Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/03/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon, ac i'w ofyn gan John Griffiths.
Good afternoon, and welcome, all, to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy, and the first question is to be answered by the Deputy Minister for Arts and Sport, and to be asked by John Griffiths.
1. Sut mae'r Gweinidog yn gweithio gyda Dirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon a'r Prif Chwip i hybu'r diwydiant teledu a ffilm sy'n tyfu yng Nghymru? OQ59221
1. How is the Minister working with the Deputy Minister for Arts and Sport and Chief Whip to promote the growing tv and film industry in Wales? OQ59221
Thank you for that question, John. Both the Minister for Economy and I are committed to working together to maximise Wales’s growing reputation in the film and tv sector, and in promoting Wales on the global stage.
Diolch am y cwestiwn, John. Mae Gweinidog yr Economi a minnau wedi ymrwymo i weithio gyda'n gilydd i sicrhau enw da cynyddol Cymru yn y sector ffilm a theledu, ac wrth hyrwyddo Cymru ar y llwyfan byd-eang.
Thank you for that answer, Minister. Recently, I visited a local industrial firm, a family industrial firm, in Newport, GD Environmental. They are diversifying at the moment, and we visited their film studio, in Nash in Newport, where Urban Myth film the Sex Education series. It's all going very well, and the relationship with Creative Wales has been very useful, Minister, which I'm sure you'll be pleased to know. But they now have plans to build another film studio, alongside the existing one, and also they're interested in building a film and tv hub, which would be a film school, really, in conjunction with higher education and further education. So, they really are quite ambitious, Minister, and I think it's part of that growing strength that we have in Wales around tv, film and media. And I wonder whether you might look at what further support you might offer the company to expand in the way that they plan, and perhaps to visit, yourself, at some stage.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn ddiweddar, ymwelais â chwmni diwydiannol lleol, cwmni diwydiannol teuluol, yng Nghasnewydd, sef GD Environmental. Maent yn arallgyfeirio ar hyn o bryd, ac fe wnaethom ymweld â'u stiwdio ffilm, yn Nhrefonnen yng Nghasnewydd, lle mae Urban Myth yn ffilmio'r gyfres Sex Education. Mae'r cyfan yn mynd yn dda iawn, ac mae'r berthynas gyda Cymru Greadigol wedi bod yn ddefnyddiol iawn, Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddwch yn falch o wybod hynny. Ond mae ganddynt gynlluniau nawr i adeiladu stiwdio ffilm arall, ochr yn ochr â'r un sydd eisoes yn bodoli, a hefyd mae ganddynt ddiddordeb mewn adeiladu hyb ffilm a theledu, a fyddai'n ysgol ffilm mewn gwirionedd, ar y cyd ag addysg uwch ac addysg bellach. Felly, maent yn uchelgeisiol, Weinidog, ac rwy'n credu bod hynny'n deillio o'r cryfder cynyddol sydd gennym yng Nghymru ym maes teledu, ffilm a'r cyfryngau. Tybed a allech edrych i weld pa gefnogaeth bellach y gallech ei chynnig i'r cwmni i ehangu yn y ffordd y maent yn cynllunio, ac ymweld â hwy eich hun rywbryd, efallai.
Thank you, John, for that supplementary question. I think probably it would be helpful if I set out initially some of the support that Creative Wales has been giving to the sector. We've got a strategic objective of ensuring that there is a good supply of studio space throughout the nation, for the incoming and indigenous productions. And we've recently supported capital investment projects in Aria studios in Anglesey, the Wolf studios in Cardiff, and Seren studios in Cardiff. In addition, the Creative Wales production funding is regularly used in conjunction with projects that have been delivered from studio sites in Newport, which you've already highlighted. And I thought it was particularly interesting you talking about the cross-over with education, and that fits very much with our support for the national film and tv studios that we have based in Cardiff as well. Skills and training are absolutely crucial and central to everything that Creative Wales is trying to do. We've recently supported 17 projects through our Creative Wales skills fund. One of those projects is supporting three new screen academies, alongside studio complexes.
But, to deal specifically with the support that we could potentially give for the organisation that you're talking about, GD Environmental, what I would say is that Creative Wales do consider business cases for new investment and are happy to review those in detail when they're submitted. So, they can be approached for initial discussions, and it sounds as though, from what you're saying, that that's exactly what has happened thus far. Any formal application for support would obviously have to be assessed on its individual strengths and the impact to the industry, and we require an initial and, later, a full business case—all of that which I'm sure you and GD Environmental would fully understand. But we do have a huge ambition for this industry in Wales. It's one of the fastest growing sectors in Wales. It has a huge impact on the economy. And I'd be more than happy to come along and visit GD Environmental, talk to them about their plans and see what they're proposing to do, because this is very much the kind of investment that we're looking to see grow.
Diolch am y cwestiwn atodol, John. Yn gyntaf, mae'n siŵr y byddai'n werth imi nodi rhywfaint o'r cymorth y mae Cymru Greadigol wedi bod yn ei roi i'r sector. Mae gennym amcan strategol i sicrhau bod cyflenwad da o ofod stiwdio ym mhob rhan o'r wlad ar gyfer cynyrchiadau allanol a chynyrchiadau Cymreig. Ac yn ddiweddar rydym wedi cefnogi prosiectau buddsoddi cyfalaf yn stiwdios Aria ar Ynys Môn, stiwdios Wolf yng Nghaerdydd, a stiwdios Seren, hefyd yng Nghaerdydd. Yn ogystal, mae cyllid cynhyrchu Cymru Greadigol yn cael ei ddefnyddio'n rheolaidd ar y cyd â phrosiectau a gyflawnwyd o safleoedd stiwdios yng Nghasnewydd, fel rydych eisoes wedi nodi. Ac roeddwn yn meddwl ei bod yn arbennig o ddiddorol eich bod chi'n sôn am y cysylltiad ag addysg, ac mae hynny'n cyd-fynd yn fawr â'n cymorth i'r stiwdios ffilm a theledu cenedlaethol sydd gennym yng Nghaerdydd hefyd. Mae sgiliau a hyfforddiant yn gwbl hanfodol ac yn ganolog i bopeth y mae Cymru Creadigol yn ceisio ei wneud. Yn ddiweddar rydym wedi cefnogi 17 o brosiectau drwy ein cronfa sgiliau Cymru Greadigol. Un o'r prosiectau hynny yw cefnogi tair academi sgrin newydd, ochr yn ochr ag adeiladau stiwdio.
Ond os caf ymdrin yn benodol â'r gefnogaeth y gallem ei rhoi i'r sefydliad rydych chi'n sôn amdano, sef GD Environmental, yr hyn y byddwn i'n ei ddweud yw bod Cymru Greadigol yn ystyried achosion busnes ar gyfer buddsoddiadau newydd ac yn hapus i adolygu'r rheini'n fanwl pan gânt eu cyflwyno. Felly, gellir mynd atynt am drafodaethau cychwynnol, ac mae'n swnio'n debyg, o'r hyn rydych chi'n ei ddweud, mai dyna'n union sydd wedi digwydd hyd yma. Yn amlwg, byddai'n rhaid asesu unrhyw gais ffurfiol am gymorth ar sail ei gryfderau a'r effaith ar y diwydiant, ac mae angen achos busnes cychwynnol, ac achos busnes llawn wedi hynny—ac rwy'n siŵr y byddech chi a GD Environmental yn deall hyn oll yn iawn. Ond mae gennym uchelgais enfawr ar gyfer y diwydiant hwn yng Nghymru. Dyma un o'r sectorau sy'n tyfu gyflymaf yng Nghymru. Mae'n cael effaith enfawr ar yr economi. Ac fe fyddwn i'n fwy na pharod i ddod draw i ymweld â GD Environmental, i siarad â hwy am eu cynlluniau a gweld beth y bwriadant ei wneud, oherwydd dyma'n sicr y math o fuddsoddiad rydym yn awyddus i'w weld yn tyfu.
The culture committee provided a workshop for people within the Welsh creative industries as part of its inquiry into barriers within the sector. Participants noted that access to Welsh Government funding for small businesses who are in the industry was challenging and overly bureaucratic, with one noting that delays can cripple small businesses. Another stated, and I quote,
'Access routes to funding are difficult in Wales, especially when those in the creative industries aren't known by their ability to handle technical paperwork. Often, big organisations find it easier to apply for funding due to having dedicated staff, which is very different for small businesses'.
Yet another was concerned that every application is considered a new one. So, every time they apply, they need to prove themselves all over again. Furthermore, it was stressed that long-term investment from Welsh Government and planning for the future was needed to see substantial growth in the industry. Suggestions included targeted investment and potentially taking industries with Welsh Government to global fairs to amplify the creative industry in Wales. Therefore, Minister, what urgent action are you taking to ease the application process for funding for small businesses, and what measures are you taking to enable those in creative industries to receive long-term investment, so that they can be showcased globally?
Darparodd y pwyllgor diwylliant weithdy ar gyfer pobl yn y diwydiannau creadigol yng Nghymru fel rhan o'i ymchwiliad i rwystrau o fewn y sector. Roedd cyfranogwyr yn nodi bod mynediad at arian Llywodraeth Cymru ar gyfer busnesau bach sydd yn y diwydiant yn heriol ac yn or-fiwrocrataidd, gydag un yn nodi bod oedi'n gallu andwyo busnesau bach. Dywedodd un arall, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae llwybrau mynediad at gyllid yn anodd yng Nghymru, yn enwedig pan nad yw'r rhai sydd yn y diwydiannau creadigol yn enwog am eu gallu i drin gwaith papur technegol. Yn aml, mae sefydliadau mawr yn ei chael hi'n haws gwneud cais am arian os oes ganddynt staff penodedig, sy'n wahanol iawn i fusnesau bach'.
Roedd un arall yn poeni bod pob cais yn cael ei weld fel un newydd. Felly, bob tro y gwnânt gais, mae angen iddynt brofi eu hunain o'r newydd. Ar ben hynny, pwysleisiwyd bod angen buddsoddiad hirdymor gan Lywodraeth Cymru a chynllunio i'r dyfodol i weld twf sylweddol yn y diwydiant. Ymhlith yr awgrymiadau, roedd buddsoddiad wedi'i dargedu a'r posibilrwydd o fynd â diwydiannau gyda Llywodraeth Cymru i ffeiriau byd-eang i chwyddo'r sylw i'r diwydiant creadigol yng Nghymru. Felly, Weinidog, pa gamau brys rydych chi'n eu cymryd i hwyluso'r broses o wneud cais am gyllid i fusnesau bach, a pha gamau rydych chi'n eu cymryd i alluogi'r rhai yn y diwydiannau creadigol i gael buddsoddiad hirdymor, fel y gallant gael sylw'n fyd-eang?
I think that's a fair challenge, Tom. We've seen a number of small businesses, small industries, that want to grow in Wales, and some of them do find the grant process very difficult. By the very nature of the process, it has to be thorough. We are talking about dealing with public money at the end of the day. We can't just willy-nilly hand over money to organisations that we don't do due diligence on. So, I'm sure you and, I'm sure, the applicants that you're talking to would understand and accept that. But I'm always open to a conversation with any of these organisations about how we can streamline and make the process more user friendly. It's certainly very much the approach that we've taken on the investment review with the Arts Council of Wales—applications to the Arts Council of Wales will be considered by the end of March, but very much part of that review has been about how do we reach out to some of the smaller organisations, and how do we make the process of grant applications far less burdensome that it has been previously. So, I'm very happy to have that conversation with any organisations that feel that their involvement or the application process through Creative Wales is too difficult. And if any of them want to write to me and explain to me their experiences, I'd be happy to look at that.
Rwy'n meddwl bod honno'n her deg, Tom. Rydym wedi gweld nifer o fusnesau bach, diwydiannau bach, sydd am dyfu yng Nghymru, ac mae rhai ohonynt yn gweld y broses o wneud cais am grant yn anodd iawn. Mae natur y broses yn golygu bod rhaid iddi fod yn drylwyr. Rydym yn sôn am ymdrin ag arian cyhoeddus yn y pen draw. Ni allwn roi arian yn ddifeddwl i sefydliadau nad ydym yn dilyn camau diwydrwydd dyladwy arnynt. Felly, rwy'n siŵr y byddech chi a'r ymgeiswyr rydych chi'n siarad â nhw yn deall ac yn derbyn hynny. Ond rwyf bob amser yn agored i sgwrs gydag unrhyw un o'r sefydliadau hyn ynglŷn â sut y gallwn symleiddio a gwneud y broses yn haws i'w defnyddio. Yn sicr, dyma'r dull o weithredu rydym wedi'i fabwysiadu gyda'r adolygiad buddsoddi gyda Chyngor Celfyddydau Cymru—bydd ceisiadau i Gyngor Celfyddydau Cymru yn cael eu hystyried erbyn diwedd mis Mawrth, ond roedd rhan fawr o'r adolygiad hwnnw'n ymwneud â sut rydym yn estyn allan at rai o'r sefydliadau llai, a sut mae gwneud y broses o wneud cais am grant yn llawer llai beichus nag a fu o'r blaen. Felly, rwy'n hapus iawn i gael y sgwrs honno gydag unrhyw sefydliadau sy'n teimlo bod eu hymwneud neu'r broses ymgeisio drwy Cymru Greadigol yn rhy anodd. Ac os oes unrhyw un ohonynt eisiau ysgrifennu ataf i egluro eu profiadau, byddwn yn hapus i edrych ar hynny.
2. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i annog mwy o bobl ifanc i ddechrau eu busnesau eu hunain? OQ59203
2. What action is the Welsh Government taking to encourage more young people to start their own businesses? OQ59203
Thank you. The Business Wales youth entrepreneurship service encourages the next generation of entrepreneurs in Wales. It supports entrepreneurial ambition, and provides practical advice to take their ideas forward. Since 2016, 5,000 young people have been supported with start-up advice, and almost 700 have started a business. This, of course, is now being enhanced by the young person’s guarantee.
Diolch. Mae gwasanaeth entrepreneuriaeth ieuenctid Busnes Cymru yn annog y genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid yng Nghymru. Mae'n cefnogi uchelgais entrepreneuraidd, ac yn rhoi cyngor ymarferol er mwyn iddynt allu bwrw ymlaen â'u syniadau. Ers 2016, mae 5,000 o bobl ifanc wedi cael cymorth gan gyngor ar ddechrau busnes, ac mae bron i 700 wedi dechrau busnes. Mae'r cyngor hwn bellach yn cael ei ategu gan y warant i bobl ifanc wrth gwrs.
Thank you, Minister. As you are no doubt aware, 95 per cent of UK businesses are microbusinesses or sole traders. With much of the focus of economic development policies on attracting large employers, and preparing young people for workplaces, we have to question whether we are doing enough to encourage self-employment. I was, therefore, pleased to see a scheme run by the Bridgend Business Forum, in conjunction with the Rebel Business School, to offer free training to young people on how to start a business. Minister, will the Welsh Government monitor the scheme and look at ways to either replicate it across Wales or even incorporate the lessons into the school curriculum? Thank you.
Diolch. Fel y gwyddoch, mae 95 y cant o fusnesau'r DU yn ficrofusnesau neu'n unig fasnachwyr. Gyda llawer o ffocws polisïau datblygu economaidd ar ddenu cyflogwyr mawr, a pharatoi pobl ifanc ar gyfer gweithleoedd, mae'n rhaid inni holi a ydym yn gwneud digon i annog hunangyflogaeth. Roeddwn yn falch felly o weld cynllun sy'n cael ei redeg gan Fforwm Busnes Pen-y-bont ar Ogwr, ar y cyd ag Ysgol Fusnes Rebel, i gynnig hyfforddiant am ddim i bobl ifanc ynghylch sut i ddechrau busnes. Weinidog, a fydd Llywodraeth Cymru yn monitro'r cynllun ac yn edrych ar ffyrdd naill ai o'i efelychu ar draws Cymru neu hyd yn oed ymgorffori'r gwersi yn y cwricwlwm ysgol? Diolch.
I'd be very happy if the Member were to write to me with the detail of the scheme that he has identified. As I said in my initial answer, we have a range of support services that are available. Business Wales is still the front door, so if anyone is concerned or doesn't understand the individual scheme, they can go to Business Wales and they can help to guide people through, and, also, those people taking part directly in the young person's guarantee funded work.
We've got a range of Big Ideas role models—over 400 of them—who do go out and encourage people who want to start up their own business. And what's encouraging about the young person's guarantee in this area is that, as part of the national conversation, 28 per cent of young people indicated they would like to consider becoming self-employed or running their own business, and, indeed, 25 per cent of them wanted more information on becoming self-employed. So, part of our challenge is, with the enthusiasm that does exist, how to make sure we have the right support available to help those who can go from an idea and a desire to actually be able to have a business plan and then to start up. And that's also why, of course, we have a range of our start-up grants that are already available to support people with exactly that ambition. But I look forward to receiving the Member's correspondence.
Byddwn i'n hapus iawn pe bai'r Aelod yn ysgrifennu ataf gyda manylion y cynllun y mae wedi'i nodi. Fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, mae gennym amrywiaeth o wasanaethau cymorth ar gael. Busnes Cymru yw'r drws blaen o hyd, felly os oes unrhyw un yn poeni neu ddim yn deall y cynllun unigol, gallant droi at Busnes Cymru a gallant hwy helpu i arwain pobl drwy'r broses, a'r bobl sy'n cymryd rhan yn uniongyrchol yn y gwaith a ariennir ar y warant i bobl ifanc hefyd.
Mae gennym amrywiaeth o fodelau rôl Syniadau Mawr—dros 400 ohonynt—sy'n mynd allan i annog pobl sydd eisiau dechrau eu busnes eu hunain. A'r hyn sy'n galonogol am y warant i bobl ifanc yn hyn o beth yw bod 28 y cant o bobl ifanc wedi nodi, fel rhan o'r sgwrs genedlaethol, y byddent yn hoffi ystyried dod yn hunangyflogedig neu redeg eu busnes eu hunain, ac yn wir, roedd 25 y cant ohonynt eisiau mwy o wybodaeth am ddod yn hunangyflogedig. Felly, rhan o'n her, gyda'r brwdfrydedd sy'n bodoli, yw sut i sicrhau bod gennym y gefnogaeth gywir ar gael i helpu'r rhai sy'n gallu mynd o syniad ac awydd i allu cael cynllun busnes ac i ddechrau eu busnes. A dyna pam hefyd, wrth gwrs, fod gennym ystod o'n grantiau dechrau busnes sydd eisoes ar gael i gefnogi pobl gyda'r uchelgais hwnnw. Ond rwy'n edrych ymlaen at gael gohebiaeth yr Aelod.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Minister, it's estimated that around 7 per cent of adults in Wales are not on the internet. A large chunk of that 7 per cent are people aged 75 or over who have no connection to the internet. Just under 80 per cent of people with a limiting, long-standing illness, disability or infirmity use the internet, compared with 93 per cent of those without such conditions. So, I'm curious to know, Minister, how the Welsh Government's digital strategy will help reduce digital exclusion.
Diolch o galon, Lywydd. Weinidog, amcangyfrifir nad yw tua 7 y cant o oedolion yng Nghymru ar y rhyngrwyd. Mae talp mawr o'r 7 y cant hwnnw'n bobl 75 oed neu hŷn sydd heb gysylltiad â'r rhyngrwyd. Ychydig o dan 80 y cant o bobl sydd â salwch, anabledd neu wendid cyfyngus, hirsefydlog sy'n defnyddio'r rhyngrwyd, o'i gymharu â 93 y cant o bobl heb gyflyrau o'r fath. Felly, rwy'n chwilfrydig i wybod, Weinidog, sut y bydd strategaeth ddigidol Llywodraeth Cymru yn helpu i leihau allgáu digidol.
Tackling digital exclusion is one of the key aims of our strategy, and there's a number of different strands. There's our work with the UK Government on the reserved responsibility for infrastructure. I've had a number of meetings with my officials and, indeed, with the current UK Minister—I think it's Minister Lopez, in the newly rebadged DCMS—and we're looking at how they are going to meet their own obligations, and actually the fact there'll be a gap, because they expect to meet 85 per cent of the population. Now, we have to talk about how we get services and improved services to that extra 15 per cent.
As well as the connectivity and the width, we then have a range of schemes in place actually to deal with practical access, and some of that is attitude. My mother has a connection in her house and I have regularly tried to get her to use it, but that's just one of those things. She doesn't do it, whereas other people are more keen to do it. And actually, this isn't just a point about entertainment. As we all know, there's a point about work, and it's also about access to services as well. Many of our services are moving to a digital-first model, which I think is a good thing, but that does mean we need to constantly be thinking about how we equip users, the people using the service, to be able to do so effectively. That's not just the public, of course; a number of the people who need support to make sure that they're properly enabled and are able to use the system actually are staff as well. So, those are parts of the challenges we're looking to try to resolve, and I'm very keen to see further progress made in the rest of this term.
Mae mynd i'r afael ag allgáu digidol yn un o brif nodau ein strategaeth, a cheir nifer o elfennau gwahanol. Ceir ein gwaith gyda Llywodraeth y DU ar y cyfrifoldeb a gadwyd yn ôl dros seilwaith. Rwyf wedi cael nifer o gyfarfodydd gyda fy swyddogion, a chyda Gweinidog presennol y DU yn wir—rwy'n credu mai'r Gweinidog Lopez ydyw, yn yr Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon fel y'i gelwir bellach—ac rydym yn edrych ar sut maent yn mynd i gyflawni eu rhwymedigaethau eu hunain, ac mewn gwirionedd bydd yna fwlch, oherwydd eu bod yn disgwyl cyrraedd 85 y cant o'r boblogaeth. Nawr, mae'n rhaid inni siarad ynglŷn â sut y cawn wasanaethau a gwasanaethau gwell i'r 15 y cant ychwanegol hyn.
Yn ogystal â'r cysylltedd a lled band, mae gennym ystod o gynlluniau ar waith wedyn i fynd i'r afael â mynediad ymarferol, ac mae rhywfaint o hynny'n ymwneud ag agwedd. Mae gan fy mam gysylltiad yn ei thŷ a droeon, rwyf wedi ceisio ei chael i'w ddefnyddio, ond dim ond un o'r pethau hyn yw hynny. Nid yw'n ei wneud, tra bod pobl eraill yn fwy awyddus i'w wneud. Ac mewn gwirionedd, nid pwynt am adloniant yn unig yw hwn. Fel y gwyddom i gyd, mae pwynt yma ynglŷn â gwaith, ac mae hefyd yn ymwneud â mynediad at wasanaethau. Mae llawer o'n gwasanaethau yn symud i fodel digidol yn gyntaf, sy'n beth da yn fy marn i, ond mae'n golygu bod angen inni feddwl yn barhaus ynglŷn â sut i arfogi defnyddwyr, y bobl sy'n defnyddio'r gwasanaeth, i allu gwneud hynny'n effeithiol. Mae a wnelo hynny â mwy na'r cyhoedd yn unig, wrth gwrs; mae nifer o'r bobl sydd angen cymorth i sicrhau eu bod yn cael eu galluogi'n briodol ac yn gallu defnyddio'r system yn staff hefyd. Felly, dyna rai o'r heriau rydym yn ceisio eu datrys, ac rwy'n awyddus iawn i weld cynnydd pellach yn cael ei wneud dros weddill y tymor hwn.
Great, thank you, Minister. I really do appreciate the detailed answer.
Now, moving on to my second question, the UK Government's gigabit broadband voucher scheme is a fantastic initiative, helping people to combat slow broadband speeds in rural areas. Vouchers worth thousands of pounds are being given to homes and businesses to help cover the cost of installing gigabit broadband. Last year, the Welsh Government announced it was going to stop its top-up funding for the scheme because you, and I quote, said that you 'don't have the money'. How can it be, Minister, that you don't have the money to put towards this fantastic scheme, but yet the Welsh Government is happy to fork out in excess of £100 million for more politicians in this place? So, can you please elaborate on more information as to why this isn't actually happening? Thank you.
Gwych, diolch, Weinidog. Rwy'n gwerthfawrogi'r ateb manwl.
Nawr, gan symud ymlaen at fy ail gwestiwn, mae cynllun talebau band eang gigadid Llywodraeth y DU yn fenter wych, sy'n helpu pobl i fynd i'r afael â chyflymder band eang araf mewn ardaloedd gwledig. Mae talebau gwerth miloedd o bunnoedd yn cael eu rhoi i gartrefi a busnesau i helpu i dalu am y gost o osod band eang gigadid. Y llynedd, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod am roi'r gorau i'w chyllid ychwanegol ar gyfer y cynllun am eich bod chi, ac rwy'n dyfynnu, wedi dweud 'nad oes gennych arian'. Sut y gall fod, Weinidog, nad oes gennych arian i'w roi tuag at y cynllun gwych hwn, ond bod Llywodraeth Cymru'n hapus i wario dros £100 miliwn ar fwy o wleidyddion yn y lle hwn? Felly, a wnewch chi roi mwy o wybodaeth ynghylch pam nad yw hyn yn digwydd mewn gwirionedd? Diolch.
Look, I don't think it's particularly helpful or sensible to attempt to compare an entirely different issue with how we use Welsh Government budgets. If you want to have a conversation about the size and capability of this place, we could do that. When it comes to the reality of our budget, it's just undeniable—the reality is our budget is worth less in real terms, in cash terms. It's also a demand to use Welsh Government funds on an area that is plainly reserved as well. I actually had a conversation earlier today with one of your colleagues about what we are doing and what we will try to do to fill in part of that reserved responsibility where the UK Government don't intend to meet the needs of people. There are practical choices, as ever. I'd like to be constructive in responding to questions, but you really do need to recognise that this is a situation of the creation of your party in Government at the UK level.
Edrychwch, nid wyf yn meddwl ei bod yn arbennig o ddefnyddiol nac yn synhwyrol i geisio cymharu mater cwbl wahanol gyda'r ffordd y defnyddiwn gyllidebau Llywodraeth Cymru. Os ydych chi am gael sgwrs am faint a gallu'r lle hwn, gallem wneud hynny. O ran realiti ein cyllideb, ni ellir gwadu—y realiti yw bod ein cyllideb yn werth llai mewn termau real, yn nhermau arian parod. Mae hefyd yn alw am ddefnyddio cronfeydd Llywodraeth Cymru ar faes sy'n amlwg wedi ei gadw'n ôl hefyd. Mewn gwirionedd, cefais sgwrs yn gynharach heddiw gydag un o'ch cyd-bleidwyr am yr hyn a wnawn a'r hyn y byddwn yn ceisio ei wneud i lenwi rhan o'r cyfrifoldeb hwnnw a gedwir yn ôl lle nad yw Llywodraeth y DU yn bwriadu diwallu anghenion pobl. Mae yna ddewisiadau ymarferol i'w gwneud, fel erioed. Hoffwn fod yn adeiladol wrth ymateb i gwestiynau, ond mae gwir angen ichi gydnabod bod hon yn sefyllfa a grëwyd gan eich plaid chi sy'n llywodraethu ar lefel y DU.
Okay, thank you very much for that, Minister. But it was also this Government that sent back £155 million to the UK Government because they didn't actually do their homework when it came to funding. So, let's not go down that road. I will carry on with my third question.
Ofcom believes that approximately 15,000 premises cannot get a broadband service of at least 10 Mbps download speed and 1 Mbps upload speed. Openreach believes that it will be challenging to get those 15,000 properly equipped, and says it will require the industry and Governments to come together to find a solution. So, Minister, what is the Welsh Government doing to support the UK Government in ensuring that these 15,000 premises actually get an acceptable and adequate broadband speed? Thank you.
Iawn, diolch yn fawr am hynny, Weinidog. Ond y Llywodraeth hon hefyd a anfonodd £155 miliwn yn ôl at Lywodraeth y DU am nad oeddent wedi gwneud eu gwaith cartref ar y cyllid. Felly, gadewch inni beidio â dilyn y trywydd hwnnw. Rwyf am barhau gyda fy nhrydydd cwestiwn.
Mae Ofcom yn credu na all tua 15,000 o adeiladau gael gwasanaeth band eang gydag o leiaf 10 Mbps o gyflymder lawrlwytho a chyflymder uwchlwytho o 1 Mbps. Mae Openreach yn credu y bydd cyfarparu'r 15,000 o safleoedd hynny'n briodol yn her, ac mae'n dweud y bydd angen i'r diwydiant a Llywodraethau ddod at ei gilydd i ddod o hyd i ateb. Felly, Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo Llywodraeth y DU i sicrhau bod y 15,000 eiddo yn cael cyflymder band eang derbyniol a digonol? Diolch.
Well, I come back to this: this is a reserved responsibility. It is the responsibility of the UK Government. We are acting because we don't think it's acceptable to simply abandon those people. The UK Government's stated ambition is to provide access to 85 per cent of the population. There are a range of people who would be excluded if we did nothing in this reserved area of responsibility. If you want to look at the people responsible for not acting in this area, they're Conservative Ministers in the UK Government. That's just unarguable. It's the settlement, it's the reality. I will act with the resources that are available. I will be constructive with UK Ministers about what we can do, but Members need to recognise, in all parties, that every step we take in this area, every pound we spend will provide a benefit to people in Wales, but it'll be money that we cannot spend on areas where we are actually responsible. But we're doing this because we recognise the societal and the economic value of doing so. We could do so much more, of course, if the Conservative Government actually met their own responsibilities.
