Y Cyfarfod Llawn

Plenary

16/05/2023

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu Pwyllgor Senedd 3. Motion under Standing Order 16.5 to establish a Senedd Committee
4. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: Diwygio Etholiadol 4. Statement by the Counsel General and Minister for the Constitution: Electoral Reform
5. Datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg: Lleihau Llwyth Gwaith 5. Statement by the Minister for Education and the Welsh Language: Reducing Workload
6. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: Gwasanaeth Gofal Cenedlaethol—Cyhoeddi Cynllun Gweithredu Adroddiad y Grwp Arbenigol (Cam 1) 6. Statement by the Deputy Minister for Social Services: National Care Service—Expert Group Report Implementation Plan (Stage 1) Publication
7. Gorchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023 7. The Education Workforce Council (Additional Categories of Registration) (Wales) Order 2023
8. & 9. Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023 a Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023 8. & 9. The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Consequential Amendments) Regulations 2023 and The Renting Homes (Wales) Act 2016 (Amendment of Schedule 12 and Consequential Amendment) Regulations 2023
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time
11. Dadl: Cyfnod 3 y Bil Amaethyddiaeth (Cymru) 11. Debate: Stage 3 of the Agriculture (Wales) Bill
Grŵp 1: Yr Amcanion Rheoli Tir yn Gynaliadwy (Gwelliannau 48, 49, 50, 39) Group 1: The Sustainable Land Management Objectives (Amendments 48, 49, 50, 39)
Grŵp 2: Statws Cyfartal yr Amcanion (Gwelliant 51) Group 2: Equal Status of the Objectives (Amendment 51)
Grŵp 3: Diffiniadau o amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol (Gwelliannau 2, 3, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75) Group 3: Definitions of agriculture and ancillary activities (Amendments 2, 3, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75)
Grŵp 4: Darparu cymorth i ffermwyr (Gwelliannau 4, 52, 53, 54, 38, 55) Group 4: Provision of support for farmers (Amendments 4, 52, 53, 54, 38, 55)
Grŵp 5: Adroddiadau Rheoli Tir yn Gynaliadwy (Gwelliannau 40, 41) Group 5: Sustainable Land Management Reporting (Amendments 40, 41)
Grŵp 6: Cynlluniau Cymorth Amlflwydd (Gwelliant 42) Group 6: Multi-annual Support Plans (Amendment 42)
Grŵp 7: Ymyrraeth mewn Marchnadoedd Amaethyddol—Costau Mewnbwn (Gwelliannau 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62) Group 7: Intervention in Agricultural Markets—Input Costs (Amendments 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62)
Grŵp 8: Tenantiaethau Amaethyddol (Gwelliannau 63, 5A, 5, 64, 65, 37) Group 8: Agricultural Tenancies (Amendments 63, 5A, 5, 64, 65, 37)
Grŵp 9: Casglu a Rhannu Data (Gwelliant 47) Group 9: Collection and Sharing of Data (Amendment 47)
Grŵp 10: Coedwigaeth (Gwelliannau 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34) Group 10: Forestry (Amendments 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34)
Grŵp 11: Bywyd gwyllt—defnyddio maglau (Gwelliannau 44, 45, 46, 43) Group 11: Wildlife—use of snares (Amendments 44, 45, 46, 43)
Grŵp 12: Pwerau Gwneud Rheoliadau (Adran 47 a 50) (Gwelliannau 35, 36) Group 12: Regulation-making Powers (Sections 47 and 50) (Amendments 35, 36)
Grŵp 13: Teitl Hir (Gwelliant 1) Group 13: Long Title (Amendment 1)

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Rhianon Passmore. 

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Rhianon Passmore. 

Y Diwydiant Adeiladu
The Construction Industry

1. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r heriau y mae'r diwydiant adeiladu yn Islwyn yn eu hwynebu? OQ59542

1. What assessment has the Welsh Government made of the challenges facing the construction industry in Islwyn? OQ59542

Llywydd, runaway inflation, supply chain bottlenecks and skills shortages all face the construction industry in Islwyn and across Wales. The Welsh Government works closely with the sector to address these significant challenges.

Llywydd, mae chwyddiant allan o reolaeth, tagfeydd cadwyn gyflenwi a phrinder sgiliau i gyd yn wynebu'r diwydiant adeiladu yn Islwyn a ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r sector i fynd i'r afael â'r heriau sylweddol hyn.

Thank you, First Minister. The Royal Institute of Chartered Surveyors monitoring for quarter 1 of 2023 found that there was a 67 per cent reported shortage in quantity surveyors, a 54 per cent reported shortage in other construction professionals, and a 61 per cent reported shortage in bricklayers. In Wales, construction workloads have increased, almost entirely driven by publicly funded house building projects and other public sector works. Whilst many Welsh chartered surveyors expect employment levels to increase over the next year, the apparent skills shortage across the sector means that many firms will struggle to recruit staff that they require. So, First Minister, we know that Wales and the United Kingdom needs a Labour UK Government who can begin to rebuild the shattered and decimated economy of the United Kingdom, much like the post-war Labour Government of Clement Attlee rebuilt Britain after world war two. First Minister, in the meantime, what actions are the Welsh Government taking to ensure that Islwyn and Wales have enough suitably qualified people in this vital sector of the construction industry?

Diolch, Prif Weinidog. Canfu gwaith monitro Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig ar gyfer chwarter 1 2023 fod prinder o 67 y cant a adroddwyd o syrfewyr meintiau, prinder a adroddwyd o 54 y cant o weithwyr adeiladu proffesiynol eraill, a phrinder a adroddwyd o 61 y cant o fricwyr. Yng Nghymru, mae llwythi gwaith adeiladu wedi cynyddu, wedi'u hysgogi bron yn gyfan gwbl gan brosiectau adeiladu tai a ariannwyd yn gyhoeddus a gwaith sector cyhoeddus arall. Er bod llawer o syrfewyr siartredig Cymru yn disgwyl i lefelau cyflogaeth gynyddu dros y flwyddyn nesaf, mae'r prinder sgiliau ymddangosiadol ar draws y sector yn golygu y bydd llawer o gwmnïau yn ei chael hi'n anodd recriwtio staff sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod Cymru a'r Deyrnas Unedig angen Llywodraeth Lafur y DU a all ddechrau ailadeiladu economi'r Deyrnas Unedig sydd wedi'i dryllio a'i hanrheithio, yn debyg iawn i'r ffordd y gwnaeth Lywodraeth Lafur Clement Attlee ailadeiladu Prydain ar ôl yr ail ryfel byd. Prif Weinidog, yn y cyfamser, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan Islwyn a Chymru ddigon o bobl â chymwysterau addas yn y sector hanfodol hwn o'r diwydiant adeiladu?

Well, Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. We certainly know the prescription offered by the UK Government—it's 'let them pick fruit'. That was yesterday's message from the Home Secretary. She said, of course, they would need to be specially trained to make sure they knew a strawberry when they saw it, but the idea that, after 13 and more years of a Conservative Government, that is the best they have to offer people in the United Kingdom tells you everything you need to know about the current state of thinking in the UK Government. 

The Member for Islwyn is absolutely right, Llywydd, that the construction industry is busy in Wales, but it is busy because of the pipeline of public-funded projects that this Government continues to pursue across Wales. Private house building is falling here in Wales, and in the constituency of Islwyn, for example, 84 new homes for social rent and shared ownership are being constructed in Blackwood, and nearly £6 million of the investment needed for that will come directly from the Welsh Government. 

We go on working with the industry to invest in the skills that will be needed for the future. But it's true as well, Llywydd, that the industry itself must invest. It must make sure that it sets out career pathways for young people—young women and young men—showing them how the skills that they can acquire can be put to good use and how there will be careers for them in the future. It's a partnership approach that is needed. It's why, here in Wales, Ministers chair the construction forum. It will meet again in July. The Minister for Economy and the Minister for Climate Change will both attend, and, together, we will address the challenges that undoubtedly exist for the sector. 

Wel, Llywydd, diolch i Rhianon Passmore am hynny. Rydyn ni'n sicr yn gwybod beth yw'r presgripsiwn sy'n cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU—'gadewch iddyn nhw gasglu ffrwythau'. Dyna oedd neges yr Ysgrifennydd Cartref ddoe. Dywedodd, wrth gwrs, y byddai angen iddyn nhw gael eu hyfforddi yn arbennig i wneud yn siŵr eu bod nhw'n adnabod mefusen pan oedden nhw'n gweld un, ond mae'r syniad, ar ôl 13 mlynedd a mwy o Lywodraeth Geidwadol, mai dyna'r gorau sydd ganddyn nhw i'w gynnig i bobl yn y Deyrnas Unedig yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am y sefyllfa bresennol o feddwl yn Llywodraeth y DU. 

Mae'r Aelod dros Islwyn yn llygad ei le, Llywydd, bod y diwydiant adeiladu yn brysur yng Nghymru, ond mae'n brysur oherwydd y llif o brosiectau wedi'u hariannu'n gyhoeddus y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i'w dilyn ledled Cymru. Mae adeiladu tai preifat yn lleihau yma yng Nghymru, ac yn etholaeth Islwyn, er enghraifft, mae 84 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol a chydberchnogaeth yn cael eu hadeiladu yn y Coed-duon, a bydd bron i £6 miliwn o'r buddsoddiad sydd ei angen ar gyfer hynny yn dod yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. 

Rydym ni'n parhau i weithio gyda'r diwydiant i fuddsoddi yn y sgiliau y bydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Ond mae'n wir hefyd, Llywydd, bod yn rhaid i'r diwydiant ei hun fuddsoddi. Mae'n rhaid iddo wneud yn siŵr ei fod yn cyflwyno llwybrau gyrfaoedd i bobl ifanc—menywod ifanc a dynion ifanc—gan ddangos iddyn nhw sut y gellir gwneud defnydd da o'r sgiliau y gallan nhw eu hennill a sut y bydd gyrfaoedd iddyn nhw yn y dyfodol. Dull partneriaeth sydd ei angen. Dyna pam, yma yng Nghymru, mae Gweinidogion yn cadeirio'r fforwm adeiladu. Bydd yn cyfarfod eto ym mis Gorffennaf. Bydd Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd ill dau yn bresennol, a gyda'n gilydd, byddwn yn mynd i'r afael â'r heriau sydd heb amheuaeth yn bodoli i'r sector.

First Minister, in 2022, the Welsh construction output reached £5.7 billion. However, this has been part of a gradual decline since 2004, when the output was nearly £7 billion. Construction businesses in Wales contribute to 14 per cent of all employers—a crucial pillar of the Welsh economy. The latest Qualifications Wales release of data showed that, by the end of 2022, there was a 7.9 per cent decrease in certificates awarded for construction, planning and the built environment sector, as you just outlined, compared to the end of 2021. So, First Minister, what actions are you taking to ensure that this doesn't become a long-term trend and that we can attract more people into the construction industry? You just said that it is needed, so why hasn't action been taken sooner by this Government?

Prif Weinidog, yn 2022, cyrhaeddodd allbwn adeiladu Cymru £5.7 biliwn. Fodd bynnag, mae hyn wedi bod yn rhan o ddirywiad graddol ers 2004, pan oedd yr allbwn bron yn £7 biliwn. Mae busnesau adeiladu yng Nghymru yn cyfrannu at 14 y cant o'r holl gyflogwyr—un o golofnau hanfodol economi Cymru. Dangosodd cyhoeddiad data diweddaraf Cymwysterau Cymru y bu gostyngiad o 7.9 y cant erbyn diwedd 2022 mewn tystysgrifau a ddyfarnwyd ar gyfer y sector adeiladu, cynllunio a'r amgylchedd adeiledig, fel yr ydych chi newydd ei amlinellu, o'i gymharu â diwedd 2021. Felly, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw hyn yn troi'n dueddiad hirdymor ac y gallwn ni ddenu mwy o bobl i'r diwydiant adeiladu? Rydych chi newydd ddweud bod eu hangen, felly pam nad yw'r Llywodraeth hon wedi cymryd camau yn gynt?

Well, what lies behind the figures quoted by the Member are the choices that young people are able to make. And it's why I said in answering the original supplementary question that this has to be a partnership between the industry itself and Welsh Government. Welsh Government is investing in the skills, in apprenticeship programmes, in modern methods of construction, making sure that the skills young people acquire will fit them for the future. The industry has a responsibility to make the jobs that it is able to provide attractive to those people there in the labour market. Young people are a sought-after commodity in the Welsh economy, and there are many other sectors competing for those young people. That isn't a job for the Welsh Government alone; that is a job for the industry as well, to tackle some of the reputational issues that affect the choices that young people make, to make sure that young women are comfortable in building sites and in construction projects. The industry has a job to do to make sure that its image and the reality live up to one another, and that the effort that the Welsh Government wants to make alongside the industry is met by the steps that the industry itself needs to take.

Wel, yr hyn sydd y tu ôl i'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yw'r dewisiadau y gall pobl ifanc eu gwneud. A dyna pam y dywedais i wrth ateb y cwestiwn atodol gwreiddiol fod yn rhaid i hyn fod yn bartneriaeth rhwng y diwydiant ei hun a Llywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y sgiliau, mewn rhaglenni prentisiaethau, mewn dulliau adeiladu modern, gan wneud yn siŵr y bydd y sgiliau y mae pobl ifanc yn eu hennill yn eu paratoi ar gyfer y dyfodol. Mae gan y diwydiant gyfrifoldeb i wneud y swyddi y mae'n gallu eu darparu yn ddeniadol i'r bobl hynny yno yn y farchnad lafur. Mae pobl ifanc yn gynwydd y mae galw mawr amdano yn economi Cymru, ac mae llawer o sectorau eraill yn cystadlu am y bobl ifanc hynny. Nid yw hynny'n waith i Lywodraeth Cymru yn unig; mae hynny'n waith i'r diwydiant hefyd, i fynd i'r afael â rhai o'r problemau enw da sy'n effeithio ar y dewisiadau y mae pobl ifanc yn eu gwneud, i wneud yn siŵr bod menywod ifanc yn gyfforddus mewn safleoedd adeiladu ac mewn prosiectau adeiladu. Mae gan y diwydiant waith i'w wneud i sicrhau bod ei ddelwedd a'r realiti yn cyd-fynd â'i gilydd, a bod yr ymdrech y mae Llywodraeth Cymru eisiau ei gwneud ochr yn ochr â'r diwydiant yn cael ei gwneud drwy'r camau y mae angen i'r diwydiant ei hun eu cymryd.

13:35
Premiymau'r Dreth Gyngor
Council Tax Premiums

2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith premiymau'r dreth gyngor i berchnogion ail gartrefi yn sir Ddinbych? OQ59537

2. What assessment has the First Minister made of the impact of council tax premiums for second home owners in Denbighshire? OQ59537

Llywydd, the ability to charge council tax premiums has been welcomed as a mechanism for local authorities to help address the impacts that second homes and long-term empty homes can have in their communities.

Llywydd, mae'r gallu i godi premiymau treth gyngor wedi cael ei groesawu fel mecanwaith i awdurdodau lleol helpu i fynd i'r afael â'r effeithiau y gall ail gartrefi a chartrefi gwag hirdymor eu cael yn eu cymunedau.

Thank you for your response, First Minister. The reason I want to raise this question with you today is that I recently had a meeting with Mr and Mrs Williams from Cwm near Dyserth, with our MP for the Vale of Clwyd, Dr James Davies. The couple converted an old stable into guest accommodation, but their business was severely hampered by COVID-19 and, during this period, they reported the use of over-zealous collection methods from Denbighshire County Council in attempting to collect the 50 per cent council tax premium, and then the couple were threatened with endless letters and threats of legal action. They paid the fee out of fear of litigation, but later found that they weren't subject to the charge. After much personal anguish and distress, they were rightfully reimbursed nearly £5,000 by the council. My question to you today, First Minister, is that if this is the course of action you are taking, then could the due diligence be conducted in a way that doesn't impact on my constituents? And what checks and balances can you implement on the delivery of Welsh Government policy in the local authority context to make sure the additional charge is administered both ethically and respectfully? 

Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Y rheswm pam rwyf i eisiau codi'r cwestiwn hwn gyda chi heddiw yw y cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda Mr a Mrs Williams o'r Cwm ger Dyserth, gyda'n AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies. Fe wnaeth y cwpl droi hen stabl yn llety i westeion, ond cafodd eu busnes ei lesteirio’n ddifrifol gan COVID-19 ac, yn ystod y cyfnod hwn, fe wnaethon nhw adrodd am y defnydd o ddulliau casglu gor-eiddgar gan Gyngor Sir Ddinbych wrth geisio casglu'r premiwm treth gyngor o 50 y cant, ac yna cafodd y cwpl eu bygwth â llythyrau diddiwedd a bygythiadau o gamau cyfreithiol. Fe wnaethon nhw dalu'r ffi gan eu bod yn ofni ymgyfreitha, ond fe wnaethon nhw ganfod yn ddiweddarach nad oedd y tâl yn berthnasol iddyn nhw. Ar ôl llawer o boen meddwl a gofid personol, fe wnaeth y cyngor ad-dalu bron i £5,000 iddyn nhw, a hynny'n briodol. Fy nghwestiwn i chi heddiw, Prif Weinidog, yw, os mai dyma'r trywydd yr ydych chi'n ei ddilyn, yna a ellid cyflawni'r diwydrwydd dyladwy mewn ffordd nad yw'n effeithio ar fy etholwyr? A pha gamau cadw cydbwysedd allwch chi eu rhoi ar waith wrth ddarparu polisi Llywodraeth Cymru yn y cyd-destun awdurdod lleol i wneud yn siŵr bod y tâl ychwanegol yn cael ei weinyddu yn foesegol a gyda pharch? 

Llywydd, I don't think it's possible to draw general conclusions from a single instance. Of course we expect council tax, including premiums, to be sensibly administered by local authorities. But I've faced many questions in the past on the floor of the Senedd, both when I was housing, local government and finance Minister, and since, from Members of the opposition, asking what we are doing to make sure that the council tax is effectively collected by local authorities. So, it's a balancing act that local authorities have to administer. It's absolutely right that they pursue bills when they are due, but we expect them to do that in a way that is sensitive to individual circumstances, is proportionate in the actions that they take, but, where there are bills that are there to be paid, the whole system depends upon local authorities being effective in having those collection mechanisms.

Llywydd, nid wyf i'n credu ei bod hi'n bosibl dod i gasgliadau cyffredinol o un achos. Wrth gwrs, rydyn ni'n disgwyl i'r dreth gyngor, gan gynnwys premiymau, gael ei gweinyddu yn synhwyrol gan awdurdodau lleol. Ond rwyf i wedi wynebu llawer o gwestiynau yn y gorffennol ar lawr y Senedd, pan oeddwn i'n Weinidog tai, llywodraeth leol a chyllid, ac ers hynny gan Aelodau'r wrthblaid, yn gofyn beth rydym ni'n ei wneud i sicrhau bod y dreth gyngor yn cael ei chasglu yn effeithiol gan awdurdodau lleol. Felly, mae'n fater o gydbwysedd y mae'n rhaid i awdurdodau lleol ei sicrhau. Mae'n hollol gywir eu bod nhw'n mynd ar drywydd biliau pan fyddan nhw'n ddyledus, ond rydym ni'n disgwyl iddyn nhw wneud hynny mewn ffordd sy'n sensitif i amgylchiadau unigol, yn gymesur o ran y camau y maen nhw'n eu cymryd, ond, os oes biliau yno i'w talu, mae'r system gyfan yn dibynnu ar awdurdodau yn gweithredu'n effeithiol o ran meddu ar y mecanweithiau casglu hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you, Presiding Officer. And with your permission, could I wish the leader of Plaid Cymru all the best now he's stepped down from the leadership of that party? I would like to thank him for the courtesies he's extended to me during our time as being leaders of our various groups here. Our politics are completely different—and I'm sure he'll enjoy that endorsement—but it is always good outside of the political environment where you can share a light-hearted moment and enjoy each other's company. And I genuinely wish him all the very best for the future and that of his family as well.

First Minister, the Ernst and Young report seems to be doing the rounds. I appreciate it's a confidential report, and it was brought up last week in this Chamber, and you confirmed that you had not had sight of that report. I hope that you went from this Chamber and made yourself familiar with the report; I know the health Minister has had sight of it. There are some damning assessments of the function that the health board undertook in awarding contracts and conducting genuine business of the health board in spending public money. Can you give us what your assessment is of that report today, please, because it does warrant action on behalf of the Welsh Government to instil confidence that this type of behaviour will not be repeated again?

Diolch, Llywydd. A gyda'ch caniatâd, a gaf i ddymuno'n dda i arweinydd Plaid Cymru nawr ei fod wedi rhoi'r gorau i'w swydd fel arweinydd y blaid honno? Hoffwn ddiolch iddo am y cwrteisi y mae wedi ei estyn i mi yn ystod ein hamser fel arweinwyr ein gwahanol grwpiau yma. Mae ein gwleidyddiaeth yn hollol wahanol—ac rwy'n siŵr y bydd yn mwynhau'r cadarnhad hwnnw—ond mae bob amser yn braf y tu allan i'r amgylchedd gwleidyddol lle gallwch chi rannu eiliad ysgafn a mwynhau cwmni eich gilydd. Ac rwyf i wir yn dymuno'n dda iddo ar gyfer y dyfodol a dyfodol ei deulu hefyd.

Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod adroddiad Ernst and Young yn symud o law i law. Rwy'n gwerthfawrogi ei fod yn adroddiad cyfrinachol, ac fe'i codwyd yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, ac fe wnaethoch chi gadarnhau nad oeddech chi wedi gweld yr adroddiad hwnnw. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi mynd o'r Siambr hon ac ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw; gwn fod y Gweinidog iechyd wedi ei weld. Ceir rhai asesiadau damniol o'r swyddogaeth a gyflawnwyd gan y bwrdd iechyd wrth ddyfarnu contractau a chyflawni busnes gwirioneddol y bwrdd iechyd wrth wario arian cyhoeddus. A allwch chi rannu â ni eich asesiad o'r adroddiad hwnnw heddiw, os gwelwch yn dda, oherwydd mae'n cyfiawnhau camau gan Lywodraeth Cymru i feithrin hyder na fydd y math hwn o ymddygiad yn cael ei ailadrodd eto?

Llywydd, I take a different approach to the leader of the opposition—I don't go looking for reports that have not been made available to me, when those reports are meant to be confidentially held amongst those people who have a legitimate right to access them at this point in the process. I tried to make these points last week. There is a process here. The report is not a report of the Welsh Government. The report is owned by those who commissioned it—that is the board of Betsi Cadwaladr University Health Board. There are people who are named in that report, there are people who are likely or may face action taken against them as a result of that report. That is why the report ought not to be in circulation in the way that the leader of the opposition described. I am sure, because of the assurances I have had, that the board are taking the report seriously, that they will discharge the responsibilities that now lie with them now that the NHS counter-fraud organisation has concluded that there are no further criminal charges that it wishes to pursue as a result of the report.

Llywydd, mae gennyf i wahanol ddull i arweinydd yr wrthblaid—nid wyf i'n mynd i chwilio am adroddiadau nad ydyn nhw ar gael i mi ar hyn o bryd, pan fydd yr adroddiadau hynny i fod yn cael eu cadw yn gyfrinachol ymhlith y bobl hynny sydd â hawl gyfreithlon i'w gweld ar yr adeg hon yn y broses. Fe wnes i geisio gwneud y pwyntiau hyn yr wythnos diwethaf. Ceir proses yma. Nid adroddiad gan Lywodraeth Cymru yw'r adroddiad. Y rhai â'i comisiynodd sy'n berchen ar yr adroddiad—sef bwrdd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae pobl yn cael eu henwi yn yr adroddiad hwnnw, mae pobl sy'n debygol neu a allai wynebu camau yn eu herbyn o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw. Dyna pam na ddylai'r adroddiad fod mewn cylchrediad yn y ffordd y disgrifiodd arweinydd yr wrthblaid. Rwy'n siŵr, oherwydd y sicrwydd yr wyf i wedi ei gael, bod y bwrdd yn cymryd yr adroddiad o ddifrif, y byddan nhw'n cyflawni'r cyfrifoldebau sydd ganddyn nhw nawr bod sefydliad gwrth-dwyll y GIG wedi dod i'r casgliad nad oes unrhyw gyhuddiadau troseddol pellach y mae'n dymuno eu dilyn o ganlyniad i'r adroddiad.

13:40

First Minister, this is a health board that is in special measures and run by the Welsh Government. This is a report that was raised with you last week, and, in fairness, it was a legitimate line of defence that you hadn't familiarised yourself with that report. Given the seriousness of these allegations—and I didn't go and seek out this report; it was sent to me, as it has been sent to others, because people have genuine concerns over the contents of the report—it cannot be hid behind confidentiality and a mask of secrecy. The actual measures that you brought forward back in February tried to put the entire blame on the independent board members of the Betsi Cadwaladr health board in north Wales, who were forced to resign. This report clearly identifies executive overreach and management decisions that were taken based on information that was withheld from the board. So, surely, those independent members, who were forced to resign on the basis of what's in this report, are owed an apology by the Welsh Government. And will you make that apology today and confirm that the Government is acting in unison with the health board that is in special measures to address these concerns in the Ernst and Young report? 

Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig ac sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Mae hwn yn adroddiad a godwyd gyda chi yr wythnos diwethaf, ac, er tegwch, roedd yn llinell amddiffyn ddilys nad oeddech chi wedi ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw. O ystyried difrifoldeb yr honiadau hyn—ac ni wnes i fynd i chwilio am yr adroddiad hwn; fe'i hanfonwyd ataf, fel y'i hanfonwyd at bobl eraill, oherwydd mae gan bobl bryderon gwirioneddol ynghylch cynnwys yr adroddiad—ni ellir ei guddio y tu ôl i gyfrinachedd a mwgwd o ddirgelwch. Ceisiodd y mesurau gwirioneddol a gyflwynwyd gennych chi yn ôl ym mis Chwefror roi'r holl fai ar aelodau annibynnol bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn y gogledd, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo. Mae'r adroddiad hwn yn nodi'n eglur gorgyrraedd gweithredol a phenderfyniadau rheolwyr a wnaed ar sail gwybodaeth a gafodd ei chadw yn ôl oddi wrth y bwrdd. Felly, siawns nad yw'r aelodau annibynnol hynny, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo ar sail yr hyn sydd yn yr adroddiad hwn, yn haeddu ymddiheuriad gan Lywodraeth Cymru. Ac a wnewch chi'r ymddiheuriad hwnnw heddiw a chadarnhau bod y Llywodraeth yn gweithredu'n gyfun â'r bwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig i fynd i'r afael â'r pryderon hyn yn adroddiad Ernst and Young?

Llywydd, Betsi university health board is not run by the Welsh Government. I don't think it's difficult for the leader of the opposition to grasp this. The legal obligations for the conduct of that board, including the legal obligations to respond to the report, which they themselves commissioned, lies with the board itself. That is just inescapably a matter of where legal accountabilities lie. As I explained, I am confident, from what I have been advised, that the board will take all that very seriously. Now that it's in a position where any action lies with them, rather than with those who made an assessment of criminal liabilities, they will act on the basis of the report that they have received. And I'm afraid Members here who want to jump the gun, who want to quote reports that they have no legal standing in having seen, and who expect me to follow them down that, I believe, very mistaken—very mistaken—course of action, will find that they will not find me doing so. It's for the board to take action. There are people whose careers are at stake here. Whatever you think, those people have rights that have to be respected. The board will do it in that way and that's the right and proper way for things to be done

Llywydd, nid yw bwrdd iechyd prifysgol Betsi yn cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n anodd i arweinydd yr wrthblaid ddeall hyn. Mae'r rhwymedigaethau cyfreithiol am ymddygiad y bwrdd hwnnw, gan gynnwys y rhwymedigaethau cyfreithiol i ymateb i'r adroddiad, a gomisiynwyd ganddyn nhw eu hunain, yn nwylo'r bwrdd ei hun. Mae hynny'n fater anorfod o ble mae atebolrwydd cyfreithiol yn gorwedd. Fel yr esboniais, rwy'n hyderus, o'r cyngor a gefais, y bydd y bwrdd yn cymryd hynny i gyd o ddifrif. Nawr ei fod mewn sefyllfa lle mae unrhyw gamau gweithredu yn eu dwylo nhw, yn hytrach na'r rhai a wnaeth asesiad o rwymedigaethau troseddol, byddan nhw'n gweithredu ar sail yr adroddiad y maen nhw wedi ei dderbyn. Ac mae gen i ofn y bydd Aelodau yma sydd eisiau mynd o flaen eu tro, sydd eisiau dyfynnu adroddiadau nad oes ganddyn nhw unrhyw hawl cyfreithiol o fod wedi eu gweld, ac sy'n disgwyl i mi eu dilyn nhw i lawr y trywydd hwnnw sydd, yn fy marn i, yn hollol anghywir—hollol anghywir—yn canfod na fyddan nhw'n fy ngweld i yn gwneud hynny. Mater i'r bwrdd yw gweithredu. Ceir pobl y mae eu gyrfaoedd yn y fantol yma. Beth bynnag rydych chi'n ei feddwl, mae gan y bobl hynny hawliau y mae'n rhaid eu parchu. Bydd y bwrdd yn ei wneud yn y ffordd honno a dyna'r ffordd gywir a phriodol i bethau gael eu gwneud.

You accuse me of jumping the gun, First Minister. Back in February, when the health Minister offered the ultimatum to the independent board members, it was proven that the Welsh Government were, a month prior to that, seeking out replacement independent board members. Isn't that jumping the gun, First Minister? We are talking of people who've put themselves forward for public service to try and improve the communities they live in, and their careers were thrown to the wayside. This report crystallises the wrong information that the board was given, how documentation was readjusted and dates altered, and how, ultimately, major contracts were awarded to companies—major contracts running into millions of pounds were awarded to companies—based on cosy deals between people who were in the position to award those contracts and the companies. That cannot be allowed—that cannot be allowed—and it is our job as politicians to expose that on the opposition benches. I bitterly regret that you have been unable today to apologise to those independent board members. I bitterly regret that you have not been able to give an indication of what actions the Welsh Government is taking in light of the Ernst and Young report. So, is it just more of the same, First Minister? It is the people of north Wales who will suffer, and the patients and staff in Betsi Cadwaladr who will suffer, because of the inaction of the Welsh Labour Government.

Rydych chi'n fy nghyhuddo i o fynd o flaen fy nhro, Prif Weinidog. Yn ôl ym mis Chwefror, pan gynigiodd y Gweinidog iechyd y rhybudd olaf i aelodau annibynnol y bwrdd, profwyd bod Llywodraeth Cymru, fis cyn hynny, yn chwilio am aelodau annibynnol newydd i'r bwrdd. Onid yw hynny yn achos o fynd o flaen eich tro, Prif Weinidog? Rydyn ni'n sôn am bobl sydd wedi cyflwyno eu hunain ar gyfer gwasanaeth cyhoeddus i geisio gwella'r cymunedau y maen nhw'n byw ynddyn nhw, a thaflwyd eu gyrfaoedd o'r neilltu. Mae'r adroddiad hwn yn crisialu'r wybodaeth anghywir a roddwyd i'r bwrdd, sut cafodd dogfennau eu hail-addasu ac y cafodd dyddiadau eu newid, a sut, yn y pen draw, y dyfarnwyd contractau mawr i gwmnïau—y dyfarnwyd contractau mawr gwerth miliynau o bunnau i gwmnïau—yn seiliedig ar gytundebau clyd rhwng pobl a oedd mewn sefyllfa i ddyfarnu'r contractau hynny a'r cwmnïau. Ni ellir caniatáu hynny—ni ellir caniatáu hynny—a'n cyfrifoldeb ni fel gwleidyddion yw datgelu hynny ar feinciau'r wrthblaid. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu ymddiheuro heddiw i'r aelodau annibynnol hynny o'r bwrdd. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu rhoi syniad o ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yng ngoleuni adroddiad Ernst and Young. Felly, ai mwy o'r un peth yw hi, Prif Weinidog? Pobl y gogledd fydd yn dioddef, a'r cleifion a'r staff yn Betsi Cadwaladr fydd yn dioddef, oherwydd diffyg gweithredu ar ran Llywodraeth Lafur Cymru.

13:45

Well, Llywydd, let me just make three points in answering the leader of the opposition. Firstly, the actions to be taken as a result of the report will be taken by the board. Legally, they are responsible for it; they will discharge those responsibilities. That is the way in which the system has to operate, not in the way that he has attempted to operate it this afternoon, spraying around a series of accusations from a document that most people here will not have seen. The leader of the opposition may well wave a document in front of us that he should not have seen. Does he not realise—does he not realise—is his grasp of proprieties so redundant that he does not realise that quoting to me a report that he has received through means that are not legitimate is not the way in which business can ever properly be conducted? Thank goodness—thank goodness—the conduct of government is not in the hands of people whose grasp of right and wrong in these matters is so completely, so completely, in the wrong place.

I certainly don't apologise for the actions that have been taken in order to put the board of Betsi Cadwaladr in the place where it needs to be. I'll tell you this, I think, for certain, Llywydd, that had we not taken action on the basis of the reports that we have seen, which are properly in the public domain, which report to the fact that that board was simply no longer able to operate, if the Minister had let that lie there and had done nothing, I would certainly be facing questions from the leader of the opposition this afternoon. Of course the Minister was right to ask, and of course—of course—any responsible government, thinking ahead to courses of action that it may need to adopt, was right to prepare for those eventualities. What people in north Wales will want to know is that, since those actions were taken, further measures have been put in place to strengthen the board. New members of the board have been recruited, additional specialist and independent advisers have been secured to make sure that, where mistakes were made in the past, they will not be repeated in the future, and, where individuals have questions to answer, the board will make sure that those questions are asked and the actions that are necessary will be properly pursued in the way that anybody who has a legitimate interest in the proper conduct of public affairs in Wales would wish to see them pursued.

