National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni fydd y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Rhianon Passmore. 

Llywydd, mae chwyddiant allan o reolaeth, tagfeydd cadwyn gyflenwi a phrinder sgiliau i gyd yn wynebu'r diwydiant adeiladu yn Islwyn a ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda'r sector i fynd i'r afael â'r heriau sylweddol hyn.

Diolch, Prif Weinidog. Canfu gwaith monitro Sefydliad Brenhinol y Syrfewyr Siartredig ar gyfer chwarter 1 2023 fod prinder o 67 y cant a adroddwyd o syrfewyr meintiau, prinder a adroddwyd o 54 y cant o weithwyr adeiladu proffesiynol eraill, a phrinder a adroddwyd o 61 y cant o fricwyr. Yng Nghymru, mae llwythi gwaith adeiladu wedi cynyddu, wedi'u hysgogi bron yn gyfan gwbl gan brosiectau adeiladu tai a ariannwyd yn gyhoeddus a gwaith sector cyhoeddus arall. Er bod llawer o syrfewyr siartredig Cymru yn disgwyl i lefelau cyflogaeth gynyddu dros y flwyddyn nesaf, mae'r prinder sgiliau ymddangosiadol ar draws y sector yn golygu y bydd llawer o gwmnïau yn ei chael hi'n anodd recriwtio staff sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod Cymru a'r Deyrnas Unedig angen Llywodraeth Lafur y DU a all ddechrau ailadeiladu economi'r Deyrnas Unedig sydd wedi'i dryllio a'i hanrheithio, yn debyg iawn i'r ffordd y gwnaeth Lywodraeth Lafur Clement Attlee ailadeiladu Prydain ar ôl yr ail ryfel byd. Prif Weinidog, yn y cyfamser, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan Islwyn a Chymru ddigon o bobl â chymwysterau addas yn y sector hanfodol hwn o'r diwydiant adeiladu?

Wel, Llywydd, diolch i Rhianon Passmore am hynny. Rydyn ni'n sicr yn gwybod beth yw'r presgripsiwn sy'n cael ei gynnig gan Lywodraeth y DU—'gadewch iddyn nhw gasglu ffrwythau'. Dyna oedd neges yr Ysgrifennydd Cartref ddoe. Dywedodd, wrth gwrs, y byddai angen iddyn nhw gael eu hyfforddi yn arbennig i wneud yn siŵr eu bod nhw'n adnabod mefusen pan oedden nhw'n gweld un, ond mae'r syniad, ar ôl 13 mlynedd a mwy o Lywodraeth Geidwadol, mai dyna'r gorau sydd ganddyn nhw i'w gynnig i bobl yn y Deyrnas Unedig yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am y sefyllfa bresennol o feddwl yn Llywodraeth y DU. 

Mae'r Aelod dros Islwyn yn llygad ei le, Llywydd, bod y diwydiant adeiladu yn brysur yng Nghymru, ond mae'n brysur oherwydd y llif o brosiectau wedi'u hariannu'n gyhoeddus y mae'r Llywodraeth hon yn parhau i'w dilyn ledled Cymru. Mae adeiladu tai preifat yn lleihau yma yng Nghymru, ac yn etholaeth Islwyn, er enghraifft, mae 84 o gartrefi newydd ar gyfer rhent cymdeithasol a chydberchnogaeth yn cael eu hadeiladu yn y Coed-duon, a bydd bron i £6 miliwn o'r buddsoddiad sydd ei angen ar gyfer hynny yn dod yn uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. 

Rydym ni'n parhau i weithio gyda'r diwydiant i fuddsoddi yn y sgiliau y bydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Ond mae'n wir hefyd, Llywydd, bod yn rhaid i'r diwydiant ei hun fuddsoddi. Mae'n rhaid iddo wneud yn siŵr ei fod yn cyflwyno llwybrau gyrfaoedd i bobl ifanc—menywod ifanc a dynion ifanc—gan ddangos iddyn nhw sut y gellir gwneud defnydd da o'r sgiliau y gallan nhw eu hennill a sut y bydd gyrfaoedd iddyn nhw yn y dyfodol. Dull partneriaeth sydd ei angen. Dyna pam, yma yng Nghymru, mae Gweinidogion yn cadeirio'r fforwm adeiladu. Bydd yn cyfarfod eto ym mis Gorffennaf. Bydd Gweinidog yr Economi a'r Gweinidog Newid Hinsawdd ill dau yn bresennol, a gyda'n gilydd, byddwn yn mynd i'r afael â'r heriau sydd heb amheuaeth yn bodoli i'r sector.

Prif Weinidog, yn 2022, cyrhaeddodd allbwn adeiladu Cymru £5.7 biliwn. Fodd bynnag, mae hyn wedi bod yn rhan o ddirywiad graddol ers 2004, pan oedd yr allbwn bron yn £7 biliwn. Mae busnesau adeiladu yng Nghymru yn cyfrannu at 14 y cant o'r holl gyflogwyr—un o golofnau hanfodol economi Cymru. Dangosodd cyhoeddiad data diweddaraf Cymwysterau Cymru y bu gostyngiad o 7.9 y cant erbyn diwedd 2022 mewn tystysgrifau a ddyfarnwyd ar gyfer y sector adeiladu, cynllunio a'r amgylchedd adeiledig, fel yr ydych chi newydd ei amlinellu, o'i gymharu â diwedd 2021. Felly, Prif Weinidog, pa gamau ydych chi'n eu cymryd i sicrhau nad yw hyn yn troi'n dueddiad hirdymor ac y gallwn ni ddenu mwy o bobl i'r diwydiant adeiladu? Rydych chi newydd ddweud bod eu hangen, felly pam nad yw'r Llywodraeth hon wedi cymryd camau yn gynt?

Wel, yr hyn sydd y tu ôl i'r ffigurau a ddyfynnwyd gan yr Aelod yw'r dewisiadau y gall pobl ifanc eu gwneud. A dyna pam y dywedais i wrth ateb y cwestiwn atodol gwreiddiol fod yn rhaid i hyn fod yn bartneriaeth rhwng y diwydiant ei hun a Llywodraeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi yn y sgiliau, mewn rhaglenni prentisiaethau, mewn dulliau adeiladu modern, gan wneud yn siŵr y bydd y sgiliau y mae pobl ifanc yn eu hennill yn eu paratoi ar gyfer y dyfodol. Mae gan y diwydiant gyfrifoldeb i wneud y swyddi y mae'n gallu eu darparu yn ddeniadol i'r bobl hynny yno yn y farchnad lafur. Mae pobl ifanc yn gynwydd y mae galw mawr amdano yn economi Cymru, ac mae llawer o sectorau eraill yn cystadlu am y bobl ifanc hynny. Nid yw hynny'n waith i Lywodraeth Cymru yn unig; mae hynny'n waith i'r diwydiant hefyd, i fynd i'r afael â rhai o'r problemau enw da sy'n effeithio ar y dewisiadau y mae pobl ifanc yn eu gwneud, i wneud yn siŵr bod menywod ifanc yn gyfforddus mewn safleoedd adeiladu ac mewn prosiectau adeiladu. Mae gan y diwydiant waith i'w wneud i sicrhau bod ei ddelwedd a'r realiti yn cyd-fynd â'i gilydd, a bod yr ymdrech y mae Llywodraeth Cymru eisiau ei gwneud ochr yn ochr â'r diwydiant yn cael ei gwneud drwy'r camau y mae angen i'r diwydiant ei hun eu cymryd.

Llywydd, mae'r gallu i godi premiymau treth gyngor wedi cael ei groesawu fel mecanwaith i awdurdodau lleol helpu i fynd i'r afael â'r effeithiau y gall ail gartrefi a chartrefi gwag hirdymor eu cael yn eu cymunedau.

Diolch am eich ymateb, Prif Weinidog. Y rheswm pam rwyf i eisiau codi'r cwestiwn hwn gyda chi heddiw yw y cefais gyfarfod yn ddiweddar gyda Mr a Mrs Williams o'r Cwm ger Dyserth, gyda'n AS dros Ddyffryn Clwyd, Dr James Davies. Fe wnaeth y cwpl droi hen stabl yn llety i westeion, ond cafodd eu busnes ei lesteirio’n ddifrifol gan COVID-19 ac, yn ystod y cyfnod hwn, fe wnaethon nhw adrodd am y defnydd o ddulliau casglu gor-eiddgar gan Gyngor Sir Ddinbych wrth geisio casglu'r premiwm treth gyngor o 50 y cant, ac yna cafodd y cwpl eu bygwth â llythyrau diddiwedd a bygythiadau o gamau cyfreithiol. Fe wnaethon nhw dalu'r ffi gan eu bod yn ofni ymgyfreitha, ond fe wnaethon nhw ganfod yn ddiweddarach nad oedd y tâl yn berthnasol iddyn nhw. Ar ôl llawer o boen meddwl a gofid personol, fe wnaeth y cyngor ad-dalu bron i £5,000 iddyn nhw, a hynny'n briodol. Fy nghwestiwn i chi heddiw, Prif Weinidog, yw, os mai dyma'r trywydd yr ydych chi'n ei ddilyn, yna a ellid cyflawni'r diwydrwydd dyladwy mewn ffordd nad yw'n effeithio ar fy etholwyr? A pha gamau cadw cydbwysedd allwch chi eu rhoi ar waith wrth ddarparu polisi Llywodraeth Cymru yn y cyd-destun awdurdod lleol i wneud yn siŵr bod y tâl ychwanegol yn cael ei weinyddu yn foesegol a gyda pharch? 

Llywydd, nid wyf i'n credu ei bod hi'n bosibl dod i gasgliadau cyffredinol o un achos. Wrth gwrs, rydyn ni'n disgwyl i'r dreth gyngor, gan gynnwys premiymau, gael ei gweinyddu yn synhwyrol gan awdurdodau lleol. Ond rwyf i wedi wynebu llawer o gwestiynau yn y gorffennol ar lawr y Senedd, pan oeddwn i'n Weinidog tai, llywodraeth leol a chyllid, ac ers hynny gan Aelodau'r wrthblaid, yn gofyn beth rydym ni'n ei wneud i sicrhau bod y dreth gyngor yn cael ei chasglu yn effeithiol gan awdurdodau lleol. Felly, mae'n fater o gydbwysedd y mae'n rhaid i awdurdodau lleol ei sicrhau. Mae'n hollol gywir eu bod nhw'n mynd ar drywydd biliau pan fyddan nhw'n ddyledus, ond rydym ni'n disgwyl iddyn nhw wneud hynny mewn ffordd sy'n sensitif i amgylchiadau unigol, yn gymesur o ran y camau y maen nhw'n eu cymryd, ond, os oes biliau yno i'w talu, mae'r system gyfan yn dibynnu ar awdurdodau yn gweithredu'n effeithiol o ran meddu ar y mecanweithiau casglu hynny.

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

Diolch, Llywydd. A gyda'ch caniatâd, a gaf i ddymuno'n dda i arweinydd Plaid Cymru nawr ei fod wedi rhoi'r gorau i'w swydd fel arweinydd y blaid honno? Hoffwn ddiolch iddo am y cwrteisi y mae wedi ei estyn i mi yn ystod ein hamser fel arweinwyr ein gwahanol grwpiau yma. Mae ein gwleidyddiaeth yn hollol wahanol—ac rwy'n siŵr y bydd yn mwynhau'r cadarnhad hwnnw—ond mae bob amser yn braf y tu allan i'r amgylchedd gwleidyddol lle gallwch chi rannu eiliad ysgafn a mwynhau cwmni eich gilydd. Ac rwyf i wir yn dymuno'n dda iddo ar gyfer y dyfodol a dyfodol ei deulu hefyd.

Prif Weinidog, mae'n ymddangos bod adroddiad Ernst and Young yn symud o law i law. Rwy'n gwerthfawrogi ei fod yn adroddiad cyfrinachol, ac fe'i codwyd yr wythnos diwethaf yn y Siambr hon, ac fe wnaethoch chi gadarnhau nad oeddech chi wedi gweld yr adroddiad hwnnw. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi mynd o'r Siambr hon ac ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw; gwn fod y Gweinidog iechyd wedi ei weld. Ceir rhai asesiadau damniol o'r swyddogaeth a gyflawnwyd gan y bwrdd iechyd wrth ddyfarnu contractau a chyflawni busnes gwirioneddol y bwrdd iechyd wrth wario arian cyhoeddus. A allwch chi rannu â ni eich asesiad o'r adroddiad hwnnw heddiw, os gwelwch yn dda, oherwydd mae'n cyfiawnhau camau gan Lywodraeth Cymru i feithrin hyder na fydd y math hwn o ymddygiad yn cael ei ailadrodd eto?

Llywydd, mae gennyf i wahanol ddull i arweinydd yr wrthblaid—nid wyf i'n mynd i chwilio am adroddiadau nad ydyn nhw ar gael i mi ar hyn o bryd, pan fydd yr adroddiadau hynny i fod yn cael eu cadw yn gyfrinachol ymhlith y bobl hynny sydd â hawl gyfreithlon i'w gweld ar yr adeg hon yn y broses. Fe wnes i geisio gwneud y pwyntiau hyn yr wythnos diwethaf. Ceir proses yma. Nid adroddiad gan Lywodraeth Cymru yw'r adroddiad. Y rhai â'i comisiynodd sy'n berchen ar yr adroddiad—sef bwrdd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae pobl yn cael eu henwi yn yr adroddiad hwnnw, mae pobl sy'n debygol neu a allai wynebu camau yn eu herbyn o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw. Dyna pam na ddylai'r adroddiad fod mewn cylchrediad yn y ffordd y disgrifiodd arweinydd yr wrthblaid. Rwy'n siŵr, oherwydd y sicrwydd yr wyf i wedi ei gael, bod y bwrdd yn cymryd yr adroddiad o ddifrif, y byddan nhw'n cyflawni'r cyfrifoldebau sydd ganddyn nhw nawr bod sefydliad gwrth-dwyll y GIG wedi dod i'r casgliad nad oes unrhyw gyhuddiadau troseddol pellach y mae'n dymuno eu dilyn o ganlyniad i'r adroddiad.

Prif Weinidog, mae hwn yn fwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig ac sy'n cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Mae hwn yn adroddiad a godwyd gyda chi yr wythnos diwethaf, ac, er tegwch, roedd yn llinell amddiffyn ddilys nad oeddech chi wedi ymgyfarwyddo â'r adroddiad hwnnw. O ystyried difrifoldeb yr honiadau hyn—ac ni wnes i fynd i chwilio am yr adroddiad hwn; fe'i hanfonwyd ataf, fel y'i hanfonwyd at bobl eraill, oherwydd mae gan bobl bryderon gwirioneddol ynghylch cynnwys yr adroddiad—ni ellir ei guddio y tu ôl i gyfrinachedd a mwgwd o ddirgelwch. Ceisiodd y mesurau gwirioneddol a gyflwynwyd gennych chi yn ôl ym mis Chwefror roi'r holl fai ar aelodau annibynnol bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn y gogledd, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo. Mae'r adroddiad hwn yn nodi'n eglur gorgyrraedd gweithredol a phenderfyniadau rheolwyr a wnaed ar sail gwybodaeth a gafodd ei chadw yn ôl oddi wrth y bwrdd. Felly, siawns nad yw'r aelodau annibynnol hynny, y gorfodwyd iddyn nhw ymddiswyddo ar sail yr hyn sydd yn yr adroddiad hwn, yn haeddu ymddiheuriad gan Lywodraeth Cymru. Ac a wnewch chi'r ymddiheuriad hwnnw heddiw a chadarnhau bod y Llywodraeth yn gweithredu'n gyfun â'r bwrdd iechyd sy'n destun mesurau arbennig i fynd i'r afael â'r pryderon hyn yn adroddiad Ernst and Young?

Llywydd, nid yw bwrdd iechyd prifysgol Betsi yn cael ei redeg gan Lywodraeth Cymru. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n anodd i arweinydd yr wrthblaid ddeall hyn. Mae'r rhwymedigaethau cyfreithiol am ymddygiad y bwrdd hwnnw, gan gynnwys y rhwymedigaethau cyfreithiol i ymateb i'r adroddiad, a gomisiynwyd ganddyn nhw eu hunain, yn nwylo'r bwrdd ei hun. Mae hynny'n fater anorfod o ble mae atebolrwydd cyfreithiol yn gorwedd. Fel yr esboniais, rwy'n hyderus, o'r cyngor a gefais, y bydd y bwrdd yn cymryd hynny i gyd o ddifrif. Nawr ei fod mewn sefyllfa lle mae unrhyw gamau gweithredu yn eu dwylo nhw, yn hytrach na'r rhai a wnaeth asesiad o rwymedigaethau troseddol, byddan nhw'n gweithredu ar sail yr adroddiad y maen nhw wedi ei dderbyn. Ac mae gen i ofn y bydd Aelodau yma sydd eisiau mynd o flaen eu tro, sydd eisiau dyfynnu adroddiadau nad oes ganddyn nhw unrhyw hawl cyfreithiol o fod wedi eu gweld, ac sy'n disgwyl i mi eu dilyn nhw i lawr y trywydd hwnnw sydd, yn fy marn i, yn hollol anghywir—hollol anghywir—yn canfod na fyddan nhw'n fy ngweld i yn gwneud hynny. Mater i'r bwrdd yw gweithredu. Ceir pobl y mae eu gyrfaoedd yn y fantol yma. Beth bynnag rydych chi'n ei feddwl, mae gan y bobl hynny hawliau y mae'n rhaid eu parchu. Bydd y bwrdd yn ei wneud yn y ffordd honno a dyna'r ffordd gywir a phriodol i bethau gael eu gwneud.

Rydych chi'n fy nghyhuddo i o fynd o flaen fy nhro, Prif Weinidog. Yn ôl ym mis Chwefror, pan gynigiodd y Gweinidog iechyd y rhybudd olaf i aelodau annibynnol y bwrdd, profwyd bod Llywodraeth Cymru, fis cyn hynny, yn chwilio am aelodau annibynnol newydd i'r bwrdd. Onid yw hynny yn achos o fynd o flaen eich tro, Prif Weinidog? Rydyn ni'n sôn am bobl sydd wedi cyflwyno eu hunain ar gyfer gwasanaeth cyhoeddus i geisio gwella'r cymunedau y maen nhw'n byw ynddyn nhw, a thaflwyd eu gyrfaoedd o'r neilltu. Mae'r adroddiad hwn yn crisialu'r wybodaeth anghywir a roddwyd i'r bwrdd, sut cafodd dogfennau eu hail-addasu ac y cafodd dyddiadau eu newid, a sut, yn y pen draw, y dyfarnwyd contractau mawr i gwmnïau—y dyfarnwyd contractau mawr gwerth miliynau o bunnau i gwmnïau—yn seiliedig ar gytundebau clyd rhwng pobl a oedd mewn sefyllfa i ddyfarnu'r contractau hynny a'r cwmnïau. Ni ellir caniatáu hynny—ni ellir caniatáu hynny—a'n cyfrifoldeb ni fel gwleidyddion yw datgelu hynny ar feinciau'r wrthblaid. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu ymddiheuro heddiw i'r aelodau annibynnol hynny o'r bwrdd. Mae'n ddrwg calon gen i nad ydych chi wedi gallu rhoi syniad o ba gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yng ngoleuni adroddiad Ernst and Young. Felly, ai mwy o'r un peth yw hi, Prif Weinidog? Pobl y gogledd fydd yn dioddef, a'r cleifion a'r staff yn Betsi Cadwaladr fydd yn dioddef, oherwydd diffyg gweithredu ar ran Llywodraeth Lafur Cymru.

Wel, Llywydd, gadewch i mi wneud tri phwynt wrth ateb arweinydd yr wrthblaid. Yn gyntaf, bydd y camau i'w cymryd o ganlyniad i'r adroddiad yn cael eu cymryd gan y bwrdd. Yn gyfreithiol, nhw sy'n gyfrifol amdano; nhw fydd yn cyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Dyna'r ffordd y mae'n rhaid i'r system weithredu, nid yn y ffordd y mae wedi ceisio ei weithredu y prynhawn yma, gan saethu cyfres o gyhuddiadau o ddogfen na fydd y rhan fwyaf o bobl yma wedi ei gweld. Digon hawdd i arweinydd yr wrthblaid chwifio dogfen o'n blaenau ni na ddylai fod wedi ei gweld. Onid yw'n sylweddoli—onid yw'n sylweddoli—a yw ei ddealltwriaeth o'r gweddusterau mor afraid nad yw'n sylweddoli nad dyfynnu i mi adroddiad y mae wedi ei dderbyn trwy ddulliau nad ydyn nhw'n gyfreithlon yw'r ffordd y gellir byth cyflawni busnes yn iawn? Diolch byth—diolch byth—nad yw ymddygiad y llywodraeth yn nwylo pobl y mae eu dealltwriaeth o'r hyn sy'n gywir ac anghywir yn y materion hyn mor llwyr, mor llwyr, yn y lle anghywir.

Yn sicr, nid wyf i'n ymddiheuro am y camau sydd wedi eu cymryd er mwyn rhoi bwrdd Betsi Cadwaladr yn y lle mae angen iddo fod. Fe ddywedaf i hyn wrthych chi, rwy'n credu, yn sicr, Llywydd, pe na baem ni wedi gweithredu ar sail yr adroddiadau yr ydym ni wedi eu gweld, sydd wedi'u cyhoeddi yn briodol, sy'n adrodd y ffaith syml nad oedd y bwrdd hwnnw yn gallu gweithredu mwyach, pe bai'r Gweinidog wedi gadael i hynny orwedd yno a gwneud dim, byddwn yn sicr yn wynebu cwestiynau gan arweinydd yr wrthblaid y prynhawn yma. Wrth gwrs, roedd y Gweinidog yn iawn i ofyn, ac wrth gwrs—wrth gwrs—byddai unrhyw lywodraeth gyfrifol, gan feddwl ymlaen at gamau gweithredu y gallai fod angen iddi eu mabwysiadu, yn iawn i baratoi ar gyfer y digwyddiadau hynny. Yr hyn y bydd pobl yn y gogledd eisiau ei wybod yw, ers i'r camau hynny gael eu cymryd, bod mesurau pellach wedi cael eu rhoi ar waith i gryfhau'r bwrdd. Mae aelodau newydd o'r bwrdd wedi cael eu recriwtio, mae cynghorwyr arbenigol ac annibynnol ychwanegol wedi cael eu sicrhau i wneud yn siŵr, lle gwnaed camgymeriadau yn y gorffennol, na fyddan nhw'n cael eu hailadrodd yn y dyfodol, a, phan fo gan unigolion gwestiynau i'w hateb, bydd y bwrdd yn gwneud yn siŵr bod y cwestiynau hynny yn cael eu gofyn a bod y camau sy'n angenrheidiol yn cael eu cymryd yn briodol yn y ffordd y byddai unrhyw un sydd â diddordeb dilys mewn ymgymryd â materion cyhoeddus yn briodol yng Nghymru yn dymuno eu dilyn.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwyf wedi ceisio cadw ffocws fy nghwestiynau i dros y bron bum mlynedd diwethaf ar faterion o bwys cenedlaethol, yn unol â'r confensiwn, ond, wrth imi baratoi i ddychwelyd i'r meinciau cefn a gwasanaethu etholwyr Dwyrain Caerfyrddin a Dinefwr—pobl yr Aman, y Gwendraeth, y Tywi a'r Teifi—sydd wedi rhoi eu ffydd ynof fi dros ddau dymor, mewn dwy Senedd, yn rhydd unwaith eto o gyfrifoldebau eraill, gobeithio y caf fi faddeuant am fod ychydig yn nes at adref heddiw, er bod yna ddimensiwn cenedlaethol pwysig yma hefyd. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad ar yr ymrwymiad wnaed mewn cytundeb cyllidol rhwng Plaid Cymru a Llywodraeth Cymru yn y Senedd ddiwethaf i gyflwyno ffordd osgoi i Landeilo? Ac, yn eich tyb chi, ydy'r cytundeb o ran ffordd ymlaen yn achos Llanbedr yng Ngwynedd yn dangos bod modd cyplysu'r angen am ffordd osgoi leol gyda'n hymlyniad ni i gyd i wynebu her fwyaf ein hoes, sef yr argyfwng hinsawdd?

Wel, Llywydd, diolch i arweinydd Plaid Cymru am ei gwestiwn. Wrth gwrs, daeth e a minnau i gytundeb i archwilio opsiynau i gyflymu'r cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Llandeilo yn ôl ym mis Rhagfyr 2016, pan oedd gan y ddau ohonom gyfrifoldebau gwahanol. Yn nghyllideb derfynol y flwyddyn ar ôl 2016, roedd £50 miliwn yn y gyllideb derfynol i wneud mwy i hysbysu'r pwrpas hwnnw. Ers hynny, mae'r cynllun wedi mynd drwy wahanol gamau proses WelTAG. Roedd swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cwrdd â swyddogion cyngor sir Gaerfyrddin i drafod cynigion ychydig cyn y Nadolig, ac mae gohebiaeth fwy diweddar wedi bod ers hynny. Rwy'n hapus i gadarnhau heddiw fod Llywodraeth Cymru yn parhau i ymrwymo i'r cytundeb ar y mater hwn, sydd wedi ei nodi yn y dogfennau cyllideb diweddaraf. Rydym yn parhau i weithio ar opsiynau i ddatblygu cynllun ffordd osgoi Llandeilo. Llywydd, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi dweud am esiampl gwelliannau yr A496 yn Llanbedr yng Ngwynedd. Mae'r ateb cynaliadwy y cytunwyd arno yno yn un y gallwn fanteisio arno wrth symud yr ymrwymiadau a wnaed yn Llandeilo ymlaen.

Diolch yn fawr. Gan aros yn nyffryn Tywi, hoffwn godi pwnc fydd hefyd â pherthnasedd ehangach. Mae cwmni Green GEN yn bwriadu creu coridor o beilonau 60 km o hyd o Faesyfed i Gaerfyrddin. Polisi'r Llywodraeth ar hyn o bryd yw annog tanddaearu lle bo hynny'n bosib, tra'n nodi'r angen i gymryd cost i ystyriaeth. Ydy'r Llywodraeth yn fodlon comisiynu astudiaeth annibynnol ar danddaearu yn tynnu ar arloesi diweddar o ran gosod gwifrau drwy aredig ac arfer da rhyngwladol, er enghraifft, y cysylltiad tanddaearol 60 km o hyd yn Friesland yn yr Iseldiroedd, a'r un 700 km arfaethedig yn yr Almaen? Oni ddylem ddefnyddio technoleg yr unfed ganrif ar hugain wrth ddatgarboneiddio yn hytrach na thechnoleg y 1950au, y ganrif ddiwethaf? Ac ydy'r Llywodraeth mewn sefyllfa i gyhoeddi cynllun cenedlaethol ar gyfer y grid trydan sydd yn edrych yn holistaidd ar anghenion Cymru i'r dyfodol?

Llywydd, atebais gwestiwn ar hwn wythnos diwethaf gan James Evans ac esboniais fod y cynnig penodol y mae arweinydd Plaid Cymru yn cyfeirio ato yn debygol o gael ei ddynodi yn un o arwyddocâd cenedlaethol. Mae'r broses sy'n dilyn yn cynnwys Gweinidogion Cymru fel rhai sy'n gwneud penderfyniadau. Nid oes modd i mi ddweud unrhyw beth am y peth sydd ag unrhyw ymddangosiad o gyn-benderfyniad. 

Yn gyffredinol, wrth gwrs, dwi'n cytuno â'r hyn mae Adam Price wedi'i ddweud am bwysigrwydd defnyddio'r dechnoleg fwyaf diweddar yn y maes ac am ddysgu o brofiadau hyd yma. Mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn ei sedd y prynhawn yma a dwi'n siŵr y bydd hi yn rhoi ystyriaeth gofalus i'r pwynt penodol y mae'r Aelod wedi'i wneud am ei raglen gwaith.

Maen nhw'n dweud wrthyf i fy mod i wedi gofyn dros 400 o gwestiynau i ddau Brif Weinidog ers imi ddod yn arweinydd y blaid ym mis Medi 2018. Gaf i gymryd y cyfle olaf hwn i ddiolch i chi, Brif Weinidog? Nid peth hawdd yw arwain plaid, ond anoddach fyth ydy arwain gwlad ac mae'ch ymroddiad chi a'ch aberth personol, yn arbennig dros y blynyddoedd heriol diwethaf, yn destun dyled a diolchgarwch bythol o'n rhan ni i gyd.

Hoffwn innau gymryd y cyfle hefyd i ddiolch i bawb sydd wedi gweithio gyda fi; pawb sy'n ein cefnogi yma yn y Senedd; i chi, Llywydd, am eich cyngor tawel a'ch amynedd; ac i bawb sydd wedi dangos caredigrwydd i mi yn ystod y dyddiau diwethaf. Mae'r diolch olaf, ond pwysicaf oll, i'm teulu, sydd yn bresennol heddiw ac sydd yn edrych ymlaen, mae'n siŵr, i dipyn o'm mhresenoldeb innau dros y blynyddoedd sydd o'n blaenau. 

Mae cwestiynau i'r Prif Weinidog wedi bod yn fwy o ddyletswydd na phleser i mi erioed. Rwy'n credu efallai fy mod yn siarad ar ran y ddau ohonom yn y fan yna, er gwaethaf y ffaith, er annifyrrwch imi, eich bod chi wedi dod yn dda yn y rhan hon o'r swydd. [Chwerthin.] Er fy mod i'n aml wedi teimlo fel myfyriwr addawol yn cael B minws yn ôl gydag edrychiad o siom theatrig, rwyf i bob amser wedi trin yr agwedd hon ar y swydd gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu. Mae llywodraeth dda angen craffu da, ac atebolrwydd yw sylfaen unrhyw ddemocratiaeth, nid yn unig i lywodraethau, ond gwrthbleidiau hefyd, ac mae hynny'n golygu nid yn unig ceisio cyfrifoldeb ymhlith eraill, ond ei dderbyn eich hun, er pa mor boenus y gallai hynny fod weithiau.

Ond mae'r ffynnon gobaith mewn gwleidyddiaeth yn bodoli lawnaf nid o neilltuo bai, ond o ddod o hyd i atebion, ac mae hynny bob amser, ym mhobman, yn ymdrech gyfunol. Yng nghanol y storm, mae'n rhaid i chi lynu wrth eich angor. Mae'r trobwynt i mi yr wyf i bob amser yn dychwelyd ato yn gynnar un bore ym 1984, ar ochr y ffordd y tu allan i bwll glo Betws, lle safais ar doriad gwawr yn fy ngwisg ysgol, y glaw yn llifo i lawr fy moch, fraich ym mraich gyda fy mrawd a fy nhad, â geiriau fy mam o anogaeth benderfynol yn dal i atseinio yn ein clustiau: llinell biced sy'n hyrddio ymlaen yn sydyn, yn reddfol fel un i ddod yn darian ddynol, i amddiffyn nid ni ein hunain ond ein gilydd. Mewn ffordd, mae fy holl fywyd gwleidyddol wedi bod yn chwiliad parhaus am yr ymdeimlad hwnnw o undod a chydymddibyniad yn y frwydr dros gyfiawnder a chydraddoldeb.

Yn ystod yr 16 mis diwethaf yr wyf i wedi dod o hyd i'r adnoddau hynny o obaith eto—y gall gwleidyddiaeth newid bywydau. Ac wrth benderfynu newid bywydau gyda'n gilydd, gallwn newid natur gwleidyddiaeth ei hun, fel bod mab y glöwr ar streic, a oedd yn cael prydau ysgol am ddim ei hun ar un adeg, yn helpu i'w gwneud yn gyffredinol; bod yr actifydd ifanc a feddiannodd gartref uwchraddol, tapiau aur a phopeth, yng Ngharmel, sir Gaerfyrddin yn ystod Eisteddfod Casnewydd 1988 yn helpu i greu'r pecyn mwyaf radical o fesurau ar yr argyfwng tai a welir yn unman yn y Deyrnas Unedig; bod y bachgen uniaith Saesneg o ysgol gyfun Dyffryn Aman yn helpu i greu Cymru'r dyfodol lle mae Cymraeg yn perthyn i bawb. Nid fi sy'n gyfrifol am hynny. Ni sy'n gyfrifol am hynny—synnwyr ohonom ni, y gwnaethoch chi a minnau a'n cyd-Aelodau ei lunio rhyngom ni. Oherwydd beth yw'r agwedd gymdeithasol mewn sosialaeth a'r cenedlaethol mewn cenedlaetholdeb Cymreig os nad y syniad bod rhywbeth sy'n ein cysylltu ni y tu hwnt i'n hunan-les ein hunain, yn fwy hyd yn oed na chyfyngiadau cul teyrngarwch i blaid?

Ac felly efallai, wrth i mi adael y darllenfwrdd arweinydd hwn ar fy ôl, y gallaf fod yn ddi-flewyn-ar-dafod am y gwirionedd gwleidyddol nad yw'n meiddio siarad ei enw. Fe wnaethom ni anghytuno ar lawer o bethau, annibyniaeth i Gymru yn fwyaf amlwg efallai, er nad wyf i ar fy mhen fy hun yn meddwl bod eich perfformiad fel Prif Weinidog yn aml wedi teimlo fel clyweliad estynedig i fod, yng ngweriniaeth Cymru'r dyfodol, yn ein fersiwn ni o Michael D. Higgins. Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd bob amser—[Torri ar draws.] Mae'n ganmoliaeth yn dod o'r ochr hon. [Chwerthin.] Ond, er ein holl achosion o anghytuno, roedd craidd cyffredin bob amser. 

'Mabon a Chaeo; Keir Hardie a Chrug-y-bar.'

Rydyn ni'n ddau sosialydd o sir Gaerfyrddin, wedi ein torri o'r un gwreiddyn, ar adain chwith ein dwy blaid, sydd wedi, trwy gynllun neu ddiffyg—fe wnawn ni adael i eraill benderfynu—wedi gweithredu yn y pen draw bolisïau mewn sawl maes sy'n fwy radical na'r naill neu'r llall o'n maniffestos. Ond, y tu hwnt i ni, ceir gwirionedd dyfnach a fydd yn ein goroesi—bod yr hyn sy'n uno'r rhan fwyaf ohonom ni yn y lle hwn yn bwysicach ac yn fwy parhaus nag unrhyw beth sy'n ein gwahanu. Mae'r Siambr hon yn gylch am reswm da. Mae gwneud synnwyr o'r Senedd yn golygu bod yn rhaid i chi ddeall nad ydym ni yma i greu San Steffan bach, ond adeiladu Cymru well, gyda'n gilydd; nid bod yn ymrysonfa o elyniaeth, ond yn Senedd sy'n chwilio am synthesis newydd, lle mae'r gwahanol wirioneddau yr ydym ni'n eu cynrychioli yn cael eu cyfuno o'r newydd i geisio sicrhau lles pawb.

Cymerodd amser maith i'r bachgen tŷ cyngor hoyw hwn o'r Tymbl ymfalchïo ynddo'i hun. Fyddwn i erioed wedi credu yn ôl bryd hynny y byddwn i'n cael eistedd yn y gadair hon. Rwyf i eisiau i ieuenctid ein gwlad, menywod a dynion mewn niferoedd cyfartal, pob hil, pob cred, LHDTC+ ac anabl, y dosbarth gweithiol yn enwedig, deimlo fel pe bai'r lle hwn yn perthyn iddyn nhw, yn eu cynrychioli nhw, yn siarad drostyn nhw, cymaint ag y mae'n ei wneud i unrhyw un. Rwyf i eisiau iddyn nhw weld pobl fel nhw yn fy sedd i, yn eich sedd chi, ym mhob sedd. Felly, wrth i ni ymrwymo nawr i ehangu cylch y Senedd hon hyd yn oed ymhellach, a wnewch chi fy addo, Prif Weinidog, y byddwch yn adeiladu ar y gwaith yr ydym ni, rhyngom, wedi ei ddechrau, i sicrhau mai'r lle hwn ar gyfer dyfodol ein cenedl yw'r ddemocratiaeth 360 gradd fwyaf cynhwysol yn unrhyw le, lle mae pob llais yn cael ei glywed yn gyfartal, fel y gall pob bywyd gael ei fyw yn gyfartal, yn llawn ac yn dda, fel fy mod i'n gwybod a'ch bod chi'n gwybod ein bod ni wedi defnyddio ein hamser gyda'n gilydd yma hyd eithaf ein diben cyffredin? [Cymeradwyaeth.]

Wel, Llywydd, gaf i ddweud i ddechrau diolch yn fawr i Adam Price am y pethau caredig yn bersonol a ddywedodd e i ddechrau? Mae'n wych i weld y teulu i gyd yma yn y Senedd y prynhawn yma, a braint oedd e i gwrdd unwaith eto â'ch mam ar y ffordd i mewn i'r Siambr y prynhawn yma.

Mae llawer iawn yn yr hyn y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud y prynhawn yma, Llywydd, yr wyf i'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae'n iawn, wrth gwrs: rydym ni'n anghytuno ar lawer o bethau, a dyna ogoniant ein democratiaeth, y gallwn ni wneud hynny, a gallwn wneud hynny yma gan wybod, y tu ôl i'r enghreifftiau unigol hynny o anghytuno, fod llawer iawn o gytuno ynghylch diben gwleidyddiaeth yma yng Nghymru, sydd yn union fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud—uchelgeisiau cyffredin, rwy'n credu, ar draws y Siambr gyfan, wedi'u mynegi mewn ffyrdd ymarferol gwahanol iawn, ond yn unedig yn y gred nad yw'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yn perthyn i ni, ond i'r bobl sy'n ein rhoi ni yma, a'n huchelgais bob amser yw ceisio gwneud pethau'n well iddyn nhw mewn ffyrdd y bydden nhw'n cydnabod sy'n adlewyrchu eu hamgylchiadau a'u dymuniadau.

Dywedodd Adam Price, Llywydd, ei fod yn ymroddedig yn ei wleidyddiaeth i ddod o hyd i atebion, a gadewch i mi ddweud wrth y Siambr, ar ôl treulio oriau lawer gyda'n gilydd yn dod o hyd i ffyrdd o sicrhau bod y cytundeb cydweithio rhwng ein dwy blaid yn arwain at y camau ymarferol hynny, mai dyna'n union fy mhrofiad o weithio gydag arweinydd Plaid Cymru. Rwyf i wedi meddwl yn aml mewn gwleidyddiaeth, Llywydd, mai dim ond dau ddosbarth o bobl sydd: ceir pobl sy'n dod drwy'r drws pan fo problem i'w datrys a'u greddf yw gwneud y broblem honno hyd yn oed yn fwy, i ddod o hyd i hyd yn oed mwy o bethau y mae'n rhaid i chi fynd i'r afael â nhw nawr, i ddod o hyd i hyd yn oed onglau newydd o anhawster nad ydych chi wedi dod ar eu traws eto, ac yna ceir grŵp arall o bobl mewn gwleidyddiaeth sydd, pan fyddan nhw'n dod drwy'r drws ac mae problem i'w datrys, a'r reddf yw dod o hyd i atebion, chwilio am ffyrdd y gellir creu tir cyffredin gyda'n gilydd. Ac rwy'n teimlo fy mod i wedi bod yn ffodus, yn ystod y 18 mis yr wyf i wedi gweithio gydag arweinydd Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio, mai dyna fu'r ffordd y mae wedi dod at y bwrdd bob amser.

Felly, er y byddwn ni'n parhau i anghytuno, rwy'n eithaf siŵr, am lawer o bethau yn y dyfodol, yr hanfodion—ac yn enwedig y pwynt a wnaeth arweinydd Plaid Cymru tuag at y diwedd, am y ffordd y byddwn ni, y tu hwnt i heddiw, yn cyflwyno deddfwriaeth i ddiwygio'r Senedd hon i'w gwneud yn addas i gyflawni'r cyfrifoldebau y mae pobl yng Nghymru yn eu rhoi yn ein dwylo, a gwneud yn siŵr bod y bobl sy'n cyrraedd yma yn y dyfodol yn adlewyrchu'n llawn amrywiaeth a natur y Gymru sydd ohoni. Edrychaf ymlaen at y 18 mis nesaf, at ddod â'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth gerbron y Senedd, i'w drafod yn gadarn, ond bob amser i'w wneud yn yr ysbryd yr ydym ni wedi ei glywed gan Adam Price y prynhawn yma.

Ac, yn wir, Adam Price, yn driw i'ch gair, fe wnaethoch chi drethu amynedd y Llywydd gyda hyd cyfraniad eich datganiad terfynol. [Chwerthin.]

Ond dymuniadau gorau i ti, Adam, ar dy ddyfodol yn y Senedd yma. 

Cwestiwn 3, James Evans.

Bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r cyngor cymuned lleol, Cyngor Sir Powys ac Awdurdod Parc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog i hybu ymgynghori cymunedol adeiladol ar y defnydd o fferm Gilestone yn y dyfodol.

Diolch, Prif Weinidog. Ym mis Mawrth, ysgrifennodd Gweinidog yr Economi ataf mewn ymateb i lythyr a anfonais ato, pryd gofynnodd am fy nghefnogaeth i sicrhau bod y gymuned leol yn cael gwybodaeth gywir am y mater hwn. Wedi hynny, ar 6 Ebrill, cefais fy hysbysu gan y Gweinidog y byddai'n defnyddio'r cyngor cymuned i hysbysu aelodau'r gymuned o'r cynnig. Mae hynny i gyd yn ymddangos yn rhesymol i mi. Fodd bynnag, wedi hynny, ar ôl sawl ymddiswyddiad o'r cyngor cymuned a'r ffaith mai dim ond tri aelod cyfredol sydd ganddyn nhw, mae trigolion Tal-y-bont yn poeni yn briodol am allu'r cyngor cymuned i ddarparu'r wybodaeth gywir sydd ei hangen arnyn nhw.

Prif Weinidog, mae'r gymuned wedi'i rhannu ynghylch y mater hwn a byddai rhywfaint o ewyllys da ac ymgysylltiad gan y Llywodraeth yn helpu i ddod â'r gymuned ynghyd. Felly, yn dilyn sylwadau gan y gymuned, rwyf i wedi trefnu cyfarfod yn Nhal-y-bont ar 8 Mehefin ac rwyf i wedi gwahodd y Gweinidog a swyddogion o Lywodraeth Cymru i fod yn bresennol. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau heddiw, i mi a'r gymuned, y byddwch chi'n sicrhau y bydd rhywun o'ch Llywodraeth yn bresennol yn y cyfarfod hwnnw, fel y gall y gymuned gael yr wybodaeth gywir y mae Gweinidog yr Economi wedi gofyn yn flaenorol iddi gael ei darparu i'r gymuned?

Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr ynghylch pwysigrwydd darparu gwybodaeth gywir. Y ffordd y byddwn ni'n gwneud hynny yw'r ffordd yr amlinellais yn fy ateb gwreiddiol. Mae'n fater o weithio gyda sefydliadau ar lawr gwlad sydd â mandad democrataidd ac sy'n bodoli at y diben hwnnw. Nid wyf i wedi fy argyhoeddi bod cyfarfod cyhoeddus yn sicr o ddarparu mwy o oleuni na gwres o ran y materion hyn. Rwy'n cymryd yn hollol o ddifrif yr hyn sydd wedi digwydd yn y cyngor cymuned ac o ddifrif yr hyn a ddywedwyd gan aelod lleol y Democratiaid Rhyddfrydol o gyngor Powys. Llywydd, efallai fod yr Aelodau yma wedi gweld ei hadroddiadau o fwlio ac aflonyddu gan rai o wrthwynebwyr y cynllun:

'cawod gyson o fygythiadau a beirniadaeth ymosodol, â'r bwriad o danseilio a digalonni.'  

Nid yw hynny, mae arnaf ofn, yn gyd-destun calonogol i ddisgwyl i swyddogion Llywodraeth Cymru gael eu gyrru iddo.

Rwyf i eisiau cael yn union yr hyn y mae James Evans wedi ei ddweud y prynhawn yma. Rwyf i eisiau cael trafodaeth gytbwys; rwyf i eisiau gwneud yn siŵr bod ffeithiau ar gael yn wirioneddol i unrhyw un sydd â diddordeb ynddyn nhw, ond rwyf i eisiau ei wneud mewn ffordd sy'n caniatáu i rywfaint o'r gwres a welwyd yn y ddadl honno gael ei leihau a mwy o bwyslais ar rannu gwybodaeth briodol a dadleuon rhesymegol. Ac nid wyf i wedi fy argyhoeddi, mae arnaf ofn, mai cyfarfod cyhoeddus o'r math y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio yw'r ffordd orau, ar hyn o bryd, o wneud hynny.

Llywydd, mae ein grant cymorth i randiroedd wedi clustnodi £1.3 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf ar draws awdurdodau lleol i helpu i wella a chynyddu'r ddarpariaeth o randiroedd. Yn ogystal â'r gronfa bwrpasol hon, mae rhaglenni eraill, fel y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, hefyd yn cefnogi datblygiad rhandiroedd.

Diolch. Nawr, rwyf i wedi bod eisiau codi'r pwnc hwn gyda chi, yn enwedig pan fy mod i'n gwybod eich bod chi eich hun yn gwerthfawrogi'r manteision o ran llesiant y gall bod â'ch rhandir eich hun eu cynnig—casglu ffrwythau, yn un. Nid wyf i'n credu bod rhai Aelodau wedi deall honna, ond beth bynnag. [Chwerthin.]

Mae ein hamgylchedd naturiol a'n natur yn elwa ar y defnydd o randiroedd o ran yr hadau sy'n cael eu hau, y blodau sy'n cael eu tyfu a'r llysiau sy'n cael eu cynaeafu. Yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Iechyd Meddwl, roeddwn i eisiau tynnu sylw at fuddion ein rhandiroedd fel therapi amgen. Nawr, ddydd Iau diwethaf roedd yn bleser croesawu fy nghyd-Aelod Laura Anne Jones AS i Ysgol San Sior i weld y plant yn eu rhandir. Mewn modd mentrus iawn, maen nhw'n defnyddio eu sgiliau mentro i dyfu blodau i'w harddangos yng nghanolfan gynadledda Venue Cymru. Mae ganddyn nhw gychod gwenyn hefyd.

Nawr, er gwaethaf yr holl agweddau llesiant ar dyfu llysiau a blodau, dros y blynyddoedd diwethaf, Prif Weinidog, nid wyf i wedi gweld unrhyw dwf gwirioneddol yn nifer y rhandiroedd sydd ar gael, ac mae gen i etholwyr sy'n gofyn am y rhain. Nawr, o ystyried y buddion niferus yr wyf i wedi eu crybwyll heddiw, sut gallwch chi weithio gyda'n hawdurdodau lleol, yn ogystal â'r hyn yr ydych chi eisoes wedi dweud eich bod chi'n ei wneud, i sicrhau eu bod nhw'n sicrhau bod rhywfaint o'r tir cyhoeddus hwn ar gael? Mae rhannau helaeth iawn o dir cyhoeddus ar gael y gellid eu newid yn eithaf llwyddiannus i alluogi mwy o bobl i gael gafael ar randiroedd. Sut gallwch chi, fel Prif Weinidog, efallai berswadio, dylanwadu neu ddim ond gofyn i'n hawdurdodau lleol wneud hyn? Diolch.

Llywydd, yn gyntaf oll, gadewch i mi gytuno â Janet Finch-Saunders ynghylch manteision iechyd meddwl meddu ar randir. Roeddwn i'n ddigon ffodus o fod ar fy rhandir i dros y penwythnos, ynghyd â'r colomennod a'r cwningod a'r gwlithod a phopeth arall sydd eisoes wedi dinistrio'r ffa gwyrdd a roddais yno wythnos ynghynt. Ond serch hynny, roedd yn bleser mawr bod allan yn yr awyr iach a mwynhau'r holl fuddion y cyfeiriodd Janet atyn nhw. Rwy'n sicr yn llongyfarch yr ysgol y soniodd amdani. Mae cymaint o'n hysgolion yn gwneud gwaith gwych, gan wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn mwynhau'r gweithgaredd ymarferol o weld pethau'n tyfu. Mae'n wych clywed bod ganddyn nhw gychod gwenyn yn yr ysgol hefyd.