Wel, rwy'n dod yn ôl at hyn: mae hwn yn gyfrifoldeb a gadwyd yn ôl. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am hynny. Rydym yn gweithredu am nad ydym yn credu ei bod hi'n dderbyniol i gefnu ar y bobl hyn. Uchelgais datganedig Llywodraeth y DU yw darparu mynediad i 85 y cant o'r boblogaeth. Byddai amryw o bobl yn cael eu heithrio pe na baem yn gwneud unrhyw beth yn y maes cyfrifoldeb hwn a gadwyd yn ôl. Os ydych chi eisiau edrych ar y bobl sy'n gyfrifol am beidio â gweithredu yn y maes hwn, Gweinidogion Ceidwadol yn Llywodraeth y DU ydynt. Ni ellir gwadu hynny. Dyna'r setliad, dyna'r realiti. Byddaf yn gweithredu gyda'r adnoddau sydd ar gael. Byddaf yn adeiladol gyda Gweinidogion y DU am yr hyn y gallwn ei wneud, ond mae angen i Aelodau gydnabod, ym mhob plaid, y bydd pob cam a gymerwn yn y maes hwn, pob punt a wariwn, yn darparu budd i bobl yng Nghymru, ond bydd yn arian na allwn ei wario ar feysydd rydym yn gyfrifol amdanynt mewn gwirionedd. Ond rydym yn gwneud hyn oherwydd ein bod yn cydnabod y gwerth i'r gymdeithas a'r gwerth economaidd o wneud hynny. Gallem wneud cymaint mwy, wrth gwrs, pe bai'r Llywodraeth Geidwadol yn cyflawni eu cyfrifoldebau eu hunain.
Llefarydd Plaid Cymru nawr, Luke Fletcher.
The Plaid Cymru Spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. The Digital Inclusion Alliance Wales has published the second edition of its digital inclusion agenda, 'From Inclusion to Resilience', building on the first edition of the agenda that was introduced in early 2021, which outlined five key priorities to make Wales a digitally inclusive nation. Now, although the report outlines the very good progress that's been made by Welsh Government, despite the lack of support from UK Government, since its first publication—which has seen an expansion, of course, to include over 90 members holding six quarterly meetings with Welsh Government Ministers—it is clear that there is still some work that remains to be done.
If I can start with the first priority: embedding digital inclusion across all sectors. The report highlights the need for greater engagement with the private sector, especially small and medium-sized businesses and microbusinesses, to ensure that digital inclusion is evenly distributed across Wales. So, could I therefore ask the Minister what steps are being undertaken by the Welsh Government to encourage private sector, specifically SMEs and microbusinesses, to engage in the digital inclusion agenda? And, of course, the Minister rightly pointed out, this is all being done by Welsh Government despite the complete and utter lack of support from UK Government on this agenda.
Diolch, Lywydd. Mae Cynghrair Cynhwysiant Digidol Cymru wedi cyhoeddi ail argraffiad o'u hagenda cynhwysiant digidol, 'O Gynhwysiant i Wydnwch', gan adeiladu ar yr argraffiad cyntaf o'r agenda a gyflwynwyd yn gynnar yn 2021, ac a oedd yn amlinellu pum blaenoriaeth allweddol i wneud Cymru'n genedl gynhwysol yn ddigidol. Nawr, er bod yr adroddiad yn amlinellu'r cynnydd da iawn sydd wedi'i wneud gan Lywodraeth Cymru, er gwaethaf y diffyg cymorth gan Lywodraeth y DU, ers ei gyhoeddi gyntaf—a gweld ehangu, wrth gwrs, i gynnwys dros 90 o aelodau yn cynnal chwe chyfarfod chwarterol gyda Gweinidogion Llywodraeth Cymru—mae'n amlwg fod rhywfaint o waith i'w wneud eto.
Os caf ddechrau gyda'r flaenoriaeth gyntaf: gwreiddio cynhwysiant digidol ar draws pob sector. Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at yr angen i ymwneud mwy â'r sector preifat, yn enwedig busnesau bach a chanolig a microfusnesau, er mwyn sicrhau bod cynhwysiant digidol yn cael ei ddosbarthu'n gyfartal ledled Cymru. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog pa gamau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru i annog y sector preifat, a busnesau bach a chanolig a microfusnesau yn benodol, i ymwneud â'r agenda cynhwysiant digidol? Ac wrth gwrs, tynnodd y Gweinidog sylw yn briodol at y ffaith bod hyn i gyd yn cael ei wneud gan Lywodraeth Cymru er gwaethaf diffyg cefnogaeth Llywodraeth y DU ar yr agenda hon.
Well, actually, the pandemic has forced a number of people to think about the way in which they work, and actually, we all know that a number of businesses had to go into the online world when they weren't necessarily there. They then had to think about the customers that will want to use that, because more customers had to use things online. And so, there's a point here about a business need and fulfilment and the fact that, actually, there's a broad trend—and there has been—of greater activity online. And that's a challenge for some of our physical infrastructure, and having vibrant high streets and places, but that trend has really accelerated as a result of the pandemic.
And I know that we talked about this before; there's both an opportunity and a risk, and the opportunity is, you're getting used to the way that there are successful, commercial operations available. You need to make sure that your staff are able to deal with that; you need to make sure that your own facility is able to deal with the demand you'll have coming in, and then think about how you're servicing the needs of your customers in doing so, and making sure that your customer information and your business information is actually secure. And it is one of the things that we do talk about with a range of business groups, who represent small and medium-sized businesses—one of their key risks is to make sure that they are capable in those areas and that they can understand where the help and support are.
Now, when you come to Business Wales, that is something that we can and do talk with businesses about. We also know that there is a growing cyber security industry in Wales. Some of those are, if you like, the big names and the big players, whether it's PricewaterhouseCoopers or whether it's Airbus or others. Whereas, actually, we also have a range of cyber security firms that specifically look to help those small and medium-sized firms to make sure that they can take advantage of the opportunities and, at the same time, keep themselves and their customers secure.
Wel, mewn gwirionedd, mae'r pandemig wedi gorfodi nifer o bobl i feddwl am y ffordd y maent yn gweithio, ac mewn gwirionedd, rydym i gyd yn gwybod bod nifer o fusnesau wedi gorfod mynd i mewn i'r byd ar-lein pan nad oeddent yno o reidrwydd. Wedyn roedd yn rhaid iddynt feddwl am y cwsmeriaid a fydd eisiau defnyddio hynny, oherwydd roedd rhaid i fwy o gwsmeriaid ddefnyddio pethau ar-lein. Ac felly, mae pwynt yma am angen a chyflawniad busnesau a'r ffaith, mewn gwirionedd, fod yna duedd gyffredinol—ac wedi bod—o fwy o weithgaredd ar-lein. Ac mae honno'n her i beth o'n seilwaith ffisegol, a chael strydoedd mawr a llefydd bywiog, ond mae'r duedd honno wedi cyflymu'n fawr o ganlyniad i'r pandemig.
Ac rwy'n gwybod ein bod wedi siarad am hyn o'r blaen; mae yna gyfle yn ogystal â risg, a'r cyfle yw eich bod chi'n dod i arfer â'r ffordd y mae gweithrediadau llwyddiannus, masnachol ar gael. Mae angen ichi wneud yn siŵr fod eich staff yn gallu ymdrin â hynny; mae angen ichi sicrhau bod eich cyfleuster eich hun yn gallu ymdopi â'r galw a ddaw i mewn, ac yna meddwl ynglŷn â sut rydych chi'n gwasanaethu anghenion eich cwsmeriaid wrth wneud hynny, a sicrhau bod eich gwybodaeth i gwsmeriaid a'ch gwybodaeth fusnes yn ddiogel mewn gwirionedd. Ac mae'n un o'r pethau rydym yn siarad amdano gydag ystod o grwpiau busnes, sy'n cynrychioli busnesau bach a chanolig—un o'u risgiau allweddol yw sicrhau eu bod yn gallu gweithredu yn y meysydd hynny a'u bod yn gallu deall ble mae'r cymorth a'r gefnogaeth.
Nawr, pan ystyriwch Busnes Cymru, mae hynny'n rhywbeth y gallwn siarad â busnesau amdano, ac rydym yn gwneud hynny. Gwyddom hefyd fod yna ddiwydiant seiberddiogelwch cynyddol yng Nghymru. Mae rhai o'r rheini, os mynnwch, yn enwau mawr ac yn chwaraewyr mawr, boed yn PricewaterhouseCoopers neu'n Airbus neu eraill. Ond mae gennym ystod o gwmnïau seiberddiogelwch hefyd sy'n edrych yn benodol ar helpu'r cwmnïau bach a chanolig hynny i wneud yn siŵr eu bod yn gallu manteisio ar y cyfleoedd, ac ar yr un pryd, yn cadw eu hunain a'u cwsmeriaid yn ddiogel.
Diolch am yr ateb, Gweinidog.
Thank you for that answer, Minister.
Of course, this work is going to be vital, especially when you consider the challenges facing SMEs up and down the country, and, of course, how do we balance that, then, with our need for a vibrant high street at the same time? Let's take a look at the retail sector as an example, the Welsh Retail Consortium announced that, despite some signs of recovery over the past 12 months, the footfall of the retail sector in Wales remains 10 per cent lower compared to this time last year. Now, couple that with the sector, like other sectors of course, being hit by high inflation and high energy costs, and all this results in a major drag for retail.
Now, we've discussed previously in the Economy, Trade and Rural Affairs Committee, the Government's intention to bring forward a strategy for the sector. When could we expect this to be published and, more importantly, how would the strategy be implemented? How will it take digital into account and will it have the necessary resources and funding to ensure that it is successful?
Wrth gwrs, mae'r gwaith hwn yn mynd i fod yn hanfodol, yn enwedig wrth ystyried yr heriau sy'n wynebu busnesau bach a chanolig ar hyd a lled y wlad, ac wrth gwrs, sut mae cydbwyso hynny, felly, â'n hangen am stryd fawr fywiog ar yr un pryd? Os edrychwn ar y sector manwerthu fel enghraifft, er gwaethaf rhai arwyddion o adferiad dros y 12 mis diwethaf, cyhoeddodd Consortiwm Manwerthu Cymru fod nifer yr ymwelwyr â'r sector manwerthu yng Nghymru yn parhau i fod 10 y cant yn is o'i gymharu â'r adeg hon y llynedd. Nawr, ychwanegwch hynny at y ffaith bod y sector, fel sectorau eraill wrth gwrs, wedi cael eu taro gan chwyddiant uchel a chostau ynni uchel, ac mae hyn i gyd yn arwain at lesteirio'r sector manwerthu'n fawr.
Nawr, rydym wedi trafod bwriad y Llywodraeth i gyflwyno strategaeth ar gyfer y sector yn flaenorol yn y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig. Pryd y gallem ddisgwyl iddi gael ei chyhoeddi, ac yn bwysicach fyth, sut y byddai'r strategaeth yn cael ei gweithredu? Sut y bydd yn ystyried yr elfen ddigidol ac a fydd ganddi'r adnoddau a'r cyllid angenrheidiol i sicrhau ei bod yn llwyddo?
Yes, I'm more than happy to update—and actually, when we had a consultation event, which I attended together with the Deputy Minister for Social Partnership, with the British Retail Consortium and the Welsh Retail Consortium, and, indeed, with the trade union side, led by USDAW, it was a deliberate further engagement in our social partnership way of working. So, we looked at what this would mean for workers as well as for businesses and, actually, the survey they had at the time highlighted some of the points you've made. There's still a challenge in footfall. That isn't evenly spread out though. So, Cardiff city centre had actually done better, relative to other Welsh centres. There was also a much more significant recovery at some of the out-of-town centres as well.
So, again, it highlights some of our policy dilemmas and challenges about wanting to have vibrant city centres and high streets, and actually, that goes into some of the comments we have about where we site public services. It's one of the reasons—only one of the reasons—why, as health Minister, I was keen to invest in community pharmacy and optometry: it provides greater access to patients, but actually footfall for those centres as well. When it comes to the delivery plan for the retail strategy, I expect to publish that shortly after Easter, so early after the Easter recess, you can expect to have that published, and that will set out how we expect to deliver and how we expect to measure the success of that strategy that we have co-produced between the Government, businesses themselves and trade unions too.
Ie, rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf—ac mewn gwirionedd, pan gawsom ddigwyddiad ymgynghori, a fynychais gyda'r Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol, â Chonsortiwm Manwerthu Prydain a Chonsortiwm Manwerthu Cymru, ac yn wir, gydag ochr yr undebau llafur, dan arweiniad USDAW, roedd yn ymgysylltiad pellach bwriadol â'n ffordd o weithio mewn partneriaeth gymdeithasol. Felly, fe wnaethom edrych ar beth fyddai hyn yn ei olygu i weithwyr yn ogystal ag i fusnesau. ac roedd yr arolwg a oedd ganddynt ar y pryd yn tynnu sylw at rai o'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. Mae yna her yn dal i fod o ran nifer ymwelwyr. Ond nid yw hynny wedi ei wasgaru'n gyfartal. Felly, roedd canol dinas Caerdydd wedi gwneud yn well o gymharu â chanolfannau eraill yng Nghymru. Roedd adferiad llawer mwy sylweddol yn rhai o'r canolfannau ar gyrion trefi hefyd.
Felly, unwaith eto, mae'n tynnu sylw at rai o'n heriau polisi a'n heriau ynglŷn â bod eisiau cael canol dinasoedd a strydoedd mawr bywiog, ac mae hynny'n cysylltu â rhai o'r sylwadau a gawn ynglŷn â ble rydym yn lleoli gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n un o'r rhesymau—dim ond un o'r rhesymau—pam roeddwn yn awyddus, fel Gweinidog Iechyd, i fuddsoddi mewn fferylliaeth gymunedol ac optometreg: mae'n rhoi mwy o fynediad i gleifion, a mwy o ymwelwyr â'r canolfannau hynny hefyd. O ran y cynllun cyflawni ar gyfer y strategaeth fanwerthu, rwy'n disgwyl cyhoeddi hwnnw'n fuan ar ôl y Pasg, felly'n fuan ar ôl toriad y Pasg, gallwch ddisgwyl ei weld wedi'i gyhoeddi, a bydd yn nodi sut rydym yn disgwyl cyflawni a sut rydym yn disgwyl mesur llwyddiant y strategaeth a gynhyrchwyd ar y cyd rhwng y Llywodraeth, busnesau eu hunain ac undebau llafur hefyd.
3. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am sut y caiff Fferm Gilestone ei ddefnyddio gan Lywodraeth Cymru yn y dyfodol? OQ59204
3. Will the Minister provide an update on the future use of Gilestone Farm by the Welsh Government? OQ59204
Thank you for the question. Due diligence on the proposal received from representatives of Green Man is in the final stages of assessment. I expect to receive advice from officials with regard to the next steps before the end of March.
Diolch am y cwestiwn. Mae diwydrwydd dyladwy ar y cynnig a ddaeth i law gan gynrychiolwyr Green Man yng nghamau olaf yr asesiad. Rwy'n disgwyl cyngor gan swyddogion ar y camau nesaf cyn diwedd mis Mawrth.
Thank you for that answer, Minister. You've said, and other Ministers have said, on a number of occasions that the Government bought this site in order to secure the future of the Green Man Festival. However, it has come to light that the agreement that your Government is entering into is not with the Green Man Trust Ltd; it's a separate company called Cwningar Ltd, assigned to one person. That company is listed to buy or sell real estate, and it's also listed to operate leased real estate. So, can you explain how entering into an agreement with a company that, translated to English, equates to 'rabbit warren' is safeguarding the future of the Green Man Festival? To me and many others, Minister, it looks like the Welsh Government has really gone down a rabbit hole over this purchase.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Rydych chi wedi dweud, ac mae Gweinidogion eraill wedi dweud, ar sawl achlysur fod y Llywodraeth wedi prynu'r safle er mwyn sicrhau dyfodol Gŵyl y Dyn Gwyrdd. Fodd bynnag, mae wedi dod i'r amlwg nad gyda'r Green Man Trust Ltd y mae'r cytundeb y mae eich Llywodraeth wedi ymrwymo iddo, ond cwmni ar wahân o'r enw Cwningar Ltd, yn enw un unigolyn. Mae'r cwmni hwnnw wedi'i gofrestru a gyfer prynu neu werthu eiddo tirol, ac mae hefyd wedi'i gofrestru ar gyfer gweithredu eiddo tirol ar brydles. Felly, a wnewch chi egluro sut mae dod i gytundeb â chwmni ag enw sy'n golygu 'twll cwningen' yn diogelu dyfodol Gŵyl y Dyn Gwyrdd? I mi a sawl un arall, Weinidog, mae'n edrych fel pe bai Llywodraeth Cymru wedi dianc i lawr twll cwningen gyda'r pryniant hwn.
I admire the consistent silliness of the Member's response to rabbits, but, look, when it comes to the opportunities around this piece of land, we've been clear about why we've entered into the purchase. We've also been very, very clear about the fact, as I said in my initial answer, that I will expect to receive final advice before the end of March, and I can then make a decision. The Member talks about what might happen; I will have a decision to make when due diligence is completed, and I will then not just make a decision, but I will also expect to face further questions in this Chamber in announcing any choice that I make. But, economic development in this part of Wales is the key purpose for the purchase, and that will be in my mind when I make the choice.
Rwy'n edmygu gwiriondeb cyson ymateb yr Aelod i gwningod, ond edrychwch, o ran y cyfleoedd sydd ynghlwm wrth y darn hwn o dir, rydym wedi bod yn glir pam ein bod wedi bwrw iddi gyda'r pryniant. Rydym hefyd wedi bod yn glir iawn ynghylch y ffaith, fel y dywedais yn fy ateb cychwynnol, y byddaf yn disgwyl cyngor terfynol cyn diwedd mis Mawrth, a gallaf wneud penderfyniad wedyn. Mae'r Aelod yn sôn am beth a allai ddigwydd; bydd gennyf benderfyniad i'w wneud pan fydd diwydrwydd dyladwy wedi ei gwblhau, ac yna, yn ogystal â gwneud penderfyniad, byddaf hefyd yn disgwyl wynebu cwestiynau pellach yn y Siambr hon wrth gyhoeddi unrhyw ddewis a wnaf. Ond datblygu economaidd yn y rhan hon o Gymru yw prif ddiben y pryniant, ac fe fydd hynny yn fy meddwl pan fyddaf yn gwneud y penderfyniad.
Diolch yn fawr iawn i James am roi'r cwestiwn yma ymlaen. Rŵan, rydyn ni'n gwybod, wrth roi pres cyhoeddus i unrhyw sefydliad, mai'r bwriad ydy sicrhau budd cyhoeddus. Rydyn ni'n gwybod bod Gilestone ei hun yn gasgliad o anheddau gwyliau, efo'r potensial o ddatblygu llawer iawn mwy o unedau gwyliau. Dwi ddim yn gwbl hyderus bod yr ateb ddaru i chi ei roi yn ateb cwestiwn James, felly os cawn ni fynd ar ôl y trywydd yna ychydig eto. Ar 22 Chwefror 2022, fis yn unig cyn i'r Gweinidog gytuno i'r Llywodraeth brynu y fferm, fe sefydlodd perchennog Green Man Festival gwmni, fel rydyn ni wedi clywed, o'r enw Cwningar Ltd. Mae'r cwmni yma yn cael ei ddisgrifio fel cwmni sydd yn:
Thank you very much to James for tabling this question. We know that, in providing public funds to any organisation, the attention is to secure public good. We know that Gilestone itself is a collection of holiday accommodation with the potential of developing far more holiday units. Now, I'm not entirely confident that the response that you gave answered James's question, so if we could pursue that a little further. On 22 February 2022, just a month before the Minister agreed that the Government should purchase the farm, the owner of Green Man Festival established a company, as we've heard, called Cwningar Ltd. Now, this company is described as a company that is:
'Buying and selling of own real estate',
'Prynu a gwerthu ein heiddo tirol ein hunain',
ac ymhellach,
and further,
'Other letting and operating of own or leased real estate.'
'Gosod eiddo fel arall a gweithredu ein heiddo tirol ein hunain neu eiddo ar brydles.'
Ydy'r Gweinidog felly'n credu mai cyd-ddigwyddiad anffodus ydy o efo amserlennu y prynu yma, ynteu ydy'r Gweinidog, neu ei adran, yn gwybod am unrhyw gynlluniau pellach ar gyfer defnydd Gilestone sydd yn ymwneud â real estate a chwmni Cwningar?
Now, does the Minister therefore believe that it's an unfortunate coincidence in terms of the timing of this purchase, or does the Minister, or his department, know of any further plans for the use of Gilestone, which does relate to real estate and Cwningar?
Well, the end purpose for the use of that land is economic development. We're interested in how we secure an increase in economic activity within this part of Wales. It aligns with the ambitions that Powys County Council have for events, and the economic benefit that they'll provide for local people as well.
When I make a decision, I would expect, in the due diligence, not just the proposal and the business plan but the company structure behind anyone who wants to do that. And, as is usually the case, if we're looking at then a lease or a different arrangement, I'll then expect there to be targets and measures to make sure that that benefit is genuinely being realised. So, I can't comment much further on that because, of course, I haven't had the final advice from my officials; I need to see what that looks like, and I then may have questions myself on the advice, and I then will have to make a decision. And there is no guarantee of one definitive decision. I may decide not to proceed with what comes before me; I may decide to do so. Whatever I do, I fully anticipate, given the significant interest in this site, that I will need to not just make a statement to confirm what choice I've made, but also, inevitably, there will be further questions. I'm more than happy to do so.
Wel, diben terfynol defnyddio'r tir hwnnw yw datblygu economaidd. Mae gennym ddiddordeb yn y ffordd y byddwn yn sicrhau cynnydd mewn gweithgarwch economaidd yn y rhan hon o Gymru. Mae'n cyd-fynd â'r uchelgeisiau sydd gan Gyngor Sir Powys ar gyfer digwyddiadau, a'r budd economaidd y byddant yn ei ddarparu i bobl leol hefyd.
Pan fyddaf yn gwneud penderfyniad, rwy'n disgwyl diwydrwydd dyladwy, nid yn unig o ran y cynnig a'r cynllun busnes ond o ran y strwythur cwmni y tu ôl i unrhyw un sydd eisiau gwneud hynny. Ac fel sy'n digwydd fel arfer, os ydym yn edrych wedyn ar brydles neu drefniant gwahanol, byddaf yn disgwyl y bydd yna dargedau a mesurau wedyn i wneud yn siŵr fod y budd hwnnw'n cael ei wireddu'n iawn. Felly, ni allaf wneud sylw llawer pellach ar hynny oherwydd, wrth gwrs, nid wyf wedi cael cyngor terfynol gan fy swyddogion; mae angen imi weld beth fydd hwnnw, ac efallai y bydd gennyf gwestiynau fy hun wedyn ar y cyngor, a bydd rhaid imi wneud penderfyniad wedyn. Ac nid oes sicrwydd y ceir un penderfyniad diffiniol. Efallai y penderfynaf beidio â bwrw ymlaen â'r hyn a ddaw ger fy mron; efallai y penderfynaf wneud hynny. Beth bynnag a wnaf, rwy'n rhagweld, o ystyried y diddordeb sylweddol yn y safle hwn, y bydd angen i mi nid yn unig wneud datganiad i gadarnhau pa ddewis a wneuthum, ond hefyd, yn anochel, fe fydd yna gwestiynau pellach. Rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.
4. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth am ffigyrau diweithdra yn Ne Clwyd? OQ59225
4. Will the Minister provide an update on unemployment figures in Clwyd South? OQ59225
Yes. The unemployment rate for Clwyd South in the 12 months to September 2022 was 3.7 per cent. That is down 2.7 percentage points on the same period in 2013.
Gwnaf. Y gyfradd ddiweithdra ar gyfer De Clwyd yn y 12 mis hyd at fis Medi 2022 oedd 3.7 y cant. Mae hynny i lawr 2.7 pwynt canran ar yr un cyfnod yn 2013.
Thank you, Minister. It really is quite incredible and demonstrates just how relentless the Welsh Government has been in creating job opportunities for people in Clwyd South, and, indeed, across Wales. But, Minister, how concerned are you by the loss of millions upon millions of pounds in EU funding and the impact that it could have in terms of creating valuable high-skilled jobs in Wales?
Diolch, Weinidog. Mae'n anhygoel ac yn dangos bod Llywodraeth Cymru wedi bod wrthi'n ddi-baid yn creu cyfleoedd gwaith i bobl yn Ne Clwyd, ac ar draws Cymru yn wir. Ond Weinidog, pa mor bryderus ydych chi ynglŷn â cholli miliynau ar filiynau o bunnoedd o gyllid yr UE a'r effaith y gallai ei chael ar greu swyddi medrus gwerthfawr yng Nghymru?
I'm deeply concerned still about the choices made by the UK Government, not just because they are a breach of successive manifesto promises, but because they leave Wales short of well over £1 billion over three years. In fact, Newsnight recently undertook an investigation where they thought the gap might be as much as £1.4 billion. The gap that that creates for Wales is not just a budget pressure; it's what it stops us from being able to do.
And it's not just what the Welsh Government are saying, the UK Government haven't listened to us, they haven't listened to businesses about not just the reduction in the money, but the delivery design of that fund. It takes money away from skills, in investing in the future of the economy. Local authorities haven't been listened to in the design of the funds, forcing them to compete with each other, not to work collaboratively together. They haven't listened to trade unions, further or higher education. If you think about what universities are saying, the vice-chancellor of Swansea University has been very clear that hundreds of high-quality jobs will not be in Wales if there is not an immediate about-turn in the budget next week. I still believe, though, the approach that we have taken in wanting to bring together different actors in different regions of Wales is the right one to undertake. If only we had a UK Government on the same wavelength prepared to invest in the future in a collaborative way, we could ensure that we make even further progress in creating good-quality employment in Clwyd South, and, indeed, the rest of Wales.
Rwy'n bryderus iawn o hyd am y dewisiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU, nid yn unig am eu bod wedi torri addewidion maniffestos olynol, ond am eu bod yn gadael Cymru'n brin o ymhell dros £1 biliwn dros dair blynedd. Mewn gwirionedd, cynhaliodd Newsnight ymchwiliad yn ddiweddar lle'r oeddent yn credu y gallai'r bwlch fod cymaint â £1.4 biliwn. Nid pwysau cyllidebol yn unig yw'r bwlch y mae hynny'n ei greu i Gymru; mae yna gymaint o bethau y mae'n ein hatal rhag gallu eu gwneud.
Ac mae'n fwy na'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud, nid yw Llywodraeth y DU wedi gwrando arnom, nid ydynt wedi gwrando ar fusnesau ynghylch y gostyngiad yn yr arian, nac am gynlluniau dosbarthu'r gronfa honno. Mae'n tynnu arian oddi wrth sgiliau, oddi wrth fuddsoddi yn nyfodol yr economi. Nid yw awdurdodau lleol wedi cael eu clywed ynghylch cynllun y cronfeydd, gan eu gorfodi i gystadlu â'i gilydd, nid i weithio ar y cyd gyda'i gilydd. Nid ydynt wedi gwrando ar undebau llafur, addysg bellach nac addysg uwch. Os meddyliwch am yr hyn y mae prifysgolion yn ei ddweud, mae is-ganghellor Prifysgol Abertawe wedi bod yn glir iawn y bydd cannoedd o swyddi o safon uchel yn cael eu colli o Gymru os na cheir tro pedol uniongyrchol yn y gyllideb yr wythnos nesaf. Er hynny, rwy'n dal i gredu mai'r dull rydym wedi ei weithredu wrth fod eisiau dod â gwahanol weithredwyr mewn gwahanol ranbarthau yng Nghymru at ei gilydd yw'r un iawn i'w ddefnyddio. Pe bai gennym Lywodraeth y DU ar yr un donfedd yn barod i fuddsoddi yn y dyfodol mewn ffordd gydweithredol, gallem sicrhau ein bod yn gwneud cynnydd pellach fyth ar greu cyflogaeth o ansawdd da yn Ne Clwyd, ac yng ngweddill Cymru yn wir.
The latest figures show that Wales, under a Labour Welsh Government in this case, has the lowest employment rate amongst the UK nations, that Wales was the only UK nation to see a fall in employment, and that Wales saw the largest increase in the inactivity rate compared with the same period last year. However, at 2.8 per cent, the unemployment rate in Clwyd South was lower than the figure for Wales as a whole. Will you therefore join me in welcoming the hard work of Clwyd South's Member of Parliament, Simon Baynes, representing in Westminster the needs and interests of companies, organisations and constituents in Clwyd South, where, for example, he's campaigned successfully for fertiliser companies such as Neatcrown Corwen Ltd in Clwyd South, to be included in the support given by the UK Government for high energy-intensive businesses. And, working in partnership with Denbighshire County Council and Wrexham County Borough Council, he secured the Clwyd South UK levelling-up fund grant of £13.3 million from the UK Government, which includes the installation of the new roof at Llangollen Railway's Corwen station, with the roof manufactured by Clwyd South firm, Plant & Robinson Construction Limited.
Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos mai Cymru, o dan Lywodraeth Lafur Cymru yn yr achos hwn, sydd â'r gyfradd gyflogaeth isaf ymhlith gwledydd y DU, mai Cymru oedd unig wlad y DU i weld gostyngiad mewn cyflogaeth, ac mai Cymru a welodd y cynnydd mwyaf yn y gyfradd anweithgarwch o gymharu â'r un cyfnod y llynedd. Ond ar 2.8 y cant, roedd cyfradd ddiweithdra De Clwyd yn is na'r ffigur ar gyfer Cymru gyfan. A wnewch chi ymuno â mi felly i groesawu gwaith caled Aelod Seneddol De Clwyd, Simon Baynes, yn cynrychioli anghenion a diddordebau cwmnïau, sefydliadau ac etholwyr De Clwyd yn San Steffan, ag yntau wedi bod yn ymgyrchu'n llwyddiannus, er enghraifft, dros sicrhau bod cwmnïau gwrtaith fel Neatcrown Corwen Ltd yn Ne Clwyd yn cael eu cynnwys yn y cymorth a roddwyd gan Lywodraeth y DU i fusnesau ynni-ddwys. Ac wrth weithio mewn partneriaeth â Chyngor Sir Ddinbych a Chyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam, sicrhaodd grant o £13.3 miliwn o gronfa ffyniant bro y DU i Dde Clwyd gan Lywodraeth y DU, sy'n cynnwys gosod y to newydd yng ngorsaf Rheilffordd Llangollen Corwen, gyda'r to wedi ei gynhyrchu gan gwmni yn Ne Clwyd, Plant & Robinson Construction Limited.
Well, look, I welcome money that is being spent in any part of Wales to secure a better economic future, but I think the Member needs to look again at the design of the shared prosperity fund and, indeed, the levelling-up fund. Half of local authorities in Wales lost out in their bids—a competitive bidding process that took time, energy and effort. And he might want to talk to other authorities in Wales, including Wrexham, that lost out on bids altogether, or indeed, Flintshire County Council that has not been supported in any of its bids. This is a competitive process that wastes time, energy and effort. We would all be much better off if the UK Government took a much more collaborative approach, stopped competing and trying to take powers away from Wales. We deserve to have the opportunities to still have our responsibilities, voted for by the people of Wales, in two referenda, and a budget that matches up, rather than the loss of more than £1 billion. And it really would be positive if the Tories in this place could actually stand up for Wales, rather than making excuses for what is being done to Wales by their masters in the UK Government.
Wel, edrychwch, rwy'n croesawu arian sy'n cael ei wario yn unrhyw ran o Gymru er mwyn sicrhau dyfodol economaidd gwell, ond rwy'n credu bod angen i'r Aelod edrych eto ar gynllun y gronfa ffyniant gyffredin a'r gronfa ffyniant bro. Roedd hanner awdurdodau lleol Cymru ar eu colled yn eu ceisiadau—proses geisiadau gystadleuol a fu'n draul ar amser, egni ac ymdrech. Ac efallai y carai siarad ag awdurdodau eraill yng Nghymru, gan gynnwys Wrecsam, a fu'n aflwyddiannus yn eu ceisiadau, neu Gyngor Sir y Fflint yn wir, nad oes unrhyw un o'u ceisiadau wedi'u derbyn. Mae hon yn broses gystadleuol sy'n gwastraffu amser, egni ac ymdrech. Byddem i gyd yn llawer gwell ein byd pe bai Llywodraeth y DU yn mabwysiadu ymagwedd lawer mwy cydweithredol, yn rhoi'r gorau i gystadlu a cheisio bachu pwerau oddi wrth Gymru. Rydym yn haeddu cael cyfleoedd i ddal gafael ar ein cyfrifoldebau, y pleidleisiodd pobl Cymru drostynt mewn dwy refferendwm, a chyllideb yr un faint ag o'r blaen, yn hytrach na cholli mwy na £1 biliwn. A byddai'n gadarnhaol iawn pe bai'r Torïaid yn y lle hwn yn gallu sefyll dros Gymru mewn gwirionedd, yn hytrach na gwneud esgusodion dros yr hyn sy'n cael ei wneud i Gymru gan eu meistri yn Llywodraeth y DU.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi busnesau'r stryd fawr yn ne-ddwyrain Cymru? OQ59198
5. What is the Welsh Government doing to support high-street businesses in south-east Wales? OQ59198
We have many programmes and initiatives for supporting our high streets, including business support, small business rates relief and non-domestic rates. Our Transforming Towns programme, which is providing £100 million over three years, aims to address some of the decline in our town and city centres.
Mae gennym nifer o raglenni a mentrau ar gyfer cefnogi ein strydoedd mawr, gan gynnwys cymorth busnes, rhyddhad ardrethi busnesau bach ac ardrethi annomestig. Nod ein rhaglen Trawsnewid Trefi, sy'n darparu £100 miliwn dros dair blynedd, yw mynd i'r afael â rhywfaint o'r dirywiad yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd.
Thank you for your answer, Minister. It sadly appears that the Labour Government's anti-business approach, which has been there for quite some time, has rubbed off on some of your county councillors. We on these benches believe that the high-street businesses that are out there are the lifeblood of our communities and we should be doing all that we can to help them flourish. However, instead of helping businesses, Monmouthshire County Council had been threatening their local businesses with a £3,000 increase in the fees to set up al fresco dining. After a huge backlash, the council's budget was rejected last week—the first time in the authority's history, apparently—and I understand that this proposal has now been dropped. So, Minister, do you agree with me that this potentially damaging proposal should never have been on the cards in the first place? And will join me in urging the Labour administration in Monmouthshire to work with the county's businesses and not against them, going forward? Thank you.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn anffodus mae'n ymddangos bod dull gwrth-fusnes y Llywodraeth Lafur, sydd wedi bod yno ers cryn amser, wedi dylanwadu ar rai o'ch cynghorwyr sir. Rydym ni ar y meinciau hyn yn credu bod y busnesau ar y stryd fawr sydd allan yno yn anadl einioes ein cymunedau a dylem wneud popeth yn ein gallu i'w helpu i ffynnu. Ond yn lle helpu busnesau, roedd Cyngor Sir Fynwy wedi bod yn bygwth eu busnesau lleol gyda chynnydd o £3,000 yn y ffioedd i sefydlu darpariaethau bwyta al fresco. Ar ôl gwrthwynebiad enfawr, gwrthodwyd cyllideb y cyngor yr wythnos diwethaf—y tro cyntaf yn hanes yr awdurdod, mae'n debyg—ac rwy'n deall bod y cynnig hwn bellach wedi'i dynnu'n ôl. Felly, Weinidog, a ydych chi'n cytuno na ddylai'r cynnig hwn a allai fod yn niweidiol fod wedi'i gynnig yn y lle cyntaf? Ac a wnaiff ymuno â mi i annog y weinyddiaeth Lafur yn sir Fynwy i weithio gyda busnesau'r sir ac nid yn eu herbyn yn y dyfodol? Diolch.
I'm very proud of our record in the more than two decades of devolution in working with businesses. You've never heard a First Minister or an economy Minister here in Wales refer to disagreements with businesses by saying, as a previous, a former, Prime Minister who still wants to be the Prime Minister, referring to 'eff business' if you don't agree with them. That's not the approach we've ever taken here in Wales. We're much more collaborative. We recognise that, as the party of work, we could and should have constructive relationships with both businesses and indeed with trade unions. And of course the proposal from Monmouthshire was a proposal. They too want to see a successful future for businesses and jobs in Monmouthshire, and I look forward to working with the council to deliver just that.
Rwy'n falch iawn o'r gwaith rydym wedi'i wneud gyda busnesau yn y ddau ddegawd o ddatganoli sydd wedi bod. Nid ydych chi erioed wedi clywed Prif Weinidog neu Weinidog yr economi yma yng Nghymru yn cyfeirio at anghytundebau gyda busnesau drwy ddweud, fel y dywedodd un o Brif Weinidogion blaenorol y DU, sydd eisiau bod yn Brif Weinidog eto, 'i'r diawl â busnes' os nad ydych yn cytuno â hwy. Nid ydym erioed wedi mabwysiadu'r agwedd honno yma yng Nghymru. Rydym yn llawer mwy cydweithredol. Rydym yn cydnabod, fel plaid gwaith, y gallem ac y dylem gael perthynas adeiladol gyda busnesau a chydag undebau llafur. Ac wrth gwrs roedd y cynnig o sir Fynwy yn gynnig. Maent hwy hefyd eisiau gweld dyfodol llwyddiannus i fusnesau a swyddi yn sir Fynwy, ac edrychaf ymlaen at gydweithio gyda'r cyngor i gyflawni hynny.
6. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ynglŷn â'r effaith y bydd cyfyngiadau cyflymder diofyn o 20 mya yn ei chael ar economi Cymru? OQ59212
6. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change regarding the impact that default 20 mph speed limits will have on the Welsh economy? OQ59212
I have regular meetings and conversations with the Minister for Climate Change. 'Llwybr Newydd', our national transport delivery plan, sets out a vision for a transport system that is good for society, the environment and the economy. That will further help to support economic well-being through thriving towns, cities and villages.
Rwy'n cael cyfarfodydd a sgyrsiau rheolaidd gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd. Mae 'Llwybr Newydd', ein cynllun cyflawni cenedlaethol ar gyfer trafnidiaeth, yn cyflwyno gweledigaeth ar gyfer system drafnidiaeth sy'n dda i gymdeithas, yr amgylchedd a'r economi. Fe fydd yn gymorth pellach i gefnogi llesiant economaidd drwy drefi, dinasoedd a phentrefi ffyniannus.
Thank you for your response, Minister. I'm sure those regular conversations are enjoyable. You mention there the benefits to businesses and the economy of 20 mph, but of course you'll be fully aware of your own explanatory memorandum on the Restricted Roads (20 mph Speed Limit) (Wales) Order 2022, and, on page 32 of that explanatory memorandum, Minister, and I'll quote, it says:
'Overall an indicative central estimate of the monetised net present value of the policy is calculated to be a negative £4.54bn.'
So, in short, Minister, the Welsh Government's own explanatory memorandum to the Bill says that this default 20 mph speed limit will cost the Welsh economy £4.5 billion. This is people's jobs, it's people's businesses, it's livelihoods that will be impacted as a result of this legislation. It's clear, of course, that we do support 20 mph speed limits outside those areas where it's absolutely necessary, such as schools and hospitals, heavily pedestrianised areas. But this default limit is going to have such a detrimental impact on the economy, as the Minister for the Economy, I would have thought you'd be significantly concerned at the impact it's going to have. So, in your role, Minister, what do you say to residents up and down Wales, and what do you say to residents and businesses in my region in north Wales, who believe that the 20 mph speed limit as a default will slow down the Welsh economy? And where do you see the Welsh economy making up that deficit of £4.5 billion?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwy'n siŵr fod y sgyrsiau rheolaidd hynny'n bleserus. Rydych yn sôn am fanteision 20 mya i fusnesau a'r economi, ond wrth gwrs fe fyddwch yn gwbl ymwybodol o'ch memorandwm esboniadol eich hun ar y Gorchymyn Ffyrdd Cyfyngedig (Terfyn Cyflymder 20 mya) (Cymru) 2022, ac ar dudalen 32 o'r memorandwm esboniadol hwnnw, Weinidog, mae'n dweud:
'Yn gyffredinol, amcangyfrifir bod amcangyfrif canolog dangosol o werth presennol net ariannol y polisi yn £4.5bn negyddol.'
Felly, yn fyr, Weinidog, mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru ei hun i'r Bil yn dweud y bydd y terfyn cyflymder diofyn hwn o 20 mya yn costio £4.5 biliwn i economi Cymru. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn effeithio ar swyddi pobl, ar fusnesau pobl, a bywoliaeth pobl. Mae'n amlwg, wrth gwrs, ein bod yn cefnogi cyfyngiadau cyflymder 20 mya y tu allan i'r mannau hynny lle mae'n gwbl angenrheidiol, fel ysgolion ac ysbytai, ardaloedd lle ceir llawer o gerddwyr. Ond bydd y terfyn diofyn hwn yn cael effaith mor niweidiol ar yr economi, ac fel Gweinidog yr Economi, byddwn wedi meddwl y byddech yn poeni'n sylweddol am yr effaith y bydd yn ei chael. Felly, yn eich rôl chi, Weinidog, beth a ddywedwch wrth drigolion ar hyd a lled Cymru, a beth a ddywedwch wrth drigolion a busnesau yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, sy'n credu y bydd y terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn arafu economi Cymru? A ble rydych chi'n gweld economi Cymru yn adennill y diffyg hwnnw o £4.5 biliwn?
Well, of course the 20's Plenty campaign was predicated on an improvement to air quality and improvement to safety as well. I think pedestrians are five times more likely to lose their lives if they're struck at 30 mph compared to 20 mph. So, it's not just a simple one-off, and, of course, I don't believe you were a Member at the time, but, in 2020, in a debate, the majority of the Conservative group voted in favour of this, including the description of this as a commonsense and a safe move by your colleague, Janet Finch-Saunders, at the time. So, there has been widespread support until it comes to action. And this is a default move. Local authorities, who know their communities best, are in a position to change and to alter speed limits on some of those routes, and I think, actually, when you look at the additional one minute in journey times, that's what's then monetised and put into the way that we currently undertake the explanatory memoranda. I'm actually interested in some of the bigger challenges in the questions we've had earlier today. If you think about the over £1 billion lost over three years, if you think about the reality of what that does in terms of choking off growth and opportunities to grow parts of the Welsh economy, there are much bigger challenges facing the economy of Wales today and what we're going to be able to do in the future. I will continue to work constructively with all partners on what it means for the future of Welsh communities that make this a fantastic place to live and to work and to invest in.
Wel, wrth gwrs cafodd ymgyrch 20's Plenty ei ffurfio yn seiliedig ar welliant i ansawdd aer a gwelliant i ddiogelwch hefyd. Rwy'n credu bod cerddwyr bum gwaith yn fwy tebygol o farw os cânt eu taro gan gerbyd sy'n teithio 30 mya o'i gymharu â 20 mya. Felly, nid un penderfyniad mohono, ac wrth gwrs, nid wyf yn credu eich bod yn Aelod ar y pryd, ond yn 2020, mewn dadl, pleidleisiodd mwyafrif y grŵp Ceidwadol o blaid hyn, a dywedodd eich cyd-Aelod, Janet Finch-Saunders, ei fod yn synnwyr cyffredin ac yn newid diogel ar y pryd. Felly, roedd yna gefnogaeth eang cyn ei fod yn cael ei weithredu. A newid diofyn yw hwn. Mae awdurdodau lleol, sy'n adnabod eu cymunedau orau, mewn sefyllfa i newid terfynau cyflymder ar rai o'r ffyrdd hynny, ac rwy'n credu, pan edrychwch ar yr un funud ychwanegol mewn amseroedd teithio, dyna sydd wedi cael ei foneteiddio a'i roi i mewn yn y ffordd rydym yn cyflawni'r memoranda esboniadol ar hyn o bryd. Mewn gwirionedd mae gennyf ddiddordeb yn rhai o'r heriau mwy yn y cwestiynau a gawsom yn gynharach heddiw. Os ydych yn meddwl am y £1 biliwn a mwy sydd wedi cael ei golli dros dair blynedd, os ydych yn meddwl am realiti beth mae hynny'n ei wneud o ran mygu twf a chyfleoedd i dyfu rhannau o economi Cymru, mae heriau llawer mwy yn wynebu economi Cymru heddiw a'r hyn rydym am allu ei wneud yn y dyfodol. Byddaf yn parhau i weithio'n adeiladol gyda'r holl bartneriaid ar yr hyn y mae'n ei olygu i ddyfodol cymunedau Cymru sy'n gwneud hwn yn lle gwych i fyw, i weithio ac i fuddsoddi ynddo.
7. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r economi leol yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro? OQ59222
7. How is the Welsh Government supporting the local economy in Carmarthen West and South Pembrokeshire? OQ59222
This Government is committed to backing Welsh businesses. As we emerge from the long shadow of the coronavirus pandemic, one of our priorities is to continue to support Wales’s economic recovery. We will take a team Wales approach to creating a fairer, greener and more prosperous Wales right across the country, including, of course, in Carmarthen West and South Pembrokeshire.
Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i gefnogi busnesau Cymru. Wrth inni ddod allan o gysgod hir y pandemig, un o'n blaenoriaethau yw parhau i gefnogi adferiad economaidd Cymru. Byddwn yn mabwysiadu dull tîm Cymru o greu Cymru decach, gwyrddach a mwy ffyniannus ym mhob cwr o'r wlad, gan gynnwys, wrth gwrs, yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro.
Llywydd, earlier this week, I met with the Welsh Wool Alliance and local Pembrokeshire knitwear manufacturer Monkstone to discuss the huge potential that is Wales's wool industry. As it stands, the UK-wide wool industry generates the fourth largest wool clip in the world, with Wales contributing over one third of wool to this figure. Through the support of 6,000 Welsh farmers, we generate three times more wool than the US and Canada combined.
The Welsh Wool Alliance, Monkstone and others are working together to establish a traditional material and develop it into a national brand, in essence forging a kitemark equivalent for Welsh wool, capitalising upon its heritage, presenting it in a modern way and adding value to the raw product. Given the knitted relationship between wool and Wales, will you commit to meeting with the Welsh Wool Alliance to explore what support the Welsh Government can offer them to help establish this commodity and see its marketable potential fulfilled? Diolch.
Lywydd, yn gynharach yr wythnos hon, cyfarfûm â Chynghrair Wlân Cymru a'r gwneuthurwr dillad gwau lleol o sir Benfro, Monkstone, i drafod y potensial enfawr sydd i ddiwydiant gwlân Cymru. Fel mae'n sefyll, diwydiant gwlân y DU yw'r pedwerydd mwyaf yn y byd, gyda Chymru'n cyfrannu dros draean o wlân i'r ffigur hwnnw. Drwy gefnogaeth 6,000 o ffermwyr Cymru, rydym yn cynhyrchu tair gwaith yn fwy o wlân na'r UDA a Chanada gyda'i gilydd.
Mae Cynghrair Wlân Cymru, Monkstone ac eraill yn gweithio gyda'i gilydd i sefydlu deunydd traddodiadol a'i ddatblygu'n frand cenedlaethol, gan ffurfio rhywbeth sy'n cyfateb i nod barcud ar gyfer gwlân Cymru, manteisio ar ei dreftadaeth, ei gyflwyno mewn ffordd fodern ac ychwanegu gwerth i'r cynnyrch crai. O ystyried y berthynas rhwng gwlân a Chymru, a wnewch chi ymrwymo i gyfarfod â Chynghrair Wlân Cymru i archwilio pa gefnogaeth y gall Llywodraeth Cymru ei chynnig i'w helpu i sefydlu'r nwydd hwn a chyflawni ei botensial marchnata? Diolch.
Well, actually, I do maintain an interest, and I'm thinking about some of my own past, when it comes to wool. My mother used to knit our jumpers for going to school and my father was a rural vet, so I spent quite a long time seeing my father tend to sheep; it was fun, at the time, seeing my father going through what was then a sheep-dipping process as well. So, I do understand a little bit about this and what it means for the farmers themselves as well. I'd be very interested, if the Member wrote to me with more detail, to think about what is the appropriate interaction to take place. I would like to see a thriving and positive future for the wool industry, and, indeed, the variety of potential uses for wool produced here in Wales. So, again, I look forward to receiving the Member's correspondence.
Wel, mae gennyf ddiddordeb, ac rwy'n meddwl am fy ngorffennol fy hun, mewn perthynas â gwlân. Roedd fy mam yn arfer gwau ein siwmperi ysgol ac roedd fy nhad yn filfeddyg gwledig, felly treuliais amser go faith yn gweld fy nhad yn trin defaid; roedd yn hwyl gweld fy nhad yn mynd drwy broses ddipio defaid ar y pryd hefyd. Felly, rwy'n deall ychydig am hyn a beth mae'n ei olygu i'r ffermwyr eu hunain hefyd. Pe bai'r Aelod yn ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion, byddwn yn falch iawn o ystyried beth fyddai'r camau rhyngweithio priodol. Hoffwn weld dyfodol ffyniannus a chadarnhaol i'r diwydiant gwlân, ac yn wir, yr amrywiaeth o ddefnyddiau posibl ar gyfer gwlân a gynhyrchir yma yng Nghymru. Felly, unwaith eto, edrychaf ymlaen at dderbyn gohebiaeth yr Aelod.
Joyce Watson.
Joyce Watson.
What, on this question?
Beth, ar y cwestiwn hwn?
Yes, but if you don't wish to, then that's fine—I can move on.
Ie, ond os nad ydych yn dymuno gwneud hynny, mae hynny'n iawn—gallaf symud ymlaen.
8. Pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog i ddiwygio Croeso Cymru? OQ59197
8. What plans does the Minister have to reform Visit Wales? OQ59197
Thank you, Janet Finch-Saunders, for that question. There are no plans to reform Visit Wales. We have an exciting and ambitious strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the Visitor Economy 2020-2025', for the development of tourism. We're working closely with the sector to achieve those collective aims.
Diolch am y cwestiwn, Janet Finch-Saunders. Nid oes unrhyw gynlluniau ar y gweill i ddiwygio Croeso Cymru. Mae gennym strategaeth gyffrous ac uchelgeisiol, 'Croeso i Gymru: Blaenoriaethau i'r Economi Ymwelwyr 2020-2025', ar gyfer datblygu twristiaeth. Rydym yn gweithio'n agos gyda'r sector i gyflawni'r nodau cyfunol hynny.
Thank you. Well, speaking of the sector, it's actually the sector that has approached me and said, 'Visit Wales definitely needs some reform.' Now, the economic benefit of tourism to Conwy county is around £900 million, generated from 9.5 million visitors annually. Our local tourism and hospitality businesses have gone through so much with the pandemic and are still recovering now, but they do believe that they're losing out on potential revenue. Many are struggling with increased energy costs and a shortage of trained staff.
One thing that's been pointed out to me is, when people come to stay in Wales, or look to stay in Wales, they frequently use sites such as Booking.com—I don't; I always book, whenever I go anywhere, with the business itself, because the charges are quite high for businesses in this day and age. I just question why Visit Wales isn't doing what VisitScotland and Discover Northern Ireland are doing, in that they actually have a platform where you can book through VisitScotland or Discover Northern Ireland, and they actually promote coming to Wales—or Scotland and Northern Ireland. So, I think that's a lost opportunity.
But I would place on record how fortunate we are in north Wales to have Jim Jones and his team in Go North Wales. They do so much for north Wales tourism. Really, all I would ask, I think, is: rather than just saying, 'No plans to reform', will you look at increasing the remit, then, of Visit Wales and perhaps introduce this platform where potential visitors coming to Wales can go through that, and it is taxpayer funded, state funded, as opposed to these companies, like Booking.com, that, frankly, don't do anything to support the actual hospitality industry in Wales? Thank you.
Diolch. Wel, wrth siarad am y sector, y sector mewn gwirionedd sydd wedi dod ataf i ddweud, 'Mae angen rhywfaint o ddiwygio ar Croeso Cymru yn bendant.' Nawr, mae budd economaidd twristiaeth i sir Conwy oddeutu £900 miliwn, wedi'i gynhyrchu gan 9.5 miliwn o ymwelwyr bob blwyddyn. Mae ein busnesau twristiaeth a lletygarwch lleol wedi dioddef cymaint o ganlyniad i'r pandemig ac maent yn dal i wella nawr, ond maent yn credu eu bod yn colli refeniw posibl. Mae nifer yn cael trafferth gyda chostau ynni uwch a phrinder staff wedi'u hyfforddi.
Un peth a nodwyd, pan ddaw pobl i aros yng Nghymru, neu pan fyddant yn ystyried aros yng Nghymru, yw eu bod yn aml yn defnyddio safleoedd fel Booking.com—nid wyf fi'n gwneud hynny; rwyf bob amser yn archebu gyda'r busnes ei hun pan fyddaf yn mynd i unrhyw le, oherwydd mae'r taliadau'n eithaf uchel i fusnesau yn yr oes sydd ohoni. Rwy'n cwestiynu pam nad yw Croeso Cymru yn gwneud yr hyn y mae VisitScotland a Discover Northern Ireland yn ei wneud, drwy fod ganddynt blatfform lle gallwch archebu drwy VisitScotland neu Discover Northern Ireland, ac maent yn hyrwyddo dod i Gymru mewn gwirionedd—neu'r Alban a Gogledd Iwerddon. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle a gollwyd.
Ond hoffwn gofnodi pa mor ffodus rydym ni yng ngogledd Cymru i gael Jim Jones a'i dîm yn Go North Wales. Maent yn gwneud cymaint dros y diwydiant twristiaeth yng ngogledd Cymru. Yr unig beth y byddwn yn ei ofyn, rwy'n credu, yw: yn hytrach na dim ond dweud, 'Dim cynlluniau i ddiwygio', a wnewch chi ystyried ehangu cylch gwaith Croeso Cymru a chyflwyno'r platfform hwn efallai lle gall ymwelwyr sy'n dod i Gymru archebu drwy hwnnw, gan y byddai'n cael ei ariannu gan y trethdalwr, yn cael ei ariannu gan y wladwriaeth, yn hytrach na'r cwmnïau hyn, fel Booking.com, nad ydynt, a bod yn onest, yn gwneud unrhyw beth i gefnogi'r diwydiant lletygarwch yng Nghymru? Diolch.
Can I thank Janet Finch-Saunders for that supplementary, because I think she raises an important and interesting point? I've made it very clear that Visit Wales, as far as we're concerned, as part of Welsh Government, allows us much greater accountability for the work that Visit Wales undertakes. They're directly accountable to me, and, through Visit Wales, I have direct engagement with our tourist and hospitality industry in a way that VisitBritain, VisitEngland, VisitScotland, as agencies sitting outside of Government, don't have. So, I think the structure that we have is right. We have a marketing department that sits within Visit Wales, which is doing much of what you suggest that we could be looking at, in terms of trying to bring more visitors into Wales—that's clearly the overall point. But the point you've raised about a platform for accommodation is something that I'd be happy to explore, and I'd be happy to have a conversation, further conversation, with you about that, Janet, because, clearly, if there is a way in which we can attract more people into Wales at a lower cost, then that is something that we'd be happy to explore.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders am y cwestiwn atodol, oherwydd rwy'n credu ei bod yn codi pwynt pwysig a diddorol? Rwyf wedi ei gwneud yn glir iawn fod Croeso Cymru, o'n safbwynt ni, fel rhan o Lywodraeth Cymru, yn caniatáu llawer mwy o atebolrwydd i ni am y gwaith y mae Croeso Cymru yn ei wneud. Maent yn atebol yn uniongyrchol i mi, a thrwy Croeso Cymru, mae gennyf gysylltiad uniongyrchol â'n diwydiant twristiaeth a lletygarwch, rhywbeth nad oes gan VisitBritain, VisitEngland, VisitScotland fel asiantaethau y tu allan i'r Llywodraeth. Felly, rwy'n credu bod y strwythur sydd gennym yn gywir. Mae gennym adran farchnata o fewn Croeso Cymru, sy'n gwneud llawer o'r hyn rydych yn awgrymu y gallem fod yn edrych arno, o ran ceisio denu mwy o ymwelwyr i Gymru—dyna'r pwynt cyffredinol yn amlwg. Ond mae'r pwynt rydych wedi'i godi am blatfform ar gyfer llety yn rhywbeth y byddwn yn hapus i'w archwilio, a byddwn yn hapus i gael sgwrs, sgwrs bellach, gyda chi am hynny, Janet, oherwydd, yn amlwg, os oes yna ffordd inni ddenu mwy o bobl i Gymru am gost is, mae hynny'n rhywbeth y byddem yn hapus i'w archwilio.
9. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i gynyddu cyfleoedd prentisiaethau? OQ59224
9. What steps is the Welsh Government taking to increase apprenticeship opportunities? OQ59224
The Welsh Government is committed to increasing the number of apprenticeships undertaken by raising awareness of the programme. We promote the benefits to both employers and learners through a range of marketing and communications activities throughout the year, and, of course, there are regular topics and questions in the Chamber and beyond that help to raise the profile of the programme.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynyddu nifer y prentisiaethau a gyflawnir drwy godi ymwybyddiaeth o'r rhaglen. Rydym yn hyrwyddo'r manteision i gyflogwyr a dysgwyr drwy ystod o weithgareddau marchnata a chyfathrebu drwy gydol y flwyddyn, ac wrth gwrs, mae yna bynciau a chwestiynau rheolaidd yn y Siambr a thu hwnt sy'n helpu i godi proffil y rhaglen.
Thank you, Minister. In Wales, degree apprenticeships are still in their pilot phase, and still only available in IT, engineering and advanced manufacturing. In Scotland, they offer far more. In England, they offer over 100 degree apprenticeships. This Government are really letting learners down that want to stay in Wales. Degree apprenticeships at NVQ level 7 still haven't been introduced, unlike in Scotland and England. So, why does Wales have to continually be behind the rest of the UK? You say you see the need and desire for degree apprenticeships, so where are the offerings? Adding two more after this pilot is just not good enough. When can we finally expect this Government to catch up with England and Scotland in this regard?