Wel, Llywydd, gadewch i mi wneud tri phwynt wrth ateb arweinydd yr wrthblaid. Yn gyntaf, bydd y camau i'w cymryd o ganlyniad i'r adroddiad yn cael eu cymryd gan y bwrdd. Yn gyfreithiol, nhw sy'n gyfrifol amdano; nhw fydd yn cyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Dyna'r ffordd y mae'n rhaid i'r system weithredu, nid yn y ffordd y mae wedi ceisio ei weithredu y prynhawn yma, gan saethu cyfres o gyhuddiadau o ddogfen na fydd y rhan fwyaf o bobl yma wedi ei gweld. Digon hawdd i arweinydd yr wrthblaid chwifio dogfen o'n blaenau ni na ddylai fod wedi ei gweld. Onid yw'n sylweddoli—onid yw'n sylweddoli—a yw ei ddealltwriaeth o'r gweddusterau mor afraid nad yw'n sylweddoli nad dyfynnu i mi adroddiad y mae wedi ei dderbyn trwy ddulliau nad ydyn nhw'n gyfreithlon yw'r ffordd y gellir byth cyflawni busnes yn iawn? Diolch byth—diolch byth—nad yw ymddygiad y llywodraeth yn nwylo pobl y mae eu dealltwriaeth o'r hyn sy'n gywir ac anghywir yn y materion hyn mor llwyr, mor llwyr, yn y lle anghywir.

Yn sicr, nid wyf i'n ymddiheuro am y camau sydd wedi eu cymryd er mwyn rhoi bwrdd Betsi Cadwaladr yn y lle mae angen iddo fod. Fe ddywedaf i hyn wrthych chi, rwy'n credu, yn sicr, Llywydd, pe na baem ni wedi gweithredu ar sail yr adroddiadau yr ydym ni wedi eu gweld, sydd wedi'u cyhoeddi yn briodol, sy'n adrodd y ffaith syml nad oedd y bwrdd hwnnw yn gallu gweithredu mwyach, pe bai'r Gweinidog wedi gadael i hynny orwedd yno a gwneud dim, byddwn yn sicr yn wynebu cwestiynau gan arweinydd yr wrthblaid y prynhawn yma. Wrth gwrs, roedd y Gweinidog yn iawn i ofyn, ac wrth gwrs—wrth gwrs—byddai unrhyw lywodraeth gyfrifol, gan feddwl ymlaen at gamau gweithredu y gallai fod angen iddi eu mabwysiadu, yn iawn i baratoi ar gyfer y digwyddiadau hynny. Yr hyn y bydd pobl yn y gogledd eisiau ei wybod yw, ers i'r camau hynny gael eu cymryd, bod mesurau pellach wedi cael eu rhoi ar waith i gryfhau'r bwrdd. Mae aelodau newydd o'r bwrdd wedi cael eu recriwtio, mae cynghorwyr arbenigol ac annibynnol ychwanegol wedi cael eu sicrhau i wneud yn siŵr, lle gwnaed camgymeriadau yn y gorffennol, na fyddan nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol, a, phan fo gan unigolion gwestiynau i'w hateb, bydd y bwrdd yn gwneud yn siŵr bod y cwestiynau hynny yn cael eu gofyn a bod y camau sy'n angenrheidiol yn cael eu cymryd yn briodol yn y ffordd y byddai unrhyw un sydd â diddordeb dilys mewn ymgymryd â materion cyhoeddus yn briodol yng Nghymru yn dymuno eu dilyn.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

The leader of Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwyf wedi ceisio cadw ffocws fy nghwestiynau i dros y bron bum mlynedd diwethaf ar faterion o bwys cenedlaethol, yn unol â'r confensiwn, ond, wrth imi baratoi i ddychwelyd i'r meinciau cefn a gwasanaethu etholwyr Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr—pobl yr Aman, y Gwendraeth, y Tywi a'r Teifi—sydd wedi rhoi eu ffydd ynof fi dros ddau dymor, mewn dwy Senedd, yn rhydd unwaith eto o gyfrifoldebau eraill, gobeithio y caf fi faddeuant am fod ychydig yn nes at adref heddiw, er bod yna ddimensiwn cenedlaethol pwysig yma hefyd. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar yr ymrwymiad wnaed mewn cytundeb cyllidol rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn y Senedd ddiwethaf i gyflwyno ffordd osgoi i Landeilo? Ac, yn eich tyb chi, ydy'r cytundeb o ran ffordd ymlaen yn achos Llanbedr yng Ngwynedd yn dangos bod modd cyplysu'r angen am ffordd osgoi leol gyda'n hymlyniad ni i gyd i wynebu her fwyaf ein hoes, sef yr argyfwng hinsawdd?

Thank you very much, Llywydd. I have tried to keep the focus of my questions over the last five years or so on issues of national importance, in line with the convention, but, as I prepare to return to the backbenches and serve the people of Carmarthen East and Dinefwr—the people of the Amman, the Gwendraeth, the Towy and the Teifi—who have put their faith in me over two terms, in two Parliaments, and free once again of other responsibilities, I hope that I'll be forgiven for focusing on something a bit closer to home today, although it does have an important national dimension too. Will the First Minister give us an update on the commitment made in the budgetary agreement between Plaid Cymru and the Welsh Government in the last Senedd to introduce a Llandeilo bypass? And, in your view, does the agreement in terms of a way forward in the case of Llanbedr in Gwynedd demonstrate that it is possible to couple the need for a local bypass with our shared commitment to face the greatest challenge of our age, namely the climate emergency?

Wel, Llywydd, diolch i arweinydd Plaid Cymru am ei gwestiwn. Wrth gwrs, daeth e a minnau i gytundeb i archwilio opsiynau i gyflymu'r cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Llandeilo yn ôl ym mis Rhagfyr 2016, pan oedd gan y ddau ohonom gyfrifoldebau gwahanol. Yn nghyllideb derfynol y flwyddyn ar ôl 2016, roedd £50 miliwn yn y gyllideb derfynol i wneud mwy i hysbysu'r pwrpas hwnnw. Ers hynny, mae'r cynllun wedi mynd drwy wahanol gamau proses WelTAG. Roedd swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â swyddogion cyngor sir Gaerfyrddin i drafod cynigion ychydig cyn y Nadolig, ac mae gohebiaeth fwy diweddar wedi bod ers hynny. Rwy'n hapus i gadarnhau heddiw fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymrwymo i'r cytundeb ar y mater hwn, sydd wedi ei nodi yn y dogfennau cyllideb diweddaraf. Rydym yn parhau i weithio ar opsiynau i ddatblygu cynllun ffordd osgoi Llandeilo. Llywydd, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi dweud am esiampl gwelliannau yr A496 yn Llanbedr yng Ngwynedd. Mae'r ateb cynaliadwy y cytunwyd arno yno yn un y gallwn fanteisio arno wrth symud yr ymrwymiadau a wnaed yn Llandeilo ymlaen.

Well, Llywydd, I thank the leader of Plaid Cymru for his question. Of course, he and I came to an agreement to explore options to accelerate the plans for a Llandeilo bypass back in December 2016, when both of us had different responsibilities. In the final budget for the year after 2016, £50 million was set aside in that final budget to do more to inform that purpose. Since then, the plan has gone through the different stages of the WelTAG process. Welsh Government officials met officials from Carmarthenshire County Council to discuss proposals just before Christmas, and more recent correspondence has been issued since then. I'm happy to confirm today that the Welsh Government continues to be committed to the agreement on this issue, which is noted in the most recent budget documentation. We are continuing to work on options to develop the Llandeilo bypass plan. Llywydd, I agree with what Adam Price has said about the example of the improvements to the A496 in Llanbedr in Gwynedd. The sustainable solution that we agreed upon there is one that we can capitalise on as we move the commitments made in Llandeilo forward.

13:50

Diolch yn fawr. Gan aros yn nyffryn Tywi, hoffwn godi pwnc fydd hefyd â pherthnasedd ehangach. Mae cwmni Green GEN yn bwriadu creu coridor o beilonau 60 km o hyd o Faesyfed i Gaerfyrddin. Polisi'r Llywodraeth ar hyn o bryd yw annog tanddaearu lle bo hynny'n bosib, tra'n nodi'r angen i gymryd cost i ystyriaeth. Ydy'r Llywodraeth yn fodlon comisiynu astudiaeth annibynnol ar danddaearu yn tynnu ar arloesi diweddar o ran gosod gwifrau drwy aredig ac arfer da rhyngwladol, er enghraifft, y cysylltiad tanddaearol 60 km o hyd yn Friesland yn yr Iseldiroedd, a'r un 700 km arfaethedig yn yr Almaen? Oni ddylem ddefnyddio technoleg yr unfed ganrif ar hugain wrth ddatgarboneiddio yn hytrach na thechnoleg y 1950au, y ganrif ddiwethaf? Ac ydy'r Llywodraeth mewn sefyllfa i gyhoeddi cynllun cenedlaethol ar gyfer y grid trydan sydd yn edrych yn holistaidd ar anghenion Cymru i'r dyfodol?

Thank you very much. Staying in the Towy valley, I'd like to raise an issue that will also have broader relevance. The Green GEN company intends to create a corridor of pylons 60 km long from Radnorshire to Carmarthen. The Government's policy at the moment is to encourage undergrounding wherever possible, whilst noting the need to take cost into account. Will the Government commission an independent study on undergrounding, drawing on recent innovation in terms of setting cables through ploughing and international good practice, for example, the underground 60 km link in Friesland in the Netherlands, and the 700 km link proposed in Germany? Shouldn't we use the technology of the twenty-first century as we decarbonise rather than the technology of the 1950s, the last century? And is the Government is a position to announce a national plan for the electricity grid that looks holistically at the needs of Wales for the future?

Llywydd, atebais gwestiwn ar hwn wythnos diwethaf gan James Evans ac esboniais fod y cynnig penodol y mae arweinydd Plaid Cymru yn cyfeirio ato yn debygol o gael ei ddynodi yn un o arwyddocâd cenedlaethol. Mae'r broses sy'n dilyn yn cynnwys Gweinidogion Cymru fel rhai sy'n gwneud penderfyniadau. Nid oes modd i mi ddweud unrhyw beth am y peth sydd ag unrhyw ymddangosiad o gyn-benderfyniad. 

Yn gyffredinol, wrth gwrs, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi'i ddweud am bwysigrwydd defnyddio'r dechnoleg fwyaf diweddar yn y maes ac am ddysgu o brofiadau hyd yma. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn ei sedd y prynhawn yma a dwi'n siŵr y bydd hi yn rhoi ystyriaeth gofalus i'r pwynt penodol y mae'r Aelod wedi'i wneud am ei raglen gwaith.

Llywydd, I answered a question on this last week from James Evans and I explained that the specific proposal that Plaid Cymru's leader is referring to is likely to be designated as one of national significance. The process that will follow will include Welsh Ministers as decision makers. I cannot say anything about this that has any appearance of making a prior decision.

Generally, of course, I do agree with what Adam Price has said about the importance of using the most recent technology in this area and about learning from experiences thus far. The Minister who has responsibility over the National Infrastructure Commission for Wales is seated here this afternoon and I'm sure that she will give careful consideration to the specific point that the Member has made about its work programme.

Maen nhw'n dweud wrthyf i fy mod i wedi gofyn dros 400 o gwestiynau i ddau Brif Weinidog ers imi ddod yn arweinydd y blaid ym mis Medi 2018. Gaf i gymryd y cyfle olaf hwn i ddiolch i chi, Brif Weinidog? Nid peth hawdd yw arwain plaid, ond anoddach fyth ydy arwain gwlad ac mae'ch ymroddiad chi a'ch aberth personol, yn arbennig dros y blynyddoedd heriol diwethaf, yn destun dyled a diolchgarwch bythol o'n rhan ni i gyd.

Hoffwn innau gymryd y cyfle hefyd i ddiolch i bawb sydd wedi gweithio gyda fi; pawb sy'n ein cefnogi yma yn y Senedd; i chi, Llywydd, am eich cyngor tawel a'ch amynedd; ac i bawb sydd wedi dangos caredigrwydd i mi yn ystod y dyddiau diwethaf. Mae'r diolch olaf, ond pwysicaf oll, i'm teulu, sydd yn bresennol heddiw ac sydd yn edrych ymlaen, mae'n siŵr, i dipyn o'm mhresenoldeb innau dros y blynyddoedd sydd o'n blaenau. 

They tell me that I've asked over 400 questions to two First Ministers since I became leader of my party in September 2018. May I take this final opportunity to thank you, First Minister? Leading a party is not an easy task, but it is even more difficult to lead a nation and your commitment and your personal sacrifice, particularly over recent challenging years, are a source of everlasting debt and gratitude from all of us.

I would also like to take the opportunity to thank everyone who has worked with me; everyone who supports us here in the Senedd; to you, Llywydd, for your quiet advice and patience; and to everyone who has shown me kindness over the past few days. My final thanks, but the most important thanks, go to my family, who are here today and looking forward, I'm sure, to seeing a fair bit more of me over the next few years ahead. 

First Minister's questions has always been more duty than pleasure to me. I think I may be speaking for us both there, despite the fact that you've become annoyingly good at this part of the job. [Laughter.] Though I've often felt like a promising student being handed back a B minus with a look of theatrical disappointment, I've always treated this aspect of the role with the seriousness it deserves. Good government needs good scrutiny, and accountability is the bedrock of any democracy, not just for governments, but oppositions too, and that means not just seeking responsibility in others, but accepting it oneself, painful though that sometimes may be.

But the wellspring of hope in politics lies most fully not in finding fault, but in finding solutions, and that is always, everywhere, a collective endeavour. In the middle of the storm, you must cling to your anchor. The crucible moment for me to which I always return is early one morning in 1984, at the side of the road outside Betws mine, where I stood at dawn in my school uniform, the rain running down my cheek, arm in arm with my brother and my father, my mother's words of determined encouragement still ringing in our ears: a picket line that suddenly, instinctively surges forward as one to become a human shield, to defend not ourselves but one another. In a sense, my entire political life has been a continual search for that sense of unity and solidarity in the struggle for justice and equality.

It's in these last 16 months that I have found those resources of hope again—that politics can change lives. And in deciding to change lives together, we can change the nature of politics itself, so that the striking miner's son, once on free school meals himself, helps make them universal; that the young activist who occupied an executive home, gold taps and all, in Carmel, Carmarthenshire during the 1988 Newport Eisteddfod helps create the most radical package of measures on the housing crisis seen anywhere in the United Kingdom; that the English monoglot boy from Amman Valley comp helps create a future Cymru where Cymraeg belongs to all. That is not down to me. That is down to us—a sense of us that you and I and our colleagues shaped between us. For what is the social in socialism and the national in Welsh nationalism if not the idea that there is something that connects us beyond our own self-interest, bigger even than the narrow confines of party loyalty?

And so perhaps, as I leave this leader's lectern behind me, I can be candid about the political truth that dare not speak its name. We disagreed on many things, perhaps most notably Welsh independence, though I'm not alone in thinking that your performance as First Minister has often felt like an extended audition to become, in the future Welsh republic, our version of Michael D. Higgins. But, for all our disagreements, there was always—[Interruption.] It is a compliment coming from this side. [Laughter.] But, for all our disagreements, there was always a common core. 

Mae cwestiynau i'r Prif Weinidog wedi bod yn fwy o ddyletswydd na phleser i mi erioed. Rwy'n credu efallai fy mod yn siarad ar ran y ddau ohonom yn y fan yna, er gwaethaf y ffaith, er annifyrrwch imi, eich bod chi wedi dod yn dda yn y rhan hon o'r swydd. [Chwerthin.] Er fy mod i'n aml wedi teimlo fel myfyriwr addawol yn cael B minws yn ôl gydag edrychiad o siom theatrig, rwyf i bob amser wedi trin yr agwedd hon ar y swydd gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu. Mae llywodraeth dda angen craffu da, ac atebolrwydd yw sylfaen unrhyw ddemocratiaeth, nid yn unig i lywodraethau, ond gwrthbleidiau hefyd, ac mae hynny'n golygu nid yn unig ceisio cyfrifoldeb ymhlith eraill, ond ei dderbyn eich hun, er pa mor boenus y gallai hynny fod weithiau.

Ond mae'r ffynnon gobaith mewn gwleidyddiaeth yn bodoli lawnaf nid o neilltuo bai, ond o ddod o hyd i atebion, ac mae hynny bob amser, ym mhobman, yn ymdrech gyfunol. Yng nghanol y storm, mae'n rhaid i chi lynu wrth eich angor. Mae'r trobwynt i mi yr wyf i bob amser yn dychwelyd ato yn gynnar un bore ym 1984, ar ochr y ffordd y tu allan i bwll glo Betws, lle safais ar doriad gwawr yn fy ngwisg ysgol, y glaw yn llifo i lawr fy moch, fraich ym mraich gyda fy mrawd a fy nhad, â geiriau fy mam o anogaeth benderfynol yn dal i atseinio yn ein clustiau: llinell biced sy'n hyrddio ymlaen yn sydyn, yn reddfol fel un i ddod yn darian ddynol, i amddiffyn nid ni ein hunain ond ein gilydd. Mewn ffordd, mae fy holl fywyd gwleidyddol wedi bod yn chwiliad parhaus am yr ymdeimlad hwnnw o undod a chydymddibyniad yn y frwydr dros gyfiawnder a chydraddoldeb.

Yn ystod yr 16 mis diwethaf yr wyf i wedi dod o hyd i'r adnoddau hynny o obaith eto—y gall gwleidyddiaeth newid bywydau. Ac wrth benderfynu newid bywydau gyda'n gilydd, gallwn newid natur gwleidyddiaeth ei hun, fel bod mab y glöwr ar streic, a oedd yn cael prydau ysgol am ddim ei hun ar un adeg, yn helpu i'w gwneud yn gyffredinol; bod yr actifydd ifanc a feddiannodd gartref uwchraddol, tapiau aur a phopeth, yng Ngharmel, sir Gaerfyrddin yn ystod Eisteddfod Casnewydd 1988 yn helpu i greu'r pecyn mwyaf radical o fesurau ar yr argyfwng tai a welir yn unman yn y Deyrnas Unedig; bod y bachgen uniaith Saesneg o ysgol gyfun Dyffryn Aman yn helpu i greu Cymru'r dyfodol lle mae Cymraeg yn perthyn i bawb. Nid fi sy'n gyfrifol am hynny. Ni sy'n gyfrifol am hynny—synnwyr ohonom ni, y gwnaethoch chi a minnau a'n cyd-Aelodau ei lunio rhyngom ni. Oherwydd beth yw'r agwedd gymdeithasol mewn sosialaeth a'r cenedlaethol mewn cenedlaetholdeb Cymreig os nad y syniad bod rhywbeth sy'n ein cysylltu ni y tu hwnt i'n hunan-les ein hunain, yn fwy hyd yn oed na chyfyngiadau cul teyrngarwch i blaid?

Ac felly efallai, wrth i mi adael y darllenfwrdd arweinydd hwn ar fy ôl, y gallaf fod yn ddi-flewyn-ar-dafod am y gwirionedd gwleidyddol nad yw'n meiddio siarad ei enw. Fe wnaethom ni anghytuno ar lawer o bethau, annibyniaeth i Gymru yn fwyaf amlwg efallai, er nad wyf i ar fy mhen fy hun yn meddwl bod eich perfformiad fel Prif Weinidog yn aml wedi teimlo fel clyweliad estynedig i fod, yng ngweriniaeth Cymru'r dyfodol, yn ein fersiwn ni o Michael D. Higgins. Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd bob amser—[Torri ar draws.] Mae'n ganmoliaeth yn dod o'r ochr hon. [Chwerthin.] Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd craidd cyffredin bob amser. 

'Mabon a Chaeo; Keir Hardie a Chrug-y-bar.'

'Mabon and Caeo; Keir Hardie and Crug-y-bar.'

We are two socialists from Carmarthenshire, hewn from the same root, on the left wing of both our parties, who, through design or default—we will leave it to others to decide—have ended up implementing policies in many areas more radical than either of our manifestos. But, beyond us, there is a deeper truth that will outlast us—that in this place what unites most of us is ultimately more important and more enduring than anything that divides us. This Chamber is circular for good reason. Making sense of the Senedd means you must understand that we're not here to create a mini Westminster, but to build a better Wales, together; to be not an arena of antagonism, but a Senedd in search of a new synthesis, where the different truths we represent are combined anew in pursuit of the common good.

It took a long while for this gay council-house boy from Tumble to have pride in himself. I never would have believed back then that I would get to sit in this chair. I want the youth of our country, women and men in equal number, every race, every creed, LGBTQ+ and disabled, the working class especially, to feel as if this place belongs to them, represents them, speaks for them, as much it does for anyone. I want them to see people like them occupying my chair, your chair, every chair. So, as we commit now to widening the circle of this Senedd even further, will you promise me, Prif Weinidog, to build on the work that, between us, we've begun, to turn this place for the future of our nation into the most fully inclusive 360-degree democracy anywhere, where every voice is heard equally, so every life can be lived equally, fully and well, so I know and you know we've used our time together here to the best of our shared purpose? [Applause.]

Rydyn ni'n ddau sosialydd o sir Gaerfyrddin, wedi ein torri o'r un gwreiddyn, ar adain chwith ein dwy blaid, sydd wedi, trwy gynllun neu ddiffyg—fe wnawn ni adael i eraill benderfynu—wedi gweithredu yn y pen draw bolisïau mewn sawl maes sy'n fwy radical na'r naill neu'r llall o'n maniffestos. Ond, y tu hwnt i ni, ceir gwirionedd dyfnach a fydd yn ein goroesi—bod yr hyn sy'n uno'r rhan fwyaf ohonom ni yn y lle hwn yn bwysicach ac yn fwy parhaus nag unrhyw beth sy'n ein gwahanu. Mae'r Siambr hon yn gylch am reswm da. Mae gwneud synnwyr o'r Senedd yn golygu bod yn rhaid i chi ddeall nad ydym ni yma i greu San Steffan bach, ond adeiladu Cymru well, gyda'n gilydd; nid bod yn ymrysonfa o elyniaeth, ond yn Senedd sy'n chwilio am synthesis newydd, lle mae'r gwahanol wirioneddau yr ydym ni'n eu cynrychioli yn cael eu cyfuno o'r newydd i geisio sicrhau lles pawb.

Cymerodd amser maith i'r bachgen tŷ cyngor hoyw hwn o'r Tymbl ymfalchïo ynddo'i hun. Fyddwn i erioed wedi credu yn ôl bryd hynny y byddwn i'n cael eistedd yn y gadair hon. Rwyf i eisiau i ieuenctid ein gwlad, menywod a dynion mewn niferoedd cyfartal, pob hil, pob cred, LHDTC+ ac anabl, y dosbarth gweithiol yn enwedig, deimlo fel pe bai'r lle hwn yn perthyn iddyn nhw, yn eu cynrychioli nhw, yn siarad drostyn nhw, cymaint ag y mae'n ei wneud i unrhyw un. Rwyf i eisiau iddyn nhw weld pobl fel nhw yn fy sedd i, yn eich sedd chi, ym mhob sedd. Felly, wrth i ni ymrwymo nawr i ehangu cylch y Senedd hon hyd yn oed ymhellach, a wnewch chi fy addo, Prif Weinidog, y byddwch yn adeiladu ar y gwaith yr ydym ni, rhyngom, wedi ei ddechrau, i sicrhau mai'r lle hwn ar gyfer dyfodol ein cenedl yw'r ddemocratiaeth 360 gradd fwyaf cynhwysol yn unrhyw le, lle mae pob llais yn cael ei glywed yn gyfartal, fel y gall pob bywyd gael ei fyw yn gyfartal, yn llawn ac yn dda, fel fy mod i'n gwybod a'ch bod chi'n gwybod ein bod ni wedi defnyddio ein hamser gyda'n gilydd yma hyd eithaf ein diben cyffredin? [Cymeradwyaeth.]

14:00

Wel, Llywydd, gaf i ddweud i ddechrau diolch yn fawr i Adam Price am y pethau caredig yn bersonol a ddywedodd e i ddechrau? Mae'n wych i weld y teulu i gyd yma yn y Senedd y prynhawn yma, a braint oedd e i gwrdd unwaith eto â'ch mam ar y ffordd i mewn i'r Siambr y prynhawn yma.

Well, Llywydd, could I say at the outset thank you very much to Adam Price for the very kind personal things that he said at the outset? It's great to see his family all here today in the Senedd, and it was a privilege once again to meet your mother on the way into the Chamber this afternoon.

There's a great deal in what the leader of Plaid Cymru has said this afternoon, Llywydd, with which I entirely agree. Of course he is right: we disagree on many things, and that's the beauty of our democracy, that we can do that, and we can do that here while knowing that, behind those individual examples of disagreement, there lies an enormous amount of agreement about the purpose of politics here in Wales, which is exactly as the leader of Plaid Cymru has said—ambitions shared, I think, across the whole Chamber, expressed in very different practical ways, but united in the belief that what we do here belongs not to us, but to the people who put us here, and our ambition always is to try to make things better for them in ways that they would recognise as reflecting their circumstances and their preferences.

Adam Price said, Llywydd, that in his politics he was dedicated to finding solutions, and let me say to the Chamber, having spent many hours together finding ways of turning the co-operation agreement between our two parties into those practical actions, that is exactly my experience of working with the leader of Plaid Cymru. I've often thought in politics, Llywydd, that there are only two classes of people: there are people who come through the door when there is a problem to be solved whose instinct is to make that problem even bigger, to find even more things that you've now got to address, to find even new angles of difficulty that you haven't yet come across, and then there is another group of people in politics who, when they come through the door and there is a problem to be solved, their instinct is to find solutions, to look for ways in which common ground can be forged together. And I feel that I have been fortunate, during the 18 months that I've worked with the leader of Plaid Cymru in the co-operation agreement, that that has always been the way in which he has come to the table.

So, while we will go on differing, I'm quite sure, in the future about many things, the fundamentals—and particularly the point that the leader of Plaid Cymru made towards the end, about the way in which, beyond today, we will bring forward legislation to reform this Senedd to make it fit to discharge the responsibilities that people in Wales put in our hands, and to make sure that the people who arrive here in the future fully reflect the diversity and the nature of today's Wales. I look forward to the next 18 months, to bringing that piece of legislation in front of the Senedd, to debating it robustly, but always to do it in the spirit that we've heard from Adam Price this afternoon.

Mae llawer iawn yn yr hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud y prynhawn yma, Llywydd, yr wyf i'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae'n iawn, wrth gwrs: rydym ni'n anghytuno ar lawer o bethau, a dyna ogoniant ein democratiaeth, y gallwn ni wneud hynny, a gallwn wneud hynny yma gan wybod, y tu ôl i'r enghreifftiau unigol hynny o anghytuno, fod llawer iawn o gytuno ynghylch diben gwleidyddiaeth yma yng Nghymru, sydd yn union fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud—uchelgeisiau cyffredin, rwy'n credu, ar draws y Siambr gyfan, wedi'u mynegi mewn ffyrdd ymarferol gwahanol iawn, ond yn unedig yn y gred nad yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yn perthyn i ni, ond i'r bobl sy'n ein rhoi ni yma, a'n huchelgais bob amser yw ceisio gwneud pethau'n well iddyn nhw mewn ffyrdd y bydden nhw'n cydnabod sy'n adlewyrchu eu hamgylchiadau a'u dymuniadau.

Dywedodd Adam Price, Llywydd, ei fod yn ymroddedig yn ei wleidyddiaeth i ddod o hyd i atebion, a gadewch i mi ddweud wrth y Siambr, ar ôl treulio oriau lawer gyda'n gilydd yn dod o hyd i ffyrdd o sicrhau bod y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid yn arwain at y camau ymarferol hynny, mai dyna'n union fy mhrofiad o weithio gydag arweinydd Plaid Cymru. Rwyf i wedi meddwl yn aml mewn gwleidyddiaeth, Llywydd, mai dim ond dau ddosbarth o bobl sydd: ceir pobl sy'n dod drwy'r drws pan fo problem i'w datrys a'u greddf yw gwneud y broblem honno hyd yn oed yn fwy, i ddod o hyd i hyd yn oed mwy o bethau y mae'n rhaid i chi fynd i'r afael â nhw nawr, i ddod o hyd i hyd yn oed onglau newydd o anhawster nad ydych chi wedi dod ar eu traws eto, ac yna ceir grŵp arall o bobl mewn gwleidyddiaeth sydd, pan fyddan nhw'n dod drwy'r drws ac mae problem i'w datrys, a'r reddf yw dod o hyd i atebion, chwilio am ffyrdd y gellir creu tir cyffredin gyda'n gilydd. Ac rwy'n teimlo fy mod i wedi bod yn ffodus, yn ystod y 18 mis yr wyf i wedi gweithio gydag arweinydd Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio, mai dyna fu'r ffordd y mae wedi dod at y bwrdd bob amser.

Felly, er y byddwn ni'n parhau i anghytuno, rwy'n eithaf siŵr, am lawer o bethau yn y dyfodol, yr hanfodion—ac yn enwedig y pwynt a wnaeth arweinydd Plaid Cymru tuag at y diwedd, am y ffordd y byddwn ni, y tu hwnt i heddiw, yn cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r Senedd hon i'w gwneud yn addas i gyflawni'r cyfrifoldebau y mae pobl yng Nghymru yn eu rhoi yn ein dwylo, a gwneud yn siŵr bod y bobl sy'n cyrraedd yma yn y dyfodol yn adlewyrchu'n llawn amrywiaeth a natur y Gymru sydd ohoni. Edrychaf ymlaen at y 18 mis nesaf, at ddod â'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth gerbron y Senedd, i'w drafod yn gadarn, ond bob amser i'w wneud yn yr ysbryd yr ydym ni wedi ei glywed gan Adam Price y prynhawn yma.

And, indeed, Adam Price, true to your word, you did test the patience of the Llywydd with the length of the contribution of your final statement. [Laughter.]

Ac, yn wir, Adam Price, yn driw i'ch gair, fe wnaethoch chi drethu amynedd y Llywydd gyda hyd cyfraniad eich datganiad terfynol. [Chwerthin.]

Ond dymuniadau gorau i ti, Adam, ar dy ddyfodol yn y Senedd yma. 

But best wishes to you, Adam, for your future in this Senedd.

Question 3, James Evans.

Cwestiwn 3, James Evans.

Fferm Gilestone
Gilestone Farm

3. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgysylltu â'r gymuned leol ynghylch sut y caiff Fferm Gilestone ei defnyddio yn y dyfodol? OQ59507

3. Will the First Minister outline how the Welsh Government plans to engage with the local community over the future use of Gilestone Farm? OQ59507

14:05

The Welsh Government will work with the local community council, Powys County Council and the Bannau Brycheiniog National Park Authority to promote constructive community consultation on the future use of Gilestone farm.

Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r cyngor cymuned lleol, Cyngor Sir Powys ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog i hybu ymgynghori cymunedol adeiladol ar y defnydd o fferm Gilestone yn y dyfodol.

Diolch, Prif Weinidog. In March, the economy Minister wrote to me in reply to a letter I sent to him, in which he asked for my support in ensuring that the local community were provided with accurate information on this matter. Subsequently, on 6 April, the Minister informed me that he'd be using the community council to inform members of the community about the proposal. That all seems reasonable to me. However, subsequently, after several resignations from the community council and them only having three current members, residents in Talybont are rightly concerned about the community council's ability to provide them with the accurate information that they require.

First Minister, the community is divided over this matter and some good faith and engagement from the Government would help in bringing the community together. I have, therefore, following representations from the community, organised a meeting in Talybont on 8 June and I've invited the Minister and officials from Welsh Government to attend. So, First Minister, can you confirm today, to me and the community, that you will ensure that someone from your Government will attend that meeting, so that the community can get the accurate information that the economy Minister has previously asked is provided to the community?

Diolch, Prif Weinidog. Ym mis Mawrth, ysgrifennodd Gweinidog yr Economi ataf mewn ymateb i lythyr a anfonais ato, pryd gofynnodd am fy nghefnogaeth i sicrhau bod y gymuned leol yn cael gwybodaeth gywir am y mater hwn. Wedi hynny, ar 6 Ebrill, cefais fy hysbysu gan y Gweinidog y byddai'n defnyddio'r cyngor cymuned i hysbysu aelodau'r gymuned o'r cynnig. Mae hynny i gyd yn ymddangos yn rhesymol i mi. Fodd bynnag, wedi hynny, ar ôl sawl ymddiswyddiad o'r cyngor cymuned a'r ffaith mai dim ond tri aelod cyfredol sydd ganddyn nhw, mae trigolion Tal-y-bont yn poeni yn briodol am allu'r cyngor cymuned i ddarparu'r wybodaeth gywir sydd ei hangen arnyn nhw.

Prif Weinidog, mae'r gymuned wedi'i rhannu ynghylch y mater hwn a byddai rhywfaint o ewyllys da ac ymgysylltiad gan y Llywodraeth yn helpu i ddod â'r gymuned ynghyd. Felly, yn dilyn sylwadau gan y gymuned, rwyf i wedi trefnu cyfarfod yn Nhal-y-bont ar 8 Mehefin ac rwyf i wedi gwahodd y Gweinidog a swyddogion o Lywodraeth Cymru i fod yn bresennol. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau heddiw, i mi a'r gymuned, y byddwch chi'n sicrhau y bydd rhywun o'ch Llywodraeth yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw, fel y gall y gymuned gael yr wybodaeth gywir y mae Gweinidog yr Economi wedi gofyn yn flaenorol iddi gael ei darparu i'r gymuned?

Llywydd, I entirely agree about the importance of accurate information being provided. The way in which we will do that is the way I outlined in my original answer. It is working with organisations on the ground that have a democratic mandate and are purposed for that end. I'm not convinced that a public meeting is guaranteed to provide more light than heat on these matters. I take very seriously what has happened in the community council and very seriously what has been said by the local Liberal Democrat member of Powys council. Llywydd, Members here may have seen her reports of bullying and harassment from some of the plan's opposers:

'a constant barrage of threats and aggressive criticism, designed to undermine and discourage.' 

That is not, I'm afraid, an encouraging context into which to expect officials of the Welsh Government to be propelled.

