabled in the name of Sam Kurtz weren't required due to the definitions being very clearly described in the Bill as drafted, so I ask Members to accept my Government amendments 2 and 3 and to not agree amendments 66 to 75, tabled in the name of Sam Kurtz.
Diolch, Llywydd. Rwy'n credu imi nodi'n glir iawn pam nad oedd angen y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz oherwydd bod y diffiniadau yn cael eu disgrifio'n glir iawn yn y Bil fel y'i drafftiwyd, felly gofynnaf i'r Aelodau dderbyn fy ngwelliannau 2 a 3 gan y Llywodraeth a pheidio â derbyn gwelliannau 66 i 75, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn.
The question is that amendment 2 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 2 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 3, yn enw'r Gweinidog. Yn cael ei symud yn ffurfiol?
Amendment 3, in the name of the Minister. Is that moved formally?
Cynigiwyd gwelliant 3 (Lesley Griffiths).
Amendment 3 (Lesley Griffiths) moved.
Move.
Cynnig.
Ydy. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.
Yes, it is. The question is that amendment 3 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 3 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y grŵp nesaf o welliannau yw grŵp 4, a'r rhain yw'r gwelliannau sy'n ymwneud â darparu cymorth i ffermwyr. Gwelliant 4 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar y Gweinidog i gyflwyno gwelliant 4 ac i siarad i'r grŵp.
The next group of amendments is group 4, and these relate to the provision of support for farmers. The lead amendment in this group is amendment 4, and I call on the Minister to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 4 (Lesley Griffiths).
Amendment 4 (Lesley Griffiths) moved.
Diolch, Llywydd. Amendment 4, tabled in my name, introduces a subsection to section 2 to provide clarity on the application of the SLM duty to functions referred to in section 2(2)(b) and (c). Section 2(2)(b) and (c) cover a wide range of functions and some of the functions may be exercised for a broad range of purposes. This does not affect the application of the SLM duty to functions under the Agriculture (Wales) Bill.
The SLM duty is intended to apply to functions under section 2(2)(b) and (c) only to the extent that those functions are exercised to provide support for, or to regulate, agriculture or other activities carried out on land used for agriculture or ancillary activities. This amendment clarifies this, and therefore makes it clear that the duty does not apply to those functions where they are exercised for some other purpose.
Amendment 52, as tabled by Sam Kurtz, would qualify the scope of sustainability in the purpose by requiring the food production to be economically, socially and culturally sustainable, as well as environmentally sustainable. This amendment was tabled at Stage 2 and was not agreed. It sets a high threshold, and whilst farmers will be supported to produce food sustainably, they may not always meet all of the elements set out in the amendment. This is not a burden I am prepared to impose on our farmers.
Section 8(2)(a) was drafted and agreed under the co-operation agreement. Consequently, this purpose has been carefully considered and drafted, and I do not consider that any further amendment is necessary. I would like to remind Members that this is a non-exhaustive list of purposes, for which Welsh Ministers may in particular provide support.
Amendments 53 and 54, tabled in the name of Sam Kurtz, seek to introduce new purposes of support under section 8. Again, both of these amendments were tabled at Stage 2 and were not agreed. In respect of amendment 53, this would add a new purpose into section 8 to expressly reference support for agricultural activities, whether they are new or existing. The Bill does not define agricultural activity and such inclusion would require definition. This amendment, therefore, is considered unnecessary.
Turning to amendment 54, this amendment seeks to introduce a purpose of supporting new entrants to undertake an agricultural activity. As Members will be aware, during Stage 2, I introduced a Government amendment to include a new purpose of improving the resilience of agricultural businesses, which captures supporting new entrants to the sector and is not limited to existing agricultural businesses. I've ensured that, following Stage 2 amendments, the explanatory memorandum was updated to reflect this. I would also like to clarify that all of the purposes in section 8 will enable support across all levels of businesses in the sector, from new entrants to experienced farmers. To single out one specific group might imply that they are not intended to be captured within any support provided under the other purposes, and is not something I would wish to see. Therefore, I do not support amendment 54.
On amendment 38, tabled in the name of Jane Dodds, I recognise the importance of this amendment in keeping farmers on the land through supporting agricultural businesses to adopt effective energy management, helping them to reduce their operating costs and generate renewable energy on their land. The amendment puts on the face of the Bill Welsh Ministers' commitment to provide support to our farmers and agricultural businesses in actions towards adopting energy efficiency practices that will have a positive impact and benefits to not only their business resilience, but also the wider communities, the environment and the nature and climate emergencies.
Amendment 55, tabled in the name of Sam Kurtz, was raised during Stage 2. Any support given under section 8 has to be for or in connection with agriculture and ancillary activities. I would like to emphasise amendment 55 risks narrowing the support Ministers may provide, especially in relation to those beneficiaries whose actions are undertaken in the best interests of the agricultural sector but are not farmers themselves—so, for example, veterinary surgeons. I do not want to limit support to the sector in this way.
Diolch, Llywydd. Mae gwelliant 4, a gyflwynwyd yn fy enw i, yn cyflwyno is-adran i adran 2 er mwyn rhoi eglurder ar gymhwyso'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy at swyddogaethau y cyfeirir atynt yn adran 2(2)(b) ac (c). Mae adran 2(2)(b) ac (c) yn cwmpasu ystod eang o swyddogaethau a gellir arfer rhai o'r swyddogaethau at ystod eang o ddibenion. Dydy hyn ddim yn effeithio ar gymhwyso'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy at swyddogaethau o dan Fil Amaethyddiaeth (Cymru).
Bwriedir i'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy fod yn gymwys i swyddogaethau o dan adran 2(2)(b) ac (c) dim ond i'r graddau y mae'r swyddogaethau hynny'n cael eu harfer er mwyn rheoleiddio neu ddarparu cymorth ar gyfer amaethyddiaeth neu weithgareddau eraill a gynhelir ar dir a ddefnyddir ar gyfer amaethyddiaeth neu weithgareddau ategol. Mae'r gwelliant hwn yn egluro hyn, ac felly mae'n ei gwneud yn glir nad yw'r ddyletswydd yn berthnasol i'r swyddogaethau hynny lle cânt eu harfer at ryw ddiben arall.
Byddai gwelliant 52, fel y cyflwynwyd gan Sam Kurtz, yn cymhwyso cwmpas cynaliadwyedd yn y diben trwy ei gwneud yn ofynnol i fwyd gael ei gynhyrchu'n gynaliadwy yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol, yn ogystal ag yn amgylcheddol. Cyflwynwyd y gwelliant hwn yng Nghyfnod 2 ac ni chytunwyd arno. Mae'n gosod trothwy uchel, ac er y bydd ffermwyr yn cael cymorth i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, efallai na fyddant bob amser yn bodloni'r holl elfennau a nodir yn y gwelliant. Nid yw hyn yn faich yr wyf yn barod i'w osod ar ein ffermwyr.
Cafodd adran 8(2)(a) ei drafftio a'i chytuno o dan y cytundeb cydweithio. O ganlyniad, mae'r diben hwn wedi cael ei ystyried a'i ddrafftio'n ofalus, a dydw i ddim o'r farn bod angen unrhyw welliant pellach. Hoffwn atgoffa'r Aelodau nad yw hon yn rhestr gynhwysfawr o ddibenion, y gall Gweinidogion Cymru yn benodol ddarparu cymorth ar eu cyfer.
Nod gwelliannau 53 a 54, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yw cyflwyno dibenion cymorth newydd o dan adran 8. Unwaith eto, cyflwynwyd y ddau welliant hyn yng Nghyfnod 2 ac ni chytunwyd arnynt. O ran gwelliant 53, byddai hyn yn ychwanegu diben newydd yn adran 8 ar gyfer cyfeirio'n benodol at gymorth ar gyfer gweithgareddau amaethyddol, p'un a ydynt yn rhai newydd neu'n rhai sy'n bodoli eisoes. Nid yw'r Bil yn diffinio gweithgaredd amaethyddol a byddai angen diffiniad pe bai'n cael ei gynnwys. Felly, ystyrir bod y gwelliant hwn yn ddiangen.
Gan droi at welliant 54, bwriedir i'r gwelliant hwn gyflwyno diben o gefnogi newydd-ddyfodiaid i ymgymryd â gweithgaredd amaethyddol. Fel y gŵyr yr Aelodau, yn ystod Cyfnod 2, cyflwynais welliant gan y Llywodraeth i gynnwys diben newydd o wella cadernid busnesau amaethyddol, sy'n cynnwys cefnogi newydd-ddyfodiaid i'r sector. Nid yw'n gyfyngedig i fusnesau amaethyddol sy'n bodoli eisoes. Rwyf wedi sicrhau, yn dilyn gwelliannau Cyfnod 2, fod y memorandwm esboniadol wedi'i ddiweddaru i adlewyrchu hyn. Hoffwn hefyd egluro y bydd pob un o'r dibenion yn adran 8 yn sicrhau cymorth ar draws pob lefel o fusnesau yn y sector, o newydd-ddyfodiaid i ffermwyr profiadol. Gallai cyfeirio at un grŵp penodol awgrymu na fwriedir iddo gael unrhyw gymorth a ddarperir o dan y dibenion eraill, ac nid yw hyn yn rhywbeth yr hoffwn ei weld. Felly, nid wyf yn cefnogi gwelliant 54.
O ran gwelliant 38, a gyflwynwyd yn enw Jane Dodds, rwy'n cydnabod pwysigrwydd y gwelliant hwn ar gyfer cadw ffermwyr ar y tir trwy gefnogi busnesau amaethyddol i fabwysiadu dulliau rheoli ynni effeithiol a'u helpu felly i leihau eu costau gweithredu a chynhyrchu ynni adnewyddadwy ar eu tir. Mae'r gwelliant yn nodi'n amlwg yn y Bil ymrwymiad Gweinidogion Cymru i gefnogi ein ffermwyr a'n busnesau amaethyddol i fabwysiadu arferion effeithlonrwydd ynni a fydd yn cael effaith gadarnhaol a manteision nid yn unig ar gadernid eu busnesau, ond hefyd ar y cymunedau ehangach, yr amgylchedd a'r argyfyngau natur a hinsawdd.
Codwyd gwelliant 55, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yn ystod Cyfnod 2. Rhaid i unrhyw gymorth a roddir o dan adran 8 fod ar gyfer neu mewn cysylltiad ag amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol. Hoffwn bwysleisio y gallai gwelliant 55 gyfyngu ar y cymorth y gall Gweinidogion ei ddarparu, yn enwedig mewn perthynas â'r buddiolwyr hynny sy'n gweithredu er budd gorau'r sector amaethyddol ond nad ydynt yn ffermwyr eu hunain—milfeddygon, er enghraifft. Dydw i ddim eisiau cyfyngu ar y gefnogaeth i'r sector fel hyn.
I would like to begin by speaking to amendment 4, tabled under the Minister's name. Once again, this is a welcome measure that has been outlined and that seeks to specifically link the duties of the Welsh Minister to objectives of agriculture and ancillary activity. We will be supporting.
Touching upon amendment 38, this is a welcome contribution from Jane Dodds, and it very much mirrors an amendment of mine from Stage 2, and I'm delighted that the Minister says she recognises the importance of it at Stage 3. I only wish that she'd recognised its importance at Stage 2 when I put it down, but, alas, that's politics. But we will be supporting this, and I'm grateful to Jane Dodds for putting that amendment through.
Shifting focus to the amendments tabled under my name, amendment 52 has been tabled in order to ensure that food production is considered within the context of socioeconomic needs, the cultural demands of communities and populations, and environmentally sustainable methods of production, which I think is exactly what this agriculture Bill is trying to do. Given our attempted intention to remove any potential hierarchical status, this amendment seeks to supplement this change and ensure that our collective efforts to produce food are done in a recognised, sustainable manner that ensures we're addressing all potential challenges, not just those that are environmental.
Amendment 53 has been drafted in order to provide specific and dedicated support for all new entrants and those choosing to return to the industry. Indeed, this is very much a call that has been reiterated throughout the whole legislative process. Several key industry stakeholders still remain concerned that the Bill in its current form lacks concrete provision and support for new entrants, and so this targeted approach ensures that support can be given, whilst not shutting the door on those already within the industry.
Amendment 54 takes this a step further, providing explicit support for new entrants by naming them in a way that places a sole purpose on enticing new entrants into the industry through the utilisation of tailored, specific packages of support that seek to encompass every aspect of agricultural activity as defined later in the Bill. Going back to my opening remarks, if we don't have farmers farming the land, delivering on these sustainable farming schemes, we won't see those benefits, therefore, we need to entice new entrants into the industry, and I believe these amendments do that. Diolch, Llywydd.
Hoffwn ddechrau drwy siarad am welliant 4, a gyflwynwyd o dan enw'r Gweinidog. Unwaith eto, mae hwn yn fesur i'w groesawu sydd wedi'i amlinellu ac sy'n ceisio cysylltu'n benodol ddyletswyddau Gweinidog Cymru ag amcanion amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol. Byddwn yn ei gefnogi.
O ran gwelliant 38, mae hwn yn gyfraniad i'w groesawu gan Jane Dodds, ac mae'n adlewyrchu i raddau helaeth welliant a gyflwynwyd gennyf i yng Nghyfnod 2, ac rwy'n falch iawn bod y Gweinidog yn dweud ei bod yn cydnabod ei bwysigrwydd yng Nghyfnod 3. Mae'n drueni na fyddai wedi cydnabod ei bwysigrwydd yng Nghyfnod 2 pan gafodd ei nodi gennyf, ond gwaetha'r modd, dyna wleidyddiaeth. Ond byddwn yn cefnogi hyn, ac rwy'n ddiolchgar i Jane Dodds am roi'r gwelliant hwnnw drwodd.
Gan symud at y gwelliannau a gyflwynwyd o dan fy enw i, mae gwelliant 52 wedi'i gyflwyno er mwyn sicrhau bod cynhyrchu bwyd yn cael ei ystyried yng nghyd-destun anghenion economaidd-gymdeithasol, gofynion diwylliannol cymunedau a phoblogaethau, a dulliau cynhyrchu sy'n amgylcheddol gynaliadwy, sef yn union yr hyn y mae'r Bil amaethyddiaeth hwn yn ceisio'i wneud yn fy marn i. O ystyried ein hymgais i ddileu unrhyw statws hierarchaidd posibl, mae'r gwelliant hwn yn ceisio ategu'r newid hwn a sicrhau bod ein hymdrechion ar y cyd i gynhyrchu bwyd yn cael eu gwneud mewn modd cydnabyddedig a chynaliadwy sy'n sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r holl heriau posibl, nid dim ond y rhai amgylcheddol.
Mae gwelliant 53 wedi'i ddrafftio er mwyn darparu cymorth penodol a pwrpasol i bob newydd-ddyfodiad a'r rhai sy'n dewis dychwelyd i'r diwydiant. Yn wir, mae hon yn alwad sydd wedi cael ei hailadrodd drwy'r broses ddeddfwriaethol gyfan. Mae nifer o randdeiliaid allweddol y diwydiant yn dal i bryderu nad yw'r Bil ar ei ffurf bresennol yn cynnwys darpariaeth a chefnogaeth bendant i newydd-ddyfodiaid, ac felly mae'r dull hwn wedi'i dargedu yn sicrhau y gall cymorth gael ei roi, heb gau'r drws ar y rhai sydd eisoes yn y diwydiant.
Mae gwelliant 54 yn mynd â hyn gam ymhellach, drwy ddarparu cymorth penodol i newydd-ddyfodiaid trwy eu henwi mewn ffordd sy'n gosod unig ddiben o ddenu newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant trwy ddefnyddio pecynnau cymorth penodol wedi'u teilwra sy'n ceisio cwmpasu pob agwedd ar weithgarwch amaethyddol fel y'i diffinnir yn ddiweddarach yn y Bil. Gan fynd yn ôl at fy sylwadau agoriadol, os nad oes gennym ffermwyr yn ffermio'r tir, yn rhoi'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hyn ar waith, ni fyddwn yn gweld y buddion hynny, felly mae angen i ni ddenu newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant, ac rwy'n credu bod y gwelliannau hyn yn gwneud hynny. Diolch, Llywydd.
I'll be speaking to amendment 38, which is tabled in my name, and I'm very grateful to Sam for his gracious support for something that, obviously, he thought about and had, perhaps, put into the ether. Thank you very much. Diolch yn fawr iawn.
I do welcome the opportunity to contribute to such an important and transformational part of Welsh legislation, one that will have a positive and lasting impact on our valued agricultural sector and on many of my constituents. The Bill is a generational opportunity to effect positive change for our world-class agricultural sector, helping our farmers to do what they do best—to farm and produce food and other goods—and to support the links between our farmers, their local communities and our natural environments. We need to support the sector to undertake actions that encourage and support their business resilience and to support an environment of innovation, using, for example, data, which many farm businesses have been doing for many, many years. Supporting these businesses to adopt innovative practices whilst maintaining the traditional ways of farming that have been an important part of Wales for generations is crucial for keeping farmers on our land for now and in the future. It is my belief that we can do more to support this vitally important sector to continue and enhance the innovation we've already seen. With this in mind, I am pleased to table this amendment to include a further purpose in the list at section 8 of the Bill, which will expressly reference effective energy management in agricultural businesses across the sector. This amendment on the face of the Bill specifically highlights that support that may be provided to encourage effective energy management in our agricultural businesses. The aim of such support, alongside the environmental benefits, is to create those opportunities and sustain our farming communities. This includes reduced energy costs by adopting efficient practices as well as generating renewable energy on their land. I want be clear that it is not the intent of this purpose to enable the sale of agricultural land for wind or solar farming. The purpose is to support farm businesses and keep farmers on the land by adapting and using innovative practices and long-term solutions to help reduce their operating costs.
As we face the climate emergency, every sector has to play their role, so this amendment supports the contribution of our agricultural sector whilst at the same time doing so in a way that makes their business more sustainable and aiding profitability. I have tabled an amendment that I consider has the potential for Welsh Ministers to support both long- and short-term actions to enable our agricultural businesses to adopt these—one that enables farmers the choice of and option to consider a range of opportunities to drive effective energy management and renewable energy generation. In doing so, this has the potential to have a positive effect not only on their businesses, but the sector and Wales at large. Whilst this amendment makes direct reference to effective energy management, a very important issue, in my view, is that the amendment is set in the context of the wide-ranging, non-exhaustive nature of the power of support in section 8, alongside a number of amendments. I look forward to working with the Welsh Government as they continue to develop their support proposals, and I very much hope that the Senedd will support my amendment. Diolch.
Byddaf yn siarad am welliant 38, sy'n cael ei gyflwyno yn fy enw i, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Sam am ei gefnogaeth garedig i rywbeth y mae'n amlwg wedi meddwl amdano ac a oedd, efallai, wedi sôn amdano. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf yn croesawu'r cyfle i gyfrannu at ran mor bwysig a thrawsnewidiol o ddeddfwriaeth Cymru, un a fydd yn cael effaith gadarnhaol a pharhaol ar ein sector amaethyddol gwerthfawr ac ar lawer o'm hetholwyr. Mae'r Bil yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i sicrhau newid cadarnhaol i'n sector amaethyddol o'r radd flaenaf, drwy helpu ein ffermwyr i wneud yr hyn maen nhw'n ei wneud orau—ffermio a chynhyrchu bwyd a nwyddau eraill—ac i gefnogi'r cysylltiadau rhwng ein ffermwyr, eu cymunedau lleol a'n hamgylcheddau naturiol. Mae angen i ni gefnogi'r sector i gymryd camau sy'n annog ac yn cefnogi cadernid busnesau a chefnogi amgylchedd o arloesi, gan ddefnyddio, er enghraifft, data y mae llawer o fusnesau fferm wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd lawer. Mae helpu'r busnesau hyn i fabwysiadu arferion arloesol wrth gynnal y ffyrdd traddodiadol o ffermio sydd wedi bod yn rhan bwysig o Gymru ers cenedlaethau yn hanfodol er mwyn cadw ffermwyr ar ein tir nawr ac yn y dyfodol. Rwy'n credu y gallwn ni wneud mwy i gefnogi'r sector hanfodol bwysig hwn i barhau i arloesi a gwella'r gweithgarwch arloesol yr ydym eisoes wedi'i weld. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n falch o gyflwyno'r gwelliant hwn i gynnwys diben pellach yn y rhestr yn adran 8 o'r Bil, a fydd yn cyfeirio'n benodol at ddulliau effeithiol o reoli ynni mewn busnesau amaethyddol ar draws y sector. Mae'r gwelliant hwn ar wyneb y Bil yn nodi'n benodol y cymorth hwnnw a all gael ei ddarparu i annog ein busnesau amaethyddol i reoli ynni yn effeithiol. Nod cefnogaeth o'r fath, ochr yn ochr â'r buddion amgylcheddol, yw creu'r cyfleoedd hynny a chynnal ein cymunedau ffermio. Mae hyn yn cynnwys costau ynni is drwy fabwysiadu arferion effeithlon yn ogystal â chynhyrchu ynni adnewyddadwy ar eu tir. Hoffwn nodi'n glir nad bwriad y diben yw sicrhau bod tir amaethyddol yn gallu cael ei werthu ar gyfer ffermio gwynt neu solar. Y diben yw cefnogi busnesau fferm a chadw ffermwyr ar y tir drwy addasu a defnyddio arferion arloesol ac atebion hirdymor er mwyn helpu i leihau eu costau gweithredu.
Wrth i ni wynebu'r argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid i bob sector chwarae ei rôl, felly mae'r gwelliant hwn yn helpu ein sector amaethyddol i gyfrannu at hynny mewn ffordd sy'n gwneud eu busnesau yn fwy cynaliadwy ac yn eu helpu i fod yn fwy proffidiol ar yr un pryd. Rwyf wedi cyflwyno gwelliant a allai, yn fy marn i, weld Gweinidogion Cymru yn cefnogi camau gweithredu hirdymor a byrdymor i alluogi ein busnesau amaethyddol i fabwysiadu'r rhain—un sy'n rhoi'r dewis a'r opsiwn i ffermwyr ystyried ystod o gyfleoedd i reoli ynni yn effeithiol a chynhyrchu ynni adnewyddadwy. Wrth wneud hynny, mae gan hyn y potensial i gael effaith gadarnhaol nid yn unig ar eu busnesau, ond ar y sector ac ar Gymru yn gyffredinol. Er bod y gwelliant hwn yn cyfeirio'n uniongyrchol at reoli ynni yn effeithiol, sy'n fater pwysig iawn, rwy'n teimlo ei fod wedi'i osod yng nghyd-destun natur eang, anghynhwysfawr pŵer y gefnogaeth yn adran 8, ochr yn ochr â nifer o welliannau. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru wrth iddi barhau i ddatblygu ei chynigion cymorth, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y Senedd yn cefnogi fy ngwelliant. Diolch.