Diolch. Yng Nghymru, mae gradd-brentisiaethau yn dal i fod yn eu cyfnod peilot, ac nid ydynt ond ar gael ym maes TG, peirianneg a gweithgynhyrchu uwch o hyd. Yn yr Alban, maent yn cynnig llawer mwy. Yn Lloegr, maent yn cynnig dros 100 o radd-brentisiaethau. Mae'r Llywodraeth hon yn gwneud cam â dysgwyr sydd eisiau aros yng Nghymru. Nid yw gradd-brentisiaethau lefel 7 NVQ wedi cael eu cyflwyno o hyd, yn wahanol i'r Alban a Lloegr. Felly, pam bod rhaid i Gymru fod y tu ôl i weddill y DU yn barhaus? Rydych yn dweud eich bod yn gweld yr angen a'r awydd am radd-brentisiaethau, felly lle mae'r cynigion? Nid yw ychwanegu dau arall ar ôl y peilot hwn yn ddigon da. Pryd y gallwn ddisgwyl i'r Llywodraeth hon ddal i fyny â Lloegr a'r Alban o'r diwedd yn hyn o beth?
Actually, when it comes to our apprenticeships programme, we're in a really positive position, compared to England, on the numbers comparatively, and also when it comes to completions as well, and, actually, we are expanding our programme. It's a regular topic of conversation whenever I go before the committee for scrutiny. You can guarantee that Hefin David will ask me about degree apprenticeships; you can guarantee that I will confirm yet again that we're committed to expanding our programme, but, more than that, the degree apprenticeships sit alongside other programmes of study, including supporting people to degree level within Welsh businesses, and it's a real feature. I saw this, today, in a manufacturing company that I visited in Islwyn, when they were looking at what they already do and how they're supporting their current workforce. But, more than that, the apprenticeships are part of the programme. They're going to invest in apprenticeships in this year. They've also taken up advantages and opportunities in the shorter, lean programme that we run for businesses here in Wales. They themselves support people to degree level qualifications for their business as well, and, actually, this is a key area for expansion and improvement right across the economy. Where is the appropriate level of the skills and the resource? How do you do that for new staff coming in? But, crucially, and this is often the way, how do you make sure you're supporting and reskilling and improving the skills of your current workforce? So, I'm a good deal more optimistic about what we're doing in all areas of apprenticeships here in Wales, and I look forward to reporting on the success of our expansion of degree apprenticeships and the areas and sectors they will be expanded to.
Mewn gwirionedd, o ran ein rhaglen brentisiaethau, rydym mewn sefyllfa gadarnhaol iawn o'i chymharu â Lloegr, gyda'r niferoedd yn gymharol, a hefyd gyda'r niferoedd sy'n cwblhau, ac mewn gwirionedd, rydym yn ehangu ein rhaglen. Mae'n bwnc sgwrsio rheolaidd pryd bynnag y byddaf yn mynd ger bron y pwyllgor yn rhan o'r broses graffu. Gallwch warantu y bydd Hefin David yn fy holi am radd-brentisiaethau; gallwch warantu y byddaf yn cadarnhau unwaith eto ein bod wedi ymrwymo i ehangu ein rhaglen, ond yn fwy na hynny, mae'r gradd-brentisiaethau'n bodoli ochr yn ochr â rhaglenni astudio eraill, gan gynnwys cefnogi pobl i lefel gradd o fewn busnesau Cymru, ac mae'n nodwedd go iawn. Gwelais hyn, heddiw, mewn cwmni gweithgynhyrchu yr ymwelais ag ef yn Islwyn, pan oeddent yn edrych ar yr hyn y maent eisoes yn ei wneud a sut maent yn cefnogi eu gweithlu presennol. Ond yn fwy na hynny, mae'r prentisiaethau yn rhan o'r rhaglen. Maent yn mynd i fuddsoddi mewn prentisiaethau yn ystod y flwyddyn hon. Maent hefyd wedi manteisio ar gyfleoedd yn y rhaglen fyrrach rydym yn ei chynnig ar gyfer busnesau yma yng Nghymru. Maent hwy eu hunain yn cynorthwyo pobl i gyrraedd lefel gradd ar gyfer eu busnes hefyd, ac mewn gwirionedd, mae hwn yn faes allweddol ar gyfer ehangu a gwella ar draws yr economi. Ble mae'r lefel briodol o sgiliau ac adnoddau? Sut rydych chi'n gwneud hynny ar gyfer staff newydd sy'n dod i mewn? Ond yn allweddol, a dyma'r ffordd yn aml, sut rydych chi'n sicrhau eich bod yn cefnogi ac yn ailsgilio ac yn gwella sgiliau eich gweithlu presennol? Felly, rwy'n llawer mwy gobeithiol am yr hyn a wnawn ym mhob maes prentisiaeth yma yng Nghymru, ac rwy'n edrych ymlaen at adrodd ar lwyddiant ein camau i ehangu gradd-brentisiaethau a'r meysydd a'r sectorau y byddant yn ehangu iddynt.
Finally, cwestiwn 10, Joyce Watson.
Yn olaf, cwestiwn 10, Joyce Watson.
10. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i helpu i ddenu twristiaid i Ganolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59226
10. What is the Welsh Government doing to help attract tourists to Mid and West Wales? OQ59226
Our strategy, 'Welcome to Wales: Priorities for the visitor economy 2020-2025', sets out our direction and ambition for tourism, and Visit Wales promotes destinations equally across Wales. Mid Wales and west Wales are integral to that activity.
Mae ein strategaeth, 'Croeso i Gymru: blaenoriaethau i'r economi ymwelwyr 2020-2025', yn nodi ein cyfeiriad a'n huchelgais ar gyfer twristiaeth, ac mae Croeso Cymru yn hyrwyddo cyrchfannau'n gyfartal ledled Cymru. Mae Canolbarth Cymru a gorllewin Cymru yn rhan annatod o'r gweithgarwch hwnnw.
Thank you for that answer, Deputy Minister. Of course, our region has everything to offer, from stunning beaches to the international dark sky reserve in the Brecon Beacons, which, of course, will be celebrating its tenth anniversary this year. And that, I'm sure, is why Wales will, this year, welcome the highest number of cruise ships ever, with 91 ships expected to call at our ports in 2023, and the first will sail into Fishguard next month. Welsh Government investment in infrastructure has been key to securing this additional business. So, my question is: how might we build on that success story and capitalise on the economic benefits that these extra visits will bring?
Diolch am eich ateb, Ddirprwy Weinidog. Wrth gwrs, mae gan ein rhanbarth bopeth i'w gynnig, o draethau godidog i'r warchodfa awyr dywyll ryngwladol ym Mannau Brycheiniog, a fydd, wrth gwrs, yn dathlu ei degfed pen blwydd eleni. A dyna'r rheswm pam, rwy'n siŵr, y bydd Cymru, eleni, yn croesawu'r nifer mwyaf erioed o longau mordeithio, a disgwylir i 91 llong alw yn ein porthladdoedd yn 2023, a bydd y gyntaf yn hwylio i mewn i Abergwaun fis nesaf. Mae buddsoddiad Llywodraeth Cymru mewn seilwaith wedi bod yn allweddol i sicrhau'r busnes ychwanegol hwn. Felly, fy nghwestiwn i yw: sut y gallwn ni adeiladu ar y llwyddiant hwnnw a gwneud y gorau o'r manteision economaidd a ddaw yn sgil yr ymweliadau ychwanegol hyn?
Thank you very much for that question, Joyce. And you're absolutely right, because the strategy that we're talking about, the visitor economy strategy, is about emphasising the importance of addressing the spread of benefits, encouraging increased spend in our economy, right the way across Wales. It's what the marketing strategy is all about, and that has led to the increase that we're going to see in cruise ship activity across Wales, and, as you quite rightly say, we're going to be getting one in Fishguard on 6 April. We're going into markets now where we're trying to market Wales on that global scale, by attending events like Seatrade global and Seatrade Europe. All these events are attended by the major cruise lines and itinerary planners, and that's probably key to it, that as the cruise ships come in, we don't just see them sitting in the dock, having a few drinks and sitting in the bars and restaurants on the ship, but that they get off the ship, that they move inland, and the itineraries that are attached to those cruise stops are important and integral to all of that work. So, that is all included in the strategy as well.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn, Joyce. Ac rydych yn hollol gywir, oherwydd mae'r strategaeth rydym yn sôn amdani, strategaeth yr economi ymwelwyr, yn ymwneud â phwysleisio pwysigrwydd mynd i'r afael â lledaenu manteision, gan annog mwy o wariant yn ein heconomi, a hynny ledled Cymru. Dyna yw hanfod y strategaeth farchnata, ac mae hynny wedi arwain at y cynnydd y byddwn yn ei weld yng ngweithgarwch llongau mordeithio ledled Cymru, ac fel y dywedwch yn hollol gywir, bydd un yn dod i Abergwaun ar 6 Ebrill. Rydym yn mynd i farchnadoedd nawr lle rydym yn ceisio marchnata Cymru ar y raddfa fyd-eang honno, drwy fynychu digwyddiadau fel Seatrade yn fyd-eang a Seatrade Europe. Mae'r prif gwmnïau mordeithio a chynllunwyr teithiau yn mynychu'r digwyddiadau hyn i gyd, ac mae'n siŵr fod hynny'n allweddol, ac wrth i'r llongau mordeithio ddod i mewn, nid ydym eisiau gweld pobl yn aros yn y porthladd, yn cael ychydig o ddiodydd ac yn eistedd yn y bariau a'r bwytai ar y llong, rydym eisiau iddynt ddod oddi ar y llong, symud i mewn i'r tir, ac mae'r teithiau sydd ynghlwm wrth yr arosfannau mordeithio hynny'n bwysig ac yn rhan annatod o'r gwaith hwnnw. Felly, mae hynny i gyd wedi'i gynnwys yn y strategaeth hefyd.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog.
Thank you, Deputy Minister and Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.
The next item, therefore, is the questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Russell George.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am benderfyniad diweddar Ambiwlans Awyr Cymru i gynnal gwasanaethau yng nghanolbarth Cymru am y tair blynedd nesaf? OQ59209
1. Will the Minister make a statement on the recent decision of Wales Air Ambulance to maintain services in mid Wales for the next three years? OQ59209
I've noted the announcement made by the Wales air ambulance service. The Wales Air Ambulance Charity is an independent organisation, which does not receive any direct funding from the Welsh Government. As such, decisions regarding the configuration and operation of its services and bases are an operational matter for the charity and its board of trustees.
Rwyf wedi nodi'r cyhoeddiad a wnaed gan wasanaeth ambiwlans awyr Cymru. Mae Elusen Ambiwlans Awyr Cymru yn sefydliad annibynnol, ac nid yw'n derbyn unrhyw arian uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. O'r herwydd, mae penderfyniadau ynghylch cyfluniad a gweithrediad ei gwasanaethau a'i chanolfannau yn fater gweithredol i'r elusen a'i bwrdd ymddiriedolwyr.
Thank you, Minister, but I don't agree with that. The Wales air ambulance operates through the service of the charity itself and also the Welsh NHS, and it's your responsibility as health Minister, of course, to ensure that we have adequate cover across Wales, which I know you'll agree with. I was very pleased that the Wales Air Ambulance Charity announced that they would keep using the Welshpool base up until 2026, and the campaign in mid Wales, and indeed Caernarfon as well, now moves to ensuring that those bases remain in place beyond 2026 and into the future. But we're currently waiting for the formal engagement process to commence.
The communications have been pretty abysmal on this, I have to say, during the last half of last year. We saw all organisations involved, and I include the Welsh Government in that, deny responsibility, passing over legitimate concerns and causing some serious worry as well. But I think, in part, that was recognised, which is why the chief ambulance commissioner was appointed to lead a review, then leading to a meaningful process and proper engagement.
Of course, you appreciate this is such an invaluable service to the people of mid Wales, as it is indeed to people in north Wales, but, Minister, we really need a date for the formal consultation to start. My constituents want to give their views on this proposal. It was supposed to start at the end of last year, and then it was January, and an e-mail drops into my inbox today from the chief ambulance commissioner, I'm expecting it to have the date when the engagement is going to start, and there's very little in that news update to date. It just tells me that they're still working on plans and the engagement material.
So, can I ask you, Minister, what is your assessment of why we've had to wait several months for the formal engagement process to begin, and, ultimately, when do you think that my constituents will be able to formally present their views on what they think about proposals to close the base in Welshpool, and indeed Caernarfon as well?
Diolch, Weinidog, ond nid wyf yn cytuno â hynny. Mae ambiwlans awyr Cymru yn gweithredu drwy wasanaeth yr elusen ei hun a hefyd GIG Cymru, a'ch cyfrifoldeb chi fel y Gweinidog iechyd, wrth gwrs, yw sicrhau bod gennym ddigon o ddarpariaeth ledled Cymru, rhywbeth rwy'n gwybod y byddwch yn cytuno yn ei gylch. Roeddwn yn falch iawn fod Elusen Ambiwlans Awyr Cymru wedi cyhoeddi y byddent yn parhau i ddefnyddio canolfan y Trallwng hyd at 2026, ac mae'r ymgyrch yng nghanolbarth Cymru, a Chaernarfon hefyd yn wir, bellach yn symud i sicrhau bod y canolfannau hynny'n aros tu hwnt i 2026 ac i'r dyfodol. Ond rydym ar hyn o bryd yn aros i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau.
Mae'r cyfathrebu wedi bod yn eithaf difrifol ar hyn, mae'n rhaid imi ddweud, yn ystod hanner olaf y llynedd. Gwelsom bob sefydliad sy'n gysylltiedig, ac rwy'n cynnwys Llywodraeth Cymru yn hynny, yn gwadu cyfrifoldeb, yn diystyru pryderon cyfiawn ac yn achosi pryder difrifol hefyd. Ond rwy'n credu bod hynny wedi cael ei gydnabod yn rhannol, a dyna pam y penodwyd y prif gomisiynydd ambiwlans i arwain adolygiad, i arwain wedyn at broses ystyrlon ac ymgysylltu priodol.
Wrth gwrs, rydych yn deall bod hwn yn wasanaeth mor amhrisiadwy i bobl canolbarth Cymru, fel y mae i bobl gogledd Cymru yn wir, ond Weinidog, mae gwir angen dyddiad i'r ymgynghoriad ffurfiol ddechrau. Mae fy etholwyr eisiau rhoi eu barn ar y cynnig hwn. Roedd i fod i ddechrau ddiwedd y llynedd, ac yna mis Ionawr, ac rwyf wedi cael e-bost gan y prif gomisiynydd ambiwlans heddiw, rwy'n disgwyl y bydd yn cynnwys y dyddiad pan fydd ymgysylltu'n dechrau, ac ychydig iawn sydd yn y diweddariad newyddion hwnnw hyd yma. Mae'n dweud wrthyf eu bod yn dal i weithio ar gynlluniau a'r deunydd ymgysylltu.
Felly, a gaf fi ofyn i chi, Weinidog, beth yw eich asesiad o pam ein bod wedi gorfod aros sawl mis i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau, ac yn y pen draw, pryd y credwch y gall fy etholwyr gyflwyno eu safbwyntiau'n ffurfiol ar gynigion i gau'r ganolfan yn y Trallwng, ac yng Nghaernarfon hefyd?
Thanks very much. Obviously, I know you'll be pleased that the current organisation configuration will be in place until 2026 and that a seven-year contract has been issued to Gama Aviation, but you're quite right, within the contract, there is a possibility to reconfigure if that's what's thought necessary. I think that it is important that we do continue with the review, because it's just good practice to make sure we just keep on looking at whether we are getting what we need from the service. So, I expect the formal engagement process to commence by the end of March. So, by the end of this this month, I hope that your constituents will have the opportunity to say their say. I know how passionately they feel about this, and I think it is important. I've been looking again to make sure that—. Actually, the criteria that we're looking at need to be the right criteria, so I have been having conversations around that as well.
Diolch yn fawr. Yn amlwg, rwy'n gwybod y byddwch yn falch y bydd cyfluniad presennol y sefydliad yn weithredol tan 2026 a bod contract saith mlynedd wedi'i gyhoeddi i Gama Aviation, ond rydych yn hollol gywir, o fewn y contract, mae posibilrwydd o ad-drefnu os credir bod hynny'n angenrheidiol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn parhau gyda'r adolygiad, oherwydd mae'n arfer da i wneud yn siŵr ein bod yn dal ati i edrych i weld a ydym yn cael yr hyn sydd ei angen arnom o'r gwasanaeth. Felly, rwy'n disgwyl i'r broses ymgysylltu ffurfiol ddechrau erbyn diwedd mis Mawrth. Felly, erbyn diwedd y mis hwn, rwy'n gobeithio y bydd eich etholwyr yn cael cyfle i ddweud eu barn. Rwy'n gwybod pa mor angerddol y teimlant am hyn, ac rwy'n credu ei fod yn bwysig. Rwyf wedi bod yn edrych eto i sicrhau bod—. Mewn gwirionedd, mae angen i'r meini prawf rydym yn edrych arnynt fod yn rhai cywir, felly rwyf wedi bod yn cael sgyrsiau ynghylch hynny hefyd.
Diolch i Russell George am y cwestiwn pwysig yma. Yn yr ymateb a’r ymgyrch ar lawr gwlad, mae hynny wedi dangos yn glir y pwysigrwydd mae'r elusen yma yn ei ddal yng nghalonnau pobl ein cymunedau ni. Fe wnes i fynychu amryw o gyfarfodydd cyhoeddus yn Nhywyn, Porthmadog, Pwllheli a Chaernarfon, gyda channoedd o bobl yn troi allan yng nghanol gaeaf er mwyn gwrando a rhannu profiadau. Y bobl yma a'r bobl ddaru drefnu'r ymgyrch a rhoi miloedd o oriau o'u hamser nhw, rhwng y dwsinau o'r bobl yna, ddaru sicrhau bod newid barn yn mynd i fod a bod yr ambiwlans awyr yn gwrando. Felly, a wnaiff y Gweinidog ymuno efo fi i ddiolch i'r ymgyrchwyr yma am eu gwaith? Ond ymellach, a wnaiff y Gweinidog weithio efo'r rhanddeiliaid eraill er mwyn sicrhau na fydd y canolfannau ambiwlans awyr yn cael eu canoli i ffwrdd o'n cymunedau ac yr ydym ni'n medru sicrhau eu dyfodol nhw yn y cymunedau hynny yn edrych ymlaen? Diolch.
Thank you to Russell George for asking this important question. In the response and the campaign on the ground, it's demonstrated clearly the importance of this charity and the place it holds in people's hearts. I attended a number of public meetings in Tywyn, Porthmadog, Pwllheli and Caernarfon, with hundreds of people turning out in the middle of winter to listen and to share their experiences. It's these people and the people who organised the campaign and gave thousands of hours of their own time, dozens of these people, who ensured that there was a change of view and that the air ambulance did listen. So, will the Minister join with me in thanking these campaigners for their work? But also, will the Minister work with other stakeholders in order to ensure that the air ambulance centres won't be centralised away from our communities and that we can secure their futures in their communities in looking to the future? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, a dwi'n gwybod bod pobl yn eich ardal chi hefyd yn teimlo'n gryf dros ben ynglŷn â'r mater yma, ac mae'n amlwg bod eu lleisiau nhw wedi cael eu clywed, a dwi'n siŵr y byddan nhw'n awyddus i ymateb i'r ymgynghoriad fydd yn dechrau ddiwedd y mis hefyd. Ar ôl y drafodaeth ddiwethaf a gawsom yn y Siambr yma, mi wnes i ofyn i gadeirydd yr emergency ambulance services committee i wneud yn siŵr ei fod e'n darllen beth a ddywedwyd yn y Siambr yma, achos dwi'n meddwl bod yna teimladau cryf, a dwi'n meddwl bod yn rhaid inni wneud yn siŵr bod y criteria am beth ŷn ni eisiau mas o'r gwasanaeth yma yn y lle iawn.
Thank you very much, and I know that people in your area do feel very strongly about this issue, and it's evident that their voices have been heard, and I'm sure that they will be eager to respond to the consultation that will start at the end of the month. After the last discussion that we had in the Chamber, I asked the chair of the emergency ambulance services committee to ensure that he read what was said in this Chamber, because I think that there are strong feelings, and I think we have to ensure that the criteria for what we want out of that service are right.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth Cymru ar gyfer Dechrau'n Deg? OQ59206
2. Will the Minister provide an update on Welsh Government proposals for Flying Start? OQ59206
Flying Start is delivering a phased expansion of early years provision to all two-year-olds. Phase 1 is nearing completion with services offered to over 2,500 additional children. Phase 2 begins in April and, over the next two years, will support over 9,500 more two-year-olds to access quality Flying Start childcare.
Mae Dechrau'n Deg yn ehangu darpariaeth blynyddoedd cynnar yn raddol i bob plentyn dwy oed. Mae cam 1 bron â gorffen gyda gwasanaethau'n cael eu cynnig i dros 2,500 o blant ychwanegol. Mae cam 2 yn dechrau ym mis Ebrill a dros y ddwy flynedd nesaf, bydd yn cefnogi dros 9,500 yn fwy o blant dwy oed i gael mynediad at ofal plant o ansawdd drwy Dechrau'n Deg.
Can I thank the Minister for that response? I'm a vociferous supporter of Flying Start. It's not possible to overestimate the importance of a good start in life for a child. There are children starting nursery classes at three with a development age approaching four, whilst others have a mental age of just over two. How demoralising for them. Because of the way sensitive information is collated in lower super output areas, many children in some of the areas of greatest need miss out. Does the Minister agree that we need greater flexibility for local authorities to provide Flying Start for children, and is Flying Start's availability going to be changed following the 2021 census results?
A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Rwy'n frwd fy nghefnogaeth i Dechrau'n Deg. Nid yw'n bosibl gorbwysleisio pwysigrwydd dechrau da mewn bywyd i blentyn. Mae yna blant yn dechrau mewn dosbarthiadau meithrin yn dair oed gydag oedran datblygiad sy'n agosáu at bedair, tra bod gan eraill oedran meddyliol o ychydig dros ddwy oed. Mae'n eu digalonni. Oherwydd y ffordd y mae gwybodaeth sensitif yn cael ei chasglu mewn ardaloedd cynnyrch ehangach haen is, mae llawer o blant yn rhai o'r ardaloedd sydd â'r angen mwyaf ar eu colled. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen mwy o hyblygrwydd i awdurdodau lleol ddarparu Dechrau'n Deg i blant, ac a yw argaeledd Dechrau'n Deg yn mynd i gael ei newid yn sgil canlyniadau cyfrifiad 2021?
I thank Mike Hedges for his question and for his enthusiasm for Flying Start. The Flying Start areas have been identified using the Wales index of multiple deprivation data from the Department for Work and Pensions and HM Revenue and Customs, and are broken down by lower super output areas. I think that this high-level approach to targeting remains fit for purpose, but there is the opportunity to give more flexibility to the local authorities. Under the programme for government, and working with Plaid Cymru through our co-operation agreement, we're expanding Flying Start, and this expansion started in September with over 2,500 additional children who are living in areas of disadvantage brought into the programme already.
But Flying Start outreach is a key element of the programme, which allows local authorities to be flexible in the way that they deliver Flying Start, because it obviously needs to be based on local intelligence and need. Flying Start outreach enables core Flying Start services to be delivered to high-need children and families who are living outside the recognised Flying Start areas. But, as I said, our ambition is that Flying Start that should reach all two-year-olds.
Diolch i Mike Hedges am ei gwestiwn ac am ei frwdfrydedd dros Dechrau'n Deg. Mae ardaloedd Dechrau'n Deg wedi cael eu nodi gan ddefnyddio mynegai Cymru o ddata amddifadedd lluosog gan yr Adran Gwaith a Phensiynau a Chyllid a Thollau EF, a chânt eu dadansoddi yn ôl ardaloedd cynnyrch ehangach haen is. Rwy'n credu bod y dull lefel uchel hwn o dargedu yn parhau i fod yn addas i'r diben, ond mae cyfle i roi mwy o hyblygrwydd i'r awdurdodau lleol. O dan y rhaglen lywodraethu, a gweithio gyda Phlaid Cymru drwy ein cytundeb cydweithio, rydym yn ehangu Dechrau'n Deg, a dechreuodd yr ehangu ym mis Medi gyda dros 2,500 o blant ychwanegol sy'n byw mewn ardaloedd difreintiedig wedi dod yn rhan o'r rhaglen eisoes.
Ond mae allgymorth Dechrau'n Deg yn elfen allweddol o'r rhaglen, sy'n caniatáu i awdurdodau lleol fod yn hyblyg yn y ffordd y maent yn darparu Dechrau'n Deg, oherwydd yn amlwg mae angen iddo fod yn seiliedig ar wybodaeth ac angen lleol. Mae allgymorth Dechrau'n Deg yn ei gwneud hi'n bosibl darparu gwasanaethau craidd Dechrau'n Deg i blant a theuluoedd mewn angen mawr sy'n byw y tu allan i ardaloedd cydnabyddedig Dechrau'n Deg. Ond fel y dywedais, ein huchelgais yw sicrhau bod Dechrau'n Deg yn cyrraedd pob plentyn dwy oed.
Thank you, Minister, and we welcome that expansion of it, because at the moment, there is a postcode lottery when it comes to Flying Start, and there are severe pockets of deprivation in rural areas that are seen as affluent, such as Monmouthshire, and that can't be good when there are families in need missing out, and I'm sure that you would agree with that, Minister. So, will that programme of expansion go into areas just like the ones I've just outlined? Thank you.
Diolch, Weinidog, ac rydym yn croesawu'r ehangu, oherwydd ar hyn o bryd, mae Dechrau'n Deg yn loteri cod post, a cheir pocedi o amddifadedd difrifol mewn ardaloedd gwledig sy'n cael eu gweld fel rhai cefnog, fel sir Fynwy, ac ni all hynny fod yn dda pan fo teuluoedd mewn angen yn colli cyfle, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno gyda hynny, Weinidog. Felly, a fydd y rhaglen ehangu'n cyrraedd ardaloedd fel y rhai rwyf newydd eu hamlinellu? Diolch.
As I said in response to Mike Hedges, eventually, we hope that all two-year-olds will have access to Flying Start, but of course this has to be done in a phased way. So, each local authority is putting in its plans for the expansion of Flying Start, so Monmouthshire will have put in a plan, which I think we are in the process of approving. From April, stage 2 expansion will start and in the areas of deprivation in rural areas, areas of deprivation in constituencies that haven't traditionally had Flying Start, like my own constituency, where there is no Flying Start provision, but, as you say, there are pockets of deprivation, our aim is to reach all those areas, and phase 2 will take this further. And of course, another important element of our expansion is that we want to have an emphasis on the development of Welsh language places.
Fel y dywedais mewn ymateb i Mike Hedges, yn y pen draw, rydym yn gobeithio y bydd pob plentyn dwy oed yn elwa o Dechrau'n Deg, ond wrth gwrs mae'n rhaid gwneud hyn fesul cam. Felly, mae pob awdurdod lleol yn cyflwyno eu cynlluniau ar gyfer ehangu Dechrau'n Deg, felly bydd sir Fynwy wedi cyflwyno cynllun, ac rwy'n credu ein bod yn y broses o gymeradwyo'r cynllun hwnnw. O fis Ebrill ymlaen, bydd ehangu cam 2 yn dechrau yn yr ardaloedd o amddifadedd mewn ardaloedd gwledig, ardaloedd o amddifadedd mewn etholaethau nad ydynt wedi cael Dechrau'n Deg yn draddodiadol, fel fy etholaeth fy hun, lle na cheir darpariaeth Dechrau'n Deg, ond fel y dywedwch, ceir pocedi o amddifadedd, a'n nod yw cyrraedd yr holl ardaloedd hynny, a bydd cam 2 yn mynd â hyn ymhellach. Ac wrth gwrs, elfen bwysig arall o'r ehangu yw ein bod eisiau rhoi pwyslais ar ddatblygu lleoedd drwy gyfrwng y Gymraeg.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Gareth Davies, i ofyn cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog. Gareth Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Gareth Davies, to question the Deputy Minister. Gareth Davies.
Diolch, Llywydd, and I'd like to focus my line of questioning to the Deputy Minister for Social Services this afternoon. The subject I'd like to raise today is the sad and tragic death of Kaylea Titford from Newtown in Powys in 2022. As you'll probably be aware, Deputy Minister, her parents were recently convicted of gross negligence manslaughter. To give some background, Kaylea was a 16-year-old girl who suffered with spina bifida and passed away due to negligence over a sustained period of time, and was left in squalid conditions that wouldn't be fit for a dog, never mind a young girl with disabilities. Unfortunately, this is not the first time we've heard of such upsetting cases. We know there is a high chance that it may not be the last time that such tragic circumstances occur, as we see such cases all too often.
So, what is the Welsh Government's response to Kaylea's sad death, and do you believe, Deputy Minister, that due diligence was applied to Kaylea's case, and that Powys's social services department has the adequate resources to identify and act upon potential dangers to children and act on them before it's too late?
Diolch, Lywydd, a hoffwn ofyn fy nghwestiwn i'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol y prynhawn yma. Y pwnc rwyf am ei godi heddiw yw marwolaeth drist a thrasig Kaylea Titford o'r Drenewydd ym Mhowys yn 2022. Fel y byddwch yn gwybod, mae'n debyg, Ddirprwy Weinidog, yn ddiweddar cafwyd ei rhieni'n euog o ddynladdiad drwy esgeulustod difrifol. I roi ychydig o gefndir, roedd Kaylea yn ferch 16 oed a oedd yn dioddef gyda spina bifida a bu farw oherwydd esgeulustod dros gyfnod estynedig o amser, a chafodd ei gadael mewn amodau aflan na fyddai'n addas i gi, heb sôn am ferch ifanc ag anableddau. Yn anffodus, nid dyma'r tro cyntaf inni glywed am achosion mor ofidus. Rydym yn gwybod fod yna risg uchel nad dyma fydd y tro olaf i amgylchiadau trasig o'r fath ddigwydd, oherwydd ein bod yn gweld achosion o'r fath yn rhy aml.