I want to have exactly what James Evans has said this afternoon. I want to have an informed discussion; I want to make sure that facts are genuinely available to anybody who is interested in them, but I want to do it in a way that allows some of the heat that has been seen in that debate to be toned down and a greater emphasis on proper information sharing and reasoned debate. And I'm not convinced, I'm afraid, that a public meeting of the sort that the Member has described is the best way, at this point, to bring that about.

Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr ynghylch pwysigrwydd darparu gwybodaeth gywir. Y ffordd y byddwn ni'n gwneud hynny yw'r ffordd yr amlinellais yn fy ateb gwreiddiol. Mae'n fater o weithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad sydd â mandad democrataidd ac sy'n bodoli at y diben hwnnw. Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod cyfarfod cyhoeddus yn sicr o ddarparu mwy o oleuni na gwres o ran y materion hyn. Rwy'n cymryd yn hollol o ddifrif yr hyn sydd wedi digwydd yn y cyngor cymuned ac o ddifrif yr hyn a ddywedwyd gan aelod lleol y Democratiaid Rhyddfrydol o gyngor Powys. Llywydd, efallai fod yr Aelodau yma wedi gweld ei hadroddiadau o fwlio ac aflonyddu gan rai o wrthwynebwyr y cynllun:

'cawod gyson o fygythiadau a beirniadaeth ymosodol, â'r bwriad o danseilio a digalonni.'  

Nid yw hynny, mae arnaf ofn, yn gyd-destun calonogol i ddisgwyl i swyddogion Llywodraeth Cymru gael eu gyrru iddo.

Rwyf i eisiau cael yn union yr hyn y mae James Evans wedi ei ddweud y prynhawn yma. Rwyf i eisiau cael trafodaeth gytbwys; rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod ffeithiau ar gael yn wirioneddol i unrhyw un sydd â diddordeb ynddyn nhw, ond rwyf i eisiau ei wneud mewn ffordd sy'n caniatáu i rywfaint o'r gwres a welwyd yn y ddadl honno gael ei leihau a mwy o bwyslais ar rannu gwybodaeth briodol a dadleuon rhesymegol. Ac nid wyf i wedi fy argyhoeddi, mae arnaf ofn, mai cyfarfod cyhoeddus o'r math y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio yw'r ffordd orau, ar hyn o bryd, o wneud hynny.

Rhandiroedd
Allotments

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ar y ddarpariaeth o randiroedd ledled Cymru? OQ59501

4. Will the First Minister make a statement on the provision of allotments across Wales? OQ59501

Llywydd, our allotment support grant has earmarked £1.3 million over the next two years across local authorities to help improve and increase allotment provision. In addition to this dedicated fund, other programmes, such as the Community Land Advisory Service, also support the development of allotments.

Llywydd, mae ein grant cymorth i randiroedd wedi clustnodi £1.3 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf ar draws awdurdodau lleol i helpu i wella a chynyddu'r ddarpariaeth o randiroedd. Yn ogystal â'r gronfa bwrpasol hon, mae rhaglenni eraill, fel y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, hefyd yn cefnogi datblygiad rhandiroedd.

Thank you. Now, I've been wanting to raise this topic with you, especially so when I know that you yourself appreciate the benefits in terms of well-being that having your own allotment can bring—picking fruit, for one. I think that was lost on some Members, but, anyway. [Laughter.]

Our natural environment and nature benefit from the use of allotments in terms of the seeds sown, the flowers grown and the vegetables harvested. During Mental Health Awareness Week, I wanted to highlight the benefits of our allotments as an alternative therapy. Now, only last Thursday, it was a delight to welcome my colleague Laura Anne Jones MS to Ysgol San Sior to see the children in their allotment. In a very enterprising manner, they use their enterprising skills to grow flowers for display at Venue Cymru conference centre. They also have beehives.

Now, despite all the well-being aspects of growing vegetables and flowers, over the past few years, First Minister, I've not seen any real growth in the number of allotments made available, and I have constituents requesting these. Now, given the many benefits I have mentioned today, how can you work with our local authorities, in addition to what you've already said you're doing, to ensure that they make available some of this public land? There are swathes and swathes of public land available that could actually be converted quite successfully to allow more people to have allotments. How can you, as First Minister, perhaps persuade, influence or simply request our local authorities to do this? Diolch.

Diolch. Nawr, rwyf i wedi bod eisiau codi'r pwnc hwn gyda chi, yn enwedig pan fy mod i'n gwybod eich bod chi eich hun yn gwerthfawrogi'r manteision o ran llesiant y gall bod â'ch rhandir eich hun eu cynnig—casglu ffrwythau, yn un. Nid wyf i'n credu bod rhai Aelodau wedi deall honna, ond beth bynnag. [Chwerthin.]

Mae ein hamgylchedd naturiol a'n natur yn elwa ar y defnydd o randiroedd o ran yr hadau sy'n cael eu hau, y blodau sy'n cael eu tyfu a'r llysiau sy'n cael eu cynaeafu. Yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, roeddwn i eisiau tynnu sylw at fuddion ein rhandiroedd fel therapi amgen. Nawr, ddydd Iau diwethaf roedd yn bleser croesawu fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones AS i Ysgol San Sior i weld y plant yn eu rhandir. Mewn modd mentrus iawn, maen nhw'n defnyddio eu sgiliau mentro i dyfu blodau i'w harddangos yng nghanolfan gynadledda Venue Cymru. Mae ganddyn nhw gychod gwenyn hefyd.

Nawr, er gwaethaf yr holl agweddau llesiant ar dyfu llysiau a blodau, dros y blynyddoedd diwethaf, Prif Weinidog, nid wyf i wedi gweld unrhyw dwf gwirioneddol yn nifer y rhandiroedd sydd ar gael, ac mae gen i etholwyr sy'n gofyn am y rhain. Nawr, o ystyried y buddion niferus yr wyf i wedi eu crybwyll heddiw, sut gallwch chi weithio gyda'n hawdurdodau lleol, yn ogystal â'r hyn yr ydych chi eisoes wedi dweud eich bod chi'n ei wneud, i sicrhau eu bod nhw'n sicrhau bod rhywfaint o'r tir cyhoeddus hwn ar gael? Mae rhannau helaeth iawn o dir cyhoeddus ar gael y gellid eu newid yn eithaf llwyddiannus i alluogi mwy o bobl i gael gafael ar randiroedd. Sut gallwch chi, fel Prif Weinidog, efallai berswadio, dylanwadu neu ddim ond gofyn i'n hawdurdodau lleol wneud hyn? Diolch.

14:10

Llywydd, first of all, let me agree with Janet Finch-Saunders about the mental health benefits of allotment holding. I was lucky enough to be on my allotment at the weekend, together with the pigeons and the rabbits and the slugs and everything else that has already seen off the green beans that I put there a week before. But nevertheless, it was a great pleasure to be out in the fresh air and enjoying all the benefits that Janet referred to. I very much congratulate the school that she mentioned. So many of our schools do fantastic work, making sure young people enjoy the practical activity of seeing things grow. Great to hear that they have beehives at the school as well.

The Welsh Government, as I said, Llywydd, has an allotment support grant. I'm pleased to be able to tell the Member for Aberconwy that we have potential projects submitted by Conwy council for the current financial year, designed to bring back into use dilapidated and derelict plots in Old Colwyn and Llanfairfechan. We look forward to working purposely with the local authority in their efforts, because the statutory duty in the end is with them to provide allotments, where there is a demand, to increase the number of plots we have in Wales, but also to do more to bring back into beneficial use plots that already exist but where the conditions don't meet modern expectations, including disability access and other things, because we want to see allotment gardening, with all the benefits that it brings, available to the widest number of Welsh citizens.

Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i mi gytuno â Janet Finch-Saunders ynghylch manteision iechyd meddwl meddu ar randir. Roeddwn i'n ddigon ffodus o fod ar fy rhandir i dros y penwythnos, ynghyd â'r colomennod a'r cwningod a'r gwlithod a phopeth arall sydd eisoes wedi dinistrio'r ffa gwyrdd a roddais yno wythnos ynghynt. Ond serch hynny, roedd yn bleser mawr bod allan yn yr awyr iach a mwynhau'r holl fuddion y cyfeiriodd Janet atyn nhw. Rwy'n sicr yn llongyfarch yr ysgol y soniodd amdani. Mae cymaint o'n hysgolion yn gwneud gwaith gwych, gan wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn mwynhau'r gweithgaredd ymarferol o weld pethau'n tyfu. Mae'n wych clywed bod ganddyn nhw gychod gwenyn yn yr ysgol hefyd.

Mae gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedais, Llywydd, grant cymorth rhandiroedd. Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod dros Aberconwy fod gennym ni brosiectau posibl a gyflwynwyd gan gyngor Conwy ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, sydd â'r bwriad o sicrhau bod rhandiroedd diffaith a segur yn Hen Golwyn a Llanfairfechan yn cael eu defnyddio unwaith eto. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio'n bwrpasol gyda'r awdurdod lleol yn eu hymdrechion, oherwydd nhw yn y pen draw sydd â'r ddyletswydd statudol i ddarparu rhandiroedd, lle bo galw, i gynyddu nifer y rhandiroedd sydd gennym ni yng Nghymru, ond hefyd gwneud mwy i sicrhau bod rhandiroedd sy'n bodoli eisoes ond lle nad yw'r amodau yn bodloni disgwyliadau modern, gan gynnwys mynediad i bobl anabl a phethau eraill, yn cael eu defnyddio unwaith eto oherwydd rydym ni eisiau gweld garddio rhandiroedd, gyda'r holl fanteision a ddaw yn ei sgil, ar gael i'r nifer ehangaf o ddinasyddion Cymru.

I share the Member for Aberconwy's enthusiasm for allotments. First Minister, in Rhondda Cynon Taf the council has used Welsh Government funding to create new allotments to meet local demand, including, for example, in Abercynon and in Aberaman in the Cynon Valley constituency. In the process, the council is bringing back derelict land into use, improving accessibility, and increasing biodiversity. With the provision of additional allotments bringing so many benefits, how is Welsh Government working with local authorities to ensure that the new allotments that are being created are of good quality and have that improved accessibility?

Rwy'n rhannu brwdfrydedd yr Aelod dros Aberconwy am randiroedd. Prif Weinidog, yn Rhondda Cynon Taf, mae'r cyngor wedi defnyddio cyllid Llywodraeth Cymru i greu rhandiroedd newydd i fodloni galw lleol, gan gynnwys, er enghraifft, yn Abercynon ac yn Aberaman yn etholaeth Cwm Cynon. Yn y broses, mae'r cyngor yn gweithio i sicrhau y defnyddir tir diffaith unwaith eto, gan wella hygyrchedd, a chynyddu bioamrywiaeth. Gan fod y ddarpariaeth o randiroedd ychwanegol yn dod â chynifer o fuddion, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y rhandiroedd newydd sy'n cael eu creu o ansawdd da ac â'r hygyrchedd gwell hwnnw?

I thank Vikki Howells for that, Llywydd, and very much agree with her that the work of Rhondda Cynon Taf County Borough Council is an exemplar in this field. In the last financial year, we were able to take forward three different projects with the council, including, as she will know, plots at Aberaman and Nant-y-fedw in Abercynon. There are proposals for the current financial year that would bring surplus land into use to create more than 20 new plots at Tylorstown and Ynysybwl.

Behind the specifics of the allotment support grant lies the Community Land Advisory Service, and that is where local authorities can get the help they need to make sure that when they are looking to increase plot numbers, bring derelict land back into use, upgrade the facilities on allotment plots that already exist, they're able to do it in the way that Vikki Howells said, making them as accessible as they can be, making sure that the facilities that are available make the enjoyment of allotment gardening as available to as many people as we can. The combination of additional funding and specialist advice, I think, puts us in a very good place.

The resilient green space project, Llywydd, which also operates in this space, will support the creation of up to 600 new allotment plots, and the regeneration of 200 existing plots over the coming years—answering, I hope, a point that Janet Finch-Saunders made in her supplementary question—to make sure that we are expanding the range of possibilities for allotment holders in every part of Wales.

Diolch i Vikki Howells am hynny, Llywydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hi bod gwaith Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf yn esiampl yn y maes hwn. Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, fe wnaethom ni lwyddo i fwrw ymlaen â thri gwahanol brosiect gyda'r cyngor, gan gynnwys, fel y bydd yn gwybod, leiniau yn Aberaman a Nant-y-fedw yn Abercynon. Ceir cynigion ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol a fyddai'n sicrhau bod tir dros ben yn cael ei ddefnyddio eto i greu mwy nag 20 o randiroedd newydd yn Tylorstown ac Ynys-y-bŵl.

Y tu ôl i fanylion y grant cymorth rhandiroedd ceir y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, a dyna lle gall awdurdodau lleol gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i wneud yn siŵr pan fyddan nhw'n ceisio cynyddu nifer y rhandiroedd, gwneud tir diffaith yn addas i'w ddefnyddio unwaith eto, uwchraddio'r cyfleusterau ar randiroedd sydd eisoes yn bodoli, eu bod nhw'n gallu ei wneud yn y ffordd y dywedodd Vikki Howells, eu gwneud mor hygyrch ag y gallan nhw fod, gan wneud yn siŵr bod y cyfleusterau sydd ar gael yn gwneud y mwynhad o arddio rhandir mor hygyrch â phosibl i gynifer o bobl ag y gallwn. Mae'r cyfuniad o gyllid ychwanegol a chyngor arbenigol, rwy'n credu, yn ein rhoi ni mewn sefyllfa dda iawn.

Bydd y prosiect gofod gwyrdd gwydn, Llywydd, sydd hefyd yn gweithredu yn y maes hwn, yn cynorthwyo'r broses o greu hyd at 600 o leiniau rhandir newydd, ac adfywio 200 o randiroedd presennol dros y blynyddoedd nesaf—gan ateb, rwy'n gobeithio, pwynt a wnaed gan Janet Finch-Saunders yn ei chwestiwn atodol—i wneud yn siŵr ein bod ni'n ehangu'r amrywiaeth o bosibiliadau i ddeiliaid rhandiroedd ym mhob rhan o Gymru.

14:15
Llwybrau Twristiaeth
Tourist Trails

5. Pa gamau mae'r Prif Weinidog yn eu cymryd i hyrwyddo llwybrau twristiaeth Cymru? OQ59538

5. What steps is the First Minister taking to promote Wales's tourist trails? OQ59538

I thank Ken Skates for that. This is the Year of Trails in Wales. The theme allows all participants in the tourism industry to showcase trails that feature the fantastic culture, adventure and landscape experiences to be found in our country. I was very pleased to enjoy part of the iconic Wales Coast Path trail over this past weekend.

Diolch i Ken Skates am hynna. Dyma Flwyddyn y Llwybrau yng Nghymru. Mae'r thema yn caniatáu i bob cyfranogwr yn y diwydiant twristiaeth arddangos llwybrau sy'n amlygu'r diwylliant, antur a phrofiadau tirwedd gwych sydd i'w cael yn ein gwlad. Roeddwn yn falch iawn o fwynhau rhan o lwybr eiconig Llwybr Arfordir Cymru dros y penwythnos diwethaf.

Diolch, First Minister. Of course, to celebrate Wales Tourism Week, Members across the Chamber, I'm in no doubt, will be visiting a good number of our finest tourist attractions. They provide a great opportunity to also explore the magical, adventurous trails that unite them. Would you agree that, with an exciting and adventurous tourism offer, we don't just grow the visitor economy, but we also make Wales a place in which it's desirable to live, to work and to learn?

Diolch, Prif Weinidog. Wrth gwrs, i ddathlu Wythnos Twristiaeth Cymru, bydd Aelodau ar draws y Siambr, heb amheuaeth, yn ymweld â nifer dda o'n hatyniadau twristiaeth gorau. Maen nhw'n gyfle gwych hefyd i archwilio'r llwybrau hudolus, anturus sy'n eu huno. A fyddech chi'n cytuno, gyda chynnig twristiaeth cyffrous ac anturus, nad ydym ond yn tyfu'r economi ymwelwyr, rydym hefyd yn gwneud Cymru'n lle y mae'n ddymunol byw, gweithio a dysgu ynddo?

I thank Ken Skates for that, and thank him for drawing attention to the fact that this is Wales Tourism Week, a very important industry in all parts of Wales. The Year of Trails is designed to contribute to our ambition for the sector—that we spread the sector so that it operates in more parts of the calendar year; that we bring tourism opportunities to more places in Wales, not just the hotspots that everybody knows about; and that people spend more money when they get here. The fact that in Wales we have a greater number of world heritage sites than you would ever expect for a country of our size gives us an opportunity to create a UNESCO trail in Wales in which people would be led from one opportunity to another. I intend to raise, in a preliminary way, in discussions that I will have with the Governments in Brittany and in Ireland over coming weeks, the possibility of a UNESCO saints trail. We already have saints trails here in Wales, and when I was in UNESCO in Paris a few weeks ago they said to me that they thought the future of their world heritage designations lay in co-operation between different nations. Bringing Wales, Brittany and Ireland together to create new possibilities would go even further to realise the advantages that Ken Skates mentioned in his supplementary question.

Diolch i Ken Skates am hynny, a diolch iddo am dynnu sylw at y ffaith mai hon yw Wythnos Twristiaeth Cymru, diwydiant pwysig iawn ym mhob rhan o Gymru. Mae Blwyddyn y Llwybrau wedi'i chynllunio i gyfrannu at ein huchelgais ar gyfer y sector—ein bod yn lledaenu'r sector fel ei fod yn gweithredu mewn mwy o rannau o'r flwyddyn galendr; ein bod yn dod â chyfleoedd twristiaeth i fwy o leoedd yng Nghymru, nid dim ond y cyrchfannau poblogaidd y mae pawb yn gwybod amdanyn nhw; a bod pobl yn gwario mwy o arian ar ôl cyrraedd yma. Mae'r ffaith bod gennym ni yng Nghymru fwy o safleoedd treftadaeth y byd nag y byddech chi'n ei ddisgwyl ar gyfer gwlad o'n maint ni yn rhoi cyfle i ni greu llwybr UNESCO yng Nghymru lle byddai pobl yn cael eu harwain o un cyfle i'r llall. Rwy'n bwriadu codi, mewn ffordd ragarweiniol, mewn trafodaethau a gaf gyda'r llywodraethau yn Llydaw ac yn Iwerddon dros yr wythnosau nesaf, y posibilrwydd o lwybr seintiau UNESCO. Mae gennym lwybrau seintiau yma yng Nghymru yn barod, a phan oeddwn i yn UNESCO ym Mharis ychydig wythnosau yn ôl, dywedon nhw wrthyf i eu bod yn credu mai dyfodol eu dynodiadau treftadaeth y byd nhw fydd cyd-weithio rhwng gwahanol genhedloedd. Byddai dod â Chymru, Llydaw ac Iwerddon ynghyd i greu posibiliadau newydd yn mynd ymhellach fyth i wireddu'r manteision a grybwyllodd Ken Skates yn ei gwestiwn atodol.

First Minister, you've already mentioned the Wales coastal path as being our pre-eminent tourist trail here in Wales. I know you've had your say in the past about your favourite part of the Wales coastal path. It won't be a surprise to you—it's not the first time I've disagreed with you, First Minister—that obviously the Gower peninsula would be my personal choice. But to properly enjoy the Gower peninsula, I think, requires an overnight stay. I think really to do it justice, I don't think you can do that in a single day. As a result, the pre-eminent way to spend a night on the Gower peninsula would be in self-catering holiday let accommodation. I visited one such business on the Gower peninsula just over a week ago, and they said to me that they were concerned that they would not reach the new Welsh Government tax threshold of 182 days. They'd never done that for the 20 years that they operated that particular business. They were worried that they will be forced to close. I understand that we have a philosophical difference on this policy, First Minister, but I wonder whether the Welsh Government has done an impact assessment on the number of self-catering holiday lets that will be forced to close as a result of the Welsh Government's changes in this area.

Prif Weinidog, rydych chi eisoes wedi sôn am lwybr arfordirol Cymru fel ein llwybr twristiaeth mwyaf blaenllaw yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod eich bod wedi cael dweud eich dweud yn y gorffennol am eich hoff ran o lwybr arfordirol Cymru. Ni fydd yn syndod i chi—nid dyma'r tro cyntaf i mi anghytuno â chi, Prif Weinidog—mai penrhyn Gŵyr yn amlwg fyddai fy newis personol i. Ond er mwyn mwynhau penrhyn Gŵyr yn iawn, rwy'n credu bod angen aros dros nos mewn gwirionedd er mwyn ei werthfawrogi'n iawn, nid wyf yn credu y gallwch wneud hynny mewn un diwrnod. O ganlyniad, y ffordd amlwg o dreulio noson ar benrhyn Gŵyr fyddai mewn llety gwyliau hunanarlwyo. Ymwelais ag un busnes o'r fath ar benrhyn Gŵyr ychydig dros wythnos yn ôl, a dywedon nhw wrthyf eu bod yn pryderu na fyddent nhw'n cyrraedd trothwy treth newydd Llywodraeth Cymru o 182 diwrnod. Doedden nhw erioed wedi gwneud hynny dros yr 20 mlynedd y buon nhw'n gweithredu'r busnes penodol hwnnw. Roedden nhw'n poeni y byddan nhw'n cael eu gorfodi i gau. Rwy'n deall bod gennym wahaniaeth athronyddol ar y polisi hwn, Prif Weinidog, ond tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud asesiad effaith ar nifer y lletyau gwyliau hunanarlwyo a fydd yn cael eu gorfodi i gau o ganlyniad i newidiadau Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.

Let me just correct this complete misapprehension. No business is forced to close because they don't let for 182 days. They simply are not able to take advantage of small business rate relief and will have to pay council tax like everybody else. Nobody is forced to close if you get to 180 days and you don't get to 182. The system is not designed, and never was designed, to do that. I am much more optimistic than the local Member. I think the Gower peninsula is a fantastic place to stay, and I think many, many businesses will already be letting for 182 days. The new arrangements will be an incentive for even more businesses to do that, bringing even more people to enjoy the beauties that the Gower peninsula provides.

Gadewch i mi gywiro'r camsyniad llwyr hwn. Ni fydd unrhyw fusnes yn gorfod cau oherwydd nad yw'n gosod am 182 diwrnod. Yn syml, dydyn nhw ddim yn gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach a bydd yn rhaid iddyn nhw dalu'r dreth gyngor fel pawb arall. Ni fydd unrhyw un yn gorfod cau os ydych yn cyrraedd 180 diwrnod ac nad ydych yn cyrraedd 182. Nid yw'r system wedi'i chynllunio, ac ni chynlluniwyd hi erioed, i wneud hynny. Rwy'n llawer mwy optimistaidd na'r Aelod lleol. Rwy'n credu bod penrhyn Gŵyr yn lle gwych i aros, ac rwy'n credu y bydd llawer o fusnesau eisoes yn gosod am 182 diwrnod. Bydd y trefniadau newydd yn gymhelliant i hyd yn oed mwy o fusnesau wneud hynny, gan ddod â hyd yn oed mwy o bobl i fwynhau'r harddwch y mae penrhyn Gŵyr yn ei ddarparu.

Cynlluniau Datblygu Lleol
Local Development Plans

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru o ran datblygu cynlluniau datblygu lleol? OQ59536

6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's role in developing local development plans? OQ59536

14:20

Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Llywodraeth Cymru sy'n pennu’r fframwaith ar gyfer llunio cynlluniau datblygu lleol. Mater i bob awdurdod cynllunio lleol yw'r ddyletswydd statudol i lunio cynllun datblygu lleol cadarn.

I thank Llyr Gruffydd for the question The Welsh Government sets the framework for drawing up local development plans. It's a matter for each local planning authority to fulfil its statutory duty to prepare a sound local development plan.

Rŷch chi'n iawn mai mater i awdurdodau cynllunio lleol yw e, yn sicr yn y lle cyntaf, ond byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam wedi gwrthod ei gynllun datblygu lleol yn ddiweddar, a'r cwestiwn nawr, wrth gwrs, mae pobl yn ei ofyn yw sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i hynny. A fyddwch chi, a'r Gweinidog perthnasol, er enghraifft, yn derbyn y farn leol ac yn caniatáu i'r cynllun arfaethedig gael ei dynnu yn ôl, neu a fydd Llywodraeth Cymru yn mynnu gorfodi'r cynllun ar y cyngor ac ar y boblogaeth leol, a hynny yn erbyn dymuniadau trigolion y sir?

You're right that it is a matter for local planning authorities in the first instance, but you'll also be aware that Wrexham County Borough Council has rejected its LDP recently, and the question people are asking now is how will the Welsh Government respond to that. Will you and the relevant Minister, for example, accept the local view and allow the proposed plan to be withdrawn, or will the Welsh Government force the plan on the council and the population against the wishes of residents in the area?

Of course I'm aware of the position in Wrexham. It's an extraordinary sequence of events where a local authority approves its own plan as being sound, submits the plan, which is its plan, which it has confirmed as sound, to the planning inspectorate, the inspector confirms that the plan is sound, and then the local authority rejects its own plan. It seems to me that the citizens of Wrexham thought they were electing a council fit for a city and have ended up in Clochemerle. I read the leader of the council saying that 'Wrexham is in a good place because we can start again.' Ten years of work went into producing that sound plan, and the council, advised by its own chief executive, by its own chief planning officer, by its own chief legal officer, that the plan should be adopted, wilfully, it seemed to me, failed to discharge that responsibility.

I'm afraid the answer cannot be, 'So, what is the Welsh Government going to do about it?' This is the responsibility of the local authority and they cannot discharge that responsibility by trying to make difficult decisions the responsibility of somebody else. Of course the Welsh Government will be responding to the local authority, and our response will be to them that they need to take the responsibility that is theirs. They should stop being the only local authority in Wales that does not have a local development plan. Because I can tell you what will happen, Llywydd. When I was first elected to this Chamber, Cardiff didn't have an adopted local development plan, and Cardiff West, my constituency, has far too many examples of where housing developments took place that were never designed for housing developments, which were opposed by local people, and where the council lost every case because it didn't have a local development plan adopted that could defend the planning regime for which it is responsible. That will now happen to the residents of Wrexham until the local authority faces up to its responsibilities and makes the right decision.

Wrth gwrs rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa yn Wrecsam. Mae'n gyfres ryfeddol o ddigwyddiadau pryd y mae awdurdod lleol yn cymeradwyo ei gynllun ei hun fel un cadarn, yn cyflwyno'r cynllun, sef ei gynllun ef, y mae wedi'i gadarnhau fel un cadarn, i'r arolygiaeth gynllunio, mae'r arolygydd yn cadarnhau bod y cynllun yn gadarn, ac yna mae'r awdurdod lleol yn gwrthod ei gynllun ei hun. Mae'n ymddangos i mi fod dinasyddion Wrecsam wedi meddwl eu bod yn ethol cyngor oedd yn addas ar gyfer dinas ac yna'n cael eu hunain yn Clochemerle. Darllenais yr hyn a ddywedodd arweinydd y cyngor sef bod 'Wrecsam mewn lle da oherwydd y gallwn ddechrau eto.' Aeth 10 blynedd o waith i gynhyrchu'r cynllun cadarn hwnnw, ac fe fethodd y cyngor, a gynghorwyd gan ei brif weithredwr ei hun, gan ei brif swyddog cynllunio ei hun, gan ei brif swyddog cyfreithiol ei hun, y dylid mabwysiadu'r cynllun, yr oedd yn ymddangos i mi, yn fwriadol i gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw.

Rwy'n ofni na all yr ateb fod yn, 'Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud am y peth?' Cyfrifoldeb yr awdurdod lleol yw hwn ac ni allant gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw trwy geisio rhoi'r cyfrifoldeb dros wneud penderfyniadau anodd i rywun arall. Wrth gwrs bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r awdurdod lleol, a'n hymateb ni iddyn nhw fydd bod angen iddyn nhw gymryd y cyfrifoldeb, eu cyfrifoldeb nhw. Dylen nhw roi'r gorau i fod yr unig awdurdod lleol yng Nghymru nad oes ganddo gynllun datblygu lleol. Oherwydd gallaf ddweud wrthych beth fydd yn digwydd, Llywydd. Pan gefais fy ethol i'r Siambr hon am y tro cyntaf, nid oedd Caerdydd â chynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu, ac mae gan Orllewin Caerdydd, fy etholaeth i, lawer gormod o enghreifftiau o ddatblygiadau tai na chawsant eu cynllunio erioed ar gyfer datblygiadau tai, a wrthwynebwyd gan bobl leol, a lle collodd y cyngor bob achos oherwydd nad oedd cynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu a allai amddiffyn y drefn gynllunio y mae'n gyfrifol amdani. Bydd hynny nawr yn digwydd i drigolion Wrecsam nes bod yr awdurdod lleol yn wynebu ei gyfrifoldebau ac yn gwneud y penderfyniad cywir.

Of course, First Minister, it's one thing developing a local development plan, it's another thing delivering on it. For many local authorities in north Wales, they are struggling to deliver on local development plans because of the phosphates legislation and regulations that are in place at the moment. Indeed, we know that there are nearly 1,000 social homes in north Wales that are not able to be developed because of the phosphates legislation, preventing many people having homes built and supporting our homelessness crisis here in Wales. First Minister, I know there was a summit around phosphates earlier this year—I believe it was in March or perhaps April time. I wonder if you'd be able to update the Senedd as to the progress on that and how we're going to help support local authorities in delivering on the local development plans and not just developing them.

Wrth gwrs, Prif Weinidog, un peth yw datblygu cynllun datblygu lleol, peth arall yw ei gyflawni. Mae llawer o awdurdodau lleol yn y gogledd yn ei chael hi'n anodd cyflawni cynlluniau datblygu lleol oherwydd y ddeddfwriaeth a'r rheoliadau ffosffadau sydd ar waith ar hyn o bryd. Yn wir, gwyddom fod bron i 1,000 o gartrefi cymdeithasol yn y gogledd na ellir eu datblygu oherwydd y ddeddfwriaeth ffosffadau, gan atal llawer o gartrefi rhag cael eu hadeiladu a chefnogi ein hargyfwng digartrefedd yma yng Nghymru. Prif Weinidog, rwy'n gwybod y bu uwchgynhadledd ynghylch ffosffadau yn gynharach eleni—rwy'n credu y bu ym mis Mawrth neu efallai Ebrill. Tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y cynnydd ar hynny a sut yr ydym yn mynd i helpu i gefnogi awdurdodau lleol i gyflawni'r cynlluniau datblygu lleol ac nid eu datblygu'n unig.

I thank the Member for that question, because these are important points. None of us wants to see developments held up where they are necessary, in exactly the way that the Senedd has now heard, but neither are we prepared, as a Government, to solve that problem by making another very serious problem even worse. The summit was about devising new solutions to that challenge by making sure that every partner comes forward with a part that they can play. I was encouraged by the fact that there were new ideas as to how planning permissions could be granted, and promises of investment to mitigate the impact of new housing development when that mitigation is necessary. I’m very keen that we move forward with those ideas quickly, and that we release land for development where we are convinced that the phosphate problem now has been properly addressed. We will have a further meeting of all partners before the summer is over in order to make sure that people are delivering on the commitments that they have made. I look forward to land being released for those very necessary housing purposes, but not at the expense of making the phosphate difficulties that we see in our rivers already worse than they otherwise would be.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, oherwydd mae'r rhain yn bwyntiau pwysig. Nid oes yr un ohonom eisiau gweld datblygiadau yn cael eu hoedi lle mae eu hangen nhw, yn yr union ffordd y mae'r Senedd nawr wedi clywed amdanyn nhw, ond nid ydym ychwaith yn barod, fel Llywodraeth, i ddatrys y broblem honno trwy wneud problem ddifrifol arall hyd yn oed yn waeth. Roedd yr uwchgynhadledd yn ymwneud â dyfeisio atebion newydd i'r her honno trwy sicrhau bod pob partner yn cyflwyno rhan y gallant ei chwarae. Cefais fy nghalonogi gan y ffaith y cafwyd syniadau newydd ynghylch sut y gellid rhoi caniatâd cynllunio, ac addewidion o fuddsoddiad i liniaru effaith datblygiad tai newydd pan fo angen y lliniaru hwnnw. Rwy'n awyddus iawn ein bod yn symud ymlaen gyda'r syniadau hynny'n gyflym, ac ein bod yn rhyddhau tir i'w ddatblygu lle rydym yn argyhoeddedig yr ymdriniwyd yn briodol â'r broblem ffosffad bellach. Byddwn yn cael cyfarfod pellach o'r holl bartneriaid cyn i'r haf ddod i ben er mwyn sicrhau bod pobl yn cyflawni'r ymrwymiadau y maen nhw wedi'u gwneud. Edrychaf ymlaen at weld tir yn cael ei ryddhau at y dibenion tai angenrheidiol hynny, ond nid ar draul gwneud yr anawsterau ffosffad a welwn yn ein hafonydd eisoes yn waeth nag y byddent fel arall.

14:25

First Minister, let me be the first to say I absolutely love local development plans. I sit there into the wee small hours in the winter evenings poring over them, because it is one of the few chances you have to actually—[Interruption.]—no, no; bear with me—have a glimpse into the future of what communities will look like: green corridors, wildlife corridors, active travel routes, where housing will be, where commercial enterprise will be, where retail parks will be—not simply to block development, but to enable development to happen in the right place. They’re at their best when businesses and residents, councillors, community councillors and Members of the Senedd sit down of an evening with a cup of tea or a glass of whisky and go through them page by page. So, First Minister, would you join me in sending out a message from this Senedd Chamber today that local development plans are not dry and dusty, boring documents—that they’re pivotal to the future of thriving, lively communities, and we want everybody to sit down of an evening with a shot of whisky and take their time poring over them?