Just to say I strongly support amendment 38. It's certainly strengthening the Bill, and it's an amendment that will both enable and encourage innovation and creativity in responding to the climate emergency, as Jane Dodds has outlined, whilst also certainly driving sustainability in the farming community. And I think the amendment also demonstrates most clearly how backbenchers and Members across the Chamber are able to influence legislation and improve it. In this instance, I have no doubt that farmers in Clwyd South will approve of the amendment.
Dim ond i ddweud fy mod yn cefnogi gwelliant 38 yn gryf. Mae'n sicr yn cryfhau'r Bil, ac mae'n welliant a fydd yn galluogi ac yn annog arloesedd a chreadigrwydd wrth ymateb i'r argyfwng hinsawdd, fel y mae Jane Dodds wedi'i amlinellu. Bydd hefyd yn sicr o sbarduno cynaliadwyedd yn y gymuned ffermio. Ac rwy'n credu bod y gwelliant hefyd yn dangos yn glir sut mae Aelodau'r meinciau cefn ac Aelodau ar draws y Siambr yn gallu dylanwadu ar ddeddfwriaeth a'i gwella. Yn yr achos hwn, does gen i ddim amheuaeth y bydd ffermwyr De Clwyd o blaid y gwelliant.
I, too, am very pleased to support Jane Dodds's amendment. I think it's really good to have it on the face of the Bill, so it's absolutely clear that this is something that we welcome from farmers, because there are so many opportunities for farmers to be using solar energy, ground-source heat pumps, hydroelectricity—we used to use hydroelectricity when we didn't have people on the grid. Also, there are other innovative ways that I know have been used to reduce the amount of energy that is having to be used for farming activities. Why would you want to buy energy from the grid when you can generate it yourself?
And I recall that, in Baden Württemberg, when the environment committee visited back in 2015, myself and Llyr Gruffydd among them, we saw the amount of energy that can be generated from the heat transfer from the milk of the cows, which obviously came out warm and needed to be cooled in order to extend its life for consumption by humans. The heat transfer just from the milk generated enough energy to run the milking parlour and heat the farmhouse next door. So, this is something that I hope, by having this on the face of the Bill, will encourage farmers to think of ways in which they can be reducing their costs and increasing their productivity.
Rwyf innau hefyd yn falch iawn o gefnogi gwelliant Jane Dodds. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn ei gael ar wyneb y Bil fel ei bod yn gwbl glir bod hyn yn rhywbeth yr ydym yn ei groesawu gan ffermwyr, oherwydd mae cymaint o gyfleoedd i ffermwyr fod yn defnyddio ynni solar, pympiau gwres o'r ddaear, trydan dŵr—roeddem yn arfer defnyddio trydan dŵr pan nad oedd gennym bobl ar y grid. Hefyd, mae ffyrdd arloesol eraill y gwn eu bod wedi cael eu defnyddio i leihau faint o ynni y mae'n rhaid ei ddefnyddio ar gyfer gweithgareddau ffermio. Pam byddech chi eisiau prynu ynni o'r grid pan allwch chi ei gynhyrchu eich hun?
Ac rwy'n cofio, yn Baden Württemberg, pan ymwelodd pwyllgor yr amgylchedd yn ôl yn 2015, Llŷr Gruffydd a minnau yn eu plith, ein bod ni wedi gweld faint o ynni sy'n gallu cael ei gynhyrchu o'r gwres sy'n cael ei drosglwyddo o laeth y gwartheg, a oedd yn amlwg yn dod allan yn gynnes ac roedd angen ei oeri er mwyn ymestyn ei oes er mwyn iddo gael ei yfed gan bobl. Cynhyrchodd y gwres a drosglwyddwyd o'r llaeth yn unig ddigon o ynni i redeg y parlwr godro a chynhesu'r ffermdy drws nesaf. Felly, mae hyn yn rhywbeth rwy'n gobeithio, drwy gael hyn ar wyneb y Bil, fydd yn annog ffermwyr i feddwl am ffyrdd y gallant leihau eu costau a chynyddu eu cynhyrchiant.
I won't reiterate at length the support for the encouraging of effective energy management. I think that's really welcome—to have something explicit there within the Bill. Many of the farmers in my constituency, in Ogmore, were early adopters of renewable energy, but also of energy conservation because they had to, because that's the only way to make their businesses run effectively, quite frankly. So, I think having something like this—and if it encourages and drives more activity towards that—is good.
But I wanted to speak to something else that the Minister has tempted me to, and thank you Sam and Jane for the amendments in provoking this discussion. I mentioned that, last week, Sarah Murphy and I were out on Coity Wallia with Gemma Haines, and I think Gemma and her cattle are something of celebrities, because they've not only appeared in press releases, but also on television, I understand, as well. But she's a new entrant, and many new entrants come in through tenant farming and then they need to build their business up. As we're often told by many of the farmers out there, and by farming unions, farmers are getting older and older, generally speaking. We're all getting older, but farmers, demographically, are getting older and older—that bell shape is rising up there. So, we do need younger entrants coming in who are enthused about the type of changes that are within this agriculture Bill and the associated changes—we've talked as well about biodiversity, nature-friendly farming and so on.
But I suspect the Minister might say, 'Well, we don't have to bolt that down in this Bill, because we can do that; there are work streams going on outside this Bill.' And, in fact, in the discussion we had with Gemma and the Farmers Union of Wales, we talked there about the working groups that have been set up within these areas. So, can I just seek an assurance that, in terms of support for tenant farmers, for new entrants, for common land graziers—which is like Coity common, Coity Wallia and so on—which don't appear explicitly, either within this Bill or actually currently in the sustainable farming scheme proposals, you will encourage those groups to explore this properly, and when they bring forward their outputs towards the end of this year, that those things appear? Because we need them to be there—we need to say to young people coming into this, 'This is a life and a profession you want to come into, and you can make a good livelihood in it and we'll give you the opportunities.' So, I think those working groups are essential, Minister.
Wnaf i ddim sôn llawer mwy am y gefnogaeth o blaid annog dulliau rheoli ynni effeithiol. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr—i fod â rhywbeth penodol yn y Bil. Gwnaeth llawer o'r ffermwyr yn fy etholaeth i, yn Ogwr, fabwysiadu ynni adnewyddadwy yn gynnar. Ond gwnaethon nhw hefyd fynd ati i arbed ynni'n gynnar oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw, oherwydd mai dyna'r unig ffordd o sicrhau bod eu busnesau'n rhedeg yn effeithiol, a dweud y gwir. Felly, rwy'n credu bod cael rhywbeth fel hyn—ac os yw'n annog ac yn ysgogi mwy o weithgaredd tuag at hynny—yn dda.
Ond roeddwn i eisiau siarad am rywbeth arall y mae'r Gweinidog wedi fy nhemtio i siarad amdano, a diolch i Sam a Jane am y gwelliannau sydd wedi ysgogi'r drafodaeth hon. Soniais i, yr wythnos diwethaf, fy mod i a Sarah Murphy allan ar Goety Walia gyda Gemma Haines, ac rwy'n credu bod Gemma a'i gwartheg yn eithaf enwog, oherwydd nid yn unig maen nhw wedi ymddangos mewn datganiadau i'r wasg, ond rwyf ar ddeall eu bod nhw wedi ymddangos ar y teledu hefyd. Ond mae hi'n newydd-ddyfodiad, ac mae llawer o newydd-ddyfodiaid yn dod i mewn trwy ffermio tenantiaeth ac yna mae angen iddyn nhw adeiladu eu busnes. Fel y mae llawer o'r ffermwyr allan yna ac undebau ffermio yn ei ddweud wrthym yn aml, mae ffermwyr yn mynd yn hŷn ac yn hŷn, yn gyffredinol. Rydyn ni i gyd yn mynd yn hŷn, ond mae ffermwyr, yn ddemograffig, yn mynd yn hŷn ac yn hŷn—mae'r siâp cloch hwnnw'n codi i fyny fan yna. Felly, mae angen i ni weld ymgeiswyr iau yn dod i mewn sy'n frwdfrydig am y math o newidiadau sydd yn y Bil amaethyddiaeth hwn a'r newidiadau cysylltiedig—rydym wedi siarad hefyd am fioamrywiaeth, ffermio sy'n gyfeillgar i natur ac yn y blaen.
Ond rwy'n amau y gallai'r Gweinidog ddweud, 'Wel, does dim rhaid i ni roi hynny i lawr yn y Bil hwn, oherwydd gallwn wneud hynny; mae ffrydiau gwaith yn digwydd y tu hwnt i'r Bil yma.' Ac, yn wir, yn y drafodaeth a gawsom gyda Gemma ac Undeb Amaethwyr Cymru, gwnaethom siarad am y gweithgorau sydd wedi'u sefydlu yn y meysydd hyn. Felly, a gaf i ofyn am sicrwydd, o ran y gefnogaeth i ffermwyr tenant, i newydd-ddyfodiaid, i borwyr tir comin—fel tir comin Coety, Coety Walia ac yn y blaen—nad ydynt yn ymddangos yn benodol, naill ai o fewn y Bil hwn nac yng nghynigion y cynllun ffermio cynaliadwy ar hyn o bryd, y byddwch yn annog y grwpiau hynny i ystyried hyn yn iawn, a phan fyddan nhw'n cyflwyno eu hallbynnau tuag at ddiwedd y flwyddyn hon, y bydd y pethau hynny'n ymddangos? Oherwydd mae angen iddyn nhw fod yno—mae angen i ni ddweud wrth bobl ifanc sy'n dod i mewn i hyn, 'Dyma fywyd a phroffesiwn rydych chi am ddod i mewn iddo, a gallwch chi wneud bywoliaeth dda a byddwn ni'n rhoi'r cyfleoedd i chi.' Felly, rwy'n credu bod y gweithgorau hynny'n hanfodol, Gweinidog.
Y Gweinidog nawr i ymateb.
The Minister to respond.
Diolch, Llywydd, and I think Members for their contributions, and I'm very happy to support amendment 38, tabled in the name of Jane Dodds. Just to say to Sam Kurtz, on the way his amendment was drafted at Stage 2, it was rejected because I think the amendment didn't reflect the intent of the purpose. But it wasn't political; it was absolutely making sure that it did that. So, I'm very pleased it's on the face of the Bill.
I think the points that Jenny Rathbone made are very important, and, certainly, farmers I meet are very keen to have that innovation in relation to renewable energy on their land. I've seen hydro, I've seen solar, I've seen wind, and I think to have it on the face of the Bill is really important, going forward.
As I said in my opening comments, new entrants are captured in the way that the Bill is currently drafted. It is very important, of course, for the future of agriculture that new entrants are encouraged to come in, and you mentioned the work streams outside of this Bill, and, certainly, as we're bringing forward the sustainable farming scheme, we do have a new entrants work stream, we do have a tenants work stream. I've made it very clear that if it doesn't work for tenants, it will not work at all, this scheme, because so much of our farmland is farmed by tenant farmers. So, it is absolutely important, and common land as well. So, I can absolutely give you that assurance that those work streams are going on and those working groups are doing an incredible amount of work.
So, I would like to ask Members to support my Government amendment 4, Jane Dodds's non-Government amendment 38, and to not agree amendments 52, 53, 54 and 55, tabled in the name of Sam Kurtz. Diolch.
Diolch, Llywydd, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau, ac rwy'n hapus iawn i gefnogi gwelliant 38, a gyflwynwyd yn enw Jane Dodds. Hoffwn ddweud wrth Sam Kurtz, o ran y ffordd y cafodd ei welliant ei ddrafftio yng Nghyfnod 2, cafodd ei wrthod oherwydd, yn fy marn i, doedd y gwelliant ddim yn adlewyrchu bwriad y diben. Ond doedd e ddim yn wleidyddol; roedd angen gwneud yn hollol siŵr ei fod yn gwneud hynny. Felly, rwy'n falch iawn ei fod yn amlwg yn y Bil.
Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaeth Jenny Rathbone yn bwysig iawn, ac, yn sicr, mae'r ffermwyr rwy'n cwrdd â nhw yn awyddus iawn i gael yr arloesedd hwnnw mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy ar eu tir. Rwyf wedi gweld ynni dŵr, rwyf wedi gweld ynni solar, rwyf wedi gweld ynni gwynt, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ei fod yn amlwg yn y Bil, wrth symud ymlaen.
Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae newydd-ddyfodiaid yn cael eu cynnwys yn y ffordd y mae'r Bil wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd. Mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, ar gyfer dyfodol amaethyddiaeth bod newydd-ddyfodiaid yn cael eu hannog i ddod i mewn, ac fe wnaethoch chi sôn am y ffrydiau gwaith sy'n digwydd y tu hwnt i'r Bil hwn, ac, yn sicr, wrth i ni gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, mae gennym ffrwd waith i newydd-ddyfodiaid, mae gennym ffrwd waith i denantiaid. Rwyf wedi ei gwneud yn glir iawn, os nad yw'r cynllun hwn yn gweithio i denantiaid, na fydd e ddim yn gweithio o gwbl, oherwydd mae cymaint o'n tir ffermio yn cael ei ffermio gan ffermwyr tenant. Felly, mae'n hanfodol bwysig, a thir comin hefyd. Felly, yn sicr, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi bod y ffrydiau gwaith hynny'n mynd rhagddynt a bod y gweithgorau hynny'n gwneud llawer iawn o waith.
Felly, hoffwn ofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant 4 y Llywodraeth, a gyflwynwyd gennyf i, gwelliant 38 Jane Dodds nad yw'n welliant gan y Llywodraeth, a pheidio â derbyn gwelliannau 52, 53, 54 a 55, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz. Diolch.
Y cwestiwn cyntaf, felly, yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.
The first question, therefore, is that amendment 4 be agreed to. Does any Member object? No, there is no objection. Therefore, amendment 4 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y grŵp nesaf o welliannau yw grŵp 5, ac mae'r gwelliannau yma ar adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy. Gwelliant 40 yw'r prif welliant yn y grŵp yma. Dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i gynnig y gwelliant yma.
The next group is group 5, and this group of amendments relates to sustainable land management reporting. The lead amendment in this group is amendment 40. I call on Mabon ap Gwynfor to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 40 (Mabon ap Gwynfor).
Amendment 40 (Mabon ap Gwynfor) moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n cynnig gwelliannau 40 a 41, fydd yn cael effaith ar adran 5 ac adran 7 y Bil. Dwi hefyd am ddatgan, er ein bod ni wedi cael y drafodaeth yn barod, y byddwn ni'n hapus i gefnogi gwelliannau sydd wedi cael eu cyflwyno yn enwau Samuel Kurtz a Jane Dodds.
Tra bo'r Bil fel y mae yn cynnwys cynhyrchu bwyd a chefnogi gwytnwch busnesau amaethyddol, gan gynnwys eu gwytnwch economaidd, a rhan allweddol hynny yn yr economi leol, fel amcanion clir ar frig y ddeddfwriaeth, a hynny'n briodol, wrth gwrs, does yna ddim byd yn gwreiddio'r elfennau hynny yn ddigonol yng ngweddill fframwaith y Bil. Canlyniad hynny ydy nad oes yna sicrwydd digonol, fel ag y mae, y bydd gofyniad ar Weinidogion i ystyried lefelau cynhyrchiant bwyd ac incwm ffermydd wrth bennu targedau a dangosyddion i fonitro bod yr amcanion rheoli tir cynaliadwy yn cael eu diwallu yn unol â'r bwriad. Roedd yna bryder hefyd gan rai am effaith ymarferol hepgor hyn o'r Bil ar yr angen a'r galw am arolygon megis y farm business survey, sy'n cael ei gynhyrchu gan IBERS ym Mhrifysgol Aberystwyth, ac sy'n ffynhonnell gyfoethog o ddata, sy'n rhoi cipolwg inni o gyflwr y sector amaethyddol—sector hollbwysig i swyddi ac economi y Gymru wledig, ac wrth gwrs Cymru gyfan. Mae Llywodraeth Cymru hithau wedyn yn cynhyrchu nifer o gyhoeddiadau, megis y 'Farming facts and figures', yn flynyddol, a hynny'n seiliedig yn rhannol ar waith y farm business survey.
Y prifardd Dic Jones a ddywedodd:
'Tra bo dynoliaeth fe fydd amaethu',
a rhaid i ddynoliaeth, wrth gwrs, newid os ydyn ni am warchod ein hetifeddiaeth a'n dyfodol, ond rhaid gwneud hynny mewn modd cyfiawn a chytbwys. Felly, yn unol â'r ymgais i gael y cydbwysedd allweddol yma rhwng ystyriaethau amgylcheddol, cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd yn rhedeg fel llinyn arian drwy'r Bil, mae'r gwelliannau yma yn mynd â ni gam arall yn nes at sicrhau hynny. Yn ogystal â sicrhau atebolrwydd a thryloywder o ran cyflwr y sector, a bod amcanion y Bil yn cael eu gwireddu yn eu cyfanrwydd ac mewn ffordd holistaidd, bydd yn rhoi rhyw arwydd i ni o ddigonolrwydd ein cyflenwad bwyd. Bydd hyn, yn ei dro, yn arwain at well polisi a gwell cydweithio rhwng y sector amaethyddol a'r gwahanol haenau o lywodraeth a datblygwyr polisi. O ganlyniad i'r gwelliannau hyn, bydd cyhoeddiadau o'r math yma yn canolbwyntio ar lefelau cynhyrchiant bwyd ac incwm ffermydd—rydw i wedi cyfeirio atyn nhw eisoes—yn dod yn ystyriaeth, ochr yn ochr â'r adroddiadau statudol ar gyflwr ac iechyd yr amgylchedd, wrth i Weinidogion bennu targedau, dangosyddion ac wrth adrodd o dan y Bil.
Byddwn i'n ddiolchgar iawn os gall y Gweinidog gadarnhau ei hymrwymiad i'r cyhoeddiadau hyn barhau, fel ffordd o fodloni'r ddyletswydd fydd ar Weinidogion o gytuno'r gwelliannau yma, ac i ystyried y rhain a materion perthnasol eraill. Diolch.
Thank you, Llywydd, and I move amendments 40 and 41, which will have an impact on sections 5 and 7 of the Bill. I also want to state that, although we've already had the debate, we will be happy to support amendments tabled in the name of Samuel Kurtz and Jane Dodds.
Whilst the Bill as it currently stands includes the production of food and supporting the resilience of agricultural businesses, including their economic resilience, and the key part of that in the local economy, as clear objectives on the face of the Bill, and that's appropriate, of course, there is nothing that embeds those elements sufficiently in the rest of the framework of the Bill. The upshot of that is that there isn't sufficient assurance, as things stand, that there will be a requirement on Ministers to consider food production levels and farm income in setting targets and indicators to monitor that the SLM objectives are being met in accordance with the intention of the Bill. There was also concern by some about the practical impact of excluding this from the Bill on the need and demand for things such as the farm business survey, produced by IBERS in Aberystwyth University, and which is a valuable source of data that gives us a snapshot of the state of the agricultural sector—a sector that's crucial to jobs and the economy of rural Wales, and the whole of Wales, of course. The Welsh Government itself produces a number of publications, such as the 'Farming facts and figures', on an annual basis, and that is partly based on the work of the farm business survey.
It was the poet Dic Jones who said:
'While there is humanity there will be farming',
and mankind has to change if we are to safeguard our future and heritage, but we must do that in a just and balanced way. So, in line with the attempt to get that crucial balance between environmental, social, cultural and economic benefits running as a silver thread through the Bill, these amendments take us a step closer to ensuring that that is achieved. A well as ensuring accountability and transparency in terms of the state of the sector, and that the Bill's objectives are delivered holistically, it will give us a sign of the adequacy of our food supply. This will, in turn, lead to better policy and better collaboration between the agricultural sector and the different levels of government and policy developers. As a result of these amendments, publications of this kind will focus on food production levels and farm income—and I've referred to those already—and that will become a consideration, alongside the statutory reports on the state and health of the environment, as Ministers set targets, indicators and report against the Bill.
I would be very grateful if the Minister could confirm her commitment to these publications, as a way of meeting the duties that will be on Ministers in agreeing these amendments, and to consider these relevant issues and other issues. Thank you.
I'm grateful to both Plaid Cymru and the Welsh Government for tabling amendments 40 and 41 through their co-operation agreement. Indeed, I had very similar amendments at Stage 2, so I'm delighted once again that these have been picked up, because I think it's really important that there is no contradiction in wanting to improve productivity on our farms, and that going hand in hand with balancing our environmental sustainability. That goes hand in glove, and I think that's very important, and through these amendments we can ensure that agricultural productivity in Wales is where is needs to be. Diolch, Llywydd.
Rwy'n ddiolchgar i Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru am gyflwyno gwelliannau 40 a 41 drwy eu cytundeb cydweithio. Yn wir, roedd gen i welliannau tebyg iawn yng Nghyfnod 2, felly rwy'n falch iawn unwaith eto bod y rhain wedi'u nodi, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad oes unrhyw wrth-ddweud o ran yr awydd i wella cynhyrchiant ar ein ffermydd, a bod hynny'n mynd law yn llaw â chydbwyso ein cynaliadwyedd amgylcheddol. Mae cysylltiad agos rhyngddynt, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, a thrwy'r gwelliannau hyn gallwn sicrhau bod cynhyrchiant amaethyddol yng Nghymru lle mae angen iddo fod. Diolch, Llywydd.
I want to speak to amendment 40, partly because I want to probe the Minister on exactly how all this monitoring and reporting that's going to go on is going to actually get us to the destination that we need to achieve if we're going to avoid climate catastrophe, because the biggest carbon emissions by individuals come from food, not flying on aeroplanes. That means everybody needs to be more mindful of the impact of the choices they make in what food they are consuming and the impact it may have had on the environment. Frankly, there is not nearly enough information available to people who don't spend their daily lives researching this, and we are going to need to educate people on the need to change diets in order for individuals not to be consuming so many carbon emissions because of their daily activity.
So, I want to understand how this amendment, and all the other proposals already on the face of the Bill, are actually going to track the improving impact of carbon reductions arising from agricultural activities, as outlined in sustainable land management. Now, I'm fully aware that many farmers are really thinking hard about this, and I'm very pleased to see Glyn Roberts, the president of the Farmers Union of Wales, in the gallery, because I know that he and his daughter have done a huge amount of work on improving their cattle stock, by reducing the amount of outputs in terms of costs—reducing the amount of time required to bring the cattle to a state where it's ready for market, which means they're having to buy less food and the life of the animal is generating less carbon. So, all that is really important, but not everybody is as well informed as Glyn Roberts and his family, and, therefore, we need to ensure that this Bill enables all farmers to make the right choices and have the tools they need to do that.
I recently was very interested to hear from a New Zealand parliamentarian about the work that their Government is doing to give farmers the tools, the training and the rewards of reducing their carbon emissions from their activities. That level of clarity about the change required means that Nestlé in New Zealand is investing in creating a carbon-neutral milking parlour. So, that's an indication of what can be done if we combine the science with the political will to tread more lightly on this land. And so I want to probe the Minister on how all these targets and reports are really going to ensure that everybody, including farmers, are clear about the journey that we all need to travel on.