Felly, beth yw ymateb Llywodraeth Cymru i farwolaeth drist Kaylea, ac a ydych chi'n credu, Ddirprwy Weinidog, fod diwydrwydd dyladwy wedi'i wneud yn achos Kaylea, a bod gan adran gwasanaethau cymdeithasol Powys adnoddau digonol i nodi a gweithredu ar beryglon posibl i blant a gweithredu arnynt cyn ei bod hi'n rhy hwyr?
I thank Gareth Davies for that question, and obviously I want to express my deep sadness about what has happened to Kaylea, and I think that we've all followed the description of what led to her death, and we obviously will have great and deepest sympathy.
A child practice review has been set up, which is the normal way of proceeding with these cases, with these situations that come up, and that will take its course. A chair has been appointed, I believe, and when the case review reports, we will then look at what they recommend and will certainly be considering that very seriously. But a child practice review is the normal process to take after such a tragic case.
Diolch i Gareth Davies am y cwestiwn hwnnw, ac yn amlwg rwyf eisiau mynegi fy nhristwch mawr ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd i Kaylea, ac rwy'n credu ein bod i gyd wedi dilyn y disgrifiad o'r hyn a arweiniodd at ei marwolaeth, ac yn amlwg rydym yn cydymdeimlo'n fawr.
Mae adolygiad ymarfer plant wedi'i sefydlu, sef y ffordd arferol o fwrw ymlaen â'r achosion hyn, gyda'r sefyllfaoedd hyn sy'n codi, a bydd hwnnw'n dilyn ei gwrs. Mae cadeirydd wedi'i benodi, rwy'n credu, a phan fydd yr adolygiad o'r achos yn cyflwyno'i adroddiad, byddwn yn edrych ar yr hyn y maent yn ei argymell ac yn sicr byddwn yn ystyried hynny'n ddifrifol iawn. Ond adolygiad ymarfer plant yw'r cam arferol yn dilyn achos mor drasig.
Thank you for that response, Minister. What is disappointing is the fact of the Welsh Government's reluctance to conduct a review of children's services across Wales. What we're starting to see here, Deputy Minister, is a bit of a trend coming in, because we saw the tragic case of Logan Mwangi's death in Bridgend, and Kaylea Titford's death in Powys. One was at the hands of evil parents, in Logan's case, and neglectful parents in Kaylea's, in two different local authorities in Wales. Therefore, will the Minister finally realise the need for a Wales-wide children's review across the 22 local authorities, to ensure that all of our councils are equipped to deal with cases such as Logan Mwangi and Kaylea Titford?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Yr hyn sy'n siomedig yw'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn amharod i gynnal adolygiad o wasanaethau plant ledled Cymru. Rydym yn dechrau gweld tuedd, Ddirprwy Weinidog, oherwydd gwelsom achos trasig marwolaeth Logan Mwangi ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a marwolaeth Kaylea Titford ym Mhowys. Rhieni anfad a achosodd farwolaeth Logan, a rhieni esgeulus a achosodd farwolaeth Kaylea, mewn dau awdurdod lleol gwahanol yng Nghymru. Felly, a yw'r Gweinidog yn sylweddoli'r angen o'r diwedd am adolygiad plant ledled Cymru ar draws y 22 awdurdod lleol, i sicrhau bod gan ein holl gynghorau allu i ymdrin ag achosion fel rhai Logan Mwangi a Kaylea Titford?
Well, I can't tell you, Gareth, how seriously we are taking all these cases, and that of course we are doing all we possibly can to prevent such things happening, but the issue of whether there should be a review of children's services in Wales was debated here in the Senedd on 7 December, and the vote was taken against holding such a review for a number of reasons, which were fully debated here on that date. We are already considering the findings of the independent review of children's social care in England, which was chaired by Josh MacAlister and was published in May 2022, and we've had a wide range of independent research, reviews and evaluation undertaken in Wales. And of course, we've also got the recommendations from the independent inquiry into child sexual abuse, which has specific recommendations for the Welsh Government, which we are taking forward and considering how we will do that. Of course, you have mentioned already Logan Mwangi, and we did debate the child practice review and discussed the proposals in this Chamber, and we have got specific recommendations to take forward from there. So, there is a lot of work that we have got. There are a lot of recommendations, and I can assure you that we are working hard to follow those recommendations.
Wel, ni allaf ddweud wrthych chi, Gareth, pa mor ddifrifol yw'r holl achosion hyn i ni, ac wrth gwrs rydym yn gwneud popeth yn ein gallu i atal pethau fel hyn rhag digwydd, ond trafodwyd a ddylid cael adolygiad o wasanaethau plant yng Nghymru yma yn y Senedd ar 7 Rhagfyr, ac fe bleidleisiwyd yn erbyn cynnal adolygiad o'r fath am nifer o resymau, a gafodd eu trafod yn llawn yma ar y dyddiad hwnnw. Rydym eisoes yn ystyried canfyddiadau'r adolygiad annibynnol o ofal cymdeithasol plant yn Lloegr, a gadeiriwyd gan Josh MacAlister ac a gyhoeddwyd ym mis Mai 2022, ac mae ystod eang o waith ymchwil, gwerthusiadau ac adolygiadau annibynnol wedi cael eu gwneud yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae gennym argymhellion yr ymchwiliad annibynnol i gam-drin plant yn rhywiol hefyd, sydd ag argymhellion penodol ar gyfer Llywodraeth Cymru, ac rydym yn bwrw ymlaen â hwy ac yn ystyried sut y byddwn yn gwneud hynny. Wrth gwrs, rydych chi wedi sôn eisoes am Logan Mwangi, ac fe wnaethom drafod yr adolygiad ymarfer plant a thrafod y cynigion yn y Siambr hon, ac mae gennym argymhellion penodol i fwrw ymlaen â nhw oddi yno. Felly, mae llawer o waith ar y gweill gennym. Mae yna lawer o argymhellion, a gallaf eich sicrhau ein bod yn gweithio'n galed i ddilyn yr argymhellion hynny.
Thank you again, Minister, for your response, but I am a bit disappointed, to be honest, Deputy Minister, as we can't continue to bury our heads in the sand any longer and pretend these issues aren't out there.
Kaylea Titford was living in squalor, with maggots, faeces, urine-stained bed linen and unemptied catheters. She was bedridden due to outgrowing her wheelchair, which hadn't been replaced by her parents, and died alone in her fly-infested bedroom. Her weight went from 16 stone to 22 stone in a short period of time. One of the most horrific details was the fact that, when she did complain about the flies in her room to her mother, she responded via text, jokingly, saying, 'They like you'. I'm sorry to be graphic, Deputy Minister—I don't want to upset anyone—but I think you have to realise the scale of the problem here in parts of Wales, and ask yourself the question as a Government what is happening here, why is it happening, and what can you do as a Government to act in the best interests of our people and protect our children and most vulnerable citizens. How do you know that the latest tragic case isn't unfolding under our very noses as we speak now in this Chamber?
I believe it's incumbent on the Government to commission a review of children's services across the 22 local authorities, to see what might be going wrong, to make sure that we minimise these tragic cases and make sure that nobody slips through the net. Therefore, what conversations is the Deputy Minister having with local authorities, childcare leaders and all relevant agencies on how we can further protect vulnerable children in Wales, to minimise the risk of such tragic cases happening again?
Diolch eto am eich ymateb, Weinidog, ond rwyf ychydig yn siomedig, a bod yn onest, Ddirprwy Weinidog, gan na allwn barhau i gladdu ein pennau yn y tywod mwyach ac esgus nad yw'r problemau hyn yn bodoli.
Roedd Kaylea Titford yn byw mewn amodau aflan, gyda chynrhon, ysgarthion, llieiniau gwely wedi'u staenio gan wrin a chathetrau heb eu gwacau. Roedd hi'n gaeth i'r gwely oherwydd iddi dyfu'n rhy fawr i'w chadair olwyn, ac ni wnaeth ei rhieni gael un arall yn ei lle, a bu farw ar ei phen ei hun yn ei hystafell wely a oedd yn llawn pryfed. Aeth ei phwysau o 16 stôn i 22 stôn mewn cyfnod byr. Un o'r manylion mwyaf erchyll, pan wnaeth hi gwyno am y pryfed yn ei hystafell wrth ei mam, oedd i honno ymateb drwy neges destun, yn gellweirus, gan ddweud, 'Maent yn dy hoffi di'. Mae'n ddrwg gennyf fod mor graffig, Ddirprwy Weinidog—nid wyf eisiau peri gofid—ond rwy'n credu bod rhaid i chi sylweddoli maint y broblem mewn rhannau o Gymru, a gofyn i chi'ch hun fel Llywodraeth beth sy'n digwydd yma, pam ei fod yn digwydd, a beth y gallwch chi ei wneud fel Llywodraeth i weithredu er budd ein pobl a diogelu ein plant a'n dinasyddion mwyaf agored i niwed. Sut y gwyddoch nad yw'r achos trasig diweddaraf yn datblygu o dan ein trwynau wrth inni siarad yn y Siambr hon nawr?
Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth i gomisiynu adolygiad o wasanaethau plant ar draws y 22 awdurdod lleol, i weld beth allai fod yn mynd o'i le, i wneud yn siŵr ein bod yn lleihau'r achosion trasig hyn a sicrhau nad oes neb yn cwympo drwy'r rhwyd. Felly, pa sgyrsiau y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu cael gydag awdurdodau lleol, arweinwyr gofal plant a'r holl asiantaethau perthnasol ynglŷn â sut y gallwn ddiogelu plant sy'n agored i niwed ymhellach yng Nghymru, er mwyn lleihau'r risg y bydd achosion trasig o'r fath yn digwydd eto?
Thank you very much. It's awful that you have to highlight those dreadful things that have happened to Kaylea, and once again I want to express my deepest sadness that this has happened. But I think the response from the Government should be that we should respond calmly, and we should give consideration to all the points that have been made, in particular to what the judge said in his summing up, which I'm sure you will have read. The normal course of practice is to have a child practice review. That's what we will do. There will be a child practice review. We will see what the child practice review comes up with. Because the child practice review looks very intently at everything that happened, all the contacts that were made, and it's a very, very thorough procedure. I'm sure that you would agree that it's absolutely essential that that process goes through before we start giving our views about what the Government should do or should not do. We have a vast amount of things that we need to do in this area. I've referred to them already in my previous answer—the number of initiatives that we are taking with different local authorities on child protection. So I can absolutely assure you that we take this tragic case very seriously, and that we will be addressing it. After the child practice review, we will look at what their recommendations are.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n ofnadwy fod rhaid ichi dynnu sylw at y pethau ofnadwy a ddigwyddodd i Kaylea, ac unwaith eto, rwyf am fynegi fy nhristwch dwysaf fod hyn wedi digwydd. Ond rwy'n credu y dylai ymateb y Llywodraeth fod yn bwyllog, a dylem roi ystyriaeth i'r holl bwyntiau sydd wedi'u gwneud, yn enwedig yr hyn a ddywedodd y barnwr wrth grynhoi, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi ei ddarllen. Y drefn arferol yw cael adolygiad ymarfer plant. Dyna a wnawn. Fe fydd yna adolygiad ymarfer plant. Cawn weld beth fydd yr adolygiad ymarfer plant yn ei godi. Oherwydd mae'r adolygiad ymarfer plant yn edrych yn fanwl iawn ar bopeth a ddigwyddodd, yr holl gysylltiadau a wnaed, ac mae'n weithdrefn drylwyr iawn. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno ei bod hi'n gwbl hanfodol fod y broses honno'n digwydd cyn inni ddechrau rhoi ein barn ar yr hyn y dylai'r Llywodraeth ei wneud neu'r hyn na ddylai ei wneud. Mae gennym lawer iawn o bethau y mae angen inni eu gwneud yn y maes hwn. Rwyf wedi cyfeirio atynt eisoes yn fy ateb blaenorol—y nifer o gynlluniau rydym yn eu gweithredu gyda gwahanol awdurdodau lleol ynghylch amddiffyn plant. Felly, gallaf eich sicrhau'n llwyr ein bod o ddifrif ynglŷn â'r achos trasig hwn, ac y byddwn yn mynd i'r afael â'r mater. Ar ôl yr adolygiad ymarfer plant, byddwn yn edrych ar beth yw eu hargymhellion.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Os oedd yr hyn wnaeth y Gweinidog efo bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf i fod i roi gobaith newydd i bobl, mae gen i ofn nad dyna ddigwyddodd. Beth sydd gennym ni ydy poblogaeth a gweithlu efo'u pennau yn eu dwylo. Rydyn ni wedi bod yma o'r blaen. Yn 2015, mi ddywedodd Mark Drakeford ei fod o'n rhoi'r bwrdd mewn mesurau arbennig oherwydd pryderon am arweinyddiaeth. Yr wythnos diwethaf, roedd y Gweinidog yn dweud bod yna bryderon difrifol am arweinyddiaeth a diwylliant y sefydliad. Buaswn i'n licio bod yn garedig a dweud bod Betsi Cadwaladr wedi bod yn troedio dŵr am yr wyth mlynedd diwethaf, ond, gyda phroblemau iechyd meddwl, fasgwlar, adran frys Glan Clwyd, dydy'r bwrdd ddim wedi bod yn cadw ei ben uwchben y dŵr.
Thank you, Llywydd. If what the Minister did with Betsi Cadwaladr health board last week was supposed to give people renewed hope, then I'm afraid that's not what happened. What we have is a population and a workforce who are holding their heads in their hands. We've been here before. In 2015, Mark Drakeford said that he was to place the board in special measures because of concerns about leadership. Last week, the Minister said that there were serious concerns about the leadership and the culture of the organisation. I'd like to be kind and say that Betsi Cadwaladr has been treading water for the past eight years, but, with mental health problems, vascular issues, Glan Clwyd emergency department, the board hasn't been keeping its head above water.
Why is the Minister so determined that this failing, dysfunctional health board is the best model that is available for the patients in the north of Wales? Why on earth wouldn't she share my wish to just start again, with two or three smaller health boards? And before she tells me that this would distract from the focus on improving the board, will she realise that I and the people of north Wales have no faith in this Government's ability to improve things now, when she and her predecessors have failed so many times before?
Pam y mae'r Gweinidog mor benderfynol mai'r bwrdd iechyd diffygiol, camweithredol hwn yw'r model gorau sydd ar gael i'r cleifion yng ngogledd Cymru? Pam ar y ddaear na fyddai'n rhannu fy nymuniad i ddechrau eto, gyda dau neu dri bwrdd iechyd llai? A chyn iddi ddweud wrthyf y byddai hyn yn tynnu sylw oddi wrth y ffocws ar wella'r bwrdd, a wnaiff hi sylweddoli nad oes gennyf i na phobl gogledd Cymru unrhyw ffydd yng ngallu'r Llywodraeth hon i wella pethau bellach, a hithau a'i rhagflaenwyr wedi methu cynifer o weithiau o'r blaen?
Thanks very much, Rhun. Obviously, you're speaking to very different people from those that I've been speaking to, because, actually, I've had lots of people say that the step that I took was the step that needed to be taken. In fact, yesterday, I spoke to a whole group of consultants in Ysbyty Gwynedd, who remarked how they understood what was happening was quite a radical step. I think it's really important now that we focus on the job in hand, that we understand that there is a huge amount of work to be done. I'll be meeting with the new chair on Friday in north Wales, just to make sure that there is an understanding of the huge task that is ahead in terms of turning around this health board. I think it is really important that people understand that there were real issues around leadership and management, real issues around board effectiveness and governance, real issues around organisational culture and patient safety, and those are the measures that will get the focus with the new board in place.
Diolch yn fawr, Rhun. Yn amlwg, rydych yn siarad â phobl wahanol iawn i'r rhai y bûm innau'n siarad â nhw, oherwydd, mewn gwirionedd, rwyf wedi cael llawer o bobl yn dweud mai'r cam a gymerais oedd y cam yr oedd angen ei gymryd. A dweud y gwir, ddoe, fe siaradais â grŵp cyfan o feddygon ymgynghorol yn Ysbyty Gwynedd, a nododd eu bod yn deall bod yr hyn a oedd yn digwydd yn gam eithaf radical. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn nawr ein bod yn canolbwyntio ar y gwaith dan sylw, ein bod yn deall bod llawer iawn o waith i'w wneud. Byddaf yn cyfarfod â'r cadeirydd newydd ddydd Gwener yn y gogledd, i sicrhau bod dealltwriaeth o'r dasg anferth sydd o'n blaenau i wella'r bwrdd iechyd hwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pobl yn deall bod problemau gwirioneddol gydag arweinyddiaeth a rheolaeth, problemau gwirioneddol gydag effeithiolrwydd a dull llywodraethu'r bwrdd, problemau gwirioneddol gyda diwylliant sefydliadol a diogelwch cleifion, a dyna'r mesurau a fydd yn cael y ffocws gyda'r bwrdd newydd yn ei le.
Of course, the Minister is absolutely right that this is a step—putting it in special measures—that needed to be taken now. Of course it should have been in special measures. But the question is why we have a board that has, for eight years, needed to be in special measures. If the Minister won't share with me my ambition to look forward to a fresh start, with new health boards, how about having a proper look back to learn more about the lessons that need to be learnt? One former independent member of the board, effectively sacked last week, a highly respected individual, has suggested that there is more than enough grounds to have an independent inquiry now—the fraud investigation, the maladministration, the poor oversight of major contracts worth millions of pounds. They say they're convinced that the recent Audit Wales report in itself offers enough grounds for that. Eight years of a failing health board means eight years of poor staff morale, and I feel for every one of them. It means eight years of a population poorly served. We need to know what's been going on for those eight years and more, so we can protect the public. Will the Minister agree to my call for a public inquiry?
Wrth gwrs, mae'r Gweinidog yn hollol iawn fod hyn—ei wneud yn destun mesurau arbennig—yn gam roedd angen ei gymryd nawr. Wrth gwrs, fe ddylai fod wedi bod mewn mesurau arbennig. Ond y cwestiwn yw pam fod gennym fwrdd sydd, ers wyth mlynedd, wedi bod angen bod mewn mesurau arbennig. Os na fydd y Gweinidog yn rhannu fy uchelgais i edrych ymlaen at ddechrau newydd, gyda byrddau iechyd newydd, beth am edrych yn ôl yn iawn i ddysgu mwy am y gwersi sydd angen eu dysgu? Mae un cyn-aelod annibynnol o'r bwrdd, a gafodd ei ddiswyddo i bob pwrpas yr wythnos diwethaf, unigolyn uchel ei barch, wedi awgrymu bod mwy na digon o sail i gael ymchwiliad annibynnol nawr—yr ymchwiliad i dwyll, y camweinyddu, yr oruchwyliaeth wael ar gontractau mawr gwerth miliynau o bunnoedd. Maent yn dweud eu bod yn argyhoeddedig fod adroddiad diweddar Archwilio Cymru ynddo'i hun yn cynnig digon o sail dros hynny. Mae bwrdd iechyd sy'n methu ers wyth mlynedd yn golygu wyth mlynedd o forâl isel staff, ac rwy'n teimlo dros bob un ohonynt. Mae'n golygu wyth mlynedd o wasanaeth gwael i'r boblogaeth. Mae angen inni wybod beth sydd wedi bod yn digwydd dros yr wyth mlynedd a mwy hynny, er mwyn inni allu diogelu'r cyhoedd. A wnaiff y Gweinidog gytuno â fy ngalwad am ymchwiliad cyhoeddus?
I'm certainly not going to agree to a call for a public inquiry, because I think we need to get on with the job. A public inquiry is going to distract people from the job that needs to be done. What I would argue is that, actually, this is a fresh start. For the first time ever in the history of Wales, not only have we put a health board into special measures, but we've also taken the unprecedented step of offering the opportunity to independent members to step aside. Obviously, their job now will be to read very carefully the Audit Wales report, which was highly critical of the executives. But we do need to make sure that their rights as employees are respected, and we have to go through proper due process.
Yn sicr, nid wyf am gytuno â galwad am ymchwiliad cyhoeddus, oherwydd rwy'n meddwl bod angen inni fwrw ymlaen â'r gwaith. Mae ymchwiliad cyhoeddus yn mynd i dynnu sylw pobl oddi ar y gwaith sydd angen ei wneud. Yr hyn y byddwn i'n dadlau yw bod hyn yn ddechrau newydd mewn gwirionedd. Am y tro cyntaf erioed yn hanes Cymru, rydym wedi gwneud bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig, ac rydym hefyd wedi cymryd y cam digynsail o roi cyfle i aelodau annibynnol ymddiswyddo. Yn amlwg, eu gwaith nawr fydd darllen adroddiad Archwilio Cymru, a oedd yn feirniadol iawn o'r swyddogion gweithredol, yn ofalus iawn. Ond mae angen inni sicrhau bod eu hawliau fel gweithwyr yn cael eu parchu, ac mae'n rhaid inni ddilyn y drefn briodol.
3. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r camau sy'n cael eu cymryd i wella mynediad at ddiagnosteg yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe? OQ59201
3. Will the Minister outline the steps being taken to improve access to diagnostics in the Swansea Bay University Health Board area? OQ59201
We have a diagnostic target that no-one should wait over eight weeks. The health board is finding it particularly challenging to meet this in Swansea, where 70 per cent of those waiting over eight weeks are waiting for a diagnostic endoscopy. The health board is receiving support from the delivery unit and working with Hywel Dda on a regional diagnostic hub.
Mae gennym darged diagnostig na ddylai unrhyw un aros dros wyth wythnos. Mae'r bwrdd iechyd yn ei chael yn arbennig o anodd sicrhau hyn yn Abertawe, lle mae 70 y cant o'r rhai sy'n aros dros wyth wythnos yn aros am endosgopi diagnostig. Mae'r bwrdd iechyd yn cael cymorth gan yr uned gyflawni ac yn gweithio gyda Hywel Dda ar hyb diagnostig rhanbarthol.
Thank you, Minister. The planned diagnostics and treatment centre in Cwm Taf will be a huge asset to those living in the east of my region, but those living in Swansea and Neath Port Talbot will see no such benefit. However, one positive development in Swansea has been the introduction of pioneering blood tests to replace colonoscopies for those recovering from bowel cancer. There are around 4,000 patients in Swansea Bay who have been waiting years for a follow-up colonoscopy after they had bowel cancer or polyps removed. These blood tests will reduce the demand on colonoscopy services across the health board. Minister, this is a great service, but it will only be provided to around 200 patients, thanks to funding from the Moondance Cancer Initiative. Does the Welsh Government have any plans to expand the roll-out of these pioneering new tests?
Diolch. Bydd y ganolfan diagnosteg a thriniaeth arfaethedig yng Nghwm Taf yn ased enfawr i'r rhai sy'n byw yn nwyrain fy rhanbarth, ond ni fydd y rhai sy'n byw yn Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot yn gweld unrhyw fudd o'r fath. Fodd bynnag, un datblygiad cadarnhaol yn Abertawe oedd cyflwyno profion gwaed arloesol i gymryd lle archwiliadau colonosgopi i'r rhai sy'n gwella o ganser y coluddyn. Mae tua 4,000 o gleifion ym Mae Abertawe wedi bod yn aros blynyddoedd am golonosgopi dilynol wedi iddynt gael gael tynnu canser y coluddyn neu bolypau. Bydd y profion gwaed hyn yn lleihau'r galw am wasanaethau colonosgopi ar draws y bwrdd iechyd. Weinidog, mae hwn yn wasanaeth gwych, ond ni fydd ond yn cael ei ddarparu i tua 200 o gleifion yn unig, diolch i gyllid gan fenter canser Moondance. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i ehangu'r gwaith o gyflwyno'r profion newydd arloesol hyn?
Thanks very much. I think it is important that we embrace new innovations where there's a clinical indication that they are helpful. Obviously, we need to balance that off against our ability to pay for them. But in this space, we have actually spent a lot of money on diagnostics—£51 million to replace diagnostic equipment, £25 million to replace imaging equipment and £25 million for four new PET scanners. We will be publishing a new national diagnostic plan in April. I recently had a meeting with the people who'd developed the plan, not just in Wales. I wanted to be very clear what is happening elsewhere, and so I spoke to UK experts as well about, 'How does this compare to yours? Where do we need to go? Are we far behind? Are we ahead?' So, there are some very detailed conversations going on there. Obviously, you've heard the proposals to build a new diagnostic centre in Cwm Taf. As I mentioned in response to your question, we will be seeing some support and working to see if we can develop a regional diagnostic centre between Swansea and Hywel Dda.
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn croesawu datblygiadau arloesol newydd lle ceir arwydd clinigol eu bod o fudd. Yn amlwg, mae angen inni gydbwyso hynny â'n gallu i dalu amdanynt. Ond yn y maes hwn, rydym wedi gwario llawer o arian ar ddiagnosteg—£51 miliwn i ar gyfarpar diagnostig newydd, £25 miliwn ar gyfarpar delweddu newydd a £25 miliwn ar bedwar sganiwr PET newydd. Byddwn yn cyhoeddi cynllun diagnostig cenedlaethol newydd ym mis Ebrill. Cefais gyfarfod â'r bobl a oedd wedi datblygu'r cynllun yn ddiweddar, ac nid yng Nghymru yn unig. Roeddwn am fod yn glir iawn beth sy'n digwydd mewn mannau eraill, ac felly, siaradais ag arbenigwyr o weddill y DU hefyd, 'Sut mae hyn yn cymharu â'ch un chi? I ble mae angen inni fynd? A ydym ymhell ar ei hôl hi? A ydym ar y blaen?' Felly, mae yna sgyrsiau manwl iawn yn digwydd. Yn amlwg, rydych wedi clywed y cynigion i adeiladu canolfan ddiagnosteg newydd yng Nghwm Taf. Fel y soniais mewn ymateb i'ch cwestiwn, byddwn yn gweld rhywfaint o gefnogaeth ac yn gweithio i weld a allwn ddatblygu canolfan ddiagnosteg ranbarthol rhwng Abertawe a Hywel Dda.
4. Pa gymorth sydd ar gael i bobl yng Nghymru gydag osteoporosis? OQ59195
4. What support is available for people in Wales with osteoporosis? OQ59195
The Welsh Government is committed to supporting those living with bone health conditions in Wales, and improving provision for people with osteoporosis is a priority. My written statement issued in February sets out our expectations that fracture liaison services must be available and strengthened within all health boards across Wales.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi'r rheini sy'n byw gyda chyflyrau iechyd yr esgyrn yng Nghymru, ac mae gwella'r ddarpariaeth i bobl sydd ag osteoporosis yn flaenoriaeth. Mae fy natganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ym mis Chwefror yn nodi ein disgwyliadau fod yn rhaid i wasanaethau cyswllt toresgyrn fod ar gael a chael eu cryfhau yn yr holl fyrddau iechyd ledled Cymru.
Thank you. On World Osteoporosis Day last October I met with the Royal Osteoporosis Society in the Senedd. I heard that people in Wales suffer 27,000 osteoporotic fractures every year; that there are an estimated 100,000 undiagnosed spinal fractures in Wales; that a quarter of people have three or more fractures before they're diagnosed; that mental health issues arise from the constant pain; and that as many people die of fracture-related causes as from lung cancer or diabetes. I also heard that the right therapies and medication exist, but the postcode lottery in diagnosis means that tens of thousands of Welsh people who need care are being overlooked.
This month, the Royal Osteoporosis Society e-mailed welcoming the Welsh Government's announcement that they're committing to 100 per cent coverage in all health boards for fracture liaison services—although I think in your response you said that was more of an aspiration than a commitment; I hope you'll clarify that in your response—which would see all patients aged over 50 with a broken bone after a fall checked and managed to lower their risk of future fractures. Why, currently, nonetheless, do only 66 per cent of people in Wales aged over 50 have access to fracture liaison services when the figure is already 100 per cent in Scotland and Northern Ireland? How will you address the existing hidden need in Wales I described?
Diolch. Ar Ddiwrnod Osteoporosis y Byd fis Hydref diwethaf, cyfarfûm â'r Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol yn y Senedd. Clywais fod pobl yng Nghymru yn dioddef 27,000 o doriadau osteoporotig bob blwyddyn; fod yna 100,000 amcangyfrifedig o doriadau asgwrn cefn na wnaed diagnosis ohonynt yng Nghymru; fod chwarter y bobl yn cael tri neu fwy o doriadau cyn iddynt gael diagnosis; fod problemau iechyd meddwl yn codi o'r boen gyson; a bod cymaint o bobl yn marw o achosion sy'n gysylltiedig â thorri esgyrn ag sy'n marw o ganser yr ysgyfaint neu ddiabetes. Clywais hefyd fod y therapïau a'r meddyginiaethau cywir yn bodoli, ond bod y loteri cod post o ran diagnosis yn golygu bod degau o filoedd o Gymry sydd angen gofal yn cael eu hesgeuluso.