Prif Weinidog, gadewch i mi fod y cyntaf i ddweud fy mod wrth fy modd â chynlluniau datblygu lleol. Rwy'n eistedd yna yn ystod nosweithiau'r gaeaf hyd yr oriau mân yn pori drwyddyn nhw, oherwydd y mae'n un o'r ychydig gyfleoedd sydd gennych, mewn gwirionedd—[Torri ar draws.]—na, na; byddwch yn amyneddgar—i gael cipolwg ar y dyfodol a gweld sut y bydd cymunedau yn edrych: coridorau gwyrdd, coridorau bywyd gwyllt, llwybrau teithio llesol, lle bydd tai, lle bydd menter fasnachol, lle bydd parciau manwerthu—nid yn unig i rwystro datblygiad, ond i alluogi datblygiad i ddigwydd yn y lle iawn. Maen nhw ar eu gorau pan fydd busnesau a thrigolion, cynghorwyr, cynghorwyr cymuned ac Aelodau'r Senedd yn eistedd i lawr gyda'r nos gyda phaned o de neu wydraid o wisgi ac yn mynd trwyddyn nhw fesul tudalen. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i anfon neges o Siambr y Senedd hon heddiw nad yw cynlluniau datblygu lleol yn ddogfennau sych a llychlyd a diflas—eu bod yn ganolog i ddyfodol cymunedau ffyniannus, bywiog, ac rydyn ni eisiau i bawb eistedd i lawr gyda'r nos gyda joch o wisgi a chymryd eu hamser yn pori drwyddyn nhw?

It’s an exciting prospect that the Member for Ogmore sets out for us. Where I definitely do agree with him is that local development plans do indeed shape the future. My anxiety for people in Wrexham is that, without such a plan, they will see their green spaces and their green corridors now at the mercy of people where there isn’t a plan to protect those places. I read the whole debate that was held in Wrexham County Borough Council and I was astonished to read people arguing that if you didn’t have a local development plan you somehow wouldn’t have any development—that it would be the end of development because you didn’t have a plan. Exactly the opposite is true. Now you will have uncontrolled and unplanned development. The reason why people do spend time—community councils, interested local groups, as Huw Irranca has said—looking through the detail of local development plans is because you can see there where the future of those communities will lie. Of course, for anybody with an interest, it would be worth their time to do that, and in 24 of the 25 local planning authority areas in Wales, they have a plan that does just that.

Mae'n olygfa gyffrous y mae'r Aelod dros Ogwr yn ei chyflwyno i ni. Rwy'n bendant yn cytuno ag ef fod cynlluniau datblygu lleol yn wir yn llywio'r dyfodol. Fy mhryder o ran pobl yn Wrecsam yw, heb gynllun o'r fath, y byddan nhw'n gweld eu mannau gwyrdd a'u coridorau gwyrdd nawr ar drugaredd pobl nad oes ganddyn nhw gynllun i ddiogelu'r lleoedd hynny. Darllenais yr holl ddadl a gynhaliwyd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam ac roeddwn yn synnu o weld bod pobl yn dadlau pe na bai gennych gynllun datblygu lleol na fyddai gennych unrhyw ddatblygiad rywsut—y byddai'n ddiwedd ar y datblygiad oherwydd nad oedd gennych gynllun. Mae'r gwrthwyneb yn wir. Nawr bydd gennych ddatblygiad heb ei reoli a heb ei gynllunio. Y rheswm pam y mae pobl yn treulio amser—cynghorau cymuned, grwpiau lleol sydd â diddordeb, fel mae Huw Irranca wedi dweud—yn edrych trwy fanylion cynlluniau datblygu lleol yw oherwydd gallwch weld yno lle bydd dyfodol y cymunedau hynny yn gorwedd. Wrth gwrs, i unrhyw un sydd â diddordeb, byddai'n werth yr amser i wneud hynny, ac mewn 24 o'r 25 ardal awdurdod cynllunio lleol yng Nghymru, mae ganddyn nhw gynllun sy'n gwneud hynny yn union.

Gwella Canlyniadau Iechyd
Improving Health Outcomes

7. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella canlyniadau iechyd ym Mhreseli Sir Benfro? OQ59500

7. Will the First Minister outline what the Welsh Government is doing to improve health outcomes in Preseli Pembrokeshire? OQ59500

I thank Paul Davies for that. The Welsh Government works with Hywel Dda University Health Board to secure improved health outcomes for its local population. Across a range of population health measures, including on life expectancy at birth, the health board outperforms the Welsh average.

Diolch i Paul Davies am hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda i sicrhau gwell canlyniadau iechyd i'w boblogaeth leol. Ar draws ystod o fesurau iechyd y boblogaeth, gan gynnwys disgwyliad oes adeg geni, mae'r bwrdd iechyd yn perfformio'n well na chyfartaledd Cymru.

First Minister, in order to improve health outcomes it is vital that people can access vital health services. Sadly, the latest grades from the sentinel stroke national audit programme show that there need to be some serious improvements in stroke care in the Hywel Dda University Health Board area. Rehabilitation services like physiotherapy, occupational therapy and speech and language therapy are vital for stroke survivors to make the best possible recovery, and yet the latest grades show that services have indeed worsened in Pembrokeshire. So, First Minister, given the importance of getting stroke services and support right, can you tell us what the Welsh Government is doing urgently to improve stroke services and care for patients in Preseli Pembrokeshire?

Prif Weinidog, er mwyn gwella canlyniadau iechyd, mae'n hanfodol bod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau iechyd hanfodol. Yn anffodus, mae'r graddau diweddaraf o'r rhaglen archwilio genedlaethol ar gyfer strôc sentinel yn dangos bod angen rhai gwelliannau difrifol mewn gofal strôc yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Mae gwasanaethau adsefydlu fel ffisiotherapi, therapi galwedigaethol a therapi lleferydd ac iaith yn hanfodol er mwyn i oroeswyr strôc wella yn y ffordd orau bosibl, ac eto mae'r graddau diweddaraf yn dangos bod gwasanaethau wedi gwaethygu yn sir Benfro. Felly, Prif Weinidog, o ystyried pwysigrwydd cael gwasanaethau strôc a chefnogaeth yn iawn, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar frys i wella gwasanaethau strôc a gofal i gleifion ym Mhreseli Sir Benfro?

I agree about the importance of stroke care services. It’s why we have had national leads in place for stroke care and why we will continue to work with the local health board to make sure that the reports set out in the national audit are attended to properly. But I just return to where I started, Llywydd: in terms of health outcomes, including outcomes for events such as stroke, the local health board, and Pembrokeshire in particular, outperforms the rest of Wales. So, Pembrokeshire has lower smoking rates than Wales, lower obesity rates than Wales, it has better life expectancy for men and for women, and it has a better healthy life expectancy. That means that the underlying causes that actually have far more to do with health outcomes than services themselves are on the side of that local population. Then, they need the services in the way that Paul Davies has said, to make sure that, when things do go wrong, they know that there will be the help necessary for them to have as fast and effective a recovery from strokes as would be possible. 

Rwy'n cytuno ynghylch pwysigrwydd gwasanaethau gofal strôc. Dyna pam y mae gennym arweinwyr cenedlaethol ar gyfer gofal strôc a pham y byddwn yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd lleol i sicrhau bod yr adroddiadau a nodir yn yr archwiliad cenedlaethol yn cael sylw priodol. Ond rydw i'n dychwelyd i'r man lle dechreuais i, Llywydd: o ran canlyniadau iechyd, gan gynnwys canlyniadau ar gyfer digwyddiadau fel strôc, y bwrdd iechyd lleol, ac mae sir Benfro yn benodol, yn perfformio'n well na gweddill Cymru. Felly, mae gan sir Benfro gyfraddau ysmygu is na Chymru, cyfraddau gordewdra is na Chymru, mae ganddi ddisgwyliad oes gwell i ddynion a menywod, ac mae ganddi ddisgwyliad oes iachach gwell. Mae hynny'n golygu bod yr achosion sylfaenol sydd â llawer mwy i'w wneud mewn gwirionedd â chanlyniadau iechyd na'r gwasanaethau eu hunain ar ochr y boblogaeth leol honno. Yna, mae angen y gwasanaethau arnynt yn y ffordd y mae Paul Davies wedi'i ddweud, i wneud yn siŵr, pan fydd pethau'n mynd o chwith, eu bod yn gwybod y bydd y cymorth ar gael sy'n angenrheidiol ar gyfer adferiad ar ôl strôc sydd mor gyflym ac effeithiol â phosibl. 

14:30

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Samuel Kurtz. 

And finally, question 8, Samuel Kurtz. 

Cefnogi Twf Busnesau
Supporting Business Growth

8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gefnogi twf busnesau yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ59504

8. What action is the Welsh Government taking to support business growth in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ59504

Llywydd, investment in skills, infrastructure and emerging industries form the bedrock of Welsh Government support for the business growth in the Member’s constituency. The recent successful Celtic free-port bid is an example of that approach in action. 

Llywydd, mae buddsoddi mewn sgiliau, seilwaith a diwydiannau sy'n datblygu yn ffurfio sylfaen cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer twf busnes yn etholaeth yr Aelod. Mae'r cais porthladd rhydd Celtaidd llwyddiannus diweddar yn enghraifft o'r dull gweithredu hwnnw ar waith. 

Diolch am eich ateb, Brif Weinidog. 

Thank you for your answer, First Minister. 

I have recently been contacted by a manufacturing company in my constituency that has a unique opportunity to double its workforce in a short period of time, driven by the product that it manufactures and its relationship with the Ministry of Defence. They would require infrastructure investment and building expansion too to fully capitalise on this opportunity. While they are excited by this opportunity, they remain concerned that any help available through Business Wales or the Welsh Government will take too long to access, or too long to deliver. 

First Minister, what guarantees can you give this company that Welsh Government support will operate in a timely and responsive manner, given the tight deadlines that commercial businesses operate within? Diolch, Llywydd. 

Yn ddiweddar, mae cwmni gweithgynhyrchu yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi, ac mae ganddo gyfle unigryw i ddyblu ei weithlu mewn cyfnod byr, wedi'i ysgogi gan y cynnyrch y mae'n ei gynhyrchu a'i berthynas â'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Byddai angen buddsoddiad seilwaith arnyn nhw ac ehangu adeiladau hefyd er mwyn manteisio'n llawn ar y cyfle hwn. Er eu bod yn teimlo'n gyffrous ynghylch y cyfle hwn, maen nhw'n parhau i bryderu y bydd cael gafael ar unrhyw gymorth sydd ar gael drwy Busnes Cymru neu Lywodraeth Cymru yn cymryd gormod o amser, neu'n cymryd gormod o amser i'w ddarparu. 

Prif Weinidog, pa warantau allwch chi eu rhoi i'r cwmni hwn y bydd cymorth Llywodraeth Cymru yn gweithredu mewn modd amserol ac ymatebol, o ystyried y terfynau amser tynn y mae busnesau masnachol yn gweithredu ynddynt? Diolch, Llywydd. 

Well, my advice to the company is simple, Llywydd—it's to get on with contacting Business Wales as fast as they can, to make sure it provides the best possible information, as quickly as it can. And, then, I know that the people on the ground who do this work on behalf of the Welsh Government will want to make sure that, whatever help is possible will be delivered to the company in as timely a way as possible. 

Wel, fy nghyngor i'r cwmni yn syml, Llywydd, yw bwrw ati i gysylltu â Busnes Cymru mor gyflym â phosibl, i wneud yn siŵr ei fod yn darparu'r wybodaeth orau bosibl, cyn gynted ag y gall. Ac yna, rwy'n gwybod y bydd y bobl ar lawr gwlad sy'n gwneud y gwaith hwn ar ran Llywodraeth Cymru eisiau sicrhau y bydd pa bynnag gymorth sy'n bosibl yn cael ei ddarparu i'r cwmni mewn modd mor amserol â phosibl. 

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Diolch i'r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths. 

Thank you, First Minister. The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement—Lesley Griffiths. 

Member
Lesley Griffiths 14:32:31
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. The statement on the national care service expert group report's implementation plan has been postponed. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar gynllun gweithredu adroddiad grŵp arbenigol y gwasanaeth gofal cenedlaethol wedi'i ohirio. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Trefnydd, I'd like to request a written statement from the Deputy Minister with responsibility for the armed forces in Wales on the Welsh Government's support for service children in the education system. You may be aware that Ysgol Pen y Bryn in Colwyn Bay in my own constituency was recently given a silver award as part of the Supporting Service Children in Education in Wales's fantastic armed forces' friendly schools initiative, which, of course, encourages schools to embed very good practice for supporting service children, to create a positive environment for service children to share their experiences and to encourage schools to become more engaged with their local armed forces community. I know that you'll want to join me in congratulating Ysgol Pen y Bryn; it was the first school in Wales to get this prestigious award. But I think we'd all like to know what further work the Welsh Government can do to promote that particular scheme in other schools across Wales.

And, in addition, I note that the First Minister is going to be making a statement on international relations in a few weeks' time on 13 June. I have to say that I was troubled yesterday to receive an e-mail inviting Members of the Senedd to attend a meeting of the cross-party group on Wales International, focusing on—and I quote—'Wales and Vietnam—a success story'. Now, it appears to want to celebrate Wales's international links with Vietnam, but may I remind everybody in this Chamber that Vietnam is a communist police state that persecutes religious minorities, has a dreadful human rights record, and serious limitations on people's liberties and freedom of speech? Any and all communications between Wales and Vietnam should be constructive, but also critical, drawing attention to these facts, and I think it's a horrific mistake to praise our relationship with Vietnam as a success story while these issues persist. 

I'd be grateful, Trefnydd, if you could give assurances that the First Minister will address some of these concerns in his statement on 13 June. 

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog yng Nghymru ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i blant y lluoedd arfog yn y system addysg. Efallai eich bod yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn ym Mae Colwyn yn fy etholaeth i fy hun wedi derbyn gwobr arian yn ddiweddar fel rhan o fenter wych ysgolion sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn annog ysgolion i ymwreiddio arferion da iawn ar gyfer cefnogi plant y lluoedd arfog, i greu amgylchedd cadarnhaol i blant y lluoedd arfog rannu eu profiadau ac annog ysgolion i ymgysylltu mwy â chymuned y lluoedd arfog leol. Gwn y byddwch am ymuno â mi i longyfarch Ysgol Pen-y-Bryn; hon oedd yr ysgol gyntaf yng Nghymru i ennill y wobr glodfawr hon. Ond rwy'n credu y byddem ni i gyd yn hoffi gwybod pa waith pellach y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo'r cynllun penodol hwnnw mewn ysgolion eraill ledled Cymru.

Ac yn ogystal â hynny, nodaf y bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar gysylltiadau rhyngwladol ymhen ychydig wythnosau ar 13 Mehefin. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy nghythruddo ddoe ar ôl cael e-bost yn gwahodd Aelodau o'r Senedd i gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar Undeb Cymru a'r Byd, gan ganolbwyntio ar—a dyfynnaf—'Cymru a Fietnam—stori lwyddiant'. Nawr, mae'n ymddangos ei fod eisiau dathlu cysylltiadau rhyngwladol Cymru â Fietnam, ond a gaf i atgoffa pawb yn y Siambr hon fod Fietnam yn wladwriaeth heddlu gomiwnyddol sy'n erlid lleiafrifoedd crefyddol, sydd â hanes hawliau dynol ofnadwy, a chyfyngiadau difrifol ar ryddid pobl a rhyddid i lefaru? Dylai unrhyw gyfathrebu rhwng Cymru a Fietnam fod yn adeiladol, ond hefyd yn feirniadol, gan dynnu sylw at y ffeithiau hyn, ac rwy'n credu ei bod yn gamgymeriad erchyll i ganmol ein perthynas â Fietnam fel stori lwyddiant tra bod y materion hyn yn parhau.

Byddwn yn ddiolchgar, Trefnydd, pe gallech roi sicrwydd y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hyn yn ei ddatganiad ar 13 Mehefin. 

Thank you. I wasn't aware that Ysgol Pen y Bryn had won a silver award, but very well done to them, and to be the first in Wales is a great accolade. As you know, the Deputy Minister for Social Partnership makes regular statements in relation to our armed forces, and I'll certainly see if she can encompass that in her next statement.

With regard to your second point, the reason for that is that the ambassador for Vietnam will be in the Senedd on that day. I think that invitation came about following the First Minister meeting the President—

Diolch. Doeddwn i ddim yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn wedi ennill gwobr arian, ond da iawn nhw, ac mae bod y gyntaf yng Nghymru yn anrhydedd mawr. Fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiadau rheolaidd mewn cysylltiad â'n lluoedd arfog, ac yn sicr byddaf yn gweld a all gynnwys hynny yn ei datganiad nesaf. 

O ran eich ail bwynt, y rheswm am hynny yw y bydd llysgennad Fietnam yn y Senedd ar y diwrnod hwnnw. Rwy'n credu i'r gwahoddiad hwnnw ddigwydd yn dilyn cyfarfod rhwng y Prif Weinidog ag Arlywydd—

14:35

The Prime Minister.

Y Prif Weinidog.

—the Prime Minister, sorry, of Vietnam, back in the Conference of the Parties, along with the previous one but two Prime Ministers, Boris Johnson.

—y Prif Weinidog, mae'n ddrwg gennyf i, o Fietnam, nôl yng Nghynhadledd y Pleidiau, ynghyd â'r Prif Weinidog blaenorol ond dau, Boris Johnson.

A few weeks ago, Merthyr council rejected an application for the Ffos-y-Frân opencast coal mine to continue operating, to the relief of climate campaigners. But drone footage and photographs have shown that coal mining has continued in that area, in spite of the absence of planning permission. Now, I understand that the Welsh Government has said that responsibility for this lies with the council, but campaigners have contacted me in disbelief that the council hasn't enforced their decision. Coal mining has continued, in direct contravention of the council, of the climate crisis, and the wishes of nearby residents. Coal Action Network wrote to me and others last week, pointing out that the failure to stop this illicit activity had, by last week, resulted in 270,000 extra tonnes of coal being mined, adding 840,000 tonnes of carbon dioxide to our climate crisis. And those figures will have kept creeping up in the days since. So, could a statement please set out what the Welsh Government will do to exercise its own powers to stop this coal mining, because the company seems intent on ignoring what the local authority has told them?

Ychydig wythnosau yn ôl, gwrthododd cyngor Merthyr gais i bwll glo brig Ffos-y-Frân barhau i weithredu, er rhyddhad ymgyrchwyr hinsawdd. Ond mae lluniau a ffotograffau drôn wedi dangos bod cloddio glo wedi parhau yn yr ardal honno, er gwaethaf absenoldeb caniatâd cynllunio. Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi dweud mai'r cyngor sy'n gyfrifol am hyn, ond mae ymgyrchwyr wedi cysylltu â mi mewn anghrediniaeth nad yw'r cyngor wedi gorfodi eu penderfyniad. Mae cloddio am lo wedi parhau, yn gwbl groes i'r cyngor, i'r argyfwng hinsawdd, a dymuniadau trigolion cyfagos. Ysgrifennodd y Rhwydwaith Gweithredu Glo ataf fi ac eraill yr wythnos diwethaf, gan dynnu sylw at y ffaith bod y methiant i atal y gweithgaredd anghyfreithlon hwn, erbyn yr wythnos diwethaf, wedi arwain at gloddio 270,000 tunnell ychwanegol o lo, gan ychwanegu 840,000 tunnell o garbon deuocsid at ein hargyfwng hinsawdd. A bydd y ffigurau hynny wedi parhau i gynyddu'n araf deg yn y dyddiau ers hynny. Felly, a allai datganiad nodi'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i arfer ei phwerau ei hun i atal y cloddio glo hwn, oherwydd mae'r cwmni'n ymddangos yn benderfynol o anwybyddu'r hyn y mae'r awdurdod lleol wedi'i ddweud wrthyn nhw?

Thank you. We have received allegations that the operator is still coaling, but I do think, from what's been assessed, the allegations seem to be based on members of the public observing coal being transported from the site, rather than evidence of excavations. Plans are not ongoing for the planning application there, as you say, it was refused at committee by Merthyr Tydfil County Borough Council last month, in line with officer recommendations. And the operator doesn't have the option of appealing the decision; obviously, that decision would be for the determination of Welsh Ministers, so I can't say any more.

Diolch. Rydyn ni wedi derbyn honiadau bod y gweithredwr yn dal i gloddio am lo, ond rwy'n credu, o'r hyn sydd wedi'i asesu, mae i'w weld bod yr honiadau'n seiliedig ar aelodau'r cyhoedd yn gweld glo yn cael ei gludo o'r safle, yn hytrach na thystiolaeth o lo yn cael ei gloddio. Nid yw cynlluniau'n mynd rhagddyn nhw ar gyfer y cais cynllunio yno, fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd ei wrthod yn y pwyllgor gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful fis diwethaf, yn unol ag argymhellion swyddogion. Ac nid oes gan y gweithredwr y dewis o apelio yn erbyn y penderfyniad; yn amlwg, byddai'r penderfyniad hwnnw ar gyfer Gweinidogion Cymru, felly ni allaf ddweud rhagor.

I want to ask for two Government statements. The first is a Government statement on providing an update on the devolution of the aggregate levy. The Silk report on financial devolution recommended the partial devolution of income tax, the devolution of stamp duty, and landfill disposals tax, which have happened. It also recommended the devolution of the aggregate levy, which was stopped by the European Union. Now that we are not subject to European Union rules, what progress is being made in devolving the aggregate levy?

I'm also requesting an update on the Swansea bay and west Wales metro. I'm aware that studies with Welsh Government and local authorities are taking place, to develop plans to provide better connectivity within south-west Wales, and the potential of a faster service between west and south Wales. Can the Government provide a progress report on this project? I speak as somebody who comes from Swansea; we seem to hear an awful lot about the north Wales metro, an awful lot about the south Wales metro, based upon Cardiff, but there seems to be almost complete silence on the Swansea and west Wales metro.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Y cyntaf yw datganiad gan y Llywodraeth ar roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli'r ardoll agregau. Gwnaeth adroddiad Silk ar ddatganoli ariannol argymell datganoli treth incwm yn rhannol, datganoli treth stamp, a threth gwarediadau tirlenwi, sydd wedi digwydd. Argymhellodd hefyd ddatganoli'r ardoll agregau, y rhoddodd yr Undeb Ewropeaidd derfyn arni. Nawr nad ydyn ni'n ddarostyngedig i reolau'r Undeb Ewropeaidd, pa gynnydd sy'n cael ei wneud i ddatganoli'r ardoll agregau?

Rwyf i hefyd yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar fetro bae Abertawe a gorllewin Cymru. Rwy'n ymwybodol bod astudiaethau gyda Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn cael eu cynnal, i ddatblygu cynlluniau i roi gwell cysylltedd yn ne-orllewin Cymru, a photensial gwasanaeth cyflymach rhwng y gorllewin a'r de. A all y Llywodraeth ddarparu adroddiad cynnydd ar y prosiect hwn? Rwy'n siarad fel rhywun sy'n dod o Abertawe; mae'n ymddangos ein bod ni'n clywed llawer iawn am fetro gogledd Cymru, llawer iawn am fetro de Cymru, wedi'i leoli ar Gaerdydd, ond mae'n ymddangos bod bron distawrwydd llwyr ar fetro Abertawe a gorllewin Cymru.

Thank you. I think you asked me a question a few months ago—probably about three months ago—around the aggregate levy and the devolution of that. I don't think there's been a huge amount to update you on since that time. As you say, aggregates are a valuable Welsh natural resource, and we absolutely recognise that the devolution of the aggregates levy could be beneficial to both our fiscal and our environmental aims. So, we do continue to be open to further conversations with the UK Government on possible devolution of the levy, recognising that there are a number of key issues that I think have to be considered—in particular, the potential cross-border and block grant impacts that could arise from the devolution of that levy. We're also really interested to learn from the Scottish Government's experience, as they move forward in their approach to developing a devolution of Scottish aggregates levy, so we can apply that learning to our future considerations.

In relation to your second point, on the west Wales metro, our regional transport support will change the way that we travel. The Deputy Minister is obviously working to create a very modern, sustainable rail, bus, cycling and walking network to create a range of different parts of the transport network. And I know that that is going to be playing a critical role as we move forward with our regional metro—as you mentioned, obviously, the north Wales metro and the south Wales metro. And obviously, each region has very different needs, dependent on their rurality and geography.

Diolch. Rwy'n credu y gwnaethoch chi ofyn cwestiwn i mi ychydig fisoedd yn ôl—tua thri mis yn ôl mae'n debyg—ynghylch yr ardoll agregau a datganoli hynny. Dydw i ddim yn credu bod llawer iawn i'ch diweddaru chi arno ers hynny. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae agregau yn adnodd naturiol gwerthfawr yng Nghymru, ac rydyn ni'n cydnabod yn llwyr y gallai datganoli'r ardoll agregau fod o fudd i'n nodau cyllidol a'n hamcanion amgylcheddol. Felly, rydyn ni'n parhau i fod yn agored i sgyrsiau eraill gyda Llywodraeth y DU ar ddatganoli posibl yr ardoll, gan gydnabod bod nifer o faterion allweddol yr wyf i'n credu y mae'n rhaid eu hystyried—yn benodol, yr effeithiau posibl ar grantiau trawsffiniol a grantiau bloc a allai godi o ddatganoli'r ardoll honno. Mae gennym ni ddiddordeb mawr hefyd i ddysgu o brofiad Llywodraeth yr Alban, wrth iddyn nhw symud ymlaen yn eu dull o ddatblygu datganoli ardoll agregau'r Alban, felly gallwn ni gymhwyso'r dysgu hwnnw i'n hystyriaethau ni yn y dyfodol.

O ran eich ail bwynt, ar fetro gorllewin Cymru, bydd ein cefnogaeth i drafnidiaeth ranbarthol yn newid y ffordd yr ydyn ni'n teithio. Mae'r Dirprwy Weinidog yn amlwg yn gweithio i greu rhwydwaith rheilffyrdd, bysiau, beicio a cherdded modern a chynaliadwy iawn i greu amrywiaeth o wahanol rannau o'r rhwydwaith trafnidiaeth. Ac rwy'n gwybod y bydd hynny'n chwarae rhan hanfodol wrth i ni fwrw ymlaen gyda'n metro rhanbarthol—fel y sonioch chi, yn amlwg, metro gogledd Cymru a metro de Cymru. Ac yn amlwg, mae gan bob rhanbarth anghenion gwahanol iawn, yn dibynnu ar ei natur wledig a'i ddaearyddiaeth.

I call for two statements. Firstly, a statement from the health Minister, on diagnoses of coeliac disease. This is actually Coeliac Disease Awareness Week, 15-21 May, and coeliac disease is a serious lifelong illness, when the body's immune system attacks its own tissues when gluten is eaten. In a written answer I received from the health Minister, today, she states that the Welsh Government has no plans to develop a specific pathway for coeliac disease at this time in Wales, but that she expects all health boards to take full account of the National Institute for Health and Care Excellence's clinical guidelines in the planning and delivery of services.

One in 100 people have coeliac disease and they need to know what steps the Welsh Government is taking to tackle the challenge of under-diagnosis of coeliac disease in Wales and, in doing so, enable the more than 200,000 people across the nation, as yet undiagnosed, to get the answer they deserve, and what plans the Welsh Government has to reduce the 13 years it currently takes an adult in Wales, from the onset of symptoms, to receive a diagnosis of coeliac disease. I call for a statement accordingly. 

Finally, I call for a statement from the Deputy Minister for Climate Change on the Wrexham-Bidston rail line. The Wrexham-Bidston Rail Users’ Association committee issued a statement, after meeting on Friday, 24 March, and unanimously agreed that something

'has to change as TfW appears incapable of delivering an acceptable service on the Wrexham-Bidston line'.

They added that: 

'This Association is not alone in voicing its criticism; other Rail User Groups have the same concerns about this operator’s incompetence'.

I'm quoting. And that:

'There is already a chorus of voices saying that the Wrexham-Bidston line should be transferred to another operator...with a better focus on the Mersey-Dee region',

and that

'the Welsh Government should instigate an independent review of TfW to determine where the root cause of the problems lie and what needs to be done to rectify the situation'.

And they said that, with Transport for Wales running its first class 230 battery-diesel hybrid train in passenger services on the Wrexham-Bidston Borderlands line, the maintenance plan is based on having just two trains in service, increasing to three in the medium term, and that it will be a significant waste of public money if all five class 230s do not enter service rotating with four in service and one out in maintenance at standby. I therefore call for a statement on that matter also. Thank you. 

Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, datganiad gan y Gweinidog iechyd, ar ddiagnosis clefyd seliag. Hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Clefyd Seliag, 15-21 Mai, ac mae clefyd seliag yn salwch gydol oes difrifol, pan fydd system imiwnedd y corff yn ymosod ar ei feinweoedd ei hun pan gaiff glwten ei fwyta. Mewn ateb ysgrifenedig y gwnes i ei gael gan y Gweinidog iechyd, heddiw, mae'n dweud nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ddatblygu llwybr penodol ar gyfer clefyd seliag ar hyn o bryd yng Nghymru, ond ei bod yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ystyried canllawiau clinigol y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wrth gynllunio a darparu gwasanaethau.

Mae gan un o bob 100 person glefyd seliag ac mae angen iddyn nhw wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â her tan-ddiagnosis clefyd seliag yng Nghymru ac, wrth wneud hynny, galluogi'r mwy na 200,000 o bobl ledled y wlad, sydd hyd yn hyn heb ddiagnosis, i gael yr ateb y maen nhw'n ei haeddu, a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i leihau'r 13 mlynedd y mae'n ei gymryd ar hyn o bryd i oedolyn yng Nghymru, o gychwyn y symptomau, i gael diagnosis o glefyd seliag. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny. 

Yn olaf, rwy'n galw am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar reilffordd Wrecsam-Bidston. Cyhoeddodd pwyllgor Cymdeithas Defnyddwyr Rheilffordd Wrecsam-Bidston ddatganiad ar ôl cyfarfod ddydd Gwener, 24 Mawrth, gan gytuno yn unfrydol fod rhywbeth

'yn gorfod newid gan ei bod yn ymddangos nad yw Trafnidiaeth Cymru yn gallu darparu gwasanaeth derbyniol ar lein Wrecsam-Bidston'.

Ychwanegon nhw:

'Nid yw'r Gymdeithas hon ar ei phen ei hun wrth leisio ei beirniadaeth; mae gan grwpiau defnyddwyr rheilffyrdd eraill yr un pryderon am analluogrwydd y gweithredwr hwn'.

Rwy'n dyfynnu. A bod:

'Eisoes côr o leisiau yn dweud y dylai rheilffordd Wrecsam-Bidston gael ei throsglwyddo i weithredwr arall... gyda gwell pwyslais ar ranbarth Merswy-Dyfrdwy',

Ac y

'dylai Llywodraeth Cymru gychwyn adolygiad annibynnol o Trafnidiaeth Cymru i benderfynu ble mae gwraidd y problemau a beth sydd angen ei wneud i gywiro'r sefyllfa'.

A gwnaethon nhw ddweud, gyda Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu ei drên hybrid batri-disel dosbarth 230 cyntaf i wasanaethu teithwyr ar reilffordd y Gororau Wrecsam-Bidston, mae'r cynllun cynnal a chadw yn seiliedig ar gael dim ond dau drên mewn gwasanaeth, gan gynyddu i dri yn y tymor canolig, a bydd yn wastraff arian cyhoeddus sylweddol os na fydd pob un o'r pum trên dosbarth 230 yn cael eu defnyddio ac yn cylchdroi gyda phedwar mewn gwasanaeth ac un yn segur mewn gwaith cynnal a chadw wrth gefn. Felly, rwy'n galw am ddatganiad ar y mater hwnnw hefyd. Diolch. 

14:40

Thank you. I'm grateful to the Member for raising the fact that it's Coeliac UK's awareness week. It is a disease that affects, as you say, a great many people, and I'm very pleased that you've had an answer to your question today from the Minister for Health and Social Services. I think it's good to be reminded that many of our constituents do suffer from coeliac, and I thank Coeliac UK for having this awareness week this week. 

In relation to the Wrexham to Bidston line, there have clearly been some major issues. I'm sure you've seen the many buses parked outside Wrexham general station, as have I, but I'm very pleased that Transport for Wales now do have their new class 230 trains on the line, and I hope those difficulties now have been rectified. 

Diolch. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi'r ffaith ei bod hi'n wythnos ymwybyddiaeth Coeliac UK. Mae'n glefyd sy'n effeithio, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ar lawer iawn o bobl, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cael ateb i'ch cwestiwn heddiw gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod hi'n dda cael ein hatgoffa bod llawer o'n hetholwyr yn dioddef o glefyd seliag, ac rwy'n diolch i Coeliac UK am gael yr wythnos ymwybyddiaeth hon yr wythnos hon. 

O ran rheilffordd Wrecsam i Bidston, mae'n amlwg bod rhai problemau mawr wedi bod. Rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y nifer fawr o fysiau sydd wedi'u parcio y tu allan i orsaf gyffredinol Wrecsam, fel yr wyf innau, ond rwy'n falch iawn bod gan Trafnidiaeth Cymru eu trenau dosbarth 230 newydd ar y lein nawr, a gobeithiaf fod yr anawsterau hynny wedi'u datrys nawr. 

Trefnydd, today, Chwarae Teg launched their report on the working experiences of women over 50 in Wales. The report reveals that too many women over 50 felt invisible, overlooked by employers, Government and society. Additionally, the report discloses that many women in this age group face barriers to remaining in work and experience disadvantage and discrimination within work. Caring responsibilities are preventing women over 40 from progressing their careers, and the menopause affects many women's ability to work, with 27 per cent of women having taken time off due to menopause symptoms, but fewer than half had told their manager the real reason for their absence. The gender pay gap also widens with age, reaching 21 per cent for women aged 50 to 59. As I'm sure you'll agree, these findings highlight the need for more work to be done by the Welsh Government in reducing the discrimination that women over 50 face in the workplace. So, I'd like to ask for a statement, please, regarding an update on Welsh Government's strategies to help combat this issue.  