Rwyf eisiau siarad am welliant 40, yn rhannol oherwydd fy mod eisiau holi'r Gweinidog ynghylch sut yn union y bydd yr holl weithgarwch monitro ac adrodd hwn fydd yn mynd yn ei flaen yn sicrhau ein bod yn cyrraedd y man y mae angen i ni fod os ydym am osgoi trychineb hinsawdd, oherwydd mae'r allyriadau carbon mwyaf gan unigolion yn dod o fwyd yn hytrach na hedfan ar awyrennau. Mae hynny'n golygu bod angen i bawb fod yn fwy ymwybodol o effaith y dewisiadau y maent yn eu gwneud o ran pa fwyd maent yn ei fwyta a'r effaith y gallai fod wedi'i chael ar yr amgylchedd. A dweud y gwir, does dim hanner digon o wybodaeth ar gael i bobl nad ydynt yn treulio eu bywydau bob dydd yn ymchwilio i hyn, a bydd angen i ni addysgu pobl am yr angen i newid deietau er mwyn i unigolion beidio â chynhyrchu cymaint o allyriadau carbon oherwydd eu gweithgarwch dyddiol.
Felly, rwyf eisiau deall sut y bydd y gwelliant hwn, a'r holl gynigion eraill sydd eisoes ar wyneb y Bil, yn olrhain gwelliant o ran yr effaith y mae gostyngiadau carbon sy'n deillio o weithgareddau amaethyddol yn ei chael, fel yr amlinellir yn rheoli tir yn gynaliadwy. Nawr, rwy'n gwbl ymwybodol bod llawer o ffermwyr yn meddwl yn galed am hyn, ac rwy'n falch iawn o weld Glyn Roberts, llywydd Undeb Amaethwyr Cymru, yn yr oriel, oherwydd rwy'n gwybod ei fod ef a'i ferch wedi gwneud llawer iawn o waith ar wella eu stoc gwartheg, trwy leihau allbynnau o ran costau—lleihau faint o amser sydd ei angen i gyrraedd man lle mae'r gwartheg yn barod ar gyfer y farchnad, sy'n golygu eu bod yn gorfod prynu llai o fwyd a bod yr anifail yn cynhyrchu llai o garbon yn ystod ei fywyd. Felly, mae hynny i gyd yn bwysig iawn, ond dydy pawb ddim mor wybodus â Glyn Roberts a'i deulu, ac felly mae angen i ni sicrhau bod y Bil hwn yn galluogi pob ffermwr i wneud y dewisiadau cywir a meddu ar yr offer sydd eu hangen arnynt i wneud hynny.
Yn ddiweddar, roedd yn ddiddorol iawn clywed gan seneddwr o Seland Newydd am y gwaith y mae eu Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod eu ffermwyr yn cael yr offer, yr hyfforddiant a'r gwobrau sy'n gysylltiedig â lleihau'r allyriadau carbon o'u gweithgareddau. Mae'r lefel honno o eglurder am y newid sydd ei angen yn golygu bod Nestlé yn Seland Newydd yn buddsoddi mewn creu parlwr godro carbon-niwtral. Felly, mae hynny'n arwydd o'r hyn sy'n gallu cael ei wneud os ydym yn cyfuno'r wyddoniaeth â'r ewyllys wleidyddol i droedio'n fwy ysgafn ar y tir hwn. Ac felly rwyf am ofyn i'r Gweinidog sut y bydd yr holl dargedau ac adroddiadau hyn yn sicrhau bod pawb, gan gynnwys ffermwyr, yn glir ynghylch y daith y mae angen i ni i gyd fynd arni.
Llywydd, I'm grateful to Mabon, and, of course, Sam, once again, for bringing these amendments, but particularly Mabon for amendments 40 and 41. And I'm grateful for the opportunity to put on record my support for these amendments. Again, it's an important part of our legislation, which rightly considers agricultural production, our natural environment and nature, and the contribution agriculture makes to our communities and our Welsh culture and language.
It's an important recognition that, whilst we must look forward, maintaining traditional ways of farming that have been an important part of our nation for generations, it's crucial also for keeping farmers farming. The central role of farmers is to produce food, and we have seen very clearly the impact that disruption to food and supply chains elsewhere has had on prices and the availability of food here in Wales and across the United Kingdom. Monitoring the impact of this legislation and associated policy and requirements on agricultural production and productivity, and the impact of agricultural businesses, is, I believe, essential. In addition, including this requirement to report and monitor against production and productivity on the face of the Bill strengthens the Bill, helps ensure that the Bill is delivering against its aims, and grounds us in the central role of farmers: caring for our environment and producing high-quality produce. I hope the Senedd can support these amendments. Diolch.
Llywydd, rwy'n ddiolchgar i Mabon, ac, wrth gwrs, i Sam, unwaith eto, am gyflwyno'r gwelliannau hyn, ond yn enwedig i Mabon am welliannau 40 a 41. Ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gofnodi fy nghefnogaeth i'r gwelliannau hyn. Unwaith eto, mae'n rhan bwysig o'n deddfwriaeth, sy'n ystyried yn gwbl briodol gynhyrchu amaethyddol, ein hamgylchedd naturiol a'n natur, a'r cyfraniad y mae amaethyddiaeth yn ei wneud i'n cymunedau, diwylliant Cymru a'r Gymraeg.
Er bod yn rhaid i ni edrych ymlaen, a chynnal ffyrdd traddodiadol o ffermio sydd wedi bod yn rhan bwysig o'n cenedl ers cenedlaethau, mae'n gydnabyddiaeth bwysig hefyd ei bod yn hanfodol i gadw ffermwyr i ffermio. Rôl ganolog ffermwyr yw cynhyrchu bwyd, ac rydym wedi gweld yn glir iawn yr effaith y mae tarfu ar gadwyni bwyd a chadwyni cyflenwi mewn mannau eraill wedi'i chael ar brisiau ac argaeledd bwyd yma yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig. Mae monitro effaith y ddeddfwriaeth hon a pholisïau a gofynion cysylltiedig ynghylch cynhyrchu a chynhyrchiant amaethyddol, ac effaith busnesau amaethyddol, yn hanfodol yn fy marn i. Mae cynnwys y gofyniad hwn i adrodd a monitro yn erbyn cynhyrchu a chynhyrchiant ar wyneb y Bil yn cryfhau'r Bil, yn helpu i sicrhau bod y Bil yn cyflawni yn erbyn ei nodau, ac yn nodi rôl ganolog ffermwyr, sef gofalu am ein hamgylchedd a chynhyrchu cynnyrch o ansawdd uchel. Rwy'n gobeithio y gall y Senedd gefnogi'r gwelliannau hyn. Diolch.
Y Gweinidog i gyfrannu nawr i'r ddadl. Lesley Griffiths.
The Minister to contribute now to the debate. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to support amendments 40 and 41. The amendments are the result of work done through the co-operation agreement. The amendments to section 5, and to section 7, make reference to the matters that the Welsh Ministers must have regard to when preparing or revising a statement of sustainable land management indicators and targets—section 5—and when preparing sustainable land management reports, section 7. These amendments alter section 5(2)(e) and section 7(d) to provide, in each case, that 'any other matters' include, amongst other things,
'any statistics published by the Welsh Ministers on agricultural production or the income of agricultural businesses, deriving from surveys of the sector',
the Welsh Ministers consider appropriate.
I do recognise the amendments are intended to be non-exhaustive examples of any other matters that the Welsh Ministers are required to have regard to, should they consider those matters to be appropriate, when preparing or revising a statement of sustainable land management indicators and targets or when preparing sustainable land management reports.
I was very interested to hear what Jenny Rathbone was saying about the idea in New Zealand, and I went out to New Zealand a few years ago now to have a look at agricultural practices there, and I think perhaps we could look to see—. They had managed to reduce the carbon emissions from the agricultural sector quite significantly in the previous decade, and I know our farmers themselves have done a huge amount of work, and it's an opportunity to say 'diolch yn fawr iawn' to Glyn Roberts, because, as you say, on his farm, some excellent work has been done to reduce carbon emissions.
A lot of targets and the indicators, obviously, that Jenny refers to will be in the sustainable farming scheme, and what the provisions of the Bill do seek to ensure is effective implementation and appropriate accountability and engagement with the agricultural sector to ensure that policy effectiveness is assessed and will form an important and developing evidence base for that ongoing policy development that will be required. The provisions that we do have in the Bill require that progress made against the SLM objectives is periodically reported on, and we looked very carefully, with Plaid Cymru, in those discussions, to see what the reporting period should be, and at the moment it's scheduled for every five years. So, there could be—. We looked at naming specific reports and documents, but, of course, in those five years, they could go out of production, and then Welsh Ministers would have to look at something that wasn't in existence anymore. So, I think it's very important to make sure, as I say, that it’s a non-exhaustive list, and the indicators and targets must be published and laid before the Senedd no later than December 2025.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o gefnogi gwelliannau 40 a 41. Mae'r gwelliannau yn ganlyniad gwaith a wnaed drwy'r cytundeb cydweithio. Mae'r gwelliannau i adran 5, ac i adran 7, yn cyfeirio at y materion y mae'n rhaid i Weinidogion Cymru eu hystyried wrth baratoi neu ddiwygio datganiad o ddangosyddion a thargedau rheoli tir yn gynaliadwy—adran 5—ac wrth baratoi adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy, adran 7. Mae'r gwelliannau hyn yn newid adran 5(2)(e) ac adran 7(d) i ddarparu, ym mhob achos, fod 'unrhyw faterion eraill' yn cynnwys, ymhlith pethau eraill,
'unrhyw ystadegau a gyhoeddir gan Weinidogion Cymru ynghylch cynhyrchu amaethyddol neu incwm busnesau amaethyddol, sy’n deillio o arolygon o’r sector',
y mae Gweinidogion Cymru yn ystyried eu bod yn briodol.
Rwyf yn cydnabod mai bwriad y gwelliannau yw bod yn enghreifftiau anghynhwysfawr o unrhyw faterion eraill y mae'n ofynnol i Weinidogion Cymru eu hystyried, os byddant yn ystyried bod y materion hynny'n briodol, wrth baratoi neu adolygu datganiad o ddangosyddion a thargedau rheoli tir yn gynaliadwy neu wrth baratoi adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy.
Roedd yn ddiddorol iawn clywed yr hyn yr oedd gan Jenny Rathbone ei ddweud am y syniad yn Seland Newydd, ac fe es i allan i Seland Newydd ychydig flynyddoedd yn ôl nawr i weld yr arferion amaethyddol yno, ac rwy'n credu, efallai, y gallem ni edrych i weld—. Roedden nhw wedi llwyddo i leihau'r allyriadau carbon o'r sector amaethyddol yn eithaf sylweddol yn y degawd blaenorol, ac rwy'n gwybod bod ein ffermwyr ein hunain wedi gwneud llawer iawn o waith, ac mae'n gyfle i ddweud 'diolch yn fawr iawn' wrth Glyn Roberts, oherwydd, fel y dywedwch chi, ar ei fferm ef, mae gwaith rhagorol wedi cael ei wneud i leihau allyriadau carbon.
Bydd llawer o dargedau ac, yn amlwg, y dangosyddion y mae Jenny yn cyfeirio atyn nhw yn y cynllun ffermio cynaliadwy, a'r hyn y mae darpariaethau'r Bil yn ceisio ei sicrhau yw gweithredu effeithiol ac atebolrwydd ac ymgysylltiad priodol gyda'r sector amaethyddol i sicrhau bod effeithiolrwydd polisïau yn cael ei asesu ac y bydd yn ffurfio sylfaen dystiolaeth bwysig, datblygol ar gyfer y gwaith parhaus hwnnw o ddatblygu polisïau y bydd ei angen. Mae'r darpariaethau sydd gennym yn y Bil yn gofyn bod y cynnydd sy'n cael ei wneud yn erbyn yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn cael ei adrodd o bryd i'w gilydd, a gwnaethom edrych yn ofalus iawn, gyda Phlaid Cymru, yn y trafodaethau hynny, i weld beth ddylai'r cyfnod adrodd fod, ac ar hyn o bryd mae wedi'i drefnu ar gyfer pob pum mlynedd. Felly, gallai fod—. Gwnaethom edrych ar enwi adroddiadau a dogfennau penodol, ond, wrth gwrs, yn y pum mlynedd hynny, gallai'r broses o'u cynhyrchu ddod i ben, ac yna byddai'n rhaid i Weinidogion Cymru edrych ar rywbeth nad oedd yn bodoli mwyach. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedais i, ei bod yn rhestr anghynhwysfawr, a bod y dangosyddion a'r targedau'n cael eu cyhoeddi a'u cyflwyno gerbron y Senedd heb fod yn hwyrach na mis Rhagfyr 2025.
Mabon ap Gwynfor i ymateb.
Mabon ap Gwynfor to reply.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna ac am ddatgan y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliannu sydd wedi cael eu rhoi yn fy enw i. Mae hyn, wrth gwrs, yn dangos sut mae cydweithio yn medru cryfhau deddfwriaeth a gweithio er lles pobl Cymru, a diolch am y cydweithio yna.
Mi fyddwn ni yn pleidleisio ar welliannau eraill yn y grŵp yma, felly dwi am gyffwrdd, yn sydyn iawn, â'r ffaith fy mod i'n gresynu clywed na fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliannau 53 a 54, sydd wedi eu rhoi yn enw Samuel Kurtz, yn benodol felly er mwyn cefnogi ffermwyr ifanc newydd—new entrants—i ddod i mewn. Mae'n siom clywed hyn. Mi fuasai cael y gwelliant yma—. Os wnaiff eraill ohonoch chi ar y meinciau Llafur gefnogi’r gwelliant, mi fuasai fe'n clymu i mewn yn berffaith efo deddfwriaeth llesiant a chenedlaethau'r dyfodol er mwyn sicrhau parhad y sector amaeth yma yng Nghymru ar gyfer y dyfodol.
Mae gwelliant Jane Dodds yn un sydd yn mynd i gryfhau'r Bil yn sylweddol. Dwi fy hun ym Meirionydd wedi gweld sut mae systemau hydro ar ffermydd wedi cadw teuluoedd ar y fferm, wedi golygu bod pobl ifanc o'r ffermydd yna wedi medru mynd i'r brifysgol a dod yn ôl, efo’r system yna'n unig yn ariannu addysg y bobl ifanc yna. Mae felly yn sicrhau bod hi'n bosib rheoli ynni a hynny'n mynd i gadw pobl ar y tir a chryfhau economi cefn gwlad Cymru. Dwi wedi gweld hynny hefyd yn Ne Clwyd, yn etholaeth Ken Skates, ac yntau wedi cyfeirio at hynny. Diolch i Sam Kurtz am y gweiriau caredig, ac i Jane Dodds am y geiriau caredig, yn cefnogi’r gwelliannau yma hefyd.
Roedd Jenny'n gofyn ynghynt am y rhesymeg y tu ôl i fonitro. Mi fuaswn i'n disgwyl bod rhywun sydd eisiau gweld cryfhau natur, ac effaith hyn ar yr amgylchedd, yn cefnogi monitro, oherwydd mae'n sefyll i reswm fod monitro a chadw'r data yma yn dangos tryloywder a sut mae arian cyhoeddus a sut mae polisi cyhoeddus yn cyfrannu at fywyd cenedlaethol Cymru a sicrhau bod y natur yn cryfhau yn sgil y gwaith yma sy'n mynd ymlaen. Felly, mae o yn mynd i fod yn welliant pwysig i'r Bil. Mae monitro lefelau cynhyrchu bwyd Cymru yn greiddiol er mwyn sicrhau sicrwydd bwyd yma. Wrth gadw llygad ar hyn, gall y Llywodraeth asesu ansawdd a faint o fwyd sy'n cael ei gynhyrchu, gan olygu eu bod yn medru bod yn fwy ystwyth wrth ymateb i broblemau neu wendidau yn y gadwyn fwyd yma. Ar ben hyn, mae monitro cynhyrchiant amaethyddol yn mynd law yn llaw efo stiwardiaeth amgylcheddol. Mae arferion amaethu cynaliadwy yn dod yn gynyddol bwysig mewn oes o ymwybyddiaeth o'r angen i warchod ein hamgylchedd. Mae data, felly, am fod yn greiddiol wrth inni esblygu ein harferion amaethyddol a datblygu dulliau newydd o gynhyrchu bwyd yma. Jenny.
Thank you very much, Llywydd. And thank you to the Minister for that response and for stating that the Government will support the amendments tabled in my name. This, of course, demonstrates how collaboration can strengthen legislation and can work for the benefit of the people of Wales, and thank you for that collaboration.
We will be voting on other amendments in this group, so I want to touch, very quickly, on the fact that I regret to hear that the Government won't support amendments 53 and 54, tabled in name of Samuel Kurtz, specifically to support new entrants to the industry. It's disappointing to hear this. Passing this amendment—. If some of you on the Labour benches could support it, it would tie in perfectly with well-being of future generations legislation to secure the future of the agricultural sector here in Wales.
Jane Dodds's amendment is one that will strengthen the Bill significantly. I myself in Meirionydd have seen how hydro systems on farms have kept families on the farm, have meant that young people have been able to go to university and come back, with that hydro system alone funding those young people's education. It ensures that it's possible to manage energy and that will keep people on the land and strengthen the rural economy. I've also seen that in Clwyd South, in Ken Skates's constituency, and he referred to that himself. I'd like to thank Sam Kurtz for his kind words, and Jane Dodds too, in supporting these amendments also.
Jenny asked earlier about the rationale behind monitoring. I would expect someone who wants to see nature strengthened, and the impact of this on the environment, to support monitoring, because it stands to reason that monitoring and keeping this data shows transparency and how public money and how public policy does contribute to the national life of Wales and ensures that nature is strengthened as a result of this work that is happening. So, it will be an important amendment to the Bill. Monitoring food production levels in Wales is crucial in order to secure food security here. By keeping an eye on this, the Government can assess the quality and amount of food produced, meaning that they can be more agile in responding to problems or weaknesses in the food chain. In addition to this, monitoring agricultural production goes hand in hand with agricultural stewardship. Sustainable farming practices are becoming increasingly important in an age of awareness of the need to safeguard our environment. Data, therefore, will be crucial as we evolve our agricultural practices and develop new ways of producing food here. Jenny.
I absolutely agree with you that monitoring is essential, but the question I was posing was whether we were monitoring sufficiently the things that we need to monitor. We absolutely need to monitor the quantity of food we are producing, to ensure we have food security, but we also do need to ensure that we're producing our food whilst reducing our carbon emissions from food, and that is what I was questioning—just to clarify.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi bod monitro yn hanfodol, ond y cwestiwn roeddwn i'n ei ofyn oedd a oeddem ni'n monitro'r pethau y mae angen i ni eu monitro yn ddigonol. Mae'n sicr angen i ni fonitro faint o fwyd rydyn ni'n ei gynhyrchu, er mwyn sicrhau bod gennym ddiogeledd bwyd, ond mae angen i ni hefyd sicrhau ein bod ni'n cynhyrchu ein bwyd ac yn lleihau ein hallyriadau carbon o fwyd hefyd, a dyna roeddwn i'n ei gwestiynu—dim ond i egluro.
Diolch am yr eglurhad hynna, ac, wrth gwrs, mi fydd monitro nid yn unig yn edrych ar gynhyrchiant y bwyd ond sut mae’r bwyd yn cael ei gynhyrchu a'r prosesau sydd yn rhan o hynny, felly mae hynna, gobeithio, yn mynd i ateb y cwestiwn hwnnw.
Felly, i gloi, mae'r gwelliannau yma am gryfhau y Bil yn sylweddol ac mi fydd yn arwain at well polisi a gwell cydweithio rhwng y sector amaethyddol a'r gwahanol haenau o Lywodraeth a datblygwyr polisi yma yng Nghymru. Cefnogwch y gwelliannau. Diolch.
Thank you for that clarification, and, of course, monitoring will not only look at food production but how the food is produced and the processes surrounding that, so, hopefully, that will answer that question.
So, to conclude, these amendments will significantly improve the Bill, which will lead to better policy and better collaboration between the agricultural sector and the various levels of Government and policy makers here in Wales. Support the amendments. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 40? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 40 wedi'i dderbyn.
The question is that amendment 40 be agreed to. Does any Member object? No. So, amendment 40 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf yw am welliant 41. Ydy e'n cael ei symud gan Mabon ap Gwynfor?
The next question is about amendment 41. Is it being moved by Mabon ap Gwynfor?
Cynigiwyd gwelliant 41 (Mabon ap Gwynfor).
Amendment 41 (Mabon ap Gwynfor) moved.
Ydy. Felly, a ddylid derbyn gwelliant 41? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 41 wedi'i dderbyn hefyd.
Yes, it is. The question is that amendment 41 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 41 is agreed as well.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 52. Yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 52. Is that being moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 52 (Samuel Kurtz).
Amendment 52 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 52? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 52. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, unwaith eto, byddaf yn defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant yna. Gwelliant 52, felly, wedi'i wrthod o un bleidlais, gan fod 26 o blaid a 27 yn erbyn.
Yes, it is. The question is that amendment 52 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 52. Open the vote. Close the vote. There are 26 in favour, no abstentions, 26 against. Therefore, once again, I will use my casting vote against that amendment. Amendment 52 is therefore not agreed by one vote, given that 26 are in favour and 27 are against.
Gwelliant 52: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 52: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 53. Ydy e'n cael ei symud?
The next vote is on amendment 53. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 53 (Samuel Kurtz).
Amendment 53 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy, mae'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. A oes yna unrhyw wrthwynebiad i welliant 53? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 53. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid, 26 yn erbyn, neb yn ymatal. Rwy'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn, ac felly mae gwelliant 53 wedi'i wrthod o 26 i 27 pleidlais.
Yes, it is being moved by Samuel Kurtz. Is there any objection to amendment 53? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 53. Open the vote. Close the vote. There are 26 in favour, 26 against, no abstentions. I use my casting vote against, and therefore amendment 53 is not agreed by 26 to 27 votes.
Gwelliant 53: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y cynnig
Amendment 53: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Motion has been rejected
Gwelliant 54 sydd nesaf, yn cael ei symud gan Samuel Kurtz.
Amendment 54 is being moved by Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 54 (Samuel Kurtz).
Amendment 54 (Samuel Kurtz) moved.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 54? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwrthwynebiad. Felly, agor y bleidlais ar welliant 54. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid a 26 yn erbyn, felly mae'r bleidlais yn gyfartal. Dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant, ac felly mae gwelliant 54 yn cael ei wrthod o 26 pleidlais i 27 yn erbyn.