Mae gan Lywodraeth Cymru, fel y dywedais, Llywydd, grant cymorth rhandiroedd. Rwy'n falch o allu dweud wrth yr Aelod dros Aberconwy fod gennym ni brosiectau posibl a gyflwynwyd gan gyngor Conwy ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol, sydd â'r bwriad o sicrhau bod rhandiroedd diffaith a segur yn Hen Golwyn a Llanfairfechan yn cael eu defnyddio unwaith eto. Rydym ni'n edrych ymlaen at weithio'n bwrpasol gyda'r awdurdod lleol yn eu hymdrechion, oherwydd nhw yn y pen draw sydd â'r ddyletswydd statudol i ddarparu rhandiroedd, lle bo galw, i gynyddu nifer y rhandiroedd sydd gennym ni yng Nghymru, ond hefyd gwneud mwy i sicrhau bod rhandiroedd sy'n bodoli eisoes ond lle nad yw'r amodau yn bodloni disgwyliadau modern, gan gynnwys mynediad i bobl anabl a phethau eraill, yn cael eu defnyddio unwaith eto oherwydd rydym ni eisiau gweld garddio rhandiroedd, gyda'r holl fanteision a ddaw yn ei sgil, ar gael i'r nifer ehangaf o ddinasyddion Cymru.

Rwy'n rhannu brwdfrydedd yr Aelod dros Aberconwy am randiroedd. Prif Weinidog, yn Rhondda Cynon Taf, mae'r cyngor wedi defnyddio cyllid Llywodraeth Cymru i greu rhandiroedd newydd i fodloni galw lleol, gan gynnwys, er enghraifft, yn Abercynon ac yn Aberaman yn etholaeth Cwm Cynon. Yn y broses, mae'r cyngor yn gweithio i sicrhau y defnyddir tir diffaith unwaith eto, gan wella hygyrchedd, a chynyddu bioamrywiaeth. Gan fod y ddarpariaeth o randiroedd ychwanegol yn dod â chynifer o fuddion, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y rhandiroedd newydd sy'n cael eu creu o ansawdd da ac â'r hygyrchedd gwell hwnnw?

Diolch i Vikki Howells am hynny, Llywydd, ac rwy'n cytuno'n llwyr â hi bod gwaith Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf yn esiampl yn y maes hwn. Yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, fe wnaethom ni lwyddo i fwrw ymlaen â thri gwahanol brosiect gyda'r cyngor, gan gynnwys, fel y bydd yn gwybod, leiniau yn Aberaman a Nant-y-fedw yn Abercynon. Ceir cynigion ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol a fyddai'n sicrhau bod tir dros ben yn cael ei ddefnyddio eto i greu mwy nag 20 o randiroedd newydd yn Tylorstown ac Ynys-y-bŵl.

Y tu ôl i fanylion y grant cymorth rhandiroedd ceir y Gwasanaeth Cynghori ar Dir Cymunedol, a dyna lle gall awdurdodau lleol gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw i wneud yn siŵr pan fyddan nhw'n ceisio cynyddu nifer y rhandiroedd, gwneud tir diffaith yn addas i'w ddefnyddio unwaith eto, uwchraddio'r cyfleusterau ar randiroedd sydd eisoes yn bodoli, eu bod nhw'n gallu ei wneud yn y ffordd y dywedodd Vikki Howells, eu gwneud mor hygyrch ag y gallan nhw fod, gan wneud yn siŵr bod y cyfleusterau sydd ar gael yn gwneud y mwynhad o arddio rhandir mor hygyrch â phosibl i gynifer o bobl ag y gallwn. Mae'r cyfuniad o gyllid ychwanegol a chyngor arbenigol, rwy'n credu, yn ein rhoi ni mewn sefyllfa dda iawn.

Bydd y prosiect gofod gwyrdd gwydn, Llywydd, sydd hefyd yn gweithredu yn y maes hwn, yn cynorthwyo'r broses o greu hyd at 600 o leiniau rhandir newydd, ac adfywio 200 o randiroedd presennol dros y blynyddoedd nesaf—gan ateb, rwy'n gobeithio, pwynt a wnaed gan Janet Finch-Saunders yn ei chwestiwn atodol—i wneud yn siŵr ein bod ni'n ehangu'r amrywiaeth o bosibiliadau i ddeiliaid rhandiroedd ym mhob rhan o Gymru.

Diolch i Ken Skates am hynna. Dyma Flwyddyn y Llwybrau yng Nghymru. Mae'r thema yn caniatáu i bob cyfranogwr yn y diwydiant twristiaeth arddangos llwybrau sy'n amlygu'r diwylliant, antur a phrofiadau tirwedd gwych sydd i'w cael yn ein gwlad. Roeddwn yn falch iawn o fwynhau rhan o lwybr eiconig Llwybr Arfordir Cymru dros y penwythnos diwethaf.

Diolch, Prif Weinidog. Wrth gwrs, i ddathlu Wythnos Twristiaeth Cymru, bydd Aelodau ar draws y Siambr, heb amheuaeth, yn ymweld â nifer dda o'n hatyniadau twristiaeth gorau. Maen nhw'n gyfle gwych hefyd i archwilio'r llwybrau hudolus, anturus sy'n eu huno. A fyddech chi'n cytuno, gyda chynnig twristiaeth cyffrous ac anturus, nad ydym ond yn tyfu'r economi ymwelwyr, rydym hefyd yn gwneud Cymru'n lle y mae'n ddymunol byw, gweithio a dysgu ynddo?

Diolch i Ken Skates am hynny, a diolch iddo am dynnu sylw at y ffaith mai hon yw Wythnos Twristiaeth Cymru, diwydiant pwysig iawn ym mhob rhan o Gymru. Mae Blwyddyn y Llwybrau wedi'i chynllunio i gyfrannu at ein huchelgais ar gyfer y sector—ein bod yn lledaenu'r sector fel ei fod yn gweithredu mewn mwy o rannau o'r flwyddyn galendr; ein bod yn dod â chyfleoedd twristiaeth i fwy o leoedd yng Nghymru, nid dim ond y cyrchfannau poblogaidd y mae pawb yn gwybod amdanyn nhw; a bod pobl yn gwario mwy o arian ar ôl cyrraedd yma. Mae'r ffaith bod gennym ni yng Nghymru fwy o safleoedd treftadaeth y byd nag y byddech chi'n ei ddisgwyl ar gyfer gwlad o'n maint ni yn rhoi cyfle i ni greu llwybr UNESCO yng Nghymru lle byddai pobl yn cael eu harwain o un cyfle i'r llall. Rwy'n bwriadu codi, mewn ffordd ragarweiniol, mewn trafodaethau a gaf gyda'r llywodraethau yn Llydaw ac yn Iwerddon dros yr wythnosau nesaf, y posibilrwydd o lwybr seintiau UNESCO. Mae gennym lwybrau seintiau yma yng Nghymru yn barod, a phan oeddwn i yn UNESCO ym Mharis ychydig wythnosau yn ôl, dywedon nhw wrthyf i eu bod yn credu mai dyfodol eu dynodiadau treftadaeth y byd nhw fydd cyd-weithio rhwng gwahanol genhedloedd. Byddai dod â Chymru, Llydaw ac Iwerddon ynghyd i greu posibiliadau newydd yn mynd ymhellach fyth i wireddu'r manteision a grybwyllodd Ken Skates yn ei gwestiwn atodol.

Prif Weinidog, rydych chi eisoes wedi sôn am lwybr arfordirol Cymru fel ein llwybr twristiaeth mwyaf blaenllaw yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod eich bod wedi cael dweud eich dweud yn y gorffennol am eich hoff ran o lwybr arfordirol Cymru. Ni fydd yn syndod i chi—nid dyma'r tro cyntaf i mi anghytuno â chi, Prif Weinidog—mai penrhyn Gŵyr yn amlwg fyddai fy newis personol i. Ond er mwyn mwynhau penrhyn Gŵyr yn iawn, rwy'n credu bod angen aros dros nos mewn gwirionedd er mwyn ei werthfawrogi'n iawn, nid wyf yn credu y gallwch wneud hynny mewn un diwrnod. O ganlyniad, y ffordd amlwg o dreulio noson ar benrhyn Gŵyr fyddai mewn llety gwyliau hunanarlwyo. Ymwelais ag un busnes o'r fath ar benrhyn Gŵyr ychydig dros wythnos yn ôl, a dywedon nhw wrthyf eu bod yn pryderu na fyddent nhw'n cyrraedd trothwy treth newydd Llywodraeth Cymru o 182 diwrnod. Doedden nhw erioed wedi gwneud hynny dros yr 20 mlynedd y buon nhw'n gweithredu'r busnes penodol hwnnw. Roedden nhw'n poeni y byddan nhw'n cael eu gorfodi i gau. Rwy'n deall bod gennym wahaniaeth athronyddol ar y polisi hwn, Prif Weinidog, ond tybed a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud asesiad effaith ar nifer y lletyau gwyliau hunanarlwyo a fydd yn cael eu gorfodi i gau o ganlyniad i newidiadau Llywodraeth Cymru yn y maes hwn.

Gadewch i mi gywiro'r camsyniad llwyr hwn. Ni fydd unrhyw fusnes yn gorfod cau oherwydd nad yw'n gosod am 182 diwrnod. Yn syml, dydyn nhw ddim yn gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach a bydd yn rhaid iddyn nhw dalu'r dreth gyngor fel pawb arall. Ni fydd unrhyw un yn gorfod cau os ydych yn cyrraedd 180 diwrnod ac nad ydych yn cyrraedd 182. Nid yw'r system wedi'i chynllunio, ac ni chynlluniwyd hi erioed, i wneud hynny. Rwy'n llawer mwy optimistaidd na'r Aelod lleol. Rwy'n credu bod penrhyn Gŵyr yn lle gwych i aros, ac rwy'n credu y bydd llawer o fusnesau eisoes yn gosod am 182 diwrnod. Bydd y trefniadau newydd yn gymhelliant i hyd yn oed mwy o fusnesau wneud hynny, gan ddod â hyd yn oed mwy o bobl i fwynhau'r harddwch y mae penrhyn Gŵyr yn ei ddarparu.

Diolch i Llyr Gruffydd am y cwestiwn. Llywodraeth Cymru sy'n pennu’r fframwaith ar gyfer llunio cynlluniau datblygu lleol. Mater i bob awdurdod cynllunio lleol yw'r ddyletswydd statudol i lunio cynllun datblygu lleol cadarn.

Rŷch chi'n iawn mai mater i awdurdodau cynllunio lleol yw e, yn sicr yn y lle cyntaf, ond byddwch chi hefyd yn ymwybodol bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam wedi gwrthod ei gynllun datblygu lleol yn ddiweddar, a'r cwestiwn nawr, wrth gwrs, mae pobl yn ei ofyn yw sut y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i hynny. A fyddwch chi, a'r Gweinidog perthnasol, er enghraifft, yn derbyn y farn leol ac yn caniatáu i'r cynllun arfaethedig gael ei dynnu yn ôl, neu a fydd Llywodraeth Cymru yn mynnu gorfodi'r cynllun ar y cyngor ac ar y boblogaeth leol, a hynny yn erbyn dymuniadau trigolion y sir?

Wrth gwrs rwy'n ymwybodol o'r sefyllfa yn Wrecsam. Mae'n gyfres ryfeddol o ddigwyddiadau pryd y mae awdurdod lleol yn cymeradwyo ei gynllun ei hun fel un cadarn, yn cyflwyno'r cynllun, sef ei gynllun ef, y mae wedi'i gadarnhau fel un cadarn, i'r arolygiaeth gynllunio, mae'r arolygydd yn cadarnhau bod y cynllun yn gadarn, ac yna mae'r awdurdod lleol yn gwrthod ei gynllun ei hun. Mae'n ymddangos i mi fod dinasyddion Wrecsam wedi meddwl eu bod yn ethol cyngor oedd yn addas ar gyfer dinas ac yna'n cael eu hunain yn Clochemerle. Darllenais yr hyn a ddywedodd arweinydd y cyngor sef bod 'Wrecsam mewn lle da oherwydd y gallwn ddechrau eto.' Aeth 10 blynedd o waith i gynhyrchu'r cynllun cadarn hwnnw, ac fe fethodd y cyngor, a gynghorwyd gan ei brif weithredwr ei hun, gan ei brif swyddog cynllunio ei hun, gan ei brif swyddog cyfreithiol ei hun, y dylid mabwysiadu'r cynllun, yr oedd yn ymddangos i mi, yn fwriadol i gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw.

Rwy'n ofni na all yr ateb fod yn, 'Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud am y peth?' Cyfrifoldeb yr awdurdod lleol yw hwn ac ni allant gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw trwy geisio rhoi'r cyfrifoldeb dros wneud penderfyniadau anodd i rywun arall. Wrth gwrs bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r awdurdod lleol, a'n hymateb ni iddyn nhw fydd bod angen iddyn nhw gymryd y cyfrifoldeb, eu cyfrifoldeb nhw. Dylen nhw roi'r gorau i fod yr unig awdurdod lleol yng Nghymru nad oes ganddo gynllun datblygu lleol. Oherwydd gallaf ddweud wrthych beth fydd yn digwydd, Llywydd. Pan gefais fy ethol i'r Siambr hon am y tro cyntaf, nid oedd Caerdydd â chynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu, ac mae gan Orllewin Caerdydd, fy etholaeth i, lawer gormod o enghreifftiau o ddatblygiadau tai na chawsant eu cynllunio erioed ar gyfer datblygiadau tai, a wrthwynebwyd gan bobl leol, a lle collodd y cyngor bob achos oherwydd nad oedd cynllun datblygu lleol wedi'i fabwysiadu a allai amddiffyn y drefn gynllunio y mae'n gyfrifol amdani. Bydd hynny nawr yn digwydd i drigolion Wrecsam nes bod yr awdurdod lleol yn wynebu ei gyfrifoldebau ac yn gwneud y penderfyniad cywir.

Wrth gwrs, Prif Weinidog, un peth yw datblygu cynllun datblygu lleol, peth arall yw ei gyflawni. Mae llawer o awdurdodau lleol yn y gogledd yn ei chael hi'n anodd cyflawni cynlluniau datblygu lleol oherwydd y ddeddfwriaeth a'r rheoliadau ffosffadau sydd ar waith ar hyn o bryd. Yn wir, gwyddom fod bron i 1,000 o gartrefi cymdeithasol yn y gogledd na ellir eu datblygu oherwydd y ddeddfwriaeth ffosffadau, gan atal llawer o gartrefi rhag cael eu hadeiladu a chefnogi ein hargyfwng digartrefedd yma yng Nghymru. Prif Weinidog, rwy'n gwybod y bu uwchgynhadledd ynghylch ffosffadau yn gynharach eleni—rwy'n credu y bu ym mis Mawrth neu efallai Ebrill. Tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y cynnydd ar hynny a sut yr ydym yn mynd i helpu i gefnogi awdurdodau lleol i gyflawni'r cynlluniau datblygu lleol ac nid eu datblygu'n unig.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, oherwydd mae'r rhain yn bwyntiau pwysig. Nid oes yr un ohonom eisiau gweld datblygiadau yn cael eu hoedi lle mae eu hangen nhw, yn yr union ffordd y mae'r Senedd nawr wedi clywed amdanyn nhw, ond nid ydym ychwaith yn barod, fel Llywodraeth, i ddatrys y broblem honno trwy wneud problem ddifrifol arall hyd yn oed yn waeth. Roedd yr uwchgynhadledd yn ymwneud â dyfeisio atebion newydd i'r her honno trwy sicrhau bod pob partner yn cyflwyno rhan y gallant ei chwarae. Cefais fy nghalonogi gan y ffaith y cafwyd syniadau newydd ynghylch sut y gellid rhoi caniatâd cynllunio, ac addewidion o fuddsoddiad i liniaru effaith datblygiad tai newydd pan fo angen y lliniaru hwnnw. Rwy'n awyddus iawn ein bod yn symud ymlaen gyda'r syniadau hynny'n gyflym, ac ein bod yn rhyddhau tir i'w ddatblygu lle rydym yn argyhoeddedig yr ymdriniwyd yn briodol â'r broblem ffosffad bellach. Byddwn yn cael cyfarfod pellach o'r holl bartneriaid cyn i'r haf ddod i ben er mwyn sicrhau bod pobl yn cyflawni'r ymrwymiadau y maen nhw wedi'u gwneud. Edrychaf ymlaen at weld tir yn cael ei ryddhau at y dibenion tai angenrheidiol hynny, ond nid ar draul gwneud yr anawsterau ffosffad a welwn yn ein hafonydd eisoes yn waeth nag y byddent fel arall.

Prif Weinidog, gadewch i mi fod y cyntaf i ddweud fy mod wrth fy modd â chynlluniau datblygu lleol. Rwy'n eistedd yna yn ystod nosweithiau'r gaeaf hyd yr oriau mân yn pori drwyddyn nhw, oherwydd y mae'n un o'r ychydig gyfleoedd sydd gennych, mewn gwirionedd—[Torri ar draws.]—na, na; byddwch yn amyneddgar—i gael cipolwg ar y dyfodol a gweld sut y bydd cymunedau yn edrych: coridorau gwyrdd, coridorau bywyd gwyllt, llwybrau teithio llesol, lle bydd tai, lle bydd menter fasnachol, lle bydd parciau manwerthu—nid yn unig i rwystro datblygiad, ond i alluogi datblygiad i ddigwydd yn y lle iawn. Maen nhw ar eu gorau pan fydd busnesau a thrigolion, cynghorwyr, cynghorwyr cymuned ac Aelodau'r Senedd yn eistedd i lawr gyda'r nos gyda phaned o de neu wydraid o wisgi ac yn mynd trwyddyn nhw fesul tudalen. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i anfon neges o Siambr y Senedd hon heddiw nad yw cynlluniau datblygu lleol yn ddogfennau sych a llychlyd a diflas—eu bod yn ganolog i ddyfodol cymunedau ffyniannus, bywiog, ac rydyn ni eisiau i bawb eistedd i lawr gyda'r nos gyda joch o wisgi a chymryd eu hamser yn pori drwyddyn nhw?

Mae'n olygfa gyffrous y mae'r Aelod dros Ogwr yn ei chyflwyno i ni. Rwy'n bendant yn cytuno ag ef fod cynlluniau datblygu lleol yn wir yn llywio'r dyfodol. Fy mhryder o ran pobl yn Wrecsam yw, heb gynllun o'r fath, y byddan nhw'n gweld eu mannau gwyrdd a'u coridorau gwyrdd nawr ar drugaredd pobl nad oes ganddyn nhw gynllun i ddiogelu'r lleoedd hynny. Darllenais yr holl ddadl a gynhaliwyd yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam ac roeddwn yn synnu o weld bod pobl yn dadlau pe na bai gennych gynllun datblygu lleol na fyddai gennych unrhyw ddatblygiad rywsut—y byddai'n ddiwedd ar y datblygiad oherwydd nad oedd gennych gynllun. Mae'r gwrthwyneb yn wir. Nawr bydd gennych ddatblygiad heb ei reoli a heb ei gynllunio. Y rheswm pam y mae pobl yn treulio amser—cynghorau cymuned, grwpiau lleol sydd â diddordeb, fel mae Huw Irranca wedi dweud—yn edrych trwy fanylion cynlluniau datblygu lleol yw oherwydd gallwch weld yno lle bydd dyfodol y cymunedau hynny yn gorwedd. Wrth gwrs, i unrhyw un sydd â diddordeb, byddai'n werth yr amser i wneud hynny, ac mewn 24 o'r 25 ardal awdurdod cynllunio lleol yng Nghymru, mae ganddyn nhw gynllun sy'n gwneud hynny yn union.

Diolch i Paul Davies am hynny. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda i sicrhau gwell canlyniadau iechyd i'w boblogaeth leol. Ar draws ystod o fesurau iechyd y boblogaeth, gan gynnwys disgwyliad oes adeg geni, mae'r bwrdd iechyd yn perfformio'n well na chyfartaledd Cymru.

Prif Weinidog, er mwyn gwella canlyniadau iechyd, mae'n hanfodol bod pobl yn gallu cael mynediad at wasanaethau iechyd hanfodol. Yn anffodus, mae'r graddau diweddaraf o'r rhaglen archwilio genedlaethol ar gyfer strôc sentinel yn dangos bod angen rhai gwelliannau difrifol mewn gofal strôc yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda. Mae gwasanaethau adsefydlu fel ffisiotherapi, therapi galwedigaethol a therapi lleferydd ac iaith yn hanfodol er mwyn i oroeswyr strôc wella yn y ffordd orau bosibl, ac eto mae'r graddau diweddaraf yn dangos bod gwasanaethau wedi gwaethygu yn sir Benfro. Felly, Prif Weinidog, o ystyried pwysigrwydd cael gwasanaethau strôc a chefnogaeth yn iawn, a allwch chi ddweud wrthym beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar frys i wella gwasanaethau strôc a gofal i gleifion ym Mhreseli Sir Benfro?

Rwy'n cytuno ynghylch pwysigrwydd gwasanaethau gofal strôc. Dyna pam y mae gennym arweinwyr cenedlaethol ar gyfer gofal strôc a pham y byddwn yn parhau i weithio gyda'r bwrdd iechyd lleol i sicrhau bod yr adroddiadau a nodir yn yr archwiliad cenedlaethol yn cael sylw priodol. Ond rydw i'n dychwelyd i'r man lle dechreuais i, Llywydd: o ran canlyniadau iechyd, gan gynnwys canlyniadau ar gyfer digwyddiadau fel strôc, y bwrdd iechyd lleol, ac mae sir Benfro yn benodol, yn perfformio'n well na gweddill Cymru. Felly, mae gan sir Benfro gyfraddau ysmygu is na Chymru, cyfraddau gordewdra is na Chymru, mae ganddi ddisgwyliad oes gwell i ddynion a menywod, ac mae ganddi ddisgwyliad oes iachach gwell. Mae hynny'n golygu bod yr achosion sylfaenol sydd â llawer mwy i'w wneud mewn gwirionedd â chanlyniadau iechyd na'r gwasanaethau eu hunain ar ochr y boblogaeth leol honno. Yna, mae angen y gwasanaethau arnynt yn y ffordd y mae Paul Davies wedi'i ddweud, i wneud yn siŵr, pan fydd pethau'n mynd o chwith, eu bod yn gwybod y bydd y cymorth ar gael sy'n angenrheidiol ar gyfer adferiad ar ôl strôc sydd mor gyflym ac effeithiol â phosibl. 

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Samuel Kurtz. 

Llywydd, mae buddsoddi mewn sgiliau, seilwaith a diwydiannau sy'n datblygu yn ffurfio sylfaen cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer twf busnes yn etholaeth yr Aelod. Mae'r cais porthladd rhydd Celtaidd llwyddiannus diweddar yn enghraifft o'r dull gweithredu hwnnw ar waith. 

Diolch am eich ateb, Brif Weinidog. 

Yn ddiweddar, mae cwmni gweithgynhyrchu yn fy etholaeth i wedi cysylltu â mi, ac mae ganddo gyfle unigryw i ddyblu ei weithlu mewn cyfnod byr, wedi'i ysgogi gan y cynnyrch y mae'n ei gynhyrchu a'i berthynas â'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Byddai angen buddsoddiad seilwaith arnyn nhw ac ehangu adeiladau hefyd er mwyn manteisio'n llawn ar y cyfle hwn. Er eu bod yn teimlo'n gyffrous ynghylch y cyfle hwn, maen nhw'n parhau i bryderu y bydd cael gafael ar unrhyw gymorth sydd ar gael drwy Busnes Cymru neu Lywodraeth Cymru yn cymryd gormod o amser, neu'n cymryd gormod o amser i'w ddarparu. 

Prif Weinidog, pa warantau allwch chi eu rhoi i'r cwmni hwn y bydd cymorth Llywodraeth Cymru yn gweithredu mewn modd amserol ac ymatebol, o ystyried y terfynau amser tynn y mae busnesau masnachol yn gweithredu ynddynt? Diolch, Llywydd. 

Wel, fy nghyngor i'r cwmni yn syml, Llywydd, yw bwrw ati i gysylltu â Busnes Cymru mor gyflym â phosibl, i wneud yn siŵr ei fod yn darparu'r wybodaeth orau bosibl, cyn gynted ag y gall. Ac yna, rwy'n gwybod y bydd y bobl ar lawr gwlad sy'n gwneud y gwaith hwn ar ran Llywodraeth Cymru eisiau sicrhau y bydd pa bynnag gymorth sy'n bosibl yn cael ei ddarparu i'r cwmni mewn modd mor amserol â phosibl. 

Diolch i'r Prif Weinidog. Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny—Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar gynllun gweithredu adroddiad grŵp arbenigol y gwasanaeth gofal cenedlaethol wedi'i ohirio. Nodir y busnes drafft am y tair wythnos nesaf ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Trefnydd, hoffwn ofyn am ddatganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am y lluoedd arfog yng Nghymru ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i blant y lluoedd arfog yn y system addysg. Efallai eich bod yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn ym Mae Colwyn yn fy etholaeth i fy hun wedi derbyn gwobr arian yn ddiweddar fel rhan o fenter wych ysgolion sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg yng Nghymru, sydd, wrth gwrs, yn annog ysgolion i ymwreiddio arferion da iawn ar gyfer cefnogi plant y lluoedd arfog, i greu amgylchedd cadarnhaol i blant y lluoedd arfog rannu eu profiadau ac annog ysgolion i ymgysylltu mwy â chymuned y lluoedd arfog leol. Gwn y byddwch am ymuno â mi i longyfarch Ysgol Pen-y-Bryn; hon oedd yr ysgol gyntaf yng Nghymru i ennill y wobr glodfawr hon. Ond rwy'n credu y byddem ni i gyd yn hoffi gwybod pa waith pellach y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i hyrwyddo'r cynllun penodol hwnnw mewn ysgolion eraill ledled Cymru.

Ac yn ogystal â hynny, nodaf y bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad ar gysylltiadau rhyngwladol ymhen ychydig wythnosau ar 13 Mehefin. Rhaid i mi ddweud fy mod wedi fy nghythruddo ddoe ar ôl cael e-bost yn gwahodd Aelodau o'r Senedd i gyfarfod o'r grŵp trawsbleidiol ar Undeb Cymru a'r Byd, gan ganolbwyntio ar—a dyfynnaf—'Cymru a Fietnam—stori lwyddiant'. Nawr, mae'n ymddangos ei fod eisiau dathlu cysylltiadau rhyngwladol Cymru â Fietnam, ond a gaf i atgoffa pawb yn y Siambr hon fod Fietnam yn wladwriaeth heddlu gomiwnyddol sy'n erlid lleiafrifoedd crefyddol, sydd â hanes hawliau dynol ofnadwy, a chyfyngiadau difrifol ar ryddid pobl a rhyddid i lefaru? Dylai unrhyw gyfathrebu rhwng Cymru a Fietnam fod yn adeiladol, ond hefyd yn feirniadol, gan dynnu sylw at y ffeithiau hyn, ac rwy'n credu ei bod yn gamgymeriad erchyll i ganmol ein perthynas â Fietnam fel stori lwyddiant tra bod y materion hyn yn parhau.

Byddwn yn ddiolchgar, Trefnydd, pe gallech roi sicrwydd y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hyn yn ei ddatganiad ar 13 Mehefin. 

Diolch. Doeddwn i ddim yn ymwybodol bod Ysgol Pen-y-Bryn wedi ennill gwobr arian, ond da iawn nhw, ac mae bod y gyntaf yng Nghymru yn anrhydedd mawr. Fel y gwyddoch chi, mae'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yn gwneud datganiadau rheolaidd mewn cysylltiad â'n lluoedd arfog, ac yn sicr byddaf yn gweld a all gynnwys hynny yn ei datganiad nesaf. 

O ran eich ail bwynt, y rheswm am hynny yw y bydd llysgennad Fietnam yn y Senedd ar y diwrnod hwnnw. Rwy'n credu i'r gwahoddiad hwnnw ddigwydd yn dilyn cyfarfod rhwng y Prif Weinidog ag Arlywydd—

Y Prif Weinidog.

—y Prif Weinidog, mae'n ddrwg gennyf i, o Fietnam, nôl yng Nghynhadledd y Pleidiau, ynghyd â'r Prif Weinidog blaenorol ond dau, Boris Johnson.

Ychydig wythnosau yn ôl, gwrthododd cyngor Merthyr gais i bwll glo brig Ffos-y-Frân barhau i weithredu, er rhyddhad ymgyrchwyr hinsawdd. Ond mae lluniau a ffotograffau drôn wedi dangos bod cloddio glo wedi parhau yn yr ardal honno, er gwaethaf absenoldeb caniatâd cynllunio. Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru wedi dweud mai'r cyngor sy'n gyfrifol am hyn, ond mae ymgyrchwyr wedi cysylltu â mi mewn anghrediniaeth nad yw'r cyngor wedi gorfodi eu penderfyniad. Mae cloddio am lo wedi parhau, yn gwbl groes i'r cyngor, i'r argyfwng hinsawdd, a dymuniadau trigolion cyfagos. Ysgrifennodd y Rhwydwaith Gweithredu Glo ataf fi ac eraill yr wythnos diwethaf, gan dynnu sylw at y ffaith bod y methiant i atal y gweithgaredd anghyfreithlon hwn, erbyn yr wythnos diwethaf, wedi arwain at gloddio 270,000 tunnell ychwanegol o lo, gan ychwanegu 840,000 tunnell o garbon deuocsid at ein hargyfwng hinsawdd. A bydd y ffigurau hynny wedi parhau i gynyddu'n araf deg yn y dyddiau ers hynny. Felly, a allai datganiad nodi'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i arfer ei phwerau ei hun i atal y cloddio glo hwn, oherwydd mae'r cwmni'n ymddangos yn benderfynol o anwybyddu'r hyn y mae'r awdurdod lleol wedi'i ddweud wrthyn nhw?

Diolch. Rydyn ni wedi derbyn honiadau bod y gweithredwr yn dal i gloddio am lo, ond rwy'n credu, o'r hyn sydd wedi'i asesu, mae i'w weld bod yr honiadau'n seiliedig ar aelodau'r cyhoedd yn gweld glo yn cael ei gludo o'r safle, yn hytrach na thystiolaeth o lo yn cael ei gloddio. Nid yw cynlluniau'n mynd rhagddyn nhw ar gyfer y cais cynllunio yno, fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd ei wrthod yn y pwyllgor gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Merthyr Tudful fis diwethaf, yn unol ag argymhellion swyddogion. Ac nid oes gan y gweithredwr y dewis o apelio yn erbyn y penderfyniad; yn amlwg, byddai'r penderfyniad hwnnw ar gyfer Gweinidogion Cymru, felly ni allaf ddweud rhagor.

Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Y cyntaf yw datganiad gan y Llywodraeth ar roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli'r ardoll agregau. Gwnaeth adroddiad Silk ar ddatganoli ariannol argymell datganoli treth incwm yn rhannol, datganoli treth stamp, a threth gwarediadau tirlenwi, sydd wedi digwydd. Argymhellodd hefyd ddatganoli'r ardoll agregau, y rhoddodd yr Undeb Ewropeaidd derfyn arni. Nawr nad ydyn ni'n ddarostyngedig i reolau'r Undeb Ewropeaidd, pa gynnydd sy'n cael ei wneud i ddatganoli'r ardoll agregau?

Rwyf i hefyd yn gofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ar fetro bae Abertawe a gorllewin Cymru. Rwy'n ymwybodol bod astudiaethau gyda Llywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol yn cael eu cynnal, i ddatblygu cynlluniau i roi gwell cysylltedd yn ne-orllewin Cymru, a photensial gwasanaeth cyflymach rhwng y gorllewin a'r de. A all y Llywodraeth ddarparu adroddiad cynnydd ar y prosiect hwn? Rwy'n siarad fel rhywun sy'n dod o Abertawe; mae'n ymddangos ein bod ni'n clywed llawer iawn am fetro gogledd Cymru, llawer iawn am fetro de Cymru, wedi'i leoli ar Gaerdydd, ond mae'n ymddangos bod bron distawrwydd llwyr ar fetro Abertawe a gorllewin Cymru.

Diolch. Rwy'n credu y gwnaethoch chi ofyn cwestiwn i mi ychydig fisoedd yn ôl—tua thri mis yn ôl mae'n debyg—ynghylch yr ardoll agregau a datganoli hynny. Dydw i ddim yn credu bod llawer iawn i'ch diweddaru chi arno ers hynny. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae agregau yn adnodd naturiol gwerthfawr yng Nghymru, ac rydyn ni'n cydnabod yn llwyr y gallai datganoli'r ardoll agregau fod o fudd i'n nodau cyllidol a'n hamcanion amgylcheddol. Felly, rydyn ni'n parhau i fod yn agored i sgyrsiau eraill gyda Llywodraeth y DU ar ddatganoli posibl yr ardoll, gan gydnabod bod nifer o faterion allweddol yr wyf i'n credu y mae'n rhaid eu hystyried—yn benodol, yr effeithiau posibl ar grantiau trawsffiniol a grantiau bloc a allai godi o ddatganoli'r ardoll honno. Mae gennym ni ddiddordeb mawr hefyd i ddysgu o brofiad Llywodraeth yr Alban, wrth iddyn nhw symud ymlaen yn eu dull o ddatblygu datganoli ardoll agregau'r Alban, felly gallwn ni gymhwyso'r dysgu hwnnw i'n hystyriaethau ni yn y dyfodol.

O ran eich ail bwynt, ar fetro gorllewin Cymru, bydd ein cefnogaeth i drafnidiaeth ranbarthol yn newid y ffordd yr ydyn ni'n teithio. Mae'r Dirprwy Weinidog yn amlwg yn gweithio i greu rhwydwaith rheilffyrdd, bysiau, beicio a cherdded modern a chynaliadwy iawn i greu amrywiaeth o wahanol rannau o'r rhwydwaith trafnidiaeth. Ac rwy'n gwybod y bydd hynny'n chwarae rhan hanfodol wrth i ni fwrw ymlaen gyda'n metro rhanbarthol—fel y sonioch chi, yn amlwg, metro gogledd Cymru a metro de Cymru. Ac yn amlwg, mae gan bob rhanbarth anghenion gwahanol iawn, yn dibynnu ar ei natur wledig a'i ddaearyddiaeth.

Rwy'n galw am ddau ddatganiad. Yn gyntaf, datganiad gan y Gweinidog iechyd, ar ddiagnosis clefyd seliag. Hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Clefyd Seliag, 15-21 Mai, ac mae clefyd seliag yn salwch gydol oes difrifol, pan fydd system imiwnedd y corff yn ymosod ar ei feinweoedd ei hun pan gaiff glwten ei fwyta. Mewn ateb ysgrifenedig y gwnes i ei gael gan y Gweinidog iechyd, heddiw, mae'n dweud nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ddatblygu llwybr penodol ar gyfer clefyd seliag ar hyn o bryd yng Nghymru, ond ei bod yn disgwyl i bob bwrdd iechyd ystyried canllawiau clinigol y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wrth gynllunio a darparu gwasanaethau.

Mae gan un o bob 100 person glefyd seliag ac mae angen iddyn nhw wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â her tan-ddiagnosis clefyd seliag yng Nghymru ac, wrth wneud hynny, galluogi'r mwy na 200,000 o bobl ledled y wlad, sydd hyd yn hyn heb ddiagnosis, i gael yr ateb y maen nhw'n ei haeddu, a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i leihau'r 13 mlynedd y mae'n ei gymryd ar hyn o bryd i oedolyn yng Nghymru, o gychwyn y symptomau, i gael diagnosis o glefyd seliag. Rwy'n galw am ddatganiad yn unol â hynny. 

Yn olaf, rwy'n galw am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ar reilffordd Wrecsam-Bidston. Cyhoeddodd pwyllgor Cymdeithas Defnyddwyr Rheilffordd Wrecsam-Bidston ddatganiad ar ôl cyfarfod ddydd Gwener, 24 Mawrth, gan gytuno yn unfrydol fod rhywbeth

'yn gorfod newid gan ei bod yn ymddangos nad yw Trafnidiaeth Cymru yn gallu darparu gwasanaeth derbyniol ar lein Wrecsam-Bidston'.

Ychwanegon nhw:

'Nid yw'r Gymdeithas hon ar ei phen ei hun wrth leisio ei beirniadaeth; mae gan grwpiau defnyddwyr rheilffyrdd eraill yr un pryderon am analluogrwydd y gweithredwr hwn'.

Rwy'n dyfynnu. A bod:

'Eisoes côr o leisiau yn dweud y dylai rheilffordd Wrecsam-Bidston gael ei throsglwyddo i weithredwr arall... gyda gwell pwyslais ar ranbarth Merswy-Dyfrdwy',

Ac y

'dylai Llywodraeth Cymru gychwyn adolygiad annibynnol o Trafnidiaeth Cymru i benderfynu ble mae gwraidd y problemau a beth sydd angen ei wneud i gywiro'r sefyllfa'.

A gwnaethon nhw ddweud, gyda Trafnidiaeth Cymru yn gweithredu ei drên hybrid batri-disel dosbarth 230 cyntaf i wasanaethu teithwyr ar reilffordd y Gororau Wrecsam-Bidston, mae'r cynllun cynnal a chadw yn seiliedig ar gael dim ond dau drên mewn gwasanaeth, gan gynyddu i dri yn y tymor canolig, a bydd yn wastraff arian cyhoeddus sylweddol os na fydd pob un o'r pum trên dosbarth 230 yn cael eu defnyddio ac yn cylchdroi gyda phedwar mewn gwasanaeth ac un yn segur mewn gwaith cynnal a chadw wrth gefn. Felly, rwy'n galw am ddatganiad ar y mater hwnnw hefyd. Diolch. 

Diolch. Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am godi'r ffaith ei bod hi'n wythnos ymwybyddiaeth Coeliac UK. Mae'n glefyd sy'n effeithio, fel yr ydych chi'n ei ddweud, ar lawer iawn o bobl, ac rwy'n falch iawn eich bod chi wedi cael ateb i'ch cwestiwn heddiw gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu ei bod hi'n dda cael ein hatgoffa bod llawer o'n hetholwyr yn dioddef o glefyd seliag, ac rwy'n diolch i Coeliac UK am gael yr wythnos ymwybyddiaeth hon yr wythnos hon. 

O ran rheilffordd Wrecsam i Bidston, mae'n amlwg bod rhai problemau mawr wedi bod. Rwy'n siŵr eich bod chi wedi gweld y nifer fawr o fysiau sydd wedi'u parcio y tu allan i orsaf gyffredinol Wrecsam, fel yr wyf innau, ond rwy'n falch iawn bod gan Trafnidiaeth Cymru eu trenau dosbarth 230 newydd ar y lein nawr, a gobeithiaf fod yr anawsterau hynny wedi'u datrys nawr. 

Trefnydd, heddiw, lansiodd Chwarae Teg eu hadroddiad ar brofiadau gwaith menywod dros 50 oed yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn datgelu bod gormod o fenywod dros 50 oed yn teimlo'n anweledig, wedi'u hanwybyddu gan gyflogwyr, y Llywodraeth a chymdeithas. Yn ogystal, mae'r adroddiad yn datgelu bod llawer o fenywod yn y grŵp oedran hwn yn wynebu rhwystrau i aros mewn gwaith ac yn wynebu anfantais a gwahaniaethu yn y gwaith. Mae cyfrifoldebau gofalu yn atal menywod dros 40 oed rhag datblygu eu gyrfaoedd, ac mae'r menopos yn effeithio ar allu llawer o fenywod i weithio, gyda 27 y cant o fenywod wedi cymryd amser i ffwrdd o'r gwaith oherwydd symptomau'r menopos, ond roedd llai na hanner wedi dweud wrth eu rheolwr y gwir reswm am eu habsenoldeb. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau hefyd yn ehangu gydag oedran, gan gyrraedd 21 y cant ar gyfer menywod 50 i 59 oed. Fel rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno, mae'r canfyddiadau hyn yn amlygu'r angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy o waith i leihau'r gwahaniaethu y mae menywod dros 50 oed yn ei wynebu yn y gweithle. Felly, hoffwn i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch yr wybodaeth ddiweddaraf ar strategaethau Llywodraeth Cymru i helpu i fynd i'r afael â'r mater hwn.  

Diolch. Rydyn ni'n gweithio'n galed iawn i greu Cymru fwy cyfartal a ffyniannus, lle mae pawb wedi cael cyfle i chwarae eu rhan lawn yn ein heconomi a'n cymdeithas. Ac mae cefnogi gweithwyr hŷn i aros mewn gwaith yn cynnig ffynhonnell gyfoethog o dalent a phrofiad i gyflogwyr, rwy'n credu, ac yn darparu catalydd ar gyfer gweithle llawer mwy cynhwysol yn gyffredinol. Gwnaethoch chi godi pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynglŷn â chyfrifoldeb gofalu. Mae pobl hŷn yn llawer mwy tebygol o fod â chyfrifoldebau gofalu, a dyna pam rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn cael hyblygrwydd yn y gweithle, fel ffordd o ddenu pobl i'r gweithle hwnnw ond hefyd o gadw gweithwyr yno hefyd.

Unwaith eto, rwy'n credu bod y pwynt y gwnaethoch chi ei godi ynghylch y menopos yn bwysig iawn, ac rwy'n gwybod, yn Llywodraeth Cymru, ein bod ni wedi nodi hyrwyddwr menopos yn ddiweddar i sicrhau bod y pwnc hwnnw'n cael ei drafod ar lefel swyddogol, ond mae mewnbwn gweinidogol hefyd.

Trefnydd, byddwch chi'n ymwybodol o alwadau diweddar gan Undeb Myfyrwyr Ewrop i'r DU ailymuno ag Erasmus+. Disgrifiodd yr undeb y penderfyniad i adael y cynllun fel un 'ffôl a hunanddinistriol', a gwn fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi condemnio'r penderfyniad sy'n wael i fyfyrwyr Cymru ac yn wael i brifysgolion Cymru. Byddwn i'n croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru yn nodi ei chefnogaeth barhaus i'r DU ailymuno ag Erasmus+ a hefyd, sut y mae modd defnyddio Taith i bontio'r bwlch i ddysgwyr Cymraeg yn y cyfamser.

Yn ail, rwy'n parhau i bryderu am nifer y plant a'r bobl ifanc sy'n defnyddio e-sigaréts ac yn fêpio. Gwn fod strategaeth ddi-fwg Llywodraeth Cymru a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco yn sôn am weithio gyda phlant a phobl ifanc i'w helpu i aros yn ddi-fwg a deall yn well y rhan y mae e-sigaréts yn ei chwarae, ond a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan Weinidogion ar y gwaith pwysig hwn?

Diolch. Rwy'n credu bod 'ffôl 'dinistriol' ac 'annoeth iawn' yn ddadansoddiad teg o benderfyniad Llywodraeth y DU. Daeth yn amlwg iawn yn gyflym iawn, rwy'n credu, ei bod wedi ymwreiddio'n llwyr yn y penderfyniad hwnnw i dynnu'n ôl o Erasmus +. Fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae gennym ni Taith. Cymerodd Llywodraeth Cymru gamau cyflym iawn, rwy'n credu, a phendant i sefydlu Taith a sicrhau bod pobl ifanc yng Nghymru yn parhau i gael profiadau cyfnewid rhyngwladol sy'n newid bywydau. Mae Taith yn rhoi dysgwyr yng Nghymru wrth wraidd y rhaglen yn llwyr, gyda chyllid ychwanegol ar gael i'r rhai o gefndiroedd difreintiedig, pobl anabl a'r rhai ag anghenion dysgu ychwanegol. Rydw i wir yn credu ei fod wedi mynd o nerth i nerth. Mae wedi bod yno ers ychydig dros flwyddyn, ac rydyn ni wedi gweld cyllid yn cael ei ddyfarnu i gefnogi bron i 7,000 o weithgareddau symudedd mewnol ac allanol sy'n cynnwys dysgwyr a staff o bob cwr o Gymru a'r byd.

Rydych chi'n gwneud pwynt pwysig iawn, rwy'n credu, ynghylch e-sigaréts a fêpio. Fel y gwyddoch chi, mae gennym ni ein strategaeth Cymru ddi-fwg a'r cynllun cyflawni rheoli tybaco. Rydyn ni'n gweld cyfraddau ysmygu plant a phobl ifanc yn gostwng, ond, wrth gwrs, ni allwn ni fod yn hunanfodlon. Mae'r cynllun yn nodi'r ffordd y byddwn ni'n gweithredu i amddiffyn plant a phobl ifanc rhag mwg ail-law, er enghraifft, yn ogystal â cheisio dadnormaleiddio ysmygu yn ein cymdeithas, ac rwy'n credu mai dyna lle mae fêpio yn anffodus yn normaleiddio hynny. Gwnaethom ni gyhoeddi ein strategaeth tybaco newydd, 'Cymru ddi-fwg', nôl ym mis Gorffennaf y llynedd. Ein huchelgais yw i Gymru fod yn ddi-fwg erbyn 2030, ac mae hynny'n nodi tair thema a fydd yn ysgogi ein gweithredoedd, ac un ohonyn nhw yw cenedlaethau'r dyfodol. 'Tuag at Gymru ddi-fwg' 2022-24 yw'r cynllun cyflawni dwy flynedd cyntaf, ac mae hynny'n nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd, a byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog gyflwyno datganiad ysgrifenedig.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi ynghylch ailddatblygu bae Baglan? Prynodd Llywodraeth Cymru hen safle BP Chemicals o St Modwen ddechrau'r flwyddyn, ond ychydig iawn o fanylion sydd wedi bod am y cynlluniau hyn. Mae'r tir yn cynnwys tua 900 erw, sy'n cynnwys rhannau o fuddiant rhydd-ddaliadol ym Mharc Ynni Baglan, a gafodd eu caffael am £1.75 miliwn. Nid yw'n glir beth yw bwriad Llywodraeth Cymru ar gyfer y safle hwn, ond o gofio bod Gweinidogion nawr yn berchen ar ran o'r rhydd-ddaliad ar gyfer y parc ynni, a gyda chreu'r porthladd rhydd Celtaidd, byddwn i'n gobeithio eu bod yn bwriadu manteisio ar y berthynas rhwng y ddau. Mae'r budd posibl o hydrogen gwyrdd yn unig yn enfawr. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad llafar gan Weinidog yr Economi yn amlinellu cynllun y Llywodraeth ar gyfer bae Baglan? Diolch yn fawr iawn. 

Diolch. Fe wnaf i ofyn i Weinidog yr Economi gyflwyno datganiad ysgrifenedig ar yr adeg fwyaf priodol. Dydw i ddim yn siŵr a fydd hynny cyn toriad yr haf, ond yn sicr, fe wnaf i ofyn iddo wneud hynny.

Trefnydd, yn dilyn cyhoeddiad canllawiau statudol newydd addysg ddewisol yn y cartref drwy ddatganiad ysgrifenedig yr wythnos ddiwethaf, mae yna ddisgwyliad newydd bod yn rhaid i swyddogion awdurdodau lleol asesu addasrwydd y ddarpariaeth addysg mae pob plentyn sy'n cael ei addysgu yn y cartref yn derbyn. Yn ôl y canllawiau, mae angen i hyn gynnwys cyfarfod wyneb yn wyneb â'r plentyn neu berson ifanc a'i deulu, yn ogystal ag edrych ar amrywiaeth o ffynonellau tystiolaeth. Hoffwn ofyn am ddatganiad llafar gan y Gweinidog addysg yn egluro pa baratoi o ran y gweithlu sydd wedi ei wneud i sicrhau bod gan awdurdodau lleol bobl fedrus i ymgymryd â'r dasg gymhleth iawn hon o benderfynu a yw'r ddarpariaeth addysg gartref yn addas, a pha adnoddau ychwanegol sydd wedi eu dyrannu i roi'r cynlluniau statudol newydd hyn ar waith. Mae yna ddegau o e-byst wedi fy nghyrraedd ynglŷn â hyn, a dwi'n siŵr bod Aelodau eraill wedi eu derbyn nhw dros y dyddiau diwethaf, ac mae yna gymaint o bryder ymysg y gymuned hon. Dwi'n meddwl bod angen mwy o eglurder na datganiad ysgrifenedig.

Fel yr ydych chi'n ei ddweud, cafodd hyn ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg, ac mae'n parhau i fod yn ymrwymedig i gryfhau'r cymorth hwnnw sydd ar gael i'r rhai sy'n addysgu yn y cartref, ac mae £1.7 miliwn wedi'i ddarparu i awdurdodau lleol i gefnogi addysg ddewisol yn yn cartref. Mae'r cyllid hwnnw'n unigryw i Gymru—rwy'n credu y dylai hynny gael ei amlygu. Mae gweld a chyfathrebu â'r plentyn yn cefnogi hawliau'r plentyn, ac mae hynny'n helpu awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswydd statudol. Felly, rwy'n credu mai'r hyn y bydd y cyfarfodydd hynny y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw yn ei wneud, fydd rhoi cyfle i'r awdurdod lleol ddatblygu perthynas gadarnhaol â theuluoedd a chaniatáu i blant sy'n cael eu haddysgu gartref allu rhannu eu barn ar addysg yn y cartref. Ar hyn o bryd mae'r Gweinidog yn adolygu cyngor cyfreithiol o ran y gronfa ddata, er enghraifft, ac yn ystyried dewisiadau eraill i'w gweithredu, felly nid wyf i'n credu bod datganiad yn briodol ar hyn o bryd.