Trefnydd, heddiw, lansiodd Chwarae Teg eu hadroddiad ar brofiadau gwaith menywod dros 50 oed yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn datgelu bod gormod o fenywod dros 50 oed yn teimlo'n anweledig, wedi'u hanwybyddu gan gyflogwyr, y Llywodraeth a chymdeithas. Yn ogystal, mae'r adroddiad yn datgelu bod llawer o fenywod yn y grŵp oedran hwn yn wynebu rhwystrau i aros mewn gwaith ac yn wynebu anfantais a gwahaniaethu yn y gwaith. Mae cyfrifoldebau gofalu yn atal menywod dros 40 oed rhag datblygu eu gyrfaoedd, ac mae'r menopos yn effeithio ar allu llawer o fenywod i weithio, gyda 27 y cant o fenywod wedi cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith oherwydd symptomau'r menopos, ond roedd llai na hanner wedi dweud wrth eu rheolwr y gwir reswm am eu habsenoldeb. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau hefyd yn ehangu gydag oedran, gan gyrraedd 21 y cant ar gyfer menywod 50 i 59 oed. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, mae'r canfyddiadau hyn yn amlygu'r angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy o waith i leihau'r gwahaniaethu y mae menywod dros 50 oed yn ei wynebu yn y gweithle. Felly, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch yr wybodaeth ddiweddaraf ar strategaethau Llywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn.  

Thank you. We are working very hard to create a more equal and prosperous Wales, where everyone has got an opportunity to play their full part in our economy and our society. And supporting older workers to stay in work does offer employers, I think, a rich source of talent and experience, and provides a catalyst for a much more inclusive workplace overall. You raised a very important point, I think, about caring responsibility. Older people are much more likely to have caring responsibilities, and that's why I think it really is important to have flexibility in the workplace, as a means of attracting people to that workplace but also of retaining employees there as well.

Again, I think the point you raised around the menopause is really important, and I know that, in the Welsh Government, we've recently identified a menopause champion to make sure that that subject is discussed at an official level, but there's also ministerial input as well.

Diolch. Rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i greu Cymru fwy cyfartal a ffyniannus, lle mae pawb wedi cael cyfle i chwarae eu rhan lawn yn ein heconomi a'n cymdeithas. Ac mae cefnogi gweithwyr hŷn i aros mewn gwaith yn cynnig ffynhonnell gyfoethog o dalent a phrofiad i gyflogwyr, rwy'n credu, ac yn darparu catalydd ar gyfer gweithle llawer mwy cynhwysol yn gyffredinol. Gwnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynglŷn â chyfrifoldeb gofalu. Mae pobl hŷn yn llawer mwy tebygol o fod â chyfrifoldebau gofalu, a dyna pam rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cael hyblygrwydd yn y gweithle, fel ffordd o ddenu pobl i'r gweithle hwnnw ond hefyd o gadw gweithwyr yno hefyd.

Unwaith eto, rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch chi ei godi ynghylch y menopos yn bwysig iawn, ac rwy'n gwybod, yn Llywodraeth Cymru, ein bod ni wedi nodi hyrwyddwr menopos yn ddiweddar i sicrhau bod y pwnc hwnnw'n cael ei drafod ar lefel swyddogol, ond mae mewnbwn gweinidogol hefyd.

14:45

Trefnydd, you will be aware of recent calls from the European Students' Union for the UK to rejoin Erasmus+. The union described the decision to leave the scheme as 'foolish and self-destructive', and I know that the Welsh Government has also condemned the decision that is bad for Welsh students and bad for Welsh universities. I'd welcome a statement from the Welsh Government setting out its continued support for the UK to rejoin Erasmus+ and, also, how Taith can be used to bridge the gap for Welsh learners in the meantime.

Secondly, I continue to be concerned about the numbers of children and young people using e-cigarettes and vapes. I know that both the Welsh Government's smoke-free strategy and the tobacco control delivery plan talk about working with children and young people to help them remain smoke free and better understand the role that e-cigarettes play, but please could we have an update from Ministers on this important work?

Trefnydd, byddwch chi'n ymwybodol o alwadau diweddar gan Undeb Myfyrwyr Ewrop i'r DU ailymuno ag Erasmus+. Disgrifiodd yr undeb y penderfyniad i adael y cynllun fel un 'ffôl a hunanddinistriol', a gwn fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi condemnio'r penderfyniad sy'n wael i fyfyrwyr Cymru ac yn wael i brifysgolion Cymru. Byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn nodi ei chefnogaeth barhaus i'r DU ailymuno ag Erasmus+ a hefyd, sut y mae modd defnyddio Taith i bontio'r bwlch i ddysgwyr Cymraeg yn y cyfamser.

Yn ail, rwy'n parhau i bryderu am nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n defnyddio e-sigaréts ac yn fêpio. Gwn fod strategaeth ddi-fwg Llywodraeth Cymru a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco yn sôn am weithio gyda phlant a phobl ifanc i'w helpu i aros yn ddi-fwg a deall yn well y rhan y mae e-sigaréts yn ei chwarae, ond a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidogion ar y gwaith pwysig hwn?

Thank you. I think 'foolish', 'destructive' and 'very short-sighted' is a fair analysis of the UK Government's decision. It became very clear very quickly, I think, that they were absolutely entrenched in that decision to withdraw from Erasmus+. As you say, we now have Taith. The Welsh Government took very swift, I think, and decisive action to set up Taith and ensure young people in Wales continue to have life-changing international exchange experiences. Taith absolutely puts learners in Wales at the heart of the programme, with additional funding available for those from disadvantaged backgrounds, disabled people and those with additional learning needs. I just think it has gone from strength to strength. It's been there now for just over a year, and we've seen funding awarded to support almost 7,000 inward and outward mobility activities involving learners and staff from right across Wales and the globe.

You make a very important point, I think, around e-cigarettes and vapes. As you know, we do have our smoke-free Wales strategy and the tobacco control delivery plan. We are seeing smoking rates in children and young people falling, but, of course, we can't be complacent. The plan does set out the way we will take action to protect children and young people from second-hand smoke, for instance, as well as trying to denormalise smoking in our society, and I think that's where vapes do, unfortunately, normalise that. We published our new tobacco strategy, 'A smoke-free Wales', back in July of last year. Our ambition is for Wales to be smoke free by 2030, and that does set out three themes that will drive our actions, one of which is future generations. 'Towards a Smoke-free Wales' 2022-24 is the first two-year delivery plan, and that sets out the actions we'll take forward, and I will ask the Minister to bring forward a written statement.

Diolch. Rwy'n credu bod 'ffôl 'dinistriol' ac 'annoeth iawn' yn ddadansoddiad teg o benderfyniad Llywodraeth y DU. Daeth yn amlwg iawn yn gyflym iawn, rwy'n credu, ei bod wedi ymwreiddio'n llwyr yn y penderfyniad hwnnw i dynnu'n ôl o Erasmus +. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae gennym ni Taith. Cymerodd Llywodraeth Cymru gamau cyflym iawn, rwy'n credu, a phendant i sefydlu Taith a sicrhau bod pobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael profiadau cyfnewid rhyngwladol sy'n newid bywydau. Mae Taith yn rhoi dysgwyr yng Nghymru wrth wraidd y rhaglen yn llwyr, gyda chyllid ychwanegol ar gael i'r rhai o gefndiroedd difreintiedig, pobl anabl a'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol. Rydw i wir yn credu ei fod wedi mynd o nerth i nerth. Mae wedi bod yno ers ychydig dros flwyddyn, ac rydyn ni wedi gweld cyllid yn cael ei ddyfarnu i gefnogi bron i 7,000 o weithgareddau symudedd mewnol ac allanol sy'n cynnwys dysgwyr a staff o bob cwr o Gymru a'r byd.

Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynghylch e-sigaréts a fêpio. Fel y gwyddoch chi, mae gennym ni ein strategaeth Cymru ddi-fwg a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco. Rydyn ni'n gweld cyfraddau ysmygu plant a phobl ifanc yn gostwng, ond, wrth gwrs, ni allwn ni fod yn hunanfodlon. Mae'r cynllun yn nodi'r ffordd y byddwn ni'n gweithredu i amddiffyn plant a phobl ifanc rhag mwg ail-law, er enghraifft, yn ogystal â cheisio dadnormaleiddio ysmygu yn ein cymdeithas, ac rwy'n credu mai dyna lle mae fêpio yn anffodus yn normaleiddio hynny. Gwnaethom ni gyhoeddi ein strategaeth tybaco newydd, 'Cymru ddi-fwg', nôl ym mis Gorffennaf y llynedd. Ein huchelgais yw i Gymru fod yn ddi-fwg erbyn 2030, ac mae hynny'n nodi tair thema a fydd yn ysgogi ein gweithredoedd, ac un ohonyn nhw yw cenedlaethau'r dyfodol. 'Tuag at Gymru ddi-fwg' 2022-24 yw'r cynllun cyflawni dwy flynedd cyntaf, ac mae hynny'n nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd, a byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, could I request a statement from the Minister for Economy regarding the redevelopment of Baglan bay? The Welsh Government purchased the former BP Chemicals site from St Modwen at the beginning of the year, but there have been scant details of these plans. The land consists of around 900 acres, which includes parts of freehold interest in the Baglan Energy Park, which was acquired for £1.75 million. It is unclear what the Welsh Government's intentions for this site are, but given that Ministers now own part of the freehold for the energy park, and with the creation of the Celtic free port, I would hope that they plan to exploit the synergies between the two. The potential benefit from green hydrogen alone is enormous. Therefore, could I request an oral statement from the Minister for Economy outlining the Government's plan for Baglan bay? Thank you very much. 

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi ynghylch ailddatblygu bae Baglan? Prynodd Llywodraeth Cymru hen safle BP Chemicals o St Modwen ddechrau'r flwyddyn, ond ychydig iawn o fanylion sydd wedi bod am y cynlluniau hyn. Mae'r tir yn cynnwys tua 900 erw, sy'n cynnwys rhannau o fuddiant rhydd-ddaliadol ym Mharc Ynni Baglan, a gafodd eu caffael am £1.75 miliwn. Nid yw'n glir beth yw bwriad Llywodraeth Cymru ar gyfer y safle hwn, ond o gofio bod Gweinidogion nawr yn berchen ar ran o'r rhydd-ddaliad ar gyfer y parc ynni, a gyda chreu'r porthladd rhydd Celtaidd, byddwn i'n gobeithio eu bod yn bwriadu manteisio ar y berthynas rhwng y ddau. Mae'r budd posibl o hydrogen gwyrdd yn unig yn enfawr. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad llafar gan Weinidog yr Economi yn amlinellu cynllun y Llywodraeth ar gyfer bae Baglan? Diolch yn fawr iawn. 

Thank you. I will ask the Minister for Economy to bring forward a written statement at the most appropriate time. I'm not sure whether that will be before the summer recess, but I will certainly ask him to do so.

Diolch. Fe wnaf i ofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar yr adeg fwyaf priodol. Dydw i ddim yn siŵr a fydd hynny cyn toriad yr haf, ond yn sicr, fe wnaf i ofyn iddo wneud hynny.

Trefnydd, yn dilyn cyhoeddiad canllawiau statudol newydd addysg ddewisol yn y cartref drwy ddatganiad ysgrifenedig yr wythnos ddiwethaf, mae yna ddisgwyliad newydd bod yn rhaid i swyddogion awdurdodau lleol asesu addasrwydd y ddarpariaeth addysg mae pob plentyn sy'n cael ei addysgu yn y cartref yn derbyn. Yn ôl y canllawiau, mae angen i hyn gynnwys cyfarfod wyneb yn wyneb â'r plentyn neu berson ifanc a'i deulu, yn ogystal ag edrych ar amrywiaeth o ffynonellau tystiolaeth. Hoffwn ofyn am ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg yn egluro pa baratoi o ran y gweithlu sydd wedi ei wneud i sicrhau bod gan awdurdodau lleol bobl fedrus i ymgymryd â'r dasg gymhleth iawn hon o benderfynu a yw'r ddarpariaeth addysg gartref yn addas, a pha adnoddau ychwanegol sydd wedi eu dyrannu i roi'r cynlluniau statudol newydd hyn ar waith. Mae yna ddegau o e-byst wedi fy nghyrraedd ynglŷn â hyn, a dwi'n siŵr bod Aelodau eraill wedi eu derbyn nhw dros y dyddiau diwethaf, ac mae yna gymaint o bryder ymysg y gymuned hon. Dwi'n meddwl bod angen mwy o eglurder na datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, following the publication of new statutory guidance for elective home education through a written statement last week, there is a new expectation that local authority officers do have to assess the appropriateness of the education provision that every child taught at home receives. According to the guidance, this needs to include a face-to-face meeting with the child or young person and their family, as well as looking at a diversity of evidence sources. I'd like to ask for an oral statement from the education Minister explaining what preparations have been made in terms of the workforce to ensure that local authorities have skilled individuals to undertake this very complex task of deciding whether the home education provision is appropriate, and what additional resources have been allocated to implement these new statutory guidelines. I have had dozens of e-mails arriving about this, and I'm sure other Members will have also received e-mails over the last few days, and there is so much concern among this community. I do think we need greater clarity than a written statement can provide.

14:50

As you say, this was announced last week by the Minister for Education and the Welsh Language, and he remains committed to strengthening that support that is available to home educators, and £1.7 million has been provided to local authorities to support EHE. That funding is unique to Wales—I think that should be pointed out. Seeing and communicating with the child supports the rights of the child, and that helps local authorities fulfil their statutory duty. So, I think what those meetings will do, that you referred to, will be to provide an opportunity for the local authority to develop a positive relationship with families and allow home-educated children to be able to share their views on home education. The Minister is currently reviewing legal advice in respect of the database, for instance, and having a look at other options for the implementation, so I don't think a statement is appropriate at the current time.

Fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd hyn ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'n parhau i fod yn ymrwymedig i gryfhau'r cymorth hwnnw sydd ar gael i'r rhai sy'n addysgu yn y cartref, ac mae £1.7 miliwn wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol i gefnogi addysg ddewisol yn yn cartref. Mae'r cyllid hwnnw'n unigryw i Gymru—rwy'n credu y dylai hynny gael ei amlygu. Mae gweld a chyfathrebu â'r plentyn yn cefnogi hawliau'r plentyn, ac mae hynny'n helpu awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswydd statudol. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y bydd y cyfarfodydd hynny y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn ei wneud, fydd rhoi cyfle i'r awdurdod lleol ddatblygu perthynas gadarnhaol â theuluoedd a chaniatáu i blant sy'n cael eu haddysgu gartref allu rhannu eu barn ar addysg yn y cartref. Ar hyn o bryd mae'r Gweinidog yn adolygu cyngor cyfreithiol o ran y gronfa ddata, er enghraifft, ac yn ystyried dewisiadau eraill i'w gweithredu, felly nid wyf i'n credu bod datganiad yn briodol ar hyn o bryd.

There's been a lot of fanfare over the Prime Minister's farm-to-fork summit that's taking place in Downing Street today, and it is absolutely right that that should be taking place in light of Which?'s analysis of the doubling of basic foodstuffs—things like protein, like fish, meat and cheese, and vegetables, and even own-label budget items that most people on restricted incomes rely on from supermarkets to be able to afford to eat. So, I was very pleased to read in the Prime Minister's letter to farmers that there will be no chlorine-washed chicken and no hormone-treated beef on the UK market, not now, not ever—that's a really good and strong statement—but no mention of how the UK Government plans to address the fruit and vegetable supplies crisis that is gathering pace. Spain has announced a €2 billion investment in the crisis in southern Spain, but the European Commissioner for the environment has said this is probably far too little too late and that the drought disaster in Spain is likely to also impact on southern France, Italy and Germany as well. So, the likelihood of supplies of vegetables and fruit arriving in this country any time soon is really, really worrying. I just wondered if we could have a statement from you, Minister and Trefnydd, about how we are going to resolve what is a very serious situation.

Mae llawer o gyhoeddusrwydd wedi bod ynghylch uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc Prif Weinidog y DU sy'n cael ei chynnal yn Downing Street heddiw, ac mae'n hollol iawn bod honno'n ddigwydd yng ngoleuni dadansoddiad Which?o ddyblu pris bwydydd sylfaenol—pethau fel protein, fel pysgod, cig a chaws, a llysiau, a hyd yn oed eitemau pris rhesymol labeli eu hunain archfarchnadoedd, y mae'r rhan fwyaf o bobl ar incwm cyfyngedig yn dibynnu arnyn nhw i allu fforddio bwyta. Felly, roeddwn i'n falch iawn o ddarllen yn llythyr y Prif Weinidog at ffermwyr na fydd cyw iâr wedi'i olchi â chlorin a chig eidion wedi'i drin â hormonau ar werth yn y DU, nid nawr, nid byth—mae hynny'n ddatganiad da a chryf iawn—ond dim sôn am sut mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ymdrin â'r argyfwng cyflenwadau ffrwythau a llysiau sy'n cyflymu. Mae Sbaen wedi cyhoeddi buddsoddiad o €2 biliwn yn yr argyfwng yn ne Sbaen, ond mae Comisiynydd Ewropeaidd yr amgylchedd wedi dweud nad yw hyn yn ddigon ac y daw'n rhy hwyr yn ôl pob tebyg a bod y trychineb sychder yn Sbaen yn debygol o effeithio hefyd ar dde Ffrainc, yr Eidal a'r Almaen hefyd. Felly, mae'r tebygolrwydd y bydd cyflenwadau o lysiau a ffrwythau yn cyrraedd y wlad hon unrhyw bryd yn fuan, yn peri pryder mawr. Meddwl oeddwn i tybed a fyddai modd i ni gael datganiad gennych chi, Gweinidog a'r Trefnydd, ynglŷn â sut yr ydym ni'n mynd i ddatrys sefyllfa ddifrifol iawn.

Thank you. I was aware of the Prime Minister's farm-to-fork summit that was held at No. 10. I think it's probably just about finished. I wasn't invited, but he very graciously allowed one of my officials to attend. I did send a senior official, because I do think this is a really important topic. I'm always saying it has to be looked at across the UK. Food security, food supply are integral across the UK; we can't do it on our own, so I'll be very interested to hear the outcome of the summit.

You'll be very well aware, as we've had lots of conversations, Jenny Rathbone, around horticulture and what we're doing. But probably what I'll do is bring forward a written statement when I've had the opportunity to listen to my official, to hear what went on today, because it was a surprise that this summit was held today. But I am very pleased, and I was very pleased to hear the Prime Minister's comments that you referred to, because we certainly didn't get that assurance from his immediate couple of predecessors.

Diolch. Roeddwn i'n ymwybodol o uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc y Prif Weinidog a gafodd ei chynnal yn Rhif 10. Rwy'n credu ei bod ar fin gorffen. Ni chefais fy ngwahodd ond yn raslon iawn, gwnaeth ganiatáu i un o fy swyddogion fod yn bresennol. Anfonais i uwch swyddog, oherwydd rwy'n credu bod hwn yn bwnc pwysig iawn. Rwyf i bob amser yn dweud bod rhaid edrych arno ledled y Deyrnas Unedig. Mae diogelwch bwyd, cyflenwadau bwyd yn rhan annatod o'r Deyrnas Unedig; ni allwn ni ei wneud ar ein pen ein hunain, felly bydd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed canlyniad yr uwchgynhadledd.

Byddwch chi'n ymwybodol iawn, gan ein bod wedi cael llawer o sgyrsiau, Jenny Rathbone, am arddwriaeth a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ond mae'n debyg mai'r hyn y byddaf i'n ei wneud yw cyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fyddaf i wedi cael y cyfle i wrando ar fy swyddog, i glywed yr hyn a wnaeth ddigwydd heddiw, oherwydd roedd yn syndod bod yr uwchgynhadledd hon wedi'i chynnal heddiw. Ond rwy'n falch iawn, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed sylwadau'r Prif Weinidog y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, oherwydd yn sicr ni chawsom ni'r sicrwydd hwnnw gan ei ragflaenwyr uniongyrchol.

Could I ask for a statement from the Minister for Finance and Local Government this afternoon—I'm sure your ears are burning there, Minister—around the Rhyl Drift Park? I've been contacted by many constituents from the Rhyl area. It's an adventure playground that’s had to make way for sea defences on the prom, and, where we welcome sea defences in the area, it’s sadly made way; it was a popular adventure park in the area that attracted visitors, both near and far, as it had unique playing facilities and was enjoyed by many local children and children from further afield as well. I’ve set up a campaign as it’s become quite an issue in the town, and my petition’s received hundreds of signatures, really, and it’s attracted a lot of national media. I was contacted by The Guardian and also BBC Newsround, who’ve been interested in running a story, and I’m just seeking a Welsh Government response today on your view of the benefits of play for children in terms of their development in their early years, and also the benefits it gives for socialisation within communities and also their ability to develop more throughout their formative years. Also, will you join me in calling on the local authority to relocate the park to another area in the town?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol y prynhawn yma—rwy'n siŵr bod eich clustiau'n llosgi yn y fan yna, Gweinidog—ynghylch Parc Drifft y Rhyl? Mae llawer o etholwyr o ardal y Rhyl wedi cysylltu â mi. Mae'n faes chwarae antur y bu'n rhaid iddo fynd i wneud lle ar gyfer amddiffynfeydd môr ar y prom, ac er ein bod ni'n croesawu amddiffynfeydd môr yn yr ardal, yn anffodus mae wedi mynd; roedd yn barc antur poblogaidd yn yr ardal a oedd yn denu ymwelwyr, o bell ac agos, gan fod ganddo gyfleusterau chwarae unigryw yr oedd lawer o blant lleol a phant o bellach i ffwrdd hefyd yn eu mwynhau. Rwyf i wedi sefydlu ymgyrch gan ei bod wedi dod yn dipyn o broblem yn y dref, ac mae fy neiseb wedi cael cannoedd o lofnodion, mewn gwirionedd ac mae hi wedi denu llawer o'r cyfryngau cenedlaethol. Cysylltodd The Guardian a BBC Newsround â mi, sydd â diddordeb mewn defnyddio'r stori, a dim ond gofyn am ymateb gan Lywodraeth Cymru ydw i heddiw ar eich barn chi am fanteision chwarae i blant o ran eu datblygiad yn eu blynyddoedd cynnar, a hefyd y manteision y mae'n ei roi o ran cymdeithasu o fewn cymunedau a hefyd eu gallu i ddatblygu yn fwy drwy gydol eu blynyddoedd cynnar. Hefyd, a wnewch chi ymuno â mi i alw ar yr awdurdod lleol i adleoli'r parc i ardal arall yn y dref?

14:55

Well, I wasn’t aware of your petition around the park that you're referring to, and I don't think it would be for the Minister for Finance and Local Government. You asked a couple of questions, so if you're asking for a written statement around the importance of play for children, that would be for the Deputy Minister for Social Services. I think Wales has always put play right at the fore for our children; you only have to look at the foundation phase brought forward by Rhodri Morgan when he was First Minister to see how important play is for children.

Wel, nid oeddwn i'n ymwybodol o'ch deiseb ynghylch y parc yr ydych chi'n cyfeirio ato, ac nid wyf i'n credu y byddai ar gyfer y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gwnaethoch chi ofyn ychydig o gwestiynau, felly os ydych chi'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig am bwysigrwydd chwarae i blant, byddai hynny ar gyfer y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu bod Cymru bob amser wedi rhoi blaenoriaeth i chwarae ar gyfer ein plant; mae ond angen i chi ystyried y cyfnod sylfaen y gwnaeth Rhodri Morgan ei gyflwyno pan oedd yn Brif Weinidog i weld pa mor bwysig yw chwarae i blant.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, plis? Fel y gwyddoch chi, mae wythnos yma hefyd yn Wythnos Gweithredu Dementia, ac eleni y pwysigrwydd yw diagnosis amserol, a’r neges bwysig y mae nifer ohonom ni, yn anffodus, yn gallu cytuno â hi yw nad mynd yn hŷn ydy hyn, ond mynd yn sâl.

Trefnydd, could I ask for two statements, please? As you know, this week is Dementia Action Week, and this year the important thing is timely diagnosis, and the important message that many of us, unfortunately, are able to agree with is that this is not about getting old, but about getting ill.

'It's not called getting old, it's called getting ill'.

'Nid mynd yn hen y mae'n cael ei alw, ond mynd yn sâl'.

Mae ymchwil gan Gymdeithas Alzheimer’s Cymru yn awgrymu bod un o bob pum person yng Nghymru yn aros dros chwech mis cyn siarad â gweithiwr meddygol proffesiynol ynglŷn â’u pryderon am symptomau posibl dementia fydd ganddynt hwy neu berthynas iddyn nhw. Rŷn ni’n gwybod nawr fod cyffuriau yn arddangos arwyddion addawol iawn o arafu dirywiad sgiliau cof a meddwl os bydd diagnosis cynnar yn cael ei wneud. Felly, hoffwn i, Trefnydd, ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud i hyrwyddo diagnosis dementia cywir ac amserol.

Ac yn ail, Trefnydd, dros y penwythnos, roedd dros 100 o bobl yn fy rhanbarth yn gorymdeithio o Bentyrch i Rydlafar i ddangos pa mor anymarferol yw symud y feddygfa o Bentyrch i du fas i’r pentref. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig, plis, ar ganllawiau i awdurdodau iechyd ynglŷn ag ymgynghori â chymunedau cyn gwneud penderfyniad? Diolch yn fawr.

Research by Alzheimer’s Society Cymru suggests that one in five people in Wales waits for more than six months before talking to a professional health worker about their concerns about possible dementia symptoms that they or a relative might have. We now know that drugs do show very promising signs of slowing down the deterioration of memory and cognitive skills where early diagnosis is made. So, I’d like to ask for a statement from the health Minister about the work that the Welsh Government is doing to promote accurate and timely dementia diagnosis.

And secondly, Trefnydd, over the weekend, more than 100 people marched from Pentyrch to Rhydlafar to show how impractical it is to move the surgery from Pentyrch out of the village. Can we have a written statement, please, on guidance for health authorities on consultation with communities before taking decisions? Thank you very much.

It is indeed Dementia Action/Awareness Week, and, just looking round the Chamber, it’s good to see Members from all parties displaying lapel badges to support the week, and, as you know, the theme of this week is supporting early diagnosis, and that’s absolutely a key area of our dementia action plan, and the plan’s backed by £12 million of funding and outlines Welsh Government’s commitment to support people living with dementia and their families.

In relation to your second point, I don’t think that would be an issue for a written statement; that would be a matter for the health board and the local authority.

Yn wir, mae'n Wythnos Gweithredu/Ymwybyddiaeth Dementia, ac, wrth edrych o gwmpas y Siambr, mae'n dda gweld Aelodau o bob plaid yn arddangos bathodynnau llabed i gefnogi'r wythnos, ac, fel y gwyddoch chi, thema'r wythnos hon yw cefnogi diagnosis cynnar, ac mae hynny'n gwbl allweddol yn ein cynllun gweithredu ar dementia, ac mae'r cynllun wedi'i gefnogi gan £12 miliwn o gyllid ac mae'n amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl sy'n byw gyda dementia a'u teuluoedd.

O ran eich ail bwynt, dydw i ddim yn credu y byddai hynny'n fater ar gyfer datganiad ysgrifenedig; mater i'r bwrdd iechyd a'r awdurdod lleol fyddai hynny.

Trefnydd, I would like to urgently call for a statement from the Deputy Minister for Climate Change regarding the safety of the A477 road in my constituency. On Saturday, my constituent Ashley Rogers was involved in a road traffic collision whilst riding his motorbike at the Nash Fingerpost junction between Milton and Pembroke Dock on the A477. The 29-year-old died at the scene, leaving behind an 18-month-old son and his devoted fiancée Jess. The family are completely broken, and I pay tribute to Ashley, and send my sincere condolences to his family and friends.

This is not the first and, if the Welsh Government don’t act, it won't be the last accident on this stretch of road. Since I was elected two years ago, I have repeatedly raised with the Deputy Minister the serious safety concerns along the A477 and explicitly at the Nash Fingerpost junction. In a response I received from the Deputy Minister on 22 October, there was a pledge to, I quote, 'progress consideration of the technical report recommendations when funding becomes available.' But he added that, 'Due to competing priorities and pressures across Wales, funding is not available for this scheme this year.' I'm sorry, but this is not good enough, not for Ashley and his family, and certainly not for the other fatalities that have occurred on this stretch of road. Frankly, it's unacceptable, especially given that safety concerns had been raised over a decade ago by the MP Simon Hart.

I'll leave you with the words of one of Ashley's family members who wrote to me, saying, 'There have been numerous accidents there, and unfortunately very many deaths. It needs to be changed now. Not next week. Not next year. But now. Please stop the Welsh Government from spending money on wasteful issues and find the money to change this road junction.' Diolch, Llywydd.

Trefnydd, hoffwn i alw ar frys am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch diogelwch ffordd yr A477 yn fy etholaeth i. Ddydd Sadwrn, bu fy etholwr Ashley Rogers mewn gwrthdrawiad traffig ar y ffordd wrth yrru ei feic modur ar gyffordd Nash Fingerpost rhwng Milton a Doc Penfro ar yr A477. Bu farw'r dyn 29 oed yn y fan a'r lle, gan adael mab 18 mis oed a'i ddyweddi ffyddlon, Jess. Mae'r teulu wedi torri eu calonnau'n llwyr, ac rwy'n talu teyrnged i Ashley, ac yn anfon fy nghydymdeimlad diffuant at ei deulu a'i ffrindiau.

Nid dyma'r ddamwain gyntaf ac, os na fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu, nid hon fydd y ddamwain olaf ar y darn hwn o'r ffordd. Ers i mi gael fy ethol ddwy flynedd yn ôl, rwyf i wedi codi dro ar ôl tro gyda'r Dirprwy Weinidog y pryderon diogelwch difrifol ar hyd yr A477 ac yn benodol ar gyffordd Nash Fingerpost. Mewn ymateb y cefais i gan y Dirprwy Weinidog ar 22 Hydref, roedd addewid i 'fwrw ymlaen i ystyried argymhellion yr adroddiad technegol pan ddaw cyllid ar gael.' Ond ychwanegodd, 'Oherwydd blaenoriaethau a phwysau cystadleuol ledled Cymru, nid oes cyllid ar gael ar gyfer y cynllun hwn eleni.' Mae'n ddrwg gen i, ond nid yw hyn yn ddigon da, nid i Ashley a'i deulu, ac yn sicr nid i'r marwolaethau eraill sydd wedi digwydd ar y rhan hon o'r ffordd. A dweud y gwir, mae'n annerbyniol, yn enwedig o ystyried bod pryderon diogelwch wedi'u codi dros ddegawd yn ôl gan yr AS Simon Hart.

Gwnaf i eich gadael chi gyda geiriau un o aelodau teulu Ashley a ysgrifennodd ataf, gan ddweud, 'Mae llawer o ddamweiniau wedi bod yno, ac yn anffodus llawer iawn o farwolaethau. Mae angen newid hynny nawr. Nid yr wythnos nesaf. Nid y flwyddyn nesaf. Ond nawr. A wnewch chi atal Llywodraeth Cymru rhag gwario arian ar faterion gwastraffus a dod o hyd i'r arian i newid y gyffordd hon.' Diolch, Llywydd.

15:00

I was extremely sorry to hear about the incident you refer to, and I'd like to pass on Welsh Government's condolences to Ashley's family.

Welsh Government takes road safety very seriously, and we do await the latest details of the accident you referred to from the police, to help inform if measures are required to be implemented at this location. As I think probably the Deputy Minister explained to you, we've undertaken a road safety review of the A477 Nash Fingerpost junction, and that scheme will be evaluated again, along with other eligible schemes, as part of this financial year's allocations.

Roedd yn ddrwg iawn gennyf i glywed am y digwyddiad yr ydych chi'n cyfeirio ato, a hoffwn i rannu cydymdeimlad Llywodraeth Cymru â theulu Ashley.

Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch ar y ffyrdd o ddifrif, ac rydyn ni'n aros am fanylion diweddaraf y ddamwain y gwnaethoch chi gyfeirio ati gan yr heddlu, er mwyn helpu i lywio a oes angen rhoi mesurau ar waith yn y lleoliad hwn. Fel yr wyf i'n credu y gwnaeth y Dirprwy Weinidog egluro i chi, rydyn ni wedi cynnal adolygiad diogelwch ar y ffyrdd o gyffordd Nash Fingerpost yr A477, a bydd y cynllun hwnnw'n cael ei werthuso eto, ynghyd â chynlluniau cymwys eraill, fel rhan o ddyraniadau'r flwyddyn ariannol hon.

3. Cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu Pwyllgor Senedd
3. Motion under Standing Order 16.5 to establish a Senedd Committee

Eitem 3 yw'r eitem nesaf; hwn yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor, a dwi'n galw ar y Trefnydd eto i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.

Item 3 is next, the motion under Standing Order 16.5 to establish a Senedd committee, and I call on the Trefnydd once again to move the motion. Lesley Griffiths.

Cynnig NDM8260 Lesley Griffiths, Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn unol â Rheol Sefydlog 16.5:

a) Yn sefydlu Pwyllgor Diben Arbennig ar gyfer Cymru ar Ymchwiliad Covid-19 gyda’r cylch gorchwyl canlynol:

i) Yn dilyn cyhoeddi’r adroddiadau yn y camau unigol o Ymchwiliad Covid-19 y DU ac yng nghyd-destun cylch gorchwyl ac amserlen Ymchwiliad Covid-19 y DU, cynnig i’r Senedd, drwy gynnig, unrhyw fylchau a nodwyd ym mharodrwydd ac ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill Cymru yn ystod pandemig Covid-19 y dylid eu harchwilio ymhellach.

ii) Yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd, cynnal adolygiad o’r meysydd hynny a nodwyd ar gyfer archwilio pellach.

iii) Cyhoeddi adroddiadau a gwneud argymhellion yn unol â hynny.

b) Yn cytuno na fydd y Pwyllgor Diben Arbennig yn ailedrych ar gasgliadau ymchwiliadau Pwyllgorau’r Senedd sydd wedi’u cwblhau ac y dylai geisio osgoi dyblygu.

c) Yn cytuno na fydd y Pwyllgor Diben Arbennig wedi’i wahardd rhag ymchwilio i faterion a archwiliwyd yn flaenorol gan Bwyllgorau’r Senedd pan fo gwybodaeth wedi’i diweddaru a budd clir i’w gael o graffu arnynt ymhellach.