The question is that amendment 54 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is an objection. Therefore, we will open the vote on amendment 54. Close the vote. There are 26 in favour, 26 against, therefore the vote is tied. I use my casting vote against the amendment, and therefore amendment 54 is not agreed by 26 votes to 27 against.
Gwelliant 54: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 54: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 38 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud gan Jane Dodds?
Amendment 38 is next. Is it being moved by Jane Dodds?
Cynigiwyd gwelliant 38 (Jane Dodds).
Amendment 38 (Jane Dodds) moved.
Ydy, mae'n cael ei symud gan Jane Dodds. A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 38 wedi'i gymeradwyo.
Yes, it is. Is there any objection to amendment 38? No. Therefore, amendment 38 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 55 sydd nesaf yn enw Samuel Kurtz.
Amendment 55 is next in the name of Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 55 (Samuel Kurtz).
Amendment 55 (Samuel Kurtz) moved.
Mae e'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. A oes gwrthwynebiad i welliant 55? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, agor y bleidlais ar welliant 55. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 55 wedi ei dderbyn.
It's being moved by Samuel Kurtz. Is there any objection to amendment 55? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will open the vote on amendment 55. Close the vote. In favour 27, no abstentions, 25 against. And therefore amendment 55 is agreed.
Gwelliant 55: O blaid: 27, Yn erbyn: 25, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Grŵp 6 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r grŵp yma'n ymwneud â chynlluniau cymorth amlflwydd. Gwelliant 42 yw'r prif welliant, yr unig welliant, a dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 42. Mabon ap Gwynfor.
Group 6 is the next group of amendments. This group relates to multi-annual support plans. The lead and only amendment in this group is amendment 42, and I call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 42. Mabon ap Gwynfor.
Cynigiwyd gwelliant 42 (Mabon ap Gwynfor).
Amendment 42 (Mabon ap Gwynfor) moved.
Diolch, Llywydd. Dwi'n cynnig gwelliant 42 yn ffurfiol, felly.
Wrth gwrs, dywed rhai ei bod hi'n anodd i'r Llywodraeth yma yng Nghymru roi sicrwydd ariannol rhag blaen gan nad ydy'r Llywodraeth yn gwybod pa setliad y maen nhw'n ei gael o du San Steffan o un flwyddyn i'r llall. Ond gadewch i ni fod yn glir yma, fod yr egwyddor yma eisoes wedi cael ei derbyn gan y Llywodraeth, ac maen nhw'n rhoi rhagamcan amlflynyddol i gyrff eraill—cymerwch lywodraeth leol fel yr enghraifft amlycaf. Felly, does yna ddim rhwystr i atal hyn rhag digwydd yn y maes amaethyddol. Byddai cynllun setliad amlflwyddyn yn rhoi crynodeb o bob un rhaglen gymorth sy'n weithredol neu sy'n disgwyl i fod yn weithredol yn ystod cyfnod gweithredol y cynllun, megis y cynllun ffermio cynaliadwy.
Wrth gwrs, nid sector mympwyol mo ffermio, ond sector sy'n gorfod cael ei gynllunio flynyddoedd o flaen llaw. Mae gwybod pa gae sydd angen ei aredig er mwyn ei hadu; pa gae sydd angen gwrtaith er mwyn datblygu yn gae i gynhyrchu porthiant; a ddylid cael mwy neu lai o wartheg ar y tir; ble mae pori'r defaid; pa hadau sydd angen eu plannu, a llawer iawn mwy, yn benderfyniadau sydd angen cael eu gwneud flynyddoedd o flaen llaw. Ac er mwyn gweithredu'r penderfyniadau yma, yna mae'n rhaid buddsoddi a rhoi oriau o fôn braich i mewn i'r gwaith paratoadol.
Ond, er nad sector mympwyol mo amaeth, mae'n cael ei effeithio'n arw gan ddigwyddiadau ymhell y tu allan i'w reolaeth. Ystyriwch yn ddiweddar effaith rhyfel ofnadwy Rwsia yn erbyn Wcráin ar ffermio yng Nghymru, a'r enghraifft yma, a sut y mae hyn wedi dylanwadu ar brisiau mewnbwn ffermwyr, fel enghraifft berffaith o sut y mae'r sector yn cael ei effeithio gan faterion y tu allan i'w reolaeth. Yn y farchnad agored, mae busnesau yn gorfod ymateb i'r elfennau yma, efo rhai yn mynd ac yn dod. Ond nid unrhyw sector mo amaeth. Mae amaeth yn greiddiol, yn cynhyrchu bwyd—un o hanfodion bywyd—ac felly, mae angen cefnogaeth er mwyn sicrhau eu bod nhw'n parhau i gynhyrchu bwyd maethlon ac o'r safon uchaf. Dyna pam fod angen cynllun amlflwyddyn. Bydd y gwelliant yma'n cryfhau'r Bil yn sylweddol, gan alluogi ffermwyr i baratoi bum mlynedd o flaen llaw, gan roi sicrwydd i'r gadwyn cynhyrchu bwyd hefyd, a sicrwydd pellach i ni sy'n prynu'r bwyd. Gofynnaf, felly, i'm cyd-Aelodau yma i gefnogi'r gwelliant. Diolch.
Thank you, Llywydd. I move amendment 42 formally.
Of course, some say that it's difficult for the Government here in Wales to give financial assurance in advance as the Government doesn't know what settlement it will get from Westminster from one year to the next. But let's be clear here that the principle has already been accepted by Government, and they do give multi-year estimates to other organisations—take local authorities as the main example. So, there is no barrier to prevent this from happening in agriculture. A multi-annual support plan would give a summary of all support programmes that are implemented or expected to be implemented during the period of the plan, such as the sustainable farming scheme.
Of course, agriculture isn't an ad hoc sector, but it's a sector that has to be planned years in advance. Knowing what field needs to be ploughed in order to be seeded; what field needs fertiliser in order to develop to produce forage land; should we have more or less cattle on the land; where the sheep should be grazed; what seeds need to be planted, and much more, are decisions that need to be made years in advance. And in order to implement those decisions, then you must invest and put hours of hard work into the preparatory work.
But, although agriculture is not an ad hoc sector, it is impacted by events way beyond its control. Consider the recent impact of the terrible Russian war in Ukraine on farming in Wales, and this example, and how this has influenced the input cost to farmers, as a perfect example of how the sector is impacted by issues beyond its control. In the open market, businesses have to respond to these elements, with some coming and some going. But agriculture isn't just any sector. Agriculture is crucial in producing food—one of the necessities of life—and therefore, they need support in order to ensure that they can continue to produce quality nutritious food. And that's why we need a multi-year plan. This amendment would significantly strengthen the Bill, enabling farmers to prepare five years in advance, giving an assurance to the supply chain too, as well as assurances to us who purchase the food. I urge Members here, therefore, to support the amendment. Thank you.
Once again, this is an amendment very similar to one of mine, brought forward at Stage 2, and I'm delighted that Mabon has brought it forward today. He's eloquently explained why the need for multi-annual support plans is absolutely necessary, and I do wish to stress the importance of this in terms of bringing Welsh agriculture in line with our English counterparts across Offa's Dyke, in terms of giving security in long-term planning. The multi-annual support plan will deliver that. Diolch, Llywydd.
Unwaith eto, mae hwn yn welliant sy'n debyg iawn i un o fy rhai i, a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2, ac rwy'n falch iawn bod Mabon wedi ei gyflwyno heddiw. Mae wedi egluro yn huawdl pam y mae'r angen am gynlluniau cymorth amlflwydd yn gwbl angenrheidiol, ac rwy'n dymuno pwysleisio pwysigrwydd hyn o ran dod ag amaethyddiaeth Cymru yn unol â'n cymheiriaid yn Lloegr dros Glawdd Offa, o ran rhoi sicrwydd mewn cynllunio hirdymor. Bydd y cynllun cymorth amlflwydd yn cyflawni hynny. Diolch, Llywydd.
Thank you to Mabon for moving this amendment. A long-term multi-annual commitment to funding is needed, that sets out the direction of travel over the funding period, and sets out exactly how the funding package will reflect the ambition of the legislation, and ensure that inflationary pressures on agricultural businesses are tackled. The legislation asks agricultural businesses to innovate, to collaborate, and to continually adopt new ways of working. Much of this is now using data and science. This will require certainty from Government that it will support, not only the transition to new ways of farming, but will, long term, support an environment that enables these businesses to be more resilient, innovative and economically sustainable. I therefore believe that this amendment is very much in keeping with the spirit of the legislation, in setting out a strong foundation to keep farmers on our land for generations to come. I very much hope this amendment will be supported by the Senedd today. Diolch.
Diolch i Mabon am gynnig y gwelliant hwn. Mae angen ymrwymiad amlflwydd hirdymor i gyllid, sy'n nodi cyfeiriad teithio dros y cyfnod cyllido, ac yn nodi yn union sut y bydd y pecyn cyllido yn adlewyrchu uchelgais y ddeddfwriaeth, ac yn sicrhau bod pwysau chwyddiant ar fusnesau amaethyddol yn cael eu taclo. Mae'r ddeddfwriaeth yn gofyn i fusnesau amaethyddol arloesi, cydweithio, a mabwysiadu ffyrdd newydd o weithio yn barhaus. Mae llawer o hyn bellach yn defnyddio data a gwyddoniaeth. Bydd hyn yn gofyn am sicrwydd gan y Llywodraeth y bydd yn cefnogi, nid yn unig y newid i ffyrdd newydd o ffermio, ond y bydd, yn y tymor hir, yn cefnogi amgylchedd sy'n galluogi'r busnesau hyn i fod yn fwy cadarn, arloesol a chynaliadwy yn economaidd. Felly, rwy'n credu bod y gwelliant hwn yn cyd-fynd ag ysbryd y ddeddfwriaeth, wrth osod sylfaen gref i gadw ffermwyr ar ein tir am genedlaethau i ddod. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gwelliant hwn yn cael ei gefnogi gan y Senedd heddiw. Diolch.
Y Gweinidog.
The Minister.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to support amendment 42, which has been brought forward in collaboration with Plaid Cymru through the co-operation agreement. It does reflect the proposed amendment that was made by Sam Kurtz at Stage 2, but I think what Sam did at Stage 2 was effectively to copy section 4 of the UK Government's Agriculture Act 2020, and during the ETRA committee Stage 2 closing debate I did inform the committee that I would bring forward a Welsh-focused provision for the multi-annual support plan. I know that you subsequently did withdraw that amendment.
It is absolutely essential—Sam Kurtz is right—that we provide our agricultural sector with the confidence, assurance and transparency of the Welsh Government's intentions to provide support to the agricultural industry in Wales, but it's also completely correct, as pointed out by Mabon ap Gwynfor, that we don't know what our budget will be. So, the multi-annual support plan will outline how Welsh Ministers intend to provide support during the period of each multi-annual support plan that best contributes to achieving the sustainable land management objectives and also provides details on the planned and operationally active support schemes within each plan period. This will provide the sector and its businesses with the opportunity to effectively plan ahead in five-yearly cycles.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o gefnogi gwelliant 42, sydd wedi'i gyflwyno mewn cydweithrediad â Phlaid Cymru drwy'r cytundeb cydweithio. Mae'n adlewyrchu'r gwelliant arfaethedig a wnaed gan Sam Kurtz yng Nghyfnod 2, ond rwy'n credu mai'r hyn a wnaeth Sam yng Nghyfnod 2 oedd copïo adran 4 o Ddeddf Amaethyddiaeth Llywodraeth y DU 2020 i bob pwrpas, ac yn ystod dadl gloi Cyfnod 2 Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig rhoddais wybod i'r pwyllgor y byddwn yn cyflwyno darpariaeth sy'n canolbwyntio ar Gymru ar gyfer y cynllun cymorth amlflwydd. Gwn y gwnaethoch chi dynnu'r gwelliant hwnnw yn ôl wedi hynny.
Mae'n gwbl hanfodol—mae Sam Kurtz yn iawn—ein bod yn rhoi hyder, sicrwydd a thryloywder i'n sector amaethyddol ynghylch bwriadau Llywodraeth Cymru i ddarparu cefnogaeth i'r diwydiant amaethyddol yng Nghymru, ond mae hefyd yn hollol gywir, fel y nodwyd gan Mabon ap Gwynfor, nad ydym yn gwybod beth fydd ein cyllideb. Felly, bydd y cynllun cymorth amlflwydd yn amlinellu sut mae Gweinidogion Cymru yn bwriadu darparu cymorth yn ystod cyfnod pob cynllun cymorth amlflwydd sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir cynaliadwy a hefyd yn rhoi manylion ar y cynlluniau cymorth sydd wedi eu cynllunio a'r rhai sy'n weithredol o fewn pob cyfnod cynllun. Bydd hyn yn rhoi cyfle i'r sector a'i fusnesau gynllunio'n effeithiol ymlaen llaw mewn cylchoedd pum mlynedd.
Mabon ap Gwynfor i ymateb.
Mabon ap Gwynfor to reply.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yn sydyn iawn, unwaith eto, fel y dywedodd y Gweinidog, mae hyn yn dangos gwerth y cytundeb cydweithredu yma sydd rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, a hyn yn cryfhau'r Bil er lles ffermwyr a chymunedau Cymru.
Mae Samuel Kurtz, Jane Dodds a'r Gweinidog wedi crynhoi'n berffaith pam fod angen cefnogi'r gwelliant. Felly, dwi'n edrych ymlaen at weld y gwelliant yma yn cael ei basio. Diolch.
Thank you, Llywydd. Very briefly, once again, as the Minister said, this demonstrates the value of the co-operation agreement between the Government and Plaid Cymru. This strengthens the Bill for the benefit of farmers and the communities of Wales.
Samuel Kurtz, Jane Dodds and the Minister have perfectly summed up why we should support the amendment, so I look forward to seeing this amendment being passed. Thank you.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 42? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Ac felly mae gwelliant 42 wedi'i dderbyn.
The question is that amendment 42 be agreed to. Does any Member object? No, there is no objection. Therefore, amendment 42 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 7 yw'r grŵp nesaf o welliannau, ac mae'r grŵp yma yn ymwneud ag ymyrraeth mewn marchnadoedd amaethyddol a chostau mewnbwn. Gwelliant 56 yw'r prif welliant yn y grŵp a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r grŵp. Samuel Kurtz.
Group 7 is the next group of amendments, and this group relates to intervention in agricultural markets and input costs. The lead amendment in this group is amendment 56, and I call on Samuel Kurtz to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group. Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 56 (Samuel Kurtz).
Amendment 56 (Samuel Kurtz) moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I wish to move all amendments in this group being tabled under my name, but due to the nature of these amendments, I will be discussing them as one, Llywydd.
These amendments have been laid in order to support the agricultural industry should there be a significant or dramatic change in input costs. The last 24 months have unfortunately been a perfect example of why these changes are so necessary. Post-COVID supply chain constraints and the war in Ukraine have driven up the costs of the three Fs, as the Minister refers to them: feed, fuel and fertiliser. This has caused huge difficulties in the agricultural sector.
Now, these amendments seek to ensure that, should a situation such as this occur again, resulting in a negative impact on market conditions, then the Welsh Government has the necessary tools at its disposal to alleviate any difficulties through support, ensuring that the day-to-day production of food can continue. By supporting these amendments we also seek to enhance our food security and sovereignty by safeguarding the agricultural community from unprecedented events and changes. Therefore, it is with this that I encourage Members—all Members—to support these amendments this evening. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn gynnig pob gwelliant yn y grŵp hwn sy'n cael ei gyflwyno o dan fy enw i, ond oherwydd natur y gwelliannau hyn, byddaf yn eu trafod fel un, Llywydd.
Gosodwyd y gwelliannau hyn er mwyn cefnogi'r diwydiant amaethyddol pe bai newid sylweddol neu ddramatig mewn costau mewnbwn. Yn anffodus, mae'r 24 mis diwethaf wedi bod yn enghraifft berffaith o pam mae'r newidiadau hyn mor angenrheidiol. Mae cyfyngiadau cadwyn gyflenwi ôl-COVID a'r rhyfel yn Wcráin wedi cynyddu costau bwyd, tanwydd a gwrtaith. Mae hyn wedi achosi anawsterau enfawr yn y sector amaethyddol.
Nawr, mae'r gwelliannau hyn yn ceisio sicrhau, pe bai sefyllfa fel hyn yn digwydd eto, gan arwain at effaith negyddol ar amodau'r farchnad, yna mae gan Lywodraeth Cymru y dulliau angenrheidiol sydd ar gael iddi i leddfu unrhyw anawsterau trwy gefnogaeth, gan sicrhau y gall cynhyrchu bwyd o ddydd i ddydd barhau. Drwy gefnogi'r gwelliannau hyn, rydym hefyd yn ceisio gwella ein diogeledd bwyd a'n sofraniaeth trwy ddiogelu'r gymuned amaethyddol rhag digwyddiadau a newidiadau digynsail. Felly, gyda hyn rwy'n annog yr Aelodau—yr holl Aelodau—i gefnogi'r gwelliannau hyn heno. Diolch, Llywydd.
Fe gofiwch chi yn fy nghyfraniad blaenorol, wrth drafod y setliad ariannol aml-flwyddyn, am y ffordd y mae ffermwyr yn gorfod mynd i'r afael â digwyddiadau mawr rhyngwladol, amgylcheddol ac economaidd sydd y tu hwnt i'w rheolaeth, fe ddefnyddiais i ryfel Wcráin fel enghraifft. Ystyriwch y ffaith bod pris gwrtaith wedi cynyddu pedair gwaith ei bris arferol mewn ychydig o fisoedd o ganlyniad i'r rhyfel yn ôl y flwyddyn diwethaf. Mae pris tanwydd yn medru gweddnewid gallu ffermwr i gynhyrchu neu gall haf sych iawn neu aeaf gwlyb iawn effeithio yn andwyol ar eu gallu i gynhyrchu bwyd, gan arwain at gynnydd mewn cost mewnbwn.
Mae'n rhaid peidio, hefyd, anghofio rôl y ffermwr wrth warchod cefn gwlad. Pe bai ffermwr yn rhoi'r gorau i ffermio dros nos, yna mi fedraf i'ch sicrhau nad canlyniad hynny fyddai ailwylltio, ond yn hytrach byddai'n arwain at fono-ddiwylliant o ychydig rywogaethau o wair a rhedyn yn unig, a fydd ddim yn cynnal yr amrywiaeth o bryfetach sydd ei hangen er mwyn gweld adfer natur, a fydd yn ei dro yn arwain at ddirywiad yn yr amrywiaeth o adar a bywyd gwyllt. Mae'n rhaid gwarchod rhag hyn, felly.
Pwrpas y gwelliannau yma sydd wedi cael eu cyflwyno yn enw Samuel Kurtz ydy gwarchod ein ffermwyr, cynhyrchwyr y bwyd yr ydyn ni mor ddibynnol arno, rhag cynnydd annisgwyl ym mhris mewnbwn amaeth. Dyna pam y byddwn ni'n cefnogi'r gwelliannau yma, yn y ddealltwriaeth, o'u gweithredu, y byddan nhw'n sicrhau'r sector a phob dim sydd yn ddibynnol ar y sector amaethyddol.
You'll recall in my previous contribution, in discussing the multi-annual settlement, about the way that farmers have to respond to major international, environmental and economic events that are beyond their control, I used the war in Ukraine as an example. Consider the fact that the cost of fertiliser went up fourfold in a few months as a result of the war back last year. The cost of fuel can transform the ability of farmers to produce, or a very dry summer or a very wet winter can have a detrimental impact on the ability to produce food, leading to an increase in input costs.
We shouldn't forget the role of farmers in safeguarding rural areas. If a farmer were to cease farming overnight then I can assure you the upshot of that wouldn't be rewilding, but rather it would lead to a monoculture of just a few species of grasses and ferns, which wouldn't support the diversity of insects that we need for nature recovery, and would in turn lead to a decline in the diversity of birds and wildlife. We must guard against this, therefore.
The purpose of these amendments, tabled in the name of Samuel Kurtz, is to safeguard our farmers, the producers of the food that we are so reliant on, from unexpected increases in input costs for agriculture. That's why we'll be supporting these amendments, in understanding that, if implemented, they will secure the sector and everything dependent on the agricultural sector.
Y Gweinidog.
The Minister.
Diolch, Llywydd. The amendments in this group allow for high agricultural input costs to count as a form of exceptional market conditions and allow financial support to be granted to farmers under section 21. Similar amendments were tabled and not agreed at Stage 2. As I stated during Stage 2, input costs for agriculture are already considered by the UK agriculture market monitoring group. As agreed by Ministers in the provisional framework for agricultural support, the Governments of the UK share information and analyse and co-ordinate evidence on the impact of market developments across the UK through the group. These discussions take into account the range of pressures that affect the different agricultural sectors. These include geospatial, input costs and commodity prices for goods within the supply chain. The current scope of powers to intervene in exceptional market conditions aligns with other parts of the UK. To diverge would likely have unintended consequences for the UK internal market, the subsidy control regime and farmers in Wales. This is a consequence, I'm sure, we all wish to avoid. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae'r gwelliannau yn y grŵp hwn yn caniatáu i gostau mewnbwn amaethyddol uchel gyfrif fel math o amodau eithriadol yn y farchnad a chaniatáu i gymorth ariannol gael ei roi i ffermwyr o dan adran 21. Cyflwynwyd gwelliannau tebyg ac ni chytunwyd arnynt yng Nghyfnod 2. Fel y dywedais i yn ystod Cyfnod 2, mae costau mewnbwn ar gyfer amaethyddiaeth eisoes yn cael eu hystyried gan grŵp monitro marchnad amaeth y DU. Fel y cytunwyd gan Weinidogion yn y fframwaith dros dro ar gyfer cymorth amaethyddol, mae Llywodraethau'r DU yn rhannu gwybodaeth ac yn dadansoddi a chydlynu tystiolaeth ar effaith datblygiadau marchnad ledled y DU drwy'r grŵp. Mae'r trafodaethau hyn yn ystyried yr ystod o bwysau sy'n effeithio ar y gwahanol sectorau amaethyddol. Mae'r rhain yn cynnwys geo-ofodol, costau mewnbwn a phrisiau nwyddau ar gyfer nwyddau o fewn y gadwyn gyflenwi. Mae cwmpas presennol y pwerau i ymyrryd mewn amodau marchnad eithriadol yn cyd-fynd â rhannau eraill o'r DU. Byddai dargyfeirio'n debygol o arwain at ganlyniadau anfwriadol i farchnad fewnol y DU, y drefn rheoli cymorthdaliadau a ffermwyr yng Nghymru. Mae hwn yn ganlyniad, rwy'n siŵr, yr ydym ni i gyd eisiau ei osgoi. Diolch.
Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.
Samuel Kurtz to reply to the debate.