Mae llawer o gyhoeddusrwydd wedi bod ynghylch uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc Prif Weinidog y DU sy'n cael ei chynnal yn Downing Street heddiw, ac mae'n hollol iawn bod honno'n ddigwydd yng ngoleuni dadansoddiad Which?o ddyblu pris bwydydd sylfaenol—pethau fel protein, fel pysgod, cig a chaws, a llysiau, a hyd yn oed eitemau pris rhesymol labeli eu hunain archfarchnadoedd, y mae'r rhan fwyaf o bobl ar incwm cyfyngedig yn dibynnu arnyn nhw i allu fforddio bwyta. Felly, roeddwn i'n falch iawn o ddarllen yn llythyr y Prif Weinidog at ffermwyr na fydd cyw iâr wedi'i olchi â chlorin a chig eidion wedi'i drin â hormonau ar werth yn y DU, nid nawr, nid byth—mae hynny'n ddatganiad da a chryf iawn—ond dim sôn am sut mae Llywodraeth y DU yn bwriadu ymdrin â'r argyfwng cyflenwadau ffrwythau a llysiau sy'n cyflymu. Mae Sbaen wedi cyhoeddi buddsoddiad o €2 biliwn yn yr argyfwng yn ne Sbaen, ond mae Comisiynydd Ewropeaidd yr amgylchedd wedi dweud nad yw hyn yn ddigon ac y daw'n rhy hwyr yn ôl pob tebyg a bod y trychineb sychder yn Sbaen yn debygol o effeithio hefyd ar dde Ffrainc, yr Eidal a'r Almaen hefyd. Felly, mae'r tebygolrwydd y bydd cyflenwadau o lysiau a ffrwythau yn cyrraedd y wlad hon unrhyw bryd yn fuan, yn peri pryder mawr. Meddwl oeddwn i tybed a fyddai modd i ni gael datganiad gennych chi, Gweinidog a'r Trefnydd, ynglŷn â sut yr ydym ni'n mynd i ddatrys sefyllfa ddifrifol iawn.

Diolch. Roeddwn i'n ymwybodol o uwchgynhadledd o'r fferm i'r fforc y Prif Weinidog a gafodd ei chynnal yn Rhif 10. Rwy'n credu ei bod ar fin gorffen. Ni chefais fy ngwahodd ond yn raslon iawn, gwnaeth ganiatáu i un o fy swyddogion fod yn bresennol. Anfonais i uwch swyddog, oherwydd rwy'n credu bod hwn yn bwnc pwysig iawn. Rwyf i bob amser yn dweud bod rhaid edrych arno ledled y Deyrnas Unedig. Mae diogelwch bwyd, cyflenwadau bwyd yn rhan annatod o'r Deyrnas Unedig; ni allwn ni ei wneud ar ein pen ein hunain, felly bydd gen i ddiddordeb mawr mewn clywed canlyniad yr uwchgynhadledd.

Byddwch chi'n ymwybodol iawn, gan ein bod wedi cael llawer o sgyrsiau, Jenny Rathbone, am arddwriaeth a'r hyn yr ydym ni'n ei wneud. Ond mae'n debyg mai'r hyn y byddaf i'n ei wneud yw cyflwyno datganiad ysgrifenedig pan fyddaf i wedi cael y cyfle i wrando ar fy swyddog, i glywed yr hyn a wnaeth ddigwydd heddiw, oherwydd roedd yn syndod bod yr uwchgynhadledd hon wedi'i chynnal heddiw. Ond rwy'n falch iawn, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed sylwadau'r Prif Weinidog y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, oherwydd yn sicr ni chawsom ni'r sicrwydd hwnnw gan ei ragflaenwyr uniongyrchol.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol y prynhawn yma—rwy'n siŵr bod eich clustiau'n llosgi yn y fan yna, Gweinidog—ynghylch Parc Drifft y Rhyl? Mae llawer o etholwyr o ardal y Rhyl wedi cysylltu â mi. Mae'n faes chwarae antur y bu'n rhaid iddo fynd i wneud lle ar gyfer amddiffynfeydd môr ar y prom, ac er ein bod ni'n croesawu amddiffynfeydd môr yn yr ardal, yn anffodus mae wedi mynd; roedd yn barc antur poblogaidd yn yr ardal a oedd yn denu ymwelwyr, o bell ac agos, gan fod ganddo gyfleusterau chwarae unigryw yr oedd lawer o blant lleol a phant o bellach i ffwrdd hefyd yn eu mwynhau. Rwyf i wedi sefydlu ymgyrch gan ei bod wedi dod yn dipyn o broblem yn y dref, ac mae fy neiseb wedi cael cannoedd o lofnodion, mewn gwirionedd ac mae hi wedi denu llawer o'r cyfryngau cenedlaethol. Cysylltodd The Guardian a BBC Newsround â mi, sydd â diddordeb mewn defnyddio'r stori, a dim ond gofyn am ymateb gan Lywodraeth Cymru ydw i heddiw ar eich barn chi am fanteision chwarae i blant o ran eu datblygiad yn eu blynyddoedd cynnar, a hefyd y manteision y mae'n ei roi o ran cymdeithasu o fewn cymunedau a hefyd eu gallu i ddatblygu yn fwy drwy gydol eu blynyddoedd cynnar. Hefyd, a wnewch chi ymuno â mi i alw ar yr awdurdod lleol i adleoli'r parc i ardal arall yn y dref?

Wel, nid oeddwn i'n ymwybodol o'ch deiseb ynghylch y parc yr ydych chi'n cyfeirio ato, ac nid wyf i'n credu y byddai ar gyfer y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol. Gwnaethoch chi ofyn ychydig o gwestiynau, felly os ydych chi'n gofyn am ddatganiad ysgrifenedig am bwysigrwydd chwarae i blant, byddai hynny ar gyfer y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol. Rwy'n credu bod Cymru bob amser wedi rhoi blaenoriaeth i chwarae ar gyfer ein plant; mae ond angen i chi ystyried y cyfnod sylfaen y gwnaeth Rhodri Morgan ei gyflwyno pan oedd yn Brif Weinidog i weld pa mor bwysig yw chwarae i blant.

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, plis? Fel y gwyddoch chi, mae wythnos yma hefyd yn Wythnos Gweithredu Dementia, ac eleni y pwysigrwydd yw diagnosis amserol, a’r neges bwysig y mae nifer ohonom ni, yn anffodus, yn gallu cytuno â hi yw nad mynd yn hŷn ydy hyn, ond mynd yn sâl.

'Nid mynd yn hen y mae'n cael ei alw, ond mynd yn sâl'.

Mae ymchwil gan Gymdeithas Alzheimer’s Cymru yn awgrymu bod un o bob pum person yng Nghymru yn aros dros chwech mis cyn siarad â gweithiwr meddygol proffesiynol ynglŷn â’u pryderon am symptomau posibl dementia fydd ganddynt hwy neu berthynas iddyn nhw. Rŷn ni’n gwybod nawr fod cyffuriau yn arddangos arwyddion addawol iawn o arafu dirywiad sgiliau cof a meddwl os bydd diagnosis cynnar yn cael ei wneud. Felly, hoffwn i, Trefnydd, ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud i hyrwyddo diagnosis dementia cywir ac amserol.

Ac yn ail, Trefnydd, dros y penwythnos, roedd dros 100 o bobl yn fy rhanbarth yn gorymdeithio o Bentyrch i Rydlafar i ddangos pa mor anymarferol yw symud y feddygfa o Bentyrch i du fas i’r pentref. A gawn ni ddatganiad ysgrifenedig, plis, ar ganllawiau i awdurdodau iechyd ynglŷn ag ymgynghori â chymunedau cyn gwneud penderfyniad? Diolch yn fawr.

Yn wir, mae'n Wythnos Gweithredu/Ymwybyddiaeth Dementia, ac, wrth edrych o gwmpas y Siambr, mae'n dda gweld Aelodau o bob plaid yn arddangos bathodynnau llabed i gefnogi'r wythnos, ac, fel y gwyddoch chi, thema'r wythnos hon yw cefnogi diagnosis cynnar, ac mae hynny'n gwbl allweddol yn ein cynllun gweithredu ar dementia, ac mae'r cynllun wedi'i gefnogi gan £12 miliwn o gyllid ac mae'n amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl sy'n byw gyda dementia a'u teuluoedd.

O ran eich ail bwynt, dydw i ddim yn credu y byddai hynny'n fater ar gyfer datganiad ysgrifenedig; mater i'r bwrdd iechyd a'r awdurdod lleol fyddai hynny.

Trefnydd, hoffwn i alw ar frys am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd ynghylch diogelwch ffordd yr A477 yn fy etholaeth i. Ddydd Sadwrn, bu fy etholwr Ashley Rogers mewn gwrthdrawiad traffig ar y ffordd wrth yrru ei feic modur ar gyffordd Nash Fingerpost rhwng Milton a Doc Penfro ar yr A477. Bu farw'r dyn 29 oed yn y fan a'r lle, gan adael mab 18 mis oed a'i ddyweddi ffyddlon, Jess. Mae'r teulu wedi torri eu calonnau'n llwyr, ac rwy'n talu teyrnged i Ashley, ac yn anfon fy nghydymdeimlad diffuant at ei deulu a'i ffrindiau.

Nid dyma'r ddamwain gyntaf ac, os na fydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu, nid hon fydd y ddamwain olaf ar y darn hwn o'r ffordd. Ers i mi gael fy ethol ddwy flynedd yn ôl, rwyf i wedi codi dro ar ôl tro gyda'r Dirprwy Weinidog y pryderon diogelwch difrifol ar hyd yr A477 ac yn benodol ar gyffordd Nash Fingerpost. Mewn ymateb y cefais i gan y Dirprwy Weinidog ar 22 Hydref, roedd addewid i 'fwrw ymlaen i ystyried argymhellion yr adroddiad technegol pan ddaw cyllid ar gael.' Ond ychwanegodd, 'Oherwydd blaenoriaethau a phwysau cystadleuol ledled Cymru, nid oes cyllid ar gael ar gyfer y cynllun hwn eleni.' Mae'n ddrwg gen i, ond nid yw hyn yn ddigon da, nid i Ashley a'i deulu, ac yn sicr nid i'r marwolaethau eraill sydd wedi digwydd ar y rhan hon o'r ffordd. A dweud y gwir, mae'n annerbyniol, yn enwedig o ystyried bod pryderon diogelwch wedi'u codi dros ddegawd yn ôl gan yr AS Simon Hart.

Gwnaf i eich gadael chi gyda geiriau un o aelodau teulu Ashley a ysgrifennodd ataf, gan ddweud, 'Mae llawer o ddamweiniau wedi bod yno, ac yn anffodus llawer iawn o farwolaethau. Mae angen newid hynny nawr. Nid yr wythnos nesaf. Nid y flwyddyn nesaf. Ond nawr. A wnewch chi atal Llywodraeth Cymru rhag gwario arian ar faterion gwastraffus a dod o hyd i'r arian i newid y gyffordd hon.' Diolch, Llywydd.

Roedd yn ddrwg iawn gennyf i glywed am y digwyddiad yr ydych chi'n cyfeirio ato, a hoffwn i rannu cydymdeimlad Llywodraeth Cymru â theulu Ashley.

Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch ar y ffyrdd o ddifrif, ac rydyn ni'n aros am fanylion diweddaraf y ddamwain y gwnaethoch chi gyfeirio ati gan yr heddlu, er mwyn helpu i lywio a oes angen rhoi mesurau ar waith yn y lleoliad hwn. Fel yr wyf i'n credu y gwnaeth y Dirprwy Weinidog egluro i chi, rydyn ni wedi cynnal adolygiad diogelwch ar y ffyrdd o gyffordd Nash Fingerpost yr A477, a bydd y cynllun hwnnw'n cael ei werthuso eto, ynghyd â chynlluniau cymwys eraill, fel rhan o ddyraniadau'r flwyddyn ariannol hon.

Diolch i'r Trefnydd.

Eitem 3 yw'r eitem nesaf; hwn yw'r cynnig o dan Reol Sefydlog 16.5 i sefydlu pwyllgor, a dwi'n galw ar y Trefnydd eto i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.

Cynnig yn ffurfiol.

Rhun ap Iorwerth i siarad.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i a fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru wedi bod yn gyson o ddyddiau cynharaf pandemig COVID, dair blynedd yn ôl, wrth ddadlau y byddai angen ymchwiliad COVID penodol i Gymru i ymchwilio i amrywiaeth eang o faterion ynghylch parodrwydd Cymru ar gyfer y pandemig hwnnw a'i hymateb iddo. I mi a llawer o bobl eraill, yn enwedig teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID, roedd hynny'n gwbl angenrheidiol i geisio'r gwir a dysgu gwersi. Dewisodd Llywodraeth Cymru beidio â chaniatáu ymchwiliad o'r fath, a dewisodd i Gymru gael ei chynnwys dim ond fel rhan o'r ymchwiliad cyffredinol hwnnw yn y DU y gwyddom ni ei fod ar y gweill—ymchwiliad lle nad yw GIG Cymru hyd yn oed ar restr y rhai sy'n darparu tystiolaeth. Nawr, gweithredodd Llywodraeth yr Alban yn briodol ac yn bendant yn gynnar, a sefydlodd ymchwiliad yn yr Alban. Gyda chadeirydd ymchwiliad COVID y DU yn cyfaddef yn glir ei hun na all yr ymchwiliad y bydd yn ei arwain ymdrin â phob mater sy'n ymwneud â Chymru, mae'n gofyn y cwestiwn pam na wnaeth Llywodraeth Cymru ddilyn cam yr Alban.

Fodd bynnag, rwy'n croesawu'r cam cyntaf hwn tuag at sefydlu pwyllgor diben arbennig i ddadansoddi ymateb Llywodraeth Cymru i bandemig COVID, ac mewn gwirionedd fe wnaethom ni gyd-gynnig y cynnig gwreiddiol yn cefnogi hyn, nid oherwydd ei fod yn ddigonol, ond oherwydd ei fod o leiaf yn fodd i geisio atebion trwy nodi'r bylchau mwyaf amlwg yn ymchwiliad y DU. Cafodd rhai o'r meysydd hynny y mae angen atebion arnom ni iddyn nhw eu nodi mewn tri adroddiad gan Bwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y Senedd yn y pumed Senedd—cafodd amrywiaeth eang o faterion sylw gan y pwyllgor hwnnw, o faterion cyfarpar diogelu personol i'r hyn a ddigwyddodd yn ein cartrefi gofal ni yma yng Nghymru. Mae angen i ni wybod beth yw'r bylchau nawr.

Byddwn ni'n parhau i fonitro dyluniad y pwyllgor sy'n cael ei sefydlu yn ofalus i sicrhau ei fod yn cyflawni'n llawn ei nodau datganedig, ond mae'n rhaid i mi wneud sylw ar y modd y cafodd hyn ei gyhoeddi. Yn sicr, dylai pwyllgor trawsbleidiol y Senedd, a fyddai'n ennyn cefnogaeth drawsbleidiol ac yn gofyn am gydweithrediad trawsbleidiol, fod wedi cael ei ddatblygu ar sail drawsbleidiol, yn hytrach nag mewn cytundeb Llafur-Geidwadol. Nid yw hynny, mae arnaf i ofn, yn ennyn hyder ymhlith y rhai sydd mewn profedigaeth oherwydd COVID, a llawer o rai eraill, yn yr hyn sy'n sail i ddatblygiad y pwyllgor diben arbennig hwn. Ac yma hoffwn i dalu teyrnged i ymdrechion diflino COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru, sydd wedi arwain y dadleuon ac wedi arwain yr achos dros ymchwiliad COVID yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn, er nad yw'n rhoi'r hyn yr ydyn ni ei eisiau, yn y pen draw, yn rhoi o leiaf rai o'r atebion y maen nhw'n eu haeddu'n fawr.

Wrth gloi, Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn iawn i ddefnyddio'r ysgogiadau datganoli sydd ar gael iddi yn ystod y pandemig i greu llwybr mwy gofalus a mwy gofalgar o'i gymharu â dihidrwydd Llywodraeth y DU a oedd, fel y mae'n digwydd, â mwy o ddiddordeb mewn partïon nag mewn dilyn a gwrando ar gyngor ei chynghorwyr gwyddonol ei hun. Ond mae'n sicr bod cyfreithlondeb arfer pwerau datganoledig yn cael ei danseilio os nad ydyn nhw'n destun craffu clir a chadarn.

Does gyda fi ddim siaradwyr eraill. Y Trefnydd i gloi.

Diolch, Llywydd—

Mae'n ddrwg gyda fi, mae gyda fi un siaradwr arall, sori. Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwyf i eisiau cofnodi mai ein bwriad clir ni yw parhau i gefnogi creu ymchwiliad COVID annibynnol yma yng Nghymru. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf i bob amser wedi'i ddweud ac mae fy meinciau i bob amser wedi pleidleisio drosto yma yng Nghymru. Dydw i ddim yn siarad dros y Prif Weinidog—mae'r Prif Weinidog yn gallu siarad drosto'i hun—ond rwy'n gweld bai ar bwynt y llefarydd iechyd ac o bosibl cystadleuydd am yr arweinyddiaeth ar feinciau Plaid, a geisiodd awgrymu mai rhyw fath o gytundeb budr oedd hwn—. Nid oedd yn gytundeb. Llifodd o'r ddadl y gwnaeth y Ceidwadwyr ei harwain yma cyn y Nadolig, a oedd yn wahoddiad agored gan y Prif Weinidog i gael y drafodaeth honno. Yn y trafodaethau y cafodd y Prif Weinidog a minnau, fel rwy'n ei deall hi, cafodd drafodaeth ag arweinydd Plaid Cymru, neu arweinydd Plaid Cymru ar y pryd. Dydw i ddim yn gwybod beth oedd yr ymateb gan arweinydd Plaid Cymru ar y pryd i'r ymgysylltiad yn y broses o ffurfio'r pwyllgor hwn, ond mae'n destun gofid bod llefarydd iechyd grŵp Plaid Cymru wedi ceisio cyfleu hyn fel rhyw fath o gytundeb, pan oedd ond yn ceisio rhoi mesur ar waith—gwnaf i gymryd yr ymyriad mewn munud—yn ceisio rhoi mesur ar waith. Gan fod gan feinciau'r Llywodraeth y bleidlais i atal yr ymchwiliad annibynnol, mae'n rhaid i mi dderbyn hynny, fel arweinydd yr wrthblaid yn y lle hwn, ond rwyf eisiau gweld math o graffu seneddol y Senedd y bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn ei greu. Nid yw'n gytundeb budr—mae'n gallu mynd o dan groen yr ymchwiliad a'r penderfyniadau sydd wedi'u gwneud, ac rwy'n credu bod hon yn ffordd ystyrlon o ddatblygu'r trafodaethau hynny i ddod â'r ddadl i derfyn ffrwythlon.

Dim ond ymyriad byr iawn, a diolch am gymryd yr ymyriad hwnnw. Ond i ddadlau'r achos, wrth gwrs, ein bod ni wedi gweithio gyda'n gilydd ar wneud y cyflwyniad hwnnw i'r Senedd i drafod pwyllgor diben arbennig tuag at ddiwedd y llynedd. Ac fy mhwynt i yw y byddai cydweithio ar rywbeth a fydd yn bwyllgor trawsbleidiol diben arbennig yn ychwanegu at y gred honno fod hon yn ffordd dryloyw ymlaen i geisio chwilio am rai atebion.

Rwy'n derbyn y pwynt yr ydych chi'n ei wneud, ond rwy'n ailadrodd y pwyntiau y gwnes i yn fy sylwadau, fel yr wyf yn ei deall hi, roedd trafodaeth gyda grŵp Plaid Cymru. Rwy'n gwybod i mi gael trafodaeth gydag arweinydd Plaid Cymru; rwy'n gwerthfawrogi mai trafodaeth anffurfiol oedd honno. Ond mae rhoi'r argraff bod dwy blaid wedi dod at ei gilydd i greu hyn gan eithrio pawb arall yn anghywir.

Y Trefnydd.

Diolch, Llywydd. Byddwn i ond yn ailadrodd yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi'i ddweud. Gweithiodd Llywodraeth Cymru gyda'r wrthblaid, y Ceidwadwyr Cymreig, o ran sefydlu'r pwyllgor diben arbennig hwn. Yn sicr, nid oes cytundeb wedi'i wneud.

Rwy'n gwerthfawrogi'r hyn mae Rhun ap Iorwerth wedi'i ddweud. Bydd hefyd yn gwerthfawrogi nad yw iechyd yn rhan o'r cytundeb cydweithio, er enghraifft, felly dydw i ddim yn credu—. Yr awgrym yn sicr oedd bod cytundeb budr wedi'i wneud. Rwy'n credu bod hwn yn fater rhy ddifrifol i'w bortreadu fel hyn. Cyffyrddodd y pandemig â bywydau pawb yng Nghymru ond, wrth gwrs, yn enwedig y teuluoedd hynny, llawer iawn o deuluoedd, a gollodd anwyliaid, ac mae'n iawn bod craffu agored a phriodol ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru a hefyd gan gyrff cyhoeddus Cymru hefyd, ac rydyn ni'n dal i gredu mai'r ffordd orau o wneud hynny yw drwy ymchwiliad COVID-19 y DU. Rydyn ni'n parhau i ymgysylltu'n llawn â'r ymchwiliad i sicrhau bod yna graffu llawn a phriodol ar ein gweithredoedd a'n penderfyniadau, ac ers y llynedd, gwn ein bod wedi darparu nifer sylweddol o ddatganiadau a dogfennau i ganiatáu i'r ymchwiliad wneud ei waith pwysig iawn. Wrth i ymchwiliad COVID-19 y DU symud drwy bob un—

Gweinidog. Gweinidog, mae'n ddrwg gen i —

Mae yna gais am ymyriad.

A gaf i ond—?

A gaf i ond gorffen?

Cewch, wrth gwrs.

Wrth i ymchwiliad COVID y DU symud drwy bob un o'i fodiwlau, bydd y pwyllgor diben arbennig hwn yn caniatáu i'r Senedd benderfynu a oedd unrhyw fylchau, er enghraifft, o ran parodrwydd Cymru a'i hymateb. Gwnaf i gymryd yr ymyriad.

Diolch i chi am gymryd fy ymyriad byr iawn. Rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod, Llŷr—Rhun, mae'n ddrwg gen i. I dynnu sylw hefyd, rydyn ni'n deall nad oedd y teuluoedd mewn profedigaeth yn ymwybodol o'r cynnig hwn. Gwnaeth llawer ohonyn nhw gysylltu â ni i ddweud nad oedden nhw'n ymwybodol o'r cynnig gan Lafur a'r Ceidwadwyr o ran yr ymchwiliad arbennig yma. Tybed a allech chi egluro hynny a hefyd sut ydych chi'n bwriadu gweithio gyda nhw o ran y pwyllgor arbennig. Diolch.

Diolch i chi. Wel, fel y gwyddoch—

Mae yna ymgais gan Darren Millar i ateb y cwestiwn, rwy'n credu. Rwy'n credu mai'r hyn y mae'n dymuno ei wneud yw ymyrryd.

Roeddwn i'n awyddus i ymyrryd ar y Gweinidog, os caf i, cyn iddi roi ymatebiad.

Penderfyniad i'r Gweinidog yw caniatáu'r ymyriad.

Iawn.

Mater sydd ar gofnod cyhoeddus yw ein bod ni wedi gofyn am sefydlu'r pwyllgor hwn mewn dadl yn y Senedd, ac fe gafwyd cynnig, bryd hynny, gan y Prif Weinidog, i gyfarfod ag arweinydd yr wrthblaid er mwyn bwrw ymlaen â rhywbeth. Nid oes unrhyw beth yn guddiedig rhag y grŵp teuluoedd mewn profedigaeth oherwydd COVID y mae pob un ohonom ni yn y Siambr hon wedi bod yn ymgysylltu â nhw yn rheolaidd, gan gynnwys tîm y Ceidwadwyr Cymreig.

Felly, roeddwn i am ddweud, yn amlwg, fod y ddadl yr oedd arweinydd yr wrthblaid yn cyfeirio ati yn ei ymyriad yn fater sydd ar gofnod cyhoeddus. Yn y Llywodraeth, rydyn ni o'r farn y bydd y pwyllgor hwn at bwrpas arbennig yn taro'r cydbwysedd priodol â'r gwaith yr ydym yn ei wneud gydag ymchwiliad COVID-19 y DU, ac yn sicrhau y bydd unrhyw faterion yng Nghymru sy'n haeddu rhagor o graffu arnyn nhw yn cael eu harchwilio yn eu cyfanrwydd, er mwyn i ni i gyd ddysgu gwersi'r pandemig. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig i ffurfio'r pwyllgor wedi ei dderbyn.

Eitem 4 sydd nesaf, y datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad ar ddiwygio etholiadol fydd hwn. A dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol i wneud ei ddatganiad—Mick Antoniw.

Diolch, Llywydd. Rwy'n manteisio ar y cyfle hwn i ehangu ar fy natganiad ysgrifenedig ar 30 Mawrth, lle amlinellais y camau nesaf ar ein taith i gyflawni ymrwymiad y Llywodraeth hon i leihau'r diffyg democrataidd yng Nghymru a datblygu system etholiadol sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Mae hyn yn gyflenwol ond ar wahân i'r gwaith ar ddiwygio'r Senedd rydym yn ei ddatblygu fel rhan o'n cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru.

Fis diwethaf, cyhoeddodd y Comisiwn Etholiadol ei adroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd. Roedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld nifer isel yn pleidleisio fel problem; dyma'r ail bryder mwyaf ar ôl tuedd yn y cyfryngau. Cafodd twyll etholiadol ei godi gan 28 y cant yn unig o'r ymatebwyr, gan wybod efallai na chafodd unrhyw un ei erlyn am ddynwared y llynedd.

Mae'r etholiadau yn Lloegr bythefnos yn ôl yn dangos canlyniad gwahanol flaenoriaethau llywodraeth. Mae ein dull gweithredu yng Nghymru yn ceisio gwella ein democratiaeth trwy gynnwys cymaint o bobl â phosibl. Mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn codi rhwystrau, gan hawlio'r bygythiad ffodus o isel o dwyll etholiadol.

Roedd ein Papur Gwyn, a gyhoeddwyd ym mis Hydref, yn disgrifio ein huchelgais i alluogi pob dinesydd i fod â rhan lawn yn ein democratiaeth ac yn gosod y sylfeini ar gyfer arloesi a gwelliant i'r dyfodol. Heddiw, fe hoffwn i nodi ehangder ein gwelliannau ni hyd yn hyn a'r camau nesaf ar ein taith ddiwygio.

Fe wnaethom ni sicrhau bod cyllid ar gael i awdurdodau lleol recriwtio swyddog cymorth cofrestru etholiadol i wella cyfraddau cofrestru etholiadol ymhlith grwpiau sydd newydd eu hetholfreinio ac sy'n anodd eu cyrraedd. Bu hwnnw'n ddefnydd llwyddiannus o gyllid, ac mae ein data ni'n dangos bod y rhai a gyflogodd swyddog wedi cofnodi, ar gyfartaledd, gynnydd hyd at bedair gwaith yn eu cofrestriadau o'i gymharu â'r awdurdodau na wnaeth hynny. Fe wyddom ni o adroddiad y Comisiwn Etholiadol ar gofrestru etholiadol ym Mhrydain Fawr yn 2022, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, fod cyfraddau cofrestru yng Nghymru wedi gwella ar gyfradd fwy rhwng 2021 a 2022 o gymharu â'r Alban, Lloegr a Gogledd Iwerddon. Mae hynny'n newyddion rhagorol, ac fe hoffwn i gynyddu'r momentwm a grëwyd ledled Cymru. Mae annog pobl i gofrestru a phleidleisio wedyn ar ôl gwneud felly yn hynod bwysig i ni, ond mae gwneud y prosesau democrataidd mor syml â phosibl i'r etholwr yr un mor bwysig hefyd.

Ar hyn o bryd, nid yw tua 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar gofrestr etholiadol llywodraeth leol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Rydyn ni'n awyddus i bob unigolyn sy'n gymwys i fod ar y gofrestr a phleidleisio ar ôl hynny. I gefnogi hyn, rydyn ni'n bwriadu treialu cofrestriad etholwyr awtomatig ar gyfer cofrestr etholiadol llywodraeth leol yng Nghymru. Fe fydd hynny'n golygu na fydd yn rhaid i ddinasyddion gofrestru i bleidleisio naill ai yn etholiadau'r Senedd neu'n lleol, ac fe fyddan nhw ar y gofrestr etholiadol i gael gwybodaeth am yr etholiadau sydd ar ddod.

I wneud hyn, rydyn ni'n gweithio gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid etholiadol allweddol i ddatblygu cynllun treialu cofrestru awtomatig. Rydyn ni'n gweithio gyda'n gilydd i sefydlu'r ffordd fwyaf effeithiol a chywir o gofrestru pleidleiswyr heb iddyn nhw wneud unrhyw geisiadau a chyfathrebu â nhw ynghylch eu cofrestriad, gan gynnwys yr angen i gofrestru ar gyfer etholiadau Senedd y DU a chomisiynwyr heddlu a throseddu. Un canolbwynt allweddol fydd sicrhau bod etholwyr agored i niwed yn cael eu diogelu. Bydd cydgynhyrchu'r cynllun treialu hwn yn ein helpu ni i foderneiddio a symleiddio cofrestru etholiadol yng Nghymru ac rwy'n edrych ymlaen at weld canlyniadau'r cynlluniau treialu maes o law.

Rydyn ni wedi rhoi £300,000 ar gael yn y flwyddyn ariannol hon a'r un nesaf ar gyfer ein grant ymgysylltu â democratiaeth. Mae hwnnw'n cefnogi prosiectau sy'n adeiladu ar waith sydd wedi dangos effaith eisoes, neu sydd ag ymagwedd arloesol tuag at oresgyn y rhwystrau i gyfranogiad â democratiaeth. Fe gawsom ni 25 o gynigion yn ystod y cyfnod ymgeisio cyntaf, gydag 11 prosiect wedi cael eu cymeradwyo yn barod. Mae rhai o'r sefydliadau llwyddiannus a fydd yn derbyn cyllid yn cynnwys, er enghraifft, y Politics Project, a fydd yn parhau â'u sesiynau deialog digidol mewn ysgolion ledled Cymru, gan ddwyn myfyrwyr ac aelodau etholedig ynghyd i feithrin dealltwriaeth a gwyntyllu'r hyn sydd bwysicaf iddyn nhw; Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain Cymru, a fydd yn cyflwyno gweithdai pwrpasol mewn gwahanol ganolfannau pobl fyddar, clybiau pobl fyddar a grwpiau pobl fyddar ledled Cymru i egluro ystyr democratiaeth a sut mae hynny'n gweithio, i rymuso pobl fyddar nad oes cynrychiolaeth ddigonol ganddyn nhw yn ein gwleidyddiaeth ni ar hyn o bryd; a Chyngor Tref Llanelli, a fydd yn cynhyrchu deunyddiau ac yn cynnal sesiynau mewn ysgolion lleol gan ganolbwyntio ar ddinasyddiaeth dda a sut i fod â rhan mewn democratiaeth a llywodraeth leol. Fe fydd prosiectau a ariennir drwy'r grant ymgysylltu â democratiaeth yn gwneud llawer i helpu'r rhai nad ydyn nhw'n weithredol yn y broses ddemocrataidd. Fe allai hyn eu helpu nhw i gofrestru i bleidleisio neu eu hannog nhw i fod â rhan mewn cyrff a etholwyd yn ddemocrataidd, fel cynghorau trefi a chymunedau.

Fe ddylai sefydliadau democrataidd adlewyrchu'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu hefyd, ac rydyn ni'n cydnabod yr heriau sy'n wynebu pobl mewn grwpiau nad oes ganddyn nhw gynrychiolaeth ddigonol. Rydym ni eisoes wedi dileu rhwystrau rhag bod â rhan ym musnes cynghorau drwy annog mwy o hyblygrwydd ar amseru a fformat cyfarfodydd cynghorau a chefnogi rhannu swyddi uwch y prif gynghorau. Gyda chymorth gan Anabledd Cymru, fe wnaethom ni dreialu'r gronfa mynediad i swyddi etholedig ar gyfer cynorthwyo pobl anabl i sefyll mewn etholiadau datganoledig. Rydym ni'n bwriadu deddfu i sicrhau y bydd cronfa ar gael ar gyfer etholiadau'r dyfodol.

I gryfhau gweinyddiaeth etholiadol, rydym ni am adeiladu ar y gwaith gwirfoddol da sy'n digwydd ar hyn o bryd o ran cydlynu gweinyddiaeth etholiadol drwy ddefnyddio bwrdd rheolaeth etholiadol newydd. Fe fydd hwnnw'n rhoi sylfaen fwy cadarn i'r berthynas dda rhwng swyddogion canlyniadau, swyddogion cofrestru etholiadol a phersonau eraill sy'n gyfrifol am weinyddu etholiadau yng Nghymru.

Rhoddodd Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 ddewis i'r prif gynghorau yng Nghymru rhwng systemau pleidleisio cyntaf i'r felin a phleidlais sengl drosglwyddadwy ar gyfer prif etholiadau'r cyngor. Yn ddiweddar fe wnaethom ymgynghori ar reolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo'r awdurdodau lleol i ystyried a ddylid defnyddio eu pwerau newydd nhw i newid eu systemau pleidleisio. Mae ganddyn nhw tan fis Tachwedd y flwyddyn nesaf i benderfynu ar gyfer etholiadau 2027. Rydyn ni'n credu mewn dewis lleol, a mater i'r awdurdodau lleol yw penderfynu pa system etholiadol sy'n gweithio orau i'w trigolion a'u cymunedau nhw.

Rydyn ni'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwn hefyd ar y cyd â datblygu ein deddfwriaeth o ran cynigion y pwyllgor diben arbennig ynglŷn â diwygio'r Senedd, a gymeradwywyd gan y Senedd ym mis Mehefin y llynedd. Er y bydd y cynigion hyn yn cael sylw drwy ddeddfwriaeth ar wahân i'r mesurau eraill yr wyf i wedi eu hamlinellu, fe fydd angen gweithredu'r diwygiadau gyda'i gilydd.

Wrth fwrw ymlaen â'r gwaith hwn, rwy'n ymwybodol o'r pryderon ynghylch gallu'r timau etholiadau sydd gan yr awdurdodau lleol i addasu i'r newidiadau eang sydd ar y gorwel. Rwy'n gwerthfawrogi ein perthynas adeiladol ni â'r gymuned etholiadol yn fawr yn ogystal â'r gwaith sydd wedi cael ei wneud gydol y flwyddyn i gefnogi'r etholiadau sy'n gonglfeini ein democratiaeth. Fe fyddwn ni'n parhau i weithio yn agos gyda phartneriaid cyflawni wrth i ni barhau i ddatblygu a gweithio i weithredu ein cynigion ar gyfer moderneiddio. Mae angen i ni wneud llawer eto, ac felly fe fyddwn ni'n parhau i weithio gyda rhanddeiliaid drwy gydol tymor y Senedd hwn wrth i ni fwrw ymlaen â'n cynigion ni a chyflwyno deddfwriaeth wrth edrych ymlaen at yr etholiadau datganoledig mawr nesaf yng Nghymru yn 2026 a 2027. Diolch, Dirprwy Lywydd.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y copi ymlaen llaw o'i ddatganiad heddiw? Rwy'n credu bod pawb yn y Siambr hon yn awyddus i ni fod â democratiaeth fwy bywiog, lle gall mwy o bobl fanteisio ar eu hawl democrataidd i bleidleisio a lle bydd nifer y pleidleiswyr yn cynyddu, ac mae'n rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd ar draws y Siambr er mwyn cyflawni hynny.

Rwy'n credu ei bod hi braidd yn siomedig, serch hynny, fod y Gweinidog yn ceisio diystyru pryderon mwy nag un o bob pedwar o bobl Cymru ynghylch twyll wrth bleidleisio ac yn defnyddio hynny i fynegi ei wrthwynebiad ef i safbwynt Llywodraeth y DU, sef bod angen i ni wneud yn siŵr bod prawf adnabod ffotograffig yn cael ei arddangos pan fydd pobl yn mynd i bleidleisio. Fe wyddom ni, gan ein bod ni wedi cael y dadleuon hyn eisoes, mai rhywbeth arferol iawn yw arddangos dogfennau adnabod wrth bleidleisio yn y mwyafrif o wledydd democrataidd y gorllewin. Mae angen i bobl ddangos prawf adnabod ffotograffig ar gyfer cael pas bws, er mwyn popeth, felly pam na ddylai hynny fod yn ddisgwyliedig i bobl wrth iddyn nhw fynd i bleidleisio? Fe wyddom ni hefyd fod 1,386 o achosion o dwyll etholiadol wedi'u hadrodd rhwng 2018 a 2022, a'ch plaid chi eich hun a gyflwynodd y gofynion ar gyfer prawf adnabod ffotograffig yng Ngogledd Iwerddon.

Ond, gan roi'r ffeithiau hynny o'r neilltu, fe hoffwn i groesawu rhai o'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr i geisio gwella a chynyddu cyfranogiad pobl yn y broses ddemocrataidd. Roeddech chi'n cyfeirio at y cynnydd hyd bedair gwaith mewn cofrestru yn yr awdurdodau lleol sydd â swyddogion cofrestru etholiadol dynodedig, a wnewch chi ddweud wrthym ni tybed pa awdurdodau lleol sydd â'r rhain a pha rai sydd hebddynt, a beth yw'r data gwirioneddol. Pe byddech chi'n cyhoeddi'r wybodaeth honno, rwy'n credu y byddai hynny o ddefnydd mawr, er mwyn i bawb ohonom ni allu pwyso yn daer ar ardaloedd ein hawdurdodau lleol ni, yn yr ardaloedd yr ydym ni'n eu cynrychioli, i weld a allan nhw wneud yn well.

Yn ogystal â hynny, dim ond o ran y cofrestriad awtomatig, os caf i, o bobl, yn amlwg mae hyn yn rhywbeth yr aethpwyd ar ei ôl yn y gorffennol, yn fwyaf nodedig gan Lywodraeth Tony Blair, rwy'n credu, yn ôl ar ddechrau'r 2000au, ond fe roddwyd y prosiect o'r neilltu, ar sail y gost yn bennaf, oherwydd yr angen am gofrestr o'r boblogaeth ledled y DU. Dydych chi ddim wedi nodi heddiw yn eich datganiad chi sut yn union yr ydych chi'n bwriadu cofrestru pleidleiswyr yn awtomatig ac a fyddai hynny ar y cyd ag asiantaethau Llywodraeth y DU, er enghraifft, fel trwyddedau cerbydau gyrrwr, ac ati, neu a fyddai hwnnw'n rhywbeth y gellid ei wneud, efallai, gydag awdurdodau lleol yn ymgysylltu â phobl ynglŷn â'u treth gyngor a thaliadau o fathau eraill.

Mae'n fy nharo i, yn aml, bod pobl nad ydynt wedi cofrestru i bleidleisio naill ai yn anawyddus i arfer eu hawl i bleidleisio ac, felly, yn peidio â mynd i drafferth i gofrestru neu, yn wir, yn gwneud dim byd mwy nag anghofio oherwydd eu bod ar ganol symud tŷ neu beth bynnag, ac mae hi'n digwydd bod yn flwyddyn etholiad ac wedyn maen nhw'n mynd o'r system. Nawr, fe ellid mynd i'r afael â'r pwynt olaf, wrth gwrs, drwy sicrhau bod pobl sydd wedi cael eu cofrestru at ddibenion y dreth gyngor yn cael eu cofrestru i bleidleisio hefyd ar yr un pryd. Ond ni ddylem ni dybio y bydd pob un sydd wedi cofrestru yn awtomatig yn awyddus i bleidleisio. Mewn gwirionedd, mae astudiaethau yn yr Unol Daleithiau, lle mae cofrestru pleidleiswyr awtomatig wedi cael ei gyflwyno, wedi dangos mewn gwirionedd fod llawer llai o blith y rhai sydd wedi cael eu cofrestru yn awtomatig yn dod i bleidleisio nag o'r boblogaeth gyffredin ar y cyfan. Felly, fe allai hynny fod ag effaith ddinistriol ar y niferoedd sy'n pleidleisio mewn gwirionedd, er y gallai hynny, mewn gwirionedd, gynyddu'r niferoedd sy'n pleidleisio ar y cyfan, ac rwy'n credu y dylem ni fynd i mewn i hynny â llygaid agored. Felly, efallai pe byddech chi'n dweud wrthym ni pa fath o weithgaredd yr ydych chi'n debygol o ymgymryd ag ef o ran dulliau cofrestru awtomatig, fe fyddwn innau'n gwerthfawrogi hynny.

Roeddech chi'n sôn am y £300,000 mewn grantiau sydd wedi bod ar gael hyd yn hyn drwy'r grant ymgysylltu democrataidd. Rwy'n falch iawn eich bod chi wedi dechrau ar rai prosiectau, gydag 11 wedi cael eu cymeradwyo yn barod. A wnewch chi gyhoeddi rhestr o'r rhain, os gwelwch chi'n dda—ble maen nhw a beth maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd? Rwy'n credu y byddai'r Aelodau yn hoffi gwybod hynny; byddai'n hi'n dda o beth i ni weld sut mae hyn yn gweithio. Rwy'n ymwybodol o'r Politics Project. Rwyf i wedi ysgrifennu at ysgolion lleol yn fy ardal i, gan eu hannog nhw i fod â rhan yn y sesiynau deialog ddigidol, ac rwy'n credu bod rhai Aelodau o'm grŵp fy hun wedi ymgymryd â'r sesiynau hynny, gan gynnwys Tom Giffard, a gafodd, yn fy marn i, amser ddigon caled gyda rhai o'r cwestiynau a ofynnwyd yn ei sesiwn ef. Ond edrychwch, mae hon yn ffordd ardderchog o gael pobl i gyfranogi yn ein hysgolion lleol. Mae llawer ohonom ni, wrth gwrs, yn ymweld ag ysgolion beth bynnag ac yn ymgymryd â gwersi dinasyddiaeth o ryw fath, ond rwyf i o'r farn y gallai unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i helpu i oresgyn unrhyw rwystrau rhyngom ni a phobl ifanc yn arbennig felly, sef y rhai sy'n llai tebygol o bleidleisio, fod yn rhywbeth adeiladol.

Dim ond os caf i, hefyd, dydw i ddim yn dymuno bod yn rhy hyf o gwbl, ond mae gen i gwpl o gwestiynau i orffen.

Yn gyflym iawn.

O ran amrywiaeth, y gronfa mynediad i swyddi etholedig, dydw i ddim yn gwybod pa mor llwyddiannus fu honno, ond mae'n fy nharo i nad oes llawer o bobl yn ymwybodol ohoni, ac felly, nid ydym ni'n cael llawer o geisiadau i dynnu ohoni. Felly, fe hoffwn i wybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r gronfa honno, er mwyn i ni annog pobl i fanteisio arni.

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, a'r ymgynghoriad sydd gennych chi â'r awdurdodau lleol, fe fyddai hi'n dda o beth i ni gael gwybod faint o awdurdodau lleol sy'n ystyried y dewis hwnnw. Nid wyf i'n ymwybodol o'r un yng Nghymru, ac nid wyf i'n credu y bydd unrhyw un a fydd yn gwirfoddoli i wneud hynny, ond wyddoch chi ddim; gydag un eithriad o bosibl ym Mhowys, fe allem ni weld newid yn y fan honno.

Ac yna—

Mae'n rhaid i'r Aelod orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.

Cwestiwn olaf: o ran pryderon gan randdeiliaid, yn amlwg y pryder mwyaf, yn arbennig ynghylch cofrestru awtomatig, yw'r her i hunaniaeth pobl a phobl yn cael eu lleoli os ydyn nhw ar gofrestr agored sydd ar gael yn gyhoeddus. A wnewch chi ddweud wrthym ni beth rydych chi'n ei wneud i liniaru'r pryder hwnnw? Diolch.

Diolch i chi am y cwestiynau hynny i gyd. Rwyf i am geisio ateb pob un. Rwy'n diolch i chi hefyd am eich ymagwedd gadarnhaol ar y rhan fwyaf o'r pwyntiau.

Efallai y dylwn i ddechrau o leiaf gyda'r pwynt cyntaf y gwnaethoch chi ei godi, sef, wrth gwrs, materion twyll pleidleisio honedig a chardiau adnabod. Mae'n debyg eich bod chi wedi eich synnu, fel yr oeddwn innau, o glywed cyfaddefiad gan gyn-Weinidog y Llywodraeth Rees-Mogg ddoe—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] Ni ddywedodd ef hynny erioed o'r blaen. [Torri ar draws.] Yn y bôn, roedden nhw'n rhyfeddu bod hyn wedi llesteirio eu hymdrechion oherwydd eu bod nhw wedi cyflwyno system a fwriadwyd i atal pleidleiswyr, ond mae hi'n ymddangos mai'r pleidleiswyr a ataliwyd gan amlaf oedd pleidleiswyr oedrannus sy'n arfer pleidleisio i'r Ceidwadwyr yn bennaf, felly ni weithiodd hynny.

Ond y peth allweddol i mi yw nad wyf i wir yn poeni ynghylch y dull, sut bydd rhywun yn pleidleisio yn hyn i gyd; mae hi'n ymddangos i mi mai'r craidd yw bod nifer fawr o bobl wedi cael eu troi i ffwrdd rhag pleidleisio. Fe ddaeth rhai yn eu holau, ond fe arhosodd llawer draw wedyn. Fe drafodais i hynny gyda'r Comisiwn Etholiadol ddoe, ac mae hwn yn faes yr ydym ni'n dymuno ei ddadansoddi a deall yn union beth a ddigwyddodd, pam a sut hynny.

Nid wyf i'n dymuno mynd trwy'r ddadl gyfan ynglŷn â'r cardiau adnabod, oherwydd rydym ni wedi trafod hynny sawl gwaith; fe hoffwn i fynd ymlaen at rai o'r pwyntiau cadarnhaol iawn a godwyd. O ran y swyddogion cofrestru lleol, er fy mod i'n credu eich bod chi'n iawn gydag eglurder yr ystadegau, ac mae'r data yn dangos bod gwelliannau yn y cofrestriad lle'r oedden nhw i'w cael, fe allaf i'n sicr gyhoeddi'r wybodaeth honno o ran y mannau lle nad oedd y swyddogion hynny'n bresennol.FootnoteLink

O ran cofrestru awtomatig, mae hynny'n dal—. Hynny yw, dyma un o'r meysydd hynny y mae gwir angen i ni eu harchwilio gyda gofal mawr iawn. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo ac fe fydd angen cael gafael ar ddata, wrth gwrs, o ran pethau fel data cofrestru'r GIG, efallai'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau, cynghorau efallai, ac efallai y bydd yna gyrff eraill. Felly, yn y bôn ystyr hyn yw sicrhau bod gennym system gadarn o ran gallu darparu ar gyfer crynhoi'r nifer fwyaf o bobl y gallwch chi mewn gwirionedd, o ran cofrestriad awtomatig. Rwyf innau o'r un farn, rwy'n credu, fod hynny'n gyffredin ar draws y pleidiau i gyd: rydym ni i gyd yn awyddus i weld cymaint o bobl â phosibl yn cofrestru ac yn cael cyfle i bleidleisio.

Y pwynt arall, wrth gwrs, yw nad oes unrhyw orfodaeth i bleidleisio, a honno fydd yr her, rwy'n credu, i bleidiau gwleidyddol a'n cymunedau ni hefyd, pan fydd pobl wedi cael eu cofrestru yn awtomatig, ein cyfrifoldeb ni yw dangos bod pleidleisio yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol, y gall pethau ddigwydd. Mae'n rhaid i mi ddweud mai fy marn bersonol i yw mai un o'r pethau a fyddai'n cryfhau argyhoeddiad pobl y gallan nhw newid pethau mewn gwirionedd a bod eu pleidlais nhw'n cyfrif fyddai'r system bleidleisio ei hunan, cynrychiolaeth gyfrannol, ond mae honno'n ddadl ar gyfer rhywbryd eto. Rwy'n credu, beth bynnag a allai ddigwydd gyda chofrestru awtomatig, mai'r peth allweddol yw y bydd her i ni i gyd i wneud y mwyaf o'r bobl hynny sy'n cyfranogi, oherwydd rwy'n credu bod ein democratiaeth ni ar ymyl y dibyn pan nad oes cymaint o bobl yn gyfrannog ynddi hi, ac mae'n rhaid i ni, yn fy marn i, nodi'r arwyddion sydd yno i'n rhybuddio.