Y mis hwn, anfonodd y Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol e-bost yn croesawu cyhoeddiad Llywodraeth Cymru eu bod yn ymrwymo i ddarparu 100 y cant o wasanaethau cyswllt toresgyrn ym mhob bwrdd iechyd—er fy mod yn meddwl i chi ddweud bod hynny'n fwy o ddyhead nag ymrwymiad yn eich ymateb; rwy'n gobeithio y gwnewch chi egluro hynny yn eich ymateb—a fyddai'n golygu bod pob claf dros 50 oed gydag asgwrn wedi torri ar ôl cwymp yn cael ei archwilio a'i reoli er mwyn gostwng eu risg o dorri esgyrn yn y dyfodol. Ar hyn o bryd, er hynny, pam mai dim ond 66 y cant o bobl dros 50 oed yng Nghymru sydd â mynediad at wasanaethau cyswllt toresgyrn pan fo'r ffigwr eisoes yn 100 y cant yn yr Alban a Gogledd Iwerddon? Sut yr ewch chi i'r afael â'r angen cudd presennol a ddisgrifiais yng Nghymru?
Thanks very much. You'll be aware that osteoporosis is a very common and debilitating condition. About 18 per cent of the Welsh population are living with it, which is an incredibly high number. In fact, one in two of you over 50 around here are likely to break a bone in the future—that's for women—and there's a one in five chance for men over 50 to be breaking a bone. We've all got to be aware that this is something that is possible, and that's why it makes sense for us to put some preventative measures in if we can. What we know is that we have actually worked really closely with the Royal Osteoporosis Society in order to develop that national programme. Obviously, we had that conference back in October, where we had the inaugural facture liaison service national conference, and indeed the aspiration of that conference and the intention of that conference was to set out our expectation that that postcode lottery will end and that provision of services will be available across the whole of Wales.
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddwch yn ymwybodol fod osteoporosis yn gyflwr cyffredin a gwanychol iawn. Mae tua 18 y cant o boblogaeth Cymru yn byw gydag ef, sy'n nifer uchel tu hwnt. Yn wir, mae un o bob dau o'r rhai ohonoch chi sydd dros 50 yn y fan hon yn debygol o dorri asgwrn yn y dyfodol—y rhai ohonoch chi sy'n fenywod—ac mae un o bob pump dyn dros 50 oed â risg uwch o dorri asgwrn. Mae'n rhaid i bawb ohonom fod yn ymwybodol fod hyn yn rhywbeth sy'n bosibl, a dyna pam ei bod hi'n gwneud synnwyr inni roi mesurau ataliol ar waith os gallwn. Yr hyn a wyddom yw ein bod wedi gweithio'n agos iawn â'r Gymdeithas Osteoporosis Frenhinol er mwyn datblygu'r rhaglen genedlaethol honno. Yn amlwg, cawsom y gynhadledd honno yn ôl ym mis Hydref, lle cawsom y gynhadledd genedlaethol gyntaf ar gyfer y gwasanaeth cyswllt toresgyrn, ac yn wir dyhead y gynhadledd honno a bwriad y gynhadledd honno oedd nodi ein disgwyliad y bydd y loteri cod post yn dod i ben ac y bydd darpariaeth o wasanaethau ar gael ledled Cymru gyfan.
5. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r heriau iechyd y mae gaethiwed i gamblo yn eu cyflwyno yn Islwyn? OQ59228
5. What assessment has the Welsh Government made of the health challenges presented by gambling addiction in Islwyn? OQ59228
Public Health Wales was commissioned to produce a gambling health needs assessment for Wales, which was published last month. The report highlighted the extent of potential health challenges posed by gambling addiction across Wales, including Islwyn. These include stress, anxiety, substance misuse and, in the most tragic cases, suicide.
Cafodd Iechyd Cyhoeddus Cymru ei gomisiynu i lunio asesiad o anghenion iechyd gamblo yng Nghymru, a gafodd ei gyhoeddi y mis diwethaf. Tynnodd yr adroddiad sylw at raddau'r heriau iechyd posibl a achosir gan gaethiwed i gamblo ledled Cymru, gan gynnwys Islwyn. Mae'r rhain yn cynnwys straen, gorbryder, camddefnyddio sylweddau, ac yn yr achosion mwyaf trasig, hunanladdiad.
Diolch. ITV Wales's political programme Sharp End last week highlighted the issue of problem gambling in Wales, and the charity GambleAware estimate that the number of Britons who have a gambling problem is a staggering 1.4 million people. The availability and accessibility of gambling has never been greater. Today, there is no longer need to visit the bookmaker's shop in town centres, and every single person with a smartphone has accessibility and ease to gamble at the push of a button. The advertising of gambling is now all-persuasive, and its reach is even seen on gaming platforms, which is worrying for future generations. Public Health Wales have stated that they believe early education on problem gambling is urgently needed. There is clearly a tangible link between gaming and gambling. Public Health Wales have called for a system-wide approach that knocks down the barrier of shame and stigma, early education in schools, empowering GPs and other front-line services to identify and refer on to specialist services. So, Deputy Minister, what does the Welsh Government intend to do to assess our current ability in Wales to diagnose people with problem gambling, refer them to appropriate pathways for help, and what representations can the Welsh Government make to the UK Government on a much-speculated White Paper on the future of gambling in the United Kingdom?
Diolch. Yr wythnos ddiwethaf, fe wnaeth rhaglen wleidyddol ITV Cymru, Sharp End, dynnu sylw at broblemau gamblo yng Nghymru, ac mae'r elusen GambleAware yn amcangyfrif bod 1.4 miliwn o bobl Prydain â phroblem gamblo, sy'n syfrdanol. Nid yw argaeledd a hygyrchedd gamblo erioed wedi bod yn fwy. Heddiw, nid oes angen ymweld â siop fetio yng nghanol trefi bellach, ac mae gan bob unigolyn sydd â ffôn clyfar fynediad a rhwydd hynt i gamblo drwy wthio botwm. Mae hysbysebion gamblo bellach yn hollbresennol, ac mae ei gyrhaeddiad i'w weld ar blatfformau gemau fideo hyd yn oed, sy'n peri pryder o ran cenedlaethau'r dyfodol. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi dweud eu bod yn credu bod angen dybryd am addysg gynnar ar gamblo problemus. Mae'n amlwg fod cysylltiad pendant rhwng chwarae gemau fideo a gamblo. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi galw am ddull o weithredu system gyfan sy'n chwalu rhwystr cywilydd a stigma, addysg gynnar mewn ysgolion, a grymuso meddygon teulu a gwasanaethau rheng flaen eraill i adnabod ac atgyfeirio at wasanaethau arbenigol. Felly, Ddirprwy Weinidog, beth mae Llywodraeth Cymru'n bwriadu ei wneud i asesu ein gallu presennol yng Nghymru i roi diagnosis o gamblo problemus i bobl, eu hatgyfeirio at lwybrau cymorth priodol, a pha sylwadau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud i Lywodraeth y DU ynglŷn â'r Papur Gwyn ar ddyfodol gamblo yn y Deyrnas Unedig y bu llawer o ddyfalu yn ei gylch?
Can I thank Rhianon Passmore for that supplementary question and for raising this very important issue in the Chamber? The Welsh Government is committed to supporting people affected by gambling-related harm, and continues to take an integrated and collaborative approach to gambling policy. We're committed to a public health approach to addressing the harms caused by gambling to protect people, in particular children and young people, and vulnerable people. My officials will continue to work with education officials and Public Health Wales to understand how to most effectively communicate the harm from gambling products to young people through a denormalisation approach.
Following discussions with stakeholders, we commissioned Public Health Wales to undertake a gambling needs assessment to inform our work. That assessment, published on 1 February, reviewed the needs of people experiencing harms from gambling to inform a public health approach to reducing gambling harm in Wales. It's absolutely crucial we make it as easy as possible to signpost those who need support at the earliest opportunity, and one of our recommendations from our gambling task and finish group was to look at the referral pathway and the potential for a specialist gambling treatment service for Wales. It's vital that pathways are clear and understood by professionals and by individuals who self-identify as needing support. We'll be looking at that this year, as well as working with the Welsh Health Specialised Services Committee, to understand what place a specialist treatment service could have here in Wales.
And, coming to your last point, Rhianon, as you know, some of the most influential levers to reduce gambling harms are held by the UK Government. We've been waiting for a very considerable time for a proposed White Paper that would address some of the key issues, such as advertising restrictions and a levy on the industry. We've been promised that this is forthcoming on several occasions, and we're very disappointed that progress has not been made to date. We will continue to lobby the UK Government on this point.
A gaf fi ddiolch i Rhianon Passmore am y cwestiwn atodol ac am godi'r mater pwysig hwn yn y Siambr? Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi pobl yr effeithir arnynt gan niwed sy'n gysylltiedig â gamblo, ac yn parhau i arddel ymagwedd integredig a chydweithredol tuag at bolisi gamblo. Rydym wedi ymrwymo i ddull iechyd cyhoeddus o fynd i'r afael â'r niwed a achosir gan gamblo i amddiffyn pobl, yn enwedig plant a phobl ifanc, a phobl fregus. Bydd fy swyddogion yn parhau i weithio gyda swyddogion addysg ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddeall sut i gyfleu niwed cynnyrch gamblo yn fwyaf effeithiol i bobl ifanc drwy ddull dadnormaleiddio.
Yn dilyn trafodaethau gyda rhanddeiliaid, fe wnaethom gomisiynu Iechyd Cyhoeddus Cymru i gynnal asesiad o anghenion gamblo i lywio ein gwaith. Fe wnaeth yr asesiad hwnnw, a gyhoeddwyd ar 1 Chwefror, adolygu anghenion pobl sy'n dioddef niwed gamblo er mwyn llywio dull iechyd cyhoeddus o leihau niwed gamblo yng Nghymru. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ei gwneud mor hawdd â phosibl i gyfeirio'r rhai sydd angen cymorth ar y cyfle cyntaf, ac un o'n hargymhellion o'n grŵp gorchwyl a gorffen ar gamblo oedd edrych ar y llwybr atgyfeirio a'r potensial ar gyfer gwasanaeth triniaeth gamblo arbenigol yng Nghymru. Mae'n hanfodol fod llwybrau'n glir ac yn cael eu deall gan weithwyr proffesiynol a chan unigolion sy'n hunanadnabod fel rhai sydd angen cymorth. Byddwn yn edrych ar hynny eleni, yn ogystal â gweithio gyda Phwyllgor Gwasanaethau Iechyd Arbenigol Cymru i ddeall pa ran y gallai gwasanaeth triniaeth arbenigol ei chwarae yma yng Nghymru.
Ac wrth ddod at eich pwynt olaf, Rhianon, fel y gwyddoch, mae rhai o'r ysgogiadau mwyaf dylanwadol i leihau niwed gamblo yn nwylo Llywodraeth y DU. Rydym wedi bod yn aros ers cryn dipyn o amser am Bapur Gwyn arfaethedig a fyddai'n mynd i'r afael â rhai o'r materion allweddol, fel cyfyngiadau ar hysbysebu ac ardoll ar y diwydiant. Rydym wedi cael addewid ei fod ar y ffordd ar sawl achlysur, ac rydym yn siomedig iawn nad oes cynnydd wedi'i wneud hyd yn hyn. Byddwn yn parhau i lobïo Llywodraeth y DU ar y pwynt hwn.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am nifer y meddygon teulu yng Nghymru? OQ59223
6. Will the Minister provide an update on the number of GPs in Wales? OQ59223
Mae ystadegau am y gweithlu meddygon teulu yn cael eu cyhoeddi ar StatsCymru. Mae'r cipolwg diweddaraf, ar 30 Mehefin, yn dangos bod 2,301 o feddygon teulu sydd wedi cymhwyso'n llawn. Mae hwn yn cyfateb i gyfanswm amser llawn o 1,562. Mae hyn yn cynnwys partneriaid, darparwyr, meddygon cyflogedig, meddygon wrth gefn a meddygon locwm gweithredol.
Statistics about the GP workforce are published on StatsWales. The latest snapshot, on 30 June, shows that there were 2,301 fully qualified GPs, which represents a full-time equivalent of 1,562. This includes partners, providers, salaried physicians, retainers and active locums.
Diolch i'r Gweinidog am yr ymateb yna. Fe wnes i gynnal cyfarfod cyhoeddus yn Nhywyn fis yn ôl i drafod y problemau sylweddol mae pobl yr ardal yn eu dioddef yn sgil diffyg gwasanaethau iechyd yno. Roedd neuadd Pendre yn orlawn, sydd yn dyst i'r teimladau cryfion yn yr ardal. Roedd gan yr ardal wasanaeth a darpariaeth iechyd rhagorol tan tua phedair blynedd yn ôl. Rŵan maen nhw wedi mynd o gael pedwar meddyg mewn partneriaeth i gael meddygfa o dan reolaeth y bwrdd iechyd gyda dim ond hanner meddyg teulu. Mae gweddill de Meirionnydd yn wynebu dyfodol tebyg, efo nifer o feddygon teulu ar fin ymddeol. Os nad ydyn ni'n ofalus, yna mae yna berygl mai dim ond dau feddyg teulu llawn amser fydd yna ar gyfer de Meirionnydd gyfan yn fuan. Yn wir, mae bron i chwarter o holl feddygon teulu Cymru dros eu 60 ac nid nepell o ymddeol. Mae angen o leiaf dri meddyg teulu arall ar fro Dysynni a Thywyn, ac, wrth gwrs, rhagor ar gyfer gweddill Meirionnydd. Fe hoffwn yn gyntaf, felly, wahodd y Gweinidog i ymweld â Thywyn efo fi, sydd wrth gwrs yn ei rhanbarth, os gwelwch yn dda, ac, yn ail, ofyn iddi a wnaiff hi weithio gyda'r bwrdd iechyd i ddatblygu cynllun recriwtio effeithiol ar fyrder er mwyn denu meddygon teulu i fro Dysynni a de Meirionnydd. Diolch.
I thank the Minister for that response. I held a public meeting in Tywyn a month ago to discuss the significant problems that people in that area are having because of the shortage of health services there. Pendre hall was full to overflowing, which is testament to the strong feelings in the area. The area did have excellent health provision up until around four years ago. Now they've gone from having four GPs working in partnership to having a surgery managed by the health board with only half a full-time equivalent GP. The rest of south Meirionnydd faces a similar future, with a number of GPs about to retire. If we're not careful, there's a real risk that there will be only two full-time GPs for the whole of south Meirionnydd. Indeed, around a quarter of all Welsh GPs are over 60 and are approaching retirement. We need at least another three GPs in the Dysynni valley and Tywyn, and more for the rest of Meirionnydd. I first of all want to invite the Minister to visit Tywyn, which is, of course, in her region, and then ask her whether she will work with the health board to develop an effective recruitment plan as a matter of urgency in order to attract GPs to the Dysynni valley and Meirionnydd. Thank you.
Diolch yn fawr. Wrth gwrs, rŷn ni yn gobeithio y bydd pethau fel datblygu yr ysgol feddygol yn y gogledd yn helpu, ac, wrth gwrs, bydd cyfle wedyn i bobl wneud eu gwaith ymarferol nhw mewn llefydd fel Tywyn. Ac mae'n dda i weld bod yna gynnydd sylweddol yn nifer yr is-raddedigion meddygol yng Nghymru. Mae 47 y cant o bobl sy'n astudio yng Nghymru nawr yn byw yng Nghymru, ac mae 55 y cant i 60 y cant ohonyn nhw'n aros yng Nghymru. Felly, rŷn ni wedi gweld newid mawr yn ddiweddar, ac felly dwi'n meddwl bod hwnna'n beth da. Ond wedyn, mae'n rhaid inni feddwl am le mae pobl eisiau mynd i ymarfer, ac wedyn mae'n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n rhoi timau o'u cwmpas nhw. Mae'r un sefyllfa gyda ni yn Solfach, yn agos i ble dwi'n byw—yn union yr un sefyllfa—ond dwi'n meddwl mai beth sydd angen wedyn yw i wneud yn siŵr bod pobl yn gallu gweithio mewn timau, lle mae hwnna'n briodol. Ond, wrth gwrs, ar ddiwedd y dydd, mae'n rhaid ichi gael meddygon teulu sydd â'r cymhwyster i wneud y gwaith yna. Mae'n bwysig bod pobl yn deall bod yna bosibilrwydd iddyn nhw fynd i bobl eraill, ond, wrth gwrs, yn y pen draw, mae angen meddyg teulu arnoch chi os oes angen y help meddygol sbesiffig y mae dim ond meddyg teulu yn gallu ei roi.
Thank you. Of course, we do hope that things like developing the medical school in north Wales will help and, of course, there will be an opportunity for people to do their practical work in places like Tywyn. And it's good to see that there's been a significant increase in the number of medical undergraduates in Wales. Forty-seven per cent of people studying in Wales now live in Wales, and 55 per cent to 60 per cent of those stay in Wales. So, we've seen a big change recently, and I think that's very encouraging. But, we then have to think about where people want to go to practise, and we have to ensure that we put teams around them. We have a similar situation in Solva, near to where I live—exactly the same kind of situation—but what we need to do then is to ensure that people can work in teams, where that's appropriate. But, at the end of the day, you have to have GPs who are qualified to do that work. It's important that people understand that it is possible for them to see other people, but, of course, ultimately, you do need a GP if you need that specific medical help that only a GP can provide.
Minister, there's no doubt we're facing a crisis in primary care, with one in five GP practices closing in the last 10 years. On the face of it, there seems to have been an increase in GPs during that time, but it's clear that practices are finding it hard to recruit GPs and therefore being forced to close. Furthermore, a Royal College of General Practitioners survey last year found that a third of GPs in Wales did not expect to still be in the profession in five years' time. The most recent annual Welsh Government data on full-time equivalent GPs showed that just half of GPs are indeed full time. In Swansea Bay University Health Board, a staggering 40 per cent of GPs are not full-time equivalent. In November, I asked the First Minister about constituents in Porthcawl being unable to get appointments, despite the practice working hard to see patients. He assured me that more clinician time would be released to help GPs, but my constituents are still finding it hard to get an appointment in Porthcawl. So, Minister, what urgent measures are you taking to ensure that GPs are attracted into full-time work at their practices and that patients, such as my own constituents, are freely able to see them in a face-to-face setting?
Weinidog, nid oes amheuaeth ein bod yn wynebu argyfwng ym maes gofal sylfaenol, gydag un o bob pum practis meddyg teulu yn cau yn y 10 mlynedd diwethaf. Ar yr olwg gyntaf, mae'n ymddangos bod cynnydd wedi bod yn nifer y meddygon teulu yn ystod y cyfnod hwnnw, ond mae'n amlwg fod practisau yn ei chael hi'n anodd recriwtio meddygon teulu ac felly'n cael eu gorfodi i gau. Ar ben hynny, canfu arolwg gan Goleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol y llynedd nad oedd traean o'r meddygon teulu yng Nghymru yn disgwyl bod yn y proffesiwn ymhen pum mlynedd. Dangosodd data blynyddol diweddaraf Llywodraeth Cymru ar feddygon teulu cyfwerth ag amser llawn mai dim ond hanner y meddygon teulu sy'n gweithio amser llawn mewn gwirionedd. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, nid yw 40 y cant o'r meddygon teulu yn gweithio amser llawn, sy'n syfrdanol. Ym mis Tachwedd, gofynnais i'r Prif Weinidog am etholwyr ym Mhorthcawl yn methu cael apwyntiadau, er bod y practis yn gweithio'n galed i weld cleifion. Fe wnaeth fy sicrhau y byddai mwy o amser clinigwyr yn cael ei ryddhau i helpu meddygon teulu, ond mae fy etholwyr yn dal i'w chael hi'n anodd cael apwyntiad ym Mhorthcawl. Felly, Weinidog, pa fesurau brys rydych chi'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod meddygon teulu yn cael eu denu i waith amser llawn yn eu practisau a bod cleifion, fel fy etholwyr i, yn rhydd i'w gweld wyneb yn wyneb?
Well, thanks very much, and, obviously, the pandemic meant that GPs started to work in a different way, and I think lots of the public have welcomed this new way and new approach. So, we're not going to go back to a position where we insist that everybody is seen face to face by a GP, but what I will say is that, actually, we have a new general medical services contract in place, which means that, for example, the accessibility to GPs is written within the contract. There are some that are performing better than others, and, obviously, we need to look at best practice. But what I can tell you is that I don't think I've seen GPs ever working harder than they are now. There was a time in December where 400,000 contacts were made by GPs in Wales in a week—that's quite an extraordinary amount of work being done by them. And what I can say is that, actually, per head of population, there are more GPs in Wales than there are in England, and what we have seen is a 15 per cent increase from 2017 to 2021. And it is very difficult; you can't force people to work full-time. In fact, part of what we need to do is to make sure that people feel that they can work flexibly, because the last thing we want to do is to lose people who are prepared to work flexibly and give any amount of time. I think it'd be better to make sure that we keep them in the system in some way rather than lose them altogether.
Wel, diolch yn fawr, ac yn amlwg, roedd y pandemig yn golygu bod meddygon teulu wedi dechrau gweithio mewn ffordd wahanol, ac rwy'n meddwl bod llawer o'r cyhoedd wedi croesawu'r ffordd newydd hon a'r dull newydd o weithredu. Felly, nid ydym yn mynd i ddychwelyd i sefyllfa lle'r ydym yn mynnu bod pawb yn cael eu gweld wyneb yn wyneb gan feddyg teulu, ond yr hyn rwyf am ei ddweud yw bod gennym gontract gwasanaethau meddygol cyffredinol newydd ar waith, sy'n golygu, er enghraifft, fod hygyrchedd meddygon teulu wedi'i nodi yn y contract. Mae yna rai sy'n perfformio'n well na'i gilydd, ac yn amlwg, mae angen inni edrych ar yr arferion gorau. Ond gallaf ddweud wrthych nad wyf yn credu fy mod erioed wedi gweld meddygon teulu yn gweithio'n galetach nag y maent yn ei wneud nawr. Roedd yna adeg ym mis Rhagfyr lle cafwyd 400,000 o gysylltiadau gan feddygon teulu yng Nghymru mewn wythnos—mae hwnnw'n swm rhyfeddol o waith sy'n cael ei wneud ganddynt. A gallaf ddweud bod mwy o feddygon teulu yng Nghymru nag sydd yn Lloegr fesul y pen o'r boblogaeth, a'r hyn a welsom yw cynnydd o 15 y cant rhwng 2017 a 2021. Ac mae'n anodd iawn; ni allwch orfodi pobl i weithio amser llawn. Yn wir, rhan o'r hyn sydd angen inni ei wneud yw sicrhau bod pobl yn teimlo y gallant weithio'n hyblyg, oherwydd y peth olaf rydym eisiau ei wneud yw colli pobl sy'n barod i weithio'n hyblyg a rhoi unrhyw gyfran o'u hamser. Rwy'n meddwl y byddai'n well gwneud yn siŵr ein bod yn eu cadw yn y system mewn rhyw ffordd yn hytrach na'u colli yn gyfan gwbl.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at ddeintyddion yng ngogledd Cymru? OQ59211
7. Will the Minister make a statement on access to dentists in north Wales? OQ59211
Access to NHS dentistry in north Wales has improved significantly since the introduction of alternative activity measures in April 2022. Ninety-six per cent of dental practices who are offering NHS services have opted in to these reform measures, which include incentives to take on new NHS dental patients, and this has allowed 26,000 new patients to gain access to dental services in the first 10 months.
Mae mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yng ngogledd Cymru wedi gwella'n sylweddol ers cyflwyno mesurau gweithgarwch amgen ym mis Ebrill 2022. Mae 96% o ddeintyddfeydd sy'n cynnig gwasanaethau'r GIG wedi dewis y mesurau diwygiedig hyn, sy'n cynnwys cymelliadau i dderbyn cleifion deintyddol GIG newydd, ac mae hyn wedi caniatáu i 26,000 o gleifion newydd gael mynediad at wasanaethau deintyddol yn y 10 mis cyntaf.
Thank you for your response, Minister. As one of those people who aren't registered with an NHS dentist in north Wales, last week I decided to contact every dentist in north Wales on the health board's website to see if they'd be willing to take on a new patient such as me. I contacted 69 dentists, spoke to 57 of those practices, and, staggeringly, just four of those practices in the whole of north Wales were looking to take on new patients, but those four who were willing to take them on were only willing to put me on a waiting list for up to two years. Along with this, one well-known group of dentists were advising callers that, due to Welsh Government's dentistry reform programme, they were unable to see NHS patients for routine check-ups, and they were openly saying this. Concerns have also been raised by the north Wales dental committee, stating that they're close to breaking point with NHS dentistry. So, in light of this, Minister, what assurances can you give that when you make your statement next week on dental reform, that will set out a route for residents in north Wales to access NHS dentistry in the very near future?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Fel un o'r bobl sydd heb gofrestru gyda deintydd GIG yng ngogledd Cymru, yr wythnos diwethaf, penderfynais gysylltu â phob deintyddfa yn y gogledd ar wefan y bwrdd iechyd i weld a fyddent yn fodlon derbyn claf newydd fel fi. Cysylltais â 69 o ddeintyddfeydd, siaradais â 57 o'r practisau hynny, ac yn syfrdanol, dim ond pedwar o'r practisau yng ngogledd Cymru gyfan a oedd yn derbyn cleifion newydd, ond roedd y pedwar a oedd yn fodlon eu derbyn ond yn fodlon fy rhoi ar restr aros am hyd at ddwy flynedd. Yn ogystal â hyn, roedd un grŵp adnabyddus o ddeintyddion yn dweud wrth alwyr nad oeddent, oherwydd rhaglen diwygio deintyddiaeth Llywodraeth Cymru, yn gallu gweld cleifion y GIG i gael archwiliadau arferol, ac roeddent yn dweud hyn yn agored. Mae pwyllgor deintyddol gogledd Cymru wedi lleisio pryderon hefyd, gan ddweud eu bod ar fin cyrraedd pen eu tennyn gyda deintyddiaeth y GIG. Felly, o gofio hyn, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi, pan fyddwch yn gwneud eich datganiad yr wythnos nesaf ar ddiwygio deintyddiaeth, y bydd yn gosod llwybr i drigolion gogledd Cymru gael mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yn y dyfodol agos iawn?
Well, Sam, I commend you on the incredible research work you've done there, because that's a huge amount of research work. What I can say is that there are those 26,000 new patients. Now, obviously, we're getting to the end of the financial year and we'll be in a different situation in April again. The check-ups situation—. I think it's really important that people understand that the National Institute for Health and Care Excellence said a few years ago that, if you've got healthy teeth, you shouldn't need to go for a check-up for two years, and yet what happens is that we're all on this treadmill where we go to dentists, and then you have to pay them to see healthy teeth. Let me be clear that I am following NICE guidance on this, and, obviously, that's much easier for dentists than seeing new complex patients. So, I understand there's a bit of resistance, and that's why I'll be meeting with the British Dental Association in the next few weeks just to listen to their concerns directly.
Wel, Sam, rwy'n eich canmol ar y gwaith ymchwil anhygoel rydych wedi'i wneud, oherwydd mae'n llawer iawn o waith ymchwil. Gallaf ddweud bod yna 26,000 o gleifion newydd. Nawr, yn amlwg, rydym yn cyrraedd diwedd y flwyddyn ariannol ac fe fyddwn mewn sefyllfa wahanol ym mis Ebrill eto. O ran y sefyllfa gydag archwiliadau—. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn fod pobl yn deall bod y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal wedi dweud ychydig flynyddoedd yn ôl, os oes gennych ddannedd iach, na ddylech fod angen mynd am archwiliad am ddwy flynedd, ac eto yr hyn sy'n digwydd yw ein bod i gyd ar y felin draed hon lle'r ydym yn mynd at ddeintyddion, ac yna, mae'n rhaid ichi eu talu i weld dannedd iach. Gadewch imi fod yn glir fy mod yn dilyn canllawiau NICE ar hyn, ac yn amlwg, mae hynny'n llawer haws i ddeintyddion na gweld cleifion cymhleth newydd. Felly, rwy'n deall bod yna ychydig o wrthwynebiad, a dyna pam y byddaf yn cyfarfod â Chymdeithas Ddeintyddol Prydain yn ystod yr wythnosau nesaf i wrando ar eu pryderon yn uniongyrchol.