Diolch, Llywydd. I'm grateful to Mabon ap Gwynfor for speaking in support of this amendment. I think the last 24 months, as we've both discussed here this evening, have given a prime example of why this specific support is necessary—exceptional market conditions, not just at the output end but at the input end as well. It's imperative that farmers are given the support, when necessary. I'm understanding of the Minister's response, but do find it disappointing that the Government won't be supporting the amendment. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i Mabon ap Gwynfor am siarad i gefnogi'r gwelliant hwn. Rwy'n credu bod y 24 mis diwethaf, fel y mae'r ddau ohonom wedi trafod yma heno, wedi rhoi enghraifft wych o pam mae'r gefnogaeth benodol hon yn angenrheidiol—amodau eithriadol y farchnad, nid yn unig ar y pen allbwn ond ar y pen mewnbwn hefyd. Mae'n hanfodol bod ffermwyr yn cael y gefnogaeth, pan fo angen. Rwy'n deall ymateb y Gweinidog, ond mae'n siomedig na fydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant. Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 56? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, cymerwn ni bleidlais ar welliant 56. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 56. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod 26 o blaid a 27 yn erbyn, neb yn ymatal. Mae gwelliant 56 yn cael ei wrthod.
The question is that amendment 56 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 56. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, therefore, I use my casting vote against amendment 56. Therefore, the outcome of the vote is 26 in favour, 27 against and no abstentions. Amendment 56 is not agreed.
Gwelliant 56: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 56: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Ydy gwelliant 57 yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 57—is that being moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 57 (Samuel Kurtz).
Amendment 57 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 57? [Gwrthwynebiad.] Mae'n cael ei wrthwynebu. Felly, agorwn ni bleidlais ar welliant 57. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Rwy'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 57, sydd yn golygu bod gwelliant 57 yn cwympo; mae 26 pleidlais o blaid a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 57 yn cael ei wrthod.
Yes it is. The question is that amendment 57 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 57. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 57, which means that amendment 57 is not agreed by 27 votes against 26. Therefore, amendment 57 is not agreed.
Gwelliant 57: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 57: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 58, Samuel Kurtz, a yw'n cael ei symud?
Amendment 58—is it being moved?
Cynigiwyd gwelliant 58 (Samuel Kurtz).
Amendment 58 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy. Ydy e'n cael ei wrthynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy mae e. Felly, gwelliant 58 i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mi ddefnyddiaf fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 58. Mae gwelliant 58 yn cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn—felly, dyna welliant 58.
Yes. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, amendment 58, let's proceed to a vote. Open the vote. Close the vote. I use my casting vote against amendment 58. Amendment 58 is not agreed, with 26 in favour and 27 against.
Gwelliant 58: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 58: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 59 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 59. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 59 (Samuel Kurtz).
Amendment 59 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae yna wrthwynebiad. Felly, mi wnawn ni gymryd pleidlais ar welliant 59. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, mi wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 59. Mae gwelliant 59 yn cwympo, felly; mae 26 o blaid a 27 pleidlais yn erbyn.
Yes. Is there objection? [Objection.] There is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 59. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, therefore I will use my casting vote against amendment 59. Amendment 59 is not agreed, with 26 votes in favour and 27 against.
Gwelliant 59: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 59: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Ydy gwelliant 60 yn cael ei gynnig, Samuel Kurtz?
Amendment 60—is that moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 60 (Samuel Kurtz).
Amendment 60 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae e. Felly, pleidlais ar welliant 60. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal. Felly, mi wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 60. Mae gwelliant 60 yn cwympo, gyda 26 pleidlais o blaid a 27 yn erbyn.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there is. Therefore, let's have a vote on amendment 60. Open the vote. Close the vote. The vote is tied. Therefore, I will use my casting vote against amendment 60. Amendment 60 is not agreed, with 26 in favour and 27 against.
Gwelliant 60: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 60: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Chair used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 61 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 61 is next. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 61 (Samuel Kurtz).
Amendment 61 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy, mae e, gan Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae e. Felly agor y bleidlais ar welliant 61. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly fe wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 61. Mae gwelliant 61 yn cwympo gyda 26 o blaid, 27 yn erbyn.
Yes, it is by Samuel Kurtz. Is there objection? [Objection.] Yes, there's objection. Therefore, open the vote on amendment 61. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 61. Amendment 61 is not agreed with 26 in favour, 27 against.
Gwelliant 61: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 61: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 62. Ydy e'n cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 62. Is that moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 62 (Samuel Kurtz).
Amendment 62 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy, mae'n cael ei symud. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae'n cael ei wrthwynebu. Agorwn ni'r bleidlais ar welliant 62. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly fe wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 62. Mae gwelliant 62 yn cwympo gyda 26 o bleidleisiau o blaid, 27 yn erbyn.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Open the vote on amendment 62. The vote is tied. Therefore, I'll use my casting vote against amendment 62. Amendment 62 is not agreed, with 26 votes in favour, 27 against.
Gwelliant 62: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 62: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Grŵp 8 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r rhain yn ymwneud â thenantiaethau amaethyddol. Gwelliant 63 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant yma a siarad i'r grŵp.
Group 8 is the next group of amendments, and these relate to agricultural tenancies. The lead amendment in this group is amendment 63, and I call on Samuel Kurtz to move and speak to the lead amendment and the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 63 (Samuel Kurtz).
Amendment 63 (Samuel Kurtz) moved.
Diolch, Llywydd. I wish to move all amendments in this group table under my name. Speaking to amendment 5, the inclusion of this change is a welcome step in the right direction by the Welsh Government. The Minister will recall that the introduction of this amendment follows a previous amendment that I submitted at Stage 2, so I am pleased to see that being brought forward today.
Amendment 5A is an attempt to strengthen this change, however. Whilst the Government's amendment operates when the tenant needs consent as per an agreed tenancy agreement, it will not operate if the need for consent is not due to factors contained within the tenancy agreement. Amendment 5A will correct for that, as it provides a catch-all provision for any circumstances within which the landlord's consent might be required. Amendment 5A remains fully in line with the public policy purpose of this Government's initial amendment, and I would therefore hope that there would be no difficulty in accepting it.
The same is true for amendment 63, which seeks to amend the pre-existing provision relating to a tenant's ability to object to a landlord's unreasonable refusal under the Agricultural Holdings Act 1986. It seeks to apply the same catch-all provision in similar terms to that contained within amendment 5A, noted above, for the farm business tenancy agreements.
Amendments 64 and 65, their purpose is to directly align the definition of 'agriculture' contained within this Bill to the definitions that apply to agricultural tenancies related to both the Agricultural Holdings Act 1986 and the Agricultural Tenancies Act 1995. By seeking out these changes, we ensure uniformity across the board for the benefit of Wales's tenant farmers.
Briefly touching upon amendment 37, tabled by the Welsh Government, I'm happy to confirm that this slight change of wording will be supported. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Hoffwn i gynnig pob gwelliant yn y tabl grŵp hwn o dan fy enw i. Wrth siarad am welliant 5, mae cynnwys y newid hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir i'w groesawu gan Lywodraeth Cymru. Bydd y Gweinidog yn cofio bod cyflwyno'r gwelliant hwn yn dilyn gwelliant blaenorol y gwnes i ei gyflwyno yng Nghyfnod 2, felly rwy'n falch o weld hynny'n cael ei gyflwyno heddiw.
Fodd bynnag, mae gwelliant 5A yn ymgais i gryfhau'r newid hwn. Er bod gwelliant y Llywodraeth yn gweithredu pan fydd angen cydsyniad ar y tenant yn unol â chytundeb tenantiaeth cytunedig, ni fydd yn gweithredu os nad yw'r angen am gydsyniad o ganlyniad i ffactorau sydd wedi'u cynnwys yn y cytundeb tenantiaeth. Bydd gwelliant 5A yn cywiro hynny, gan ei fod yn rhoi darpariaeth hollgynhwysol ar gyfer unrhyw amgylchiadau lle gallai fod angen cydsyniad y landlord. Mae gwelliant 5A yn parhau i fod yn gwbl unol â diben polisi cyhoeddus gwelliant cychwynnol y Llywodraeth hon, ac felly byddwn i'n gobeithio na fyddai unrhyw anhawster o ran ei dderbyn.
Mae'r un peth yn wir am welliant 63, sy'n ceisio diwygio'r ddarpariaeth sy'n bodoli eisoes sy'n ymwneud â gallu tenant i wrthwynebu gwrthodiad afresymol landlord o dan Ddeddf Daliadau Amaethyddol 1986. Mae'n ceisio cymhwyso'r un ddarpariaeth hollgynhwysol mewn termau tebyg i'r hyn sydd wedi'i gynnwys yng ngwelliant 5A, sydd wedi'i nodi uchod, ar gyfer cytundebau tenantiaeth busnesau fferm.
Gwelliannau 64 a 65, eu pwrpas nhw yw gwneud diffiniad 'amaethyddiaeth' sydd wedi'i gynnwys yn y Bil hwn yn uniongyrchol gydnaws â'r diffiniadau sy'n berthnasol i denantiaethau amaethyddol sy'n gysylltiedig â Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 a Deddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995. Drwy geisio'r newidiadau hyn, rydyn ni'n sicrhau cysondeb drwyddi draw er budd ffermwyr tenant Cymru.
Gan gyfeirio at welliant 37, wedi'i gyflwyno gan Lywodraeth Cymru, rwy'n hapus i gadarnhau y bydd y newid bach hwn yn y geiriad yn cael ei gefnogi. Diolch, Llywydd.
Thank you, again, to Sam Kurtz for moving these amendments. Currently, around 30 per cent of total land farmed in Wales is rented, and if this once-in-a-generation legislation fails to recognise that, then this legislation will fail to work for Wales. I believe it is of vital importance that we not only ensure that tenant farmers are able to access the support available under the legislation, but that, by doing so, we can encourage more people to start agricultural activity.
I welcome the acknowledgement from the Government via the amendments tabled that further safeguards are needed to ensure that tenants can formally object to any unreasonable refusal to allow access to financial support or compliance with statutory duties. I will be supporting the amendments tabled by Sam Kurtz insofar as they provide protection for tenant farmers who find themselves in a situation where consent is not forthcoming from their landlords due to design of the legislation and subsequent schemes themselves, rather than from within the tenancy agreements.
This is my last contribution to this debate, and the Welsh Liberal Democrats are pleased to support this agriculture Bill. For the residents of Mid and West Wales, whom I represent, with three national parks, Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, Eryri and Bannau Brycheiniog, with, it's reckoned, around four times more sheep than people, it has been an honour and a privilege to take part in this debate this evening. Diolch yn fawr iawn.
Diolch unwaith eto i Sam Kurtz am gyflwyno'r gwelliannau hyn. Ar hyn o bryd, mae tua 30 y cant o'r holl dir sy'n cael ei ffermio yng Nghymru yn cael ei rentu, ac os na fydd y ddeddfwriaeth unwaith mewn cenhedlaeth hon yn cydnabod hynny, yna ni fydd y ddeddfwriaeth hon yn gweithio i Gymru. Rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol bwysig ein bod ni nid yn unig yn sicrhau bod ffermwyr tenant yn gallu manteisio ar y cymorth sydd ar gael o dan y ddeddfwriaeth, ond y gallwn ni, drwy wneud hynny, annog mwy o bobl i ddechrau gweithgarwch amaethyddol.
Rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth gan y Llywodraeth drwy'r gwelliannau sydd wedi'u cyflwyno bod angen mesurau diogelu eraill i sicrhau y gall tenantiaid wrthwynebu'n ffurfiol unrhyw wrthodiad afresymol i ganiatáu'r cyfle i fanteisio ar gymorth ariannol neu i gydymffurfio â dyletswyddau statudol. Byddaf i'n cefnogi'r gwelliannau y mae Sam Kurtz yn eu cyflwyno i'r graddau y maen nhw'n darparu amddiffyniad i ffermwyr tenant sy'n cael eu hunain mewn sefyllfa lle nad oes cydsyniad ar gael gan eu landlordiaid oherwydd dyluniad y ddeddfwriaeth a'r cynlluniau dilynol eu hunain, yn hytrach nag o fewn y cytundebau tenantiaeth.
Dyma fy nghyfraniad olaf i'r ddadl hon, ac mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru'n falch o gefnogi'r Bil amaeth hwn. I drigolion Canolbarth a Gorllewin Cymru, yr wyf i'n eu cynrychioli, gyda thri pharc cenedlaethol, Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, Eryri a Bannau Brycheiniog, sydd yn ôl y sôn â thua phedair gwaith yn fwy o ddefaid na phobl, mae hi wedi bod yn fraint ac yn anrhydedd cymryd rhan yn y ddadl hon heno. Diolch yn fawr iawn.
Y Gweinidog.
The Minister.
Diolch, Llywydd. Amendment 63, tabled in the name of Sam Kurtz. The purpose of the amendment is to broaden the scope of the current provisions amending the Agricultural Holdings Act 1986. Currently, the power to refer a dispute to arbitration only applies where consent is required under the terms of the lease or a variation of the lease. However, the amendment seeks to broaden the scope of the power to enable a tenant to request arbitration relating to any matter where the tenant may need the landlord's consent. The current provision has been drafted carefully to ensure fairness to both the tenant and the landlord. I would like to remind Members a similar amendment was tabled at Stage 2, and resisted on the basis it would extend the provisions to a much wider range of unknown circumstances and could have unintended consequences.
Amendments 5 and 37, tabled in my name. During the Stage 2 committee, I promised to consider an amendment to the Bill to ensure farm business tenancy tenants have access to similar dispute resolution mechanisms to those we are introducing for 1986 Act tenants. As Jane Dodds said, tenanted land makes up a significant portion of farmland in Wales and ensuring tenants have fair access to financial support schemes delivered pursuant to powers contained within the Bill is vital to ensuring a flourishing and successful tenancy sector in Wales. So, I'm pleased to introduce amendment 5, which increases the current circumstances in which tenants may refer requests for consent or variation to arbitration under the 1995 Act. The amendment will seek to ensure as many tenant farmers, as well as farm owners, as possible can apply to a scheme, such as the sustainable farming scheme, established under the power to provide support and place farm business tenancy tenants in a similar position to tenants who hold tenancies under the Agricultural Holdings Act 1986. This important amendment aims to maximise delivery of the Bill's environmental, social, economic and cultural objectives, and is the outcome of successful engagement with stakeholders, such as the Tenant Farmers Association and sustainable farming scheme working groups that I referred to earlier.
Amendment 37 is a consequence of the drafting of the 1995 Act amendment, and will ensure the new provisions in both the 1995 Act and the 1986 Act can commence simultaneously by Order.
Amendment 5A, tabled in the name of Sam Kurtz, seeks to amend amendment 5, which I've just raised, by broadening the scope of the situations in which a tenant may request arbitration to any matter where the tenant may need the landlord's consent. As I previously said, the Government amendment 5 has been drafted to ensure fairness to both the tenant and the landlord. Broadening the amendment in this way would extend the scope to a wider range of circumstances and could have unintended consequences.
Amendments 64 and 65 seek to update the definitions of 'agriculture' in the 1986 Act and the 1995 Act respectively. Seeking to amend definitions in older Acts can have unintended consequences. A full review would be required and a public consultation would be required to ensure that no such consequences arose. We do not believe an amendment of this nature is necessary at this time, given the definitions in both the 1986 and the 1995 Acts are non-exhaustive. Furthermore, the proposed dispute resolution provisions will assist those tenants whose agreements contain user clauses restricting their abilities to take part in future schemes.
Diolch, Llywydd. Gwelliant 63, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz. Pwrpas y gwelliant yw ehangu cwmpas y darpariaethau presennol sy'n diwygio Deddf Daliadau Amaethyddol 1986. Ar hyn o bryd, mae'r pŵer i gyfeirio anghydfod at gymrodeddu ond yn berthnasol pan fo angen cydsyniad o dan delerau'r les neu amrywiad o'r les. Fodd bynnag, mae'r gwelliant yn ceisio ehangu cwmpas y pŵer i alluogi tenant i ofyn am gymrodeddu sy'n ymwneud ag unrhyw fater lle gall fod angen cydsyniad y landlord ar y tenant. Mae'r ddarpariaeth bresennol wedi'i drafftio'n ofalus i sicrhau tegwch i'r tenant a'r landlord. Hoffwn i atgoffa'r Aelodau y cafodd gwelliant tebyg ei gyflwyno yng Nghyfnod 2, a chafodd hwnnw ei wrthwynebu ar y sail y byddai'n ymestyn y darpariaethau i amrywiaeth lawer ehangach o amgylchiadau anhysbys ac y gallai arwain at ganlyniadau anfwriadol.
Gwelliannau 5 a 37, a gyflwynwyd yn fy enw i. Yn ystod y pwyllgor Cyfnod 2, addewais i ystyried gwelliant i'r Bil i sicrhau bod gan denantiaid tenantiaeth busnesau fferm gyfle i fanteisio ar fecanwaith datrys anghydfod tebyg i'r rhai yr ydyn ni'n eu cyflwyno ar gyfer tenantiaid Deddf 1986. Fel y dywedodd Jane Dodds, mae tir â thenantiaid yn rhan sylweddol o dir fferm yng Nghymru ac mae sicrhau bod gan denantiaid gyfle teg i fanteisio ar gynlluniau cymorth ariannol sydd yn cael eu darparu yn unol â'r pwerau sydd wedi'u cynnwys yn y Bil yn hanfodol i sicrhau sector tenantiaeth ffyniannus a llwyddiannus yng Nghymru. Felly, rwy'n falch o gyflwyno gwelliant 5, sy'n cynyddu'r amgylchiadau presennol lle y gall tenantiaid gyfeirio ceisiadau am gydsyniad neu amrywiad i gymrodeddu o dan Ddeddf 1995. Bydd y gwelliant yn ceisio sicrhau y gall cymaint o ffermwyr tenantiaid â phosibl, yn ogystal â pherchnogion fferm, wneud cais i gynllun, fel y cynllun ffermio cynaliadwy, a gafodd ei sefydlu o dan y pŵer i ddarparu cymorth a gosod tenantiaid tenantiaeth busnesau fferm mewn sefyllfa debyg i denantiaid sydd â thenantiaethau o dan Ddeddf Daliadau Amaethyddol 1986. Nod y gwelliant pwysig hwn yw sicrhau'r ffordd orau o gyflawni amcanion amgylcheddol, cymdeithasol, economaidd a diwylliannol y Bil, ac mae'n ganlyniad ymgysylltu'n llwyddiannus â rhanddeiliaid, fel Cymdeithas Ffermwyr Tenant a gweithgorau cynllun ffermio cynaliadwy y cyfeiriais i atyn nhw'n gynharach.
Mae gwelliant 37 yn ganlyniad drafftio gwelliant i Ddeddf 1995, a bydd yn sicrhau y gall y darpariaethau newydd yn Neddf 1995 a Deddf 1986 ddechrau ar yr un pryd drwy Orchymyn.
Mae gwelliant 5A, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yn ceisio gwella gwelliant 5, yr wyf newydd ei godi, trwy ehangu cwmpas y sefyllfaoedd y gall tenant ofyn am gymrodeddu i unrhyw fater lle y gall fod angen cydsyniad y landlord ar y tenant. Fel y dywedais i'n flaenorol, mae gwelliant 5 y Llywodraeth wedi'i ddrafftio i sicrhau tegwch i'r tenant a'r landlord. Byddai ehangu'r gwelliant fel hyn yn ymestyn y cwmpas i amrywiaeth ehangach o amgylchiadau a gallai arwain at ganlyniadau anfwriadol.
Mae gwelliannau 64 a 65 yn ceisio rhoi diffiniadau diweddaraf 'amaethyddiaeth' yn Neddf 1986 a Deddf 1995 yn y drefn honno. Gall ceisio diwygio diffiniadau mewn Deddfau hŷn arwain at ganlyniadau anfwriadol. Byddai angen adolygiad llawn a byddai angen ymgynghoriad cyhoeddus i sicrhau na fyddai unrhyw ganlyniadau o'r fath yn codi. Nid ydym yn credu bod angen gwelliant o'r fath ar hyn o bryd, o ystyried nad yw'r diffiniadau yn Neddf 1986 a Deddfau 1995 yn gynhwysfawr. Ar ben hynny, bydd y darpariaethau datrys anghydfod arfaethedig yn cynorthwyo'r tenantiaid hynny y mae eu cytundebau yn cynnwys cymalau defnyddwyr sy'n cyfyngu ar eu galluoedd i gymryd rhan mewn cynlluniau yn y dyfodol.
Samuel Kurtz i ymateb.
Samuel Kurtz to reply.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I'm grateful to the Minister for her response and to Jane Dodds for her support. And can I also put on record my thanks to George Dunn, on behalf of the Tenant Farmers Association, for his work in drafting and working with me and my office on these amendments? I think it's imperative that if we are to deliver the sustainable farming scheme objectives, as many tenant farmers as possible are able to sign up to these schemes. I think the work that George has done through my office, through the working groups that the Minister has outlined, is testament to his devotion to tenant farmers in Wales, and I think that's imperative, but I would urge the Minister and the Government to support these amendments to ensure no tenant farmer is left behind. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hymateb ac i Jane Dodds am ei chefnogaeth. Ac a gaf i hefyd gofnodi fy niolch i George Dunn, ar ran Cymdeithas y Ffermwyr Tenant, am ei waith yn drafftio a gweithio gyda mi a fy swyddfa ar y gwelliannau hyn? Rwy'n credu ei bod yn hanfodol, os ydyn ni eisiau cyflawni amcanion y cynllun ffermio cynaliadwy, bod cymaint o ffermwyr tenant â phosibl yn gallu cofrestru ar gyfer y cynlluniau hyn. Rwy'n credu bod y gwaith y mae George wedi'i wneud drwy fy swyddfa i, drwy'r gweithgorau y mae'r Gweinidog wedi'u hamlinellu, yn dyst i'w ymroddiad i ffermwyr tenantiaid yng Nghymru, ac rwy'n credu bod hynny'n hanfodol, ond byddwn i'n annog y Gweinidog a'r Llywodraeth i gefnogi'r gwelliannau hyn i sicrhau nad oes unrhyw ffermwr tenant yn cael ei adael ar ôl. Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 63? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly mi gawn ni bleidlais ar welliant 63. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Mae gwelliant 63 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 63 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore move to a vote on amendment 63. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 63 is not agreed.
Gwelliant 63: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 63: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Cyn inni ddelio gyda gwelliant 5, mae angen inni ddelio gyda'r gwelliant i welliant 5, sef gwelliant 5A yn enw Samuel Kurtz.
Before we dispose of amendment 5, we need to dispose of the amendment to amendment 5, which is amendment 5A in the name of Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 5A (Samuel Kurtz).
Amendment 5A (Samuel Kurtz) moved.
Mae hwnnw'n cael ei symud. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5A? A oes yna wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes mae yna. Felly, fe wnawn ni gael pleidlais ar welliant 5A. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 5A wedi ei wrthod.