Mae digideiddio'r system etholiadol, wrth gwrs, yn cynnig llawer o gyfleoedd o ran y rhai ag anableddau neu anawsterau wrth bleidleisio am ryw reswm neu ei gilydd, ac edrych ar y cyfleoedd o ran sut y gellir defnyddio technoleg, efallai gan ganiatáu pleidleisio mewn lleoliad arall neu fannau canolog eraill, lle byddai'r dechnoleg ar gael yno ac ati. Felly, dyma'r holl bethau y gofynnais i'n benodol i'w harchwilio nhw.

Yn sicr, fe fyddwn ni'n cyhoeddi rhestr o'r prosiectau amrywiol. Tri yn unig ohonyn nhw a ddewisais i heddiw, mewn gwirionedd, er enghraifft, ond rwy'n hapus i gyhoeddi'r rhain wrth iddyn nhw barhau â'u gwaith.

O ran amrywiaeth mewn swyddi etholedig, yn amlwg, fe hoffwn i archwilio mwy o ran sut y gellir defnyddio hynny, sut y gellir gwneud honno'n nodwedd reolaidd, a sut y gallwn wneud y mwyaf ohoni. Felly, yn amlwg, mae gwaith ar y gweill yn hyn o beth. 

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy a'r awdurdodau lleol, penderfyniad cwbl leol fydd hwnnw; mae'r dewis hwnnw gan yr awdurdodau lleol.

Ac o ran y pwynt olaf yr ydych chi'n ei godi am y gofrestr, rydym ni'n ystyried cofrestr gaeedig am resymau amlwg. Fe fydd gennych chi bobl lawer iau nawr ar y gofrestr arbennig honno. Bydd y rhai y mae gofyniad cyfreithiol iddyn nhw allu edrych y gofrestr yn gallu gwneud felly, neu rai sydd ag unrhyw reswm cymwys i'w gweld hi mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio fy mod i wedi ateb eich cwestiynau chi i gyd.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad ac am gopi cynnar ohono.

Yn debyg iawn i'r sefyllfa ar lefel genedlaethol a'r DU, mae hi'n hen bryd i ni weld diwygio etholiadol mewn llywodraeth leol. Mae Plaid Cymru wedi pwysleisio'r angen yn gyson i gael gwared ar y system etholiadol cyntaf i'r felin, a symud tuag at fodel mwy cyfrannol, sy'n cydweddu ag anghenion democratiaeth sy'n aeddfed, gynhwysol ac iach ei gweithrediad. Mae diffygion cynhenid system cyntaf i'r felin wedi bod yn amlwg ers amser maith iawn. Maen nhw'n cynnwys ystumio dylanwad y pleidiau mwy, ac yn difreinio rhannau helaeth o'r etholwyr nad ydyn nhw'n pleidleisio dros y pleidiau buddugol ar lefel etholaethol. Mae hyn hefyd ag effaith sy'n creu seddi diogel, sy'n ennyn difaterwch etholiadol, hunanfodlonrwydd ar ran y blaid sy'n rheoli, ac yn y pen draw, canran isel o bleidleisio. Efallai y byddwn i'n awgrymu bod y ffaith mai gwladwriaeth byped Rwsia sef Belarws yw'r unig wladwriaeth arall yn Ewrop sy'n defnyddio system cyntaf i'r felin yn dweud popeth sydd ei angen arnoch chi am ei hanaddasrwydd hi.

Ar y lefel genedlaethol yma yng Nghymru, rydym ni'n falch y bydd system etholiadol fwy cyfrannol, yn rhan o'r cytundeb cydweithio, yn cael ei chyflwyno ar gyfer etholiadau'r Senedd cyn bo hir, a fydd yn dod â ni'n fwy tebyg i'r hyn sy'n arferol mewn gwladwriaethau democrataidd blaengar. Er hynny, yn wahanol i'r Alban a Gogledd Iwerddon, mae etholiadau lleol wedi parhau gyda system cyntaf i'r felin ar hyd cyfnod datganoli. Yn hyn o beth, rydyn ni'n croesawu'r mentrau diweddar gan Lywodraeth Cymru i feithrin diwygiadau ar lefel llywodraeth leol. Fel ymgorfforwyd yn Neddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021, mae gan awdurdodau lleol yng Nghymru'r gallu erbyn hyn i newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn da bryd ar gyfer etholiadau lleol 2027. A gaf i ofyn felly pa gymorth ac arweiniad sy'n cael eu rhoi gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo'r awdurdodau lleol sy'n ystyried newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn pryd ar gyfer etholiadau 2027? Pryd ddylem ni ddisgwyl cyhoeddiad y fersiwn terfynol o'r rheolau perthnasol ar gyfer llywodraeth leol?

Fe hoffwn i droi at agwedd arall ar Bapur Gwyn y Llywodraeth ar ddiwygio etholiadol, sef y cynnig i wneud cofrestru pleidleiswyr awtomatig yn orfodol ar gyfer pob swyddfa cofrestru etholiadol yng Nghymru. Rwy'n cydnabod y wybodaeth ddiweddaraf am y pwynt hwn yn eich datganiad chi. Mewn cyfnod o Lywodraeth yn y DU sy'n rhoi beichiau diangen ar hawliau i bleidleisio ar ffurf gofynion newydd a ran hunaniaeth pleidleiswyr, mae hi'n iawn y dylai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod cyfranogiad yn etholiadau Cymru mor hygyrch â phosibl i'r cyhoedd. Mae hi'n arbennig o bwysig, ar lefel llywodraeth leol, pan fo'r niferoedd sy'n pleidleisio ar gyfer etholiadau yn hanesyddol isel tu hwnt, y byddai'r cynnig dan sylw yn sicrhau bod swyddogaeth etholiadol Cymru yn cael ei diweddaru mewn ffordd amserol, a bod unigolion yn cael eu hynysu rhag y perygl o gwympo oddi ar y gofrestr etholiadol yn ddiarwybod. Mae honno'n duedd arbennig o amlwg ymhlith pleidleiswyr ifanc a dinasyddion tramor sy'n gymwys yng Nghymru. Mae'r Papur Gwyn yn sôn am fwriad Llywodraeth Cymru i weithio gydag awdurdodau lleol i redeg cynlluniau treialu ar gyfer cofrestru awtomatig dros y blynyddoedd nesaf. Pa mor bell y mae'r cynlluniau hyn wedi datblygu, a pha adborth a gafodd Llywodraeth Cymru gan awdurdodau lleol ynglŷn â'r goblygiadau perthnasol o ran adnoddau? Diolch yn fawr. 

Rwy'n diolch i Peredur am ei sylwadau a'i gwestiynau adeiladol ynglŷn â hyn.

O ran llywodraeth leol a phleidleisio cyfrannol, fel y dywedais i, yr hyn a wnaeth Llywodraeth Cymru yw rhoi'r posibilrwydd i awdurdodau lleol wneud y dewis arbennig hwnnw, mewn gwirionedd. Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gweld rhai ohonyn nhw'n ymarfer y dewis hwnnw. Efallai mai Gwynedd fydd yr un cyntaf, neu Bowys efallai, neu ryw awdurdod lleol arall. Ond yr hyn a wnaethom ni, wrth ateb y cwestiwn arall y gwnaethoch chi ei godi, yw ymgynghori yn ddiweddar ar y rheolau drafft ar gyfer etholiadau gan ddefnyddio'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, i gynorthwyo awdurdodau lleol wrth ystyried a ddylid defnyddio'r pŵer newydd sydd ganddyn nhw i newid i'r system bleidleisio honno.

Mae'r niferoedd isel sy'n pleidleisio yn peri pryder sylweddol. Rwyf i wedi codi mater diffyg democrataidd lawer tro, pan nad yw 40 y cant o'r boblogaeth yn pleidleisio yn etholiadau San Steffan, 50 y cant yn etholiadau'r Senedd, a 60 y cant yn etholiadau'r cynghorau. Rwy'n credu bod honno'n broblem wirioneddol i ddemocratiaeth. Mae democratiaeth mewn sawl ffordd ar ymyl y dibyn o ystyried y cyfraddau arbennig hyn. Ac wrth i ni siarad am yr holl feysydd yn ein cymdeithas ni o ran llesiant ac iechyd, mae'n rhaid i ni ddechrau ystyried mater iechyd ein democratiaeth ni. Ac mae hynny nid yn unig er mwyn ni ein hunain, ond er mwyn cenedlaethau'r dyfodol hefyd.

O ran y gyfraith etholiadol ei hunan, wrth gwrs, fe fydd gennym ni ddau ddarn o ddeddfwriaeth bwysig i ddiwygio'r system etholiadol. Rwyf i o'r farn fod etifeddiaeth hanesyddol gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth sy'n ymwneud ag etholiadau, yr ychwanegir atyn nhw bob rhyw ychydig o flynyddoedd, yn ei gwneud hi'n hen bryd i ni edrych ryw dro ar fater cyfuno'r gyfraith etholiadol yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n rhaid i ni gael y ddau ddarn hyn o ddeddfwriaeth drwodd yn gyntaf, ond mae hi'n ddigon posibl y bydd yr amser yn iawn wedyn ar gyfer hynny, yn rhan o'n gweithrediad cyffredinol ni o gydgyfnerthu.

Rwy'n credu mai'r peth arall i siarad amdano yw'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud—ac rwy'n gobeithio bod ysbryd cytundeb gennym ni ar draws y Siambr hon—ein bod ni'n edrych ar y ffordd orau o foderneiddio ein system etholiadol ni mewn gwirionedd, gan roi esiampl o sut y dylai system etholiadol edrych yn yr unfed ganrif ar hugain, a sut y gall honno wneud y mwyaf o gynhwysiant, defnydd o dechnoleg, sy'n newid ac yn datblygu trwy'r amser, flwyddyn ar ôl blwyddyn, i wneud yn fawr o fewnbwn. Rwy'n credu y bydd y newidiadau yn y dechnoleg yn rhywbeth a fydd yn cyflwyno heriau a chyfleoedd i ni, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'n deddfwriaeth ei wneud yw creu fframwaith lle gallwn ni sicrhau'r budd mwyaf posibl o hynny.

Cwnsler Cyffredinol, diolch am y datganiad pwysig hwn heddiw. Blodeuyn brau yw democratiaeth sy'n gofyn gwyliadwriaeth gyson gan bob democrat, ond mae'n gofyn hefyd am bolisi da i ganiatáu cyfranogiad. Gweinidog, roeddech chi'n dweud yn gynharach fod y Comisiwn Etholiadol yn eu hadroddiad blynyddol ar agweddau'r cyhoedd yn dangos bod 66 y cant o bobl yn gweld y nifer isel sy'n pleidleisio yn broblem. Hyd yn oed i ddechrau cychwyn, nid yw 15 y cant o'r bobl sy'n gymwys i fod ar y gofrestr etholiadol yn manteisio ar eu hawl i gofrestru i bleidleisio. Mae yna broblem. Heb sôn am ymgysylltiad democrataidd, addysg na hawl wleidyddol, dim ond sôn am yr elfen fwyaf sylfaenol o ddemocratiaeth yr ydym ni—hawl unigolyn i bleidleisio, etholfraint. Rydym ni i gyd yma ar draws y Siambr hon yn aml yn coffáu ac yn nodi aberth ac ymdrechion enfawr cenedlaethau blaenorol a'r gorffennol wrth ddiogelu hawliau dinasyddion i bleidleisio, ac eto o'n cwmpas ni i gyd, rydym ni'n gweld hynny'n cael ei erydu o dipyn i beth. Felly, rwy'n croesawu heddiw, yn fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol, y mentrau a'r cynigion i Gymru.

Fe wyddoch chi, Gweinidog, fod angen i ni ymrwymo o'r newydd yn y lle democrataidd hon y bydd Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu rhoi pob dinesydd sy'n gymwys yng Nghymru ar y gofrestr etholiadol, ac y byddwn ni'n parhau i wrthwynebu, yn lleisiol ac yn strategol, y dull gwrth-ddemocrataidd a fabwysiadwyd gan Lywodraeth y DU, lle maent wedi cynyddu'r rhwystrau i bleidleisio yn sylweddol, gyda chyflwyniad gwirio prawf adnabod pleidleiswyr—ac mae hynny ar wahân i sylwadau ysgytwol Jacob Rees-Mogg am gyffindwyllo. Mae'r asesiad effaith cyfyngedig a gynhaliwyd gan Lywodraeth y DU yn dangos bod menywod, pobl ifanc a chymunedau du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn llai tebygol erbyn hyn o fod â dogfennau adnabod sy'n briodol ar gyfer pleidleisio. [Torri ar draws.]

Trefn, trefn. Nid dadl mohoni hi, datganiad yw hwn. A gaf i gwestiwn, os gwelwch chi'n dda?

Rwy'n dod at hynny nawr.

I unrhyw Lywodraeth fynd ati i geisio rhoi baich ychwanegol ar bleidleiswyr i brynu dogfennau adnabod yn ystod argyfwng economaidd mae hynny'n annoeth ac yn ffôl ar y gorau, ac ar y gwaethaf mae'n ataliad bwriadol o etholfreinio, ac yn annemocrataidd. Mae'n rhaid i ni i gyd ymdrechu i gynyddu niferoedd y bobl sy'n gallu pleidleisio. Diolch i chi.

Diolch i chi am y pwyntiau hynny. Os caf i ymateb i'r pwynt olaf, unwaith eto, mae mater cardiau adnabod yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei drafod, ond rwy'n credu ei bod hi'n eglur iawn i uwch Weinidog Cabinet, a oedd yn y Llywodraeth yn yr amser y gwnaethpwyd y penderfyniad ac roedd y Bil yn mynd drwy'r Senedd yn San Steffan, wedi ei gwneud hi'n gwbl eglur eu bod nhw'n gweld hwnnw'n fater a fyddai'n rhwystro pleidleisio. Y gwahaniaeth o ran agwedd sydd ganddyn nhw—. A dyma'r pwynt a wnaethom ni; fe'i heriwyd yn y Siambr hon. Ond rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi holi pam y cafodd hyn ei gyflwyno yn y ffordd honno a pham mai dim ond rhai mathau o brawf adnabod a fyddai ar gael i bobl hŷn ond nid i bobl ifanc ac yn y blaen. Fe fyddwn i'n gobeithio, ym mhopeth a wnawn ni, na ddylai hi fod yn berthnasol ym mha ddull y bydd pobl yn mynd i bleidleisio—yr allwedd yw eu bod nhw'n pleidleisio, eu bod nhw'n cyfranogi. Ac yna'r pleidiau gwleidyddol a'r mudiadau gwleidyddol a ddylai ddwyn perswâd ar bobl o ran eu gwerthoedd a'r mathau o newidiadau yr ydym ni'n dymuno eu gweld nhw mewn gwirionedd.

O ran y 15 y cant sydd heb gofrestru, mae hwnnw'n 15 y cant yn ormod. Rydym ni wedi gweld cyfraddau cynyddol o fethu â chofrestru am amrywiaeth eang o resymau ac mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â hynny mewn gwirionedd. Ond mae technoleg yn ein galluogi ni i fynd i'r afael â hyn. Mae'n rhaid i ni fynd i'r afael hefyd â'r materion sy'n achosi i bobl beidio â phleidleisio. Mae yna lawer o resymau. Un ohonyn nhw yw bod rhai o'r farn na fyddai hynny'n gwneud unrhyw wahaniaeth, ac mae'n rhaid i ni herio hynny a dangos y gwahaniaethau hyn. Ond mae diwylliant yn achos hefyd, onid ydyw? Os ydych chi'n 16 oed yn dod i bleidleisio nawr, nid yw eich rhieni wedi pleidleisio, nid yw eich neiniau na'ch teidiau wedi pleidleisio, eich diwylliant chi yw un o beidio â phleidleisio. Ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd wedi gweld ar garreg y drws, onid ydym ni, y bobl hynny sy'n dweud, 'Wel, na, dydw i ddim yn pleidleisio. Nid oes gennyf i ddiddordeb. Nid wyf i'n deall beth sy'n digwydd, mewn gwirionedd.'

Rwy'n credu bod hynny'n dod â ni wedyn at—. Rwy'n gallu gweld y Gweinidog addysg yma, wrth gwrs, ac mae swyddogaeth hanfodol i addysg. Pan es i i'r ysgol uwchradd, roedd plant yn dal i allu gadael yn 14 oed. Yna fe gafodd ei gynyddu i 15, wedyn 16, ac wedyn 18. Yr hyn sydd gennym ni nawr yw cenhedlaeth gyfan o bobl sy'n mynd yr holl ffordd drwy'r ysgol ac yn gadael yn 18 oed, ac rwy'n credu bod hynny'n codi cwestiwn o ran digonolrwydd yr hyn yr oeddem ni'n arfer ei alw yn 'addysg wleidyddol'—gadewch i ni alw hwnnw'n addysg ddinesig—addysg ynglŷn â'n systemau democrataidd, cyfranogiad yn y rhain, sy'n rhan hanfodol o addysg. Rwy'n falch fod y cwricwlwm yn ceisio mynd i'r afael â hynny erbyn hyn, oherwydd nid yw hon yn fuddugoliaeth gyflym, ond yn rhywbeth sydd, dros y blynyddoedd, yn un o'r prif ffyrdd o ymgysylltu â phobl ifanc mewn gwirionedd, gan ymgysylltu â'r rhai sydd am fod yn ddinasyddion y dyfodol a phobl a fydd yn eistedd, rwy'n gobeithio, yn y Siambr hon yn y dyfodol. 

Rwy'n croesawu datganiad y Gweinidog. Diolch yn fawr iawn. Ar adeg yr ydym ni'n gweld atal pleidleiswyr yn fras ar waith yn Lloegr, rwy'n llwyr gefnogi eich nod chi o gynyddu ac ehangu cyfranogiad democrataidd yma yng Nghymru. Mae unrhyw bleidleisiwr sy'n cael ei wrthod yn un pleidleisiwr yn ormod, ac ni ddylem ni oddef hynny yma yng Nghymru.

Mae gennyf i dri chwestiwn ar eich cyfer chi, os gwelwch chi'n dda. Mae un yn ymwneud â'r bleidlais sengl drosglwyddadwy mewn awdurdodau lleol. Ac a gaf i ddefnyddio'r cyfle hwn i ddweud wrth unrhyw un yma yn y Siambr, os ydych chi â ffydd yn y bleidlais sengl drosglwyddadwy, felly, os gwelwch chi'n dda, a wnewch chi annog eich awdurdod lleol i sicrhau bod gennym ni bleidleisiau sengl trosglwyddadwy yn y cynghorau lleol? Mae hi'n gwbl hanfodol ein bod yn eu gweld ar y lefel honno ac rydym ni'n gweld hynny yn y Senedd hefyd. Ac os gwelwch chi'n dda, dan arweiniad Plaid Cymru, dan arweiniad Llafur—. Ac ym Mhowys mae cyngor gennym ni dan arweiniad y Democratiaid Rhyddfrydol, sy'n awyddus i ystyried pleidleisiau sengl trosglwyddadwy ar lefel leol. Ond mae fy nghwestiwn i chi, os caf i, yn ymwneud â gallu. Mae'n ymwneud â'r gallu o fewn yr awdurdodau lleol ar gyfer datblygu prosesau'r pleidleisiau sengl trosglwyddadwy, yn arbennig felly pan fo cymaint o bwysau fel arall ar yr awdurdodau lleol.

Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â democratiaeth rhwng ein hetholiadau ni. Mae'n ymwneud â bod â rhan yn y cyfnodau rhwng yr etholiadau hynny. Ac a allech chi wneud sylw ar adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, sy'n cynnwys mesurau fel cyllidebu cyfranogol a chynulliad dinasyddion, ac a fyddwch chi'n gwthio'r rhain ymlaen hefyd? 

Mae fy nhrydydd cwestiwn a'm cwestiwn olaf yn ymwneud â diwygio'r Senedd, yr wyf i'n ei gefnogi, fel y gwyddoch chi. A wnewch chi nodi yn eglur pa bryd y gallwn ni ddisgwyl cynigion manwl a Bil drafft? Diolch i chi. Diolch yn fawr iawn. 

Yn gyntaf, o ran y bleidlais sengl drosglwyddadwy, rwyf i wir yn gobeithio y bydd yna enghreifftiau o hynny. Rydym ni wedi bod drwy'r broses o newid deddfwriaeth i ganiatáu i hynny ddigwydd. Rwy'n credu ein bod ni'n briodol felly yn ei gwneud hi'n gyfrifoldeb ac yn rymuster i lywodraeth leol, ac felly nid rhoi gorchwyl i'r awdurdodau lleol ei gyflawni, ond rhoi'r dewis hwnnw iddyn nhw. Fel y dywedais i, fe fu yna gryn ymgysylltu ag awdurdodau lleol, gan ymgysylltu â'r swyddogion cofrestru lleol. Fe gwrddais i â chryn dipyn ohonyn nhw ddoe, mewn digwyddiad gyda'r Comisiwn Etholiadol. Bu ymgynghori â nhw, ac unwaith eto, bu ymgysylltu ynghylch y rheolau drafft ar gyfer y ffordd y gellir ymdrin ag etholiadau o'r fath. Rwyf i o'r farn pan fydd y gwaith hwnnw wedi cael ei orffen mewn gwirionedd mai mater sy'n symud draw i awdurdodau lleol yw gwneud yr hyn yr wyf i'n credu sy'n benderfyniad gwleidyddol—nid gwleidyddol o ran penderfyniad gwleidyddol unrhyw blaid, oherwydd rwy'n gobeithio na ddaw hynny i mewn iddi, ond o ran system lle gwelir y gallai pleidlais sengl drosglwyddadwy fod yn gyfle i gael canlyniad mwy cynrychioliadol o ran etholiadau'r cyngor. Ond, unwaith eto, mater i'r awdurdodau lleol fydd hwnnw. O ran y gallu, wrth gwrs mae cefnogaeth a'r ymgysylltu—rwy'n credu bod hwnnw ar gael eisoes.

O ran cyfranogiad rhwng etholiadau, wel, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld pethau fel cynulliadau dinasyddion ac ati'n cael eu defnyddio gan y comisiwn annibynnol, ac ati, ar gyfer ymgysylltu a nodi barn. Rydym ni hefyd wedi gweld hynny ym mhwyllgorau'r Senedd a'r ffordd y maen nhw wedi gweithio gyda sefydlu grwpiau ac yn y blaen, ac rwy'n credu bod honno'n broses werthfawr o ran helpu i ennyn diddordeb pobl, ymgysylltu â rhai grwpiau, a chael mewnbwn, er nad y rhain yw canlyniad y broses ddemocrataidd yn y pen draw, sef etholiadau i fannau fel hyn.

Ac o ran pa bryd y bydd hynny, wel, nid fy lle i yw darogan datganiad deddfwriaethol y Prif Weinidog, a fydd yn cael ei wneud yn ystod mis Mehefin, ond rwy'n credu ei bod yn eithaf amlwg, rydych chi'n gallu gweld, pan fyddwch chi'n gweithio yn ôl ar etholiadau, o ran confensiwn Gould a pha mor hir y mae'n rhaid i bethau fod o'n blaenau, ein bod ni'n gweithio yn gyflym ar gyfer ein paratoi ni i allu gwneud hynny. Ac fe allaf i roi'r sicrwydd, wrth gwrs, y byddwn ni'n cyflwyno deddfwriaeth, ond rwy'n credu y bydd yn rhaid i chi aros tan fis Mehefin i ddarllen y print mân mewn gwirionedd.

Gweinidog, rwy'n ddiolchgar i chi am eich datganiad chi'r prynhawn yma. Efallai eich bod chi'n cofio, rai misoedd yn ôl, fod y Prif Weinidog wedi dweud ei fod ef yn mynd yn fwy radical wrth iddo heneiddio. Wel, yn sicr, rwyf i'n mynd yn fwy diamynedd wrth i mi heneiddio, ac rwy'n credu—[Torri ar draws.] Wel, efallai na fydd gen i lawer o amser eto—dydych chi byth yn gwybod. Rwy'n credu, pan gawn ni gyfle i newid, mae'n rhaid i ni neidio am y newid hwnnw a chyflawni'r newid hwnnw er mwyn y bobl yr ydym ni'n ceisio eu cynrychioli nhw. I mi, fe hoffwn i weld y lle hwn yn Senedd i bawb yng Nghymru, yn dilyn ymlaen yn fawr iawn o'r hyn a ddywedodd arweinydd Plaid Cymru yn y cwestiynau y prynhawn yma.

Ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein diwygiadau ni wedi'u hymwreiddio yn ein hegwyddorion: egwyddorion sy'n bwysig i bobl ledled Cymru; egwyddorion o ran amrywiaeth; egwyddorion o ran cyfranogiad; egwyddorion o ran cyfiawnder. Felly, fe hoffwn eich gweld chi, Gweinidog, yn cyflwyno deddfwriaeth sy'n cyflawni hynny. Fe hoffwn i weld pleidlais sengl drosglwyddadwy yn gyfundrefn ddiofyn ar gyfer etholiadau ledled Cymru ym mhob etholiad. Rydym ni'n awyddus i weld tegwch yn rhan annatod o'n systemau ni. Ond, fe hoffwn i hefyd weld dychwelyd at dymhorau pedair blynedd, fel bydd pobl yn ein galw i gyfrif. Nid ydym ni'n gallu rhedeg oddi wrth yr etholwyr, ac rwy'n credu er y bydd Darren Millar yn eich temtio chi, Gweinidog, gyda phob math o demtasiynau o'r adain dde, rwy'n eithaf sicr hefyd y byddai'r Ceidwadwyr yn cefnogi dychwelyd i dymhorau pedair blynedd, fel byddai Plaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol. Felly, fe fydd gennym ni o leiaf un cynnig yn hyn o beth a gaiff gefnogaeth ar draws y Siambr gyfan, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig hefyd.

Ond hefyd, Gweinidog, fe hoffwn i chi ystyried sut rydym ni am barhau i ehangu cyfranogiad. Rydyn ni'n ystyried y posibiliadau sydd gan bleidleisio electronig, er enghraifft, ar gyfer sicrhau y bydd pobl yn gallu ymarfer eu hawliau democrataidd mewn ffordd sy'n cyd-fynd â'r ffordd yr ydym yn byw ein bywydau ni heddiw. Rwyf i'n hoffi'r bensel fach a'r darn o bapur, ond rwy'n cydnabod bod fy mhlant i'n credu mai rhywbeth yr ydych yn ei wneud dros y ffôn yw pleidleisio. Felly, gadewch i ni edrych yn fanwl ar sut y gallwn ni fod yn radical, Gweinidog, o ran gwneud penderfyniadau, o ran ysgrifennu deddfwriaeth, gadewch i ni sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno wedi ymwreiddio yng ngwleidyddiaeth radical Cymru a'r hanes a ddysgodd y Siartwyr inni, sef mai democratiaeth yw'r ffordd y gallwn ni gyflawni newid i bawb—i Darren Millar hyd yn oed.

Rwy'n diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny. Gan ystyried y pwynt olaf hwnnw, o ran tymhorau ac yn y blaen, rwy'n amau bod llawer yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd sy'n dweud, 'O, mawredd, a oes blwyddyn arall i fynd eto', ond fe fydd yn rhaid i ni aros a gweld. Wrth gwrs, roedd y Siartwyr yn sôn am etholiadau blynyddol, ac nid wyf i'n hollol siŵr y byddem ni'n dymuno mynd i lawr y ffordd arbennig honno ar hyn o bryd.

Rwy'n credu mai'r pwynt arall, wrth gwrs, yw o ran cynrychiolaeth gyfrannol a'r system sydd gennym ni, wel, yn y pen draw, mater i'r Senedd hon fydd penderfynu o ran y ddeddfwriaeth sy'n cael ei rhoi ger ei bron, ac rydym ni'n dymuno bod â'r system gynrychiolaeth orau y gallwn ni ei chael gyda mwyafrif o ddwy ran o dair. Felly, yn amlwg, fe fydd system gyfrannol—rwy'n gobeithio—o gynrychiolaeth. Bydd yr union ffordd y bydd honno'n gweithio, yn ôl pob tebyg, fel y gwelsom ni, yn system ychydig yn wahanol i bleidlais sengl drosglwyddadwy, ond serch hynny'n system gyfrannol.

O ran cyfle am newid, o ran radicaliaeth, rwy'n credu bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud, o ran diwygio'r Senedd ac o ran diwygio etholiadol, yn arloesol. Rwy'n credu bod hyn yn radical iawn. Rwy'n credu ei fod hefyd yn rhywbeth a fydd yn gosod y llwyfan ar gyfer diwygio etholiadol yn y dyfodol ledled y DU, oherwydd fe fyddwn i'n gobeithio y byddai cofrestru awtomatig, pan welir pa mor llwyddiannus ydyw, yn rhywbeth y bydden nhw'n awyddus i'w fabwysiadu ar gyfer etholiadau seneddol y DU ac etholiadau comisiynwyr heddlu a throseddu. Ac rwy'n credu bod cyfle ardderchog hefyd i ddod â'r system etholiadol i mewn yn nes at bobl. Ni ddylid bod ag unrhyw rwystrau; fe ddylai pleidleisio fod mor hawdd â phosibl. Ond mae hynny'n gofyn am newid diwylliannol hefyd, ac rwy'n credu ei fod yn gofyn am newid addysgol yn yr ymgysylltiad â phobl mewn gwirionedd ynglŷn â phwysigrwydd pleidleisio pan fo hynny'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau pobl. Mae'n gwneud gwahaniaeth. Rydym ni'n gweld hynny o ddydd i ddydd, ond mae gormod o lawer o bobl sydd wedi cael eu camarwain, rwy'n credu, i gredu nad yw'n gwneud llawer o wahaniaeth. Felly, honno fydd yr her i bob un ohonom ni wleidyddion, i gyfleu hynny ac ymgysylltu â phobl a'n cymunedau ni i beri i hynny ddigwydd. Diolch.

Mae yna broblem gyda'r niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau ar bob lefel. Mae yna broblem hefyd gyda chofrestru pleidleiswyr. O'm mhrofiad i, nid yw pobl nad ydyn nhw'n cofrestru i bleidleisio yn awyddus ar y cyfan i bleidleisio, ac fel llawer o bobl eraill, rwyf i wedi mynd o gwmpas yn curo ar ddrysau pobl nad ydyn nhw ar y gofrestr etholiadol nad ydyn nhw wedi dangos unrhyw ddiddordeb mewn bod ar y gofrestr etholiadol o gwbl. Rydyn ni'r gwleidyddion yn methu â hudo'r etholwyr. Nid ydym ni'n gwneud iddyn nhw feddwl bod yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yn bwysig iddyn nhw. Mae hi'n her i ni gymaint ag y mae'n her i ni wneud pethau i hwyluso bwrw pleidlais.

O ran pleidlais sengl drosglwyddadwy, fe ddangosodd etholiad Iwerddon yn sicr nad yw hi'n system gyfrannol, lle'r enillodd Sinn Féin y nifer fwyaf o bleidleisiau ond nid y nifer fwyaf o seddi. Roedd hi'n cymryd 12,745 pleidlais i ethol pob Aelod o Fianna Fáil, ond 14,476 i ethol Aelod o Sinn Féin. Mae hyn yn bodoli ar gyfer etholiadau cynghorau'r Alban, gan greu wardiau mawr iawn; mae un ohonyn nhw tua'r un maint â Trinidad a Tobago. Nid yw'r SNP wedi cyflwyno hyn ar gyfer etholiadau seneddol yr Alban, am resymau gweddol amlwg, rwy'n credu. Ond fy nghwestiwn i chi yw: faint o gynghorau sydd wedi mynegi diddordeb cychwynnol o ran newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? A ydych chi wedi clywed gan Wynedd, sir Gaerfyrddin, Ynys Môn a Cheredigion a ydyn nhw'n dymuno newid i bleidlais sengl drosglwyddadwy? Ac a gaf i ddweud, mae cynrychiolaeth gyfrannol yn creu mwy o seddi diogel na dim byd arall?

Wel, diolch i chi am rannu'r safbwyntiau a'r pwyntiau hynny ac, wrth gwrs, y niferoedd sy'n pleidleisio mewn etholiadau ac a yw pobl yn awyddus neu beidio i bleidleisio—yr hyn mae'n rhaid i ni ei ddweud yw mai 70 y cant oedd y llinell sylfaen o ran pleidleisio mewn etholiad cyffredinol, nawr mae hynny'n nenfwd o ran pleidleisio, ac felly mae'n rhaid i ni ddechrau gofyn i ni ein hunain: beth mewn gwirionedd sydd wedi newid sy'n golygu bod llai a llai o bobl yn awyddus i bleidleisio, neu ddymuno cyfranogi? Ac nid wyf i'n anghytuno yn arbennig, mae llawer nad ydyn nhw ar y gofrestr am nad oes diddordeb ganddyn nhw, nid ydyn nhw'n dymuno pleidleisio, nid ydyn nhw'n dymuno bod ar y gofrestr hyd yn oed. Ond rwy'n credu, yn yr un modd, fod yna lawer o bobl y mae angen i ni ymgysylltu â nhw i'w hannog nhw i bleidleisio, ar gyfer meithrin yr amgylchedd hwn y byddai awydd ganddyn nhw i bleidleisio, a sicrhau, yn y sefyllfa pan fydd etholiad yn digwydd, os ydyn nhw'n dewis felly, eu bod nhw'n gallu pleidleisio. Hefyd, trwy gofrestru awtomatig, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fynd i'r afael â'r pleidleiswyr ifanc 16 a throsodd, o ran y bobl hynny a fydd, rwy'n gobeithio, yn pleidleisio yn 16 oed neu pan fydd yr etholiad agosaf, ac fe fyddan nhw'n parhau i wneud hynny ar hyd eu hoes, ac mae hynny'n dod yn rhan o'r cyfrifoldeb o ran addysg. Mae data sy'n dangos, os nad ydych chi'n pleidleisio yn yr etholiadau cyntaf hynny, efallai na fyddwch chi byth yn pleidleisio ar hyd eich oes. Felly, mae yna lawer iawn o heriau.

O ran diddordeb gan awdurdodau lleol, wel fe gafwyd yr ymgynghoriadau hynny. Rwy'n credu mai mater i'r awdurdodau lleol nawr yw ystyried a phenderfynu a ydyn nhw am gymryd rhan ai peidio. Felly, rwy'n credu bod honno'n broses wleidyddol barhaus mewn gwirionedd, ac mae'n siŵr y bydd y cynghorau lleol yn ystyried hyn dros y misoedd nesaf, ac yna fe fyddwn ni'n cael gwybod ganddyn nhw a oes unrhyw ddatganiadau o ddiddordeb, a mater i awdurdodau lleol yw gwneud y dewis hwnnw.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone.

Diolch i chi. Rwyf i wedi cefnogi 'dim trethiant heb gynrychiolaeth' bob amser, ac roedd yn siomedig iawn clywed rhai o'r blaid Dorïaidd i lawr ar ben arall yr M4 yn dilorni cynnig Llafur i ganiatáu i'r 5 miliwn o ddinasyddion tramor sy'n byw yn barhaol yn y wlad hon gael eu gwahardd rhag bwrw pleidlais, yn ogystal â phobl ifanc 16 oed hefyd. Felly, mae'n rhaid i ni ddod dros y senoffobia gwrth-Ewropeaidd hwn sydd mor boblogaidd gyda rhai pobl, mae'n ymddangos. Mae hi'n syndod bod cyn lleied o bobl, nad ydyn nhw ar y gofrestr, yn gwybod y gallwch wneud hyn ar eich ffôn, ac mae'n cymryd dim ond dau funud i chi. Ond rwy'n credu bod y broblem yn llawer ehangach na hynny.

Rwy'n croesawu eich cynllun treialu yn fawr ar gyfer cofrestru awtomatig, oherwydd yn ddiweddar fe gwrddais i â menyw a oedd wedi byw yn ei chartref ei hun ers dros 30 mlynedd, ond yn weddw er yn ddiweddar ac yn dioddef o ddirywiad macwlaidd. Rwy'n deall yn iawn pam nad oedd hi'n sylweddoli nad hi wedi ei chofrestru, oherwydd fe fyddai darllen unrhyw beth wedi bod yn frwydr galed iddi, gan ei bod hi'n byw ar ei phen ei hun. Felly, rwy'n credu mewn amgylchiadau o'r fath, lle mae hi'n rhaid bod gwybodaeth wedi bod ym meddiant yr awdurdod lleol ei bod hi'n dal i fyw yno, oherwydd ei bod hi'n dal i dalu treth gyngor, fe fyddai hi'n sicr yn synhwyrol i sicrhau ei bod hi'n cael ei hawl i bleidleisio. Ond, rwy'n credu bod yn rhaid i ni sicrhau bod pawb yn cael pob cyfle i gyfranogi yn y broses wleidyddol, oherwydd mae hi'n hynod beryglus os na wnawn ni hynny. Ni allwn ni gyfyngu ein democratiaeth ni i bleidleisio un waith bob pedair neu bum mlynedd yn unig; mae'n rhaid i ni fod yn trafod yn barhaol gyda phobl y cynigion y mae ganddyn nhw ddiddordeb ynddyn nhw ac sy'n cyd-fynd â'r hyn maen nhw'n ei ddymuno, a dyna un o'r ffyrdd y gallwn ni dynnu mwy o bobl i feddwl bod pleidleisio yn beth pwysig y dylen nhw ei wneud yn isafswm o'u cyfrifoldebau dinesig.

Felly, fe fyddai hi'n fanteisiol pe byddech chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am nifer yr awdurdodau lleol a allai gael eu temtio i fabwysiadu pleidlais sengl drosglwyddadwy. Rwy'n credu y byddai hwnnw'n syniad da iawn oherwydd nid yw pobl yn deall, o fewn wardiau aml-aelod, y gallan nhw ddewis a ydyn nhw'n hoffi X yn well nag Y. Ond rwyf i'n dymuno gwybod hefyd—. Rwy'n deall eich bod wedi gweld cynnydd mawr yn nifer yr awdurdodau lleol sy'n manteisio ar yr arian ychwanegol y gwnaethoch chi ei gynnig i wella cofrestriad, a meddwl oeddwn i tybed a fyddai hi'n bosibl cyhoeddi pa awdurdodau lleol ydyn nhw, fel y gallwn wneud mwy o ymdrech i ddarbwyllo'r rhai nad ydyn nhw o'r farn fod hwn yn fater pwysig.

Diolch i chi am eich sylwadau. Ar y pwynt olaf hwnnw, rwy'n credu iddo gael ei gyhoeddi mewn gwirionedd, ond fe allaf i wneud yn siŵr ei fod ar gael eto.FootnoteLink O ran niferoedd yr awdurdodau lleol a allai gael eu temtio, wel, fe fyddwn i'n gobeithio y gallai pob awdurdod lleol gael ei demtio. Rwy'n credu bod y temtasiwn yno, bod y cyfle yno, a bod y mecanwaith yno. Mewn gwirionedd, rydyn ni i gyd yn cael mewnbynnau, mae gan bob un ohonom ni gysylltiadau o fewn ein hawdurdodau lleol, rydyn ni i gyd yn perthyn i bleidiau gwleidyddol sy'n ymwneud â'r cymunedau lleol hynny, ac rwy'n siŵr y bydd y dadleuon hyn yn digwydd, yn dechrau digwydd, ac y bydd penderfyniadau yn cael eu gwneud. Felly, mae gan bob un ohonom ni ein cyfrifoldebau personol ynghyd â phobl eraill, ond, yn y pen draw, penderfyniad yw hwn i'r cynghorwyr hynny sydd wedi cael eu hethol ac sy'n atebol i'w cymunedau nhw.

O ran y cynllun treialu ar gyfer cofrestru awtomatig, mewn sawl ffordd, mae rhai o'r cynlluniau treialu y gwnaethom ni eu cyflwyno, fel y cynllun treialu pleidleisio hyblyg a phleidleisio mewn gwahanol leoliadau ac yn y blaen, yn gymaint â dim, yn ffyrdd o arddangos sut y gellir gwneud hynny, sut y gallwch chi weithredu'r agwedd ddigidol. Nid oes neb yn credu y bydd newid diwylliannol sydyn o ran y niferoedd a fydd yn troi allan yn y ffyrdd arbennig hynny, ond mae angen i ni ddangos bod y fecaneg a'r dechnoleg yn gweithio mewn gwirionedd, ac rwy'n credu bod hynny wedi cael ei gyflawni. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i'r Comisiwn Etholiadol am y gwerthusiad a wnaethon nhw o hynny.

Ac, wrth gwrs, un o'r pethau yr ydym ni wedi bod yn eu trafod ac yn edrych arnyn nhw, wrth gwrs, unwaith eto, fel y dywedais i'n gynharach, yw'r cyfleoedd o ran hygyrchedd. Yr hyn yr wyf i'n gobeithio y bydd ein deddfwriaeth ni'n ei wneud hefyd yw darparu'r mecanweithiau a'r cadernid ar gyfer defnyddio technoleg. Efallai erbyn 2026 y bydd yna bethau y byddwn ni'n dymuno eu gwneud ond heb fod yn barod i'w gwneud, ond fe fydd angen eu gwneud nhw yn etholiadau'r dyfodol. Nid wyf i'n gweld unrhyw reswm pam na ddylech chi fod â blychau pleidleisio gyda chofrestr ddigidol mewn ardaloedd lle bydd llawer iawn o bobl yn mynd. Pam ddylai hynny beri anhawster? Wel, mae yna draddodiadau, mae yna ddiwylliannau o ran pleidleisio, ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod popeth a wnawn ni'n gadarn, yn ddemocrataidd, yn deg, a bod uniondeb a chefnogaeth oddi wrth bobl yn y cymunedau, a dyna'r sail y bydd y ddeddfwriaeth yn cael ei hadeiladu a'i chyflwyno arno. Yr holl bwyntiau y gwnaethoch chi eu codi, ac y gwnaeth pawb eu codi, o ran pwysigrwydd gwneud y mwyaf o'r cyfranogiad—rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cydnabod pwysigrwydd hynny i'r dyfodol.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Fe symudwn ni ymlaen nawr i eitem 5, sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg ar leihau llwyth gwaith. Dwi'n galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg, Jeremy Miles.

Diolch, Llywydd dros dro. Yn fy natganiad fis Medi diwethaf, roeddwn i’n glir bod mynd i’r afael â llwyth gwaith staff ysgolion yn flaenoriaeth. Fe wnes i esbonio sut y cafodd nifer o faterion eu nodi a’u hystyried drwy gydweithio â rhanddeiliaid addysg drwy’r grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth sydd wedi ennill ei blwyf.

Mae’r grŵp wedi nodi’n effeithiol beth yw natur problemau llwyth gwaith yn ein hamgylcheddau dysgu, ond mae wedi bod yn heriol gwybod sut i ddatrys y problemau hyn mewn ffordd gyson ac ymarferol ledled Cymru. Drwy’r trefniadau partneriaeth gymdeithasol sydd ar waith, felly, mae pob rhanddeiliad wedi cytuno y dylai’r grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth gael ei ailwampio cyn dechrau’r flwyddyn academaidd nesaf, gan ddechrau’r trafodaethau ar unwaith er mwyn cytuno ar ffordd ymlaen i sicrhau gwelliannau ymarferol i staff addysg, gan gynnwys cynorthwywyr addysgu, ar lefel ysgolion.

Yn fy llythyr at gyflogwyr ac undebau ar 24 Chwefror, fe wnes i nodi hyd a lled y trafodaethau hyn, a dwi’n hyderus y bydd y dull gweithredu hwn yn dangos inni beth yw’r ffordd briodol o roi ar waith y mesurau y mae’r grŵp eisoes wedi cytuno arnyn nhw. Mae hwn yn cynnwys proses fewnol i asesu effaith llwyth gwaith er mwyn sicrhau, pan fydd Llywodraeth Cymru yn datblygu polisïau newydd, fod yr effaith lawn ar lwyth gwaith athrawon yn cael ei hasesu cyn mynd ati i gyflwyno’r polisi. Drwy sefydlu adnodd cadarn i asesu llwyth gwaith, bydd ystyried effaith ar lwyth gwaith yn elfen ganolog wrth ddatblygu polisi.

Bydd y grŵp hefyd yn cytuno ar system ar gyfer ymgysylltu priodol yn allanol, ynghyd â rolau a chyfrifoldebau ein partneriaid addysg. Mae angen ystyried ymhellach sut y dylen ni ddatblygu trefniadau i wella ysgolion, effaith gwneud hynny o ran llwyth gwaith, a sut y gallwn ni roi’r gefnogaeth orau i ysgol wella ei system ei hun.

Elfen allweddol arall yw’r ymrwymiad i leihau’r baich ar ysgolion o ran adrodd. Mae angen i’r broses adrodd gyflawni pwrpas clir, ond mae angen osgoi dyblygu gwybodaeth ar draws gwasanaethau cyhoeddus. Mae gofynion y cyfrifiad blynyddol o’r gweithlu ysgolion wedi cael eu hadolygu fel mai dim ond gwybodaeth hanfodol sy’n cael ei chasglu, gan gynnwys categori cyflenwi i safoni’r ffordd y mae ysgolion yn casglu’r wybodaeth hon.

Bydd system archebu ar-lein newydd ar gyfer athrawon cyflenwi yn cael ei chyflwyno o fis Medi ymlaen. Nod y system yw symleiddio'r broses archebu athrawon cyflenwi, gan ganiatáu i ysgolion ddod o hyd i athrawon cyflenwi yn uniongyrchol, gweld y staff sydd ar gael yn eu hardaloedd a chreu eu cronfeydd talent eu hunain.

Ochr yn ochr ag ystyriaethau adrodd, mae grŵp ar wahân wedi cael ei ffurfio i drafod disgwyliadau Estyn a'r broses arolygu, gan gynnwys dod â'r arfer o ffug arolygiadau i ben ac, yn fwy cyffredinol, annog ysgolion i beidio â pharatoi'n ormodol ar gyfer arolygiadau. Credwn nad yw'r naill na'r llall yn cyd-fynd ag ysbryd sut i wella'r system arolygu. Dydyn nhw ddim ychwaith yn ddefnydd da o amser ymarferwyr neu gynghorwyr nac yn datblygu galluoedd proffesiynol neu'n cefnogi lles.

Wrth gwrs, rydym wedi dod ag asesiadau cyfnod allweddol 2 a'r cyfnod sylfaen i ben yn barod i gyd-fynd â chyflwyno'r cwricwlwm newydd, ac mae'r rhain wedi cael eu disodli gan asesiadau athrawon i gefnogi cynnydd. Bwriadwyd i hyn hefyd ddarparu mwy o amser a lle i gefnogi datblygiad y cwricwlwm mewn ysgolion.

Un o'n hymrwymiadau yn ein rhaglen lywodraethu yw lleihau biwrocratiaeth er mwyn cefnogi arweinwyr ysgolion. Mae hwn yn ymrwymiad cyffredinol ac ni fydd yn cael ei gyflawni drwy un polisi. Yn hytrach, bydd yn cael ei ystyried ar draws yr holl waith sy'n cael ei wneud. Mae gwaith ychwanegol yn mynd rhagddo. Yn benodol, rydym yn parhau i weithredu argymhellion o'r adolygiad o wariant ysgolion yng Nghymru gan Luke Sibieta. Rydym hefyd wedi adolygu ein grantiau addysg ac wedi lleihau nifer y gofynion adrodd i gefnogi ein nod o leihau llwyth gwaith.

Mae ffrydiau gwaith sefydledig ar y gweill sy'n cwmpasu ystod o feysydd eraill, gan gynnwys dysgu proffesiynol a rheoli perfformiad. Mae sicrhau bod staff ysgolion yn gallu elwa'n effeithiol o'n cynnig dysgu proffesiynol yn flaenoriaeth allweddol i mi, a'r mis diwethaf cyhoeddais ganllawiau ar sut i ddefnyddio diwrnodau hyfforddiant mewn swydd a'r grant dysgu proffesiynol i sicrhau bod ymarferwyr yn cael amser a lle i ymgysylltu â dysgu proffesiynol. Mae hyn yn cynnwys cyngor ar y ffordd orau y gall cynorthwywyr addysgu ymgysylltu â'r cynnig, gan fod dysgu proffesiynol yn hanfodol i sicrhau eu bod yn gallu cyflawni eu rolau yn effeithiol a chefnogi addysgu a dysgu.