2. Yn galw ar y Pwyllgor Busnes i sicrhau y bydd dadl yn cael ei chynnal yn y Cyfarfod Llawn ar adroddiadau’r Pwyllgor Diben Arbennig o fewn dau fis i’w cyhoeddi.

3. Yn galw ar y Pwyllgor Busnes, wrth iddo gynnig yr aelodau o’r Pwyllgor Diben Arbennig, i gynnig o leiaf chwe aelod, gan gynnwys y Cadeirydd.

Motion NDM8260 Lesley Griffiths, Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. In accordance with Standing Order 16.5:

a) Establishes a Wales Covid-19 Inquiry Special Purpose Committee with the remit to:

i) Following the publication of the reports at each stage of the UK Covid-19 Inquiry and in the context of the UK Covid-19 Inquiry’s terms of reference and timetable, propose to the Senedd by motion, any gaps identified in the preparedness and response of the Welsh Government and other Welsh public bodies during the Covid-19 pandemic that should be subject to further examination.

ii) Subject to Senedd approval, undertake a review into those areas identified for further examination. 

iii) Publish reports and make recommendations accordingly.

b) Agrees that the Special Purpose Committee will not revisit the conclusions of completed Senedd Committee inquiries and should seek to avoid duplication.

c) Agrees that the Special Purpose Committee will not be prohibited from investigating matters previously examined by Senedd Committees where there is updated information and a clear benefit of further scrutiny.

2. Calls on the Business Committee to ensure that the Special Purpose Committee’s reports will be debated in Plenary no later than two months after their publication.

3. Calls on the Business Committee, in proposing the membership of the Special Purpose Committee, to propose no fewer than six members, including the Chair.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Member
Lesley Griffiths 15:01:41
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Formally move.

Cynnig yn ffurfiol.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. I and my Plaid Cymru colleagues have been consistent from the very earliest days of the COVID pandemic, three years ago, in arguing that we would need a Wales-specific COVID inquiry to investigate a wide range of issues about Wales's preparedness and response to that pandemic. To me and many others, not least the families of the COVID bereaved, that was absolutely necessary to seek the truth and learn lessons. Welsh Government chose not to allow such an inquiry, and chose for Wales to be covered only as part of that general UK inquiry that we now know is under way—an inquiry where the Welsh NHS isn't even on the list of those providing evidence. Now, the Scottish Government did rightfully and decisively act early, and established a Scottish inquiry. With the chair of the UK COVID inquiry admitting clearly herself that the inquiry she will lead cannot cover every issue relating to Wales, it begs the question as to why the Welsh Government did not follow Scotland's step.

Nonetheless, I welcome this first step towards the establishment of a special purpose committee to analyse the Welsh Government's response to the COVID pandemic, and in fact we co-proposed the original motion supporting this, not because it's enough, but because it is at least a means to seek some answers through identifying the most obvious gaps in the UK inquiry. Some of those areas we need answers about were identified in three reports by the Senedd Health, Social Care and Sport Committee in the fifth Senedd—a wide range of issues were covered by that committee, from personal protective equipment issues to what happened in our care homes here in Wales. We need to know what the gaps are now.

We will continue to closely monitor the design of the committee that is being set up to ensure that it does fully deliver on its stated aims, but I do have to comment on the manner in which this was announced. Surely a Senedd cross-party committee, which would command cross-party support and require cross-party co-operation, should have been developed on a cross-party basis, rather than in a Labour-Conservative deal. That, I fear, does not inspire confidence among the COVID bereaved, and many others, in the foundations on which this special purpose committee is being built. And here I would like to pay tribute to the tireless efforts of the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, who have led the arguments and led the case for a Welsh COVID inquiry. I hope that this special purpose committee, though not giving us what we want, ultimately, will at least provide them with some of the answers that they so richly deserve.

In closing, Llywydd, the Welsh Government was right to use the devolved levers at its disposal during the pandemic to strike a more cautious and a more caring path compared with the recklessness of a UK Government that, as it turns out, was more interested in partying than in following and heeding the advice of its own scientific advisers. But the legitimacy of exercising devolved powers is surely undermined if they are not subject to clear and robust scrutiny.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i a fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru wedi bod yn gyson o ddyddiau cynharaf pandemig COVID, dair blynedd yn ôl, wrth ddadlau y byddai angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru i ymchwilio i amrywiaeth eang o faterion ynghylch parodrwydd Cymru ar gyfer y pandemig hwnnw a'i hymateb iddo. I mi a llawer o bobl eraill, yn enwedig teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID, roedd hynny'n gwbl angenrheidiol i geisio'r gwir a dysgu gwersi. Dewisodd Llywodraeth Cymru beidio â chaniatáu ymchwiliad o'r fath, a dewisodd i Gymru gael ei chynnwys dim ond fel rhan o'r ymchwiliad cyffredinol hwnnw yn y DU y gwyddom ni ei fod ar y gweill—ymchwiliad lle nad yw GIG Cymru hyd yn oed ar restr y rhai sy'n darparu tystiolaeth. Nawr, gweithredodd Llywodraeth yr Alban yn briodol ac yn bendant yn gynnar, a sefydlodd ymchwiliad yn yr Alban. Gyda chadeirydd ymchwiliad COVID y DU yn cyfaddef yn glir ei hun na all yr ymchwiliad y bydd yn ei arwain ymdrin â phob mater sy'n ymwneud â Chymru, mae'n gofyn y cwestiwn pam na wnaeth Llywodraeth Cymru ddilyn cam yr Alban.

Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r cam cyntaf hwn tuag at sefydlu pwyllgor diben arbennig i ddadansoddi ymateb Llywodraeth Cymru i bandemig COVID, ac mewn gwirionedd fe wnaethom ni gyd-gynnig y cynnig gwreiddiol yn cefnogi hyn, nid oherwydd ei fod yn ddigonol, ond oherwydd ei fod o leiaf yn fodd i geisio atebion trwy nodi'r bylchau mwyaf amlwg yn ymchwiliad y DU. Cafodd rhai o'r meysydd hynny y mae angen atebion arnom ni iddyn nhw eu nodi mewn tri adroddiad gan Bwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Senedd yn y pumed Senedd—cafodd amrywiaeth eang o faterion sylw gan y pwyllgor hwnnw, o faterion cyfarpar diogelu personol i'r hyn a ddigwyddodd yn ein cartrefi gofal ni yma yng Nghymru. Mae angen i ni wybod beth yw'r bylchau nawr.

Byddwn ni'n parhau i fonitro dyluniad y pwyllgor sy'n cael ei sefydlu yn ofalus i sicrhau ei fod yn cyflawni'n llawn ei nodau datganedig, ond mae'n rhaid i mi wneud sylw ar y modd y cafodd hyn ei gyhoeddi. Yn sicr, dylai pwyllgor trawsbleidiol y Senedd, a fyddai'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol ac yn gofyn am gydweithrediad trawsbleidiol, fod wedi cael ei ddatblygu ar sail drawsbleidiol, yn hytrach nag mewn cytundeb Llafur-Geidwadol. Nid yw hynny, mae arnaf i ofn, yn ennyn hyder ymhlith y rhai sydd mewn profedigaeth oherwydd COVID, a llawer o rai eraill, yn yr hyn sy'n sail i ddatblygiad y pwyllgor diben arbennig hwn. Ac yma hoffwn i dalu teyrnged i ymdrechion diflino COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, sydd wedi arwain y dadleuon ac wedi arwain yr achos dros ymchwiliad COVID yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn, er nad yw'n rhoi'r hyn yr ydyn ni ei eisiau, yn y pen draw, yn rhoi o leiaf rai o'r atebion y maen nhw'n eu haeddu'n fawr.

Wrth gloi, Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn iawn i ddefnyddio'r ysgogiadau datganoli sydd ar gael iddi yn ystod y pandemig i greu llwybr mwy gofalus a mwy gofalgar o'i gymharu â dihidrwydd Llywodraeth y DU a oedd, fel y mae'n digwydd, â mwy o ddiddordeb mewn partïon nag mewn dilyn a gwrando ar gyngor ei chynghorwyr gwyddonol ei hun. Ond mae'n sicr bod cyfreithlondeb arfer pwerau datganoledig yn cael ei danseilio os nad ydyn nhw'n destun craffu clir a chadarn.

15:05

Does gyda fi ddim siaradwyr eraill. Y Trefnydd i gloi.

I have no other speakers. The Trefnydd to reply.

Mae'n ddrwg gyda fi, mae gyda fi un siaradwr arall, sori. Andrew R.T. Davies.

I do apologise; I do have one other speaker. Andrew R.T. Davies.

Thank you very much, Llywydd. I want to put on record that it is our clear intention that we continue to support the creation of an independent COVID inquiry here in Wales. That's something that I've always said and my benches have always voted for here in Wales. I don't speak for the First Minister—the First Minister's able to speak for himself—but I do take exception to the point that the health spokesperson and possibly leadership contender on the Plaid benches, who tried to instigate that this was some sort of grubby deal—. It was no deal. It flowed from the debate that the Conservatives led here before Christmas, which was an open invitation from the First Minister to have that discussion. In the discussions the First Minister and myself had, as I understand it, he had a discussion with the leader of Plaid Cymru, or the then leader of Plaid Cymru. I don't know what the response was from the then leader of Plaid Cymru to the engagement in the process of the formation of this committee, but it is regrettable that the health spokesperson for the Plaid Cymru group has tried to paint this as some sort of deal, when it merely seeks to put a measure in place—I'll take the intervention in a minute—seeks to put a measure in place. Because the Government benches have the vote to stop the independent inquiry, I have to accept that, as leader of the opposition in this place, but I want to see a form of Senedd parliamentary scrutiny that this special purpose committee will create. It is no grubby deal—it is an ability to get under the skin of the inquiry and the decisions that have been made, and I think this is a meaningful way of progressing those discussions to bring a fruitful conclusion to the debate.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i eisiau cofnodi mai ein bwriad clir ni yw parhau i gefnogi creu ymchwiliad COVID annibynnol yma yng Nghymru. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i bob amser wedi'i ddweud ac mae fy meinciau i bob amser wedi pleidleisio drosto yma yng Nghymru. Dydw i ddim yn siarad dros y Prif Weinidog—mae'r Prif Weinidog yn gallu siarad drosto'i hun—ond rwy'n gweld bai ar bwynt y llefarydd iechyd ac o bosibl cystadleuydd am yr arweinyddiaeth ar feinciau Plaid, a geisiodd awgrymu mai rhyw fath o gytundeb budr oedd hwn—. Nid oedd yn gytundeb. Llifodd o'r ddadl y gwnaeth y Ceidwadwyr ei harwain yma cyn y Nadolig, a oedd yn wahoddiad agored gan y Prif Weinidog i gael y drafodaeth honno. Yn y trafodaethau y cafodd y Prif Weinidog a minnau, fel rwy'n ei deall hi, cafodd drafodaeth ag arweinydd Plaid Cymru, neu arweinydd Plaid Cymru ar y pryd. Dydw i ddim yn gwybod beth oedd yr ymateb gan arweinydd Plaid Cymru ar y pryd i'r ymgysylltiad yn y broses o ffurfio'r pwyllgor hwn, ond mae'n destun gofid bod llefarydd iechyd grŵp Plaid Cymru wedi ceisio cyfleu hyn fel rhyw fath o gytundeb, pan oedd ond yn ceisio rhoi mesur ar waith—gwnaf i gymryd yr ymyriad mewn munud—yn ceisio rhoi mesur ar waith. Gan fod gan feinciau'r Llywodraeth y bleidlais i atal yr ymchwiliad annibynnol, mae'n rhaid i mi dderbyn hynny, fel arweinydd yr wrthblaid yn y lle hwn, ond rwyf eisiau gweld math o graffu seneddol y Senedd y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn ei greu. Nid yw'n gytundeb budr—mae'n gallu mynd o dan groen yr ymchwiliad a'r penderfyniadau sydd wedi'u gwneud, ac rwy'n credu bod hon yn ffordd ystyrlon o ddatblygu'r trafodaethau hynny i ddod â'r ddadl i derfyn ffrwythlon.

Just a very brief intervention, and I thank you for taking that intervention. Just to make the case, of course, that we worked together on making that submission to the Senedd to discuss a special purpose committee towards the end of last year. And my point is that co-operating on something that will be a cross-party special purpose committee would add to that belief that this is a transparent way forward to try to seek some answers.

Dim ond ymyriad byr iawn, a diolch am gymryd yr ymyriad hwnnw. Ond i ddadlau'r achos, wrth gwrs, ein bod ni wedi gweithio gyda'n gilydd ar wneud y cyflwyniad hwnnw i'r Senedd i drafod pwyllgor diben arbennig tuag at ddiwedd y llynedd. Ac fy mhwynt i yw y byddai cydweithio ar rywbeth a fydd yn bwyllgor trawsbleidiol diben arbennig yn ychwanegu at y gred honno fod hon yn ffordd dryloyw ymlaen i geisio chwilio am rai atebion.

I accept the point you make, but I reiterate the points that I made in my remarks that, as I understand it, there was a discussion with the Plaid Cymru group. I know I had a discussion with the leader of Plaid Cymru; I appreciate an informal discussion that was. But to try and paint the picture that two parties got together to create this and exclude everyone else is wrong.

Rwy'n derbyn y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, ond rwy'n ailadrodd y pwyntiau y gwnes i yn fy sylwadau, fel yr wyf yn ei deall hi, roedd trafodaeth gyda grŵp Plaid Cymru. Rwy'n gwybod i mi gael trafodaeth gydag arweinydd Plaid Cymru; rwy'n gwerthfawrogi mai trafodaeth anffurfiol oedd honno. Ond mae rhoi'r argraff bod dwy blaid wedi dod at ei gilydd i greu hyn gan eithrio pawb arall yn anghywir.

Member
Lesley Griffiths 15:08:07
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. I would just reiterate what the leader of the opposition has said. Welsh Government worked with the opposition party, the Welsh Conservatives, in relation to the establishment of this special purpose committee. There's certainly no deal been made.

I appreciate what Rhun ap Iorwerth has said. He will also appreciate that health is not part of the co-operation agreement, for instance, so I don't think—. The implication certainly was that a grubby deal had been done. I think this is far too serious an issue to be portrayed in this way. The pandemic touched the lives of everyone in Wales but, of course, especially those families, many, many families, who lost a loved one, and it's right that the decisions taken by the Welsh Government and also by Welsh public bodies are openly and properly scrutinised, and we continue to believe that the best way to do that is through the UK COVID-19 inquiry. We continue to engage fully with the inquiry to ensure our actions and decisions are fully and properly scrutinised, and since last year I know we've provided a significant number of statements and documentation to allow the inquiry to carry out its very important work. As the UK COVID-19 inquiry moves through each—

Diolch, Llywydd. Byddwn i ond yn ailadrodd yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'i ddweud. Gweithiodd Llywodraeth Cymru gyda'r wrthblaid, y Ceidwadwyr Cymreig, o ran sefydlu'r pwyllgor diben arbennig hwn. Yn sicr, nid oes cytundeb wedi'i wneud.

Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddweud. Bydd hefyd yn gwerthfawrogi nad yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, er enghraifft, felly dydw i ddim yn credu—. Yr awgrym yn sicr oedd bod cytundeb budr wedi'i wneud. Rwy'n credu bod hwn yn fater rhy ddifrifol i'w bortreadu fel hyn. Cyffyrddodd y pandemig â bywydau pawb yng Nghymru ond, wrth gwrs, yn enwedig y teuluoedd hynny, llawer iawn o deuluoedd, a gollodd anwyliaid, ac mae'n iawn bod craffu agored a phriodol ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru a hefyd gan gyrff cyhoeddus Cymru hefyd, ac rydyn ni'n dal i gredu mai'r ffordd orau o wneud hynny yw drwy ymchwiliad COVID-19 y DU. Rydyn ni'n parhau i ymgysylltu'n llawn â'r ymchwiliad i sicrhau bod yna graffu llawn a phriodol ar ein gweithredoedd a'n penderfyniadau, ac ers y llynedd, gwn ein bod wedi darparu nifer sylweddol o ddatganiadau a dogfennau i ganiatáu i'r ymchwiliad wneud ei waith pwysig iawn. Wrth i ymchwiliad COVID-19 y DU symud drwy bob un—

Minister. Minister, sorry—

Gweinidog. Gweinidog, mae'n ddrwg gen i —

As the UK COVID inquiry does move through each of its modules, this special purpose committee will allow the Senedd to determine were there any gaps, for instance, in relation to Wales’s preparedness and response. I'll take the intervention.

Wrth i ymchwiliad COVID y DU symud drwy bob un o'i fodiwlau, bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn caniatáu i'r Senedd benderfynu a oedd unrhyw fylchau, er enghraifft, o ran parodrwydd Cymru a'i hymateb. Gwnaf i gymryd yr ymyriad.

Thank you for taking my very brief intervention. I concur with my colleague, Llyr—Rhun, sorry. Just to also highlight, we understand that the bereaved families were not aware of this proposal. Many of them were in contact with us to say that they weren't aware of the proposal from Labour and Conservatives for this special inquiry. I wonder if you could just clarify that and also how you intend to work with them in relation to the special committee. Thank you.

Diolch i chi am gymryd fy ymyriad byr iawn. Rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod, Llŷr—Rhun, mae'n ddrwg gen i. I dynnu sylw hefyd, rydyn ni'n deall nad oedd y teuluoedd mewn profedigaeth yn ymwybodol o'r cynnig hwn. Gwnaeth llawer ohonyn nhw gysylltu â ni i ddweud nad oedden nhw'n ymwybodol o'r cynnig gan Lafur a'r Ceidwadwyr o ran yr ymchwiliad arbennig yma. Tybed a allech chi egluro hynny a hefyd sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda nhw o ran y pwyllgor arbennig. Diolch.

15:10

Thank you. Well, as you—

Diolch i chi. Wel, fel y gwyddoch—

There's an attempt by Darren Millar to answer the question, I think. I think what he wants to do is intervene.

Mae yna ymgais gan Darren Millar i ateb y cwestiwn, rwy'n credu. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'n dymuno ei wneud yw ymyrryd.

I wanted to intervene on the Minister, if I'm allowed to, prior to her making a response.

Roeddwn i'n awyddus i ymyrryd ar y Gweinidog, os caf i, cyn iddi roi ymatebiad.

It's up to the Minister whether she allows the intervention.

Penderfyniad i'r Gweinidog yw caniatáu'r ymyriad.

It's a matter of public record that we requested the establishment of this committee in a Senedd debate, and that there was an offer, then, from the First Minister, to meet with the leader of the opposition in order to take something forward. There's nothing hidden from the COVID bereaved families group that all of us in this Chamber have been engaging with on a regular basis, including the Welsh Conservative team.

Mater sydd ar gofnod cyhoeddus yw ein bod ni wedi gofyn am sefydlu'r pwyllgor hwn mewn dadl yn y Senedd, ac fe gafwyd cynnig, bryd hynny, gan y Prif Weinidog, i gyfarfod ag arweinydd yr wrthblaid er mwyn bwrw ymlaen â rhywbeth. Nid oes unrhyw beth yn guddiedig rhag y grŵp teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID y mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon wedi bod yn ymgysylltu â nhw yn rheolaidd, gan gynnwys tîm y Ceidwadwyr Cymreig.

So, I was going to say that, obviously, the debate that the leader of the opposition referred to in his intervention is a matter of public record. We believe, as a Government, that this special purpose committee will strike the right balance with the work that we're doing with the UK COVID-19 inquiry, and ensure that any matters that do merit additional scrutiny in Wales are fully examined, so that we can all learn the lessons of the pandemic. Diolch.

Felly, roeddwn i am ddweud, yn amlwg, fod y ddadl yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio ati yn ei ymyriad yn fater sydd ar gofnod cyhoeddus. Yn y Llywodraeth, rydyn ni o'r farn y bydd y pwyllgor hwn at bwrpas arbennig yn taro'r cydbwysedd priodol â'r gwaith yr ydym yn ei wneud gydag ymchwiliad COVID-19 y DU, ac yn sicrhau y bydd unrhyw faterion yng Nghymru sy'n haeddu rhagor o graffu arnyn nhw yn cael eu harchwilio yn eu cyfanrwydd, er mwyn i ni i gyd ddysgu gwersi'r pandemig. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig i ffurfio'r pwyllgor wedi ei dderbyn.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? There are no objections. Therefore, the motion to establish the committee has been agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

4. Datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad: Diwygio Etholiadol
4. Statement by the Counsel General and Minister for the Constitution: Electoral Reform

Eitem 4 sydd nesaf, y datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar ddiwygio etholiadol fydd hwn. A dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.

Item 4 is next, a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution on electoral reform. I call on the Counsel General to make his statement—Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Rwy'n manteisio ar y cyfle hwn i ehangu ar fy natganiad ysgrifenedig ar 30 Mawrth, lle amlinellais y camau nesaf ar ein taith i gyflawni ymrwymiad y Llywodraeth hon i leihau'r diffyg democrataidd yng Nghymru a datblygu system etholiadol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae hyn yn gyflenwol ond ar wahân i'r gwaith ar ddiwygio'r Senedd rydym yn ei ddatblygu fel rhan o'n cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru.

Fis diwethaf, cyhoeddodd y Comisiwn Etholiadol ei adroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd. Roedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld nifer isel yn pleidleisio fel problem; dyma'r ail bryder mwyaf ar ôl tuedd yn y cyfryngau. Cafodd twyll etholiadol ei godi gan 28 y cant yn unig o'r ymatebwyr, gan wybod efallai na chafodd unrhyw un ei erlyn am ddynwared y llynedd.

Mae'r etholiadau yn Lloegr bythefnos yn ôl yn dangos canlyniad gwahanol flaenoriaethau llywodraeth. Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn ceisio gwella ein democratiaeth trwy gynnwys cymaint o bobl â phosibl. Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn codi rhwystrau, gan hawlio'r bygythiad ffodus o isel o dwyll etholiadol.

Thank you, Llywydd. I welcome this opportunity to expand on my written statement of 30 March, where I outlined the next steps on our journey to deliver this Government's commitment to reduce the democratic deficit in Wales and develop an electoral system fit for the twenty-first century. This is complementary but separate to the work on reforming the Senedd that we are progressing as part of our co-operation agreement with Plaid Cymru.

Last month, the Electoral Commission published its annual report on public attitudes. It showed that 66 per cent of people saw low turnout as a problem; it was the second greatest concern after media bias. Electoral fraud was raised by only 28 per cent of respondents, perhaps knowing that no-one was prosecuted for impersonation last year.

The elections in England two weeks ago show the result of different government priorities. Our approach in Wales seeks to enhance our democracy by involving as many people as possible. The UK Government raises barriers, claiming the fortunately low threat of electoral fraud.

Our White Paper, published in October, described our ambition to enable every citizen to play their full part in our democracy and lay the foundations for future innovation and improvement. Today I want to set out the breadth of our improvements to date and the next steps of our reform journey.

We made funding available for local authorities to recruit an electoral registration support officer to improve electoral registration rates amongst newly enfranchised and hard-to-reach groups. This was a successful use of funding, and our data shows those who employed an officer recorded, on average, a fourfold increase in registration compared with authorities who did not. We know from the Electoral Commission's report on electoral registration in Great Britain in 2022, which was published in March, that registration rates in Wales improved at a greater rate between 2021 and 2022 compared to Scotland, England and Northern Ireland. This is great news, and I want to build on a momentum that has been created across Wales. Encouraging people to register and to subsequently vote is incredibly important to us, but so is making democratic processes as straightforward as possible for the elector.

At the moment, around 15 per cent of people eligible to be on the local government electoral register are not taking up their right to register to vote. We want every single eligible person to be on the register and to subsequently vote. To support this we plan to pilot the automatic registration of electors for the local government electoral register in Wales. This will mean that citizens won’t have to register to vote in either Senedd or local elections, and will be on the electoral roll to receive information about the forthcoming elections.

Roedd ein Papur Gwyn, a gyhoeddwyd ym mis Hydref, yn disgrifio ein huchelgais i alluogi pob dinesydd i fod â rhan lawn yn ein democratiaeth ac yn gosod y sylfeini ar gyfer arloesi a gwelliant i'r dyfodol. Heddiw, fe hoffwn i nodi ehangder ein gwelliannau ni hyd yn hyn a'r camau nesaf ar ein taith ddiwygio.

Fe wnaethom ni sicrhau bod cyllid ar gael i awdurdodau lleol recriwtio swyddog cymorth cofrestru etholiadol i wella cyfraddau cofrestru etholiadol ymhlith grwpiau sydd newydd eu hetholfreinio ac sy'n anodd eu cyrraedd. Bu hwnnw'n ddefnydd llwyddiannus o gyllid, ac mae ein data ni'n dangos bod y rhai a gyflogodd swyddog wedi cofnodi, ar gyfartaledd, gynnydd hyd at bedair gwaith yn eu cofrestriadau o'i gymharu â'r awdurdodau na wnaeth hynny. Fe wyddom ni o adroddiad y Comisiwn Etholiadol ar gofrestru etholiadol ym Mhrydain Fawr yn 2022, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, fod cyfraddau cofrestru yng Nghymru wedi gwella ar gyfradd fwy rhwng 2021 a 2022 o gymharu â'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae hynny'n newyddion rhagorol, ac fe hoffwn i gynyddu'r momentwm a grëwyd ledled Cymru. Mae annog pobl i gofrestru a phleidleisio wedyn ar ôl gwneud felly yn hynod bwysig i ni, ond mae gwneud y prosesau democrataidd mor syml â phosibl i'r etholwr yr un mor bwysig hefyd.

Ar hyn o bryd, nid yw tua 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar gofrestr etholiadol llywodraeth leol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Rydyn ni'n awyddus i bob unigolyn sy'n gymwys i fod ar y gofrestr a phleidleisio ar ôl hynny. I gefnogi hyn, rydyn ni'n bwriadu treialu cofrestriad etholwyr awtomatig ar gyfer cofrestr etholiadol llywodraeth leol yng Nghymru. Fe fydd hynny'n golygu na fydd yn rhaid i ddinasyddion gofrestru i bleidleisio naill ai yn etholiadau'r Senedd neu'n lleol, ac fe fyddan nhw ar y gofrestr etholiadol i gael gwybodaeth am yr etholiadau sydd ar ddod.

15:15

Daeth Paul Davies i’r Gadair.

Paul Davies took the Chair.

To do this, we are working with local authorities and key electoral stakeholders to develop an automatic registration pilot scheme. We are working together to establish the most effective and accurate way to register voters without application and to communicate with them about their registration, including the need to actively register for UK Parliament and police and crime commissioner elections. A key focus will be ensuring that vulnerable electors are safeguarded. The co-production of this pilot scheme will help us to modernise and simplify electoral registration in Wales and I look forward to seeing the results of the pilots in due course.

We have made £300,000 available in both this financial year and the next for our democratic engagement grant. This supports projects building on work that has already demonstrated impact, or with an innovative approach to overcoming barriers to participation in democracy. We received 25 proposals during the first application window, with 11 projects already approved. Some of the successful organisations that will be recipients of funding include, for example, the Politics Project, who will continue their digital dialogue sessions in schools across Wales, bringing students and elected members together to build understanding and air what matters most to them; British Deaf Association Cymru, who will deliver bespoke workshops across various deaf centres, deaf clubs and deaf groups across Wales to explain the meaning of democracy and how it works, to empower deaf people currently under-represented in our politics; and Llanelli Town Council, who will produce materials and run sessions in local schools focusing on good citizenship and how to engage in democracy and local government. Projects funded through the democratic engagement grant will go a long way to help those not active within the democratic process. This could help them to register to vote or encourage them to participate in democratically elected bodies, such as town and community councils.

Democratic institutions should also reflect the communities they serve, and we recognise the challenges faced by people in under-represented groups. We have already removed barriers to participation in council business by encouraging greater flexibility on the timing and format of council meetings and supporting job sharing within the executive of principal councils. With support from Disability Wales, we piloted the access to elected office fund to assist disabled people to stand at devolved elections. We intend to legislate to ensure that a fund is available for future elections. 

To strengthen electoral administration we will build on existing good voluntary work to co-ordinate electoral administration through a new electoral management board. This will put the good relations between returning officers, electoral registration officers and other persons responsible for the administration of elections in Wales on a more solid footing.

The Local Government and Elections (Wales) Act 2021 gave principal councils in Wales the option to choose between first-past-the-post and single transferable vote systems for principal council elections. We recently consulted on draft rules for elections using the single transferable vote, to aid local authorities’ consideration of whether to use their new powers to change their voting system. They have until November next year to decide for the 2027 elections. We believe in local choice, and it’s for local authorities to determine which electoral system works best for their residents and communities.

We are also progressing this work in conjunction with also developing into legislation the special purpose committee’s proposals on Senedd reform, which were endorsed by the Senedd in June last year. Although these proposals will be addressed via separate legislation from the other measures I have outlined, the reforms will need to be implemented collectively.

In taking this work forward, I am mindful of concerns about the capacity of local authorities’ elections teams to adapt to the broad changes on the horizon. I very much value our constructive relationship with the electoral community and the work undertaken year round to support elections as the cornerstone of our democracy. We will continue to work closely with delivery partners as we continue to develop and work to implement our proposals for modernisation. There is much we still need to do, and we will, therefore, continue to work with stakeholders throughout this Senedd term as we progress our proposals and bring forward legislation in anticipation of the next major devolved elections in Wales in 2026 and 2027. Diolch, Dirprwy Lywydd.

I wneud hyn, rydyn ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid etholiadol allweddol i ddatblygu cynllun treialu cofrestru awtomatig. Rydyn ni'n gweithio gyda'n gilydd i sefydlu'r ffordd fwyaf effeithiol a chywir o gofrestru pleidleiswyr heb iddyn nhw wneud unrhyw geisiadau a chyfathrebu â nhw ynghylch eu cofrestriad, gan gynnwys yr angen i gofrestru ar gyfer etholiadau Senedd y DU a chomisiynwyr heddlu a throseddu. Un canolbwynt allweddol fydd sicrhau bod etholwyr agored i niwed yn cael eu diogelu. Bydd cydgynhyrchu'r cynllun treialu hwn yn ein helpu ni i foderneiddio a symleiddio cofrestru etholiadol yng Nghymru ac rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynlluniau treialu maes o law.

Rydyn ni wedi rhoi £300,000 ar gael yn y flwyddyn ariannol hon a'r un nesaf ar gyfer ein grant ymgysylltu â democratiaeth. Mae hwnnw'n cefnogi prosiectau sy'n adeiladu ar waith sydd wedi dangos effaith eisoes, neu sydd ag ymagwedd arloesol tuag at oresgyn y rhwystrau i gyfranogiad â democratiaeth. Fe gawsom ni 25 o gynigion yn ystod y cyfnod ymgeisio cyntaf, gydag 11 prosiect wedi cael eu cymeradwyo yn barod. Mae rhai o'r sefydliadau llwyddiannus a fydd yn derbyn cyllid yn cynnwys, er enghraifft, y Politics Project, a fydd yn parhau â'u sesiynau deialog digidol mewn ysgolion ledled Cymru, gan ddwyn myfyrwyr ac aelodau etholedig ynghyd i feithrin dealltwriaeth a gwyntyllu'r hyn sydd bwysicaf iddyn nhw; Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain Cymru, a fydd yn cyflwyno gweithdai pwrpasol mewn gwahanol ganolfannau pobl fyddar, clybiau pobl fyddar a grwpiau pobl fyddar ledled Cymru i egluro ystyr democratiaeth a sut mae hynny'n gweithio, i rymuso pobl fyddar nad oes cynrychiolaeth ddigonol ganddyn nhw yn ein gwleidyddiaeth ni ar hyn o bryd; a Chyngor Tref Llanelli, a fydd yn cynhyrchu deunyddiau ac yn cynnal sesiynau mewn ysgolion lleol gan ganolbwyntio ar ddinasyddiaeth dda a sut i fod â rhan mewn democratiaeth a llywodraeth leol. Fe fydd prosiectau a ariennir drwy'r grant ymgysylltu â democratiaeth yn gwneud llawer i helpu'r rhai nad ydyn nhw'n weithredol yn y broses ddemocrataidd. Fe allai hyn eu helpu nhw i gofrestru i bleidleisio neu eu hannog nhw i fod â rhan mewn cyrff a etholwyd yn ddemocrataidd, fel cynghorau trefi a chymunedau.

Fe ddylai sefydliadau democrataidd adlewyrchu'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu hefyd, ac rydyn ni'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu pobl mewn grwpiau nad oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ddigonol. Rydym ni eisoes wedi dileu rhwystrau rhag bod â rhan ym musnes cynghorau drwy annog mwy o hyblygrwydd ar amseru a fformat cyfarfodydd cynghorau a chefnogi rhannu swyddi uwch y prif gynghorau. Gyda chymorth gan Anabledd Cymru, fe wnaethom ni dreialu'r gronfa mynediad i swyddi etholedig ar gyfer cynorthwyo pobl anabl i sefyll mewn etholiadau datganoledig. Rydym ni'n bwriadu deddfu i sicrhau y bydd cronfa ar gael ar gyfer etholiadau'r dyfodol.

I gryfhau gweinyddiaeth etholiadol, rydym ni am adeiladu ar y gwaith gwirfoddol da sy'n digwydd ar hyn o bryd o ran cydlynu gweinyddiaeth etholiadol drwy ddefnyddio bwrdd rheolaeth etholiadol newydd. Fe fydd hwnnw'n rhoi sylfaen fwy cadarn i'r berthynas dda rhwng swyddogion canlyniadau, swyddogion cofrestru etholiadol a phersonau eraill sy'n gyfrifol am weinyddu etholiadau yng Nghymru.