That is moved. The question is that amendment 5A be agreed to. Does any Member object? [Objection.] There is objection. We will therefore move to a vote on amendment 5A. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 5A is not agreed.
Gwelliant 5A: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 5A: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Ydy gwelliant 5 yn cael ei symud, Gweinidog?
Amendment 5—is it being moved, Minister?
Cynigiwyd gwelliant 5 (Lesley Griffiths).
Amendment 5 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy mae e. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? A oes yna wrthwynebiad? Na, does dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 5 wedi ei dderbyn.
It is. The question is that amendment 5 be agreed. Does any Member object? There is no objection. Therefore, amendment 5 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Ydy gwelliant 64 yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 64—is it moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 64 (Samuel Kurtz).
Amendment 64 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy.
Yes.
Ydy mae e. Y cwestiwn yw: a oes yna wrthwynebiad i welliant 64? [Gwrthwynebiad.] Oes mae yna. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 64. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, fe ddefnyddiaf fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 64, ac mae gwelliant 64 yn cwympo o 26 pleidlais i 27 pleidlais yn erbyn.
It is. The question is: is there an objection to amendment 64? [Objection.] There is. We will therefore move to a vote on amendment 64. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, therefore, I will use my casting vote against amendment 64, and amendment 64 is therefore not agreed, by 26 in favour and 27 against.
Gwelliant 64: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 64: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 65 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 65 is next. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 65 (Samuel Kurtz).
Amendment 65 (Samuel Kurtz) moved.
Ydy mae e. A oes yna wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes mae yna wrthwynebiad. Felly, pleidlais ar welliant 65. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, fe wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 65. Mae'r bleidlais felly yn 26 o blaid, 27 yn erbyn. Mae gwelliant 65 yn cwympo.
It is. Are there any objections? [Objection.] There are objections. We will therefore vote on amendment 65. Open the vote. Close the vote. The vote is tied. I will therefore use my casting vote against amendment 65. The result is 26 in favour, 27 against. Amendment 65 is not agreed.
Gwelliant 65: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 65: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Grŵp 9 yw'r grŵp nesaf. Hwn yw'r grŵp ar gasglu a rhannu data. Gwelliant 47 yw'r prif welliant i'r grŵp, a'r Gweinidog sy'n cynnig y gwelliant.
We move now to group 9. The ninth group of amendments relates to the collection and sharing of data. The lead amendment is amendment 47, and I call on the Minister to move and speak to the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 47 (Lesley Griffiths).
Amendment 47 (Lesley Griffiths) moved.
Thank you, Llywydd. I'm pleased to introduce amendment 47, tabled in my name. This amendment is in line with recommendation 24 of the Economy, Transport and Rural Affairs Committee report and requires Welsh Ministers to produce a report on the operations of the data collection regime within sections 24 to 31 of the Bill every five years. The review will provide an additional level of transparency and assurance of the operation of the data collection provisions over a reporting period of a successive five years. This applies to all data being collected from across the sector, pursuant to the provisions of the Bill.
Following discussions with committee members, Sarah Murphy and Sam Kurtz during the Stage 2 committee, I've extended this amendment from a one-off five-year review to now capturing successive five-yearly reviews. This will provide ongoing transparency and assurance to the sector and to Senedd Members of the Government's use of the data collection provisions. Diolch.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch o gyflwyno gwelliant 47, a gyflwynwyd yn fy enw i. Mae'r gwelliant hwn yn unol ag argymhelliad 24 o adroddiad Pwyllgor yr Economi, Trafnidiaeth a Materion Gwledig ac mae'n ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru lunio adroddiad ar weithrediadau'r gyfundrefn casglu data o fewn adrannau 24 i 31 o'r Bil bob pum mlynedd. Bydd yr adolygiad yn darparu lefel ychwanegol o dryloywder a sicrwydd o weithrediad y darpariaethau casglu data dros gyfnod adrodd o bum mlynedd yn olynol. Mae hyn yn berthnasol i'r holl ddata sy'n cael ei gasglu o bob rhan o'r sector, yn unol â darpariaethau'r Bil.
Yn dilyn trafodaethau gydag aelodau'r pwyllgor, Sarah Murphy a Sam Kurtz yn ystod y pwyllgor Cyfnod 2, rwyf i wedi ymestyn y gwelliant hwn o adolygiad pum mlynedd untro i nodi adolygiadau pob pum mlynedd. Bydd hyn yn darparu tryloywder a sicrwydd parhaus i'r sector ac i Aelodau'r Senedd o ddefnydd y Llywodraeth o'r darpariaethau casglu data. Diolch.
Does gen i ddim siaradwyr yn y grŵp yma, felly, dwi'n cymryd bod y Gweinidog ddim yn ymateb.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 47? A oes unrhyw wrthwynebiad? Na, does dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 47 wedi cael ei dderbyn.
I have no speakers to this group, so, I assume that the Minister doesn't wish to respond.
The question is that amendment 47 be agreed to. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 47 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Dwi wedi cael cais i gymryd pum munud o doriad. Dwi'n mynd i gytuno i'r cais hynny. Mae gyda ni dipyn o bleidleisio ar ôl i'w wneud ac mae'r pleidleisiau hynny'n agos iawn. Ac felly, fe wnaf i gymryd pum munud o doriad nawr.
I have received a request that we take a five-minute break. I will agree to that request. We have a fair few votes to get through and those votes are very close. So, we will break for five minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:03.
Ailymgynullodd y Senedd am 19:13, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 19:03.
The Senedd reconvened at 19:13, with the Llywydd in the Chair.
[Anghlywadwy.]—a dwi'n galw ar y Gweinidog i gynnig y gwelliant a siarad i'r grŵp hefyd.
[Inaudible.]—and I call on the Minister to move the amendment and to speak to the other amendments in the group.
Cynigiwyd gwelliant 7 (Lesley Griffiths).
Amendment 7 (Lesley Griffiths) moved.
Diolch, Llywydd. Amendments 7 to 34, as tabled in my name, are necessary amendments to Part 4 of the Bill, relating to forestry. I've been transparent in my intention to introduce such amendments, having written back to all Members in March, ahead of Stage 2, to signify that such Government amendments would be laid at Stage 3. I would like to be clear that the amendments proposed here today, although extensive, do not alter the policy intention behind the forestry provisions as introduced. They build on the original provisions to deal with the wide range of circumstances that may arise due to the powers already set out at Stage 1.
The Forestry Act 1967 is a consolidation of 1930s legislation, made at a time when land ownership and transfer of land operated significantly differently from how they do now. This, together with the terminology used in the 1967 Act, has given rise to difficulties in the drafting and interpretation of the forestry provisions as introduced at Stage 1. In particular, the 1967 Act does not expressly provide for the transfer of felling licences, and this alone creates numerous drafting issues when dealing with enforcement notices arising from the new provisions. For example, ensuring that a notice requiring action to be taken in relation to a licence is issued to the correct person, as well as allowing the correct person to have rights of appeal and a right to compensation.
These amendments are a consequence of the interaction between the forestry provisions as introduced with existing provisions of the 1967 Act, into which the Part 4 provisions will be inserted. The amendments are necessary to ensure the desired policy outcome of the forestry provisions is achieved fairly, whilst providing accessibility to the law for the reader. The amendments focus on the interaction of the forestry provisions with tree preservation orders, provision for the serving of a notice on a subsequent owner of land, and further provision relating to rights of appeal and compensation. This has resulted in the extensive but important amendments proposed today. These ensure the numerous scenarios arising from the new forestry provisions function as intended when interacting with those existing provisions of the 1967 Act. These amendments do not change the scope and policy intention of provisions as introduced, which is to better protect wildlife and limit environmental harm during felling operations.
Diolch, Llywydd. Mae gwelliannau 7 i 34, fel y'u gosodwyd yn fy enw i, yn welliannau angenrheidiol i Ran 4 y Bil, sy'n ymwneud â choedwigaeth. Rwyf i wedi bod yn dryloyw yn fy mwriad i gyflwyno gwelliannau o'r fath, ar ôl ysgrifennu yn ôl at yr holl Aelodau ym mis Mawrth, cyn Cyfnod 2, i ddynodi y byddai gwelliannau o'r fath gan y Llywodraeth yn cael eu cyflwyno yng Nghyfnod 3. Hoffwn fod yn eglur nad yw'r gwelliannau a gynigir yma heddiw, er yn helaeth, yn newid y bwriad polisi y tu ôl i'r darpariaethau coedwigaeth fel y'u cyflwynwyd. Maen nhw'n adeiladu ar y darpariaethau gwreiddiol i ymdrin â'r amrywiaeth eang o amgylchiadau a allai godi oherwydd y pwerau a nodwyd eisoes yng Nghyfnod 1.
Mae Deddf Coedwigaeth 1967 yn gydgrynhoad o ddeddfwriaeth y 1930au, a wnaed ar adeg pan oedd perchnogaeth tir a throsglwyddo tir yn gweithredu'n sylweddol wahanol i'r ffordd y maent nawr. Mae hyn, ynghyd â'r derminoleg a ddefnyddir yn Neddf 1967, wedi arwain at anawsterau wrth ddrafftio a dehongli'r darpariaethau coedwigaeth fel y'u cyflwynwyd yng Nghyfnod 1. Yn benodol, nid yw Deddf 1967 yn darparu'n benodol ar gyfer trosglwyddo trwyddedau cwympo, ac mae hyn ar ei ben ei hun yn creu nifer o broblemau drafftio wrth ymdrin â hysbysiadau gorfodi sy'n deillio o'r darpariaethau newydd. Er enghraifft, sicrhau bod hysbysiad sy'n gofyn am weithredu yng nghyswllt trwydded yn cael ei gyflwyno i'r person cywir, yn ogystal â chaniatáu i'r person cywir gael hawliau apelio a hawl i iawndal.
Mae'r gwelliannau hyn o ganlyniad i'r rhyngweithio rhwng y darpariaethau coedwigaeth fel y'u cyflwynwyd gyda darpariaethau presennol Deddf 1967, y bydd darpariaethau Rhan 4 yn cael eu mewnosod ynddyn nhw. Mae'r gwelliannau yn angenrheidiol i sicrhau y cyflawnir y canlyniad polisi y dymunir ei gael o'r darpariaethau coedwigaeth yn deg, gan wneud y gyfraith yn hygyrch i'r darllenydd. Mae'r gwelliannau yn canolbwyntio ar ryngweithio'r darpariaethau coedwigaeth â gorchmynion cadw coed, darpariaeth ar gyfer cyflwyno hysbysiad i berchennog tir dilynol, a darpariaeth bellach yn ymwneud â hawliau apelio ac iawndal. Mae hyn wedi arwain at y gwelliannau helaeth ond pwysig a gynigiwyd heddiw. Mae'r rhain yn sicrhau bod y sefyllfaoedd niferus sy'n deillio o'r darpariaethau coedwigaeth newydd yn gweithredu fel y bwriadwyd wrth ryngweithio â'r darpariaethau presennol hynny o Ddeddf 1967. Nid yw'r gwelliannau hyn yn newid cwmpas a bwriad polisi'r darpariaethau fel y'u cyflwynwyd, sef diogelu bywyd gwyllt yn well a chyfyngu niwed amgylcheddol yn ystod gwaith cwympo.
Does gyda fi ddim siaradwyr, felly dwi'n cymryd nad yw'r Gweinidog yn ymateb. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7, felly? Oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Mae gwelliant 7 wedi'i dderbyn.
I have no other speakers and I assume that the Minister doesn't wish to reply. The question is that amendment 7 be agreed to. Does any Member object? No. Amendment 7 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 8 sydd nesaf. Yn cael ei gynnig gan y Gweinidog?
Amendment 8 is next. Is it moved by the Minister?
Cynigiwyd gwelliant 8 (Lesley Griffiths).
Amendment 8 (Lesley Griffiths) moved.
Moved.
Cynigwyd.
Ydy. Felly, a oes gwrthwynebiad i welliant 8? Nac oes. Felly, mae gwelliant 8 wedi'i dderbyn.
It is. Is there any objection to amendment 8? There is not. Amendment 8 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 9. Ydy e'n cael ei symud?
Is amendment 9 moved?
Cynigiwyd gwelliant 9 (Lesley Griffiths).
Amendment 9 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy. Ac a oes gwrthwynebiad i welliant 9? Nac oes. Felly, mae gwelliant 9 wedi'i dderbyn.
It is moved. Any objections to amendment 9? No. Therefore, amendment 9 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 10.
Amendment 10.
Cynigiwyd gwelliant 10 (Lesley Griffiths).
Amendment 10 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Mae wedi'i symud. Oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 10 wedi'i dderbyn.
It's been moved. Any objections? No. Amendment 10 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 11.
Amendment 11.
Cynigiwyd gwelliant 11 (Lesley Griffiths).
Amendment 11 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
A oes gwrthwynebiad i welliant 11? Nac oes. Felly, mae gwelliant 11 wedi ei dderbyn.
Any objections to amendment 11? No. Amendment 11 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 12. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 12. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 12 (Lesley Griffiths).
Amendment 12 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad i welliant 12? Nac oes. Felly, mae gwelliant 12 wedi'i dderbyn.
It is. Any objections to amendment 12? No. Therefore, amendment 12 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 13. Ydy hwn yn cael ei symud?
Amendment 13. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 13 (Lesley Griffiths).
Amendment 13 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy. Oes gwrthynebiad i welliant 13? Nac oes. Felly, mae gwelliant 13 wedi ei dderbyn.
It is. Are there any objections to amendment 13? No. So, amendment 13 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 14. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 14. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 14 (Lesley Griffiths).
Amendment 14 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 14? Does yna ddim. Felly, mae gwelliant 14 wedi'i dderbyn.
It is. Any objections to amendment 14? No. There are no objections. Amendment 14 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
I'm starting to feel like a livestock auctioneer here. [Laughter.] Very relevant to the debate.
Rwy'n dechrau teimlo fel arwerthwr da byw yn y fan yma. [Chwerthin.] Yn berthnasol iawn i'r drafodaeth.
Gwelliant 15. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 15. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 15 (Lesley Griffiths).
Amendment 15 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 15? A oes unrhyw wrthynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 15 wedi ei dderbyn.
It is. The question is that amendment 15 be agreed to? Does any Member object? No. Therefore, amendment 15 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 16. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 16. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 16 (Lesley Grffiths).
Amendment 16 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy. A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 16 wedi'i dderbyn.
It's formally moved. Any objections? No. Therefore, amendment 16 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 17. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 17. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 17 (Lesley Griffiths).
Amendment 17 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy. Oes gwrthynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 17 wedi ei dderbyn.
It is moved. Are there any objections? There are none. Therefore, amendment 17 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 18. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 18. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 18 (Lesley Griffiths).
Amendment 18 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Gwelliant 18—oes gwrthwynebiad? Nac oes, dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 18 wedi'i dderbyn.
It is. Any objections to amendment 18? There are none. Therefore, amendment 18 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 19—
Amendment 19—
Cynigiwyd gwelliant 19 (Lesley Griffiths).
Amendment 19 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Yes, that's the one.
Ie, dyna'r un.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 19? Gwrthwynebiad—nac oes. Felly, mae gwelliant 19 wedi ei dderbyn.
The question is that amendment 19 be agreed. There are no objections. Therefore, amendment 19 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 20. Ydy e'n cael ei gynnig?
Amendment 20. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 20 (Lesley Griffiths).
Amendment 20 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Gwelliant 20—oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 20 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 20? No. Therefore, amendment 20 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 21. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 21. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 21 (Lesley Griffiths).
Amendment 21 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 21 wedi'i dderbyn.
It is. Any objections? No. Therefore, amendment 21 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 22. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 22. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 22 (Lesley Griffiths).
Amendment 22 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Gwelliant 22—dim gwrthwynebiad. Felly, mae wedi ei dderbyn.
It is. Any objections? No. Therefore, amendment 22 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 23. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 23. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 23 (Lesley Griffiths).
Amendment 23 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. A oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 23 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 23? No. Therefore, amendment 23 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 24. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 24. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 24 (Lesley Griffiths).
Amendment 24 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad i welliant 24? Nac oes. Felly, mae gwelliant 24 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 24? No. Therefore, the amendment is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 25. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 25. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 25 (Lesley Griffiths).
Amendment 25 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Unrhyw wrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad. Mae gwelliant 25 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 25? No. Therefore, amendment 25 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 26. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 26. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 26 (Lesley Griffiths).
Amendment 26 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Dim gwrthwynebiad, oes e? Nac oes, dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 26 wedi ei dderbyn.
It is. No objections? No. Therefore, amendment 26 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 27. A ydy gwelliant 27 yn cael ei gynnig?
Amendment 27 is next. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 27 (Lesley Griffiths).
Amendment 27 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Felly, oes gwrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad. Mae gwelliant 27 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 27? No. Amendment 27 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 28. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 28. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 28 (Lesley Griffiths).
Amendment 28 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad i welliant 28? Nac oes, does dim gwrthwynebiad. Felly, wedi ei dderbyn mae gwelliant 28.
It is. Any objections to amendment 28? No, no objections. Therefore, the amendment is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 29. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 29. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 29 (Lesley Griffiths).
Amendment 29 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Felly, gwrthwynebiad? Na, dim gwrthwynebiad eto. Felly, mae gwelliant 29 yn cael ei dderbyn.
It is. Any objections? No objections. So, amendment 29 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 30. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 30. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 30 (Lesley Griffiths).
Amendment 30 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. A oes gwrthwynebiad? Dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 30 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections? No. Therefore, amendment 30 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 31.
Amendment 31.
Cynigiwyd gwelliant 31 (Lesley Griffiths).
Amendment 31 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Mae'n cael ei symud, ydy. Felly, oes gwrthwynebiad? Dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 31 wedi ei dderbyn.
It's moved. Any objections? No objections. Therefore, amendment 31 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 32. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 32. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 32 (Lesley Griffiths).
Amendment 32 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Gwelliant 32, a oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 32 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 32? No. Amendment 32 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 33. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 33 is next. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 33 (Lesley Griffiths).
Amendment 33 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Gwelliant 33, a oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 33 wedi ei dderbyn.
Yes. Any objections to amendment 33? No. Therefore, amendment 33 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 34. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 34. Is it moved?
Cynigiwyd gwelliant 34 (Lesley Griffiths).
Amendment 34 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e. Felly, oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 34 wedi ei dderbyn.
It is. Any objections to amendment 34? No. Therefore, amendment 34 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Grŵp 11 sydd nesaf. Bywyd gwyllt a defnyddio maglau y mae'r grŵp yma o welliannau amdano. Gwelliant 44 yw'r prif welliant yn y grŵp, a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant.
Group 11 is next, wildlife—use of snares. Amendment 44 is the lead amendment, and I call on Samuel Kurtz to move the amendment.
Cynigiwyd gwelliant 44 (Samuel Kurtz).
Amendment 44 (Samuel Kurtz) moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I hope the goodwill from the previous set of amendments carries through to group 11 here, and I would like to move and speak to all these amendments within this group. Rather than speak to each one individually, I'll seek to provide an overview of the entire grouping, as all four amendments have been proposed for the same purpose: to protect biodiversity and species restoration. Firstly, for clarity, I and the Welsh Conservatives support the ban of non-code-compliant snares. Secondly, amendments 44, 45, 46 a 43 have been tabled for one purpose, and that's to severely and tightly regulate the use and purchase of code-compliant humane cable restraints within an extremely narrow scope. This will ensure that code-compliant humane cable restraints can be deployed only in specific areas of conservation for a specific species alone. Indeed, I think we all recognise that the current unregulated system currently allows the use of dangerous and outdated non-code-compliant snares, a system that undoubtedly risks animal health in a way that is contrary to what we all seek to achieve.
During Stage 1 of the legislation's progress, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee heard first hand from industry representatives about the value of deploying humane cable restraints, especially within the context of successful apex predator control in the restoration of ground-nesting birds as just one example. This is a system that works, and it is one that has been proven successful. The Welsh Government have accepted that there is a need for these code-compliant humane cable restraints previously, and so we need to be explicit that this isn't about permitting the ancient and unregulated use of snares; these amendments are to offer a tight-knit, regulated system in which only code-compliant humane cable restraints are used solely for the restoration and conservation of endangered species that would undoubtedly be under threat by predation. It's with that that I would urge Members to consider the wider ramifications that a wholesale ban of humane cable restraints would have on biodiversity and the species we wish to restore. Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n gobeithio y bydd yr ewyllys da o'r gyfres flaenorol o welliannau yn parhau i grŵp 11 yma, a hoffwn gynnig yr holl welliannau hyn yn y grŵp hwn a'u trafod. Yn hytrach na thrafod pob un yn unigol, fe wnaf i geisio rhoi trosolwg o'r grŵp cyfan, gan fod pob un o'r pedwar gwelliant wedi cael eu cynnig at yr un diben: i ddiogelu bioamrywiaeth ac adfer rhywogaethau. Yn gyntaf, er eglurder, rwyf i a'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r gwaharddiad ar faglau nad ydynt yn cydymffurfio â chodau. Yn ail, mae gwelliannau 44, 45, 46 a 43 wedi'u cyflwyno at un diben, sef rheoleiddio yn llym ac yn dynn defnyddio a phrynu ataliadau cebl trugarog sy'n cydymffurfio â'r codau o fewn cwmpas eithriadol o gul. Bydd hyn yn sicrhau y gellir defnyddio ataliadau cebl trugarog sy'n cydymffurfio â chodau dim ond mewn ardaloedd cadwraeth penodol ar gyfer rhywogaeth benodol yn unig. Yn wir, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod bod y system anrheoleiddiedig bresennol yn caniatáu ar hyn o bryd defnyddio maglau peryglus a hen ffasiwn nad ydyn nhw'n cydymffurfio â'r codau, system sydd, heb os, yn peryglu iechyd anifeiliaid mewn ffordd sy'n groes i'r hyn yr ydym ni i gyd yn ceisio ei gyflawni.
Yn ystod Cyfnod 1 o hynt y ddeddfwriaeth, clywodd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig o lygad y ffynnon gan gynrychiolwyr y diwydiant am werth defnyddio ataliadau cebl trugarog, yn enwedig yng nghyd-destun rheoli ysglyfaethwyr ar frig y gadwyn fwyd yn llwyddiannus wrth adfer adar sy'n nythu ar y ddaear fel un enghraifft yn unig. Mae hon yn system sy'n gweithio, ac mae'n un sydd wedi bod yn llwyddiannus. Mae Llywodraeth Cymru wedi derbyn yn flaenorol fod angen yr ataliadau cebl trugarog hyn sy'n cydymffurfio â'r codau, ac felly mae angen i ni fod yn eglur nad yw hyn yn ymwneud â chaniatáu defnydd hynafol a heb ei reoleiddio o faglau; diben y gwelliannau hyn yw cynnig system dynn, reoleiddiedig lle mai dim ond ataliadau cebl trugarog sy'n cydymffurfio â'r codau sy'n cael eu defnyddio ar gyfer adfer a chadwraeth rhywogaethau sydd mewn perygl a fyddai, heb os, o dan fygythiad oherwydd ysglyfaethu. Gyda hynny mewn golwg y byddwn i'n annog yr Aelodau i ystyried y goblygiadau ehangach y byddai gwaharddiad llwyr ar ataliadau cebl trugarog yn eu cael ar fioamrywiaeth a'r rhywogaethau yr ydym ni'n dymuno eu hadfer. Diolch, Llywydd.