O ran rheoli perfformiad, byddwn yn datblygu canllawiau diwygiedig ac yn sicrhau bod trefniadau yn cyd-fynd â'r newidiadau ehangach i bolisi addysg. Disgwylir i'r canllawiau diwygiedig gael eu cyhoeddi yn barod ar gyfer dechrau tymor yr hydref, a bydd fy swyddogion yn gweithio gydag ysgolion ac awdurdodau lleol i roi'r trefniadau newydd ar waith, gan sicrhau, yn hollbwysig, fod cyn lleied o fiwrocratiaeth â phosibl.

Mae pryderon ynghylch llwyth gwaith hefyd wedi cael sylw fel rhan o'r cynlluniau i wreiddio diwygiadau anghenion dysgu ychwanegol. Mae cydlynwyr ADY, awdurdodau lleol, penaethiaid a darparwyr trydydd sector i gyd wedi dweud bod angen mwy o amser i wreiddio newid effeithiol. Rwyf wedi gwrando ar eu pryderon ac, ar 20 Mawrth, cyhoeddais estyniad i gyfnod gweithredu'r Ddeddf ADY o dair i bedair blynedd. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn arwain at fwy o hyblygrwydd, yn helpu i leddfu pwysau llwyth gwaith ac yn diogelu ansawdd y ddarpariaeth er mwyn diwallu anghenion dysgwyr.

Ochr yn ochr â'n ffocws ar leihau llwyth gwaith, rwyf wedi darparu rhagor o gyllid i gefnogi gwasanaethau llesiant i staff ysgolion yng Nghymru. Mae'r rhaglen lles yng Nghymru, sydd bellach yn ei thrydedd flwyddyn, yn darparu cefnogaeth i'r proffesiwn addysgu drwy ystod bwrpasol o wasanaethau. Mae'r rhaglen yn cynnwys cymorth uniongyrchol i staff ysgolion drwy wasanaeth cynghori ysgolion, gwasanaeth cymorth uniongyrchol dros y ffôn, hyfforddiant gwytnwch a gwefan bwrpasol gyda chynnwys sy'n benodol i'r Gymraeg. Gall unrhyw un sy'n gweithio yn y proffesiwn addysg yng Nghymru ddefnyddio'r gwasanaethau hyn, gan gynnwys y rhai sydd â phryderon ynghylch llwyth gwaith.

Llywydd dros dro, mae rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth, gan ganiatáu mwy o amser i staff ysgolion ganolbwyntio ar addysgu, yn fuddiol i bawb. Fodd bynnag, gellir ond cyflawni hyn drwy gydweithio â rhanddeiliaid, a nodi atebion ymarferol sy'n darparu'r canlyniadau sydd eu hangen arnom ar gyfer y proffesiwn yng Nghymru. Byddaf yn parhau i sicrhau bod y mesurau yr wyf wedi'u hamlinellu heddiw yn cael eu datblygu, gan leihau llwyth gwaith a biwrocratiaeth i'r proffesiwn addysgu lle bynnag y bo modd.

Diolch am eich datganiad, Gweinidog, ac rwy'n croesawu bwriadau'r datganiad a rhai o'r camau rydych chi wedi'u cymryd, er fy mod yn siomedig nad oes ganddo'r sylwedd na'r atebion sydd eu hangen i fynd i'r afael â'r broblem hon mewn gwirionedd. Mae pob un ohonom yn awyddus i weld llwyth gwaith athrawon yn lleihau, a gweld gweithlu hapusach. Mae'n amlwg mai prif achos y llwythi gwaith gormodol hyn i athrawon, a'r straen sy'n dod yn eu sgil, yw prinder staff addysgu yng Nghymru. Mae mwy o athrawon yn golygu llai o lwyth gwaith ac, yn bwysig ddigon, ddarpariaeth addysgu o ansawdd gwell i ddysgwyr.

Mae'r Blaid Lafur, gyda chefnogaeth Plaid Cymru, yn bwriadu gwario swm amcangyfrifedig o £100 miliwn mewn pum mlynedd yn ehangu'r Senedd gyda 36 o wleidyddion newydd ym Mae Caerdydd. Pe bai hyd yn oed cyfran o'r swm enfawr hwn o arian trethdalwyr yn cael ei defnyddio i ddod â phobl i'r proffesiwn addysgu, yna gellid lleddfu llawer o'r pwysau sydd ar athrawon ar hyn o bryd. Hyd yn oed bedair blynedd yn ôl, adroddwyd bod llwyth gwaith athrawon wedi cyrraedd lefelau difrifol. Yn ôl adroddiad 'State of Technology in Education' ar y pryd, roedd 81 y cant o athrawon yn credu bod llwyth gwaith yn cyfrannu at lefelau uchel o straen mewn ysgolion, cynnydd o 20 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ers 2011, rydym wedi gweld gostyngiad o 10 y cant yn nifer yr athrawon. Y llynedd, gwnaethoch gyrraedd 50 y cant o'ch targed eich hun ar gyfer athrawon mathemateg, a dim ond 30 y cant ar gyfer ffiseg a chemeg.

Gweinidog, nid yw'r argyfwng staffio hwn, sydd o'ch gwneuthriad eich hun, yn pylu, ac mae'n cael effaith ganlyniadol ar bob rhan o'r ysgol. Er bod y rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau ar waith, dydy hyn ddim yn ddigon. Pryd ydym ni'n mynd i weld y bylchau hyn yn cael eu llenwi a'r sgiliau sydd eu hangen arnom yn ein hysgolion?

Gweinidog, yn ail, mae'n destun pryder ein bod yn gorfod siarad am hyn o hyd, gyda'r siarter llwyth gwaith genedlaethol a redodd rhwng 2017 a 2021 yn amlwg yn methu yn barod. Un o'i hamcanion oedd sicrhau llwyth gwaith rhesymol er mwyn cael cydbwysedd iach rhwng bywyd a gwaith. Sut gall unrhyw un yn y proffesiwn ymddiried yn y Llywodraeth hon? Nid yw'n llwyddo i sicrhau mwy o athrawon a fyddai'n lleddfu'r llwyth gwaith rydym yn ei weld mewn ysgolion. Rydym wedi gweld cyllidebau yn cael eu cwtogi gan y Llywodraeth hon a nawr mae arweinwyr ysgolion wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd a chael gwared ar gynorthwywyr addysgu canolog, sy'n helpu i leddfu'r baich yn yr ystafelloedd dosbarth.

Mewn arolwg a wnaed gan Gymdeithas Genedlaethol Prifathrawon Cymru, edrychodd 11,000 o ymatebwyr ar ddyfodol ariannol eu hysgolion. O'r rhain, dywedodd 73 y cant y byddai'n rhaid lleihau oriau staff cymorth. Mae'r Llywodraeth hon fel petai'n benderfynol o roi gydag un llaw a chymryd gyda'r llall. Mae diffyg meddwl cydlynol, cysylltiedig yn golygu bod llawer o le i wella, a'n hathrawon a'n pobl ifanc sy'n talu'r pris. Felly, mae'n eironig eich bod yn sôn am gynorthwywyr addysgu yn eich datganiad pan na all ysgolion eu fforddio, o ystyried y diffyg cyllid i ddilyn nifer fawr o gyfarwyddebau gan Lywodraeth Cymru. Pryd all ysgolion ddisgwyl cyllid priodol i ddilyn rhethreg y Llywodraeth hon? Sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod y cyllid ar gyfer cynorthwywyr addysgu ar gael fel nad ydym yn colli mwy nag yr ydym wedi'i wneud yn barod?

Yn olaf, Gweinidog, fel yr wyf wedi'i ddweud o'r blaen, wrth ddatgan pryderon i chi yn y pwyllgor ac ar lawr y Senedd hon mewn perthynas â'r hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad yn ein hysgolion wrth weithredu'r diwygiadau ADY newydd, mae pob ysgol rwyf wedi ymweld â hi ledled Cymru, yn ddieithriad, wedi sôn wrthyf am ei phryderon am beidio â chael digon o arian i ddarparu'r cymorth ADY sydd ei angen yn ein hysgolion, a hynny mewn ysgolion cynradd ac uwchradd. Dydy plant a phobl ifanc ddim yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt ar hyn o bryd. Mae cyllidebau ysgolion eisoes wedi eu hymestyn i'r eithaf, ac wrth aros yn hir am ddatganiadau i ddod yn ôl ar gyfer plant, mae'n rhaid i athrawon ymestyn eu hunain i addysgu dosbarth llawn o ddisgyblion yn ogystal â gorfod rhoi sylw i anghenion penodol iawn un, dau neu dri phlentyn, o bosibl, yn yr un dosbarth hwnnw. Dydw i ddim yn gwybod a ydych chi erioed wedi dysgu mewn ystafell ddosbarth, Gweinidog, ond mae'r sefyllfa honno bron yn amhosibl, sy'n golygu y bydd pob disgybl ar ei golled rhywsut heb unrhyw fai ar yr athro hwnnw. Mae hyn yn achosi straen diangen ar ein hathrawon, yn effeithio ar eu hiechyd meddwl eu hunain ac yn ychwanegu pwysau mawr o ran llwyth gwaith. Mae'n braf gweld eich bod wedi sôn am iechyd meddwl yn y datganiad, ond nid wyf am ddal fy ngwynt o ran pa mor dda y bydd hynny, oherwydd, os bydd yn debyg i'r cymorth iechyd meddwl rydych wedi'i ddarparu i fyfyrwyr, mae'n fethiant enfawr. Gweinidog, pryd y byddwn ni'n gweld ysgolion, o'r diwedd, yn cael yr help y mae ei ddirfawr angen arnynt er mwyn i staff ADY ymdopi â gofynion cynyddol ADY, gan leihau llwythi gwaith athrawon yn ein hysgolion?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Mae hi braidd yn afrealistig i ofyn i ni ariannu ysgolion o ymrwymiadau eraill sydd â chefnogaeth drawsbleidiol yn y Siambr hon mewn perthynas ag ehangu maint y Siambr. Hoffwn atgoffa'r Aelod mai un o brif ddibenion hynny yw gwella'r gallu i graffu, ac rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn croesawu hynny yn y Siambr hon.

Rhaid imi ddweud, os yw hi'n teimlo bod cyfraniad y gall hi ei wneud i ddod o hyd i ffynonellau cyllid eraill y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio i gefnogi ysgolion, does dim rhaid iddi edrych ymhellach na phen arall yr M4, lle mae ei ffrindiau yn y Senedd yn gosod cyfyngiadau anhygoel ar wariant cyhoeddus ledled y DU. Yr hyn rydym ni wedi'i wneud yng Nghymru yw blaenoriaethu addysg a gwasanaethau cyhoeddus eraill o fewn cyfyngiadau'r gyllideb sy'n ein hwynebu. Nid oedd y setliad ariannu a gawsom gan y Canghellor ychydig wythnosau'n unig yn ôl yn agos at fodloni effaith pwysau costau byw a chwyddiant ar ein cyllidebau yma yng Nghymru.

Mae hi'n iawn i ddweud bod ysgolion yn wynebu cyllidebau anodd iawn, iawn. Dechreuais fy niwrnod heddiw yn siarad â phennaeth am rai o'r dewisiadau anodd y byddai angen iddo eu gwneud. Mae cyllidebau awdurdodau lleol hefyd dan bwysau, yn yr un modd â'n rhai ni. Yr ateb i hynny, mae gen i ofn, yw ethol Llywodraeth Lafur yn San Steffan, sydd mor ymrwymedig ag yr ydym ni yma yng Nghymru i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus—[Torri ar draws.] Rwy'n credu y gallai hi dreulio ei hamser yn fwy buddiol yn eirioli dros hynny yn San Steffan.

Yn amodol ar y cafeat hwnnw, mae'r pwyntiau y mae'n eu gwneud mewn perthynas â phwysau recriwtio weithiau'n real iawn, fel y gwnes i gydnabod yn flaenorol. Bydd hi'n gwybod o'n trafodaethau niferus yn y Siambr hon pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth hon i recriwtio mwy o bobl, a bydd hi hefyd yn gwybod bod y lefelau recriwtio yn sefydlog mewn gwirionedd. Dyna mae'r data yn ei ddweud wrthym yng Nghymru. Rwy'n deall y pwynt y mae'n ei wneud, mae ganddo atyniad gwleidyddol iddi, ond mae'r data'n adrodd stori ychydig yn wahanol, ac rwy'n credu ei bod yn hanfodol ein bod ni'n edrych ar y dystiolaeth honno.

Mae hi'n sôn am gyllidebau'n cael eu cwtogi. Nid yw hynny'n wir. Fel y bydd hi'n gwybod, rydym wedi cynyddu'r cyllidebau ar gyfer grant datblygu disgyblion, rydym wedi parhau â'r cyllid sy'n mynd yn uniongyrchol i ysgolion i'w ddefnyddio'n hyblyg i barhau i ymdrin ag effaith pwysau COVID-19, a bydd hi'n gwybod o'i hymweliadau niferus ag ysgolion, yn ôl pob golwg, bod y rhan fwyaf o benaethiaid yn gweld hyblygrwydd y cyllid hwnnw'n ddeniadol iawn. Felly, rydym yn hapus iawn i allu parhau i ddarparu'r cyllid hwnnw.

O ran diwygiadau ADY, bydd hi'n cofio o'r drafodaeth a gawsom yn y pwyllgor—bydd hi'n cofio, rwy'n credu, beth wnaethon ni drafod bryd hynny—ein bod ni wedi buddsoddi llawer mwy o arian ychwanegol yn y rhaglen ddiwygio. Mae'n—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, dydw i ddim yn gallu clywed yr Aelod. Wn i ddim a yw hi am ymyrryd arnaf i, ond—

Na, na. Datganiad yw hwn. Hoffwn glywed beth sydd gan y Gweinidog i'w ddweud. Gweinidog.

Diolch yn fawr, Llywydd dros dro. Felly, ar gyfer eleni, rydym wedi buddsoddi £12 miliwn arall ac, yn wir, mae £10 miliwn o hynny wedi mynd yn uniongyrchol i ysgolion er mwyn iddynt allu cynyddu'r capasiti i gyflwyno diwygiadau cymhleth iawn. A bydd hi'n gwybod hefyd, wrth ymateb i'r pwyntiau y mae'r proffesiwn wedi'u gwneud yn uniongyrchol i ni am yr angen am ychydig bach o hyblygrwydd ychwanegol, yn enwedig i reoli pwysau llwyth gwaith, ein bod wedi cynyddu'r cyfnod pontio o dair i bedair blynedd, sy'n cael effaith mewn ysgolion ac yn galluogi pobl i ddefnyddio eu hadnoddau yn fwy hyblyg, mewn ffordd yr wyf yn gobeithio y byddant yn ei chael yn ddefnyddiol.

Nid oes tystiolaeth o'r pwynt y mae'n ei wneud am iechyd meddwl, mae gen i ofn. Fe fydd hi'n gwybod, rwy'n credu, o'r gwaith pwysig iawn y mae'r pwyllgor y mae hi'n aelod ohono wedi ei wneud yn ddiweddar ynglŷn ag ymrwymiad y Llywodraeth i ddull ysgol gyfan o ymdrin ag iechyd meddwl a llesiant. Mae'r gwaith hwnnw'n canolbwyntio ar ddisgyblion, ond ar ddysgwyr hefyd, ac atgoffais hi yn fy natganiad o'r gefnogaeth ychwanegol rydym yn ei darparu, drwy Education Support, sydd bellach yn gallu cyrraedd llawer, llawer mwy o ysgolion, sy'n helpu gyda'r pwysau penodol y gall rhai staff fod yn eu teimlo o ran iechyd meddwl a llesiant, ac rwy'n siŵr y byddai'n croesawu hynny.

Diolch, Weinidog, am y datganiad heddiw, ac yn amlwg mae Plaid Cymru yn croesawu holl ymdrechion Llywodraeth Cymru i drio gwella amodau gwaith athrawon, ac yn sicr o ran lleihau llwyth gwaith. Mae hon yn broblem; dyw hi ddim yn broblem unigryw i Gymru, ychwaith. Rydym ni wedi gweld bod yna gwynion mewn rhannau eraill o’r Deyrnas Unedig a thu hwnt o ran yr heriau sy’n wynebu’r gweithlu addysg. Ac yn sicr, fel llywodraethwraig ers nifer o flynyddoedd, mae fy edmygedd yn fawr i athrawon, sy’n gwneud gwaith aruthrol. Ac rydym ni yn gwybod bod yna bwysau mawr wedi bod arnyn nhw dros flynyddoedd ac mae hynny wedi ei gydnabod gennych chi, Weinidog, gennym ninnau fel llefaryddion, ac yn sicr fel rhywun oedd wedi trio addysgu o gartref yn ystod COVID, mae edmygedd rhywun wedi mynd hyd yn oed yn uwch tuag at athrawon i weld faint o sgil ydy hi, oherwydd mae hi’n sgil gallu addysgu; dydy o ddim yn rhywbeth mae unrhyw un yn gallu ei wneud. Ac rydym ni hefyd i gyd yn gwybod am yr athrawon hynny sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau plant a phobl ifanc bob dydd yma yng Nghymru.

Ond mae yna broblem, ac rydych chi'n cydnabod hynny yn hyn, o ran rydyn ni i gyd yn gwybod beth ydy effaith gormod o lwyth gwaith. Rydych chi'n cydnabod hynny yn y datganiad, ond yr hyn rydych chi'n cyfeirio ato fo ydy ein bod ni ddim, efallai, yn gwybod sut i ddatrys yr heriau hyn. Ac a gaf fi ofyn, felly—oherwydd doeddwn i jest ddim yn siŵr o'r datganiad; mi oeddech chi’n dechrau efo hynny, yn dweud heriol, ac yn gorffen efo rhywbeth—oedd yna rai cynigion oedd wedi dod gerbron, felly, gan yr undebau nad oedd yn bosib mynd â nhw ymhellach, ac ati? Jest eisiau deall hynny ydw i, oherwydd yn amlwg, dwi’n meddwl os oes yna heriau neu bethau rydych chi’n dal eisiau edrych yn bellach arnyn nhw sydd ddim, efallai, wedi’u crybwyll, mi fyddai hi’n ddifyr gwybod hynny.

Yn amlwg, mae yna gysylltiad hefyd rhwng recriwtio a llwyth gwaith yn aml wrth fynd i ysgolion a chlywed gan athrawon eu bod nhw’n methu cael staff i mewn i gyfro amser cinio, er enghraifft, a bod staff yn gorfod gwneud hynny, neu fod yna heriau yn ystod y gwyliau haf weithiau efo rhai o’r rhaglenni sy’n gweithio er mwyn agor ysgolion i fyny, neu efallai fod yn bresennol yn yr ysgol, bod hynny weithiau’n disgyn ar athrawon i fod yn gwneud hynny oherwydd y problemau recriwtio. Felly, yn sicr, dwi’n meddwl bod hyn yn cyd-fynd efo datganiadau blaenorol gennych chi hefyd o ran sut ydym ni’n gwneud y gweithlu addysg yn fwy atyniadol i fwy o bobl. Dydy o ddim jest yn ddatrysiad, nac ydy, o ran lleihau llwyth gwaith?

Ond os caf i ofyn yn benodol, felly, o ran edrych ar gadw a recriwtio athrawon, pa mor bwysig ydych chi’n meddwl yw hi ein bod ni'n cael y datrysiad yn gywir o ran llwyth gwaith yn benodol? Rydych chi wedi cyfeirio hefyd o ran athrawon llanw, sydd wrth gwrs yn rhywbeth rydyn ni wedi bod yn cydweithio arno fo, a’r system newydd ym mis Medi. Faint o gyfathrebu ac ati fydd gydag ysgolion ynglŷn â hynny i sicrhau eu bod nhw’n deall y system newydd, gobeithio, yn arbed amser ac yn ei chael hi’n haws o ran y recriwtio?

Mae yna nifer o ddatrysiadau yr ydych chi wedi eu hamlinellu, ond yn sicr, o ran anghenion dysgu ychwanegol, dwi’n meddwl bod yna lot o groesawu wedi bod o’r flwyddyn ychwanegol honno, ond o ran sicrhau bod gennym ni'r staff priodol yn fan yna, dwi’n meddwl eich bod chi wedi cydnabod yn flaenorol hefyd fod yna broblemau efo recriwtio fan yna. Felly, a ydych chi'n gweld hyn fel rhywbeth holistig, yn lle’n bod ni’n edrych mewn seilos? Yn amlwg, rydych chi wedi amlinellu’r gwaith pwysig sy'n digwydd o ran rhanddeiliaid addysg efo'r grwpiau gwahanol sy'n edrych ar wahanol agweddau, ond dwi'n cymryd bod hyn yn plethu efo'r gwaith recriwtio hefyd. Jest eisiau sicrhad o hynny. Diolch, Weinidog.

Diolch, Heledd Fychan, am y cwestiynau pwysig hynny. A gaf i ategu'r hyn wnaeth hi ddweud ar y cychwyn am ba mor ddiolchgar rŷn ni i'n hathrawon a'r cynorthwywyr am y gwaith maen nhw'n ei wneud? Mae wir yn bwysig ein bod ni'n dathlu y gwaith maen nhw'n ei wneud. Mae'n gyfle i rywun fynd i mewn i broffesiwn sy'n gallu cael effaith ar fywydau a chwrs bywydau cannoedd neu efallai, mewn rhai achosion, miloedd o bobl, ac mae hynny'n rhywbeth eithaf unigryw, rwy'n credu, felly mae'n bwysig ein bod ni'n dathlu hynny hefyd wrth edrych ar rai o'r heriau sydd yn y system hefyd.

O ran y cwestiwn cyntaf, hynny yw, beth rŷn ni wedi gallu dod o hyd iddynt o ran datrysiadau ac ati, jest i egluro hynny. Pan sefydlwyd y grŵp yn gychwynnol, gwnaethpwyd ymdrech i edrych ar bethau ymarferol a allai gwneud gwahaniaeth, ac roedd rhyw dri neu bedwar peth wnaeth y grŵp benderfynu yn gynnar eu bod nhw'n gallu gwneud gwahaniaeth yn eu cylch. Maen nhw wedi gwneud hynny. Ar ôl y cyfnod COVID, gwnaeth y grŵp ddod o hyd i ryw, efallai, 15 o bethau tymor byr a thymor canol oedd yn heriau i fynd i'r afael â nhw, ac mae hi wedi bod, efallai, yn fwy heriol yn ymarferol i gael datrysiadau i'r rheini. Ond mae'r gwaith wedi bod yn bwysig, oherwydd yng nghyd-destun y negodiadau rŷm ni wedi cael gyda'r undebau dysgu a gyda'r cynghorau lleol dros yr wythnosau diwethaf, mae'r gwaith hwnnw wedi bod yn sail i'r trafodaethau ac wedi caniatáu inni efallai symud yn gynt i edrych ar elfennau o hynny, gan fod cymaint o drafod wedi digwydd ar rai o'r pethau ymarferol hynny. Felly, dwi ddim yn anobeithiol o bell ffordd. Rwy'n credu bod y gwaith rŷm ni wedi bod yn ei wneud yn bwysig, a nawr mae'n ein helpu ni i ddatrys rhai o'r heriau sydd wedi bod yn destun i'r negodiadau, felly mae hynny'n beth cadarnhaol iawn.

Gwnaethoch chi ofyn y cwestiwn: a ydy'r llwyth gwaith ynghlwm â'r cwestiwn o recriwtio? Wel, mae hynny, efallai, yn sicr yn wir. Mae bod yn athro neu'n gynorthwywr yn golygu bod llwyth gwaith sylweddol yn dod gyda hynny. Gallwn ni ddim osgoi hynny. Ond y dasg i ni yw sicrhau ein bod ni'n edrych o bryd i'w gilydd ar y cyfanrwydd a gweld os oes yn dal angen, efallai, rhai o'r pethau sy'n dod, am resymau da, dros y blynyddoedd, ond mae diwygio wedi bod yn y system, felly mae'n rhaid i ni edrych os ydy'r diwygio hynny yn rhoi cyfleoedd i ni efallai wneud pethau mewn ffyrdd gwahanol, ac efallai tynnu i ffwrdd rhai elfennau o'r hen system, os hoffech chi. Gwnes i roi ambell enghraifft o hynny yn fy sylwadau ar y cychwyn. Felly, mae hynny'n rhan bwysig ohono fe hefyd.

Gwnaethoch chi sôn am anghenion dysgu arbennig. Mae gwaith penodol yn digwydd i edrych ar gyfrifoldebau yr ALNCOs, ac rwy'n disgwyl clywed erbyn diwedd y flwyddyn hon, erbyn mis Rhagfyr, beth yw cynnyrch y broses honno. Rwy'n gobeithio cawn ni gyngor ynglŷn â sut allwn ni fynd i'r afael ag edrych ar hynny. Ond mae lot o waith ymarferol iawn yn digwydd, fel gwnes i ddweud yn fy natganiad, a byddaf yn edrych ymlaen at roi diweddariad pellach i Aelodau maes o law.

Ac yn olaf, Rhianon Passmore.

Diolch. Gweinidog, rwy'n croesawu eich datganiad heddiw, a'r mesurau lliniaru a'r mentrau a nodwyd, a'ch cydnabyddiaeth o ymrwymiad mawr a brwdfrydedd ysgolion ledled Cymru. Eleni yn unig, rwyf wedi bod yn dyst i, ac rwy'n dymuno cydnabod yma, y gwaith gwirioneddol wych sy'n cael ei wneud yn ysgolion Islwyn, fel ysgolion cynradd Fleur de Lys, Pengam, y Coed Duon, Markham a Bryn ac ysgolion uwchradd Islwyn a Threcelyn, o'u harolygiadau Estyn, ymweliadau ag ysgolion Islwyn, neu eu cyfarfod yma yn y Senedd.

Mae athrawon yn ymdrechu'n gyson ac yn tynnu fy sylw at effeithiau a materion llwyth gwaith gormodol, y straen sy'n gysylltiedig â mandadau a rolau cynyddol a rheoli arolygiadau, ac, yn fwyfwy, cadw a recriwtio. Gwn, Gweinidog, eich bod yn eiriolwr cryf dros sicrhau bod athrawon yn treulio mwy o amser yn addysgu, a thrwy hynny'n treulio mwy o amser unigol gyda'n plant, a bydd y datganiad hwn yn cael ei groesawu.

Mae pob un ohonom yn ymwybodol o amgylchiadau trasig marwolaeth Ruth Perry, yn dilyn arolygiad Ofsted, fel yr wyf wedi tynnu sylw ato yn y lle hwn o'r blaen, ac wrth gwrs rôl Estyn yn y dyfodol. Mae'r digwyddiad eithafol hwn, fodd bynnag, yn fodd trasig i atgoffa pob un ohonom am y cydbwysedd pwysig iawn y mae angen ei gynnal pan ydym yn ystyried y pwysau gwirioneddol hynny sydd ar gymunedau ysgol ar y cyd.

Gweinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru felly'n parhau i sicrhau bod llais yr ymarferydd ystafell ddosbarth a llywodraethwyr ysgolion—y garfan fwyaf o wirfoddolwyr yng Nghymru—yn gallu cael ei glywed yn llawn wrth i ddiwygiadau a mesurau newydd gael eu cyflwyno a'u hymgorffori'n strategol ledled Cymru?

Diolch Rhianon Passmore am y cwestiwn hwnnw, ac mae hi'n iawn i ddweud bod angen inni edrych ar yr holl gyfranogwyr yn ein tirwedd addysg, os mynnwch, i weld a yw cydbwysedd y disgwyliad yn y lle iawn, ac fel y soniais yn gynharach, rydym wedi bod yn ymgysylltu ag Estyn mewn perthynas â hynny. Yn sicr, mae meysydd ynghylch ffug arolygiadau a'r paratoadau dwys iawn ar gyfer arolygiadau nad ydynt yn gyson â'n dull newydd o ymdrin â'r cwricwlwm, mewn gwirionedd. Felly, mae rhai ffyrdd amlwg y gallem leddfu rhai o'r pwysau hynny sydd wedi'u cyflwyno, a hynny am resymau da a dealladwy, ond ar gyfer cyfundrefn nad yw'n bodoli mwyach. Felly, mae rhai pethau ymarferol. Ac, fel mae hi'n dweud, mae mor bwysig, onid yw e, i wrando ar brofiad pobl a chlywed yr hyn maen nhw'n ei ddweud wrthym. Yn amlwg, mae yna rai pethau y gallwn ni fynd i'r afael â nhw. Mae yna bethau eraill na allwn fynd i'r afael â nhw. Ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ac rwy'n credu bod y cynigion rydym yn mynd â nhw i mewn i'r trafodaethau hynny wedi'u ffurfio a'u dylanwadu i raddau helaeth gan yr hyn rydym wedi'i glywed gan ymarferwyr dros yr ychydig wythnosau diwethaf yn ystod y trafodaethau hynny.

Diolch i'r Gweinidog. 

Mae eitem 6, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, wedi ei ohirio. 

Felly, symudwn ni ymlaen i eitem 7, sef Gorchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023, a dwi, unwaith eto, yn galw ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig. Jeremy Miles.

Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n cyflwyno cynnig i gymeradwyo Gorchymyn Cyngor y Gweithlu Addysg (Categorïau Cofrestru Ychwanegol) (Cymru) 2023. Prif ffocws y Gorchymyn yw diwygio'r categorïau ar gyfer ymarferwyr addysg sydd angen cofrestru gyda Chyngor y Gweithlu Addysg. Yng Nghymru, rŷn ni am i bawb fwynhau profiad addysg sy'n ddiogel a chadarnhaol, er mwyn sicrhau bod dysgwyr yn cyflawni eu potensial. Mae cofrestru gyda'r cyngor yn golygu y gall y cyhoedd gael sicrwydd bod y bobl sy'n gweithio yn y byd addysg yng Nghymru yn addas i wneud hynny. Mae'r rheini sydd wedi cofrestru yn dangos ymrwymiad i gynnal a gwella safonau er budd y plant a'r bobl ifanc sy'n edrych i fyny atyn nhw. Mae cofrestru hefyd yn cynnig llwybr i unigolion neu sefydliadau godi pryderon, ac i'r pryderon hynny gael eu hymchwilio yn annibynnol.

Ym mis Mawrth 2022 ac eto ym mis Tachwedd 2022, fe wnaethom ymgynghori ar sut y byddem yn diweddaru ac yn cryfhau gofynion rheoleiddio cyfredol y rhai sy'n gweithio gyda'n plant a'n pobl ifanc. Gyda chefnogaeth eang i'r cynigion a'r ddeddfwriaeth ddrafft, bydd y Gorchymyn hwn nawr yn atgyfnerthu proffesiynoldeb y gweithlu addysg mewn modd cadarnhaol. Bydd y Gorchymyn hwn yn sicrhau bod gan fwy o ymarferwyr hyder y cyhoedd oherwydd gallant ddangos bod ganddynt y sgiliau, yr wybodaeth a'r cymeriad i gyflawni'r dyletswyddau sy'n ofynnol yn eu proffesiwn yn ddiogel ac yn effeithiol. Nawr, bydd staff addysgu a dysgu mewn ysgolion prif ffrwd ac annibynnol, sefydliadau ôl-16 arbennig annibynnol, a lleoliadau gwaith ieuenctid bellach yn cael eu trin yn yr un ffordd â'u cymheiriaid. Mae hwn yn gam pwysig o ran cefnogi'r gwaith i adolygu'r trefniadau presennol ar gyfer rheoleiddio ysgolion annibynnol yng Nghymru, ac wrth gyflawni argymhellion a gyflwynwyd gan Gomisiynydd Plant Cymru a'r bwrdd gwaith ieuenctid dros dro. Felly, gofynnaf i'r Aelodau gymeradwyo'r Gorchymyn heddiw.

Dwi'n galw ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr. Gwnaethom ystyried y Gorchymyn hwn ar 9 Mai, a gosodwyd ein hadroddiad i hysbysu'r Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma. Mae ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiad hefyd ar gael i'r holl Aelodau.

Roedd ein hadroddiad ar y Gorchymyn yn cynnwys dau bwynt technegol a dau bwynt rhinweddau, yr oedd angen ymateb gan Lywodraeth Cymru ar bob un, a hoffwn achub ar y cyfle i ddiolch i'r Gweinidog am yr ymateb, y cawsom gyfle i'w ystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe.

Mae'r pwynt technegol cyntaf sydd gennym yn ymwneud â Rhan 6 o'r Gorchymyn, sy'n diwygio Atodlen 2 i Ddeddf Addysg (Cymru) 2014 drwy ychwanegu pedwar categori newydd o bersonau cofrestredig. Mae erthygl 2 o'r Gorchymyn, sy'n ymdrin â dehongli'r Gorchymyn, yn cynnwys ystyr dau o'r categorïau newydd yn unig, felly nid oeddem yn glir pam yr oedd hynny. Nawr, mewn ymateb, rydym wedi cael gwybod bod Llywodraeth Cymru yn cytuno â'r pwynt rydym wedi'i wneud, ond nid yw'n ystyried y byddai darllenydd yn cael ei gamarwain.

Mae'r ail bwynt adrodd technegol yn ein hadroddiad yn nodi dau fater o ran y ffordd y mae'r Gorchymyn yn diweddaru'r rhestr o gymwysterau gweithwyr ieuenctid cymeradwy yn Atodlen 1 i Orchymyn 2016. Yn gyntaf, mae'r Gorchymyn hwn yn cynnwys dau gymhwyster sydd eisoes ar y rhestr, ac yn ail, mae'r rhestr wedi'i diweddaru mewn ffordd anghyson, yn ein barn ni. Mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r pwynt adrodd hwn yn cytuno â ni bod dyblygu diangen ac yn nodi y bydd y mater yn cael ei gywiro pan fydd y Gorchymyn yn cael ei ddiwygio nesaf. Ar y pwynt olaf, er ei bod yn cytuno â ni, nid yw Llywodraeth Cymru yn ystyried, unwaith eto, y bydd y darllenydd yn cael ei gamarwain mewn unrhyw ffordd gan y dull drafftio anghyson ac nid yw'n bwriadu gwneud unrhyw ddiwygiadau pellach i Orchymyn 2016 ar y pwynt penodol hwn ar hyn o bryd.

Ar y pwyntiau rhinweddau, mae'r pwynt rhinweddau cyntaf yn ein hadroddiad yn nodi ein barn nad yw teitl y Gorchymyn yn adlewyrchu ei gynnwys yn ddigonol. Yn syml, nid yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â ni, ac mae'n fodlon bod y teitl yn rhoi disgrifiad digonol o natur yr offeryn statudol. Mae'n bwynt rydym yn anghytuno arno, ond mae hynny'n iawn.

Yn olaf, mae ein hail bwynt rhinweddau yn nodi ein pryder ei bod yn bosibl nad yw'r holl ddiwygiadau angenrheidiol wedi'u gwneud drwy erthygl 11 o'r Gorchymyn i Atodlen 2 o Ddeddf 2014 i ddileu'r cyfeiriadau o 'ddarparu' gwasanaethau i 'gefnogi' y gwaith o ddarparu gwasanaethau. Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn nodi, er nad yw diwygiadau wedi'u methu, ei bod yn derbyn

'nad yw’n arfer orau mabwysiadu ffurf wahanol ar eiriau i gyfleu yr un cysyniad.'

Dywedwyd wrthym hefyd nad yw Llywodraeth Cymru yn ystyried bod angen cywiro hyn ar hyn o bryd, ond y bydd yn ystyried hyn ymhellach wrth ddiwygio'r offeryn yn y dyfodol. Diolch yn fawr iawn. Diolch i'r Gweinidog am eich ymateb.

Fe fyddwn ni yn amlwg yn cefnogi hyn, oherwydd mae yn allweddol bwysig. Fel rydych chi'n amlinellu, gofalu am ein plant a phobl ifanc yw'r ystyriaeth mwyaf pwysig yn hyn oll. Eisiau holi oeddwn i jest cwestiwn o ran y ffioedd yn arbennig o ran gweithwyr cymorth dysgu ysgol. Fel byddwch chi'n ymwybodol, mae nifer o bobl efallai'n gwneud y rôl yma yn rhan amser a ddim efo'r un tâl a chefnogaeth ac ati ag athrawon cymwysedig ac ati. O ran y ffi o £15 y flwyddyn, rydyn ni wedi clywed yn barod gan rai pobl sydd yn y categori hwn ei bod hi'n anodd o ran y proffesiwn efo recriwtio weithiau o ran cystadlu efo swyddi, efallai, mewn archfarchnadoedd ac ati, a'r heriau maen nhw'n eu hwynebu. Ai'r bwriad yw bod yr unigolion yn talu'r ffi yma neu a fydd yna gymorth ar gael os yw pobl yn y categori hwn yn ei chael hi'n anodd efallai ffeindio'r arian er mwyn gallu cofrestru?

Y Gweinidog i ymateb.

Diolch, Llywydd. Diolch i Huw Irranca-Davies am ei gyfraniad, a diolch i'r pwyllgor am ei graffu manwl ar y cynnig. A diolch iddo am ddisgrifio'r trafodaethau rhyngom ni mewn ffordd oedd yn adlewyrchu hynny. Rwy'n gobeithio y bydd Aelodau yn hapus i fynd yn eu blaenau i gefnogi'r cynnig yn sgil yr hyn mae Cadeirydd y pwyllgor wedi ei ddweud.

Roedd ffioedd yn un o'r pethau gwnaeth godi yn ystod yr ymgynghoriad. Byddwn ni yn ysgrifennu ymhellach, i esbonio'r hyn rŷn ni'n bwriadu ei wneud o ran ffioedd, i'r Aelod, ond dwi'n cymryd y pwynt mae hi'n ei wneud yn gyffredinol. Mae'n bwysig ein bod ni'n sicrhau bod y pethau yma ddim yn rhwystredigaethau i bobl ymuno â'r proffesiwn. Ond diolch i'r Aelod am ei chefnogaeth i'r cynnig rŷn ni'n ei wneud fel arall.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Ac felly, mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.

Eitemau 8 a 9 sydd nesaf. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, gwnawn ni drafod y ddau gynnig yma gyda'i gilydd, rheoliadau 2023 ar Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016.

Gwnaf i alw ar y Gweinidog i wneud y cyhoeddiad yna, gan fod neb yn gwrthwynebu. Y Gweinidog Newid Hinsawdd, Julie James.

Diolch, Llywydd. Mae Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023 yn gwneud newidiadau angenrheidiol i Ddeddf Rhenti 1977 er mwyn sicrhau bod cyfraith tai yn gydlynol, ar ôl i Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ddod i rym. Yn anffodus, ni chafodd y diwygiadau hyn eu cynnwys yn Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022, a wnaeth ddiwygiadau canlyniadol i 34 darn arall o ddeddfwriaeth sylfaenol. Mae'r rheoliadau'n darparu ar gyfer olyniaeth i gontract diogel o dan Ddeddf 2016 lle byddai wedi bod i denantiaeth sicr o dan Ddeddf Tai 1988. Mae olyniaeth o'r fath yn bosibl, er enghraifft lle mae tenant statudol Deddf Rhenti yn marw ond bod aelod o'r teulu yn byw yn yr eiddo. Mae contract diogel yn darparu diogelwch deiliadaeth tebyg i denantiaeth sicr, ac felly hwn yw'r math mwyaf priodol o gontract. Mae diwygiadau canlyniadol cysylltiedig hefyd wedi'u cynnwys yn y rheoliadau. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn, a gofynnaf i'r Aelodau eu cymeradwyo. 

Yr ail gyfres o reoliadau sy'n cael eu trafod heddiw yw Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023. Mae'r rheoliadau'n diwygio Atodlen 12 i Ddeddf 2016 i roi eglurder mewn perthynas â rhwymedigaethau'r landlord i sicrhau datganiad ysgrifenedig ar gyfer unrhyw gontract newydd a roddir yn lle'r un gwreiddiol. Hefyd, rhoddir eglurder hefyd ynghylch rhoi datganiadau ysgrifenedig lle mae deiliad contract wedi newid o dan gontract wedi'i drosi cyn 1 Mehefin 2023. Mae hyn yn adlewyrchu ein polisi hirsefydlog y dylai deiliaid contractau gael datganiad ysgrifenedig o'u contract bob amser. Bydd hyn yn golygu, pan fydd contract newydd yn cael ei roi yn lle'r un gwreiddiol cyn 1 Mehefin 2023, y bydd yn ofynnol i landlord ddarparu datganiad ysgrifenedig erbyn 14 Mehefin 2023. Bydd yr un terfyn amser i ddarparu datganiad ysgrifenedig, sef 14 Mehefin, hefyd yn berthnasol pan fo newid o ran deiliad y contract mewn perthynas â chontract wedi'i drosi cyn 1 Mehefin 2023. Er mwyn sicrhau'r eglurder a geisir, mae angen gwneud rhai mân newidiadau technegol pellach i Atodlen 12 hefyd. Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am adrodd ar y rheoliadau hyn. Rydym wedi ymateb yn ffurfiol i'r pwyntiau craffu technegol a rhinweddau yr oedd angen ymateb iddynt. Cododd y pwyllgor rai pwyntiau bach ychwanegol nad oedd angen ymateb iddynt yn ffurfiol, ac rydym wedi gwneud rhai mân ddiwygiadau i'r rheoliadau i fynd i'r afael â rhai o'r rhain. Nid yw ystyr effeithiol y ddeddfwriaeth wedi newid, ac felly byddwn yn gofyn i'r Aelodau gymeradwyo'r rheoliadau hynny. Diolch.

Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Lywydd, a'r Gweinidog hefyd. Gwnaethom ystyried y rheoliadau hyn ar 9 Mai ac mae ein hadroddiadau ar gael o'r agenda heddiw i hysbysu Aelodau yn y ddadl y prynhawn yma.

Fe siaradaf yn fyr iawn am y cyntaf o'r rheoliadau, y byddaf yn cyfeirio atynt fel y rheoliadau diwygiadau canlyniadol. Mae ein hadroddiad ar y rheoliadau diwygiadau canlyniadol yn cynnwys un pwynt rhinweddau yn unig, sy'n tynnu sylw at lythyr a gawsom gan y Gweinidog ar 3 Ebrill 2023 yn hysbysu'r pwyllgor na chafodd diwygiadau canlyniadol i Ddeddf Rhenti 1977 eu cynnwys yn Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2022, a wnaed ar 9 Tachwedd ac a ddaeth i rym ar 1 Rhagfyr. Felly, gadawodd y diwygiadau canlyniadol hynny a fethwyd y llyfr statud mewn sefyllfa ansicr, ac roedd Llywodraeth Cymru yn poeni am ganlyniadau sylweddol i denantiaid a landlordiaid, ac rydym yn deall hynny.

Mae adroddiad fy mhwyllgor ar yr ail offeryn, y cyfeiriaf ato fel diwygio rheoliadau Atodlen 12, yn fwy sylweddol, ac rydym wedi adrodd un mater technegol a dau bwynt rhinweddau. Mae'r pwynt adrodd technegol yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 yn amlygu'r hyn a welsom fel anghysondeb yn y ffordd y defnyddiwyd y term Cymraeg am 'identity' yn y rheoliadau ac yn Neddf 2016 y maent yn ei diwygio. Diolchwn i'r Gweinidog am yr ymateb i'n hadroddiad, ac roeddem yn gallu ei ystyried yn ein cyfarfod brynhawn ddoe. Nodwn eich bod yn ystyried bod yr effaith gyfreithiol angenrheidiol wedi'i chyflawni ac, yn eich barn chi, nad oes amwysedd yn yr ystyr.

Mae'r pwynt rhinweddau cyntaf yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 eto yn cyfeirio at y llythyr a gawsom gan y Gweinidog ar 3 Ebrill. Yn syml, rydym wedi nodi bod y Gweinidog wedi tynnu ein sylw at yr amserlenni ar gyfer gwneud y ddau offeryn hyn yr ydym yn eu hystyried y prynhawn yma.

Yn yr ail bwynt rhinweddau yn ein hadroddiad ar ddiwygio rheoliadau Atodlen 12 rydym wedi nodi nad oes ymgynghoriad ffurfiol wedi'i gynnal:

'Yn sgil natur dechnegol yr OS'.

Ond nid oedd yn glir i ni a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud y bobl berthnasol yn ymwybodol bod y newidiadau yn cael eu gwneud drwy'r rheoliadau hyn, o gofio bod y Gweinidog yn derbyn, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol, fod y sefyllfa bresennol yn Atodlen 12 i Ddeddf 2016 yn aneglur. Mewn ymateb, dywedwyd wrthym fod Llywodraeth Cymru wedi darparu dolen i'r rheoliadau drafft a memorandwm esboniadol i gynrychiolwyr landlordiaid ac asiantaethau gosod eiddo, gan gynnwys Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid Preswyl, Propertymark a Rhentu Doeth Cymru. Hefyd, yn amodol ar y rheoliadau yn cael eu cytuno gan y Senedd hon, mae Rhentu Doeth Cymru wedi cytuno i roi diweddariad uniongyrchol i landlordiaid, a bydd Llywodraeth Cymru yn diweddaru'r canllawiau rhentu cartrefi perthnasol ar ei gwefan. Felly, mae hynny'n dda iawn i'w glywed. Diolch yn fawr iawn. 

Ar y foment hon mae'n rhaid i mi ddweud—ac nid yw'n hawdd dweud hyn, mewn gwirionedd—y byddwn ni'n pleidleisio yn erbyn, yn fwy felly ar yr ail bwynt. Ac mae'n rhaid i mi fod yn onest, Gweinidog, pan fyddwch yn cyflwyno unrhyw ddiwygiadau canlyniadol newydd sy'n ceisio gwella neu, yn wir, yn ceisio cywiro unrhyw gamenwau yn Neddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 er enghraifft, byddai'n gam y byddem yn pleidleisio o'i blaid, ond ni allwn gefnogi'r rhai penodol hyn. Dywedaf wrthych pam, ac mae'n bwynt y mae Huw Irranca-Davies newydd ei grybwyll. Mae pawb yn gwybod beth yw'r dyddiad heddiw. Mae'n rhaid cwblhau'r cyfan erbyn 31 Mai, a gallaf ddweud wrthych nawr—. Rwy'n datgan buddiant, gyda llaw, fel perchennog eiddo, nid fel landlord preifat nac unrhyw beth felly. Fodd bynnag, mae'r diffyg eglurder, esboniad ac arweiniad sy'n cyd-fynd â'r newidiadau hyn wedi achosi cryn anobaith i landlordiaid preifat a chyrff cynrychioliadol.

Fe soniwyd am ymgynghori â rhanddeiliaid. Hyd yn oed os caiff hyn ei basio heddiw, ychydig iawn o amser rydych chi'n ei roi i weithredu hyn mewn ffordd sy'n dod â landlordiaid ynghyd yn unol â'r holl brosesau hyn. Nid yw'r dogfennau ar eich gwefan eich hun gan Lywodraeth Cymru ond yn helpu'r contractau newydd hynny a gychwynnwyd ym mis Rhagfyr, ac, yn realistig, gallai unrhyw un sy'n dibynnu ar ddefnyddio'r ddogfennaeth sydd wedi'i pharatoi gennych er hwylustod weld ei hun ar ochr anghywir y gyfraith pe bai'n cael ei herio. Nid oes digon o wybodaeth glir ar gael i landlordiaid preifat er mwyn iddynt ddeall y gwahaniaeth rhwng contract newydd a chontract wedi'i drosi.

Mae pawb wedi bod o'r farn, os ydych yn adnewyddu contract, y bodlonir y gofyniad i ddarparu'r datganiad ysgrifenedig. Fodd bynnag, erbyn hyn mae panig enfawr. Fel y gwyddoch, ar gyfer landlordiaid sydd â thenantiaid tymor hwy, neu ddeiliaid contractau fel y byddant yn cael eu galw wrth symud ymlaen, rhaid i unrhyw gontractau sydd wedi'u trosi, yn hytrach na chontract newydd, adlewyrchu llawer o'r cymalau gwreiddiol. Felly, gan ei roi yn syml, os ydych chi wedi bod â thenant am wyth mlynedd dyweder, cyn i'r pethau gael eu cyflwyno ym mis Rhagfyr, a'ch bod wedi rhoi contract wedi'i drosi iddo, neu gontract newydd, ym mis Rhagfyr, mae'n rhaid i chi fynd drwyddo mewn gwirionedd linell wrth linell a gwneud yn siŵr bod eich un newydd, wrth symud ymlaen, yn ymdrin â'r holl delerau mewn gwirionedd, ac mae'n rhaid i chi ei gwneud yn gwbl glir eich bod wedi ceisio gwneud hyn; hynny yw, cymharu pob llinell â'r termau gwreiddiol a'u cynnwys yn y trosiad newydd. Mae hyn yn wirioneddol gymhleth.