Rhoddodd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 ddewis i'r prif gynghorau yng Nghymru rhwng systemau pleidleisio cyntaf i'r felin a phleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer prif etholiadau'r cyngor. Yn ddiweddar fe wnaethom ymgynghori ar reolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo'r awdurdodau lleol i ystyried a ddylid defnyddio eu pwerau newydd nhw i newid eu systemau pleidleisio. Mae ganddyn nhw tan fis Tachwedd y flwyddyn nesaf i benderfynu ar gyfer etholiadau 2027. Rydyn ni'n credu mewn dewis lleol, a mater i'r awdurdodau lleol yw penderfynu pa system etholiadol sy'n gweithio orau i'w trigolion a'u cymunedau nhw.

Rydyn ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwn hefyd ar y cyd â datblygu ein deddfwriaeth o ran cynigion y pwyllgor diben arbennig ynglŷn â diwygio'r Senedd, a gymeradwywyd gan y Senedd ym mis Mehefin y llynedd. Er y bydd y cynigion hyn yn cael sylw drwy ddeddfwriaeth ar wahân i'r mesurau eraill yr wyf i wedi eu hamlinellu, fe fydd angen gweithredu'r diwygiadau gyda'i gilydd.

Wrth fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, rwy'n ymwybodol o'r pryderon ynghylch gallu'r timau etholiadau sydd gan yr awdurdodau lleol i addasu i'r newidiadau eang sydd ar y gorwel. Rwy'n gwerthfawrogi ein perthynas adeiladol ni â'r gymuned etholiadol yn fawr yn ogystal â'r gwaith sydd wedi cael ei wneud gydol y flwyddyn i gefnogi'r etholiadau sy'n gonglfeini ein democratiaeth. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio yn agos gyda phartneriaid cyflawni wrth i ni barhau i ddatblygu a gweithio i weithredu ein cynigion ar gyfer moderneiddio. Mae angen i ni wneud llawer eto, ac felly fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid drwy gydol tymor y Senedd hwn wrth i ni fwrw ymlaen â'n cynigion ni a chyflwyno deddfwriaeth wrth edrych ymlaen at yr etholiadau datganoledig mawr nesaf yng Nghymru yn 2026 a 2027. Diolch, Dirprwy Lywydd.

15:20

Can I just thank the Minister for the advance copy of his statement today? I think everybody in this Chamber wants us to have a more vibrant democracy, in which more people are able to access their democratic right to vote and where voter turnout is increased, and we must all work together across the Chamber to be able to deliver that.

I do think it's a bit disappointing, though, that the Minister does want to dismiss the concerns of more than one in four people in Wales around voter fraud and use that to express his opposition to the UK Government's position, which is that we need to ensure that there is photographic identification when people go to vote. We know, as we've already rehearsed these arguments, that voter ID is the norm in most western democracies. People need to have photographic ID in order to obtain a bus pass, for goodness' sake, so why shouldn't it be an expectation for people when they go to vote? We know as well that there were 1,386 reported cases of election fraud between 2018 and 2022, and it was your own party that actually introduced the requirements for photographic ID in Northern Ireland.

But, those facts aside, I do want to welcome some of the steps that the Welsh Government is now taking to try and improve and increase the participation of people in the democratic process. You made reference to the fourfold increase in registration in those local authorities that had electoral registration officers designated, and I wonder whether you could tell us which local authorities do have those and which don't, and what the actual data is. If you could publish that information, I think it would be very helpful, so that we can hold feet to the fire in our own local authority areas, in the areas that we represent, to see whether they can do a better job.

Also, just in terms of the automatic registration, if I may, of people, obviously this is something that has been pursued in the past, most notably by Tony Blair's Government, I think, back in the early 2000s, and the project was abandoned, largely on the basis of cost, because of the need for a UK-wide population register. You haven't set out in your statement today precisely how you intend to achieve automatic voter registration and whether that would be in conjunction with discussions with UK Government agencies, for example, like driver vehicle licences, et cetera, or whether it would be something that could be done, perhaps, with local authorities engaging with people on their council tax and other sorts of charges.

It strikes me that, often, people who aren't registered to vote either simply don't want to exercise their right to vote and, therefore, don't bother registering or, indeed, simply forget because they're in the process of moving home or whatever it might be, and it happens to be an election year and then they drop out of the system. Now, the latter, of course, could be addressed by ensuring that people who are registered for council tax purposes are also registered to vote at the same time. But we mustn't make the assumption that everybody who is automatically enrolled is going to want to vote. In fact, studies in the United States, where automatic voter registration has been introduced, have actually demonstrated that far fewer people of those automatically enrolled actually turn out to vote than the general population at large. So, this could actually have a negative impact on voter turnout, although it could, actually, increase the numbers voting overall, and I think we have to go into that with our eyes wide open. So, perhaps if you could tell us what sort of activity you're likely to engage in on the auto-enrolment side of things, I'd appreciate that.

You mentioned the £300,000 in grants that has been available so far through the democratic engagement grant. I'm very pleased that you've gotten some projects off the ground, with 11 already approved. Can you publish a list of those, please—where they are and what they're actually doing? I think Members would like to know that; it would be good to see how it's operating. I'm aware of the Politics Project. I have written to local schools in my own area, encouraging them to take part in the digital dialogue sessions, and I think that some Members of my own group have taken part in those sessions, including Tom Giffard, who I think had rather a rough time with some of the questions that were posed in his session. But look, this is an excellent way to get people engaged in our local schools. Many of us, of course, are visiting schools anyway and participating in citizenship sorts of lessons, but I do think that anything we can do to help overcome any barriers between us and particularly young people, those who are less likely to turn out to vote, can be a positive thing.

Just if I may, as well, I don't want to take any liberties, but I've got a couple of final questions.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'i ddatganiad heddiw? Rwy'n credu bod pawb yn y Siambr hon yn awyddus i ni fod â democratiaeth fwy bywiog, lle gall mwy o bobl fanteisio ar eu hawl democrataidd i bleidleisio a lle bydd nifer y pleidleiswyr yn cynyddu, ac mae'n rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr er mwyn cyflawni hynny.

Rwy'n credu ei bod hi braidd yn siomedig, serch hynny, fod y Gweinidog yn ceisio diystyru pryderon mwy nag un o bob pedwar o bobl Cymru ynghylch twyll wrth bleidleisio ac yn defnyddio hynny i fynegi ei wrthwynebiad ef i safbwynt Llywodraeth y DU, sef bod angen i ni wneud yn siŵr bod prawf adnabod ffotograffig yn cael ei arddangos pan fydd pobl yn mynd i bleidleisio. Fe wyddom ni, gan ein bod ni wedi cael y dadleuon hyn eisoes, mai rhywbeth arferol iawn yw arddangos dogfennau adnabod wrth bleidleisio yn y mwyafrif o wledydd democrataidd y gorllewin. Mae angen i bobl ddangos prawf adnabod ffotograffig ar gyfer cael pas bws, er mwyn popeth, felly pam na ddylai hynny fod yn ddisgwyliedig i bobl wrth iddyn nhw fynd i bleidleisio? Fe wyddom ni hefyd fod 1,386 o achosion o dwyll etholiadol wedi'u hadrodd rhwng 2018 a 2022, a'ch plaid chi eich hun a gyflwynodd y gofynion ar gyfer prawf adnabod ffotograffig yng Ngogledd Iwerddon.

Ond, gan roi'r ffeithiau hynny o'r neilltu, fe hoffwn i groesawu rhai o'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr i geisio gwella a chynyddu cyfranogiad pobl yn y broses ddemocrataidd. Roeddech chi'n cyfeirio at y cynnydd hyd bedair gwaith mewn cofrestru yn yr awdurdodau lleol sydd â swyddogion cofrestru etholiadol dynodedig, a wnewch chi ddweud wrthym ni tybed pa awdurdodau lleol sydd â'r rhain a pha rai sydd hebddynt, a beth yw'r data gwirioneddol. Pe byddech chi'n cyhoeddi'r wybodaeth honno, rwy'n credu y byddai hynny o ddefnydd mawr, er mwyn i bawb ohonom ni allu pwyso yn daer ar ardaloedd ein hawdurdodau lleol ni, yn yr ardaloedd yr ydym ni'n eu cynrychioli, i weld a allan nhw wneud yn well.

Yn ogystal â hynny, dim ond o ran y cofrestriad awtomatig, os caf i, o bobl, yn amlwg mae hyn yn rhywbeth yr aethpwyd ar ei ôl yn y gorffennol, yn fwyaf nodedig gan Lywodraeth Tony Blair, rwy'n credu, yn ôl ar ddechrau'r 2000au, ond fe roddwyd y prosiect o'r neilltu, ar sail y gost yn bennaf, oherwydd yr angen am gofrestr o'r boblogaeth ledled y DU. Dydych chi ddim wedi nodi heddiw yn eich datganiad chi sut yn union yr ydych chi'n bwriadu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig ac a fyddai hynny ar y cyd ag asiantaethau Llywodraeth y DU, er enghraifft, fel trwyddedau cerbydau gyrrwr, ac ati, neu a fyddai hwnnw'n rhywbeth y gellid ei wneud, efallai, gydag awdurdodau lleol yn ymgysylltu â phobl ynglŷn â'u treth gyngor a thaliadau o fathau eraill.

Mae'n fy nharo i, yn aml, bod pobl nad ydynt wedi cofrestru i bleidleisio naill ai yn anawyddus i arfer eu hawl i bleidleisio ac, felly, yn peidio â mynd i drafferth i gofrestru neu, yn wir, yn gwneud dim byd mwy nag anghofio oherwydd eu bod ar ganol symud tŷ neu beth bynnag, ac mae hi'n digwydd bod yn flwyddyn etholiad ac wedyn maen nhw'n mynd o'r system. Nawr, fe ellid mynd i'r afael â'r pwynt olaf, wrth gwrs, drwy sicrhau bod pobl sydd wedi cael eu cofrestru at ddibenion y dreth gyngor yn cael eu cofrestru i bleidleisio hefyd ar yr un pryd. Ond ni ddylem ni dybio y bydd pob un sydd wedi cofrestru yn awtomatig yn awyddus i bleidleisio. Mewn gwirionedd, mae astudiaethau yn yr Unol Daleithiau, lle mae cofrestru pleidleiswyr awtomatig wedi cael ei gyflwyno, wedi dangos mewn gwirionedd fod llawer llai o blith y rhai sydd wedi cael eu cofrestru yn awtomatig yn dod i bleidleisio nag o'r boblogaeth gyffredin ar y cyfan. Felly, fe allai hynny fod ag effaith ddinistriol ar y niferoedd sy'n pleidleisio mewn gwirionedd, er y gallai hynny, mewn gwirionedd, gynyddu'r niferoedd sy'n pleidleisio ar y cyfan, ac rwy'n credu y dylem ni fynd i mewn i hynny â llygaid agored. Felly, efallai pe byddech chi'n dweud wrthym ni pa fath o weithgaredd yr ydych chi'n debygol o ymgymryd ag ef o ran dulliau cofrestru awtomatig, fe fyddwn innau'n gwerthfawrogi hynny.

Roeddech chi'n sôn am y £300,000 mewn grantiau sydd wedi bod ar gael hyd yn hyn drwy'r grant ymgysylltu democrataidd. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi dechrau ar rai prosiectau, gydag 11 wedi cael eu cymeradwyo yn barod. A wnewch chi gyhoeddi rhestr o'r rhain, os gwelwch chi'n dda—ble maen nhw a beth maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd? Rwy'n credu y byddai'r Aelodau yn hoffi gwybod hynny; byddai'n hi'n dda o beth i ni weld sut mae hyn yn gweithio. Rwy'n ymwybodol o'r Politics Project. Rwyf i wedi ysgrifennu at ysgolion lleol yn fy ardal i, gan eu hannog nhw i fod â rhan yn y sesiynau deialog ddigidol, ac rwy'n credu bod rhai Aelodau o'm grŵp fy hun wedi ymgymryd â'r sesiynau hynny, gan gynnwys Tom Giffard, a gafodd, yn fy marn i, amser ddigon caled gyda rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd yn ei sesiwn ef. Ond edrychwch, mae hon yn ffordd ardderchog o gael pobl i gyfranogi yn ein hysgolion lleol. Mae llawer ohonom ni, wrth gwrs, yn ymweld ag ysgolion beth bynnag ac yn ymgymryd â gwersi dinasyddiaeth o ryw fath, ond rwyf i o'r farn y gallai unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu i oresgyn unrhyw rwystrau rhyngom ni a phobl ifanc yn arbennig felly, sef y rhai sy'n llai tebygol o bleidleisio, fod yn rhywbeth adeiladol.

Dim ond os caf i, hefyd, dydw i ddim yn dymuno bod yn rhy hyf o gwbl, ond mae gen i gwpl o gwestiynau i orffen.

15:25

In terms of diversity, the access to elected office fund, I don't know how successful that has been, but it strikes me that not many people are aware of it, and therefore, we're not getting many applications to draw down from it. So, I want to know what the Welsh Government is doing to promote that fund, so that we can actually encourage people to take it up.

With regard to STV, and the consultation that you've got on with local authorities, it would be good to know how many local authorities are exploring that option. I'm not aware of a single one in Wales, and I don't think there will be any that will volunteer to do that, but you never know; with the possible exception of Powys, we could be in for a change there.

And then—

O ran amrywiaeth, y gronfa mynediad i swyddi etholedig, dydw i ddim yn gwybod pa mor llwyddiannus fu honno, ond mae'n fy nharo i nad oes llawer o bobl yn ymwybodol ohoni, ac felly, nid ydym ni'n cael llawer o geisiadau i dynnu ohoni. Felly, fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r gronfa honno, er mwyn i ni annog pobl i fanteisio arni.

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, a'r ymgynghoriad sydd gennych chi â'r awdurdodau lleol, fe fyddai hi'n dda o beth i ni gael gwybod faint o awdurdodau lleol sy'n ystyried y dewis hwnnw. Nid wyf i'n ymwybodol o'r un yng Nghymru, ac nid wyf i'n credu y bydd unrhyw un a fydd yn gwirfoddoli i wneud hynny, ond wyddoch chi ddim; gydag un eithriad o bosibl ym Mhowys, fe allem ni weld newid yn y fan honno.

Ac yna—

The Member must conclude now, please.

Mae'n rhaid i'r Aelod orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.

Final question: in terms of stakeholders' concerns, obviously the biggest concern, particularly about auto-enrolment, is the challenge to people's identity and people being located if they're on an open register that is available in the public domain. Can you tell us what you're doing to mitigate against that concern? Thank you.

Cwestiwn olaf: o ran pryderon gan randdeiliaid, yn amlwg y pryder mwyaf, yn arbennig ynghylch cofrestru awtomatig, yw'r her i hunaniaeth pobl a phobl yn cael eu lleoli os ydyn nhw ar gofrestr agored sydd ar gael yn gyhoeddus. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth rydych chi'n ei wneud i liniaru'r pryder hwnnw? Diolch.

Thank you for all those questions. I'll try and answer them all. I thank you also for the positive way on most of the points.

Perhaps I ought to at least start with the first point that you raised, which was, of course, the issue of a purported voter fraud and the issue of ID cards. You probably will have been surprised, as I was, to hear the admission by former Government Minister Rees-Mogg yesterday that—[Interruption.] [Laughter.] He never said that before. [Interruption.] Basically, they were surprised that it was a bit of a shot in their own foot for having introduced a system that was supposed to suppress voters, but it appears the voters that were suppressed they regarded as elderly and mainly Conservative voters, so it didn't work.

But the key thing for me is that I don't really care what it is, how someone is going to vote within this; it seems to me that the thing is that there were large numbers of people who were turned away from voting. Some returned, but many didn't. I did discuss this with the Electoral Commission yesterday, and this is an area that we do want to sort of analyse and understand precisely what happened, why and how.

I don't want to go through the whole debate on the ID cards, because we've discussed it many, many times; I'd like to go on to some of the really positive points that were raised. With regard to the local registration officers, while I think you're right that there clearly were the statistics, and the data does show that there were improvements in registration where they were, I can certainly publish that information in terms of the ones that didn't.FootnoteLink

In terms of auto-registration, it's still—. I mean, it's one of those areas we really need to explore very, very carefully. A lot of work is going on on it and access to some data will, of course, be required from things like the NHS registration data, maybe the Driver and Vehicle Licensing Agency, maybe councils, and there may be other bodies. So, it's basically ensuring that we've got a sound system in terms of being able to accommodate and bring in the maximum number of people that you actually can, in terms of the auto-registration. I share the view, I think, that's common across all parties: we all want to see as many people as possible registered and having the opportunity to vote.

The other point, of course, is that there is no compulsion to vote, and that is going to be the challenge, I think, for political parties and our communities as well, that once people are automatically registered, it's up to us to actually show that there is a difference in voting, that things can happen. I have to say that my own personal view is that one of the things that would actually improve people's belief that they can change things and that their vote matters would be the actual voting system, proportional representation, but that's a debate for another time. I think whatever happens with auto-registration, the key thing is going to be that there will be a challenge to us all to actually maximise those people's participation, because I think our democracy is at a cliff edge when so many people don't participate, and we have to, I think, see the warning signs that are there.

The digitisation, of course, of the electoral system offers many opportunities in respect of those with disabilities or difficulties in voting for one reason or another, and to look at the opportunities of how technology can be used, maybe in terms of different location voting or central location points, where the technology is there and so on. So, those are all things I specifically asked to be explored. 

Certainly, we'll publish the list of the various projects. I only picked three of them, really, for an example today, but I'm happy to publish those as they continue. 

In terms of diversity to elected office, I obviously want to explore more how that can be used, how it can be made a regular feature, and how we can maximise. So, there's obviously work in progress there. 

With regard to single transferrable voting and local authorities, it's going to be completely a local decision; local authorities have that choice. 

And on the final point you raise with regard to the register, we are looking at a closed register for obvious reasons. You've got people now much younger who'll be on that particular register. The access to the register will be to those who have a legal requirement, or a sound reason to actually have access to that. I hope I've answered all your questions. 

Diolch i chi am y cwestiynau hynny i gyd. Rwyf i am geisio ateb pob un. Rwy'n diolch i chi hefyd am eich ymagwedd gadarnhaol ar y rhan fwyaf o'r pwyntiau.

Efallai y dylwn i ddechrau o leiaf gyda'r pwynt cyntaf y gwnaethoch chi ei godi, sef, wrth gwrs, materion twyll pleidleisio honedig a chardiau adnabod. Mae'n debyg eich bod chi wedi eich synnu, fel yr oeddwn innau, o glywed cyfaddefiad gan gyn-Weinidog y Llywodraeth Rees-Mogg ddoe—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] Ni ddywedodd ef hynny erioed o'r blaen. [Torri ar draws.] Yn y bôn, roedden nhw'n rhyfeddu bod hyn wedi llesteirio eu hymdrechion oherwydd eu bod nhw wedi cyflwyno system a fwriadwyd i atal pleidleiswyr, ond mae hi'n ymddangos mai'r pleidleiswyr a ataliwyd gan amlaf oedd pleidleiswyr oedrannus sy'n arfer pleidleisio i'r Ceidwadwyr yn bennaf, felly ni weithiodd hynny.

Ond y peth allweddol i mi yw nad wyf i wir yn poeni ynghylch y dull, sut bydd rhywun yn pleidleisio yn hyn i gyd; mae hi'n ymddangos i mi mai'r craidd yw bod nifer fawr o bobl wedi cael eu troi i ffwrdd rhag pleidleisio. Fe ddaeth rhai yn eu holau, ond fe arhosodd llawer draw wedyn. Fe drafodais i hynny gyda'r Comisiwn Etholiadol ddoe, ac mae hwn yn faes yr ydym ni'n dymuno ei ddadansoddi a deall yn union beth a ddigwyddodd, pam a sut hynny.

Nid wyf i'n dymuno mynd trwy'r ddadl gyfan ynglŷn â'r cardiau adnabod, oherwydd rydym ni wedi trafod hynny sawl gwaith; fe hoffwn i fynd ymlaen at rai o'r pwyntiau cadarnhaol iawn a godwyd. O ran y swyddogion cofrestru lleol, er fy mod i'n credu eich bod chi'n iawn gydag eglurder yr ystadegau, ac mae'r data yn dangos bod gwelliannau yn y cofrestriad lle'r oedden nhw i'w cael, fe allaf i'n sicr gyhoeddi'r wybodaeth honno o ran y mannau lle nad oedd y swyddogion hynny'n bresennol.FootnoteLink

O ran cofrestru awtomatig, mae hynny'n dal—. Hynny yw, dyma un o'r meysydd hynny y mae gwir angen i ni eu harchwilio gyda gofal mawr iawn. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo ac fe fydd angen cael gafael ar ddata, wrth gwrs, o ran pethau fel data cofrestru'r GIG, efallai'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau, cynghorau efallai, ac efallai y bydd yna gyrff eraill. Felly, yn y bôn ystyr hyn yw sicrhau bod gennym system gadarn o ran gallu darparu ar gyfer crynhoi'r nifer fwyaf o bobl y gallwch chi mewn gwirionedd, o ran cofrestriad awtomatig. Rwyf innau o'r un farn, rwy'n credu, fod hynny'n gyffredin ar draws y pleidiau i gyd: rydym ni i gyd yn awyddus i weld cymaint o bobl â phosibl yn cofrestru ac yn cael cyfle i bleidleisio.

Y pwynt arall, wrth gwrs, yw nad oes unrhyw orfodaeth i bleidleisio, a honno fydd yr her, rwy'n credu, i bleidiau gwleidyddol a'n cymunedau ni hefyd, pan fydd pobl wedi cael eu cofrestru yn awtomatig, ein cyfrifoldeb ni yw dangos bod pleidleisio yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, y gall pethau ddigwydd. Mae'n rhaid i mi ddweud mai fy marn bersonol i yw mai un o'r pethau a fyddai'n cryfhau argyhoeddiad pobl y gallan nhw newid pethau mewn gwirionedd a bod eu pleidlais nhw'n cyfrif fyddai'r system bleidleisio ei hunan, cynrychiolaeth gyfrannol, ond mae honno'n ddadl ar gyfer rhywbryd eto. Rwy'n credu, beth bynnag a allai ddigwydd gyda chofrestru awtomatig, mai'r peth allweddol yw y bydd her i ni i gyd i wneud y mwyaf o'r bobl hynny sy'n cyfranogi, oherwydd rwy'n credu bod ein democratiaeth ni ar ymyl y dibyn pan nad oes cymaint o bobl yn gyfrannog ynddi hi, ac mae'n rhaid i ni, yn fy marn i, nodi'r arwyddion sydd yno i'n rhybuddio.

Mae digideiddio'r system etholiadol, wrth gwrs, yn cynnig llawer o gyfleoedd o ran y rhai ag anableddau neu anawsterau wrth bleidleisio am ryw reswm neu ei gilydd, ac edrych ar y cyfleoedd o ran sut y gellir defnyddio technoleg, efallai gan ganiatáu pleidleisio mewn lleoliad arall neu fannau canolog eraill, lle byddai'r dechnoleg ar gael yno ac ati. Felly, dyma'r holl bethau y gofynnais i'n benodol i'w harchwilio nhw.

Yn sicr, fe fyddwn ni'n cyhoeddi rhestr o'r prosiectau amrywiol. Tri yn unig ohonyn nhw a ddewisais i heddiw, mewn gwirionedd, er enghraifft, ond rwy'n hapus i gyhoeddi'r rhain wrth iddyn nhw barhau â'u gwaith.

O ran amrywiaeth mewn swyddi etholedig, yn amlwg, fe hoffwn i archwilio mwy o ran sut y gellir defnyddio hynny, sut y gellir gwneud honno'n nodwedd reolaidd, a sut y gallwn wneud y mwyaf ohoni. Felly, yn amlwg, mae gwaith ar y gweill yn hyn o beth. 

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy a'r awdurdodau lleol, penderfyniad cwbl leol fydd hwnnw; mae'r dewis hwnnw gan yr awdurdodau lleol.

Ac o ran y pwynt olaf yr ydych chi'n ei godi am y gofrestr, rydym ni'n ystyried cofrestr gaeedig am resymau amlwg. Fe fydd gennych chi bobl lawer iau nawr ar y gofrestr arbennig honno. Bydd y rhai y mae gofyniad cyfreithiol iddyn nhw allu edrych y gofrestr yn gallu gwneud felly, neu rai sydd ag unrhyw reswm cymwys i'w gweld hi mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb eich cwestiynau chi i gyd.

15:30

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad ac am gopi cynnar ohono.

Thank you to the Counsel General for the statement and for advance sight of the statement. 

Much like the national and UK level, electoral reform in local government is long overdue. Plaid Cymru has consistently emphasised the need to dispense with the first-past-the-post electoral system, and move towards a more proportional model, befitting of the needs of a mature, inclusive and well-functioning democracy. The inherent flaws of first-past-the-post have been apparent for some time. They include distorting the influence of larger parties, and effectively disenfranchising vast swathes of the electorate that do not vote for the winning parties at a constituency level. This also has the effect of creating safe seats, which engender electoral apathy, complacency on the part of the ruling party, and ultimately, low turnout. I might suggest that the fact that the Russian puppet state of Belarus is the only other country in Europe that exclusively uses first-past-the-post tells you all you need to know about its unsuitability. 

At the national level here in Wales, we're pleased that, as part of the co-operation agreement, a more proportional electoral system will soon be introduced for Senedd elections, which will bring us in line with progressive democratic norms. However, in contrast to Scotland and Northern Ireland, local elections have persisted with first-past-the-post throughout the devolved era. In this respect, we welcome the recent initiatives by the Welsh Government to foster reform at local government level. As enshrined by the Local Government and Elections (Wales) Act 2021, local authorities in Wales now have the ability to move to a single transferrable vote in time for the 2027 local elections. Could I therefore ask what support and guidance is being provided by the Welsh Government to assist the local authorities that are considering switching to STV in time for the 2027 elections? When should we expect the publication of the final version of the relevant rules for local government? 

I'd like to turn to another aspect of the Government's White Paper on electoral reform, namely the proposal to make automatic registration of voters mandatory for all electoral registration offices in Wales. I acknowledge the update on this point in your statement. At a time when the UK Government is imposing unnecessary burdens on voting rights in the form of new voter ID requirements, it is right that the Welsh Government should seek to ensure that participation in Welsh elections is as accessible as possible to the general public. It is especially important that, at local government level, where turnout for elections has historically been very, very low, the proposal in question would ensure that the Welsh electoral roll is updated in a timely manner, and that individuals are insulated from the risk of dropping off the electoral register unwittingly. This is a tendency that is especially apparent among young voters and qualifying foreign citizens in Wales. The White Paper mentions the Welsh Government's intention to work with local authorities to run pilots for automatic registration over the next few years. How far along are these schemes, and what feedback has the Welsh Government received form local authorities on relevant resourcing implications? Diolch yn fawr. 

Yn debyg iawn i'r sefyllfa ar lefel genedlaethol a'r DU, mae hi'n hen bryd i ni weld diwygio etholiadol mewn llywodraeth leol. Mae Plaid Cymru wedi pwysleisio'r angen yn gyson i gael gwared ar y system etholiadol cyntaf i'r felin, a symud tuag at fodel mwy cyfrannol, sy'n cydweddu ag anghenion democratiaeth sy'n aeddfed, gynhwysol ac iach ei gweithrediad. Mae diffygion cynhenid system cyntaf i'r felin wedi bod yn amlwg ers amser maith iawn. Maen nhw'n cynnwys ystumio dylanwad y pleidiau mwy, ac yn difreinio rhannau helaeth o'r etholwyr nad ydyn nhw'n pleidleisio dros y pleidiau buddugol ar lefel etholaethol. Mae hyn hefyd ag effaith sy'n creu seddi diogel, sy'n ennyn difaterwch etholiadol, hunanfodlonrwydd ar ran y blaid sy'n rheoli, ac yn y pen draw, canran isel o bleidleisio. Efallai y byddwn i'n awgrymu bod y ffaith mai gwladwriaeth byped Rwsia sef Belarws yw'r unig wladwriaeth arall yn Ewrop sy'n defnyddio system cyntaf i'r felin yn dweud popeth sydd ei angen arnoch chi am ei hanaddasrwydd hi.

Ar y lefel genedlaethol yma yng Nghymru, rydym ni'n falch y bydd system etholiadol fwy cyfrannol, yn rhan o'r cytundeb cydweithio, yn cael ei chyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd cyn bo hir, a fydd yn dod â ni'n fwy tebyg i'r hyn sy'n arferol mewn gwladwriaethau democrataidd blaengar. Er hynny, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae etholiadau lleol wedi parhau gyda system cyntaf i'r felin ar hyd cyfnod datganoli. Yn hyn o beth, rydyn ni'n croesawu'r mentrau diweddar gan Lywodraeth Cymru i feithrin diwygiadau ar lefel llywodraeth leol. Fel ymgorfforwyd yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru'r gallu erbyn hyn i newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn da bryd ar gyfer etholiadau lleol 2027. A gaf i ofyn felly pa gymorth ac arweiniad sy'n cael eu rhoi gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo'r awdurdodau lleol sy'n ystyried newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn pryd ar gyfer etholiadau 2027? Pryd ddylem ni ddisgwyl cyhoeddiad y fersiwn terfynol o'r rheolau perthnasol ar gyfer llywodraeth leol?

Fe hoffwn i droi at agwedd arall ar Bapur Gwyn y Llywodraeth ar ddiwygio etholiadol, sef y cynnig i wneud cofrestru pleidleiswyr awtomatig yn orfodol ar gyfer pob swyddfa cofrestru etholiadol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod y wybodaeth ddiweddaraf am y pwynt hwn yn eich datganiad chi. Mewn cyfnod o Lywodraeth yn y DU sy'n rhoi beichiau diangen ar hawliau i bleidleisio ar ffurf gofynion newydd a ran hunaniaeth pleidleiswyr, mae hi'n iawn y dylai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod cyfranogiad yn etholiadau Cymru mor hygyrch â phosibl i'r cyhoedd. Mae hi'n arbennig o bwysig, ar lefel llywodraeth leol, pan fo'r niferoedd sy'n pleidleisio ar gyfer etholiadau yn hanesyddol isel tu hwnt, y byddai'r cynnig dan sylw yn sicrhau bod swyddogaeth etholiadol Cymru yn cael ei diweddaru mewn ffordd amserol, a bod unigolion yn cael eu hynysu rhag y perygl o gwympo oddi ar y gofrestr etholiadol yn ddiarwybod. Mae honno'n duedd arbennig o amlwg ymhlith pleidleiswyr ifanc a dinasyddion tramor sy'n gymwys yng Nghymru. Mae'r Papur Gwyn yn sôn am fwriad Llywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol i redeg cynlluniau treialu ar gyfer cofrestru awtomatig dros y blynyddoedd nesaf. Pa mor bell y mae'r cynlluniau hyn wedi datblygu, a pha adborth a gafodd Llywodraeth Cymru gan awdurdodau lleol ynglŷn â'r goblygiadau perthnasol o ran adnoddau? Diolch yn fawr. 

I thank Peredur for those comments and his positive questions on that.

With regard to local government and proportional voting, as I say, what the Welsh Government has done is given the possibility to local authorities to actually make that particular choice. I do hope that we will see some of those choices exercised. Maybe Gwynedd will be the first, maybe it will be Powys, maybe it will be another local authority. But what we have done, in answering the other question you raised, is we have recently consulted on the draft rules for elections using the single transferrable vote, in order to aid local authorities to be able to consider whether to use the new power that they have to change that voting system.

Low turnouts are something of considerable concern. I've raised many times the issue of the democratic deficit, where 40 per cent of the population don't vote in Westminster elections, 50 per cent in Senedd elections, 60 per cent in council elections. I think that is a real challenge to democracy. Democracy in many ways is at a precipice when you reach those particular levels. As we talk about all the areas of well-being and health within our society, we have to start looking at the issue of our democratic health. And that's not only to our benefit but to the benefit of future generations as well.

In terms of electoral law itself, of course, we will have two pieces of important legislation that are reforming the electoral system. The historic legacy of different pieces of legislation relating to elections, which have been added on every few years, I think does make it ripe at some stage to look at the issue of consolidation of electoral law for Wales. I think we have to get these two pieces of legislation through first, but it then may well be ripe for that, as part of our overall consolidation operation.

I think the other thing to talk about is that what we are seeking to do—and I hope we have a spirit of agreement across this Chamber—is we're looking at the best way of actually modernising our electoral system, setting an example of what a twenty-first century electoral system should look like, and how it can maximise inclusivity, the use of technology, which is continually changing and advancing, year on year, to maximise input. I think the changes in technology will be something that present challenges to us and opportunities for us, year on year. What we want our legislation to do is to create a framework where we can maximise the benefit of that.

Rwy'n diolch i Peredur am ei sylwadau a'i gwestiynau adeiladol ynglŷn â hyn.

O ran llywodraeth leol a phleidleisio cyfrannol, fel y dywedais i, yr hyn a wnaeth Llywodraeth Cymru yw rhoi'r posibilrwydd i awdurdodau lleol wneud y dewis arbennig hwnnw, mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld rhai ohonyn nhw'n ymarfer y dewis hwnnw. Efallai mai Gwynedd fydd yr un cyntaf, neu Bowys efallai, neu ryw awdurdod lleol arall. Ond yr hyn a wnaethom ni, wrth ateb y cwestiwn arall y gwnaethoch chi ei godi, yw ymgynghori yn ddiweddar ar y rheolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo awdurdodau lleol wrth ystyried a ddylid defnyddio'r pŵer newydd sydd ganddyn nhw i newid i'r system bleidleisio honno.

Mae'r niferoedd isel sy'n pleidleisio yn peri pryder sylweddol. Rwyf i wedi codi mater diffyg democrataidd lawer tro, pan nad yw 40 y cant o'r boblogaeth yn pleidleisio yn etholiadau San Steffan, 50 y cant yn etholiadau'r Senedd, a 60 y cant yn etholiadau'r cynghorau. Rwy'n credu bod honno'n broblem wirioneddol i ddemocratiaeth. Mae democratiaeth mewn sawl ffordd ar ymyl y dibyn o ystyried y cyfraddau arbennig hyn. Ac wrth i ni siarad am yr holl feysydd yn ein cymdeithas ni o ran llesiant ac iechyd, mae'n rhaid i ni ddechrau ystyried mater iechyd ein democratiaeth ni. Ac mae hynny nid yn unig er mwyn ni ein hunain, ond er mwyn cenedlaethau'r dyfodol hefyd.