It's a pleasure to be able to contribute to the Stage 3 proceedings of this Bill today. I've long been a proponent of banning snares and have made the case for this on many occasions, not least as the UK is one of the few countries in Europe that still permits snaring. So, I'm delighted that the Welsh Government has taken forward proposals to change this under the Agriculture (Wales) Bill. I'd like to thank the Minister and her team for all their work on this, and also pay tribute to all the organisations who have campaigned tirelessly to ban completely the use of snares in Wales. I'm sure we all have many constituents who have written to us so passionately on this issue, supporting the full banning of snares.
I'm also really pleased to have been able to play a part in developing this proposal, not least through serving on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, and the evidence that has been presented to our committee throughout the process has been clear and unequivocal. Snares are cruel, vicious, indiscriminate. They maim and inflict horrific injuries, and their use can be lethal. And these animal welfare points are made not just by charities or campaigning organisations, but also by the body representing vets. Moreover, as research commissioned by DEFRA established, seven out of 10 animals caught are not the intended target. Rather, they can be domestic animals, farm animals, protected species, including those covered under section 7 priority of the environment Act, which we have a duty to protect. Members will have received a briefing from the RSPCA noting their inspectors have responded to 12 incidents involving five snares in Wales since 2020. All concerned domestic or non-target animals, including protected species, such as badgers. So, it's good that that this Bill will outlaw these barbaric and brutal devices, which brings me to the amendments in group 11.
I am disappointed to see this further attempt to water down this section of the Bill by proposing an exception for so-called humane cable restraints. The evidence given to the committee was clear: there is nothing humane about snaring. Rather, this is just a euphemism, a loophole to circumvent the ban on snaring. Similarly, we have a rigorous body of evidence that licensing doesn't work. If we permit the so-called humane cable restraints, under licence or not, all we will see is the same disturbing pattern. These cruel and vicious devices do not contribute to conservation attempts, and, as the species champion for the nightjar, which is a ground-nesting bird, I've done plenty of research on this, and I do not believe there is any evidence to support the use of snares in conservation. I'll be voting against this attempt to water down these provisions, and in favour of a full ban on snaring, in favour of ending the use of devices that have no basis for their use in a modern, civilised society, and in favour of ensuring we continue to uphold and prioritise the very highest animal welfare standards here in Wales. Diolch.
Mae'n bleser gallu cyfrannu at drafodion Cyfnod 3 y Bil hwn heddiw. Rwyf i wedi cefnogi gwahardd maglau ers tro byd ac wedi dadlau dros hyn ar sawl achlysur, nid leiaf gan fod y DU yn un o'r ychydig wledydd yn Ewrop sy'n dal i ganiatáu maglu. Felly, rwyf i wrth fy modd bod Llywodraeth Cymru wedi bwrw ymlaen â chynigion i newid hyn o dan y Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog a'i thîm am eu holl waith ar hyn, a thalu teyrnged hefyd i'r holl sefydliadau sydd wedi ymgyrchu yn ddiflino i wahardd defnyddio maglau yng Nghymru yn llwyr. Rwy'n siŵr bod gan bob un ohonom ni lawer o etholwyr sydd wedi ysgrifennu atom ni mor angerddol am y mater hwn, yn cefnogi gwahardd maglau yn llwyr.
Rwyf i hefyd yn falch iawn o fod wedi gallu chwarae rhan yn y broses o ddatblygu'r cynnig hwn, yn enwedig trwy wasanaethu ar Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ac mae'r dystiolaeth a gyflwynwyd i'n pwyllgor drwy gydol y broses wedi bod yn eglur a phendant. Mae maglau yn greulon, yn filain, yn anwahaniaethol. Maen nhw'n clwyfo ac yn achosi anafiadau erchyll, a gall eu defnyddio fod yn angheuol. Ac mae'r pwyntiau lles anifeiliaid hyn yn cael eu gwneud nid yn unig gan elusennau neu sefydliadau ymgyrchu, ond hefyd gan y corff sy'n cynrychioli milfeddygon. Hefyd, fel y canfuwyd gan waith ymchwil a gomisiynwyd gan DEFRA, nid yr anifail y bwriadwyd ei ddal yw saith o bob 10 anifail sy'n cael eu dal. Yn hytrach, gallan nhw fod yn anifeiliaid anwes, yn anifeiliaid fferm, yn rhywogaethau a warchodir, gan gynnwys y rhai a gwmpesir o dan flaenoriaeth adran 7 Deddf yr amgylchedd, y mae'n ddyletswydd arnom ni i'w diogelu. Bydd yr Aelodau wedi derbyn papur briffio gan yr RSPCA yn nodi bod eu harolygwyr wedi ymateb i 12 digwyddiad yn ymwneud â phum magl yng Nghymru ers 2020. Mae pob un yn ymwneud ag anifeiliaid anwes neu rai na fwriadwyd eu dal, gan gynnwys rhywogaethau a warchodir, fel moch daear. Felly, mae'n dda y bydd y Bil hwn yn gwahardd y dyfeisiau barbaraidd a chreulon hyn, sy'n dod â mi at y gwelliannau yng ngrŵp 11.
Rwy'n siomedig o weld yr ymgais bellach hon i wanhau'r rhan hon o'r Bil trwy gynnig eithriad ar gyfer ataliadau cebl trugarog, fel y'u gelwir. Roedd y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor yn eglur: does dim byd yn drugarog am faglu. Yn hytrach, dim ond gair mwys yw hwn, ffordd o osgoi'r gwaharddiad ar faglu. Yn yr un modd, mae gennym ni gorff trylwyr o dystiolaeth nad yw trwyddedu yn gweithio. Os byddwn ni'n caniatáu'r ataliadau cebl trugarog fel y'u gelwir nhw, o dan drwydded ai peidio, y cwbl y byddwn ni'n ei weld yw'r un patrwm annymunol. Nid yw'r dyfeisiau creulon a milain hyn yn cyfrannu at ymdrechion cadwraeth, ac, fel hyrwyddwr rhywogaeth y troellwr, sy'n aderyn sy'n nythu ar y ddaear, rwyf i wedi gwneud digonedd o waith ymchwil ar hyn, ac nid wyf i'n credu bod unrhyw dystiolaeth i gefnogi'r defnydd o faglau mewn cadwraeth. Byddaf yn pleidleisio yn erbyn yr ymgais hon i wanhau'r darpariaethau hyn, ac o blaid gwaharddiad llawn ar faglu, o blaid rhoi terfyn ar y defnydd o ddyfeisiau nad oes unrhyw sail i'w defnyddio mewn cymdeithas fodern, wâr, ac o blaid sicrhau ein bod ni'n parhau i gynnal a blaenoriaethu'r safonau lles anifeiliaid uchaf oll yma yng Nghymru. Diolch.
Nature is in crisis across Wales and we must tackle biodiversity loss. The state of nature report 2019 found that one in six species in Wales are threatened with extinction. The 'Review of the wider societal, biodiversity and ecosystem benefits of curlew recovery and applicability to Wales' report, commissioned by Natural Resources Wales, states that the papers provided a diverse array of evidence showing that curlew recovery would benefit multiple species—we're talking around 70 species both directly and indirectly underpinning our understanding of curlew as an indicator species. A quid pro quo of that is, if we lose the population, up to 70 species could be lost or damaged also.
Curlew is the UK's highest conservation priority bird species, forecast to be extinct as a breeding population in Wales within a decade without intervention. Some of the expert bodies say that that could be reduced to five years without humane cable restraints being one of the tools optionally available under a licensed scheme. Working with Glyfinir Cymru/Curlew Wales, a broad partnership of organisations committed to preventing the extinction of curlew in Wales, some of whom support this and some of whom who don't, I've learnt that the predation of nests and chicks by apex predators is a primary cause of breeding failure. I visited curlew recovery projects run by conservation charities trialling various interventions, and I have seen that breeding recovery is dependent upon a package of measures to both address habitat quality and influence predation. I've also been shown humane cable restraints and briefed on how they differ from a traditional snare on the research-led design and on the adoption of good operating practices through training.
Nest camera data showing nest predation, which I have viewed, is unequivocal. The management of Wales's apex predators is vital to the conservation of ground-nesting species, including the curlew. The snares of yesteryear are not acceptable, but this serious problem must have a serious solution. The vast majority of people in Wales want action to tackle the nature emergency, but we face a stark choice: extinction of multiple further species or a range of urgent intervention measures to reverse biodiversity loss. Only a highly regulated and licensed use of code-compliant humane cable restraints in species restoration projects will enable that full range of urgent intervention measures to be available. I'd even go as far as to say that to oppose this questions the sincerity of those who say they want to back all measures to tackle the nature emergency. Thank you.
Mae natur mewn argyfwng ledled Cymru ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â cholled bioamrywiaeth. Canfu adroddiad sefyllfa byd natur 2019 fod un o bob chwe rhywogaeth yng Nghymru o dan fygythiad o ddiflannu. Mae'r adroddiad 'Review of the wider societal, biodiversity and ecosystem benefits of curlew recovery and applicability to Wales', a gomisiynwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru, yn nodi bod y papurau yn darparu casgliad amrywiol o dystiolaeth yn dangos y byddai adferiad y gylfinir o fudd i sawl rhywogaeth—rydym ni'n sôn am 70 o rywogaethau yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol yn sail i'n dealltwriaeth o'r gylfinir fel rhywogaeth ddangosydd. Ochr arall y geiniog yw, os byddwn ni'n colli'r boblogaeth, gallai hyd at 70 o rywogaethau gael eu colli neu eu niweidio hefyd.
Y gylfinir yw'r rhywogaeth adar â'r blaenoriaeth cadwraeth uchaf yn y DU, y rhagwelir y bydd yn diflannu fel poblogaeth fridio yng Nghymru o fewn degawd heb ymyrraeth. Mae rhai o'r cyrff arbenigol yn dweud y gallai hynny gael ei leihau i bum mlynedd os nad yw atalyddion cebl trugarog yn un o'r teclynnau sydd ar gael yn ddewisol o dan gynllun trwyddedig. O weithio gyda Gylfinir Cymru/Curlew Wales, partneriaeth eang o sefydliadau sydd wedi ymrwymo i atal y gylfinir rhag diflannu o Gymru, y mae rhai ohonyn nhw yn cefnogi hyn a rhai ohonyn nhw nad ydynt, rwyf i wedi dysgu bod ysglyfaethu nythod a chywion gan ysglyfaethwyr ar frig y gadwyn fwyd yn brif achos o fethiant magu. Ymwelais â phrosiectau adfer y gylfinir a redir gan elusennau cadwraeth sy'n arbrofi gyda gwahanol ymyriadau, ac rwyf i wedi gweld bod adferiad bridio yn dibynnu ar becyn o fesurau i fynd i'r afael ag ansawdd cynefinoedd a dylanwadu ar ysglyfaethu. Dangoswyd ataliadau cebl trugarog i mi hefyd a sut maen nhw'n wahanol i fagl draddodiadol o ran eu dyluniad a arweinir gan ymchwil ac ar fabwysiadu arferion gweithredu da trwy hyfforddiant.
Mae data o gamerâu nythod sy'n dangos ysglyfaethu nythod, yr wyf i wedi eu gweld, yn eglur. Mae rheoli ysglyfaethwyr Cymru sydd ar frig y gadwyn fwyd yn hanfodol i gadwraeth rhywogaethau sy'n nythu ar y ddaear, gan gynnwys y gylfinir. Nid yw maglau hen ffasiwn yn dderbyniol, ond mae'n rhaid cael ateb difrifol i'r broblem ddifrifol hon. Mae'r mwyafrif lethol o bobl yng Nghymru eisiau camau i fynd i'r afael â'r argyfwng natur, ond rydym ni'n wynebu dewis noeth: difodiant nifer o rywogaethau pellach neu amrywiaeth o fesurau ymyrraeth brys i wrthdroi colled bioamrywiaeth. Dim ond defnydd rheoleiddiedig a thrwyddedig iawn o ataliadau cebl trugarog sy'n cydymffurfio â'r codau mewn prosiectau adfer rhywogaethau fydd yn galluogi'r ystod lawn honno o fesurau ymyrraeth brys i fod ar gael. Byddwn hyd yn oed yn mynd mor bell â dweud bod gwrthwynebu hyn yn cwestiynu didwylledd y rhai sy'n dweud eu bod nhw eisiau cefnogi'r holl fesurau i fynd i'r afael â'r argyfwng natur. Diolch.
I would like to speak against amendments 43 to 46, despite what Sam Kurtz has said during this debate, and I'd very much like to agree with the very effective points made by my colleague Vikki Howells. I think we all know that conservation projects can be taken forward and are taken forward without the use of these so-called humane restraints, and many countries, European countries included, have a total ban on snares and have many successful conservation projects. So, I simply do not accept that conservation projects require the use of these so-called humane cable restraints. A body of evidence has been built up over a number of years to justify the ban on all snares, and I think the legislative process for this Bill, up to this stage, has also made the case quite effectively. It's very clear, isn't it, that trapping, restraining, living creatures in this way by any snare at all is very, very cruel indeed and does cause a great deal of suffering. And of course, as Vikki said, it doesn't just capture the animals that it's intended to capture; it captures many others instead, including, of course, domestic pets. So, I think the case is absolutely unanswerable. We need to ban all snares, and that's what these amendments would not allow, and that's why they should be opposed.
Hoffwn siarad yn erbyn gwelliannau 43 i 46, er gwaethaf yr hyn y mae Sam Kurtz wedi ei ddweud yn ystod y ddadl hon, a hoffwn gytuno yn llwyr â'r pwyntiau effeithiol iawn a wnaed gan fy nghyd-Aelod Vikki Howells. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod y gellir bwrw ymlaen â phrosiectau cadwraeth a bod pobl yn bwrw ymlaen â nhw heb ddefnyddio'r ataliadau cebl trugarog hyn, fel y'u gelwir nhw, ac mae gan lawer o wledydd, gan gynnwys gwledydd Ewropeaidd, waharddiad llwyr ar faglau ac mae ganddyn nhw lawer o brosiectau cadwraeth llwyddiannus. Felly, nid wyf i'n derbyn o gwbl bod prosiectau cadwraeth yn gofyn am ddefnyddio'r ataliadau cebl trugarog hyn, fel y'u gelwir nhw. Datblygwyd corff o dystiolaeth dros nifer o flynyddoedd i gyfiawnhau'r gwaharddiad ar bob magl, ac rwy'n credu bod y broses ddeddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, hyd at y cam hwn, hefyd wedi gwneud y ddadl yn eithaf effeithiol. Mae'n eglur iawn, onid yw, bod maglu, atal, creaduriaid byw fel hyn gydag unrhyw fagl o gwbl yn greulon iawn, iawn yn wir ac yn achosi llawer iawn o ddioddefaint. Ac wrth gwrs, fel y dywedodd Vikki, nid yr anifeiliaid y bwriedir iddo eu dal yn unig y mae'n eu dal; yn hytrach, mae'n dal llawer o rai eraill, gan gynnwys, wrth gwrs, anifeiliaid anwes. Felly, rwy'n credu bod y ddadl yn gwbl anwrthwynebol. Mae angen i ni wahardd pob magl, a dyna na fyddai'r gwelliannau hyn yn ei ganiatáu, a dyna pam y dylid eu gwrthwynebu.
The amendments in this group, as tabled by Sam Kurtz, aim to introduce the licensed use of cable restraints. To be very clear, a so-called humane cable restraint and a code-compliant snare are identical in every way, and have been in use since 2012. I'd like to remind Members that such amendments were proposed during Stage 2 of the Bill and were not accepted. And furthermore, a clear majority of Members supported the ban on the use of snares in the ETRA committee Stage 1 report.
Officials have considered a regulated licensing system, as laid out in the explanatory memorandum. It was determined, however, that regulation of this kind would be unable to meet the primary objective, to raise animal welfare standards, due to the indiscriminate nature of snares, including cable restraints, and the suffering they can cause to a wide range of species. A large proportion of captures in any snare or cable restraint are non-target wild animals such as badgers, deer, hares and livestock, as well as pet cats and dogs. My position remains unchanged from Stage 2: snares, whether they be code compliant—referred to in this amendment as 'humane cable restraints'—or not, are incompatible with the high standards of animal welfare that we strive for in Wales. They are inherently inhumane for both target and non-target species.
I'd like to thank Members for their contributions: Vikki Howells, who has long advocated on this very important step for animal welfare here in Wales, and John Griffiths. Mark Isherwood referred to curlews, and the use of snares to protect curlews from fox predation has been discussed endlessly with NRW specialists and also those who carry out fox control, and the most efficient method of fox control is the use of rifles with thermal-image scopes at night, particularly during the winter and early spring, while vegetation is lower and, of course, before nesting begins. A holistic approach to protecting all ground-nesting birds from predators is necessary, and any intervention needs to be considered in relation to the balance of the whole system of wildlife and habitats likely to be affected. Protecting ground-nesting birds or other animals should consider habitat management or enhancement, the use of barriers such as electric fencing, and, in some instances, and as a last resort, lethal predator control to restore ecosystem balance. Diolch.
Nod y gwelliannau yn y grŵp hwn, fel y'u cyflwynwyd gan Sam Kurtz, yw cyflwyno'r defnydd trwyddedig o ataliadau cebl. I fod yn eglur iawn, mae ataliadau cebl trugarog, fel y'u gelwir nhw, a magl sy'n cydymffurfio â'r codau yn union yr un fath ym mhob ffordd, ac wedi bod yn cael eu defnyddio ers 2012. Hoffwn atgoffa'r Aelodau y cynigwyd gwelliannau o'r fath yn ystod Cyfnod 2 y Bil ac na chawsant eu derbyn. Ac ar ben hynny, cefnogodd mwyafrif eglur o'r Aelodau y gwaharddiad ar ddefnyddio maglau yn adroddiad Cyfnod 1 Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Mae swyddogion wedi ystyried system drwyddedu reoleiddiedig, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol. Penderfynwyd, fodd bynnag, na fyddai rheoleiddio o'r math hwn yn gallu cyflawni'r prif amcan, sef codi safonau lles anifeiliaid, oherwydd natur anwahaniaethol maglau, gan gynnwys ataliadau cebl, a'r dioddefaint y gallan nhw ei achosi i amrywiaeth eang o rywogaethau. Mae cyfran fawr o'r anifeiliaid a ddelir mewn unrhyw fagl neu ataliad cebl yn anifeiliaid gwyllt na fwriadwyd eu dal fel moch daear, ceirw, ysgyfarnogod a da byw, yn ogystal â chathod a chŵn anwes. Nid yw fy safbwynt wedi newid o Gyfnod 2: mae maglau, pa un a ydyn nhw'n cydymffurfio a'r codau—y cyfeirir atyn nhw yn y gwelliant hwn fel 'ataliadau cebl trugarog'—ai peidio, yn anghydnaws â'r safonau uchel o les anifeiliaid yr ydym ni'n ceisio eu cyrraedd yng Nghymru. Maen nhw'n gynhenid greulon i rywogaethau y bwriedir ac na fwriedir eu dal.
Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau: Vikki Howells, sydd wedi eirioli ers tro ar y cam pwysig iawn hwn ar gyfer lles anifeiliaid yma yng Nghymru, a John Griffiths. Cyfeiriodd Mark Isherwood at ylfinirod, a thrafodwyd y defnydd o faglau i ddiogelu gylfinirod rhag ysglyfaethu gan lwynogod yn ddiddiwedd gydag arbenigwyr Cyfoeth Naturiol Cymru a hefyd y rhai sy'n rheoli llwynogod, a'r dull mwyaf effeithlon o reoli llwynogod yw defnyddio reifflau gyda sgopau delwedd thermol yn y nos, yn enwedig yn ystod y gaeaf a dechrau'r gwanwyn, pan fo llai o lystyfiant, wrth gwrs, cyn i'r nythu ddechrau. Mae angen dull cyfannol o warchod yr holl adar sy'n nythu ar y ddaear rhag ysglyfaethwyr, ac mae angen ystyried unrhyw ymyrraeth yng nghyswllt cydbwysedd yr holl system o fywyd gwyllt a chynefinoedd sy'n debygol o gael eu heffeithio. Dylai diogelu adar sy'n nythu ar y ddaear neu anifeiliaid eraill ystyried rheoli neu wella cynefinoedd, defnyddio rhwystrau fel ffensys trydan, ac, mewn rhai achosion, ac fel dewis olaf, lladd ysglyfaethwyr i adfer cydbwysedd yr ecosystem. Diolch.
Samuel Kurtz i ymateb.
Samuel Kurtz to respond.
Diolch, Llywydd. I'm very grateful to all Members who've contributed to the debate, and this is a debate that, as the Minister referenced, and Vikki Howells referenced, is one that we had at Stage 2. I'd like to think that the debate was conducted in a positive manner and that it never strayed into anything personal, and I commend the Member on that, and I hope that she would feel the same, given this discussion. I can see her nodding along, so I'm grateful for that.
My real concern is the inability, however, to differentiate between a snare and a humane cable restraint, and when the terminology of a 'so-called humane cable restraint' is used, that goes against the own guidance that Welsh Government have produced previously in the definition of a humane cable restraint. It's so limiting in trying to have a positive discussion around the restoration of species; where the data and evidence like that is not brought forward in a manner that is helpful, it just dilutes the debate in that sense.
But, in terms of the governance of this, sometimes being in Government means taking difficult and unpopular decisions for the greater good of a species restoration. That is what this is. It's not something that we advocate for freely and knowingly, and the snares are not what we are advocating for; we are advocating for the very code-compliant snares that this Government has previously advocated the use of, in a hugely controlled and specific licensed way, which would undoubtedly help—the evidence suggests so—species restoration. I'd hate for us to be in here in 10, 15 years' time saying, 'We told you so.' Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl, ac mae hon yn ddadl, fel y dywedodd y Gweinidog, a Vikki Howells, yn un a gawsom ni yng Nghyfnod 2. Hoffwn feddwl y cynhaliwyd y ddadl mewn modd cadarnhaol ac na chrwydrodd fyth i unrhyw beth personol, ac rwy'n cymeradwyo'r Aelod yn hynny o beth, ac rwy'n gobeithio ei bod hi'n teimlo yr un fath, o ystyried y drafodaeth hon. Gallaf ei gweld hi'n amneidio, felly rwy'n ddiolchgar am hynny.