Ond, beth bynnag, nid yw llawer o'r cymalau newydd yn y cytundeb enghreifftiol yn arbennig o glir. I'r rhai ohonom sy'n gwneud yr hyn a wnawn, ac efallai'r rhai yn y sector ar lefel gynrychioli—. Maen nhw hyd yn oed yn ei chael hi'n anodd, felly Duw a ŵyr sut, os oes gennych landlord oedrannus neu rywun sydd, yn y gorffennol, efallai heb fod yn rhy gyfarwydd ag ystyr sylfaenol tenantiaethau byrddaliadol sicr—.

Hefyd, mae rhai o'r darpariaethau sylfaenol ac atodol yn wahanol os oes gennych gontract wedi'i drosi, sy'n golygu nad yw'r cytundebau enghreifftiol yn hollol gywir. Felly, mae hyn yn gadael ardal lwyd iawn, Gweinidog. Ac oherwydd nad oes cyfraith achosion, gallaf weld hwn yn mynd i'r llysoedd o ran llawer o landlordiaid, mae arnaf ofn, a thenantiaid. Felly, i bob pwrpas, bydd pawb a feddyliodd, yn 2022, 'Rydyn ni'n mynd i wneud yn union beth mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn i ni ei wneud; rydyn ni'n mynd i roi'r contractau newydd yma allan ym mis Rhagfyr', nawr yn gorfod rhoi contract arall. Sut gall hynny fod yn deg pryd—? Nid wyf hyd yn oed yn gwybod beth yw'r dyddiad heddiw. Arhoswch, beth yw'r dyddiad? Dyna ni, mae gennym ni 16 diwrnod—15, mewn gwirionedd—i gael trefn ar hyn. Nid yw'n ddigon o amser.

Felly, Gweinidog, mae gen i apêl gan y sector. Ac er nad wyf yn landlord preifat, rwyf wedi ymuno, yn ddiweddar, â grŵp Facebook Landlordiaid Cymru, sy'n nifer o landlordiaid yn mynegi eu pryderon am hyn heddiw. Gweinidog, fy apêl yw: a fyddech chi'n ystyried ymestyn y dyddiad yr ydych chi'n disgwyl i hyn i gyd ddigwydd o 31 Mai i'r dyddiad priodol ym mis Tachwedd? Bydd hynny wedi rhoi 12 mis iddyn nhw gael trefn ar bethau. Rwy'n gwneud yr apêl honno ar eu rhan nhw yn y sector, ond hefyd y landlordiaid. Gweithiwch gyda'ch landlordiaid. Y peth olaf y gallwch chi fel Llywodraeth Lafur Cymru a ninnau fel Aelodau etholedig ei fforddio yw mwy o landlordiaid preifat yn gadael y sector ar adeg pan nad ydych chi'n adeiladu tai. Allwn ni ddim sefyll yn ôl a gweld mwy o bobl yn mynd i mewn i westai, llety gwely a brecwast, llety dros dro—[Torri ar draws.] Ni allaf ei gwneud yn gliriach nag yr wyf wedi'i wneud heddiw, Gweinidog, ac rwy'n gofyn i chi weithio gyda'r sector. Byddwn yn gweithio gyda chi, os ystyrir bod y rhain yn fesurau mwy teg, rhesymol, wrth symud y rhain ymlaen. Diolch.

Diolch i’r Gweinidog am ddod â’r rheoliadau yma ger ein bron heddiw. Dwi am ddatgan diddordeb ar y cychwyn, sydd ar y record cyhoeddus. Mae fy sylwadau i’n berthnasol i’r ddwy set o reoliadau sydd yma, ac mi fyddwn ni’n cefnogi, ond erys rhai pwyntiau a chwestiynau, serch hynny.

Mae’r methiant yma i ddod â’r gwelliannau gerbron y Senedd saith mlynedd ar ôl i’r Ddeddf gael ei basio a bron i 10 mlynedd ers i’r Ddeddf gychwyn ar ei thaith yn adlewyrchu’n wael ar y Llywodraeth. Mae posibilrwydd go iawn fod y methiant yma wedi effeithio’n uniongyrchol ar denantiaid a landlordiaid yng Nghymru, a thenantiaid yn arbennig heb fedru cael y budd a fwriadwyd allan o’r Ddeddf yn wreiddiol, a hynny saith mlynedd ar ôl ei phasio. Fe hoffwn i ddeall felly yn well pam ein bod ni wedi cyrraedd y pwynt yma heddiw. Ar y gorau, mae'r sefyllfa yma’n awgrymu bod yna ddiffyg capasiti dybryd o fewn yr adran er mwyn medru cyflawni'r gwaith yn gywir ac ar amser. Tybed all y Gweinidog, felly, esbonio inni sut ydym ni wedi cyrraedd y pwynt yma, ble mae’n cymryd saith mlynedd i gywiro darn o ddeddfwriaeth fethedig. Ymhellach i hyn, ydy’r Gweinidog yn cytuno bod y ddeddfwriaeth wreiddiol wedi cael ei wthio drwy’r Senedd heb ddigon o sylw’n cael ei roi iddi?

Mae’r sefyllfa efo rhentwyr yng Nghymru yn ddigon cythryblus fel ag y mae hi, ac wedi gwaethygu yn y blynyddoedd diwethaf. Mae’r ddeddfwriaeth gywir wedi medru arbed rhentwyr rhag rhai o’r problemau yma, ac felly mae’r effaith ei fod wedi cymryd cyhyd wedi arwain at rai yn dioddef yn fwy nag y dylen nhw. Tybed a gawn ni, felly, ymddiheuriad gan y Gweinidog am y methiant, ac i’r bobl hynny sydd wedi dioddef yn sgil y methiant i gywiro’r ddeddfwriaeth mewn da bryd. Ond yn fwy na hyn, mae yna golli cyfle go iawn wedi bod i gyflwyno gwelliant a fyddai’n gwneud gwahaniaeth go iawn i rentwyr yng Nghymru, sef yr angen i gael gwared ar daflu allan yn ddi-fai. Mae’r gallu yma sydd gan landlordiaid i luchio tenantiaid allan yn ddirybudd, er efo notis o chwe mis rŵan, yn creu ansicrwydd ac anawsterau lu i denantiaid yng Nghymru. Dylid bod wedi cymryd ar y cyfle yma i gael gwared ar y rheol yma, a rhoi sicrwydd i denantiaid eu bônt yn medru byw yn eu tŷ heb gysgod parhaol uwch eu pennau. Felly, yng ngoleuni’r ffaith bod pobl yn parhau i gael eu taflu allan yn ddi-fai, a bod yna gydnabyddiaeth bod y Ddeddf yma’n fethedig, a wnaiff y Gweinidog ddod â rheoliadau newydd ymlaen yn y dyfodol i gael gwared ar y gallu i landlordiaid luchio tenantiaid allan yn ddi-fai? Diolch yn fawr iawn.

Y Gweinidog Newid Hinsawdd i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd. Wel, mae wedi bod yn gyfres ddiddorol o sylwadau, ac nid oedd llawer ohonynt wedi'u cyfeirio at y cyfresi penodol hyn o reoliadau. Ceisiaf wneud fy ngorau i egluro. Rwy'n credu, Janet Finch-Saunders, pe byddech chi wedi gwrando ar yr hyn roeddwn i'n ei ddarllen mewn gwirionedd, byddai gennych chi lawer mwy o siawns o'i ddeall. Fe ddarllenaf ef eto: 

'Bydd hyn yn golygu, pan fydd contract newydd yn cael ei roi yn lle'r un gwreiddiol cyn 1 Mehefin 2023, y bydd yn ofynnol i landlord ddarparu datganiad ysgrifenedig erbyn 14 Mehefin 2023.' 

Dydw i ddim yn gwybod sut i wneud hynny'n gliriach: nid 31 Mai yw e. Mae'n 14 diwrnod arall, a bydd yn codi mewn amgylchiadau cyfyngedig iawn yn unig, fel y dywedais. Ni fydd yn rhaid i chi ailgyhoeddi datganiad ysgrifenedig os nad oes unrhyw newid wedi bod o ran deiliad y contract, ac os nad oes contract newydd wedi'i roi yn lle'r un gwreiddiol. Felly, mae'n eithaf syml. Mae popeth arall yr oeddech chi'n sôn amdano o ganlyniad i weithrediad y Ddeddf rhentu cartrefi, sydd eisoes wedi pasio drwy'r Senedd hon. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n glir i chi. Mae mor glir ag y gallwn ei wneud. Fel y dywedodd Cadeirydd y pwyllgor, rydym wedi cyfathrebu â'r holl sefydliadau landlordiaid a'r holl sefydliadau tenantiaid, ac mae postio uniongyrchol ar gael, a hefyd, mae gennym yr wybodaeth ar ein gwefan.

O ran Mabon—yn sicr bydd yna weithredu gwersi a ddysgwyd ar ôl y Ddeddf rhentu cartrefi. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi bod cymryd cyhyd i weithredu darn pwysig iawn o ddeddfwriaeth yn rhywbeth y mae angen i ni ei osgoi yn y dyfodol. Byddwn yn dysgu'r gwersi hynny'n llwyr, ac rwy'n benderfynol iawn o wneud hynny. Fodd bynnag, o ran yr hyn sydd ger ein bron, mae angen i ni basio'r rheoliadau hyn er mwyn cywiro problem fach gyda'r rheoliadau, a Llywydd rwy'n dymuno cywiro'r broblem honno'n fawr iawn. Nid yw'n effeithio ar lawer iawn o bobl, ond i'r rhai yr effeithir arnynt, mae'n bwysig iawn, a bydd yn caniatáu iddynt lwyddo yn iawn yn eu contract a chael yr wybodaeth ysgrifenedig gywir i ddeall eu hawliau. Ac ar y sail honno, rwy'n cynnig bod y Senedd yn cytuno ar y rheoliadau. Diolch.

Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 8? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Ac felly fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

Eto, y cwestiwn nesaf yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 9? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r eitem yna hefyd tan y cyfnod pleidleisio.

A dyma ni'n cyrraedd nawr y cyfnod pleidleisio, ac felly, os nad oes yna ddau Aelod o'r Senedd yn dymuno i mi'r ganu'r gloch, awn ni'n syth i'r cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf felly ar y Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygiadau Canlyniadol) 2023. Ac felly fe wnaf i agor y bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. O blaid, felly, 35, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Mae'r cynnig nesaf ar eitem 8—. Na. Mae'r cynnig nesaf ar eitem 9.

Rwy'n siarad yn araf iawn yn fwriadol, fel y gall yr Aelodau, os ydyn nhw'n ymuno, ymuno â'u pleidlais.

Reit. Felly, pleidlais ar eitem 9, Rheoliadau Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 (Diwygio Atodlen 12 a Diwygiad Canlyniadol) 2023. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Fe gymerwn ni doriad byr nawr, cyn ein bod ni'n symud ymlaen i'r eitem o dan Cyfnod 3 y Ddeddf amaeth.

Dyma ni'n cyrraedd yr amser nawr i ystyried Cyfnod 3 Bil Amaethyddiaeth (Cymru). 

Mae'r grŵp cyntaf o welliannau y prynhawn yma yn ymwneud â'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Gwelliant 48 yw'r prif welliant yn y grŵp yma a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r gwelliannau eraill yn y grŵp. Samuel Kurtz.

Diolch, Llywydd. Hoffwn gynnig a siarad am bob gwelliant yn y grŵp hwn. Yn gyntaf, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Gweinidog am fod yn barod i ymgysylltu â mi yn ystod hynt y Bil hwn? Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch hefyd i Lara Date, Katie Wyatt, Masudah Ali a Tom Livesey am eu gwaith a'u cefnogaeth, ac, yn olaf, i James Wallice o fy swyddfa fy hun sydd wedi gweithio'n ddiflino drwy gydol pob cyfnod o'r Bil hwn.

Hoffwn siarad am welliant 39, a gyflwynwyd yn enw Mabon ap Gwynfor. Hoffwn gofnodi fy niolch i Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru am gyflwyno'r gwelliant hwn. Fel y gŵyr y Gweinidog, roedd cryfhau'r agwedd economaidd ar y ddeddfwriaeth hon, gan gydnabod cyfraniad amaethyddiaeth i economïau lleol yn benodol, yn ofyniad allweddol i mi yn ystod Cyfnod 2 y Bil hwn. Felly, rwy'n falch bod y camau angenrheidiol i wella'r elfen bwysig hon o fewn Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yn rhannol a'i chydnabod wedi'u cymryd gyda'r gwelliant hwn. Felly, byddwn yn ei gefnogi.

Fodd bynnag, gallwn a dylem fod yn mynd â'r gydnabyddiaeth a'r gefnogaeth hon ymhellach. Dyna pam rwyf wedi penderfynu cyflwyno gwelliannau 48, 49 a 50. Mae gwelliant 49 yn ceisio cydnabod cyfraniadau economaidd amaethyddiaeth wrth wraidd y darn hwn o ddeddfwriaeth. Heb ddiogelu bywoliaethau a chymunedau gwledig, gan gydnabod pwysigrwydd busnesau amaethyddol cynaliadwy a hyfyw a chynhyrchu amaethyddol i'r economi wledig, rydym mewn perygl o danseilio ein hymdrechion ar y cyd i gynhyrchu bwyd cynaliadwy, lliniaru newid hinsawdd, cynnal a gwella gwytnwch ein hecosystemau, a gwarchod ein cefn gwlad. Ni ddylem ac ni ddylem gael ein gweld yn gwahanu'r pedwar amcan allweddol hyn oddi wrth anghenion economaidd a chymdeithasol neu'r dylanwadau y mae teuluoedd ffermio a busnesau'r gadwyn gyflenwi bwyd yn eu profi. Pe bai'r Senedd yn dewis gwneud hyn, rydym mewn perygl o beidio â chyflawni'r amcanion hyn ar y raddfa a'r cyflymder sy'n ofynnol. Dyna pam, trwy osod pumed amcan sy'n canolbwyntio'n llwyr ar ddiogelu'r cyfraniadau economaidd y mae amaethyddiaeth yn eu cynnig, rydym yn sicrhau bod modd cyflawni'r amcanion craidd hyn ar gais y gymuned amaethyddol economaidd hyfyw.

O ran gwelliant 48, cyflwynwyd hwn i gryfhau'r pedwerydd amcan er mwyn cydnabod arwyddocâd gwella hyfywedd ein heconomi wledig trwy gyfrwng cefnogi busnesau fferm. Drwy ddewis hyrwyddo, diogelu a darparu ar gyfer cefn gwlad, adnoddau diwylliannol a mynediad cyhoeddus, rydym yn ceisio cwmpasu swyddogaeth ehangach yr economi wledig a gwella ei hyfywedd. Mae'r gwelliant yn ceisio cydnabod yn ffurfiol y trefniant hwnnw a'i ymgorffori yn y llyfr statud, yn unol â'r dyhead a nodir yn argymhelliad 10 adroddiad deddfwriaethol Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.

Gan symud ymlaen at welliant 50, mae cynnwys y gair 'economaidd' yn ymgais arall eto i gydnabod y cysylltiad cynhenid rhwng sector amaethyddol economaidd gynaliadwy a chyflawni'r amcanion craidd hyn. Os ydym eisiau i'n ffermwyr gyflawni'r manteision amgylcheddol yr ydym yn eu dymuno, yna mae angen iddynt fod yn economaidd hyfyw wrth wneud hynny. Diolch, Llywydd.

Diolch am y cydweithrediad â'r Llywodraeth yn hyn o beth ar y Bil yma. Mae'r cydweithio wedi bod yn adeiladol iawn a hoffwn i gymryd y cyfle i ddiolch yn arbennig i'r tîm sydd wedi helpu i gyrraedd y pwynt yma: Cefin Campbell yn enwedig, ond hefyd i roi ar record ein diolch i Adam Price am arwain yn hyn o beth a sicrhau ein bod ni wedi cyrraedd pwynt lle mae nifer fawr o sectorau wedi dod ynghyd, cydweithio a chytuno ar ffordd ymlaen efo'r Bil amaeth yma.

Dwi am gynnig gwelliant 39. Bwriad y gwelliant yma ydy pwysleisio pwysigrwydd busnesau amaethyddol i'r economïau lleol ar hyd a lled Cymru fel rhan o'r amcanion rheoli tir cynaliadwy, a hynny mewn lle blaenllaw ar frig y ddeddfwriaeth. Mae'r gwelliant yn addasu adran 1(6) sydd yn gosod allan rhestr o'r elfennau perthnasol i ba un ai ydy bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy. Felly, mae'r gwelliant yn ychwanegu at y rhestr yma gan ei gwneud yn glir bod cysylltiad clir rhwng gwytnwch busnesau amaethyddol unigol, gan gynnwys eu gwytnwch economaidd, â'u cyfraniad felly i'r economi leol. Wrth gwrs, gwta flwyddyn yn ôl nid oedd rôl economaidd amaeth yn ymddangos yn y Bil o gwbl. Felly, mae'n dda gweld symudiad gan y Llywodraeth yn hyn o beth a'u bod nhw wedi gwrando ar leisiau'r cyfranogwyr. Drwy ein gwaith adeiladol efo'r Llywodraeth yn ystod Cyfnod 2, roedd modd cydnabod y cysyniad o fusnes amaethyddol unigol, gan felly wreiddio'r syniadau lefel uchel yn yr amcanion a dod â nhw'n fyw mewn ffordd ymarferol iawn i sut y maent yn berthnasol i ffermwyr a ffermydd ar wyneb y ddeddfwriaeth.

Fodd bynnag, rydyn ni wedi bod yn gyson yn y safbwynt nad yw'n bosib rheoli'r tir yn gynaliadwy heb bobl a chymunedau byw, gan gydnabod y cysylltiad rhwng amaethyddiaeth a hyfywedd economi'r Gymru wledig a chymdeithas yng nghefn gwlad yn ei ystyr ehangaf. Bydd y gwelliant yma'n cryfhau'r elfen honno, gan wneud y Bil yn fwy cyflawn, er mwyn adlewyrchu pwysigrwydd amaeth drwyddi draw, drwy wneud y cysylltiad clir rhwng amaethyddiaeth a'r economi.

Ystyriwch bwysigrwydd y sector fwyd yn unig i economi Cymru, ac amaeth ydy sylfaen y sector honno. Ond mae'r unedau amaethyddol yn llawer iawn mwy na ffermio'n unig; maen nhw'n cyfrannu at dwristiaeth, manwerthu, y sector gyllid, peirianyddiaeth, gweithgynhyrchu ac eraill. Mae cael deddfwriaeth sy'n cydnabod rôl economaidd bwysig amaethyddiaeth yn ei chyfanrwydd yn dangos gwerthfawrogiad o rôl ganolog y sector i fywyd ein cenedl. Cymerwch ennyd i feddwl am dwristiaeth a'r miloedd sydd yn aros mewn lletyau ar ffermydd, gan gael profiadau unigryw o weld sut mae ein bwyd yn cael ei gynhyrchu. Mae'n wir; dewch i Ddolgellau ar ddydd Gwener pan fo'r mart yno a gweld y caffis yn llawn a'r bywyd yn y dref wrth i bobl ddod o bell i brynu a gwerthu stoc. 

Fe hoffwn i gymryd y cyfle yma hefyd i ymateb i'r siom sydd yn bodoli yn y sector amgylcheddol am y cyfle sydd wedi'i golli i gynnwys adfer natur fel gwelliant i'r Bil o'n blaenau, gwelliant fyddai wedi sicrhau bod Cymru yn cydymffurfio ag uchelgeisiau COP15. Nid yw natur ac amaethyddiaeth yn ddau beth sydd yn byw ar wahân i'w gilydd. Siaradwch efo'r rhan fwyaf o ffermwyr ac maen nhw'n cyd-fyw â natur ac yn awyddus i weld y dirywiad yn ein byd natur yn cael ei wyrdroi. Ond nid dyma ddiwedd y daith i unrhyw uchelgais i wyrdroi dirywiad natur. Rhaid i bob un ohonom ni yma gydweithio er mwyn sicrhau bod adfer natur yn cael blaenoriaeth, ac mae'r cynllun ffermio cynaliadwy a'r ddeddfwriaeth arfaethedig ar fioamrywiaeth yn gyfleoedd inni sicrhau bod Cymru yn arwain y ffordd wrth adfer ein byd natur. Mae yna gyfle, felly, hefyd i ddatgan yr awydd i adfer natur yn y memorandwm esboniadol. Felly, yn ei hymateb i'r ddadl yma am y gwelliannau, fe hoffwn glywed y Gweinidog yn cydnabod pwysigrwydd yr angen i adfer natur ac ymrwymiad i weithredu tuag at hyn. Diolch yn fawr iawn. 

Gallwn ni ddim parhau i ymdrechu'n ddiddiwedd i wasgu pob diferyn olaf o elw allan o'r tir heb unrhyw ystyriaeth o'r effaith ar ddirywio ein pridd a dinistrio ein bywyd gwyllt. Felly, er fy mod yn hapus i gefnogi gwelliant Mabon ap Gwynfor, dydw i ddim yn credu bod y gwelliannau a gynigiwyd gan Samuel Kurtz yn mynd i'r afael â maint yr argyfwng amrywiaeth ehangach yr ydym yn ei wynebu. Mae'n gwbl annerbyniol bod anifeiliaid dof y mae pobl yn eu cadw gartref, nid hyd yn oed ar gyfer cynhyrchu, yn fwy niferus nag anifeiliaid gwyllt bellach. Mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, adar a thrychfilod. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y Bil hwn wir yn cyflawni amaethyddiaeth gynaliadwy, gan sicrhau hefyd ein bod yn cael adferiad natur. Yn syml, ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, gallwn ni ddim parhau i ehangu, ehangu a cheisio cael mwy o gynhyrchiant allan o'r tir heb ystyried ei gynaliadwyedd mewn unrhyw ffordd. Nid taflu mwy o wrtaith ar bridd sydd wedi dirywio yw'r dyfodol. Mae'n rhaid i ni gael dulliau ffermio sy'n sicrhau ein bod yn maethu'r tir ac yn adfer natur i'r gwrychoedd a rhannau eraill o'r amgylchedd, a all gydfodoli â ffermio, cyn belled nad ydym yn anwybyddu'r creaduriaid eraill sy'n byw ar y tir, oherwydd fel arall byddant yn peidio â bod ac ni fydd ein hwyrion a'n hwyresau byth yn eu gweld. 

Rwy'n ddiolchgar i gael y cyfle i gyfrannu at y darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth a hefyd yn ddiolchgar i'r Aelodau sydd wedi cynnig y gwelliannau penodol hyn. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Gweinidog a'i staff hefyd, sydd wedi helpu i lunio'r Bil hwn. A hoffwn hefyd ddiolch i sefydliadau eraill, gan gynnwys yr undebau ffermio, ac fe allaf weld rhai ohonynt yma yn yr oriel heno, a sefydliadau eraill hefyd, sydd wedi cyfarfod â llawer ohonom er mwyn helpu i ddylanwadu ar y Bil hwn.

Nid sector arall o'n heconomi yn unig yw ffermio. Yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw le arall ym Mhrydain, mae ffermio ac amaethyddiaeth yn sail i gymunedau cyfan, ac, mewn llawer o'r achosion hynny, llawer o gymunedau Cymraeg eu hiaith. Mae hwn yn gyfle mewn cenhedlaeth ac mae'n rhaid i'r fframwaith deddfwriaethol newydd danategu a sicrhau'r cyflenwad parhaus o fwyd diogel, o ansawdd uchel, y gellir ei olrhain ac sy'n fforddiadwy, i'n cenedl yng nghyd-destun pwysau byd-eang yn y dyfodol. Mae sicrhau cefnogaeth i fusnesau fferm fod yn gydnerth yn economaidd ac yn gynaliadwy yn mynd law yn llaw â meithrin cymunedau gwledig ffyniannus, fel y dywedais, y mae llawer ohonynt yn rhai Cymraeg eu hiaith. Nid oes ond rhaid i ni edrych ar gyfran uwch amaethyddiaeth o gyflogaeth a GYC yng Nghymru, yn fwy nag unrhyw le arall yn y DU, i ddeall pa mor hanfodol bwysig yw hi fod angen i fusnesau fferm a'r sector yn gyffredinol fod yn hyfyw.

Mae gwelliant 49 yn cyfeirio'n benodol at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 sy'n ei gwneud yn ofynnol i ni weithio mewn ffordd integredig i greu Cymru gydnerth a ffyniannus, sef yr hyn y credaf y bydd y gwelliant hwn yn ei gyflawni drwy greu amcan newydd ar gyfer rheoli tir yn gynaliadwy. Credaf fod y gwelliannau hyn ar wyneb y Bil, sy'n cyfeirio'n benodol at effaith economaidd ac arwyddocâd busnesau fferm a'r sector ehangach yng Nghymru, yn hanfodol, ac yn hanfodol i wyneb y Bil. Rwy'n gobeithio y bydd y Senedd yn cefnogi'r grŵp hwn o welliannau. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf innau hefyd yn falch iawn o siarad yn y ddadl bwysig iawn hon ar ein deddfwriaeth bwysig iawn, iawn i wella sut rydym yn bwrw ymlaen ag amaethyddiaeth yng Nghymru yng ngoleuni'r heriau amgylcheddol yr ydym ni a'r byd yn eu hwynebu. Rydym yn gwybod bod tua 90 y cant o dir yng Nghymru yn cael ei ffermio a'i reoli, felly mae'n glir iawn pa mor bwysig yw hi fod y system ffermio, y busnesau ffermio sydd gennym yng Nghymru, yn ein helpu i fynd i'r afael â'r heriau newid hinsawdd a'r amgylchedd.

Fel y cyfeiriodd Mabon, Llywydd, mae sefydliadau amgylcheddol braidd yn siomedig na fydd geiriad penodol yn y ddeddfwriaeth sy'n gofyn am adfer natur a bioamrywiaeth. Bydd amcan 3 gennym, a fydd yn gofyn am gynnal a gwella gwytnwch ecosystemau, ond roedd y sefydliadau amgylcheddol, neu lawer ohonynt yng Nghymru, eisiau i'r ddeddfwriaeth fynd ymhellach na hynny a gofyn iddynt gael eu hadfer, fel y soniais. Felly, yn absenoldeb y geiriad hwnnw yn y Bil, a'r hyn a fydd yn dod yn Ddeddf, tybed a allai'r Gweinidog ymrwymo heddiw i ddiweddaru'r memorandwm esboniadol i gyfeirio'n benodol at COP15 a'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang, a rhoi datganiad hefyd y bydd camau gweithredu o dan amcan 3 yn y cynllun ffermio cynaliadwy yn gyfraniadau gan Lywodraeth Cymru tuag at gyflawni'r fframwaith. Gallai'r memorandwm newydd hefyd nodi y bydd rhaid i unrhyw gynllun sy'n codi roi sylw i unrhyw strategaethau adfer natur a bioamrywiaeth Llywodraeth Cymru yn y dyfodol, gan gynnwys y rheini i weithredu fframwaith bioamrywiaeth byd-eang COP15. Gweinidog, byddai hefyd yn dda pe gallech ymrwymo, ar y cofnod heddiw, y bydd yr angen i sicrhau adferiad natur yn cael ei ystyried ymhellach yn y Bil llywodraethu amgylcheddol a thargedau natur sydd ar ddod cyn diwedd y Senedd hon.

Gan droi at fynediad, mae'n dda gweld mynediad cyhoeddus yn amcan 4 a'r dibenion ar gyfer cymorth. Rydym eisiau gweld pobl Cymru yn cysylltu'n agosach â'n hamgylchedd naturiol gwych. Os ydym yn gwneud hynny'n effeithiol, mae'n gwella ansawdd bywyd yng Nghymru yn fawr, ac rwy'n credu ei fod yn sicrhau mwy o gefnogaeth i'n hamcanion a'n cynlluniau amgylcheddol. Fodd bynnag, rwy'n credu na ddylai cynnal a gwella mynediad arwain at daliadau sy'n canolbwyntio ar gyflawni dyletswyddau statudol presennol i gynnal mynediad. Yn hytrach, dylai fod yn ymwneud â gwneud gwelliannau, fel gwell ansawdd a mynediad mwy cynhwysol. Unwaith eto, rwy'n credu y gallai'r memorandwm esboniadol gael ei newid i'w gwneud yn glir y bydd darpariaethau mynediad yn sbarduno gwelliannau i fynediad. A dylai'r memorandwm esboniadol hwnnw, rwy'n credu, hefyd gynnwys enghreifftiau o fynediad i fannau glas—dyfroedd mewndirol ac arfordirol—i'w gwneud yn glir y bydd ffermwyr sy'n creu neu'n gwella mynediad o'r fath yn derbyn taliadau cymorth. Diolch, Llywydd.

Mae hon yn foment nodedig iawn wrth i ni ddod i Gyfnod 3 y Bil hwn. Nid y Bil yw holl hanfod a diben lle rydym ni naill ai o ran ffermio a chymorth i ffermio, a bywoliaethau gwledig, nac o ran adfer natur a bioamrywiaeth. Ond mae'n arwyddocaol o bwysig oherwydd y rhan y bydd hyn yn ei chwarae, yn amodol ar ddeddfwriaeth arall yn y dyfodol, y byddaf yn ei grybwyll mewn eiliad.

Hoffwn ddiolch i Sam Kurtz a Mabon am osod y gwelliannau sydd ganddynt, oherwydd maen nhw wedi ysgogi dadl gynnar ddiddorol ar sut rydych mewn gwirionedd yn cydbwyso amcanion cyffredinol y Bil hwn a sicrhau ein bod yn cyflawni popeth, ac mewn gwirionedd nad oes rhywfaint o anghydbwysedd pan fo un flaenoriaeth yn cael blaenoriaeth yn llwyr dros un arall. Mabon, rwy'n cytuno â'ch pwyntiau yn llwyr fod y ddeuoliaeth ffug hon sy'n dweud y gallwch chi naill ai ffermio a chynhyrchu bwyd neu gallwch chi adfer natur, yn anghywir. Rwy'n credu bod Mabon a llawer o rai eraill yn y digwyddiad a gynhaliwyd yma yr wythnos diwethaf yn y Senedd gyda'r Rhwydwaith Ffermio er Lles Natur, a ddangosodd fod hynny wir yn ddeuoliaeth ffug. Rwy'n credu bod dyfodol ffermio yma yng Nghymru, am nifer o resymau, yn seiliedig ar y math o ffermio sy'n ailgyflenwi'r pridd, yn cyfoethogi ac yn glanhau ein hafonydd, yn datblygu'r dull bioamrywiol, a sbardunir gan wybodaeth a phrofiad, ar draws ffermydd unigol a chaeau unigol, a hefyd yn cynhyrchu'r bywoliaethau cyfoethog hynny sy'n cynnal nid yn unig y ffermwyr a'r teuluoedd ffermio eu hunain, ond hefyd y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt a'r Gymraeg a'r holl bethau hynny. Mae gennym ni fath o ffermio yr ydym ni eisiau ei weld yng Nghymru, ac mae'r pethau economaidd y mae Sam wedi eu crybwyll, ac yr ydych chi wedi eu crybwyll, yn bwysig iawn, iawn, ond felly hefyd yr amrywiaeth ehangach honno o bethau yr ydym ni'n ceisio eu cyflawni. Felly, mae hon yn dipyn o foment.

Roedd Sarah Murphy a minnau allan yr wythnos diwethaf gyda rhai o'n gwesteion yn yr oriel ac eraill, a gyda Gemma, ffermwr tenant ar dir comin Coety. Mae Coety yn pontio Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, ar draws y draffordd, gyda phont, ac rydym yn dal i geisio, Gweinidogion, i drefnu parapet i amddiffyn yr anifeiliaid rhag iddynt neidio oddi ar yr ymylon. Fe ddychwelwn ni at hynny ar ddiwrnod arall. Ond mae'n faes diddorol iawn. Mae Gemma yn ffermwr tenant sy'n cyflwyno nawr, gyda chyngor da gan y sector amaethyddol a gyda'i chefndir a'i gwybodaeth amgylcheddol ei hun, i'r caeau hynny ar y tir comin hwnnw, a oedd wedi dirywio i safon eithaf gwael, y math o wartheg a'r math o dda byw pori sydd mewn gwirionedd yn cyfoethogi'r dirwedd a'r fioamrywiaeth, sydd hefyd, gobeithio, wrth iddi ehangu, yn mynd i roi bywoliaeth wych iddi. Fe ddown yn ôl at Gemma yn nes ymlaen, ond, Gweinidog, os ydym ni'n mynd i gyflawni nid yn unig y manteision ehangach hynny a'r manteision economaidd, ac ati—a, Mabon, byddwn i'n cytuno â'r hyn roedd Jenny yn ei ddweud, rwyf wedi fy mhlesio'n fawr gan y gwelliant sydd gennych, sy'n canolbwyntio ar y cyfraniad y mae busnesau amaethyddol yn ei wneud i'r economi leol yn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt—y lleoliaeth honno, ac ymgorffori ffermio yn yr economi leol yw'r union lle y mae angen i ni fod, mewn gwirionedd.

Ond os ydym ni hefyd yn mynd i ymdrin ag agweddau natur hyn a'r agweddau bioamrywiaeth, rwy'n mynd i ailadrodd, heb ymddiheuriad o gwbl, rai o'r pethau a ddywedodd John yn ei gyfraniad ef, a mynd ymhellach. Mae'r Gweinidog wedi ymgysylltu'n helaeth â ni, a diolchwn iddi am hyn, dros sawl mis, cyn i'r gwelliant adfer natur ddod i'r golwg. Ymhell cyn hynny, roeddem yn ceisio meddwl am ffyrdd y gallem ymgorffori, o fewn hyn, fioamrywiaeth natur ac adfer natur. Rydym wedi cyrraedd y pwynt nawr lle mae rhywfaint o siomedigaeth, ond rwy'n gofyn iddi ein sicrhau ni fod yna ffordd ymlaen, yn rhannol o fewn y Bil hwn a'r hyn y gallwn ei wneud o ran memorandwm esboniadol, ac yn rhannol oherwydd yr hyn a ddaw yn ei sgil gyda'i chydweithiwr Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd hefyd. Felly, rydym eisiau gweld ymrwymiadau'n cael eu gwneud yn y ddadl hon, Gweinidog, i ddiweddaru'r memorandwm esboniadol. Fel y dywedodd John, mae angen cyfeiriad penodol arnom yn y memorandwm esboniadol at fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal COP15. Mae angen datganiad arnom y bydd camau gweithredu o dan yr amcan hwn yn y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n rhedeg ochr yn ochr â'r Bil hwn, yn gyfystyr â chyfraniadau gan Lywodraeth Cymru tuag at gyflawni hynny.

Yn y memorandwm diwygiedig hwnnw, dylid hefyd egluro bod yn rhaid i unrhyw gynllun sy'n cael ei gyflwyno ystyried strategaethau adfer natur a bioamrywiaeth a gynhyrchir gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym nad hwn yw'r unig opsiwn i'w ystyried; iawn, felly dywedwch wrthym beth yw'r opsiwn, pryd y byddwn yn cyflawni'r canlyniadau hynny fel bod gennym adferiad natur llawn. A gyda llaw, dydy hyn ddim—. Oherwydd siaradais â rhai yn yr undebau ffermio yn ddiweddar, pan oedd adfer natur yn cael ei grybwyll fel gwelliant, ac roedden nhw'n ofnus iawn bod hyn yn feirniadaeth ar bob math o ffermio yng Nghymru. Rwy'n gwybod, a bydd pawb yma yn gwybod, oherwydd ein hymgysylltu â ffermwyr dros nifer o flynyddoedd, ag Undeb Amaethwyr Cymru, ag Undeb Cenedlaethol y Ffermwyr, â chymdeithas ffermwyr ucheldir y mynydd, â'r Rhwydwaith Ffermio er Lles Natur, nad yw hynny'n wir. Mae llawer o enghreifftiau gwych o fioamrywiaeth dda ar ffermydd eisoes, o gynlluniau gofodol gwych gan ffermwyr yn cydweithio mewn mannau fel Coety Walia a mannau eraill. Ond mae angen i ni gydnabod bod meysydd y mae gwir angen i ni weithio arnynt lle mae'n rhaid i ni adfer natur hefyd, oherwydd mae'r tir, y pridd a'r dŵr wedi cael eu treulio i'r fath raddau fel bod angen i ni ganolbwyntio ar hynny.

Mae angen ymrwymiad arnom ar Gofnod y Senedd gan y Llywodraeth y bydd y mater yn cael ei ystyried eto gan, fel y dywedodd John, y Bil llywodraethu amgylcheddol a thargedau natur sydd ar ddod, y cyfeirir ato'n gyffredin fel 'Bil Cymru natur bositif', cyn diwedd y Senedd hon—cyn diwedd y Senedd hon. Gallwn ni ddim ei adael i Lywodraeth yn y dyfodol. Un ai mae gennym argyfwng natur neu ddim. Bydd y ffermwyr yn gweithio gyda ni ar hyn os byddwn yn nodi sut y byddwn yn ei wneud, felly rwy'n chwilio am yr ymrwymiad hwnnw. Ac mae angen i'r ymrwymiad hefyd gynnwys diweddaru'r fframwaith 'cynnal a gwella' presennol a ddiffinnir gan Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, ac amcan 3 Bil Amaethyddiaeth (Cymru) 2022, fel eu bod yn cynnwys adfer natur yn unol â'r fframwaith bioamrywiaeth byd-eang.

Ac yn olaf, mae'n rhaid i'r Llywodraeth ymrwymo i sicrhau bod yn rhaid i ddyluniad y cynllun ffermio cynaliadwy, sy'n rhedeg ochr yn ochr, fel y dywedais, ei gwneud yn ofynnol i gymryd camau adfer natur o fewn yr holl haenau hynny o gefnogaeth, ac y bydd asesiad llawn yn cael ei ddarparu o effaith ddisgwyliedig yr haenau cyffredinol ar adferiad natur, ac allyriadau carbon y sector amaethyddol hefyd.

Felly, gyda hynny, a gan edrych ymlaen at glywed geiriau'r Gweinidog ar gof a chadw gyda hyn, mae'r ddadl agoriadol hon wedi rhoi cyfle i drafod yn fanwl y cydbwysedd hwn, gweithio gyda ffermwyr, gweithio gyda thirfeddianwyr, gweithio gyda ffermwyr tenant, i gyflawni manteision lluosog y Bil hwn, ond hefyd, nid dyma'r bennod olaf. Felly, rwy'n edrych ymlaen at glywed hynny gan y Gweinidog hefyd.

Ac yn olaf, Gweinidog, rwy'n gobeithio, yn eich ymateb heddiw y byddwch hefyd yn gallu ymrwymo i weithio gyda'r undebau ffermio, gyda'r ffermwyr eu hunain, ond hefyd gyda'r sefydliadau amgylcheddol hynny yn allanol, a chwrdd â nhw, ac i Julie James, y Gweinidog Newid Hinsawdd, gyfarfod â nhw yn dilyn y Bil hwn os bydd yn pasio Cyfnod 3 heddiw, i gyfarfod â nhw a thrafod sut y gallwn ni roi hwb i fyd natur a bioamrywiaeth yn y gwaith sydd i ddod hefyd. Diolch yn fawr iawn.

Y Gweinidog nawr i gyfrannu, Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Hoffwn i hefyd ddechrau gyda rhai diolchiadau. Hoffwn ddiolch i fy nhîm Bil rhagorol, yr oedd llawer ohonynt heb weithio ar ddeddfwriaeth o'r blaen, a holl swyddogion Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio ar y darn pwysig iawn hwn o ddeddfwriaeth. Hoffwn ddiolch i Aelodau'r Senedd am weithio gyda mi, yn enwedig Sam Kurtz, Jane Dodds, a Cefin Campbell a Mabon ap Gwynfor fel rhan o'r cytundeb cydweithio ar feinciau Plaid Cymru, ac wrth gwrs i'r holl randdeiliaid—yr undebau ffermio sydd yn yr oriel heddiw, ac yn amlwg ein sefydliadau anllywodraethol amgylcheddol.

Hoffwn ddechrau drwy siarad am y gwelliannau yn y grŵp hwn, ac yna byddaf yn mynd i'r afael â phwyntiau a gyflwynwyd gan Aelodau eraill. Gan ddechrau gyda gwelliant 48 yn enw Sam Kurtz, mae'r gwelliant hwn yn ceisio diwygio'r pedwerydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy, i wneud gwella hyfywedd economaidd yn ddiben cyffredinol rhan gyntaf yr amcan. Cyflwynwyd gwelliant tebyg yng Nghyfnod 2, a hwnnw oedd cynnwys 'gwarchod hyfywedd economaidd' o fewn y pedwerydd amcan, ac ni chytunwyd ar y gwelliant hwnnw. Mae'n bwysig cydnabod mai pwrpas y pedwerydd amcan yw gwarchod a gwella cefn gwlad ac adnoddau diwylliannol, sy'n cynnwys treftadaeth ddiwylliannol a'r amgylchedd hanesyddol. Mae'r amcan hwn hefyd yn cynnwys hyrwyddo mynediad cyhoeddus i gefn gwlad ac adnoddau diwylliannol ac ymgysylltu â nhw, yn ogystal â chynnal y Gymraeg a hyrwyddo a hwyluso ei defnydd. Mae'r amcan felly'n canolbwyntio ar ganlyniadau cymdeithasol a diwylliannol pwysig, yn ogystal â'r potensial ar gyfer buddion economaidd ac eraill. Byddai derbyn y gwelliant hwn yn newid diben arfaethedig y pedwerydd amcan, gan wneud gwella hyfywedd economaidd yn bwrpas cyffredinol rhan gyntaf yr amcan, o bosibl ar draul rhannau eraill yr amcan, nad ydynt yn llai pwysig. Mae hefyd yn cyflwyno term aneglur a newydd i'r Bil, a allai arwain at ganlyniadau ansicr ac anfwriadol, gan nad yw wedi'i brofi yn erbyn y dyletswyddau rheoli tir yn gynaliadwy.

Gwelliant 49 a gwelliant 39. Rwy'n cefnogi gwelliant 39, sydd wedi'i gyflwyno gan Blaid Cymru yma heddiw ac sy'n cydnabod pwysigrwydd y cyfraniad y mae busnesau fferm a busnesau amaethyddol eraill yn ei wneud i'r economi leol yn eu cymunedau. Bydd y gwelliant yn amlygu, at ddibenion yr amcan rheoli tir yn gynaliadwy cyntaf, y cyfraniad y mae busnesau amaethyddol yn ei wneud i'r economi leol yn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Mae'r gwelliant hwn yn dangos ein hymrwymiad ar y cyd i gydnabod y manteision y mae ffermydd a busnesau amaethyddol eraill yn eu darparu i'w cymunedau lleol. Rydym wedi osgoi defnyddio'r term 'gwledig' yn benodol o fewn yr amcan cyntaf, er mwyn peidio ag eithrio rhai cymunedau nad ydynt yn rhai gwledig lle gall gweithgareddau amaethyddol ac ategol ddigwydd. Hefyd, mae datgan 'diogelu' fel diogelu bywoliaethau a chymunedau y tu hwnt i gwmpas y Bil hwn. Er enghraifft, gallai hyn olygu bod gan siop gornel mewn cymuned wledig y potensial i alw ar y Llywodraeth am gymorth ariannol. Mae hyn yn ganlyniad rwy'n siŵr ein bod ni i gyd eisiau ei osgoi.

Hoffwn atgoffa'r Aelodau o welliant 29 y Llywodraeth a dderbyniwyd, a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2. Mae'r gwelliant hwn yn cydnabod pwysigrwydd busnesau amaethyddol o fewn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt. Mae'r cyfuniad o'r gwelliant Cyfnod 2 hwn, a gyflwynwyd gan y Llywodraeth, a gwelliant 39 heddiw, a gyflwynwyd gan Blaid Cymru, yn sicrhau bod darpariaethau priodol o fewn y Bil i gydnabod pwysigrwydd busnesau fferm a busnesau amaethyddol eraill i'w cymunedau lleol. Mae pumed amcan rheoli tir yn gynaliadwy, fel y'i cyflwynwyd yng ngwelliant 49, yn ddiangen.

Mae gwelliant 50, a gyflwynwyd gan Sam Kurtz i adran 1(6), yn darparu ynghylch ffactorau sy'n berthnasol i benderfynu a yw bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy at ddibenion yr amcan rheoli tir yn gynaliadwy cyntaf. Mae gwelliant 50 yn ceisio cymhwyso'r term 'gwytnwch' yn y ddarpariaeth honno drwy fewnosod 'economaidd' ar ei ôl. Ni ddylai gwytnwch busnesau amaethyddol o fewn y cymunedau y maent yn gweithredu ynddynt fel un o'r ffactorau sy'n berthnasol i benderfynu a yw bwyd a nwyddau eraill yn cael eu cynhyrchu mewn modd cynaliadwy gael ei gyfyngu i'w gwytnwch economaidd yn unig. Fe ddylai, ac y mae'n cynnwys ysytyr ehangach y term 'gwytnwch', sy'n cydgrynhoi, er enghraifft, gwytnwch amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd. Gallai culhau cwmpas yr amcan cyntaf drwy'r gwelliant hwn atal ffermwyr rhag cael eu cefnogi yn y ffyrdd mwyaf effeithiol ar gyfer eu busnes—sefyllfa yr ydym eisiau ei hosgoi.

Os caf droi at rai o'r pwyntiau a godwyd gan Aelodau eraill, mae rheoli tir yn gynaliadwy yn llwyr wrth wraidd y Bil hwn. Mae'r amcanion a'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn canolbwyntio ar gynhyrchu bwyd cynaliadwy mewn ymateb i newid hinsawdd, yn ogystal â'n treftadaeth ddiwylliannol a'n hiaith, ac amddiffyn a gwella'r ecosystemau sy'n cefnogi anifeiliaid a phlanhigion ein gwlad. Mae'r amcanion hyn, gyda'i gilydd, yn mynd i'r afael â'r argyfyngau hinsawdd a natur datganedig, ac yn nodi'r fframwaith hirdymor ar gyfer polisi a chymorth amaethyddol yn y dyfodol. Mae'r trydydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn sail i bwysigrwydd gwytnwch ecosystemau ym mholisi amaethyddol Cymru, ac mae adran 1(7) o'r Bil yn cydnabod yn benodol bod bioamrywiaeth ecosystemau yn ffactor perthnasol i'w ystyried wrth weithredu i gynnal a gwella gwytnwch ecosystemau. Mae hyn yn cydnabod, er mwyn i ecosystem fod yn gydnerth, fod angen amrywiaeth o fewn a rhwng ecosystemau, gan gynnwys, felly, amrywiaeth fiolegol hefyd.

Rwy'n credu ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy wedi'u cynllunio i fod yn gyflenwol. Er enghraifft, y bwriad yw y bydd gweithredu i gyfrannu at gynhyrchu bwyd cynaliadwy, a gwarchod a gwella cefn gwlad, hefyd yn gwella ein bioamrywiaeth ac yn hyrwyddo adferiad natur. Felly, drwy gefnogi ffermwyr i ddefnyddio arferion ffermio cynaliadwy, rydym yn cyfrannu at adfer natur ac yn cefnogi sector amaethyddol gwydn, sy'n cyd-fynd yn llawn â'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy a amlinellwyd yn y Bil hwn.

Fel rhan o'r Llywodraeth a oedd y cyntaf yn y byd, mae'n debyg, i ddatgan argyfyngau hinsawdd a natur, rwy'n cydnabod yn llwyr arwyddocâd mynd i'r afael â'r heriau hanfodol hyn. O ganlyniad, byddaf yn diweddaru'r memorandwm esboniadol ar gyfer Bil Amaethyddiaeth (Cymru) i gyfeirio at fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal COP15, gan gadarnhau ymrwymiad y Llywodraeth hon i gyfrannu at ei nodau drwy, er enghraifft, gamau gweithredu o dan y cynllun ffermio cynaliadwy. Nid yw'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, dylwn ddweud, wedi'u cyfyngu o ran amser. Maent yn ystyried ymrwymiadau sy'n newid wrth symud ymlaen, ac mae hynny'n hanfodol wrth i ni ddeall mwy o'r effeithiau a'r lliniaru yr ydym yn ei weld yn sgil newid hinsawdd.