Good afternoon, Minister, and, yes, I'm very impressed also with Sam Rowlands's research work. Can I also just echo some of the comments that Sam has made? It is a real difficulty for people being able to access NHS dentists, and I'm aware, Minister, that you're looking at options around this. But I wanted to just focus in on community dental services in north Wales and elsewhere in Wales as well. We all understand the huge value that they provide to our communities in meeting the dental needs of some of the most vulnerable people in our communities, and I echo my gratitude for the work of those professionals who provide that service. There are two parts to what I'd like to cover with you, please. Firstly, would you confirm that you are intending to ring-fence the funding for CDS so that its resources can be properly focused on the needs of the most vulnerable users? And also, could you confirm—and I have raised this with the Minister for Social Justice as well, who I can see is in the Siambr this afternoon—that the CDS is there also to meet the needs of refugees in Wales? Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Weinidog, ac mae gwaith ymchwil Sam Rowlands wedi creu argraff fawr arnaf innau hefyd. A gaf fi adleisio rhai o'r sylwadau y mae Sam wedi eu gwneud? Mae'n anodd iawn i bobl allu cael mynediad at ddeintyddion y GIG, ac rwy'n ymwybodol, Weinidog, eich bod yn edrych ar opsiynau ynghylch hyn. Ond roeddwn am ganolbwyntio ar wasanaethau deintyddol cymunedol yng ngogledd Cymru ac mewn mannau eraill yng Nghymru hefyd. Rydym i gyd yn deall y gwerth enfawr y maent yn ei ddarparu i'n cymunedau drwy ddiwallu anghenion deintyddol rhai o'r bobl fwyaf bregus yn ein cymunedau, ac rwy'n adleisio fy niolch am waith y gweithwyr proffesiynol hynny sy'n darparu'r gwasanaeth hwnnw. Mae dwy ran i'r hyn yr hoffwn ei ofyn, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, a wnewch chi gadarnhau eich bod yn bwriadu clustnodi'r cyllid ar gyfer gwasanaethau deintyddol cymunedol fel y gall yr adnoddau ganolbwyntio'n iawn ar anghenion y defnyddwyr mwyaf bregus? A hefyd, a wnewch chi gadarnhau—ac rwyf wedi codi hyn gyda'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol hefyd, y gallaf weld ei bod yn y Siambr y prynhawn yma—fod y gwasanaethau deintyddol cymunedol yno hefyd i ddiwallu anghenion ffoaduriaid yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. Well, I can flesh some of this out in the statement that I was hoping to make last week but I'll be making, I think, next week on dentistry. I think what's important is that we appreciate, as you say, the work that the community dental service has done, and obviously they have a role in providing care for people who are vulnerable and, because of that vulnerability, can't be seen in general dental services. So, vulnerability, I think it's really important, has to be seen as multifactorial, and should be considered on an individual needs basis. For example, we'd consider people with a learning disability as being vulnerable, but that doesn't necessarily mean that they receive care from a community dental service. So, I think it is important that we take every case and deal with them individually.
Diolch yn fawr. Wel, gallaf wisgo cnawd am ychydig o hyn yn y datganiad yr oeddwn wedi gobeithio ei wneud yr wythnos diwethaf ond y byddaf yn ei wneud, rwy'n meddwl, yr wythnos nesaf ar ddeintyddiaeth. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn gwerthfawrogi, fel y dywedwch, y gwaith y mae'r gwasanaeth deintyddol cymunedol wedi'i wneud, ac yn amlwg mae ganddynt rôl yn darparu gofal i bobl sy'n fregus ac oherwydd y bregusrwydd hwnnw, na ellir eu gweld mewn gwasanaethau deintyddol cyffredinol. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig bod rhaid gweld bregusrwydd fel rhywbeth aml-ffactor, a dylid ei ystyried ar sail anghenion unigolion. Er enghraifft, byddem yn ystyried pobl sydd ag anabledd dysgu yn fregus, ond nid yw hynny o reidrwydd yn golygu eu bod yn cael gofal gan wasanaeth deintyddol cymunedol. Felly, rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig ein bod yn ystyried ac yn trin pob achos ar sail unigol.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi menywod ag endometriosis yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ59227
8. How is the Welsh Government supporting women with endometriosis in Mid and West Wales? OQ59227
Dwi wedi ymrwymo i’r blaenoriaethau sydd wedi’u gosod yn y datganiad ansawdd iechyd menywod a merched, ac mae NHS Cymru yn datblygu cynllun iechyd menywod 10 mlynedd ar ei gyfer. Mae hyn yn cynnwys y disgwyliad y bydd pob bwrdd iechyd yn sicrhau mynediad teg ac amserol i driniaeth briodol a chefnogaeth ar gyfer endometriosis.
I am committed to the priorities set out in the women and girls health quality statement, for which NHS Wales is developing a 10-year women’s health plan. This includes the expectation that all health boards will ensure equitable and timely access to appropriate treatment and support for endometriosis.
Diolch yn fawr iawn. Wel, gan ei bod hi heddiw yn Ddiwrnod Rhyngwladol Menywod, ac yn Fis Ymwybyddiaeth Endometriosis, fel rŷch chi wedi fy nghlywed i'n dweud o'r blaen yn y Siambr, dwi'n cael llawer iawn o ohebiaeth gan ferched yn y gorllewin sydd yn dangos nad yw'r ddarpariaeth ar gyfer menywod sy'n dioddef o endometriosis yn hanner digon da.
O ran y cynllun iechyd menywod, ar draws y 29 cyflwr lle mae anghydraddoldeb rhywedd yn bodoli, gan gynnwys endometriosis, rŷch chi wedi sôn bod NHS Cymru yn mynd i ddatblygu'r cynllun iechyd menywod yma, ond dwi'n synnu braidd gan ystyried y ffaith bod iechyd menywod yn bodoli mewn cyd-destun llawer ehangach na jest iechyd yn unig. Mae'n ymwneud â thlodi, mae'n ymwneud â deiet, mae'n ymwneud â chyflwr tai, ac yn y blaen. Dwi'n synnu mai nid chi fel Llywodraeth sydd yn arwain ar hyn, fel sydd yn digwydd yn yr Alban ac yn Lloegr. Allech chi gadarnhau i ni y bydd y cynllun iechyd menywod yma yn mynd i'r afael â chau'r bwlch o ran anghydraddoldeb rhywedd, fel bod merched yng Nghymru yn derbyn llawer gwell cefnogaeth?
Thank you very much. As today is International Women's Day, and it's Endometriosis Awareness Month, as you will have heard me say in the past in this Chamber, I receive a great deal of correspondence from women in west Wales that demonstrates that the provision for women suffering endometriosis is nowhere near good enough.
In terms of the women and girls health plan, across the 29 conditions where gender inequalities exist, including endometriosis, you've mentioned that NHS Wales will be developing this women and girls health plan, but I am a little surprised, given that women's health exists in a far broader context than simply health alone—it relates to poverty, it relates to diet, housing, and so on and so forth—so I'm surprised that it's not you as a Government that's leading on this, as is the case in both Scotland and in England. So, can you confirm to us that this women's health plan will tackle issues in terms of closing gender inequality gaps so that women in Wales get far better support in future?
Diolch yn fawr. Dwi'n gobeithio bod y Siambr wedi deall pa mor committed ydw i i'r achos yma. Dwi eisiau hefyd nodi ei bod hi'n Ddiwrnod Rhyngwladol Menywod, a dwi eisiau cymryd y cyfle yma yn arbennig i ddiolch i'r holl fenywod sy'n gweithio yn yr NHS ac yn ein gwasanaeth gofal ni. Maen nhw'n fwyafrif mawr o ran y nifer sy'n gweithio yna ac, felly, dwi eisiau cymryd y cyfle ar y diwrnod arbennig yma i ddiolch iddyn nhw.
Fel rŷch chi'n dweud, mae gyda ni equality statement ar fenywod sydd wedi dangos yn union ble rŷn ni eisiau mynd, a beth yw ein disgwyliadau ni, ond, o ran perchnogaeth, mae'n bwysig iawn mai'r NHS sydd biau hwn fel eu bod nhw'n teimlo'r cyfrifoldeb i wneud yn siŵr eu bod nhw'n delifro arno fe. So, dwi wedi gwneud yn siŵr mai nhw sydd yn berchen arno fe. Ac rŷn ni'n deall, pan fo'n dod i iechyd, fod yn rhaid edrych ar bob math o bethau, fel tai a thlodi, ond dwi'n meddwl ei bod yn bwysig i wneud yn siŵr, y tu fewn i'r NHS, ein bod ni'n cael y ffocws mewn lle lle dwi ddim yn meddwl ei bod hi wedi bod yn y gorffennol. Felly, gwneud yn siŵr, er enghraifft, pan fo'n dod i astudiaethau, ein bod ni'n edrych ar sut mae'r cyffur yma yn effeithio ar fenyw, sut mae pobl yn cael eu trin pan fyddan nhw'n mynd i GP. Mae'n amlwg ac mae lot o dystiolaeth yn dangos bod menywod a dynion, efallai, yn cael eu trin tipyn bach yn wahanol. Felly, dwi eisiau gwneud yn siŵr mai nhw sydd yn berchen arno fe, achos dwi'n meddwl bod mwy o siawns y bydd pethau'n newid os mai nhw sy'n berchen arno fe, a nhw sy'n ei ddatblygu fe, yn hytrach na fi jest yn rhoi comisiwn iddyn nhw.
Thank you very much. I hope that the Chamber has understood how committed I am to this cause. I also want to note that it's International Women's Day, and I want to take this opportunity particularly to thank all the women who work in the NHS and in our care service. They are a large majority in terms of the numbers working in those services, and so I do want to take that opportunity on this very special day to thank them.
As you say, we have the equality statement on women, which has shown exactly where we want to go and what our expectations are, but in terms of ownership, it's very important that the NHS has ownership of this, so that they feel the responsibility to ensure that they do deliver on it. So, I have ensured that they have ownership of it. We do understand that, when it comes to health, you have to look at all kinds of things, such as housing and poverty, but I think it is important to ensure that, within the NHS, we place the focus in a place where it hasn't been in the past, perhaps, ensuring, for example, that, when it comes to studies, we do look at how such and such a drug does affect a woman, and how people are treated when they visit a GP. It's evident and a lot of evidence shows that women and men are treated slightly differently. So, I want to ensure that they have ownership of this, because there is a greater chance that things will change if they have ownership of it and they develop it rather than I commission it.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Before I call today's topical questions, I'm sure that our thoughts are with the families of the three young people killed in St Mellons over the weekend. One of them, Rafel, I remember watching playing rugby in the same team as my nephew in primary school, playing for CRCC, Clwb Rygbi Cymry Caerdydd—such a young, fast talent on the rugby field. On behalf of us all in the Senedd, our sympathies are with the friends and families of Eve, Darcy and Rafel, and our hopes are with Sophie and Shane for a full recovery.
Peredur Owen Griffiths, then, to ask the topical question.
Cyn imi alw'r cwestiynau amserol heddiw, rwy'n siŵr fod ein meddyliau gyda theuluoedd y tri unigolyn ifanc a laddwyd yn Llaneirwg dros y penwythnos. Rwy'n cofio gwylio un ohonynt, Rafel, yn chwarae rygbi yn yr un tîm â fy nai yn yr ysgol gynradd, yn chwarae i Glwb Rygbi Cymry Caerdydd—talent mor ifanc a chyflym ar y cae rygbi. Ar ein rhan ni oll yn y Senedd, cydymdeimlwn â ffrindiau a theuluoedd Eve, Darcy a Rafel, a dymunwn wellhad llwyr i Sophie a Shane.
Peredur Owen Griffiths, felly, i ofyn y cwestiwn amserol.
Diolch. I'd like to echo the Llywydd's comments and send my condolences to the friends, family and, indeed, the community affected by this tragic event.
Diolch. Hoffwn adleisio sylwadau'r Llywydd, a chydymdeimlo â ffrindiau, teuluoedd ac yn wir, â'r gymuned yr effeithiwyd arni gan y digwyddiad trasig hwn.
1. A yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw drafodaethau gyda Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru yn dilyn y ddamwain angheuol yn Llaneirwg? TQ740
1. Has the Welsh Government had any discussions with Gwent Police and South Wales Police following the fatal crash in St Mellons? TQ740
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, and diolch yn fawr, Llywydd, for your comments as well.
This is a devastating tragedy, and my thoughts remain with the families and the friends of the young people involved in the crash on the A48. This will be an extraordinarily difficult time for all affected by this terrible incident. I understand that both Gwent and South Wales Police forces have referred the case to the Independent Office for Police Conduct for investigation.
Diolch yn fawr, Peredur Owen Griffiths, a diolch yn fawr, Lywydd, am eich sylwadau chi hefyd.
Mae hon yn drasiedi enfawr, ac mae fy meddyliau gyda theuluoedd a ffrindiau'r bobl ifanc a oedd yn y ddamwain ar yr A48. Bydd hwn yn gyfnod eithriadol o anodd i bawb yr effeithiwyd arnynt gan y digwyddiad ofnadwy hwn. Rwy'n deall bod Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru wedi cyfeirio'r achos at sylw Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu.
Diolch am yr ateb yna, Weinidog.
Thank you for that response, Minister.
There's been a great deal of public distress following the crash, which claimed the lives of three young people following a night out in Newport, and two other people remain in hospital fighting for their lives. The police response is now the subject of an Independent Office for Police Conduct inquiry. It would be wrong to pre-empt any findings of such an investigation, but you cannot ignore the public disquiet from the families and the friends of the crash victims.
Just this morning, the BBC reported that Winston Roddick, the former Police and Crime Commissioner for North Wales, has commented on the police response. He was surprised about the lack of action, given reports that the phones and social media accounts of the young people involved had been inactive between their disappearance in the early hours of Saturday until they were found almost two days later.
Although policing is a retained function of Westminster, this is a matter that should involve this Government due to its implications for community safety. What input can you have into a police priority-and-escalation process around missing persons to ensure that episodes like this can be avoided in future and so that community safety can be improved? Diolch.
Achosodd y ddamwain a hawliodd fywydau tri o bobl ifanc yn dilyn noson allan yng Nghasnewydd gryn ofid i'r cyhoedd, ac mae dau unigolyn arall yn parhau i fod yn yr ysbyty yn ymladd am eu bywydau. Mae ymateb yr heddlu bellach yn destun ymchwiliad Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu. Byddai'n anghywir achub y blaen ar unrhyw ganfyddiadau a allai ddeillio o ymchwiliad o'r fath, ond ni allwch anwybyddu’r anniddigrwydd cyhoeddus ymhlith teuluoedd a ffrindiau'r rhai a oedd yn y ddamwain.
Y bore yma, adroddodd y BBC fod Winston Roddick, cyn-Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru, wedi gwneud sylw am ymateb yr heddlu. Roedd yn synnu ynghylch y diffyg gweithredu, o ystyried adroddiadau bod ffonau a chyfrifon cyfryngau cymdeithasol y bobl ifanc a oedd yn y ddamwain wedi bod yn segur rhwng eu diflaniad yn ystod yr oriau mân ddydd Sadwrn hyd nes iddynt gael eu darganfod bron i ddeuddydd yn ddiweddarach.
Er bod plismona'n swyddogaeth a gadwyd yn ôl yn San Steffan, mae hwn yn fater a ddylai gynnwys y Llywodraeth hon oherwydd ei oblygiadau i ddiogelwch cymunedol. Pa fewnbwn y gallwch chi ei roi i broses flaenoriaethu ac uwchraddio'r heddlu mewn perthynas ag unigolion coll er mwyn sicrhau bod modd osgoi digwyddiadau o'r fath yn y dyfodol ac fel bod modd gwella diogelwch cymunedol? Diolch.
Thank you very much for that question. It is a situation where, with such an extremely tragic case, we just look on this and hope that we can do everything to support the families and friends of those who are affected. Can we just say, also, that we send our wishes, I know, across this Chamber, to those who were seriously injured in the crash? We hope that they make a full recovery.
Can I say that there has been regular contact with the police regarding this matter? Of course, criminal justice isn't devolved to Wales and it's the responsibility of the UK Government, but I do understand that Gwent Police and South Wales Police, as I've said, have referred themselves to the Independent Office for Police Conduct. They will look at exactly what happened, and what happened in terms of the circumstances around this terrible tragedy, covering the points that you've raised this afternoon.
I also think we just have to recognise that extraordinary public grief that was expressed at the vigil for the victims that took place at the site of the crash last night. Hundreds attended the sombre and reflective gathering, culminating in a two-minute silence to remember those who perished. But, I think, now, we need to await that Independent Office for Police Conduct investigation, which is ongoing.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn hwnnw. Gydag achos mor eithriadol o drasig, mae'n sefyllfa lle rydym yn edrych ar hyn ac yn gobeithio y gallwn wneud popeth i gefnogi teuluoedd a ffrindiau'r rhai yr effeithiwyd arnynt. A gawn ni ddweud hefyd ein bod yn anfon ein dymuniadau gorau, ar draws y Siambr hon rwy'n gwybod, at y rhai a gafodd eu hanafu'n ddifrifol yn y ddamwain? Gobeithiwn y cânt wellhad llwyr.
A gaf fi ddweud bod cyswllt rheolaidd wedi bod gyda'r heddlu ynglŷn â'r mater hwn? Wrth gwrs, nid yw cyfiawnder troseddol wedi'i ddatganoli i Gymru a Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol amdano, ond rwy'n deall bod Heddlu Gwent a Heddlu De Cymru, fel y dywedais, wedi cyfeirio'u hunain at Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu. Byddant yn edrych ar beth yn union a ddigwyddodd, a'r hyn a ddigwyddodd o ran amgylchiadau'r drasiedi ofnadwy hon, gan ystyried y pwyntiau rydych chi wedi'u codi y prynhawn yma.
Rwyf hefyd yn credu bod rhaid inni gydnabod y galar cyhoeddus eithriadol a fynegwyd yn yr wylnos i'r dioddefwyr a ddigwyddodd ar safle'r ddamwain neithiwr. Aeth cannoedd i'r cyfarfod trist a dwys, a orffennodd gyda dau funud o dawelwch i gofio am y rhai a fu farw. Ond rwy'n credu bod angen inni aros nawr am ymchwiliad Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, sydd ar y gweill.
I identify myself with the statement that the Presiding Officer made, and my group, as well, identifies with that statement, and our thoughts and prayers are with all of the families.
I just want to raise with you, Minister, if possible—I understand, obviously, the referral to the police complaints authority, but this is a part of the trunk road agency, the road, the A48 is, close to the M4. When a missing persons alert is put out by the police, what agencies that the Welsh Government sponsors would be alerted to such a missing persons alert? I'm thinking specifically of the highways officers who, obviously, the Welsh Government pays for and provide, who travel this part of the road, to make connections to the M4. Looking at the pictures, they visibly show that there has been an accident on this site, with trees lying flat on the ground and the motor vehicle leaving the road and going off onto the embankment. So, are the highways officers who are part of the motorway and trunk road agency alerted when a missing persons alert is put out by the police? And if they are alerted, what actions did they take?
Rwy'n uniaethu â'r datganiad a wnaeth y Llywydd, ac mae fy ngrŵp innau hefyd yn uniaethu â'r datganiad hwnnw, ac mae ein meddyliau a'n gweddïau gyda'r teuluoedd i gyd.
Rwyf eisiau gofyn i chi, Weinidog, os caf—yn amlwg, rwy'n deall pam y cafodd ei gyfeirio at awdurdod cwynion yr heddlu, ond mae'r ffordd, yr A48, yn rhan o'r asiantaeth gefnffyrdd, yn agos at yr M4. Pan gaiff hysbysiad am unigolion coll ei gyhoeddi gan yr heddlu, pa asiantaethau dan nawdd Llywodraeth Cymru a fyddai'n cael gwybod am yr hysbysiad am unigolion coll? Rwy'n meddwl yn benodol am y swyddogion priffyrdd sydd, yn amlwg, yn cael eu talu a'u darparu gan Lywodraeth Cymru, ac sy'n teithio ar hyd y rhan hon o'r ffordd, i wneud cysylltiadau â'r M4. Wrth edrych ar y lluniau, maent yn dangos yn glir fod damwain wedi bod ar y safle, gyda choed yn gorwedd ar y llawr a bod y cerbyd wedi gadael y ffordd ac wedi mynd ar yr arglawdd. Felly, a yw'r swyddogion priffyrdd sy'n rhan o'r asiantaeth draffyrdd a chefnffyrdd yn cael eu hysbysu pan fydd yr heddlu'n gwneud hysbysiad am unigolion coll? Ac os ydynt yn cael eu hysbysu, pa gamau a roddwyd ar waith ganddynt?
Thank you, Andrew R.T. Davies. Clearly, in my response, I said that all of the circumstances around this terrible tragedy will be looked at by the Independent Office for Police Complaints. We know that South Wales Police is continuing to investigate this fatal road traffic collision on the A48 in the St Mellons area of Cardiff. Clearly, therefore, all of the circumstances around this will be taken into account in that investigation.
Diolch, Andrew R.T. Davies. Yn amlwg, yn fy ymateb, dywedais y bydd holl amgylchiadau'r drasiedi ofnadwy hon yn cael eu hystyried gan Swyddfa Annibynnol Cwynion yr Heddlu. Rydym yn gwybod bod Heddlu De Cymru yn parhau i ymchwilio i'r ddamwain angheuol hon ar yr A48 yn ardal Llaneirwg, Caerdydd. Yn amlwg felly, bydd yr holl amgylchiadau'n cael eu hystyried yn yr ymchwiliad hwnnw.
This news has been absolutely heartbreaking, and my deepest and sincere condolences go to the family and friends of Eve, Darcy and Rafel during this utterly awful time, and my thoughts go out to Sophie and Shane, who are in that critical condition, for their speedy recovery. This tragic incident has reverberated around the country, and is felt keenly in Newport. Maesglas community is a close-knit community in my constituency, where Eve, Darcy and Sophie are from.
Gwent Police, as you said, and South Wales Police referred the case to the Independent Office for Police Conduct, and it's now for them to carry out their work and to piece together what has happened. It's important that we respect the families' wishes by giving them the privacy and space they need, at what is an absolutely devastating time. Minister, a vigil was held last night, and was attended by many of the local community in Newport and Maesglas. It helped to show how much the community feels the loss of those young people. Will the Minister assure me that you will keep a close eye on the work of the IOPC, and work with the police and crime commissioners and the community throughout this process?
Mae'r newyddion hwn wedi bod yn gwbl dorcalonnus, ac mae fy nghydymdeimlad dyfnaf a mwyaf diffuant â theulu a ffrindiau Eve, Darcy a Rafel ar yr adeg wirioneddol erchyll hon, ac mae fy meddyliau gyda Sophie a Shane, sydd mewn cyflwr difrifol, ac rwy'n dymuno gwellhad buan iddynt. Mae'r digwyddiad trasig hwn wedi brawychu pobl ar draws y wlad, ac mae'n cael ei deimlo'n ddwfn yng Nghasnewydd. Mae cymuned Maesglas yn fy etholaeth, sef cartref Eve, Darcy a Sophie, yn un glos.
Fe wnaeth Heddlu Gwent, fel y dywedoch chi, a Heddlu De Cymru gyfeirio'r achos at Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, a mater iddynt hwy nawr yw cyflawni eu gwaith a cheisio gweld beth a ddigwyddodd. Mae'n bwysig ein bod yn parchu dymuniadau'r teuluoedd drwy roi'r preifatrwydd a'r gofod y maent eu hangen ar adeg gwbl erchyll. Weinidog, cynhaliwyd gwylnos neithiwr, ac roedd llawer o'r gymuned leol yng Nghasnewydd a Maesglas yn bresennol. Fe helpodd i ddangos cymaint y mae colli'r bobl ifanc hyn yn ei olygu i'r gymuned. A wnaiff y Gweinidog fy sicrhau y byddwch yn cadw llygad barcud ar waith Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu, ac yn gweithio gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu a'r gymuned drwy gydol y broses hon?
Thank you very much, Jayne Bryant, and really acknowledging what this means to you and your community, the people who you represent in Maesglas and across south Wales, but particularly for those families so tragically affected. And that was acknowledged and it was expressed in that vigil, wasn't it? This is something that is going to be with us in Wales, in the communities, and, indeed, in this Senedd, as we work through and as we learn what the outcome of the investigation is. I will certainly be keeping a close eye on the work, and, through my liaison with the police and crime commissioners representing us in Wales, we'll be asking for any updates that we can have in terms of the circumstances.
I also would say that it is important for the families, in respecting their privacy and their grief, but, I know, in recognition of the widespread support and grief and love for those showing their grief and love for those families and their friends, family liaison officers, I have been assured, are working with the families affected.
Diolch yn fawr iawn, Jayne Bryant, am gydnabod yn union beth mae hyn yn ei olygu i chi a'ch cymuned, y bobl rydych chi'n eu cynrychioli ym Maesglas ac ar draws de Cymru, ond yn enwedig i'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt mewn modd mor drasig. Ac fe gafodd hynny ei gydnabod a'i fynegi yn yr wylnos, oni chafodd? Mae hyn yn rhywbeth sy'n mynd i fod gyda ni yng Nghymru, yn y cymunedau, ac yn wir, yn y Senedd hon, wrth inni weithio drwy'r ymchwiliad ac wrth inni ddysgu beth fydd ei ganlyniad. Byddaf yn sicr yn cadw llygad barcud ar y gwaith, a thrwy fy nghysylltiad â'r comisiynwyr heddlu a throseddu sy'n ein cynrychioli yng Nghymru, byddwn yn gofyn am unrhyw ddiweddariadau y gallwn eu cael ar yr amgylchiadau.
Hoffwn ddweud hefyd ei bod hi'n bwysig i'r teuluoedd ein bod yn parchu eu preifatrwydd a'u galar, ond rwy'n gwybod, er mwyn cydnabod y gefnogaeth eang a'r galar a'r cariad at y rhai sy'n galaru a chariad at y teuluoedd a'u ffrindiau, cefais sicrwydd fod swyddogion cyswllt teuluol yn gweithio gyda'r teuluoedd yr effeithiwyd arnynt.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Natasha Asghar.
The next item will be the 90-second statement, and the first is from Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer, for giving me the opportunity to contribute today. As we mark International Women's Day today, I hope that all Members will join me in celebrating the groups, organisations and businesses in Wales that are working hard to build a more balanced and progressive workforce, and I commend all of the women and men out there who are allies, when it comes to creating more equality for women. It fills my heart with joy to see women breaking barriers and smashing through glass ceilings in various walks of life all across Wales.
I attended the Openreach Wales reception in the Senedd last month, along with apprentices and engineers, to hear about the company's commitment to building a diverse and inclusive workforce. In an industry that has been traditionally very male-dominated, we are seeing more and more women on boards, and as directors here in Wales, who are very capable, experienced and very business savvy as well.
Today, I was fortunate enough to be part of Tata Steel's International Women's Day panel discussion, and it was fantastic to see so many men, actually, who are working hard in helping women succeed. Of course, there is still a long way to go, but it's fantastic to hear positive examples of industries, including our very own Welsh Parliament, that are making progress to improve equal access to employment, training and career development. Also a huge hats off to all of the sheroes out there, who are choosing to challenge stereotypes and helping to create positive change for women all across the board.
I will always say to every woman who wants to achieve a certain dream, 'Do not ever let someone's comments, criticisms and negative feedback prevent you from the life that you desire, dream and aspire to achieve'. A wise man once said to me, 'Why should Mother's Day be only one day of the year? It should be celebrated every single day of the year.' And, I hope, that women are celebrated every day of every month of every year, going forward. So, happy International Women's Day to you.
Diolch o galon am roi cyfle imi gyfrannu heddiw, Lywydd. Wrth inni nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod heddiw, rwy'n gobeithio y bydd yr holl Aelodau yn ymuno â mi i ddathlu'r grwpiau, y sefydliadau a'r busnesau yng Nghymru sy'n gweithio'n galed i greu gweithlu mwy cytbwys a blaengar, ac rwy'n canmol yr holl fenywod a dynion allan yno sy'n gynghreiriaid, pan ddaw'n fater o greu mwy o gydraddoldeb i fenywod. Mae gweld menywod yn goresgyn rhwystrau ac yn chwalu drwy nenfydau gwydr mewn gwahanol feysydd ledled Cymru yn llenwi fy nghalon â llawenydd.
Mynychais dderbyniad Openreach Cymru yn y Senedd fis diwethaf, ynghyd â phrentisiaid a pheirianwyr, i glywed am ymrwymiad y cwmni i adeiladu gweithlu amrywiol a chynhwysol. Mewn diwydiant sydd wedi cael ei ddominyddu'n draddodiadol gan ddynion, gwelwn fwy a mwy o fenywod ar fyrddau, ac fel cyfarwyddwyr yma yng Nghymru, menywod tra galluog a phrofiadol a menywod tra chymwys yn y byd busnes hefyd.
Heddiw, roeddwn yn ddigon ffodus i fod yn rhan o drafodaeth banel Diwrnod Rhyngwladol y Menywod Tata Steel, ac roedd yn wych gweld cymaint o ddynion, mewn gwirionedd, sy'n gweithio'n galed i helpu menywod i lwyddo. Wrth gwrs, mae ffordd bell i fynd eto, ond mae'n wych clywed enghreifftiau cadarnhaol o ddiwydiannau, gan gynnwys ein Senedd ein hunain yng Nghymru, sy'n gwneud cynnydd ar wella mynediad cyfartal at gyflogaeth, hyfforddiant a datblygu gyrfa. Hefyd rhaid canmol yr holl arwresau allan yno, sy'n dewis herio stereoteipiau a helpu i greu newid cadarnhaol i fenywod ym mhob man.
Byddaf bob amser yn dweud wrth bob menyw sydd eisiau gwireddu breuddwyd benodol, 'Peidiwch byth â gadael i sylwadau, beirniadaeth ac adborth negyddol rhywun eich rhwystro rhag y bywyd rydych chi'n ei ddymuno, yn breuddwydio amdano ac yn dyheu am ei gyflawni'. Dywedodd dyn doeth wrthyf unwaith, 'Pam y dylai Sul y Mamau ddigwydd ar un diwrnod o'r flwyddyn yn unig? Dylid ei ddathlu bob diwrnod o'r flwyddyn.' A gobeithio y bydd menywod yn cael eu dathlu bob dydd o bob mis o bob blwyddyn yn y dyfodol. Felly, Diwrnod Rhyngwladol y Menywod hapus i chi.