Fy ngwir bryder yw'r anallu, fodd bynnag, i wahaniaethu rhwng magl ac ataliad cebl trugarog, a phan ddefnyddir terminoleg 'ataliad cebl trugarog, fel y'i gelwir', mae hynny'n mynd yn groes i'r canllawiau y mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi eu llunio yn flaenorol yn y diffiniad o ataliad cebl trugarog. Mae mor gyfyngol wrth geisio cael trafodaeth gadarnhaol ynghylch adfer rhywogaethau; lle na chyflwynir y data a'r dystiolaeth fel yna mewn modd sy'n gynorthwyol, mae'n gwanhau'r ddadl yn yr ystyr honno.
Ond, o ran llywodraethu hyn, weithiau mae bod mewn Llywodraeth yn golygu gwneud penderfyniadau anodd ac amhoblogaidd er lles ehangach adferiad rhywogaethau. Dyna beth yw hyn. Nid yw'n rhywbeth yr ydym ni'n ei eirioli drosto yn rhydd ac yn fwriadol, ac nid ydym ni'n eirioli dros faglau; rydym ni'n eirioli dros y maglau sy'n cydymffurfio'n llwyr â'r codau y mae'r Llywodraeth hon wedi argymell eu defnyddio yn flaenorol, mewn ffordd hynod reoleiddiedig a thrwyddedig benodol, a fyddai'n sicr o helpu—mae'r dystiolaeth yn awgrymu hynny—adfer rhywogaethau. Byddai'n gas gen i i ni fod yma ymhen 10, 15 mlynedd yn ddweud, 'Fe ddywedasom ni wrthych chi.' Diolch, Llywydd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 44? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni gymryd pleidlais ar welliant 44. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 44 wedi ei wrthod.
The question is that amendment 44 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 44. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 44 is not agreed.
Gwelliant 44: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 44: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Y gwelliant nesaf yw gwelliant 45. Yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
The next amendment is amendment 45. Is that being moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 45 (Samuel Kurtz).
Amendment 45 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Felly, gwelliant 45. A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae e. Fe wnawn ni gael pleidlais ar welliant 45. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 45 wedi ei wrthod.
Yes, it is being moved. So, amendment 45. Is there objection? [Objection.] Yes, there is. We will proceed to a vote on amendment 45. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 45 is not agreed.
Gwelliant 45: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 45: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 46. Yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 46. Is that being moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 46 (Samuel Kurtz).
Amendment 46 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Gwelliant 46: oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes. Pleidlais ar welliant 46. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Mae gwelliant 46 wedi ei wrthod.
Yes, it's being moved. Amendment 46: is there objection? [Objection.] Yes. We proceed to a vote on amendment 46. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 38 against. Amendment 46 is not agreed.
Gwelliant 46: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 46: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 43. Yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 43. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 43 (Samuel Kurtz).
Amendment 43 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, i welliant 43. Agor y bleidlais, felly, ar welliant 43. O blaid 14, neb yn ymatal, 38 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 43 wedi ei wrthod.
Yes, it's being moved. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection to amendment 43. Open the vote on amendment 43. In favour 14, no abstentions, 38 against. Therefore, amendment 43 is not agreed.
Gwelliant 43: O blaid: 14, Yn erbyn: 38, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 43: For: 14, Against: 38, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Grŵp 12 yw'r grŵp nesaf o welliannau, ac mae'r grŵp yma'n ymwneud â phwerau gwneud rheoliadau yn adrannau 47 a 50. Gwelliant 35 yw'r prif welliant yn y grŵp. Y Gweinidog, felly, i gynnig y gwelliant yma. Lesley Griffiths.
Group 12 is the next group of amendments, and these relate to regulation-making powers in sections 47 and 50. The lead amendment in this group is amendment 35. The Minister, therefore, to move this amendment. Lesley Griffiths.
Cynigiwyd gwelliant 35 (Lesley Griffiths).
Amendment 35 (Lesley Griffiths) moved.
Diolch, Llywydd. Amendments 35 and 36, as tabled in my name, respond directly to recommendation 44, as set out by the LJC committee in their Stage 1 report, and recommendation 2 of the ETRA committee, by applying a superaffirmative procedure to section 50. They also acknowledge the amendment tabled by Sam Kurtz during Stage 2, and meet the commitment to table a superaffirmative procedure at Stage 3.
This amendment recognises the central importance of agriculture and ancillary activity within the Bill, and provides an enhanced layer of scrutiny to the regulation-making power of Welsh Ministers to amend those definitions. The provisions impose additional requirements on the Welsh Ministers before laying regulations under section 50. The amendment includes a requirement to consult any persons appearing to the Welsh Ministers to likely be affected by the regulations on a draft of the proposed regulations. Furthermore, at least 12 weeks must be allowed for the submission of comments. The Welsh Ministers must consider any comments and publish a summary of them.
When the draft regulations are laid before the Senedd, they must be accompanied by a statement that specifies whether there are any differences between the draft consulted on and the one laid before the Senedd. If there are differences, the statement must give details of such differences. The amendment provides the regulations may not be approved by a resolution of the Senedd until after the expiry of 40 days. This period is calculated from the day on which the regulations are laid. When calculating the 40-days period, if the Senedd is dissolved or in recess for more than four days, such period is not to be taken account of for the purposes of calculating the 40 days. This additional process ensures there is additional scrutiny and the transparency we all value. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae gwelliannau 35 a 36, fel y'u cyflwynwyd yn fy enw i, yn ymateb yn uniongyrchol i argymhelliad 44, fel y nodir gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn eu hadroddiad Cyfnod 1, ac argymhelliad 2 Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, trwy gymhwyso gweithdrefn uwchgadarnhaol i adran 50. Maen nhw hefyd yn cydnabod y gwelliant a gyflwynwyd gan Sam Kurtz yn ystod Cyfnod 2, ac yn bodloni'r ymrwymiad i gyflwyno gweithdrefn uwchgadarnhaol yng Nghyfnod 3.
Mae'r gwelliant hwn yn cydnabod pwysigrwydd canolog amaethyddiaeth a gweithgarwch ategol o fewn y Bil, ac yn darparu haen well o graffu ar rym deddfu Gweinidogion Cymru i ddiwygio'r diffiniadau hynny. Mae'r darpariaethau yn cyflwyno gofynion ychwanegol ar Weinidogion Cymru cyn gosod rheoliadau o dan adran 50. Mae'r gwelliant yn cynnwys gofyniad i ymgynghori ag unrhyw rai y mae'n ymddangos i Weinidogion Cymru eu bod nhw'n debygol o gael eu heffeithio gan y rheoliadau ar ddrafft o'r rheoliadau arfaethedig. Hefyd, mae'n rhaid caniatáu o leiaf 12 wythnos ar gyfer cyflwyno sylwadau. Mae'n rhaid i Weinidogion Cymru ystyried unrhyw sylwadau a chyhoeddi crynodeb ohonyn nhw.
Pan gyflwynir y rheoliadau drafft gerbron y Senedd, mae'n rhaid iddyn nhw gael eu hategu gan ddatganiad sy'n nodi a oes unrhyw wahaniaethau rhwng y drafft yr ymgynghorwyd arno a'r un a gyflwynwyd gerbron y Senedd. Os oes gwahaniaethau, mae'n rhaid i'r datganiad roi manylion gwahaniaethau o'r fath. Mae'r gwelliant yn darparu na cheir cymeradwyo'r rheoliadau trwy benderfyniad gan y Senedd tan i 40 diwrnod fynd heibio. Cyfrifir y cyfnod hwn o'r diwrnod y cyflwynir y rheoliadau. Wrth gyfrifo'r cyfnod o 40 diwrnod, os yw'r Senedd yn cael ei diddymu neu ar doriad am fwy na phedwar diwrnod, ni ddylid cymryd y cyfnod hwnnw i ystyriaeth at ddibenion cyfrifo'r 40 diwrnod. Mae'r broses ychwanegol hon yn sicrhau bod craffu ychwanegol a'r tryloywder yr ydym ni i gyd yn ei werthfawrogi. Diolch.
I'm grateful to note that the Minister has tabled amendments 35 and 36 on the topic of changing the definition of agriculture, particularly in respect of the need for a superaffirmative procedure. Members will be delighted to hear that this is the last time I'm speaking during this debate this afternoon. [Interruption.] Thank you very much. But I have to say that I am very grateful to the Minister for her engagement on this during Stage 2, and her commitment to bringing this back at Stage 3, which she has done, and I think that is testament to the Minister's engagement and wider engagement on the agriculture Bill throughout all the stages. I'd also like to take the opportunity to thank the farming unions, NFU Cymru and the FUW, for their engagement and support to my office throughout the whole proceedings of my first legislative journey. So, thank you very much to them as well.
I just want to finally say that this is a landmark piece of legislation. It's Welsh born, it's Welsh bred, it's the first time that Wales has had its own agricultural Bill, and I think it's a highly historic day for agriculture in Wales. Diolch, Llywydd.
Rwy'n ddiolchgar nodi bod y Gweinidog wedi cyflwyno gwelliannau 35 a 36 ar y pwnc o newid y diffiniad o amaethyddiaeth, yn enwedig o ran yr angen am weithdrefn uwchgadarnhaol. Bydd yr Aelodau wrth eu boddau o glywed mai dyma'r tro olaf yr wyf i'n siarad yn ystod y ddadl hon y prynhawn yma. [Torri ar draws.] Diolch yn fawr iawn. Ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei hymgysylltiad â hyn yn ystod Cyfnod 2, a'i hymrwymiad i ddod â hyn yn ôl yng Nghyfnod 3, y mae hi wedi ei wneud, ac rwy'n credu bod hynny'n brawf o ymgysylltiad y Gweinidog ac ymgysylltiad ehangach â'r Bil amaethyddiaeth drwy'r holl gamau. Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle i ddiolch i'r undebau ffermio, NFU Cymru ac Undeb Amaethwyr Cymru, am eu hymgysylltiad a'u cefnogaeth i'm swyddfa drwy gydol holl drafodion fy nhaith ddeddfwriaethol gyntaf. Felly, diolch yn fawr iawn iddyn nhw hefyd.
Hoffwn ddweud yn olaf bod hwn yn ddarn nodedig o ddeddfwriaeth. Cafodd ei lunio yng Nghymru, cafodd ei feithrin yng Nghymru, dyma'r tro cyntaf i Gymru gael ei Bil amaethyddol ei hun, ac rwy'n credu ei fod yn ddiwrnod hanesyddol iawn i amaethyddiaeth yng Nghymru. Diolch, Llywydd.
Y Gweinidog eisiau ymateb?
The Minister to reply.
Thank you. Thank you very much to Sam Kurtz for those remarks. I would like to ask Members to accept amendments 35 and 36 as tabled in my name. They do represent really important changes to this Bill, which respond directly, as I said, to recommendations from both the LJC and ETRA committees.
Diolch. Diolch yn fawr iawn i Sam Kurtz am y sylwadau hynny. Hoffwn ofyn i'r Aelodau dderbyn gwelliannau 35 a 36 fel y'u cyflwynwyd yn fy enw i. Maen nhw'n cynrychioli newidiadau pwysig iawn i'r Bil hwn, sy'n ymateb yn uniongyrchol, fel y dywedais, i argymhellion gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a Phwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 35? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 35 wedi'i dderbyn.
The question is that amendment 35 be agreed to. Does any Member object? No. Therefore, amendment 35 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 66, Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei gynnig?
Amendment 66, Samuel Kurtz. Is it being moved?
Cynigiwyd gwelliant 66 (Samuel Kurtz).
Amendment 66 (Samuel Kurtz) moved.
Cynnig.
Move.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 66? A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 66. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, ac felly dwi'n bwrw fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 66, fel sy'n ofynnol i fi. Dwi'n cadarnhau hynny, a chanlyniad y bleidlais, felly, yw bod 26 o blaid a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 66 wedi'i wrthod.
The question is that amendment 66 be agreed to. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 66. Open the vote. Close the vote. The vote is tied, therefore I cast my casting vote against amendment 66, as I'm required. And I confirm that the vote outcome is that 26 are in favour and 27 are against. Therefore, amendment 66 is not agreed.
Gwelliant 66: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 66: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 67. Yn cael ei gynnig?
Amendment 67. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 67 (Samuel Kurtz).
Amendment 67 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Ydy e'n cael ei dderbyn? [Gwrthwynebiad.] Nac ydy. Felly mae yna bleidlais ar welliant 67. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 67, sy'n golygu bod y gwelliant hwnnw wedi cwympo, o 26 pleidlais i 27.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore there is a vote on amendment 67. Open the vote. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 67, which means that that amendment is not agreed, by 27 votes to 26.
Gwelliant 67: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 67: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Ac felly gwelliant 68 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei gynnig?
Therefore, amendment 68 is next. Is it being moved?
Cynigiwyd gwelliant 68 (Samuel Kurtz).
Amendment 68 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Ac ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae wedi'i wrthwynebu. Felly, pleidlais ar welliant 68. Agor y bleidlais. Mae'r canlyniad yn gyfartal, felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 68. Canlyniad y bleidlais yw bod 26 o blaid, 27 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 68 wedi'i wrthod.
Yes, it is. And is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we proceed to a vote on amendment 68. Open the vote. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 68. The outcome of the vote is that 26 are in favour, 27 are against. And therefore amendment 68 is not agreed.
Gwelliant 68: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 68: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 69. Yn cael ei symud gan Samuel Kurtz?
Amendment 69. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 69 (Samuel Kurtz).
Amendment 69 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy. Felly, agor y bleidlais ar welliant 69. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 69. Canlyniad y bleidlais yw 26 o blaid, 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 69 wedi'i wrthod.
Yes, it's being moved. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, open the vote on amendment 69. Close the vote. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 69. The outcome of the vote is that there are 26 in favour, 27 against. Therefore, amendment 69 is not agreed.
Gwelliant 69: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 69: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 70. Yn cael ei symud gan Samuel Kurtz?
Amendment 70. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 70 (Samuel Kurtz).
Amendment 70 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy. Agor y bleidlais ar welliant 70. Pleidlais yn gyfartal; dwi'n bwrw fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 70. Mae'r gwelliant yn cael ei wrthod gan un bleidlais, o 26 i 27.
Yes, it's being moved. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Open the vote on amendment 70. The vote is tied; I use my casting vote against amendment 70. The amendment is not agreed by one vote, by 26 to 27.
Gwelliant 70: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 70: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 71. Yn cael ei gynnig?
Amendment 71. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 71 (Samuel Kurtz).
Amendment 71 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e, gan Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae'n cael ei wrthwynebu. Felly, gwelliant 71 i bleidlais. Agor y bleidlais.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, amendment 71 must proceed to a vote. Open the vote.
No, I wasn't looking at you.
Na, doeddwn i ddim yn edrych arnoch chi.
Mae'r bleidlais yn gyfartal, byddwch chi'n falch o glywed. Ac mae'r bleidlais fwrw yn cael ei defnyddio yn erbyn gwelliant 71, ac felly mae gwelliant 71 wedi ei wrthod.
The vote is tied, you'll be pleased to hear. And my casting vote is used against amendment 71, and therefore amendment 71 is not agreed.
Gwelliant 71: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 71: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 72. Ydy e'n cael ei symud?
Amendment 72. Is that being moved?
Cynigiwyd gwelliant 72 (Samuel Kurtz).
Amendment 72 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e, felly agor y bleidlais—. [Gwrthwynebiad.] Nage, oes, mae yna wrthwynebiad i welliant 72. Thank you. Felly, mae'r bleidlais yn cael ei hagor ar welliant 72. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Y bleidlais yn gyfartal. Defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 72, ac felly mae gwelliant 72 wedi ei wrthod.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there's objection to amendment 72. Thank you. So, the vote is being opened on amendment 72. Open the vote. Close the vote. The vote is tied. I use my casting vote against amendment 72, and therefore, amendment 72 is not agreed.
Gwelliant 72: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 72: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 73, Samuel Kurtz.
Amendment 73, Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 73 (Samuel Kurtz).
Amendment 73 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy. Oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad hefyd. Felly, agor y bleidlais ar welliant 73. Mae'r bleidlais yn gyfartal. Dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 73, felly mae gwelliant 73 wedi ei wrthod.
Yes. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection again. Therefore, let's open the vote on amendment 73. The vote is tied. I use my casting vote against amendment 73, therefore amendment 73 is not agreed.
Gwelliant 73: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 73: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 74, Samuel Kurtz.
Amendment 74, Samuel Kurtz.
Cynigiwyd gwelliant 74 (Samuel Kurtz).
Amendment 74 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Oes gwrthwynebiad i welliant 74? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae e. Felly, pleidlais ar welliant 74. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 74 wedi ei wrthod.
Is there objection to amendment 74? [Objection.] Yes, there is objection. Therefore, we proceed to a vote on amendment 74. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against. Therefore, amendment 74 is not agreed.
Gwelliant 74: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 74: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Ydy gwelliant 75 yn cael ei symud, Samuel Kurtz?
Amendment 75—is that being moved, Samuel Kurtz?
Cynigiwyd gwelliant 75 (Samuel Kurtz).
Amendment 75 (Samuel Kurtz) moved.
Symud.
Move.
Ydy, mae e. Oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, gan y Llywodraeth. Felly pleidlais ar welliant 75. Agor y bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 75. Felly, mae gwelliant 75 wedi cael ei drechu.
Yes, it is. Is there objection? [Objection.] Yes, there is objection from the Government. Therefore, we will proceed to a vote on amendment 75. Open the vote. The vote is tied, therefore I use my casting vote against amendment 75. Amendment 75 is not agreed.
Gwelliant 75: O blaid: 26, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Llywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 75: For: 26, Against: 26, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Llywydd used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
Gwelliant 36 yn cael ei gynnig gan y Gweinidog.
Amendment 36 to be moved by the Minister.
Cynigiwyd gwelliant 36 (Lesley Griffiths).
Amendment 36 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Ydy, mae e yn cael ei gynnig. Oes gwrthwynebiad i welliant 36? Nac oes. Felly, gwelliant 36 yn cael ei dderbyn.
Yes, it is being moved. Is there objection to amendment 36? No. Therefore, amendment 36 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Gwelliant 37 yn cael ei gynnig gan y Gweinidog.
Amendment 37 to be moved by the Minister.
Cynigiwyd gwelliant 37 (Lesley Griffiths).
Amendment 37 (Lesley Griffiths) moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Wedi ei gynnig. Oes gwrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 37 wedi ei dderbyn.
Yes, it's moved. Is there objection? No. Therefore, amendment 37 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y grŵp olaf o welliannau, neu o un gwelliant, yw grŵp 13, ac mae hwn yn ymwneud â'r teitl hir, a dwi'n galw—. Gwelliant 1 yw'r gwelliant, a'r Gweinidog i gynnig y gwelliant. Gwelliant 1.
The final group of amendments, or rather one amendment, is group 13, and that relates to the long title, and I call—. Amendment 1 is the amendment, and I call on the Minister to move the amendment. Amendment 1.
Cynigiwyd gwelliant 1 (Lesley Griffiths).
Amendment 1 (Lesley Griffiths) moved.
Diolch, Llywydd. Following the agreement of amendment 5 relating to farm business tenants, I would like to introduce amendment 1 to update the long title of the Bill. This amendment to the Bill's long title inserts a reference to the Agricultural Holdings Act 1986 and the Agricultural Tenancies Act 1995, which are being amended as a consequence of this Bill. The amendment will provide clarity to show amendments will be made to both Acts in connection with the resolution of disputes concerning tenancies.
Diolch, Llywydd. Ar ôl cytuno ar welliant 5 yn ymwneud â thenantiaid busnesau fferm, hoffwn gyflwyno gwelliant 1 i ddiweddaru teitl hir y Bil. Mae'r diwygiad hwn i deitl hir y Bil yn mewnosod cyfeiriad at Ddeddf Daliadau Amaethyddol 1986 a Deddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995, sy'n cael eu diwygio o ganlyniad i'r Bil hwn. Bydd y gwelliant yn rhoi eglurder i ddangos y bydd gwelliannau yn cael eu gwneud i'r ddwy Ddeddf mewn cysylltiad â datrys anghydfodau ynghylch tenantiaethau.
Does gen i ddim siaradwyr. Does gen i ddim mo'r Gweinidog eisiau ymateb, felly y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Does yna ddim gwrthwynebiad i hynny. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.
I have no speakers. I assume the Minister doesn't wish to reply. The question is that amendment 1 be agreed. Does any Member object? There are no objections. Therefore, amendment 1 is agreed.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Ond i fi gael eich sylw chi am un eiliad: dwi wedi cael gwybod gan y Gweinidog materion gwledig fod rhai o'r gwelliannau a ystyriwyd ac a dderbyniwyd heddiw yn cynnwys darpariaethau sy'n gofyn am gydsyniad Ei Fawrhydi. Yn unol â Rheol Sefydlog 26.67, bydd yn rhaid i'r Senedd beidio â thrafod y cwestiwn a ddylai'r Bil gael ei basio nes bod y cydsyniad hwnnw wedi cael ei gyflwyno mewn cyfarfod o'r Senedd.
Fel bydd Aelodau'n ymwybodol, mae cynnig ar gyfer pleidlais Cyfnod 4 ar y Bil amaethyddiaeth yma wedi ei gynnwys yn y datganiad busnes ar gyfer dydd Mawrth nesaf. Mae hynny'n amodol ar gael y cydsyniad hwnnw, a bod y Senedd yn cael gwybod am hynny. Rwy'n deall y bydd y Gweinidog yn rhoi diweddariad i'r Senedd o'i bwriad ynghylch y Cyfnod 4 cyn bo hir, gan fod angen cydsyniad y Goron.
Reit, ar ôl i fi ddweud hynny i gyd, rŷn ni nawr wedi dod i ddiwedd ystyriaeth Cyfnod 3 o'r Bil amaethyddiaeth, a dwi'n datgan bod pob adran o'r Bil a phob Atodlen wedi eu derbyn. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni'r prynhawn yma.
But if I could have your attention for one moment: I have been informed by the Minister for rural affairs that some of the amendments considered and agreed today contain provisions that require the consent of His Majesty. In accordance with Standing Order 26.67, the Senedd must not debate the question whether the Bill be passed until such consent has been signified in a meeting of the Senedd.
As Members will be aware, a motion for the Stage 4 vote on Agriculture (Wales) Bill has been included in the business statement for next Tuesday. That is subject to such consent being obtained and the Senedd being informed. I understand that the Minister will update the Senedd on her intentions for Stage 4 shortly, given that Crown consent is required.
Having said all of that, we have reached the end of our Stage 3 consideration of the Agriculture (Wales) Bill, and I declare that all sections and Schedules of the Bill are deemed agreed. That concludes our business for today.
Barnwyd y cytunwyd ar bob adran o’r Bil.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:49.
All sections of the Bill deemed agreed.
The meeting ended at 19:49.