Roedd cyfeiriadau at ddarnau eraill o ddeddfwriaeth y gellid eu cyflwyno. Yn amlwg, bydd y Prif Weinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y rhaglen ddeddfwriaethol. Mae'n rhoi diweddariad i ni bob blwyddyn, a bydd hynny cyn toriad yr haf. Ond y Bil arfaethedig ar gyfer llywodraethu amgylcheddol a thargedau bioamrywiaeth fydd yn darparu'r prif gyfle i nodi ein dull cyffredinol o adfer natur yng Nghymru. Bydd hynny'n cynnwys targedau bioamrywiaeth ddomestig, a fydd wedyn yn cefnogi cyflawni fframwaith bioamrywiaeth byd-eang Kunming-Montreal, yn ogystal â'n hymrwymiadau presennol, fel y nodau llesiant. Mae'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, fel y'u drafftiwyd, yn golygu y bydd y sector amaethyddol mewn sefyllfa dda i gyfrannu at y targedau hyn ac at adfer natur.

Mae cynnal a gwella gwytnwch ecosystemau yn sail i adfer natur, ac rwy'n hapus iawn i barhau i weithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod y Gweinidog Newid Hinsawdd, gan edrych ar y darn o ddeddfwriaeth wrth inni ei ddatblygu. Rwy'n hapus i ystyried beth arall sydd ei angen i gyflawni amcanion y fframwaith bioamrywiaeth byd-eang. Ac, wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i barhau i weithio gyda'n rhanddeiliaid—y sefydliadau amgylcheddol ac, yn wir, yr undebau ffermio.

Soniodd Huw Irranca-Davies am y darn cyfochrog o waith yr ydym yn ei wneud ynghylch datblygu'r cynllun ffermio cynaliadwy. Bydd y camau gweithredu o fewn y cynllun hwnnw yn gwbl gyson â dyletswydd ac amcanion rheoli tir yn gynaliadwy, ac mae hynny'n cynnwys yr amcan i gynnal a gwella gwytnwch ein hecosystemau, a'r buddion y maent yn eu darparu—felly, er enghraifft, trwy gefnogi ffermwyr i fabwysiadu dulliau ffermio cynaliadwy, y mae llawer ohonynt eisoes yn eu gwneud: sefydlu coetiroedd; rheoli priddoedd llawn carbon, fel ein mawndiroedd ni; a gwella maint, cysylltedd ac amrywiaeth cynefinoedd lled-naturiol. Rydym yn gwybod bod y mentrau hyn, dim ond ychydig ohonynt yr wyf wedi'u crybwyll, yn hyrwyddo stiwardiaeth gyfrifol, ac maent yn caniatáu i'n hecosystemau a'n natur ffynnu mewn cytgord llwyr â'n ffermwyr a'n sector amaethyddol. Drwy gefnogi ffermwyr i ddefnyddio arferion ffermio cynaliadwy, rydym yn cyfrannu at adfer natur.

Soniais fod y pedwerydd amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn cynnwys darpariaeth i hyrwyddo mynediad cyhoeddus i gefn gwlad a'n hadnoddau diwylliannol ac ymgysylltu â nhw, ac mae hynny'n cynnwys gwella mynediad, ac mae hynny'n cynnwys mynediad i bobl anabl, yn ogystal â chynnal y mynediad sydd gennym hefyd. Felly, dim ond dweud bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn cael ei ddylunio ar sail talu am gamau gweithredu, ac mae hynny y tu hwnt i'r gofynion rheoleiddio sydd gennym ar hyn o bryd. Felly ni fydd y cynllun yn talu ffermwyr am ddyletswyddau statudol presennol.

Gofynnodd John Griffiths am fynediad i fannau glas, er enghraifft, ac mae honno'n lefel o fanylion a fydd yn berthnasol mewn cynllun ffermio cynaliadwy arfaethedig. Ac unwaith eto, rwyf wedi ymrwymo i ymgynghori ar y cynllun ffermio cynaliadwy eto cyn diwedd y flwyddyn. Diolch.

Samuel Kurtz nawr i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cyfrannu at agor y ddadl hon y prynhawn yma ar Gyfnod 3 y Bil amaethyddiaeth. I gymryd y pwyntiau a gafodd eu gwneud mewn perthynas â'r gwelliannau yn fy enw i, yr hyn sy'n sail i hyn, ac rwy'n pwysleisio'r pwynt mai Bil amaethyddiaeth yw hwn, yw bod angen diwydiant amaethyddol economaidd hyfyw yng Nghymru i gyflawni'r buddion amgylcheddol hynny yr ydym am eu gweld. Os nad oes gennym ffermwyr ar y tir sy'n ffermio'r tir mewn ffordd gynaliadwy, ni fydd amcanion y cynllun ffermio cynaliadwy na'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn cael eu cyflawni ac ni fyddwn yn gweld y buddion hynny sydd eu hangen. A does dim anghytuno, dydw i ddim yn credu, o fewn y Siambr ar y pwynt hwnnw.

Ond yr hyn sy'n rhwystredig i mi yw'r syniad bod amaethyddiaeth wedi bod yn ddiwydiant ymelwol ac echdynnol dros y blynyddoedd, tra'i fod wedi dilyn polisi amaethyddol cyffredin a gyflwynwyd trwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, lle mae pob drwg yn glanio wrth ddrws y ffermwyr. Rwy'n credu ei fod yn gwbl anghywir dweud hynny am ddiwydiant sy'n cefnogi cymaint o swyddi yng Nghymru. Mae'n sail i'n cymunedau, fel y soniwyd mor huawdl gan Jane Dodds a Mabon ap Gwynfor. Mae'n sail i'r cymunedau yr ydym yn eu cynrychioli, yn sail i'r iaith yr ydym mor falch o'i diogelu, ac yn sail i'n ffordd wledig o fyw, yr ysgolion y mae ein plant yn mynd iddynt, y cymunedau yr ydym yn mynd iddynt ac yn byw ynddynt. Amaethyddiaeth yw'r sylfaen honno o ran hynny yma yng Nghymru. Mae'n siomedig bod y ddadl, ar adegau—nid yma heddiw—wedi cael ei pholareiddio, wedi bod yn ddeuaidd. Mae hon yn ffordd ymlaen, ac rwyf wir yn credu, gyda'r gwelliant a gyflwynwyd trwy'r cytundeb cydweithio, fod yna bositifrwydd. Ac, fel y pwysleisiodd Mabon yn berffaith deg, mae hyn wedi dod yn bell o'r ymgynghoriad cychwynnol a gafwyd ar ôl inni adael yr Undeb Ewropeaidd.

Gwnaeth Jenny Rathbone bwynt bod yna fwy o anifeiliaid amaethyddol na bywyd gwyllt. Hoffwn weld y ffynhonnell ddata ar gyfer hynny, oherwydd os ydym yn meddwl bod mwy o anifeiliaid amaethyddol yng Nghymru na bywyd gwyllt, yr holl ffordd o chwistlen a llygoden y maes i'r adar yn ein hawyr—mae'n ddrwg gennyf, Jenny, gallaf i ddim credu hynny, ond byddwn yn barod i eistedd i lawr gyda chi a siarad am y pwynt hwnnw. Gallaf i ddim gweld sut y gallai hynny fod yn wir.

Yng nghyfraniad John Griffiths, a soniai am fynediad, mae hynny'n hollol gywir. Sut y gallwn ni, fel diwydiant amaethyddol, eirioli dros y diwydiant amaethyddol, dangos y daioni yr ydym yn ei wneud, y mae ein diwydiant yn ei wneud, os nad oes gennym fynediad? Ond, o ran y mynediad hwnnw, rhaid deall mai lleoedd gwaith yw'r rhain, bod risgiau'n gysylltiedig â ffermydd a bywyd fferm a pheiriannau amaethyddol ac anifeiliaid a da byw. Felly, mae'n bwysig iawn sicrhau cydbwysedd, sy'n dod â ni at y pwynt y gwnaeth Huw Irranca-Davies. Mae'r ddadl hon yn ymwneud â'r angen i sicrhau cydbwysedd, sy'n hollol gywir. Ar adegau, dechreuodd y ddadl hon—nid heddiw, dros y blynyddoedd—fel dewis deuaidd rhwng yr amgylchedd neu amaethyddiaeth. Dros y blynyddoedd hynny mae'r ddadl honno wedi mynd yn llai deuaidd ac mae yna ffordd ymlaen, felly mae hynny'n gam positif iawn ymlaen.

Rydych chi'n sôn bod y cynllun ffermio cynaliadwy yn rhedeg ochr yn ochr â'r Bil amaethyddiaeth; byddwn i'n dadlau ei fod, mewn gwirionedd, yn dod o dan y Bil amaethyddiaeth. Y Bil amaethyddiaeth hwn yw'r fframwaith ar gyfer cyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, felly mae'r amcanion hynny o ran rheoli tir yn gynaliadwy yn bwysig iawn o ran sut y bydd y cynllun ffermio cynaliadwy hwnnw'n cael ei gyflawni. Ac os nad oes gennym ffermwyr yn ymrwymo i'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hynny, os dydyn nhw ddim yn hyfyw yn economaidd, bydd ffermwyr ddim yn ymrwymo i'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hynny, byddwn ni ddim yn gweld y buddion amgylcheddol a bioamrywiaeth yr ydym am eu gweld, felly mae'n bwysig iawn bod y pwynt economaidd—. Gallaf weld bod yr Aelod yn ystumio, ond fe wnaf orffen y pwynt hwn. Mae'n bwysig iawn eu bod yn ddeniadol, ac yn ddeniadol yn ariannol, er mwyn sicrhau bod ymrwymiad iddynt. Ildiaf i'r Aelod.

Dydw i ddim yn credu ein bod yn siarad yn groes i'n gilydd, Sam, oherwydd rwy'n credu, gyda'r gwaith manwl hwnnw sy'n mynd ymlaen o dan hyn—ac rydych yn iawn—dyna'r union ymadrodd yr wyf yn ei ddefnyddio bob tro y byddaf yn cwrdd â ffermwyr a chynrychiolwyr ffermio: dyna lle yr ydych yn llosgi'r gannwyll yn hwyr i sicrhau ei fod yn hollol iawn. Mae hynny yn gofyn am lawer o ymdrech, nid yn unig gan Weinidogion, ond gan ffermwyr eu hunain, i ymgysylltu â hynny a sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Felly dydw i ddim yn credu ein bod yn siarad yn groes i'n gilydd. Y cwestiwn yma, yn y gwelliannau yn y grŵp cyntaf, yw a fyddwn yn cael y cydbwysedd yn iawn ac yn anghydbwyso'r pedwar amcan hwnnw sy'n cystadlu—. Dydyn nhw ddim yn cystadlu, mewn gwirionedd; dylen nhw, mewn gwirionedd, fod yn ystyriol o'i gilydd os gallwn ni wneud hyn yn iawn. Ond mae'r manylion yn hanfodol.

Yn bendant, ac mae'r manylion hynny'n wirioneddol hanfodol. Ond yn sail i hynny mae hyfywedd economaidd ffermwyr. Os nad yw ffermwyr yn ffermio'r tir mwyach, ni fydd y cynlluniau hyn yn cael eu rhoi ar waith, ni fydd ceidwaid y tir yn gofalu am yr amgylchedd, ac ni fyddwn yn gweld y buddion hynny.

Ac i ddod at y pwynt ynghylch cynhyrchu bwyd, a ydym yn fodlon fel cenedl i wrthbwyso ein cydwybod drwy fewnforio bwyd o wledydd sydd â safonau amgylcheddol is na'r rhai sydd gennym ni yma yng Nghymru? Go brin. Mae ein sofraniaeth bwyd yn rhan hanfodol o hynny. Dyna lle mae'n hanfodol bod elfennau amgylcheddol hyn a'r broses o gynhyrchu bwyd yn cael eu hystyried law yn llaw â'i gilydd. Gallaf weld bod Jenny eisiau ymyrryd. Ildiaf.

Mewn gwirionedd, rydych chi'n hollol gywir: gallwn ni ddim fod yn allforio ein hallyriadau carbon. Dyna pam mae'n rhaid i ni fod yn cynhyrchu'r bwyd sydd ei angen arnom yn lleol, fel ein bod yn lleihau ein hallyriadau carbon yn hynny o beth, ac mae angen i ni gefnogi ein cymuned ffermio i sicrhau bod hynny'n digwydd. Felly, mae hynny'n bwysig iawn, iawn.

A, gyda llaw, gan fy mod i ar fy nhraed, mae llai o anifeiliaid gwyllt o gymharu â'r anifeiliaid domestig rydym yn eu cadw er ein pleser—h.y. ceffylau, cŵn a chathod. Mae llawer mwy o wartheg, defaid, moch a'r holl anifeiliaid eraill rydym yn eu cynhyrchu i'w bwyta o gymharu ag anifeiliaid gwyllt.

Diolch. Rwyf yn barod i eistedd i lawr gyda chi i drafod hyn ymhellach. Oherwydd, fel y mae Darren newydd fwmian i'r chwith ohonof, byddai miloedd o forgrug mewn un nyth morgrug. Ond rwy'n barod i eistedd i lawr gyda chi ar y pwynt hwnnw.

Ond, yn bendant mae'n rhaid i ni fod yn cynhyrchu bwyd yn ein gwlad ac mae angen cymell ffermwyr i gynhyrchu'r bwyd hwnnw mewn ffordd flaengar fel bod bwyd domestig i'w weld ar silffoedd ein harchfarchnadoedd ac mewn marchnadoedd ffermwyr, a dyna pam mae hyfywedd economaidd mor hanfodol i'r ffordd y mae amaethyddiaeth yn cael ei chyflawni. Felly, rwy'n ddiolchgar am yr hyn sydd wedi bod yn 45 munud trylwyr iawn ar grŵp agoriadol o welliannau, Llywydd. Felly, ar y pwynt hwnnw, fe eisteddaf i lawr. Diolch.

Peidiwch ag ymddiheuro, roedd yn ddiddorol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 48? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly awn ni i bleidlais ar welliant 48. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Ac felly mae'r bleidlais yn gyfartal, ac fe fyddaf i'n bwrw fy mhleidlais yn erbyn gwelliant 48, fel sy'n ofynnol i fi ei wneud. Ac felly, mae'r gwelliant wedi cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn.

Gwelliant 49 sydd nesaf, yn enw Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei gynnig?

Ydy, mae'n cael ei gynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 49? A oes gwrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Awn ni i bleidlais ar welliant 49. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal: 26 o blaid, 26 yn erbyn, ac felly rydw i'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 49. A chanlyniad hynny yw bod 26 o blaid y gwelliant a 27 yn erbyn y gwelliant, ac mae gwelliant 49 yn cwympo.

Gwelliant 50. Ydy e'n cael ei symud?

Ydy, mae'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 50? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 50. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae canlyniad y bleidlais yn 26 o blaid, 26 yn erbyn, neb yn ymatal. Mae'r bleidlais yn gyfartal, ac felly rydw i'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 50. Ac felly mae gwelliant 50 wedi ei wrthod o 26 pleidlais o blaid, 27 yn erbyn.

Gwelliant 39 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei gynnig gan Mabon ap Gwynfor?

Ydy, mae e'n cael ei gynnig. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 39? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 39 wedi ei dderbyn.

Grŵp 2 yw'r grŵp nesaf o welliannau, ac mae'r rhain yn ymwneud â statws cyfartal yr amcanion. Gwelliant 51 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y gwelliant yma.

Diolch, Llywydd. Hoffwn gynnig gwelliant 51 a siarad yn ei gylch yn y grŵp hwn—statws cyfartal pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy. Dilynwyd y gwelliant hwn yn ystod Cyfnod 3 er mwyn dileu unrhyw statws hierarchaidd posibl a osodwyd o fewn y pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy. Fel y mae, nid yw dibyniaeth y Gweinidog ar eu cyfraniad at Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn fesur diogelu digonol na gwarantedig a fydd yn sicrhau bod y Bil yn cyflawni'r holl amcanion a nodau allweddol yn gyfartal ac yn unffurf. Dydy hi ddim yn ddigon i dybio y bydd y Llywodraeth hon, nac unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol, yn trin yr amcanion hyn yn gyfartal ac yn deg. Dylai'r holl amcanion yn y ddeddfwriaeth hon fod yn benodol ac yn gynhwysfawr a dylent gael eu cyflawni'n briodol. Mae gwelliant 51 yn ceisio egluro'r safbwynt hwn a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ufuddhau i'r safon hon. Diolch, Llywydd.

Y Gweinidog i gyfrannu, Lesley Griffiths.

Diolch. Cyflwynwyd y gwelliant hwn yng Nghyfnod 2 ac ni wnaeth yr Aelodau gytuno arno ar y pryd. Rwyf am ailadrodd bod angen ystyried yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy fel y'u drafftiwyd yn y Bil gyda'i gilydd. Does dim hierarchaeth, felly does dim angen y gwelliant hwn. 

Effaith y ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn y Bil yw ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ystyried pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy ac yna arfer y swyddogaeth berthnasol yn y modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion hynny pan gânt eu hystyried gyda'i gilydd. Mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy yn gosod trothwy uchel a chyfeiriad clir, felly rhaid i Weinidogion Cymru weithredu yn y modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn gyffredinol, heb unrhyw hierarchaeth rhwng yr amcanion. Mae'r ddyletswydd yn berthnasol ar draws ystod eang o swyddogaethau amaethyddol, felly mae hynny'n adrannau 2 a 3, ac mae hefyd yn cynnig yr hyblygrwydd angenrheidiol, er enghraifft, i gymryd camau nad ydynt o reidrwydd yn cyfrannu at yr holl amcanion yn gyfartal, ar yr amod bod Gweinidogion Cymru o'r farn mai'r cam sy'n cael ei gymryd yw'r un sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn gyffredinol.

Rhoddaf enghraifft i chi. Pe bai angen ymateb brys i bandemig da byw neu gnydau a oedd yn golygu dinistrio anifeiliaid neu blanhigion, byddai ffermwyr yn disgwyl iawndal am eu colled, a gallai hynny gyd-fynd â'r amcan cyntaf, ond gallai fynd yn groes i amcanion dau i bedwar. Felly, pe bai'r gwelliant arfaethedig yn cael ei gynnwys, gallai hyn atal cymorth rhag cael ei ddarparu. Mae angen i Weinidogion Cymru gael yr hyblygrwydd a ddarperir gan ddrafft cyfredol y Bil er budd y diwydiant amaeth. 

Samuel Kurtz i ymateb.

Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar am esboniad y Gweinidog ynghylch pam na fydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant hwn. Yn wir, mae'n debyg iawn i'r hyn a ddywedodd ym Mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ac rwy'n dyfynnu:

'Dylai amcanion rheoli tir yn gynaliadwy...gael eu hystyried gyda'i gilydd, heb unrhyw hierarchaeth'—

rwyf yn deall hynny, ond yna aeth y Gweinidog ymlaen i gyfaddef:

'bydd yn bosibl...gwneud cyfraniad sylweddol i un ohonynt a gwneud ychydig iawn o gyfraniad, os o gwbl, efallai, i'r lleill'.

Yn wir, roedd yn un o'r argymhellion yn adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar y Bil amaethyddiaeth. Rwy'n credu bod yr angen am gydraddoldeb rhwng pob un o'r pedwar amcan rheoli tir yn gynaliadwy yn sicrhau bod unffurfiaeth o ran y ddarpariaeth ac nad oes triniaeth ffafriol o ran unrhyw gymorth gan y Llywodraeth. Byddwn yn annog yr Aelodau i gefnogi'r gwelliant hwn. Diolch, Llywydd. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 51? Oes unrhyw un yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Fe wnawn ni gael pleidlais ar welliant 51. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, 26 yn erbyn, felly dwi yn gorfod defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 51. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod gwelliant 51 yn cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn.

Y gwelliannau nesaf fydd grŵp 3, ac mae'r rhain yn ymwneud â diffiniadau o 'amaethyddiaeth' a 'gweithgareddau ategol'. Gwelliant 2 yw'r prif welliant yn y grŵp yma a dwi'n galw ar y Gweinidog y tro yma i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r grŵp. 

Diolch, Llywydd. Mae gwelliannau 2 a 3 a gyflwynwyd yn fy enw i yn rhoi eglurder yn adran 2 y Bil. Mae'r gwelliannau yn arwain y darllenydd at y diffiniadau o 'amaethyddiaeth' a 'gweithgaredd ategol' yn y drefn honno. Mae hyn yn sicrhau bod y darllenydd yn cael ei gyfeirio at ystyr y termau hynny fel y'u diffinnir at ddibenion y Bil. 

Mae gwelliannau 66 i 75, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, wedi'u cwmpasu'n glir iawn eisoes yn y diffiniad fel y'i drafftiwyd, ac felly nid oes eu hangen. Er enghraifft, mae'r gwelliant i ychwanegu'r defnydd o dir fel tir helyg gwiail yn ddiangen, gan fod tyfu helyg yn cael ei gwmpasu eisoes yn y diffiniad o dan 48(1)(f),

'defnyddio tir fel coetir fferm neu ar gyfer amaeth-goedwigaeth',

a 48(1)(h), 

'tyfu fel arall blanhigion i'w gwerthu, neu ar gyfer gwerthu rhan o blanhigyn'. 

Nid yw'r gwelliant hwn yn ehangu cwmpas y diffiniad nac yn darparu unrhyw eglurhad, felly nid oes ei angen. 

Yn yr un modd, mae ceisiadau i ychwanegu ffrwythau, hadau, cynhyrchu porthiant anifeiliaid a gerddi marchnad eisoes yn cael eu darparu yn y diffiniad o amaethyddiaeth. Mae doldir yn gynefin y darperir ar ei gyfer yn y diffiniad o weithgareddau ategol. Mae gwelliant 75 yn ceisio cysylltu'r diffiniad o amaethyddiaeth yn ôl i'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy, ond mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy eisoes yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru arfer eu swyddogaethau o dan y Bil mewn modd y maent yn ystyried sy'n cyfrannu orau at yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy. Fel hyn, mae'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy eisoes yn berthnasol i ddarparu cymorth ar gyfer gweithgareddau a restrir o dan y diffiniad o amaethyddiaeth neu eu reoleiddio. 

Dechreuaf drwy groesawu gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw'r Gweinidog. Fel y mae'r Gweinidog wedi sôn, mae'r gwelliannau hyn yn weithdrefnol i ryw raddau ac, felly, byddwn yn eu cefnogi. Ond, o ran gwelliannau 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74 ac, yn olaf, 75, mae'r rhain wedi'u cyflwyno drwy weithio gyda'r Gymdeithas Ffermwyr Tenant i sicrhau nad yw'r ffermwyr tenant hynny'n cael eu heithrio drwy'r diffiniadau o amaethyddiaeth, wrth symud ymlaen, o fewn y Bil amaethyddiaeth ac unrhyw fecanweithiau cymorth, felly, yn y dyfodol. Felly, byddwn yn annog yr Aelodau i sicrhau nad yw ein ffermwyr tenant yn cael eu heithrio o unrhyw gymorth posibl yn y dyfodol. Diolch, Llywydd.

Y Gweinidog i ymateb.

Diolch, Llywydd. Rwy'n credu imi nodi'n glir iawn pam nad oedd angen y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz oherwydd bod y diffiniadau yn cael eu disgrifio'n glir iawn yn y Bil fel y'i drafftiwyd, felly gofynnaf i'r Aelodau dderbyn fy ngwelliannau 2 a 3 gan y Llywodraeth a pheidio â derbyn gwelliannau 66 i 75, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn.

Gwelliant 3, yn enw'r Gweinidog. Yn cael ei symud yn ffurfiol?

Cynnig. 

Ydy. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.

Y grŵp nesaf o welliannau yw grŵp 4, a'r rhain yw'r gwelliannau sy'n ymwneud â darparu cymorth i ffermwyr. Gwelliant 4 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar y Gweinidog i gyflwyno gwelliant 4 ac i siarad i'r grŵp.

Diolch, Llywydd. Mae gwelliant 4, a gyflwynwyd yn fy enw i, yn cyflwyno is-adran i adran 2 er mwyn rhoi eglurder ar gymhwyso'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy at swyddogaethau y cyfeirir atynt yn adran 2(2)(b) ac (c). Mae adran 2(2)(b) ac (c) yn cwmpasu ystod eang o swyddogaethau a gellir arfer rhai o'r swyddogaethau at ystod eang o ddibenion. Dydy hyn ddim yn effeithio ar gymhwyso'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy at swyddogaethau o dan Fil Amaethyddiaeth (Cymru).

Bwriedir i'r ddyletswydd rheoli tir yn gynaliadwy fod yn gymwys i swyddogaethau o dan adran 2(2)(b) ac (c) dim ond i'r graddau y mae'r swyddogaethau hynny'n cael eu harfer er mwyn rheoleiddio neu ddarparu cymorth ar gyfer amaethyddiaeth neu weithgareddau eraill a gynhelir ar dir a ddefnyddir ar gyfer amaethyddiaeth neu weithgareddau ategol. Mae'r gwelliant hwn yn egluro hyn, ac felly mae'n ei gwneud yn glir nad yw'r ddyletswydd yn berthnasol i'r swyddogaethau hynny lle cânt eu harfer at ryw ddiben arall.

Byddai gwelliant 52, fel y cyflwynwyd gan Sam Kurtz, yn cymhwyso cwmpas cynaliadwyedd yn y diben trwy ei gwneud yn ofynnol i fwyd gael ei gynhyrchu'n gynaliadwy yn economaidd, yn gymdeithasol ac yn ddiwylliannol, yn ogystal ag yn amgylcheddol. Cyflwynwyd y gwelliant hwn yng Nghyfnod 2 ac ni chytunwyd arno. Mae'n gosod trothwy uchel, ac er y bydd ffermwyr yn cael cymorth i gynhyrchu bwyd yn gynaliadwy, efallai na fyddant bob amser yn bodloni'r holl elfennau a nodir yn y gwelliant. Nid yw hyn yn faich yr wyf yn barod i'w osod ar ein ffermwyr.

Cafodd adran 8(2)(a) ei drafftio a'i chytuno o dan y cytundeb cydweithio. O ganlyniad, mae'r diben hwn wedi cael ei ystyried a'i ddrafftio'n ofalus, a dydw i ddim o'r farn bod angen unrhyw welliant pellach. Hoffwn atgoffa'r Aelodau nad yw hon yn rhestr gynhwysfawr o ddibenion, y gall Gweinidogion Cymru yn benodol ddarparu cymorth ar eu cyfer.

Nod gwelliannau 53 a 54, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yw cyflwyno dibenion cymorth newydd o dan adran 8. Unwaith eto, cyflwynwyd y ddau welliant hyn yng Nghyfnod 2 ac ni chytunwyd arnynt. O ran gwelliant 53, byddai hyn yn ychwanegu diben newydd yn adran 8 ar gyfer cyfeirio'n benodol at gymorth ar gyfer gweithgareddau amaethyddol, p'un a ydynt yn rhai newydd neu'n rhai sy'n bodoli eisoes. Nid yw'r Bil yn diffinio gweithgaredd amaethyddol a byddai angen diffiniad pe bai'n cael ei gynnwys. Felly, ystyrir bod y gwelliant hwn yn ddiangen. 

Gan droi at welliant 54, bwriedir i'r gwelliant hwn gyflwyno diben o gefnogi newydd-ddyfodiaid i ymgymryd â gweithgaredd amaethyddol. Fel y gŵyr yr Aelodau, yn ystod Cyfnod 2, cyflwynais welliant gan y Llywodraeth i gynnwys diben newydd o wella cadernid busnesau amaethyddol, sy'n cynnwys cefnogi newydd-ddyfodiaid i'r sector. Nid yw'n gyfyngedig i fusnesau amaethyddol sy'n bodoli eisoes. Rwyf wedi sicrhau, yn dilyn gwelliannau Cyfnod 2, fod y memorandwm esboniadol wedi'i ddiweddaru i adlewyrchu hyn. Hoffwn hefyd egluro y bydd pob un o'r dibenion yn adran 8 yn sicrhau cymorth ar draws pob lefel o fusnesau yn y sector, o newydd-ddyfodiaid i ffermwyr profiadol. Gallai cyfeirio at un grŵp penodol awgrymu na fwriedir iddo gael unrhyw gymorth a ddarperir o dan y dibenion eraill, ac nid yw hyn yn rhywbeth yr hoffwn ei weld. Felly, nid wyf yn cefnogi gwelliant 54.

O ran gwelliant 38, a gyflwynwyd yn enw Jane Dodds, rwy'n cydnabod pwysigrwydd y gwelliant hwn ar gyfer cadw ffermwyr ar y tir trwy gefnogi busnesau amaethyddol i fabwysiadu dulliau rheoli ynni effeithiol a'u helpu felly i leihau eu costau gweithredu a chynhyrchu ynni adnewyddadwy ar eu tir. Mae'r gwelliant yn nodi'n amlwg yn y Bil ymrwymiad Gweinidogion Cymru i gefnogi ein ffermwyr a'n busnesau amaethyddol i fabwysiadu arferion effeithlonrwydd ynni a fydd yn cael effaith gadarnhaol a manteision nid yn unig ar gadernid eu busnesau, ond hefyd ar y cymunedau ehangach, yr amgylchedd a'r argyfyngau natur a hinsawdd.

Codwyd gwelliant 55, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yn ystod Cyfnod 2. Rhaid i unrhyw gymorth a roddir o dan adran 8 fod ar gyfer neu mewn cysylltiad ag amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol. Hoffwn bwysleisio y gallai gwelliant 55 gyfyngu ar y cymorth y gall Gweinidogion ei ddarparu, yn enwedig mewn perthynas â'r buddiolwyr hynny sy'n gweithredu er budd gorau'r sector amaethyddol ond nad ydynt yn ffermwyr eu hunain—milfeddygon, er enghraifft. Dydw i ddim eisiau cyfyngu ar y gefnogaeth i'r sector fel hyn.

Hoffwn ddechrau drwy siarad am welliant 4, a gyflwynwyd o dan enw'r Gweinidog. Unwaith eto, mae hwn yn fesur i'w groesawu sydd wedi'i amlinellu ac sy'n ceisio cysylltu'n benodol ddyletswyddau Gweinidog Cymru ag amcanion amaethyddiaeth a gweithgareddau ategol. Byddwn yn ei gefnogi.

O ran gwelliant 38, mae hwn yn gyfraniad i'w groesawu gan Jane Dodds, ac mae'n adlewyrchu i raddau helaeth welliant a gyflwynwyd gennyf i yng Nghyfnod 2, ac rwy'n falch iawn bod y Gweinidog yn dweud ei bod yn cydnabod ei bwysigrwydd yng Nghyfnod 3. Mae'n drueni na fyddai wedi cydnabod ei bwysigrwydd yng Nghyfnod 2 pan gafodd ei nodi gennyf, ond gwaetha'r modd, dyna wleidyddiaeth. Ond byddwn yn cefnogi hyn, ac rwy'n ddiolchgar i Jane Dodds am roi'r gwelliant hwnnw drwodd.

Gan symud at y gwelliannau a gyflwynwyd o dan fy enw i, mae gwelliant 52 wedi'i gyflwyno er mwyn sicrhau bod cynhyrchu bwyd yn cael ei ystyried yng nghyd-destun anghenion economaidd-gymdeithasol, gofynion diwylliannol cymunedau a phoblogaethau, a dulliau cynhyrchu sy'n amgylcheddol gynaliadwy, sef yn union yr hyn y mae'r Bil amaethyddiaeth hwn yn ceisio'i wneud yn fy marn i. O ystyried ein hymgais i ddileu unrhyw statws hierarchaidd posibl, mae'r gwelliant hwn yn ceisio ategu'r newid hwn a sicrhau bod ein hymdrechion ar y cyd i gynhyrchu bwyd yn cael eu gwneud mewn modd cydnabyddedig a chynaliadwy sy'n sicrhau ein bod yn mynd i'r afael â'r holl heriau posibl, nid dim ond y rhai amgylcheddol.

Mae gwelliant 53 wedi'i ddrafftio er mwyn darparu cymorth penodol a pwrpasol i bob newydd-ddyfodiad a'r rhai sy'n dewis dychwelyd i'r diwydiant. Yn wir, mae hon yn alwad sydd wedi cael ei hailadrodd drwy'r broses ddeddfwriaethol gyfan. Mae nifer o randdeiliaid allweddol y diwydiant yn dal i bryderu nad yw'r Bil ar ei ffurf bresennol yn cynnwys darpariaeth a chefnogaeth bendant i newydd-ddyfodiaid, ac felly mae'r dull hwn wedi'i dargedu yn sicrhau y gall cymorth gael ei roi, heb gau'r drws ar y rhai sydd eisoes yn y diwydiant.

Mae gwelliant 54 yn mynd â hyn gam ymhellach, drwy ddarparu cymorth penodol i newydd-ddyfodiaid trwy eu henwi mewn ffordd sy'n gosod unig ddiben o ddenu newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant trwy ddefnyddio pecynnau cymorth penodol wedi'u teilwra sy'n ceisio cwmpasu pob agwedd ar weithgarwch amaethyddol fel y'i diffinnir yn ddiweddarach yn y Bil. Gan fynd yn ôl at fy sylwadau agoriadol, os nad oes gennym ffermwyr yn ffermio'r tir, yn rhoi'r cynlluniau ffermio cynaliadwy hyn ar waith, ni fyddwn yn gweld y buddion hynny, felly mae angen i ni ddenu newydd-ddyfodiaid i'r diwydiant, ac rwy'n credu bod y gwelliannau hyn yn gwneud hynny. Diolch, Llywydd.

Byddaf yn siarad am welliant 38, sy'n cael ei gyflwyno yn fy enw i, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Sam am ei gefnogaeth garedig i rywbeth y mae'n amlwg wedi meddwl amdano ac a oedd, efallai, wedi sôn amdano. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf yn croesawu'r cyfle i gyfrannu at ran mor bwysig a thrawsnewidiol o ddeddfwriaeth Cymru, un a fydd yn cael effaith gadarnhaol a pharhaol ar ein sector amaethyddol gwerthfawr ac ar lawer o'm hetholwyr. Mae'r Bil yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i sicrhau newid cadarnhaol i'n sector amaethyddol o'r radd flaenaf, drwy helpu ein ffermwyr i wneud yr hyn maen nhw'n ei wneud orau—ffermio a chynhyrchu bwyd a nwyddau eraill—ac i gefnogi'r cysylltiadau rhwng ein ffermwyr, eu cymunedau lleol a'n hamgylcheddau naturiol. Mae angen i ni gefnogi'r sector i gymryd camau sy'n annog ac yn cefnogi cadernid busnesau a chefnogi amgylchedd o arloesi, gan ddefnyddio, er enghraifft, data y mae llawer o fusnesau fferm wedi bod yn ei wneud ers blynyddoedd lawer. Mae helpu'r busnesau hyn i fabwysiadu arferion arloesol wrth gynnal y ffyrdd traddodiadol o ffermio sydd wedi bod yn rhan bwysig o Gymru ers cenedlaethau yn hanfodol er mwyn cadw ffermwyr ar ein tir nawr ac yn y dyfodol. Rwy'n credu y gallwn ni wneud mwy i gefnogi'r sector hanfodol bwysig hwn i barhau i arloesi a gwella'r gweithgarwch arloesol yr ydym eisoes wedi'i weld. Gyda hyn mewn golwg, rwy'n falch o gyflwyno'r gwelliant hwn i gynnwys diben pellach yn y rhestr yn adran 8 o'r Bil, a fydd yn cyfeirio'n benodol at ddulliau effeithiol o reoli ynni mewn busnesau amaethyddol ar draws y sector. Mae'r gwelliant hwn ar wyneb y Bil yn nodi'n benodol y cymorth hwnnw a all gael ei ddarparu i annog ein busnesau amaethyddol i reoli ynni yn effeithiol. Nod cefnogaeth o'r fath, ochr yn ochr â'r buddion amgylcheddol, yw creu'r cyfleoedd hynny a chynnal ein cymunedau ffermio. Mae hyn yn cynnwys costau ynni is drwy fabwysiadu arferion effeithlon yn ogystal â chynhyrchu ynni adnewyddadwy ar eu tir. Hoffwn nodi'n glir nad bwriad y diben yw sicrhau bod tir amaethyddol yn gallu cael ei werthu ar gyfer ffermio gwynt neu solar. Y diben yw cefnogi busnesau fferm a chadw ffermwyr ar y tir drwy addasu a defnyddio arferion arloesol ac atebion hirdymor er mwyn helpu i leihau eu costau gweithredu.

Wrth i ni wynebu'r argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid i bob sector chwarae ei rôl, felly mae'r gwelliant hwn yn helpu ein sector amaethyddol i gyfrannu at hynny mewn ffordd sy'n gwneud eu busnesau yn fwy cynaliadwy ac yn eu helpu i fod yn fwy proffidiol ar yr un pryd. Rwyf wedi cyflwyno gwelliant a allai, yn fy marn i, weld Gweinidogion Cymru yn cefnogi camau gweithredu hirdymor a byrdymor i alluogi ein busnesau amaethyddol i fabwysiadu'r rhain—un sy'n rhoi'r dewis a'r opsiwn i ffermwyr ystyried ystod o gyfleoedd i reoli ynni yn effeithiol a chynhyrchu ynni adnewyddadwy. Wrth wneud hynny, mae gan hyn y potensial i gael effaith gadarnhaol nid yn unig ar eu busnesau, ond ar y sector ac ar Gymru yn gyffredinol. Er bod y gwelliant hwn yn cyfeirio'n uniongyrchol at reoli ynni yn effeithiol, sy'n fater pwysig iawn, rwy'n teimlo ei fod wedi'i osod yng nghyd-destun natur eang, anghynhwysfawr pŵer y gefnogaeth yn adran 8, ochr yn ochr â nifer o welliannau. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda Llywodraeth Cymru wrth iddi barhau i ddatblygu ei chynigion cymorth, ac rwy'n mawr obeithio y bydd y Senedd yn cefnogi fy ngwelliant. Diolch.

Dim ond i ddweud fy mod yn cefnogi gwelliant 38 yn gryf. Mae'n sicr yn cryfhau'r Bil, ac mae'n welliant a fydd yn galluogi ac yn annog arloesedd a chreadigrwydd wrth ymateb i'r argyfwng hinsawdd, fel y mae Jane Dodds wedi'i amlinellu. Bydd hefyd yn sicr o sbarduno cynaliadwyedd yn y gymuned ffermio. Ac rwy'n credu bod y gwelliant hefyd yn dangos yn glir sut mae Aelodau'r meinciau cefn ac Aelodau ar draws y Siambr yn gallu dylanwadu ar ddeddfwriaeth a'i gwella. Yn yr achos hwn, does gen i ddim amheuaeth y bydd ffermwyr De Clwyd o blaid y gwelliant.

Rwyf innau hefyd yn falch iawn o gefnogi gwelliant Jane Dodds. Rwy'n credu ei bod yn dda iawn ei gael ar wyneb y Bil fel ei bod yn gwbl glir bod hyn yn rhywbeth yr ydym yn ei groesawu gan ffermwyr, oherwydd mae cymaint o gyfleoedd i ffermwyr fod yn defnyddio ynni solar, pympiau gwres o'r ddaear, trydan dŵr—roeddem yn arfer defnyddio trydan dŵr pan nad oedd gennym bobl ar y grid. Hefyd, mae ffyrdd arloesol eraill y gwn eu bod wedi cael eu defnyddio i leihau faint o ynni y mae'n rhaid ei ddefnyddio ar gyfer gweithgareddau ffermio. Pam byddech chi eisiau prynu ynni o'r grid pan allwch chi ei gynhyrchu eich hun?

Ac rwy'n cofio, yn Baden Württemberg, pan ymwelodd pwyllgor yr amgylchedd yn ôl yn 2015, Llŷr Gruffydd a minnau yn eu plith, ein bod ni wedi gweld faint o ynni sy'n gallu cael ei gynhyrchu o'r gwres sy'n cael ei drosglwyddo o laeth y gwartheg, a oedd yn amlwg yn dod allan yn gynnes ac roedd angen ei oeri er mwyn ymestyn ei oes er mwyn iddo gael ei yfed gan bobl. Cynhyrchodd y gwres a drosglwyddwyd o'r llaeth yn unig ddigon o ynni i redeg y parlwr godro a chynhesu'r ffermdy drws nesaf. Felly, mae hyn yn rhywbeth rwy'n gobeithio, drwy gael hyn ar wyneb y Bil, fydd yn annog ffermwyr i feddwl am ffyrdd y gallant leihau eu costau a chynyddu eu cynhyrchiant.

Wnaf i ddim sôn llawer mwy am y gefnogaeth o blaid annog dulliau rheoli ynni effeithiol. Rwy'n credu bod hynny i'w groesawu'n fawr—i fod â rhywbeth penodol yn y Bil. Gwnaeth llawer o'r ffermwyr yn fy etholaeth i, yn Ogwr, fabwysiadu ynni adnewyddadwy yn gynnar. Ond gwnaethon nhw hefyd fynd ati i arbed ynni'n gynnar oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw, oherwydd mai dyna'r unig ffordd o sicrhau bod eu busnesau'n rhedeg yn effeithiol, a dweud y gwir. Felly, rwy'n credu bod cael rhywbeth fel hyn—ac os yw'n annog ac yn ysgogi mwy o weithgaredd tuag at hynny—yn dda.

Ond roeddwn i eisiau siarad am rywbeth arall y mae'r Gweinidog wedi fy nhemtio i siarad amdano, a diolch i Sam a Jane am y gwelliannau sydd wedi ysgogi'r drafodaeth hon. Soniais i, yr wythnos diwethaf, fy mod i a Sarah Murphy allan ar Goety Walia gyda Gemma Haines, ac rwy'n credu bod Gemma a'i gwartheg yn eithaf enwog, oherwydd nid yn unig maen nhw wedi ymddangos mewn datganiadau i'r wasg, ond rwyf ar ddeall eu bod nhw wedi ymddangos ar y teledu hefyd. Ond mae hi'n newydd-ddyfodiad, ac mae llawer o newydd-ddyfodiaid yn dod i mewn trwy ffermio tenantiaeth ac yna mae angen iddyn nhw adeiladu eu busnes. Fel y mae llawer o'r ffermwyr allan yna ac undebau ffermio yn ei ddweud wrthym yn aml, mae ffermwyr yn mynd yn hŷn ac yn hŷn, yn gyffredinol. Rydyn ni i gyd yn mynd yn hŷn, ond mae ffermwyr, yn ddemograffig, yn mynd yn hŷn ac yn hŷn—mae'r siâp cloch hwnnw'n codi i fyny fan yna. Felly, mae angen i ni weld ymgeiswyr iau yn dod i mewn sy'n frwdfrydig am y math o newidiadau sydd yn y Bil amaethyddiaeth hwn a'r newidiadau cysylltiedig—rydym wedi siarad hefyd am fioamrywiaeth, ffermio sy'n gyfeillgar i natur ac yn y blaen. 

Ond rwy'n amau y gallai'r Gweinidog ddweud, 'Wel, does dim rhaid i ni roi hynny i lawr yn y Bil hwn, oherwydd gallwn wneud hynny; mae ffrydiau gwaith yn digwydd y tu hwnt i'r Bil yma.' Ac, yn wir, yn y drafodaeth a gawsom gyda Gemma ac Undeb Amaethwyr Cymru, gwnaethom siarad am y gweithgorau sydd wedi'u sefydlu yn y meysydd hyn. Felly, a gaf i ofyn am sicrwydd, o ran y gefnogaeth i ffermwyr tenant, i newydd-ddyfodiaid, i borwyr tir comin—fel tir comin Coety, Coety Walia ac yn y blaen—nad ydynt yn ymddangos yn benodol, naill ai o fewn y Bil hwn nac yng nghynigion y cynllun ffermio cynaliadwy ar hyn o bryd, y byddwch yn annog y grwpiau hynny i ystyried hyn yn iawn, a phan fyddan nhw'n cyflwyno eu hallbynnau tuag at ddiwedd y flwyddyn hon, y bydd y pethau hynny'n ymddangos? Oherwydd mae angen iddyn nhw fod yno—mae angen i ni ddweud wrth bobl ifanc sy'n dod i mewn i hyn, 'Dyma fywyd a phroffesiwn rydych chi am ddod i mewn iddo, a gallwch chi wneud bywoliaeth dda a byddwn ni'n rhoi'r cyfleoedd i chi.' Felly, rwy'n credu bod y gweithgorau hynny'n hanfodol, Gweinidog.

Y Gweinidog nawr i ymateb.

Diolch, Llywydd, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau, ac rwy'n hapus iawn i gefnogi gwelliant 38, a gyflwynwyd yn enw Jane Dodds. Hoffwn ddweud wrth Sam Kurtz, o ran y ffordd y cafodd ei welliant ei ddrafftio yng Nghyfnod 2, cafodd ei wrthod oherwydd, yn fy marn i, doedd y gwelliant ddim yn adlewyrchu bwriad y diben. Ond doedd e ddim yn wleidyddol; roedd angen gwneud yn hollol siŵr ei fod yn gwneud hynny. Felly, rwy'n falch iawn ei fod yn amlwg yn y Bil.

Rwy'n credu bod y pwyntiau a wnaeth Jenny Rathbone yn bwysig iawn, ac, yn sicr, mae'r ffermwyr rwy'n cwrdd â nhw yn awyddus iawn i gael yr arloesedd hwnnw mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy ar eu tir. Rwyf wedi gweld ynni dŵr, rwyf wedi gweld ynni solar, rwyf wedi gweld ynni gwynt, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ei fod yn amlwg yn y Bil, wrth symud ymlaen.

Fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, mae newydd-ddyfodiaid yn cael eu cynnwys yn y ffordd y mae'r Bil wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd. Mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, ar gyfer dyfodol amaethyddiaeth bod newydd-ddyfodiaid yn cael eu hannog i ddod i mewn, ac fe wnaethoch chi sôn am y ffrydiau gwaith sy'n digwydd y tu hwnt i'r Bil hwn, ac, yn sicr, wrth i ni gyflwyno'r cynllun ffermio cynaliadwy, mae gennym ffrwd waith i newydd-ddyfodiaid, mae gennym ffrwd waith i denantiaid. Rwyf wedi ei gwneud yn glir iawn, os nad yw'r cynllun hwn yn gweithio i denantiaid, na fydd e ddim yn gweithio o gwbl, oherwydd mae cymaint o'n tir ffermio yn cael ei ffermio gan ffermwyr tenant. Felly, mae'n hanfodol bwysig, a thir comin hefyd. Felly, yn sicr, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi bod y ffrydiau gwaith hynny'n mynd rhagddynt a bod y gweithgorau hynny'n gwneud llawer iawn o waith.

Felly, hoffwn ofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant 4 y Llywodraeth, a gyflwynwyd gennyf i, gwelliant 38 Jane Dodds nad yw'n welliant gan y Llywodraeth, a pheidio â derbyn gwelliannau 52, 53, 54 a 55, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz. Diolch.

Y cwestiwn cyntaf, felly, yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does dim gwrthwynebiad. Felly, mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.

Y grŵp nesaf o welliannau yw grŵp 5, ac mae'r gwelliannau yma ar adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy. Gwelliant 40 yw'r prif welliant yn y grŵp yma. Dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i gynnig y gwelliant yma.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a dwi'n cynnig gwelliannau 40 a 41, fydd yn cael effaith ar adran 5 ac adran 7 y Bil. Dwi hefyd am ddatgan, er ein bod ni wedi cael y drafodaeth yn barod, y byddwn ni'n hapus i gefnogi gwelliannau sydd wedi cael eu cyflwyno yn enwau Samuel Kurtz a Jane Dodds.

Tra bo'r Bil fel y mae yn cynnwys cynhyrchu bwyd a chefnogi gwytnwch busnesau amaethyddol, gan gynnwys eu gwytnwch economaidd, a rhan allweddol hynny yn yr economi leol, fel amcanion clir ar frig y ddeddfwriaeth, a hynny'n briodol, wrth gwrs, does yna ddim byd yn gwreiddio'r elfennau hynny yn ddigonol yng ngweddill fframwaith y Bil. Canlyniad hynny ydy nad oes yna sicrwydd digonol, fel ag y mae, y bydd gofyniad ar Weinidogion i ystyried lefelau cynhyrchiant bwyd ac incwm ffermydd wrth bennu targedau a dangosyddion i fonitro bod yr amcanion rheoli tir cynaliadwy yn cael eu diwallu yn unol â'r bwriad. Roedd yna bryder hefyd gan rai am effaith ymarferol hepgor hyn o'r Bil ar yr angen a'r galw am arolygon megis y farm business survey, sy'n cael ei gynhyrchu gan IBERS ym Mhrifysgol Aberystwyth, ac sy'n ffynhonnell gyfoethog o ddata, sy'n rhoi cipolwg inni o gyflwr y sector amaethyddol—sector hollbwysig i swyddi ac economi y Gymru wledig, ac wrth gwrs Cymru gyfan. Mae Llywodraeth Cymru hithau wedyn yn cynhyrchu nifer o gyhoeddiadau, megis y 'Farming facts and figures', yn flynyddol, a hynny'n seiliedig yn rhannol ar waith y farm business survey.