O ran y gyfraith etholiadol ei hunan, wrth gwrs, fe fydd gennym ni ddau ddarn o ddeddfwriaeth bwysig i ddiwygio'r system etholiadol. Rwyf i o'r farn fod etifeddiaeth hanesyddol gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n ymwneud ag etholiadau, yr ychwanegir atyn nhw bob rhyw ychydig o flynyddoedd, yn ei gwneud hi'n hen bryd i ni edrych ryw dro ar fater cyfuno'r gyfraith etholiadol yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni gael y ddau ddarn hyn o ddeddfwriaeth drwodd yn gyntaf, ond mae hi'n ddigon posibl y bydd yr amser yn iawn wedyn ar gyfer hynny, yn rhan o'n gweithrediad cyffredinol ni o gydgyfnerthu.

Rwy'n credu mai'r peth arall i siarad amdano yw'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud—ac rwy'n gobeithio bod ysbryd cytundeb gennym ni ar draws y Siambr hon—ein bod ni'n edrych ar y ffordd orau o foderneiddio ein system etholiadol ni mewn gwirionedd, gan roi esiampl o sut y dylai system etholiadol edrych yn yr unfed ganrif ar hugain, a sut y gall honno wneud y mwyaf o gynhwysiant, defnydd o dechnoleg, sy'n newid ac yn datblygu trwy'r amser, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i wneud yn fawr o fewnbwn. Rwy'n credu y bydd y newidiadau yn y dechnoleg yn rhywbeth a fydd yn cyflwyno heriau a chyfleoedd i ni, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'n deddfwriaeth ei wneud yw creu fframwaith lle gallwn ni sicrhau'r budd mwyaf posibl o hynny.

15:35

Counsel General, thank you for this important statement today. Democracy is a fragile flower that requires, from all democrats, constant vigilance, but also it requires good policy to enable participation. Minister, you stated earlier that the Electoral Commission in their annual report on public attitudes showed that 66 per cent of people see low turnout as a problem. Even at the very starting gate, 15 per cent of people eligible to be on the electoral register are not taking up their right to register to vote. There is a problem. And we're not talking about democratic engagement, education or political entitlement, we're simply talking about the most basic element of a democracy—an individual's right to vote, enfranchisement. We all here across this Chamber regularly commemorate and mark the sacrifice and huge efforts of previous and past generations to safeguard citizens' rights to vote, yet all around us, we see it slowly being eroded. So I greatly welcome today, Counsel General, the initiatives and proposals for Wales.

You will know, Minister, that we need to recommit here in this democratic place that the Welsh Government will prioritise getting all eligible Welsh citizens on the electoral register, and that we will continue to vocally and strategically oppose the anti-democratic approach adopted by the UK Government, where they have significantly increased barriers to voting, with the introduction of voter identification—and this is outside of Jacob Rees-Mogg's own shocking comments about gerrymandering. The limited impact assessment carried out by the UK Government itself demonstrates that women, young people and black, Asian and minority ethnic communities are now less likely to secure appropriate identification to vote. [Interruption.]

Cwnsler Cyffredinol, diolch am y datganiad pwysig hwn heddiw. Blodeuyn brau yw democratiaeth sy'n gofyn gwyliadwriaeth gyson gan bob democrat, ond mae'n gofyn hefyd am bolisi da i ganiatáu cyfranogiad. Gweinidog, roeddech chi'n dweud yn gynharach fod y Comisiwn Etholiadol yn eu hadroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld y nifer isel sy'n pleidleisio yn broblem. Hyd yn oed i ddechrau cychwyn, nid yw 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar y gofrestr etholiadol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Mae yna broblem. Heb sôn am ymgysylltiad democrataidd, addysg na hawl wleidyddol, dim ond sôn am yr elfen fwyaf sylfaenol o ddemocratiaeth yr ydym ni—hawl unigolyn i bleidleisio, etholfraint. Rydym ni i gyd yma ar draws y Siambr hon yn aml yn coffáu ac yn nodi aberth ac ymdrechion enfawr cenedlaethau blaenorol a'r gorffennol wrth ddiogelu hawliau dinasyddion i bleidleisio, ac eto o'n cwmpas ni i gyd, rydym ni'n gweld hynny'n cael ei erydu o dipyn i beth. Felly, rwy'n croesawu heddiw, yn fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol, y mentrau a'r cynigion i Gymru.

Fe wyddoch chi, Gweinidog, fod angen i ni ymrwymo o'r newydd yn y lle democrataidd hon y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu rhoi pob dinesydd sy'n gymwys yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol, ac y byddwn ni'n parhau i wrthwynebu, yn lleisiol ac yn strategol, y dull gwrth-ddemocrataidd a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU, lle maent wedi cynyddu'r rhwystrau i bleidleisio yn sylweddol, gyda chyflwyniad gwirio prawf adnabod pleidleiswyr—ac mae hynny ar wahân i sylwadau ysgytwol Jacob Rees-Mogg am gyffindwyllo. Mae'r asesiad effaith cyfyngedig a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU yn dangos bod menywod, pobl ifanc a chymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol erbyn hyn o fod â dogfennau adnabod sy'n briodol ar gyfer pleidleisio. [Torri ar draws.]

Order, order. This is not a debate, this is a statement. And can I have a question, please?

Trefn, trefn. Nid dadl mohoni hi, datganiad yw hwn. A gaf i gwestiwn, os gwelwch chi'n dda?

I'm coming to that now.

For any Government to actively seek to place additional cost onto voters to purchase ID during an economic crisis is at best ill-advised and foolish, and at worst is purposeful disenfranchisement, and undemocratic. We must all strive to increase the number of people who are able to vote. Thank you.

Rwy'n dod at hynny nawr.

I unrhyw Lywodraeth fynd ati i geisio rhoi baich ychwanegol ar bleidleiswyr i brynu dogfennau adnabod yn ystod argyfwng economaidd mae hynny'n annoeth ac yn ffôl ar y gorau, ac ar y gwaethaf mae'n ataliad bwriadol o etholfreinio, ac yn annemocrataidd. Mae'n rhaid i ni i gyd ymdrechu i gynyddu niferoedd y bobl sy'n gallu pleidleisio. Diolch i chi.

Thank you for those points. If I take that last one, again, the issue of ID cards is something we have debated, but I think it is very clear that a senior Cabinet Minister, who was in the Government at the time the decision was taken and the Bill was going through Parliament, has made it absolutely clear they saw it as a matter of voter suppression. The difference in attitude they have—. And this is the point we made; it was challenged in this Chamber. But I think we all took the view as to why it was being introduced in that way and why only certain forms of identification were available to more senior people but not to young people and so on. I would hope that in everything we do it should not be relevant how people are going to vote—the key is that they do vote, that they do participate. Then it's up to political parties and political movements to persuade people in terms of values and the sorts of changes that we actually want to see. 

In terms of that 15 per cent not registered, it's 15 per cent too high. We have seen increasing levels of non-registration for a whole variety of reasons and we really do have to address that. But technology allows us to address that. What we also have to address though is the issues as to why some people don't vote. There are many reasons. One is that some think it doesn't make any difference, and we really do have to challenge and show that there are those differences. But it's also culture, isn't it? If you're a 16-year-old coming up to vote now, your parents haven't voted, your grandparents haven't voted, you have a culture of not voting. And I'm sure we have all seen on the doorstep, haven't we, those people who say, 'Well, no, I don't vote. It's not for me. I don't really understand what's going on.'

I think that brings us then on—. I can see the education Minister here, of course, and there is such a vital role for education. When I went to secondary school, at 14, children were still leaving. Then it was increased to 15, then 16, and then 18. What we now have is a whole generation of people who go all the way through school and leave at 18, and I think it raises the question of the adequacy of what we used to call 'political education'—let's call it civic education—education about our democratic systems, participation within that, which is a vital part of education. I'm glad that the curriculum is now seeking to address that, because this isn't a quick win, but it is something that over the years is one of the main ways of actually engaging with young people, engaging with who are going to be the future citizens and the future people who will be sitting, hopefully, in this Chamber. 

Diolch i chi am y pwyntiau hynny. Os caf i ymateb i'r pwynt olaf, unwaith eto, mae mater cardiau adnabod yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei drafod, ond rwy'n credu ei bod hi'n eglur iawn i uwch Weinidog Cabinet, a oedd yn y Llywodraeth yn yr amser y gwnaethpwyd y penderfyniad ac roedd y Bil yn mynd drwy'r Senedd yn San Steffan, wedi ei gwneud hi'n gwbl eglur eu bod nhw'n gweld hwnnw'n fater a fyddai'n rhwystro pleidleisio. Y gwahaniaeth o ran agwedd sydd ganddyn nhw—. A dyma'r pwynt a wnaethom ni; fe'i heriwyd yn y Siambr hon. Ond rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi holi pam y cafodd hyn ei gyflwyno yn y ffordd honno a pham mai dim ond rhai mathau o brawf adnabod a fyddai ar gael i bobl hŷn ond nid i bobl ifanc ac yn y blaen. Fe fyddwn i'n gobeithio, ym mhopeth a wnawn ni, na ddylai hi fod yn berthnasol ym mha ddull y bydd pobl yn mynd i bleidleisio—yr allwedd yw eu bod nhw'n pleidleisio, eu bod nhw'n cyfranogi. Ac yna'r pleidiau gwleidyddol a'r mudiadau gwleidyddol a ddylai ddwyn perswâd ar bobl o ran eu gwerthoedd a'r mathau o newidiadau yr ydym ni'n dymuno eu gweld nhw mewn gwirionedd.

O ran y 15 y cant sydd heb gofrestru, mae hwnnw'n 15 y cant yn ormod. Rydym ni wedi gweld cyfraddau cynyddol o fethu â chofrestru am amrywiaeth eang o resymau ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hynny mewn gwirionedd. Ond mae technoleg yn ein galluogi ni i fynd i'r afael â hyn. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael hefyd â'r materion sy'n achosi i bobl beidio â phleidleisio. Mae yna lawer o resymau. Un ohonyn nhw yw bod rhai o'r farn na fyddai hynny'n gwneud unrhyw wahaniaeth, ac mae'n rhaid i ni herio hynny a dangos y gwahaniaethau hyn. Ond mae diwylliant yn achos hefyd, onid ydyw? Os ydych chi'n 16 oed yn dod i bleidleisio nawr, nid yw eich rhieni wedi pleidleisio, nid yw eich neiniau na'ch teidiau wedi pleidleisio, eich diwylliant chi yw un o beidio â phleidleisio. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld ar garreg y drws, onid ydym ni, y bobl hynny sy'n dweud, 'Wel, na, dydw i ddim yn pleidleisio. Nid oes gennyf i ddiddordeb. Nid wyf i'n deall beth sy'n digwydd, mewn gwirionedd.'

Rwy'n credu bod hynny'n dod â ni wedyn at—. Rwy'n gallu gweld y Gweinidog addysg yma, wrth gwrs, ac mae swyddogaeth hanfodol i addysg. Pan es i i'r ysgol uwchradd, roedd plant yn dal i allu gadael yn 14 oed. Yna fe gafodd ei gynyddu i 15, wedyn 16, ac wedyn 18. Yr hyn sydd gennym ni nawr yw cenhedlaeth gyfan o bobl sy'n mynd yr holl ffordd drwy'r ysgol ac yn gadael yn 18 oed, ac rwy'n credu bod hynny'n codi cwestiwn o ran digonolrwydd yr hyn yr oeddem ni'n arfer ei alw yn 'addysg wleidyddol'—gadewch i ni alw hwnnw'n addysg ddinesig—addysg ynglŷn â'n systemau democrataidd, cyfranogiad yn y rhain, sy'n rhan hanfodol o addysg. Rwy'n falch fod y cwricwlwm yn ceisio mynd i'r afael â hynny erbyn hyn, oherwydd nid yw hon yn fuddugoliaeth gyflym, ond yn rhywbeth sydd, dros y blynyddoedd, yn un o'r prif ffyrdd o ymgysylltu â phobl ifanc mewn gwirionedd, gan ymgysylltu â'r rhai sydd am fod yn ddinasyddion y dyfodol a phobl a fydd yn eistedd, rwy'n gobeithio, yn y Siambr hon yn y dyfodol. 

15:40

I welcome the Minister's statement. Diolch yn fawr iawn. At a time when we see crude voter suppression at work in England, I wholeheartedly support your aim in increasing and broadening democratic participation here in Wales. Any voter turned away is one voter too many, and we must not tolerate that here in Wales.

I have three questions for you, if I may. One relates to the single transferable vote in local authorities. And can I just use this opportunity to say to anybody here in the Siambr, if you believe in STV, then, please, encourage your local authority to ensure that we have STV in local councils? It is absolutely vital that we see it at that level and we see it in the Senedd as well. So, please, Plaid Cymru-led, Labour-led—. And in Powys we have a Liberal Democrat-led council, who do want to look at STV at the local level. But my question to you, if I may, is about capacity. It's about capacity within local authorities in order to develop an STV process, particularly when there are other pressures within local authorities.

My second question is around democracy between our elections. It's about participation between those elections. And could you just comment on the Wales Centre for Public Policy's report, which includes measures like participatory budgeting and a citizens' assembly, and whether you will be pushing those forward as well? 

My third and final question is on Senedd reform, which I support, as you know. Will you indicate clearly when we can expect detailed proposals and a draft Bill? Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog. Diolch yn fawr iawn. Ar adeg yr ydym ni'n gweld atal pleidleiswyr yn fras ar waith yn Lloegr, rwy'n llwyr gefnogi eich nod chi o gynyddu ac ehangu cyfranogiad democrataidd yma yng Nghymru. Mae unrhyw bleidleisiwr sy'n cael ei wrthod yn un pleidleisiwr yn ormod, ac ni ddylem ni oddef hynny yma yng Nghymru.

Mae gennyf i dri chwestiwn ar eich cyfer chi, os gwelwch chi'n dda. Mae un yn ymwneud â'r bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn awdurdodau lleol. Ac a gaf i ddefnyddio'r cyfle hwn i ddweud wrth unrhyw un yma yn y Siambr, os ydych chi â ffydd yn y bleidlais sengl drosglwyddadwy, felly, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi annog eich awdurdod lleol i sicrhau bod gennym ni bleidleisiau sengl trosglwyddadwy yn y cynghorau lleol? Mae hi'n gwbl hanfodol ein bod yn eu gweld ar y lefel honno ac rydym ni'n gweld hynny yn y Senedd hefyd. Ac os gwelwch chi'n dda, dan arweiniad Plaid Cymru, dan arweiniad Llafur—. Ac ym Mhowys mae cyngor gennym ni dan arweiniad y Democratiaid Rhyddfrydol, sy'n awyddus i ystyried pleidleisiau sengl trosglwyddadwy ar lefel leol. Ond mae fy nghwestiwn i chi, os caf i, yn ymwneud â gallu. Mae'n ymwneud â'r gallu o fewn yr awdurdodau lleol ar gyfer datblygu prosesau'r pleidleisiau sengl trosglwyddadwy, yn arbennig felly pan fo cymaint o bwysau fel arall ar yr awdurdodau lleol.

Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â democratiaeth rhwng ein hetholiadau ni. Mae'n ymwneud â bod â rhan yn y cyfnodau rhwng yr etholiadau hynny. Ac a allech chi wneud sylw ar adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, sy'n cynnwys mesurau fel cyllidebu cyfranogol a chynulliad dinasyddion, ac a fyddwch chi'n gwthio'r rhain ymlaen hefyd? 

Mae fy nhrydydd cwestiwn a'm cwestiwn olaf yn ymwneud â diwygio'r Senedd, yr wyf i'n ei gefnogi, fel y gwyddoch chi. A wnewch chi nodi yn eglur pa bryd y gallwn ni ddisgwyl cynigion manwl a Bil drafft? Diolch i chi. Diolch yn fawr iawn. 

Firstly, in terms of the single transferable vote, I really do hope there will be examples. We've been through the process of changing legislation to enable that to happen. I think we've rightly made it a responsibility and an empowerment of local government, so not imposing something upon local authorities to do, but for them to have that choice to do it. As I've said, there has been considerable engagement with local authorities, engagement with the local registration officers. I met with quite a number of them yesterday, at an event with the Electoral Commission. There's been consultation with them, and, again, engagement over the draft rules for the way in which such elections can be handled. I think once that is completed it's really a matter that moves over to local authorities to make what I think is a political decision—not political in terms of a party political decision, because I hope that doesn't come into it, but as a system where it is seen that STV may be an opportunity for a more representative outcome in terms of council elections. But that will be, again, a matter for local authorities. In terms of the capacity, of course there is support and the engagement—I think that is already there.

In terms of participation between elections, well, of course, we've seen things like citizen assemblies and so on being used by the independent commission, and so on, in order to engage and to identify opinions. We've seen it also in Senedd committees and the way in which they've worked with establishing groups and so on, and I think that has a valuable process in terms of helping to get people engaged, to get certain groups engaged, and to get input, although they are not the ultimate outcome of the democratic process, which is the election of places such as this. 

And in terms of when, well, it's not for me to prejudge the First Minister's legislative statement, which will be made within June, but I think it's pretty clear, you can see, when you work back on elections, in terms of the Gould convention and how long things have to be ahead, that we are working at pace to prepare to enable us to do that. And I can give the assurances, of course, that we will bring forward legislation, but I think you'll have to wait until June to really read the small print.

Yn gyntaf, o ran y bleidlais sengl drosglwyddadwy, rwyf i wir yn gobeithio y bydd yna enghreifftiau o hynny. Rydym ni wedi bod drwy'r broses o newid deddfwriaeth i ganiatáu i hynny ddigwydd. Rwy'n credu ein bod ni'n briodol felly yn ei gwneud hi'n gyfrifoldeb ac yn rymuster i lywodraeth leol, ac felly nid rhoi gorchwyl i'r awdurdodau lleol ei gyflawni, ond rhoi'r dewis hwnnw iddyn nhw. Fel y dywedais i, fe fu yna gryn ymgysylltu ag awdurdodau lleol, gan ymgysylltu â'r swyddogion cofrestru lleol. Fe gwrddais i â chryn dipyn ohonyn nhw ddoe, mewn digwyddiad gyda'r Comisiwn Etholiadol. Bu ymgynghori â nhw, ac unwaith eto, bu ymgysylltu ynghylch y rheolau drafft ar gyfer y ffordd y gellir ymdrin ag etholiadau o'r fath. Rwyf i o'r farn pan fydd y gwaith hwnnw wedi cael ei orffen mewn gwirionedd mai mater sy'n symud draw i awdurdodau lleol yw gwneud yr hyn yr wyf i'n credu sy'n benderfyniad gwleidyddol—nid gwleidyddol o ran penderfyniad gwleidyddol unrhyw blaid, oherwydd rwy'n gobeithio na ddaw hynny i mewn iddi, ond o ran system lle gwelir y gallai pleidlais sengl drosglwyddadwy fod yn gyfle i gael canlyniad mwy cynrychioliadol o ran etholiadau'r cyngor. Ond, unwaith eto, mater i'r awdurdodau lleol fydd hwnnw. O ran y gallu, wrth gwrs mae cefnogaeth a'r ymgysylltu—rwy'n credu bod hwnnw ar gael eisoes.

O ran cyfranogiad rhwng etholiadau, wel, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld pethau fel cynulliadau dinasyddion ac ati'n cael eu defnyddio gan y comisiwn annibynnol, ac ati, ar gyfer ymgysylltu a nodi barn. Rydym ni hefyd wedi gweld hynny ym mhwyllgorau'r Senedd a'r ffordd y maen nhw wedi gweithio gyda sefydlu grwpiau ac yn y blaen, ac rwy'n credu bod honno'n broses werthfawr o ran helpu i ennyn diddordeb pobl, ymgysylltu â rhai grwpiau, a chael mewnbwn, er nad y rhain yw canlyniad y broses ddemocrataidd yn y pen draw, sef etholiadau i fannau fel hyn.

Ac o ran pa bryd y bydd hynny, wel, nid fy lle i yw darogan datganiad deddfwriaethol y Prif Weinidog, a fydd yn cael ei wneud yn ystod mis Mehefin, ond rwy'n credu ei bod yn eithaf amlwg, rydych chi'n gallu gweld, pan fyddwch chi'n gweithio yn ôl ar etholiadau, o ran confensiwn Gould a pha mor hir y mae'n rhaid i bethau fod o'n blaenau, ein bod ni'n gweithio yn gyflym ar gyfer ein paratoi ni i allu gwneud hynny. Ac fe allaf i roi'r sicrwydd, wrth gwrs, y byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth, ond rwy'n credu y bydd yn rhaid i chi aros tan fis Mehefin i ddarllen y print mân mewn gwirionedd.

15:45

Minister, I'm grateful to you for your statement this afternoon. You may remember, some months ago, the First Minister said that he was becoming more radical as he grew older. Well, I'm certainly becoming more impatient as I grow older, and I believe—[Interruption.] Well, I might not have much time—you never know. I believe that when we have the opportunity for change, we have to grab that change and deliver that change for the people we seek to represent. For me, I want to see this place as a Parliament for everyone in Wales, following on very much from what the leader of Plaid Cymru said at questions this afternoon.

But we have to ensure that our reforms are rooted in principle: principles that are important to people across Wales; principles of diversity; principles of participation; principles of fairness. So, I want to see you, Minister, introducing legislation that delivers on that. I want to see STV as the default system for elections throughout Wales at all elections. We want to see fairness hardwired into our systems. But, I also want to see a return to four-year terms, so that people hold us to account. We're not able to run away from the electorate, and I believe that, whilst Darren Millar will tempt you, Minister, with all sorts of temptations of the right, I'm also pretty sure that the Conservatives would support a return to four-year terms, as will Plaid Cymru and the Liberal Democrats. So, we will have at least one proposal here that has the support right across the whole of the Chamber, and I think that is also important.

But also, Minister, I want you to look at how we continue to expand participation. We're looking at the potential of electronic voting, for example, to ensure that people are able to exercise their democratic rights in a way that fits in with how we live our lives today. I quite like the stubby pencil and a piece of paper, but I recognise that my children think that voting is something that you do on the phone. So, let's look hard at how we can be radical, Minister, and when it comes to taking decisions, when it comes to writing legislation, let's make sure that that legislation is rooted in the radical politics of Wales and the history that the Chartists taught us, that democracy is the way that we can deliver change for everybody—even Darren Millar.

Gweinidog, rwy'n ddiolchgar i chi am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Efallai eich bod chi'n cofio, rai misoedd yn ôl, fod y Prif Weinidog wedi dweud ei fod ef yn mynd yn fwy radical wrth iddo heneiddio. Wel, yn sicr, rwyf i'n mynd yn fwy diamynedd wrth i mi heneiddio, ac rwy'n credu—[Torri ar draws.] Wel, efallai na fydd gen i lawer o amser eto—dydych chi byth yn gwybod. Rwy'n credu, pan gawn ni gyfle i newid, mae'n rhaid i ni neidio am y newid hwnnw a chyflawni'r newid hwnnw er mwyn y bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli nhw. I mi, fe hoffwn i weld y lle hwn yn Senedd i bawb yng Nghymru, yn dilyn ymlaen yn fawr iawn o'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru yn y cwestiynau y prynhawn yma.

Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein diwygiadau ni wedi'u hymwreiddio yn ein hegwyddorion: egwyddorion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru; egwyddorion o ran amrywiaeth; egwyddorion o ran cyfranogiad; egwyddorion o ran cyfiawnder. Felly, fe hoffwn eich gweld chi, Gweinidog, yn cyflwyno deddfwriaeth sy'n cyflawni hynny. Fe hoffwn i weld pleidlais sengl drosglwyddadwy yn gyfundrefn ddiofyn ar gyfer etholiadau ledled Cymru ym mhob etholiad. Rydym ni'n awyddus i weld tegwch yn rhan annatod o'n systemau ni. Ond, fe hoffwn i hefyd weld dychwelyd at dymhorau pedair blynedd, fel bydd pobl yn ein galw i gyfrif. Nid ydym ni'n gallu rhedeg oddi wrth yr etholwyr, ac rwy'n credu er y bydd Darren Millar yn eich temtio chi, Gweinidog, gyda phob math o demtasiynau o'r adain dde, rwy'n eithaf sicr hefyd y byddai'r Ceidwadwyr yn cefnogi dychwelyd i dymhorau pedair blynedd, fel byddai Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Felly, fe fydd gennym ni o leiaf un cynnig yn hyn o beth a gaiff gefnogaeth ar draws y Siambr gyfan, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig hefyd.

Ond hefyd, Gweinidog, fe hoffwn i chi ystyried sut rydym ni am barhau i ehangu cyfranogiad. Rydyn ni'n ystyried y posibiliadau sydd gan bleidleisio electronig, er enghraifft, ar gyfer sicrhau y bydd pobl yn gallu ymarfer eu hawliau democrataidd mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'r ffordd yr ydym yn byw ein bywydau ni heddiw. Rwyf i'n hoffi'r bensel fach a'r darn o bapur, ond rwy'n cydnabod bod fy mhlant i'n credu mai rhywbeth yr ydych yn ei wneud dros y ffôn yw pleidleisio. Felly, gadewch i ni edrych yn fanwl ar sut y gallwn ni fod yn radical, Gweinidog, o ran gwneud penderfyniadau, o ran ysgrifennu deddfwriaeth, gadewch i ni sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno wedi ymwreiddio yng ngwleidyddiaeth radical Cymru a'r hanes a ddysgodd y Siartwyr inni, sef mai democratiaeth yw'r ffordd y gallwn ni gyflawni newid i bawb—i Darren Millar hyd yn oed.

I thank the Member for those comments. Just taking that last point, in terms of terms and so on, I suspect there are many in the UK Government at the moment who are saying, 'Oh, God, not another year to go', but we'll have to wait and see. Of course, the Chartists talked about annual elections, and I'm not quite sure we would want to go down that particular road at the time.

I think the other point is, of course, in terms of proportional representation and the system we have, well, ultimately, it will be up to the Senedd here to decide in terms of the legislation that is put before it, and we want the best system of representation that we can get through with a two-thirds majority. So, there will be, obviously, a proportional—I hope—representation system. The precise mechanics of that are going to be, probably, as we've seen, a slightly different system to STV, but nevertheless a proportional system.

In terms of opportunity for change, in terms of radicalism, I think what we are doing, both in terms of Senedd reform and in terms of the electoral reform, is groundbreaking. I think it is incredibly radical. I think it is also something that will be setting the scene for future electoral reform throughout the UK, because I would hope that automatic registration, when it's seen how successful it is, will be something that they'd want to adopt for UK parliamentary elections and police and crime commissioner elections. And I think that there is a great opportunity as well to bring in the electoral system closer to people. There shouldn't be hurdles; it should be as easy as possible to vote. But that also requires a cultural shift, and I think it requires an educational shift in, actually, the engagement with people on the importance of why voting actually makes a difference to people's lives. It does make a difference. We see that day in, day out, but there are far too many people who've been, I think, misled into the view that it doesn't make much difference. So, that is going to be the challenge for all of us as politicians, to actually put that across and to engage with people and with our communities to make that happen. Diolch.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. Gan ystyried y pwynt olaf hwnnw, o ran tymhorau ac yn y blaen, rwy'n amau bod llawer yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd sy'n dweud, 'O, mawredd, a oes blwyddyn arall i fynd eto', ond fe fydd yn rhaid i ni aros a gweld. Wrth gwrs, roedd y Siartwyr yn sôn am etholiadau blynyddol, ac nid wyf i'n hollol siŵr y byddem ni'n dymuno mynd i lawr y ffordd arbennig honno ar hyn o bryd.

Rwy'n credu mai'r pwynt arall, wrth gwrs, yw o ran cynrychiolaeth gyfrannol a'r system sydd gennym ni, wel, yn y pen draw, mater i'r Senedd hon fydd penderfynu o ran y ddeddfwriaeth sy'n cael ei rhoi ger ei bron, ac rydym ni'n dymuno bod â'r system gynrychiolaeth orau y gallwn ni ei chael gyda mwyafrif o ddwy ran o dair. Felly, yn amlwg, fe fydd system gyfrannol—rwy'n gobeithio—o gynrychiolaeth. Bydd yr union ffordd y bydd honno'n gweithio, yn ôl pob tebyg, fel y gwelsom ni, yn system ychydig yn wahanol i bleidlais sengl drosglwyddadwy, ond serch hynny'n system gyfrannol.

O ran cyfle am newid, o ran radicaliaeth, rwy'n credu bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, o ran diwygio'r Senedd ac o ran diwygio etholiadol, yn arloesol. Rwy'n credu bod hyn yn radical iawn. Rwy'n credu ei fod hefyd yn rhywbeth a fydd yn gosod y llwyfan ar gyfer diwygio etholiadol yn y dyfodol ledled y DU, oherwydd fe fyddwn i'n gobeithio y byddai cofrestru awtomatig, pan welir pa mor llwyddiannus ydyw, yn rhywbeth y bydden nhw'n awyddus i'w fabwysiadu ar gyfer etholiadau seneddol y DU ac etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu. Ac rwy'n credu bod cyfle ardderchog hefyd i ddod â'r system etholiadol i mewn yn nes at bobl. Ni ddylid bod ag unrhyw rwystrau; fe ddylai pleidleisio fod mor hawdd â phosibl. Ond mae hynny'n gofyn am newid diwylliannol hefyd, ac rwy'n credu ei fod yn gofyn am newid addysgol yn yr ymgysylltiad â phobl mewn gwirionedd ynglŷn â phwysigrwydd pleidleisio pan fo hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Mae'n gwneud gwahaniaeth. Rydym ni'n gweld hynny o ddydd i ddydd, ond mae gormod o lawer o bobl sydd wedi cael eu camarwain, rwy'n credu, i gredu nad yw'n gwneud llawer o wahaniaeth. Felly, honno fydd yr her i bob un ohonom ni wleidyddion, i gyfleu hynny ac ymgysylltu â phobl a'n cymunedau ni i beri i hynny ddigwydd. Diolch.

15:50

There's a problem with turnout at elections at all levels. There is also a problem with voter registration. From my experience, people who do not register to vote mostly do not want to vote, and like many other people, I've gone around knocking on the doors of people who are not on the electoral register who have shown no interest in joining the electoral register whatsoever. We as politicians are failing to enthuse the electorate. We are failing to make them think that what we do is important to them. It's a challenge for us as much as it is a challenge for us doing things to make it easier.

On STV, the Irish election showed that it's certainly not a proportional system, where Sinn Féin won the most votes but not the most seats. It took 12,745 votes to elect each Fianna Fáil Member, but 14,476 to elect a Member of Sinn Féin. It exists for Scottish council elections, creating very large wards; one of them is roughly the same size as Trinidad and Tobago. The SNP have not brought it in for Scottish parliamentary elections, I think for fairly obvious reasons. But my question to you is: how many councils have expressed initial interest in moving to STV? Have you heard from Gwynedd, Carmarthenshire, Ynys Môn and Ceredigion whether they want to move to STV? And can I just say, PR creates more safe seats than anything else?

Mae yna broblem gyda'r niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau ar bob lefel. Mae yna broblem hefyd gyda chofrestru pleidleiswyr. O'm mhrofiad i, nid yw pobl nad ydyn nhw'n cofrestru i bleidleisio yn awyddus ar y cyfan i bleidleisio, ac fel llawer o bobl eraill, rwyf i wedi mynd o gwmpas yn curo ar ddrysau pobl nad ydyn nhw ar y gofrestr etholiadol nad ydyn nhw wedi dangos unrhyw ddiddordeb mewn bod ar y gofrestr etholiadol o gwbl. Rydyn ni'r gwleidyddion yn methu â hudo'r etholwyr. Nid ydym ni'n gwneud iddyn nhw feddwl bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn bwysig iddyn nhw. Mae hi'n her i ni gymaint ag y mae'n her i ni wneud pethau i hwyluso bwrw pleidlais.

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, fe ddangosodd etholiad Iwerddon yn sicr nad yw hi'n system gyfrannol, lle'r enillodd Sinn Féin y nifer fwyaf o bleidleisiau ond nid y nifer fwyaf o seddi. Roedd hi'n cymryd 12,745 pleidlais i ethol pob Aelod o Fianna Fáil, ond 14,476 i ethol Aelod o Sinn Féin. Mae hyn yn bodoli ar gyfer etholiadau cynghorau'r Alban, gan greu wardiau mawr iawn; mae un ohonyn nhw tua'r un maint â Trinidad a Tobago. Nid yw'r SNP wedi cyflwyno hyn ar gyfer etholiadau seneddol yr Alban, am resymau gweddol amlwg, rwy'n credu. Ond fy nghwestiwn i chi yw: faint o gynghorau sydd wedi mynegi diddordeb cychwynnol o ran newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? A ydych chi wedi clywed gan Wynedd, sir Gaerfyrddin, Ynys Môn a Cheredigion a ydyn nhw'n dymuno newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? Ac a gaf i ddweud, mae cynrychiolaeth gyfrannol yn creu mwy o seddi diogel na dim byd arall?

Well, thank you for sharing those views and points and, of course, turnouts in elections and whether people want to vote or not vote—what we have to say is that 70 per cent used to be the baseline on general election voting, now it is a ceiling on voting, so we have to start asking ourselves: what is it that has actually changed that means that fewer and fewer people actually want to vote, want to participate? And I don't particularly disagree, there are many who are not on the register because they're not interested, they don't want to vote, they don’t want to even appear on a register. But I think, equally, there are many people who we need to engage with in order to encourage them to vote, to create this environment in which they will want to vote, and to ensure that, in the position when an election does take place, if they make that choice, they can vote. Also, by having automatic registrations, I think we really have to address the young 16-plus voters, in terms of those people who, we would hope, will vote at the age of 16 or when the nearest election is, and they will carry on that through their lives, and that becomes part of the education r