Y prifardd Dic Jones a ddywedodd:

'Tra bo dynoliaeth fe fydd amaethu',

a rhaid i ddynoliaeth, wrth gwrs, newid os ydyn ni am warchod ein hetifeddiaeth a'n dyfodol, ond rhaid gwneud hynny mewn modd cyfiawn a chytbwys. Felly, yn unol â'r ymgais i gael y cydbwysedd allweddol yma rhwng ystyriaethau amgylcheddol, cymdeithasol, diwylliannol ac economaidd yn rhedeg fel llinyn arian drwy'r Bil, mae'r gwelliannau yma yn mynd â ni gam arall yn nes at sicrhau hynny. Yn ogystal â sicrhau atebolrwydd a thryloywder o ran cyflwr y sector, a bod amcanion y Bil yn cael eu gwireddu yn eu cyfanrwydd ac mewn ffordd holistaidd, bydd yn rhoi rhyw arwydd i ni o ddigonolrwydd ein cyflenwad bwyd. Bydd hyn, yn ei dro, yn arwain at well polisi a gwell cydweithio rhwng y sector amaethyddol a'r gwahanol haenau o lywodraeth a datblygwyr polisi. O ganlyniad i'r gwelliannau hyn, bydd cyhoeddiadau o'r math yma yn canolbwyntio ar lefelau cynhyrchiant bwyd ac incwm ffermydd—rydw i wedi cyfeirio atyn nhw eisoes—yn dod yn ystyriaeth, ochr yn ochr â'r adroddiadau statudol ar gyflwr ac iechyd yr amgylchedd, wrth i Weinidogion bennu targedau, dangosyddion ac wrth adrodd o dan y Bil.

Byddwn i'n ddiolchgar iawn os gall y Gweinidog gadarnhau ei hymrwymiad i'r cyhoeddiadau hyn barhau, fel ffordd o fodloni'r ddyletswydd fydd ar Weinidogion o gytuno'r gwelliannau yma, ac i ystyried y rhain a materion perthnasol eraill. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar i Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru am gyflwyno gwelliannau 40 a 41 drwy eu cytundeb cydweithio. Yn wir, roedd gen i welliannau tebyg iawn yng Nghyfnod 2, felly rwy'n falch iawn unwaith eto bod y rhain wedi'u nodi, oherwydd rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nad oes unrhyw wrth-ddweud o ran yr awydd i wella cynhyrchiant ar ein ffermydd, a bod hynny'n mynd law yn llaw â chydbwyso ein cynaliadwyedd amgylcheddol. Mae cysylltiad agos rhyngddynt, ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, a thrwy'r gwelliannau hyn gallwn sicrhau bod cynhyrchiant amaethyddol yng Nghymru lle mae angen iddo fod. Diolch, Llywydd.

Rwyf eisiau siarad am welliant 40, yn rhannol oherwydd fy mod eisiau holi'r Gweinidog ynghylch sut yn union y bydd yr holl weithgarwch monitro ac adrodd hwn fydd yn mynd yn ei flaen yn sicrhau ein bod yn cyrraedd y man y mae angen i ni fod os ydym am osgoi trychineb hinsawdd, oherwydd mae'r allyriadau carbon mwyaf gan unigolion yn dod o fwyd yn hytrach na hedfan ar awyrennau. Mae hynny'n golygu bod angen i bawb fod yn fwy ymwybodol o effaith y dewisiadau y maent yn eu gwneud o ran pa fwyd maent yn ei fwyta a'r effaith y gallai fod wedi'i chael ar yr amgylchedd. A dweud y gwir, does dim hanner digon o wybodaeth ar gael i bobl nad ydynt yn treulio eu bywydau bob dydd yn ymchwilio i hyn, a bydd angen i ni addysgu pobl am yr angen i newid deietau er mwyn i unigolion beidio â chynhyrchu cymaint o allyriadau carbon oherwydd eu gweithgarwch dyddiol.

Felly, rwyf eisiau deall sut y bydd y gwelliant hwn, a'r holl gynigion eraill sydd eisoes ar wyneb y Bil, yn olrhain gwelliant o ran yr effaith y mae gostyngiadau carbon sy'n deillio o weithgareddau amaethyddol yn ei chael, fel yr amlinellir yn rheoli tir yn gynaliadwy. Nawr, rwy'n gwbl ymwybodol bod llawer o ffermwyr yn meddwl yn galed am hyn, ac rwy'n falch iawn o weld Glyn Roberts, llywydd Undeb Amaethwyr Cymru, yn yr oriel, oherwydd rwy'n gwybod ei fod ef a'i ferch wedi gwneud llawer iawn o waith ar wella eu stoc gwartheg, trwy leihau allbynnau o ran costau—lleihau faint o amser sydd ei angen i gyrraedd man lle mae'r gwartheg yn barod ar gyfer y farchnad, sy'n golygu eu bod yn gorfod prynu llai o fwyd a bod yr anifail yn cynhyrchu llai o garbon yn ystod ei fywyd. Felly, mae hynny i gyd yn bwysig iawn, ond dydy pawb ddim mor wybodus â Glyn Roberts a'i deulu, ac felly mae angen i ni sicrhau bod y Bil hwn yn galluogi pob ffermwr i wneud y dewisiadau cywir a meddu ar yr offer sydd eu hangen arnynt i wneud hynny.

Yn ddiweddar, roedd yn ddiddorol iawn clywed gan seneddwr o Seland Newydd am y gwaith y mae eu Llywodraeth yn ei wneud i sicrhau bod eu ffermwyr yn cael yr offer, yr hyfforddiant a'r gwobrau sy'n gysylltiedig â lleihau'r allyriadau carbon o'u gweithgareddau. Mae'r lefel honno o eglurder am y newid sydd ei angen yn golygu bod Nestlé yn Seland Newydd yn buddsoddi mewn creu parlwr godro carbon-niwtral. Felly, mae hynny'n arwydd o'r hyn sy'n gallu cael ei wneud os ydym yn cyfuno'r wyddoniaeth â'r ewyllys wleidyddol i droedio'n fwy ysgafn ar y tir hwn. Ac felly rwyf am ofyn i'r Gweinidog sut y bydd yr holl dargedau ac adroddiadau hyn yn sicrhau bod pawb, gan gynnwys ffermwyr, yn glir ynghylch y daith y mae angen i ni i gyd fynd arni. 

Llywydd, rwy'n ddiolchgar i Mabon, ac, wrth gwrs, i Sam, unwaith eto, am gyflwyno'r gwelliannau hyn, ond yn enwedig i Mabon am welliannau 40 a 41. Ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i gofnodi fy nghefnogaeth i'r gwelliannau hyn. Unwaith eto, mae'n rhan bwysig o'n deddfwriaeth, sy'n ystyried yn gwbl briodol gynhyrchu amaethyddol, ein hamgylchedd naturiol a'n natur, a'r cyfraniad y mae amaethyddiaeth yn ei wneud i'n cymunedau, diwylliant Cymru a'r Gymraeg.

Er bod yn rhaid i ni edrych ymlaen, a chynnal ffyrdd traddodiadol o ffermio sydd wedi bod yn rhan bwysig o'n cenedl ers cenedlaethau, mae'n gydnabyddiaeth bwysig hefyd ei bod yn hanfodol i gadw ffermwyr i ffermio. Rôl ganolog ffermwyr yw cynhyrchu bwyd, ac rydym wedi gweld yn glir iawn yr effaith y mae tarfu ar gadwyni bwyd a chadwyni cyflenwi mewn mannau eraill wedi'i chael ar brisiau ac argaeledd bwyd yma yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig. Mae monitro effaith y ddeddfwriaeth hon a pholisïau a gofynion cysylltiedig ynghylch cynhyrchu a chynhyrchiant amaethyddol, ac effaith busnesau amaethyddol, yn hanfodol yn fy marn i. Mae cynnwys y gofyniad hwn i adrodd a monitro yn erbyn cynhyrchu a chynhyrchiant ar wyneb y Bil yn cryfhau'r Bil, yn helpu i sicrhau bod y Bil yn cyflawni yn erbyn ei nodau, ac yn nodi rôl ganolog ffermwyr, sef gofalu am ein hamgylchedd a chynhyrchu cynnyrch o ansawdd uchel. Rwy'n gobeithio y gall y Senedd gefnogi'r gwelliannau hyn. Diolch. 

Y Gweinidog i gyfrannu nawr i'r ddadl. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o gefnogi gwelliannau 40 a 41. Mae'r gwelliannau yn ganlyniad gwaith a wnaed drwy'r cytundeb cydweithio. Mae'r gwelliannau i adran 5, ac i adran 7, yn cyfeirio at y materion y mae'n rhaid i Weinidogion Cymru eu hystyried wrth baratoi neu ddiwygio datganiad o ddangosyddion a thargedau rheoli tir yn gynaliadwy—adran 5—ac wrth baratoi adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy, adran 7. Mae'r gwelliannau hyn yn newid adran 5(2)(e) ac adran 7(d) i ddarparu, ym mhob achos, fod 'unrhyw faterion eraill' yn cynnwys, ymhlith pethau eraill,

'unrhyw ystadegau a gyhoeddir gan Weinidogion Cymru ynghylch cynhyrchu amaethyddol neu incwm busnesau amaethyddol, sy’n deillio o arolygon o’r sector',

y mae Gweinidogion Cymru yn ystyried eu bod yn briodol.

Rwyf yn cydnabod mai bwriad y gwelliannau yw bod yn enghreifftiau anghynhwysfawr o unrhyw faterion eraill y mae'n ofynnol i Weinidogion Cymru eu hystyried, os byddant yn ystyried bod y materion hynny'n briodol, wrth baratoi neu adolygu datganiad o ddangosyddion a thargedau rheoli tir yn gynaliadwy neu wrth baratoi adroddiadau rheoli tir yn gynaliadwy.

Roedd yn ddiddorol iawn clywed yr hyn yr oedd gan Jenny Rathbone ei ddweud am y syniad yn Seland Newydd, ac fe es i allan i Seland Newydd ychydig flynyddoedd yn ôl nawr i weld yr arferion amaethyddol yno, ac rwy'n credu, efallai, y gallem ni edrych i weld—. Roedden nhw wedi llwyddo i leihau'r allyriadau carbon o'r sector amaethyddol yn eithaf sylweddol yn y degawd blaenorol, ac rwy'n gwybod bod ein ffermwyr ein hunain wedi gwneud llawer iawn o waith, ac mae'n gyfle i ddweud 'diolch yn fawr iawn' wrth Glyn Roberts, oherwydd, fel y dywedwch chi, ar ei fferm ef, mae gwaith rhagorol wedi cael ei wneud i leihau allyriadau carbon.

Bydd llawer o dargedau ac, yn amlwg, y dangosyddion y mae Jenny yn cyfeirio atyn nhw yn y cynllun ffermio cynaliadwy, a'r hyn y mae darpariaethau'r Bil yn ceisio ei sicrhau yw gweithredu effeithiol ac atebolrwydd ac ymgysylltiad priodol gyda'r sector amaethyddol i sicrhau bod effeithiolrwydd polisïau yn cael ei asesu ac y bydd yn ffurfio sylfaen dystiolaeth bwysig, datblygol ar gyfer y gwaith parhaus hwnnw o ddatblygu polisïau y bydd ei angen. Mae'r darpariaethau sydd gennym yn y Bil yn gofyn bod y cynnydd sy'n cael ei wneud yn erbyn yr amcanion rheoli tir yn gynaliadwy yn cael ei adrodd o bryd i'w gilydd, a gwnaethom edrych yn ofalus iawn, gyda Phlaid Cymru, yn y trafodaethau hynny, i weld beth ddylai'r cyfnod adrodd fod, ac ar hyn o bryd mae wedi'i drefnu ar gyfer pob pum mlynedd. Felly, gallai fod—. Gwnaethom edrych ar enwi adroddiadau a dogfennau penodol, ond, wrth gwrs, yn y pum mlynedd hynny, gallai'r broses o'u cynhyrchu ddod i ben, ac yna byddai'n rhaid i Weinidogion Cymru edrych ar rywbeth nad oedd yn bodoli mwyach. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedais i, ei bod yn rhestr anghynhwysfawr, a bod y dangosyddion a'r targedau'n cael eu cyhoeddi a'u cyflwyno gerbron y Senedd heb fod yn hwyrach na mis Rhagfyr 2025.

Mabon ap Gwynfor i ymateb.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna ac am ddatgan y bydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliannu sydd wedi cael eu rhoi yn fy enw i. Mae hyn, wrth gwrs, yn dangos sut mae cydweithio yn medru cryfhau deddfwriaeth a gweithio er lles pobl Cymru, a diolch am y cydweithio yna.

Mi fyddwn ni yn pleidleisio ar welliannau eraill yn y grŵp yma, felly dwi am gyffwrdd, yn sydyn iawn, â'r ffaith fy mod i'n gresynu clywed na fydd y Llywodraeth yn cefnogi gwelliannau 53 a 54, sydd wedi eu rhoi yn enw Samuel Kurtz, yn benodol felly er mwyn cefnogi ffermwyr ifanc newydd—new entrants—i ddod i mewn. Mae'n siom clywed hyn. Mi fuasai cael y gwelliant yma—. Os wnaiff eraill ohonoch chi ar y meinciau Llafur gefnogi’r gwelliant, mi fuasai fe'n clymu i mewn yn berffaith efo deddfwriaeth llesiant a chenedlaethau'r dyfodol er mwyn sicrhau parhad y sector amaeth yma yng Nghymru ar gyfer y dyfodol.

Mae gwelliant Jane Dodds yn un sydd yn mynd i gryfhau'r Bil yn sylweddol. Dwi fy hun ym Meirionydd wedi gweld sut mae systemau hydro ar ffermydd wedi cadw teuluoedd ar y fferm, wedi golygu bod pobl ifanc o'r ffermydd yna wedi medru mynd i'r brifysgol a dod yn ôl, efo’r system yna'n unig yn ariannu addysg y bobl ifanc yna. Mae felly yn sicrhau bod hi'n bosib rheoli ynni a hynny'n mynd i gadw pobl ar y tir a chryfhau economi cefn gwlad Cymru. Dwi wedi gweld hynny hefyd yn Ne Clwyd, yn etholaeth Ken Skates, ac yntau wedi cyfeirio at hynny. Diolch i Sam Kurtz am y gweiriau caredig, ac i Jane Dodds am y geiriau caredig, yn cefnogi’r gwelliannau yma hefyd.

Roedd Jenny'n gofyn ynghynt am y rhesymeg y tu ôl i fonitro. Mi fuaswn i'n disgwyl bod rhywun sydd eisiau gweld cryfhau natur, ac effaith hyn ar yr amgylchedd, yn cefnogi monitro, oherwydd mae'n sefyll i reswm fod monitro a chadw'r data yma yn dangos tryloywder a sut mae arian cyhoeddus a sut mae polisi cyhoeddus yn cyfrannu at fywyd cenedlaethol Cymru a sicrhau bod y natur yn cryfhau yn sgil y gwaith yma sy'n mynd ymlaen. Felly, mae o yn mynd i fod yn welliant pwysig i'r Bil. Mae monitro lefelau cynhyrchu bwyd Cymru yn greiddiol er mwyn sicrhau sicrwydd bwyd yma. Wrth gadw llygad ar hyn, gall y Llywodraeth asesu ansawdd a faint o fwyd sy'n cael ei gynhyrchu, gan olygu eu bod yn medru bod yn fwy ystwyth wrth ymateb i broblemau neu wendidau yn y gadwyn fwyd yma. Ar ben hyn, mae monitro cynhyrchiant amaethyddol yn mynd law yn llaw efo stiwardiaeth amgylcheddol. Mae arferion amaethu cynaliadwy yn dod yn gynyddol bwysig mewn oes o ymwybyddiaeth o'r angen i warchod ein hamgylchedd. Mae data, felly, am fod yn greiddiol wrth inni esblygu ein harferion amaethyddol a datblygu dulliau newydd o gynhyrchu bwyd yma. Jenny.

Rwy'n cytuno'n llwyr â chi bod monitro yn hanfodol, ond y cwestiwn roeddwn i'n ei ofyn oedd a oeddem ni'n monitro'r pethau y mae angen i ni eu monitro yn ddigonol. Mae'n sicr angen i ni fonitro faint o fwyd rydyn ni'n ei gynhyrchu, er mwyn sicrhau bod gennym ddiogeledd bwyd, ond mae angen i ni hefyd sicrhau ein bod ni'n cynhyrchu ein bwyd ac yn lleihau ein hallyriadau carbon o fwyd hefyd, a dyna roeddwn i'n ei gwestiynu—dim ond i egluro.

Diolch am yr eglurhad hynna, ac, wrth gwrs, mi fydd monitro nid yn unig yn edrych ar gynhyrchiant y bwyd ond sut mae’r bwyd yn cael ei gynhyrchu a'r prosesau sydd yn rhan o hynny, felly mae hynna, gobeithio, yn mynd i ateb y cwestiwn hwnnw.

Felly, i gloi, mae'r gwelliannau yma am gryfhau y Bil yn sylweddol ac mi fydd yn arwain at well polisi a gwell cydweithio rhwng y sector amaethyddol a'r gwahanol haenau o Lywodraeth a datblygwyr polisi yma yng Nghymru. Cefnogwch y gwelliannau. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 40? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 40 wedi'i dderbyn.

Y cwestiwn nesaf yw am welliant 41. Ydy e'n cael ei symud gan Mabon ap Gwynfor?

Ydy. Felly, a ddylid derbyn gwelliant 41? A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, gwelliant 41 wedi'i dderbyn hefyd.

Gwelliant 52. Yn cael ei symud, Samuel Kurtz?

Ydy. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 52? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 52. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, unwaith eto, byddaf yn defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant yna. Gwelliant 52, felly, wedi'i wrthod o un bleidlais, gan fod 26 o blaid a 27 yn erbyn.

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 53. Ydy e'n cael ei symud?

Ydy, mae'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. A oes yna unrhyw wrthwynebiad i welliant 53? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gawn ni bleidlais ar welliant 53. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid, 26 yn erbyn, neb yn ymatal. Rwy'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn, ac felly mae gwelliant 53 wedi'i wrthod o 26 i 27 pleidlais.

Gwelliant 54 sydd nesaf, yn cael ei symud gan Samuel Kurtz.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 54? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, gwrthwynebiad. Felly, agor y bleidlais ar welliant 54. Cau'r bleidlais. Mae 26 o blaid a 26 yn erbyn, felly mae'r bleidlais yn gyfartal. Dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant, ac felly mae gwelliant 54 yn cael ei wrthod o 26 pleidlais i 27 yn erbyn.

Gwelliant 38 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud gan Jane Dodds?

Ydy, mae'n cael ei symud gan Jane Dodds. A oes unrhyw wrthwynebiad? Nac oes. Felly, mae gwelliant 38 wedi'i gymeradwyo.

Gwelliant 55 sydd nesaf yn enw Samuel Kurtz.

Mae e'n cael ei symud gan Samuel Kurtz. A oes gwrthwynebiad i welliant 55? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, agor y bleidlais ar welliant 55. Cau'r bleidlais. O blaid 27, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 55 wedi ei dderbyn.

Grŵp 6 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r grŵp yma'n ymwneud â chynlluniau cymorth amlflwydd. Gwelliant 42 yw'r prif welliant, yr unig welliant, a dwi'n galw ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 42. Mabon ap Gwynfor.

Diolch, Llywydd. Dwi'n cynnig gwelliant 42 yn ffurfiol, felly.

Wrth gwrs, dywed rhai ei bod hi'n anodd i'r Llywodraeth yma yng Nghymru roi sicrwydd ariannol rhag blaen gan nad ydy'r Llywodraeth yn gwybod pa setliad y maen nhw'n ei gael o du San Steffan o un flwyddyn i'r llall. Ond gadewch i ni fod yn glir yma, fod yr egwyddor yma eisoes wedi cael ei derbyn gan y Llywodraeth, ac maen nhw'n rhoi rhagamcan amlflynyddol i gyrff eraill—cymerwch lywodraeth leol fel yr enghraifft amlycaf. Felly, does yna ddim rhwystr i atal hyn rhag digwydd yn y maes amaethyddol. Byddai cynllun setliad amlflwyddyn yn rhoi crynodeb o bob un rhaglen gymorth sy'n weithredol neu sy'n disgwyl i fod yn weithredol yn ystod cyfnod gweithredol y cynllun, megis y cynllun ffermio cynaliadwy.

Wrth gwrs, nid sector mympwyol mo ffermio, ond sector sy'n gorfod cael ei gynllunio flynyddoedd o flaen llaw. Mae gwybod pa gae sydd angen ei aredig er mwyn ei hadu; pa gae sydd angen gwrtaith er mwyn datblygu yn gae i gynhyrchu porthiant; a ddylid cael mwy neu lai o wartheg ar y tir; ble mae pori'r defaid; pa hadau sydd angen eu plannu, a llawer iawn mwy, yn benderfyniadau sydd angen cael eu gwneud flynyddoedd o flaen llaw. Ac er mwyn gweithredu'r penderfyniadau yma, yna mae'n rhaid buddsoddi a rhoi oriau o fôn braich i mewn i'r gwaith paratoadol.

Ond, er nad sector mympwyol mo amaeth, mae'n cael ei effeithio'n arw gan ddigwyddiadau ymhell y tu allan i'w reolaeth. Ystyriwch yn ddiweddar effaith rhyfel ofnadwy Rwsia yn erbyn Wcráin ar ffermio yng Nghymru, a'r enghraifft yma, a sut y mae hyn wedi dylanwadu ar brisiau mewnbwn ffermwyr, fel enghraifft berffaith o sut y mae'r sector yn cael ei effeithio gan faterion y tu allan i'w reolaeth. Yn y farchnad agored, mae busnesau yn gorfod ymateb i'r elfennau yma, efo rhai yn mynd ac yn dod. Ond nid unrhyw sector mo amaeth. Mae amaeth yn greiddiol, yn cynhyrchu bwyd—un o hanfodion bywyd—ac felly, mae angen cefnogaeth er mwyn sicrhau eu bod nhw'n parhau i gynhyrchu bwyd maethlon ac o'r safon uchaf. Dyna pam fod angen cynllun amlflwyddyn. Bydd y gwelliant yma'n cryfhau'r Bil yn sylweddol, gan alluogi ffermwyr i baratoi bum mlynedd o flaen llaw, gan roi sicrwydd i'r gadwyn cynhyrchu bwyd hefyd, a sicrwydd pellach i ni sy'n prynu'r bwyd. Gofynnaf, felly, i'm cyd-Aelodau yma i gefnogi'r gwelliant. Diolch.

Unwaith eto, mae hwn yn welliant sy'n debyg iawn i un o fy rhai i, a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2, ac rwy'n falch iawn bod Mabon wedi ei gyflwyno heddiw. Mae wedi egluro yn huawdl pam y mae'r angen am gynlluniau cymorth amlflwydd yn gwbl angenrheidiol, ac rwy'n dymuno pwysleisio pwysigrwydd hyn o ran dod ag amaethyddiaeth Cymru yn unol â'n cymheiriaid yn Lloegr dros Glawdd Offa, o ran rhoi sicrwydd mewn cynllunio hirdymor. Bydd y cynllun cymorth amlflwydd yn cyflawni hynny. Diolch, Llywydd.

Diolch i Mabon am gynnig y gwelliant hwn. Mae angen ymrwymiad amlflwydd hirdymor i gyllid, sy'n nodi cyfeiriad teithio dros y cyfnod cyllido, ac yn nodi yn union sut y bydd y pecyn cyllido yn adlewyrchu uchelgais y ddeddfwriaeth, ac yn sicrhau bod pwysau chwyddiant ar fusnesau amaethyddol yn cael eu taclo. Mae'r ddeddfwriaeth yn gofyn i fusnesau amaethyddol arloesi, cydweithio, a mabwysiadu ffyrdd newydd o weithio yn barhaus. Mae llawer o hyn bellach yn defnyddio data a gwyddoniaeth. Bydd hyn yn gofyn am sicrwydd gan y Llywodraeth y bydd yn cefnogi, nid yn unig y newid i ffyrdd newydd o ffermio, ond y bydd, yn y tymor hir, yn cefnogi amgylchedd sy'n galluogi'r busnesau hyn i fod yn fwy cadarn, arloesol a chynaliadwy yn economaidd. Felly, rwy'n credu bod y gwelliant hwn yn cyd-fynd ag ysbryd y ddeddfwriaeth, wrth osod sylfaen gref i gadw ffermwyr ar ein tir am genedlaethau i ddod. Rwy'n mawr obeithio y bydd y gwelliant hwn yn cael ei gefnogi gan y Senedd heddiw. Diolch.

Y Gweinidog.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o gefnogi gwelliant 42, sydd wedi'i gyflwyno mewn cydweithrediad â Phlaid Cymru drwy'r cytundeb cydweithio. Mae'n adlewyrchu'r gwelliant arfaethedig a wnaed gan Sam Kurtz yng Nghyfnod 2, ond rwy'n credu mai'r hyn a wnaeth Sam yng Nghyfnod 2 oedd copïo adran 4 o Ddeddf Amaethyddiaeth Llywodraeth y DU 2020 i bob pwrpas, ac yn ystod dadl gloi Cyfnod 2 Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig rhoddais wybod i'r pwyllgor y byddwn yn cyflwyno darpariaeth sy'n canolbwyntio ar Gymru ar gyfer y cynllun cymorth amlflwydd. Gwn y gwnaethoch chi dynnu'r gwelliant hwnnw yn ôl wedi hynny. 

Mae'n gwbl hanfodol—mae Sam Kurtz yn iawn—ein bod yn rhoi hyder, sicrwydd a thryloywder i'n sector amaethyddol ynghylch bwriadau Llywodraeth Cymru i ddarparu cefnogaeth i'r diwydiant amaethyddol yng Nghymru, ond mae hefyd yn hollol gywir, fel y nodwyd gan Mabon ap Gwynfor, nad ydym yn gwybod beth fydd ein cyllideb. Felly, bydd y cynllun cymorth amlflwydd yn amlinellu sut mae Gweinidogion Cymru yn bwriadu darparu cymorth yn ystod cyfnod pob cynllun cymorth amlflwydd sy'n cyfrannu orau at gyflawni'r amcanion rheoli tir cynaliadwy a hefyd yn rhoi manylion ar y cynlluniau cymorth sydd wedi eu cynllunio a'r rhai sy'n weithredol o fewn pob cyfnod cynllun. Bydd hyn yn rhoi cyfle i'r sector a'i fusnesau gynllunio'n effeithiol ymlaen llaw mewn cylchoedd pum mlynedd.

Mabon ap Gwynfor i ymateb.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yn sydyn iawn, unwaith eto, fel y dywedodd y Gweinidog, mae hyn yn dangos gwerth y cytundeb cydweithredu yma sydd rhwng y Llywodraeth a Phlaid Cymru, a hyn yn cryfhau'r Bil er lles ffermwyr a chymunedau Cymru.

Mae Samuel Kurtz, Jane Dodds a'r Gweinidog wedi crynhoi'n berffaith pam fod angen cefnogi'r gwelliant. Felly, dwi'n edrych ymlaen at weld y gwelliant yma yn cael ei basio. Diolch. 

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 42? A oes unrhyw un yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Ac felly mae gwelliant 42 wedi'i dderbyn.

Grŵp 7 yw'r grŵp nesaf o welliannau, ac mae'r grŵp yma yn ymwneud ag ymyrraeth mewn marchnadoedd amaethyddol a chostau mewnbwn. Gwelliant 56 yw'r prif welliant yn y grŵp a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant ac i siarad i'r grŵp. Samuel Kurtz. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Hoffwn gynnig pob gwelliant yn y grŵp hwn sy'n cael ei gyflwyno o dan fy enw i, ond oherwydd natur y gwelliannau hyn, byddaf yn eu trafod fel un, Llywydd.

Gosodwyd y gwelliannau hyn er mwyn cefnogi'r diwydiant amaethyddol pe bai newid sylweddol neu ddramatig mewn costau mewnbwn. Yn anffodus, mae'r 24 mis diwethaf wedi bod yn enghraifft berffaith o pam mae'r newidiadau hyn mor angenrheidiol. Mae cyfyngiadau cadwyn gyflenwi ôl-COVID a'r rhyfel yn Wcráin wedi cynyddu costau bwyd, tanwydd a gwrtaith. Mae hyn wedi achosi anawsterau enfawr yn y sector amaethyddol.

Nawr, mae'r gwelliannau hyn yn ceisio sicrhau, pe bai sefyllfa fel hyn yn digwydd eto, gan arwain at effaith negyddol ar amodau'r farchnad, yna mae gan Lywodraeth Cymru y dulliau angenrheidiol sydd ar gael iddi i leddfu unrhyw anawsterau trwy gefnogaeth, gan sicrhau y gall cynhyrchu bwyd o ddydd i ddydd barhau. Drwy gefnogi'r gwelliannau hyn, rydym hefyd yn ceisio gwella ein diogeledd bwyd a'n sofraniaeth trwy ddiogelu'r gymuned amaethyddol rhag digwyddiadau a newidiadau digynsail. Felly, gyda hyn rwy'n annog yr Aelodau—yr holl Aelodau—i gefnogi'r gwelliannau hyn heno. Diolch, Llywydd. 

Fe gofiwch chi yn fy nghyfraniad blaenorol, wrth drafod y setliad ariannol aml-flwyddyn, am y ffordd y mae ffermwyr yn gorfod mynd i'r afael â digwyddiadau mawr rhyngwladol, amgylcheddol ac economaidd sydd y tu hwnt i'w rheolaeth, fe ddefnyddiais i ryfel Wcráin fel enghraifft. Ystyriwch y ffaith bod pris gwrtaith wedi cynyddu pedair gwaith ei bris arferol mewn ychydig o fisoedd o ganlyniad i'r rhyfel yn ôl y flwyddyn diwethaf. Mae pris tanwydd yn medru gweddnewid gallu ffermwr i gynhyrchu neu gall haf sych iawn neu aeaf gwlyb iawn effeithio yn andwyol ar eu gallu i gynhyrchu bwyd, gan arwain at gynnydd mewn cost mewnbwn. 

Mae'n rhaid peidio, hefyd, anghofio rôl y ffermwr wrth warchod cefn gwlad. Pe bai ffermwr yn rhoi'r gorau i ffermio dros nos, yna mi fedraf i'ch sicrhau nad canlyniad hynny fyddai ailwylltio, ond yn hytrach byddai'n arwain at fono-ddiwylliant o ychydig rywogaethau o wair a rhedyn yn unig, a fydd ddim yn cynnal yr amrywiaeth o bryfetach sydd ei hangen er mwyn gweld adfer natur, a fydd yn ei dro yn arwain at ddirywiad yn yr amrywiaeth o adar a bywyd gwyllt. Mae'n rhaid gwarchod rhag hyn, felly.

Pwrpas y gwelliannau yma sydd wedi cael eu cyflwyno yn enw Samuel Kurtz ydy gwarchod ein ffermwyr, cynhyrchwyr y bwyd yr ydyn ni mor ddibynnol arno, rhag cynnydd annisgwyl ym mhris mewnbwn amaeth. Dyna pam y byddwn ni'n cefnogi'r gwelliannau yma, yn y ddealltwriaeth, o'u gweithredu, y byddan nhw'n sicrhau'r sector a phob dim sydd yn ddibynnol ar y sector amaethyddol.

Y Gweinidog.

Diolch, Llywydd. Mae'r gwelliannau yn y grŵp hwn yn caniatáu i gostau mewnbwn amaethyddol uchel gyfrif fel math o amodau eithriadol yn y farchnad a chaniatáu i gymorth ariannol gael ei roi i ffermwyr o dan adran 21. Cyflwynwyd gwelliannau tebyg ac ni chytunwyd arnynt yng Nghyfnod 2. Fel y dywedais i yn ystod Cyfnod 2, mae costau mewnbwn ar gyfer amaethyddiaeth eisoes yn cael eu hystyried gan grŵp monitro marchnad amaeth y DU. Fel y cytunwyd gan Weinidogion yn y fframwaith dros dro ar gyfer cymorth amaethyddol, mae Llywodraethau'r DU yn rhannu gwybodaeth ac yn dadansoddi a chydlynu tystiolaeth ar effaith datblygiadau marchnad ledled y DU drwy'r grŵp. Mae'r trafodaethau hyn yn ystyried yr ystod o bwysau sy'n effeithio ar y gwahanol sectorau amaethyddol. Mae'r rhain yn cynnwys geo-ofodol, costau mewnbwn a phrisiau nwyddau ar gyfer nwyddau o fewn y gadwyn gyflenwi. Mae cwmpas presennol y pwerau i ymyrryd mewn amodau marchnad eithriadol yn cyd-fynd â rhannau eraill o'r DU. Byddai dargyfeirio'n debygol o arwain at ganlyniadau anfwriadol i farchnad fewnol y DU, y drefn rheoli cymorthdaliadau a ffermwyr yng Nghymru. Mae hwn yn ganlyniad, rwy'n siŵr, yr ydym ni i gyd eisiau ei osgoi. Diolch.

Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i Mabon ap Gwynfor am siarad i gefnogi'r gwelliant hwn.  Rwy'n credu bod y 24 mis diwethaf, fel y mae'r ddau ohonom wedi trafod yma heno, wedi rhoi enghraifft wych o pam mae'r gefnogaeth benodol hon yn angenrheidiol—amodau eithriadol y farchnad, nid yn unig ar y pen allbwn ond ar y pen mewnbwn hefyd. Mae'n hanfodol bod ffermwyr yn cael y gefnogaeth, pan fo angen. Rwy'n deall ymateb y Gweinidog, ond mae'n siomedig na fydd y Llywodraeth yn cefnogi'r gwelliant. Diolch, Llywydd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 56? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, cymerwn ni bleidlais ar welliant 56. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, dwi'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 56. Felly, canlyniad y bleidlais yw bod 26 o blaid a 27 yn erbyn, neb yn ymatal. Mae gwelliant 56 yn cael ei wrthod.

Ydy gwelliant 57 yn cael ei symud, Samuel Kurtz?

Symud.

Ydy. Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 57? [Gwrthwynebiad.] Mae'n cael ei wrthwynebu. Felly, agorwn ni bleidlais ar welliant 57. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Rwy'n defnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 57, sydd yn golygu bod gwelliant 57 yn cwympo; mae 26 pleidlais o blaid a 27 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 57 yn cael ei wrthod.

Gwelliant 58, Samuel Kurtz, a yw'n cael ei symud?

Symud.

Ydy. Ydy e'n cael ei wrthynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy mae e. Felly, gwelliant 58 i bleidlais. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mi ddefnyddiaf fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 58. Mae gwelliant 58 yn cwympo, gyda 26 o blaid a 27 yn erbyn—felly, dyna welliant 58.

Gwelliant 59 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud?

Symud.

Ydy. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae yna wrthwynebiad. Felly, mi wnawn ni gymryd pleidlais ar welliant 59. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly, mi wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 59. Mae gwelliant 59 yn cwympo, felly; mae 26 o blaid a 27 pleidlais yn erbyn.

Ydy gwelliant 60 yn cael ei gynnig, Samuel Kurtz?

Symud.

Ydy, mae e. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae e. Felly, pleidlais ar welliant 60. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. Mae'r bleidlais yn gyfartal. Felly, mi wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 60. Mae gwelliant 60 yn cwympo, gyda 26 pleidlais o blaid a 27 yn erbyn.

Gwelliant 61 sydd nesaf. Ydy e'n cael ei symud?

Ydy, mae e, gan Samuel Kurtz. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae e. Felly agor y bleidlais ar welliant 61. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly fe wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 61. Mae gwelliant 61 yn cwympo gyda 26 o blaid, 27 yn erbyn.

Gwelliant 62. Ydy e'n cael ei symud, Samuel Kurtz?

Ydy, mae'n cael ei symud. Ydy e'n cael ei wrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ydy, mae'n cael ei wrthwynebu. Agorwn ni'r bleidlais ar welliant 62. Mae'r bleidlais yn gyfartal, felly fe wnaf i ddefnyddio fy mhleidlais fwrw yn erbyn gwelliant 62. Mae gwelliant 62 yn cwympo gyda 26 o bleidleisiau o blaid, 27 yn erbyn.

Grŵp 8 yw'r grŵp nesaf o welliannau. Mae'r rhain yn ymwneud â thenantiaethau amaethyddol. Gwelliant 63 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar Samuel Kurtz i gynnig y prif welliant yma a siarad i'r grŵp. 

Diolch, Llywydd. Hoffwn i gynnig pob gwelliant yn y tabl grŵp hwn o dan fy enw i. Wrth siarad am welliant 5, mae cynnwys y newid hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir i'w groesawu gan Lywodraeth Cymru. Bydd y Gweinidog yn cofio bod cyflwyno'r gwelliant hwn yn dilyn gwelliant blaenorol y gwnes i ei gyflwyno yng Nghyfnod 2, felly rwy'n falch o weld hynny'n cael ei gyflwyno heddiw.

Fodd bynnag, mae gwelliant 5A yn ymgais i gryfhau'r newid hwn. Er bod gwelliant y Llywodraeth yn gweithredu pan fydd angen cydsyniad ar y tenant yn unol â chytundeb tenantiaeth cytunedig, ni fydd yn gweithredu os nad yw'r angen am gydsyniad o ganlyniad i ffactorau sydd wedi'u cynnwys yn y cytundeb tenantiaeth. Bydd gwelliant 5A yn cywiro hynny, gan ei fod yn rhoi darpariaeth hollgynhwysol ar gyfer unrhyw amgylchiadau lle gallai fod angen cydsyniad y landlord. Mae gwelliant 5A yn parhau i fod yn gwbl unol â diben polisi cyhoeddus gwelliant cychwynnol y Llywodraeth hon, ac felly byddwn i'n gobeithio na fyddai unrhyw anhawster o ran ei dderbyn.

Mae'r un peth yn wir am welliant 63, sy'n ceisio diwygio'r ddarpariaeth sy'n bodoli eisoes sy'n ymwneud â gallu tenant i wrthwynebu gwrthodiad afresymol landlord o dan Ddeddf Daliadau Amaethyddol 1986. Mae'n ceisio cymhwyso'r un ddarpariaeth hollgynhwysol mewn termau tebyg i'r hyn sydd wedi'i gynnwys yng ngwelliant 5A, sydd wedi'i nodi uchod, ar gyfer cytundebau tenantiaeth busnesau fferm.

Gwelliannau 64 a 65, eu pwrpas nhw yw gwneud diffiniad 'amaethyddiaeth' sydd wedi'i gynnwys yn y Bil hwn yn uniongyrchol gydnaws â'r diffiniadau sy'n berthnasol i denantiaethau amaethyddol sy'n gysylltiedig â Deddf Daliadau Amaethyddol 1986 a Deddf Tenantiaethau Amaethyddol 1995. Drwy geisio'r newidiadau hyn, rydyn ni'n sicrhau cysondeb drwyddi draw er budd ffermwyr tenant Cymru.

Gan gyfeirio at welliant 37, wedi'i gyflwyno gan Lywodraeth Cymru, rwy'n hapus i gadarnhau y bydd y newid bach hwn yn y geiriad yn cael ei gefnogi. Diolch, Llywydd.

Diolch unwaith eto i Sam Kurtz am gyflwyno'r gwelliannau hyn. Ar hyn o bryd, mae tua 30 y cant o'r holl dir sy'n cael ei ffermio yng Nghymru yn cael ei rentu, ac os na fydd y ddeddfwriaeth unwaith mewn cenhedlaeth hon yn cydnabod hynny, yna ni fydd y ddeddfwriaeth hon yn gweithio i Gymru. Rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol bwysig ein bod ni nid yn unig yn sicrhau bod ffermwyr tenant yn gallu manteisio ar y cymorth sydd ar gael o dan y ddeddfwriaeth, ond y gallwn ni, drwy wneud hynny, annog mwy o bobl i ddechrau gweithgarwch amaethyddol.

Rwy'n croesawu'r gydnabyddiaeth gan y Llywodraeth drwy'r gwelliannau sydd wedi'u cyflwyno bod angen mesurau diogelu eraill i sicrhau y gall tenantiaid wrthwynebu'n ffurfiol unrhyw wrthodiad afresymol i ganiatáu'r cyfle i fanteisio ar gymorth ariannol neu i gydymffurfio â dyletswyddau statudol. Byddaf i'n cefnogi'r gwelliannau y mae Sam Kurtz yn eu cyflwyno i'r graddau y maen nhw'n darparu amddiffyniad i ffermwyr tenant sy'n cael eu hunain mewn sefyllfa lle nad oes cydsyniad ar gael gan eu landlordiaid oherwydd dyluniad y ddeddfwriaeth a'r cynlluniau dilynol eu hunain, yn hytrach nag o fewn y cytundebau tenantiaeth.

Dyma fy nghyfraniad olaf i'r ddadl hon, ac mae Democratiaid Rhyddfrydol Cymru'n falch o gefnogi'r Bil amaeth hwn. I drigolion Canolbarth a Gorllewin Cymru, yr wyf i'n eu cynrychioli, gyda thri pharc cenedlaethol, Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro, Eryri a Bannau Brycheiniog, sydd yn ôl y sôn â thua phedair gwaith yn fwy o ddefaid na phobl, mae hi wedi bod yn fraint ac yn anrhydedd cymryd rhan yn y ddadl hon heno. Diolch yn fawr iawn.

Y Gweinidog.

Diolch, Llywydd. Gwelliant 63, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz. Pwrpas y gwelliant yw ehangu cwmpas y darpariaethau presennol sy'n diwygio Deddf Daliadau Amaethyddol 1986. Ar hyn o bryd, mae'r pŵer i gyfeirio anghydfod at gymrodeddu ond yn berthnasol pan fo angen cydsyniad o dan delerau'r les neu amrywiad o'r les. Fodd bynnag, mae'r gwelliant yn ceisio ehangu cwmpas y pŵer i alluogi tenant i ofyn am gymrodeddu sy'n ymwneud ag unrhyw fater lle gall fod angen cydsyniad y landlord ar y tenant. Mae'r ddarpariaeth bresennol wedi'i drafftio'n ofalus i sicrhau tegwch i'r tenant a'r landlord. Hoffwn i atgoffa'r Aelodau y cafodd gwelliant tebyg ei gyflwyno yng Nghyfnod 2, a chafodd hwnnw ei wrthwynebu ar y sail y byddai'n ymestyn y darpariaethau i amrywiaeth lawer ehangach o amgylchiadau anhysbys ac y gallai arwain at ganlyniadau anfwriadol.

Gwelliannau 5 a 37, a gyflwynwyd yn fy enw i. Yn ystod y pwyllgor Cyfnod 2, addewais i ystyried gwelliant i'r Bil i sicrhau bod gan denantiaid tenantiaeth busnesau fferm gyfle i fanteisio ar fecanwaith datrys anghydfod tebyg i'r rhai yr ydyn ni'n eu cyflwyno ar gyfer tenantiaid Deddf 1986. Fel y dywedodd Jane Dodds, mae tir â thenantiaid yn rhan sylweddol o dir fferm yng Nghymru ac mae sicrhau bod gan denantiaid gyfle teg i fanteisio ar gynlluniau cymorth ariannol sydd yn cael eu darparu yn unol â'r pwerau sydd wedi'u cynnwys yn y Bil yn hanfodol i sicrhau sector tenantiaeth ffyniannus a llwyddiannus yng Nghymru. Felly, rwy'n falch o gyflwyno gwelliant 5, sy'n cynyddu'r amgylchiadau presennol lle y gall tenantiaid gyfeirio ceisiadau am gydsyniad neu amrywiad i gymrodeddu o dan Ddeddf 1995. Bydd y gwelliant yn ceisio sicrhau y gall cymaint o ffermwyr tenantiaid â phosibl, yn ogystal â pherchnogion fferm, wneud cais i gynllun, fel y cynllun ffermio cynaliadwy, a gafodd ei sefydlu o dan y pŵer i ddarparu cymorth a gosod tenantiaid tenantiaeth busnesau fferm mewn sefyllfa debyg i denantiaid sydd â thenantiaethau o dan Ddeddf Daliadau Amaethyddol 1986. Nod y gwelliant pwysig hwn yw sicrhau'r ffordd orau o gyflawni amcanion amgylcheddol, cymdeithasol, economaidd a diwylliannol y Bil, ac mae'n ganlyniad ymgysylltu'n llwyddiannus â rhanddeiliaid, fel Cymdeithas Ffermwyr Tenant a gweithgorau cynllun ffermio cynaliadwy y cyfeiriais i atyn nhw'n gynharach.

Mae gwelliant 37 yn ganlyniad drafftio gwelliant i Ddeddf 1995, a bydd yn sicrhau y gall y darpariaethau newydd yn Neddf 1995 a Deddf 1986 ddechrau ar yr un pryd drwy Orchymyn.

Mae gwelliant 5A, a gyflwynwyd yn enw Sam Kurtz, yn ceisio gwella gwelliant 5, yr wyf newydd ei godi, trwy ehangu cwmpas y sefyllfaoedd y gall tenant ofyn am gymrodeddu i unrhyw fater lle y gall fod angen cydsyniad y landlord ar y tenant. Fel y dywedais i'n flaenorol, mae gwelliant 5 y Llywodraeth wedi'i ddrafftio i sicrhau tegwch i'r tenant a'r landlord. Byddai ehangu'r gwelliant fel hyn yn ymestyn y cwmpas i amrywiaeth ehangach o amgylchiadau a gallai arwain at ganlyniadau anfwriadol. 

Mae gwelliannau 64 a 65 yn ceisio rhoi diffiniadau diweddaraf 'amaethyddiaeth' yn Neddf 1986 a Deddf 1995 yn y drefn honno. Gall ceisio diwygio diffiniadau mewn Deddfau hŷn arwain at ganlyniadau anfwriadol. Byddai angen adolygiad llawn a byddai angen ymgynghoriad cyhoeddus i sicrhau na fyddai unrhyw ganlyniadau o'r fath yn codi. Nid ydym yn credu bod angen gwelliant o'r fath ar hyn o bryd, o ystyried nad yw'r diffiniadau yn Neddf 1986 a Deddfau 1995 yn gynhwysfawr. Ar ben hynny, bydd y darpariaethau datrys anghydfod arfaethedig yn cynorthwyo'r tenantiaid hynny y mae eu cytundebau yn cynnwys cymalau defnyddwyr sy'n cyfyngu ar eu galluoedd i gymryd rhan mewn cynlluniau yn y dyfodol.

Samuel Kurtz i ymateb.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hymateb ac i Jane Dodds am ei chefnogaeth. Ac a gaf i hefyd gofnodi fy niolch i George Dunn, ar ran Cymdeithas y Ffermwyr Tenant, am ei waith yn drafftio a gweithio gyda mi a fy swyddfa ar y gwelliannau hyn? Rwy'n credu ei bod yn hanfodol, os ydyn ni eisiau cyflawni amcanion y cynllun ffermio cynaliadwy, bod cymaint o ffermwyr tenant â phosibl yn gallu cofrestru ar gyfer y cynlluniau hyn. Rwy'n credu bod y gwaith y mae George wedi'i wneud drwy fy swyddfa i, drwy'r gweithgorau y mae'r Gweinidog wedi'u hamlinellu, yn dyst i'w ymroddiad i ffermwyr tenantiaid yng Nghymru, ac rwy'n credu bod hynny'n hanfodol, ond byddwn i'n annog y Gweinidog a'r Llywodraeth i gefnogi'r gwelliannau hyn i sicrhau nad oes unrhyw ffermwr tenant yn cael ei adael ar ôl. Diolch, Llywydd.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 63? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly mi gawn ni bleidlais ar welliant 63. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Mae gwelliant 63 wedi ei wrthod.

Cyn inni ddelio gyda gwelliant 5, mae angen inni ddelio gyda'r gwelliant i welliant 5, sef gwelliant 5A yn enw Samuel Kurtz.

Mae hwnnw'n cael ei symud. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5A? A oes yna wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes mae yna. Felly, fe wnawn ni gael pleidlais ar welliant 5A. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 37 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 5A wedi ei wrthod.

Ydy gwelliant 5 yn cael ei symud, Gweinidog?

Yn ffurfiol.