The eighth of March marks International Women's Day, and I'm delighted that the Heritage Hub 4 Mid Wales is marking this event in my constituency by paying tribute to Laura Ashley's legacy in mid Wales.
In 2015, the hub brought 175 members of the Ashley company in a grand reunion together, and it was from this event that came efforts to preserve the archives and memories of those who worked with the Ashley family. One of them made quilts from the original prints in the 1970s, some of which will be on exhibit at the Laura Ashley quilt exhibition in Newtown library, which is starting today and running until 1 April, and I look forward to attending myself. The chair of the National Federation of Women's Institutes has accepted their invitation, along with other WIs from across Wales and Montgomeryshire. The hub hopes that Wales will one day be home to a Laura Ashley museum that will become a global attraction, where her life and works will be curated for all of the world to see. Laura Ashley is one of if not Montgomeryshire's most famous of names. She opened her first shop in Machynlleth, above which she lived with her family before moving down the road to Carno.
As founder of the heritage hub and the driving force of this ambitious mission to preserve the legacy of Laura Ashley in mid Wales, I would like to congratulate and thank Ann Evans, who now has permission for the use of and loan of archives going forward. As a very successful businesswoman in post-war Britain, Laura Ashley is rightfully considered a female icon. So, I'm delighted to have the opportunity to commemorate her legacy, the work of the heritage hub and International Women's Day, all in one.
Yr wythfed o Fawrth yw Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, ac rwy'n falch iawn fod Hyb Treftadaeth Canolbarth Cymru yn nodi'r digwyddiad yn fy etholaeth drwy dalu teyrnged i waddol Laura Ashley yng nghanolbarth Cymru.
Yn 2015, daeth yr hyb â 175 o aelodau o gwmni Ashley at ei gilydd mewn aduniad mawreddog, ac o'r digwyddiad hwn gwnaed ymdrech i gadw archifau ac atgofion y rhai a fu'n gweithio gyda'r teulu Ashley. Gwnaeth un ohonynt gwiltiau o'r printiau gwreiddiol yn yr 1970au, a bydd rhai ohonynt i'w gweld yn arddangosfa gwiltiau Laura Ashley yn llyfrgell y Drenewydd, arddangosfa sy'n dechrau heddiw ac a fydd yn para tan 1 Ebrill, ac edrychaf ymlaen at ei mynychu. Mae cadeirydd Ffederasiwn Cenedlaethol Sefydliadau'r Merched wedi derbyn eu gwahoddiad, ynghyd â Sefydliadau'r Merched eraill o bob rhan o Gymru a sir Drefaldwyn. Mae'r hyb yn gobeithio y bydd Cymru ryw ddydd yn gartref i amgueddfa Laura Ashley a fydd yn dod yn atyniad byd-eang, lle bydd ei bywyd a'i gwaith yn cael eu curadu i'r holl fyd ei weld. Laura Ashley yw un o enwau enwocaf sir Drefaldwyn. Agorodd ei siop gyntaf ym Machynlleth, a bu'n byw uwch ei phen gyda'i theulu cyn symud i lawr y lôn i Garno.
Fel sylfaenydd yr hyb treftadaeth a'r pŵer y tu ôl i'r genhadaeth uchelgeisiol i ddiogelu gwaddol Laura Ashley yng nghanolbarth Cymru, hoffwn longyfarch a diolch i Ann Evans, sydd bellach wedi cael caniatâd i ddefnyddio a benthyg archifau ar gyfer y dyfodol. Fel menyw fusnes lwyddiannus iawn ym Mhrydain wedi'r rhyfel, mae Laura Ashley yn cael ei hystyried yn eicon benywaidd, a hynny'n haeddiannol. Felly, rwy'n falch iawn o gael cyfle i goffáu ei gwaddol, gwaith yr hyb treftadaeth a Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, i gyd gyda'i gilydd.
This week saw Helen Ward, Cymru's record goal scorer, announce her retirement from pêl-droed. Helen made a huge contribution to pêl-droed, playing 105 games for Cymru, and scoring 44 goals. She is one of only nine people to represent Wales in pêl-droed over 100 times. Helen brought us all, as football fans, so many special memories and moments over her career, and we owe her a huge diolch—thank you—for that.
Llywydd, what better way than International Women's Day to celebrate Helen's amazing achievements and recognise the huge role she has played as a role model to so many now and in years to come? Helen made us all proud to be Welsh, and I know she was proud to wear that shirt. Llywydd, if I may, I'll finish by quoting Helen's own words:
'The pride I feel every time I hear those words; "Mae Hen Wlad Fy Nhadau" and the sense of belonging will never, ever leave me.'
Helen, from us here in the Welsh Parliament, the Senedd Cymru, diolch yn fawr.
Yr wythnos hon fe wnaeth Helen Ward, sydd wedi sgorio mwy o goliau na neb dros Gymru, gyhoeddi ei hymddeoliad o'r byd pêl-droed. Gwnaeth Helen gyfraniad enfawr i bêl-droed gan chwarae 105 o gemau dros Cymru, a sgorio 44 o goliau. Mae'n un o ddim ond naw o bobl a gynrychiolodd Gymru ar y cae pêl-droed dros 100 o weithiau. Daeth Helen â chymaint o atgofion arbennig i bawb ohonom fel cefnogwyr pêl-droed yn ystod ei gyrfa, ac rydym yn ddiolchgar iawn iddi am hynny.
Lywydd, pa ffordd well na Diwrnod Rhyngwladol y Menywod i ddathlu cyflawniadau rhyfeddol Helen a chydnabod y rhan enfawr a chwaraeodd fel esiampl i gynifer o bobl nawr ac mewn blynyddoedd i ddod? Fe wnaeth Helen i bawb ohonom deimlo'n falch o fod yn Gymry, ac rwy'n gwybod ei bod hi'n falch o wisgo'r crys hwnnw. Lywydd, os caf, fe wnaf orffen drwy ddyfynnu geiriau Helen ei hun:
'Ni fydd y balchder rwy'n ei deimlo bob tro y clywaf y geiriau; "Mae Hen Wlad Fy Nhadau" a'r ymdeimlad o berthyn byth bythoedd yn fy ngadael.'
Helen, oddi wrthym ni yma yn Senedd Cymru, diolch yn fawr.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch, bawb.
Thank you, all.
Eitem 5 sydd nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, data biometrig mewn ysgolion. Galwaf ar Sarah Murphy i wneud y cynnig.
We'll move now to item 5, Member debate under Standing Order 11.21, biometric data in schools. And I call on Sarah Murphy to move the motion.
Cynnig NDM8131 Sarah Murphy, Jane Dodds
Cefnogwyd gan Carolyn Thomas, Jack Sargeant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod yr arfer cyffredinol o gasglu a defnyddio data biometreg mewn ysgolion ledled Cymru yn peryglu data personol a phreifatrwydd plant.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno deddfwriaeth a fyddai'n:
a) sicrhau bod Erthygl 16 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sef hawl plentyn i breifatrwydd, yn cael ei gadarnhau o fewn Cymru;
b) sicrhau bod ysgolion a lleoliadau gofal plant yn defnyddio technolegau nad ydynt yn fiometrig ar gyfer gwasanaethau, yn hytrach na defnyddio systemau biometrig a allai beryglu diogelwch data biometreg plant;
c) sicrhau bod asesiadau risg priodol a phrosesau caffael cwmnïau technoleg mewn lleoliadau addysgol yn cael eu rhoi ar waith;
d) cydnabod y niwed posibl o'r defnydd anrheoledig o ddata biometreg;
e) cydnabod diffyg caniatâd pobl ifanc a phlant o fewn y defnydd cyfredol o ddata biometreg o fewn ysgolion.
Motion NDM8131 Sarah Murphy, Jane Dodds
Supported by Carolyn Thomas, Jack Sargeant
To propose that the Senedd:
1. Notes that the prevalent collection and use of biometric data within schools across Wales is putting children’s personal data and privacy at risk.
2. Calls on the Welsh Government to introduce legislation that would:
a) ensure that Article 16 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, a child's right to privacy, is upheld within Wales;
b) ensure that schools and childcare settings are using non-biometric technologies for services, rather than using biometric systems that may compromise the security of children's biometric data;
c) ensure appropriate risk assessments and procurement processes of technology companies within educational settings are put in place;
d) acknowledge the potential harms from the unregulated use of biometric data;
e) acknowledge the lack of consent by young people and children within current usages of biometric data within schools.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you to Jane Dodds, who co-submitted this motion, and to Carolyn Thomas and Jack Sargeant who supported it. I move the motion.
I have requested a debate on biometric data in schools a few times since being elected, so this is a significant day, and I am pleased and optimistic that we can discuss the legal, regulatory and equality and human rights aspects together today. I would like to thank Pippa King and Jen Persson from Defend Digital Me and Madeleine Stone at Big Brother Watch for their consistent research and help with this, which I will draw on today.
I am calling for our education Minister to write to all schools in Wales for a moratorium on biometric technology and use of bodily data in schools until the Information Commissioner carries out an assessment of the use of children's data across UK educational systems—this would include face, fingerprints, eye scans, vein and palm scanning, gait and emotional detection and processing—as well as writing to UK Government to ask what assessment has been made that these technologies are in line with the UK Data Protection Act 2018 to protect children at scale from overreach in this sector, and I will set out why.
As with most data technology changes in our public spaces, I became aware of fingerprint data collection in schools anecdotally. I was told by parents that it had been introduced by schools in my constituency, and then, when I asked more widely of parents and students if and where this was happening in other schools, I was surprised to discover that it is extremely prevalent. I then asked if consent had been requested for this to be introduced in schools, and I was shown one letter that parents had been sent to sign off on their children's fingerprint data being collected and stored to be used in exchange for payment for school meals. It stated, and I quote, 'If you choose not to have your children on biometric system, a four-digit PIN code will need to be allocated. Please note that the PIN codes do not have the same level of security, and it will be your child's responsibility to remember the code and keep it secure at all times.'
Minister, I cannot emphasise this enough: biometric data is not safer than a PIN code or passwords. Passwords and PIN codes can be reset. Once your biometric data is compromised, it is compromised for life. It potentially stops the children for the rest of their lives from being able to use their fingerprint for security reasons or whatever they wish. This is partly because data hacks are not an uncommon occurrence. We have seen it within NHS England, the Metropolitan Police and Lloyds Banking Group. Public bodies with high levels of security have fallen victim to their data being exposed, often with unknown consequences. The reality is that a primary or secondary school is not going to be able to afford or oversee this level of security, and therefore cannot commit to children's personal data being safe. I'm not speculating that this could happen; this has happened. In September 2022, parents in the US have reported receiving a notorious explicit image in a meme after hackers targeted the school app Seesaw, which has 10 million users, including teachers, students and family members. I was told this week that the Seesaw app is being rolled out in a primary school in my constituency, as I'm sure it is across all of your constituencies too.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr i Jane Dodds, a gyd-gyflwynodd y cynnig hwn, ac i Carolyn Thomas a Jack Sargeant a'i cefnogodd. Rwy'n gwneud y cynnig.
Gofynnais am ddadl ar ddata biometrig mewn ysgolion ar sawl achlysur ers cael fy ethol, felly mae hwn yn ddiwrnod arwyddocaol, ac rwy'n falch ac yn obeithiol y gallwn drafod yr agweddau ar y gyfraith, rheoleiddio a chydraddoldeb a hawliau dynol gyda'n gilydd heddiw. Hoffwn ddiolch i Pippa King a Jen Persson o Defend Digital Me a Madeleine Stone yn Big Brother Watch am eu hymchwil a'u help cyson gyda hyn, a byddaf yn pwyso ar y gwaith hwnnw heddiw.
Rwy'n galw ar ein Gweinidog addysg i ysgrifennu at bob ysgol yng Nghymru am foratoriwm ar dechnoleg fiometrig a defnydd o ddata corfforol mewn ysgolion hyd nes y bydd y Comisiynydd Gwybodaeth yn cynnal asesiad o'r defnydd o ddata plant ar draws systemau addysgol y DU—byddai hyn yn cynnwys wyneb, olion bysedd, sganiau llygaid, sganiau gwythiennau a chledrau dwylo, cerddediad a chanfod a phrosesu emosiynol—yn ogystal ag ysgrifennu at Lywodraeth y DU i ofyn pa asesiad a wnaed bod y technolegau hyn yn cyd-fynd â Deddf Diogelu Data y DU 2018 i amddiffyn plant ar raddfa fawr rhag gor-ddefnydd o ddata biometrig yn y sector hwn, a byddaf yn nodi pam.
Fel gyda'r rhan fwyaf o newidiadau i dechnoleg data yn ein mannau cyhoeddus, deuthum yn ymwybodol fod casglu data olion bysedd yn digwydd mewn ysgolion yn anecdotaidd. Cefais wybod gan rieni ei fod wedi cael ei gyflwyno gan ysgolion yn fy etholaeth, ac yna, pan ofynnais yn ehangach i rieni a myfyrwyr os oedd hyn yn digwydd mewn ysgolion eraill, a ble, cefais fy synnu wrth ddarganfod ei fod yn hynod gyffredin. Gofynnais wedyn a ofynnwyd am ganiatâd i gyflwyno hyn mewn ysgolion, a dangoswyd un llythyr i mi a gafodd ei anfon at rieni i ofyn am eu llofnod i ganiatáu i ddata olion bysedd eu plant gael ei gasglu a'i storio i'w ddefnyddio'n gyfnewid am dâl am brydau ysgol. Dywedai, ac rwy'n dyfynnu, 'Os ydych chi'n dewis peidio â chael eich plant ar system fiometrig, bydd angen dyrannu cod PIN pedwar digid. Sylwch nad oes gan y codau PIN yr un lefel o ddiogelwch, a chyfrifoldeb eich plentyn fydd cofio'r cod a'i gadw'n ddiogel bob amser.'
Weinidog, ni allaf bwysleisio hyn ddigon: nid yw data biometrig yn fwy diogel na chod PIN neu gyfrineiriau. Gellir ailosod cyfrineiriau a chodau PIN. Ar ôl i'ch data biometrig gael ei beryglu, mae'n cael ei beryglu am oes. Mae'n bosibl y bydd yn atal y plant am weddill eu bywydau rhag gallu defnyddio eu holion bysedd am resymau diogelwch neu beth bynnag a ddymunant. Mae hyn yn rhannol oherwydd nad yw hacio data'n ddigwyddiad anghyffredin. Rydym wedi ei weld yn GIG Lloegr, yr Heddlu Metropolitanaidd a grŵp bancio Lloyds. Mae cyrff cyhoeddus sydd â lefelau uchel o ddiogelwch wedi gweld eu data'n cael ei ddatgelu, yn aml gyda chanlyniadau na ellir eu rhagweld. Y gwir amdani yw nad yw ysgol gynradd neu uwchradd yn mynd i allu fforddio na goruchwylio'r lefel hon o ddiogelwch, ac felly ni allant ymrwymo i sicrhau bod data personol plant yn ddiogel. Nid rhagdybio y gallai hyn ddigwydd rwyf i; mae wedi digwydd. Ym mis Medi 2022, nododd rhieni yn yr Unol Daleithiau eu bod wedi cael delwedd anweddus mewn memyn ar ôl i hacwyr dargedu'r ap ysgol Seesaw, sydd â 10 miliwn o ddefnyddwyr, gan gynnwys athrawon, myfyrwyr ac aelodau teuluol. Cefais wybod yr wythnos hon fod yr ap Seesaw yn cael ei gyflwyno mewn ysgol gynradd yn fy etholaeth, fel y mae ar draws pob un o'ch etholaethau chi hefyd, rwy'n siŵr.
Some people have questioned the role of encryption and whether this can offer the safety required to secure students' data collected in schools, by ensuring that hackers cannot reverse engineer a password or key. But we must take into consideration that a child's biometric data must be secure for their lifetime—so, six to eight decades—and it is impossible to say under our current system that a child's biometric data can be secure for the next 70-plus years. The Home Office and police can actually do this now.
Under the General Data Protection Regulation, students’ data should be deleted when they leave school, but students returning to their schools after graduating have realised that biometric systems still recognise their fingerprints in many cases.
So, what have we done in Wales so far? Back in 2021, I reached out to the Welsh Government, who were unaware that schools were using this technology or who was selling the technology to our schools. In response, Welsh Government Minister for Education Jeremy Miles worked with schools and young people to clarify non-statutory guidance for schools in Wales, and that there are no circumstances in which a school or college can lawfully process a learner's biometric data without having notified each parent of a child and received the necessary consent. The Welsh Government also went further and produced a child-friendly version as a tool for young people to understand how their data is collected, their right to consent, and, crucially, their right to say no. It was great to introduce this at Bryntirion Comprehensive School in Bridgend, along with our education Minister, and I really do appreciate this proactive and collaborative approach to clarifying the guidance. However, this was only ever going to be a sticking plaster in anticipation of what is a very necessary and urgent wider conversation that needs to be had in this Chamber and in our communities, which is what I hope we can start today. Because a Survation poll conducted in 2018 on behalf of Defend Digital Me, a campaign group on children's rights and privacy, found that, of parents across England whose children's schools were using biometric technology, 38 per cent said they had not been offered any choice, and over 50 per cent had not been informed how long the fingerprints or other biometric data would be retained for, or when they will be destroyed. We do not have any equivalent studies here in Wales.
Defend Digital Me has also found examples of schools where the use of biometric technologies is mandatory for all pupils, or where pupils who qualify for free school meals have to use a biometric system in order to receive their lunch, while other peoples can choose not to. In 2022, they asked 10 trade unions across the UK with members in teaching and education, who said that they do not have any code of practice on this to assist staff about their own use and rights, or for pupils.
It also goes against article 28 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, which says children and young have the right to education no matter who they are; under the UNCRC article 16, no child shall be subjected to arbitrary or unlawful interference with his or her privacy, and also the child has the right to the protection of the law against such interference; and then also article 8 of the European convention on human rights, the right to privacy.
Based on all of this evidence, I have concluded that biometric data collection in schools is intrusive, it is unnecessary, it is disproportionate, and it does not comply with current legislation or human rights conventions. Biometric technology in schools is more prevalent than we realise. First introduced around 2000, over the last decade, the use of these technologies has increased dramatically, with around 75 per cent of secondary schools across the UK now using fingerprint technology, as well as it being extremely prevalent in primary schools. We know that in the early 2000s, many of these technologies were once UK-owned companies, selling ex-military tech to the public and private sector, but now research indicates that most providers are owned by US, Canada and Israeli companies. However, to whom, how and why private companies are selling this biometric data technology data to schools remains unclear. Researcher Pippa King, a campaigner on the use of biometric data in schools, together with Defend Digital Me, have requested freedom of information requests. Some schools responded, but there is still no clarity about which Government department or other bodies monitor if schools adhere to the Protections of Freedoms Act 2012, how many schools use biometric technology, how many pupils have their biometrics stored on school or supplier databases, or if the data is accessible and shared outside the school. Furthermore, the UNCRC's, the UN Committee on the Rights of the Child, general comment No. 16 says that:
'States should not invest public finances and other resources in business activities that violate children’s rights.'
In order to meet this standard, a human rights impact assessment is required. I do not believe that these are being done.
The Information Commissioner's Office does have a part to play here, and they did recently reprimand the UK Department for Education, following the prolonged misuse of the personal information of up to 28 million children. The ICO investigation found that the Department for Education's poor due diligence meant that a database of pupils' learning records was ultimately used by Trust Systems Software UK to check whether or not they were 18 when they wanted to use a gambling account. I welcome the ICO really taking this breach of the law very seriously, however I would now call on them to also ensure appropriate risk assessments and procurement processes of technology companies within educational settings are put in place to regulate widespread biometrics in schools. Because, as Big Brother Watch has highlighted, it is unacceptable that the biometric data collection technology is being sold to schools and parents by unscrupulous companies as a safer option. I met with the ICO recently and raised my concerns and offered to send over the evidence that I have presented today, and I hope that we can work together on this, going forward.
I have also met with the previous and current Welsh children's commissioner, and I would ask that the office also takes this on as a key part of their children's rights agenda to ask them how they feel about these technologies being used in their schools. It is not just fingerprint collection; biometric data may include information about the skin pattern, physical characteristics or a person's fingers or palms, features of an iris or any other part of the eye, or a person's voice or handwriting. In October 2021, more than 2,000 pupils at nine schools in North Ayrshire were enrolled to pay for their lunches by presenting themselves in front of a camera operated by the staff at the till. The system, installed by CRB Cunninghams, matched the children against the photos registered and deducted the day's spending from their account. The ICO responded quickly, all the data was deleted, and the resulting investigation exposed how organisations like local councils are ill-prepared for the task of capturing, processing and retaining personal data. However, the case was only able to be scrutinised through the lens of breaking GDPR and not looking at whether or not this should be introduced in the first place. Big Brother Watch has highlighted that other countries, like France, Sweden and parts of the US have outlawed this due to privacy concerns.
So, there is no ambiguity. I believe that, as politicians, we have a moral and ethical obligation to debate this issue and whether or not we want to have this here in Wales or the UK. The biometrics and surveillance camera commissioner, Professor Fraser Sampson, has warned that the use of biometric surveillance in schools requires careful consideration and oversight. He said:
'Somewhat ironically, biometric surveillance requires constant vigilance. To ensure its proper governance, avoid mission creep and irreversible erosion of freedoms this area calls for careful recognition—and anyone who believes it is simply about data protection hasn’t been paying attention.'
Again, we do have a responsibility as parliamentarians and in Government to scrutinise this.
Finally, what is this doing to our children's view in our society? I'll end by asking these wider questions: what message is this giving to students, that their biometric data, their bodies, can be used in exchange for a monetary transaction? As adults, we don't have to give our fingerprints to access food, knowledge, rights to education, and we would hopefully, and rightfully, kick off if we did, but our children have to. How is this shaping how our children view their civil liberties? Because, as adults, as one person who wrote to me highlighted, the police force, under the authority of His Majesty and an Act of Parliament, can collect people's fingerprints without consent if they've been arrested, charged or convicted, but our children have to hand this over daily. And how is this biometric data collection in schools perpetuating the ideology that, if you have nothing to hide, you have nothing to fear—a dangerous ideology that comes from a place of privilege and is always used by the oppressor? Perhaps the question today should not be whether or not a tool is legal enough to use in educational settings, but whether it is respectful of human dignity and the aims of education, meeting the full range of human rights, freedom of expression, freedom of thought and aims of the right to education. Diolch.
Mae rhai pobl wedi cwestiynu rôl amgryptio ac a all hyn gynnig y diogelwch sydd ei angen i ddiogelu data myfyrwyr sy'n cael ei gasglu mewn ysgolion, drwy sicrhau na all hacwyr wyrdroi cyfrinair neu allwedd. Ond mae'n rhaid inni ystyried bod rhaid i ddata biometrig plentyn fod yn ddiogel am ei oes—felly, chwech i wyth degawd—ac mae'n amhosibl dweud o dan ein system bresennol y gall data biometrig plentyn fod yn ddiogel am y 70 mlynedd a mwy nesaf. Gall y Swyddfa Gartref a'r heddlu wneud hyn nawr mewn gwirionedd.
O dan y Rheoliad Cyffredinol ar Ddiogelu Data, GDPR, dylid dileu data myfyrwyr pan fyddant yn gadael yr ysgol, ond mae myfyrwyr sy'n dychwelyd i'w hysgolion ar ôl graddio wedi sylweddoli bod systemau biometrig yn dal i adnabod eu holion bysedd mewn llawer o achosion.
Felly, beth a wnaethom hyd yma yng Nghymru? Nôl yn 2021, cysylltais â Llywodraeth Cymru, nad oedd yn ymwybodol fod ysgolion yn defnyddio'r dechnoleg yma na phwy oedd yn gwerthu'r dechnoleg i'n hysgolion. Mewn ymateb, bu Gweinidog Addysg Llywodraeth Cymru Jeremy Miles yn gweithio gydag ysgolion a phobl ifanc i egluro canllawiau anstatudol i ysgolion yng Nghymru, ac nad oes amgylchiadau lle caiff ysgol neu goleg brosesu data biometrig dysgwyr yn gyfreithlon heb hysbysu pob rhiant i blentyn a chael y caniatâd angenrheidiol. Aeth Llywodraeth Cymru ymhellach hefyd gan gynhyrchu fersiwn hawdd i blant ei deall fel adnodd i bobl ifanc allu deall sut mae eu data'n cael ei gasglu, eu hawl i gydsynio, ac yn hollbwysig, eu hawl i ddweud na. Roedd yn wych cyflwyno hyn yn Ysgol Gyfun Bryntirion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gyda'n Gweinidog addysg, ac rwy'n gwerthfawrogi'r dull rhagweithiol a chydweithredol hwn o egluro'r canllawiau. Fodd bynnag, dim ond ateb dros dro oedd hwn yn mynd i fod wrth ddisgwyl am y sgwrs ehangach sydd ei hangen ar frys yn y Siambr hon ac yn ein cymunedau, ac rwy'n gobeithio y gallwn ei dechrau heddiw. Oherwydd canfu arolwg barn gan Survation a gynhaliwyd yn 2018 ar ran Defend Digital Me, grŵp ymgyrchu dros hawliau plant a phreifatrwydd, i rieni ar draws Lloegr yr oedd ysgolion eu plant yn defnyddio technoleg fiometrig, fod 38 y cant wedi dweud nad oeddent wedi cael cynnig unrhyw ddewis, ac nad oedd dros 50 y cant wedi cael gwybod pa mor hir y byddai'r olion bysedd neu ddata biometrig arall yn cael eu cadw, neu pryd y byddent yn cael eu dinistrio. Nid oes gennym unrhyw astudiaethau cyfatebol yma yng Nghymru.
Mae Defend Digital Me hefyd wedi canfod enghreifftiau o ysgolion lle mae defnyddio technolegau biometrig yn orfodol i bob disgybl, neu lle mae'n rhaid i ddisgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim ddefnyddio system fiometrig i gael eu cinio, tra bod pobl eraill yn cael dewis peidio. Yn 2022, fe wnaethant ofyn i 10 undeb llafur ar draws y DU gydag aelodau yn y byd addysg, a ddywedodd nad oes ganddynt unrhyw god ymarfer ar hyn i gynorthwyo staff gyda'u defnydd eu hunain a'u hawliau, nac ar gyfer disgyblion.
Mae hefyd yn mynd yn erbyn erthygl 28 o Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy'n dweud bod gan blant a phobl ifanc hawl i addysg ni waeth pwy ydynt; o dan erthygl 16 y confensiwn, ni fydd unrhyw blentyn yn destun ymyrraeth fympwyol neu anghyfreithlon â'i breifatrwydd, a hefyd mae gan y plentyn hawl i ddiogelwch y gyfraith rhag ymyrraeth o'r fath; ac erthygl 8 o'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol hefyd, sef yr hawl i breifatrwydd.
Yn seiliedig ar yr holl dystiolaeth hon, deuthum i'r casgliad fod casglu data biometrig mewn ysgolion yn ymwthiol, yn ddiangen, yn anghymesur, ac nid yw'n cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth gyfredol na chonfensiynau hawliau dynol. Mae technoleg fiometrig mewn ysgolion yn fwy cyffredin nag a sylweddolwn. Fe'i cyflwynwyd yn gyntaf oddeutu 2000, a dros y degawd diwethaf, mae'r defnydd o'r technolegau hyn wedi cynyddu'n aruthrol, gyda thua 75 y cant o ysgolion uwchradd ledled y DU bellach yn defnyddio technoleg olion bysedd, yn ogystal â bod yn gyffredin iawn mewn ysgolion cynradd. Rydym yn gwybod, yn y 2000au cynnar, fod llawer o'r technolegau hyn ar un adeg yn gwmnïau o'r DU a werthai dechnoleg a arferai fod yn dechnoleg filwrol i'r sector cyhoeddus a phreifat, ond erbyn hyn dengys ymchwil fod y rhan fwyaf o ddarparwyr yn gwmnïau o'r Unol Daleithiau, Canada ac Israel. Fodd bynnag, mae i bwy, sut a pham mae cwmnïau preifat yn gwerthu'r data technoleg fiometrig i ysgolion yn parhau i fod yn aneglur. Mae'r ymchwilydd Pippa King, ymgyrchydd ar ddefnyddio data biometrig mewn ysgolion, ynghyd â Defend Digital Me, wedi gofyn am geisiadau rhyddid gwybodaeth. Ymatebodd rhai ysgolion, ond nid oes eglurder o hyd ynghylch pa adran o'r Llywodraeth neu gyrff eraill sy'n monitro a yw ysgolion yn cadw at Ddeddf Diogelu Rhyddid 2012, faint o ysgolion sy'n defnyddio technoleg fiometrig, faint o ddisgyblion sydd â'u data biometrig yn cael ei storio ar gronfeydd data ysgolion neu gyflenwyr, neu a yw'r data'n hygyrch ac yn cael ei rannu y tu allan i'r ysgol. Ar ben hynny, mae sylw cyffredinol Rhif 16 Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn dweud:
'Ni ddylai gwladwriaethau fuddsoddi cyllid cyhoeddus ac adnoddau eraill mewn gweithgareddau busnes sy'n tramgwyddo hawliau plant.'
Er mwyn cydymffurfio â'r safon hon, mae angen asesiad effaith ar hawliau dynol. Nid wyf yn credu bod y rhain yn cael eu gwneud.
Mae gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ran i'w chwarae yn hyn o beth, ac fe wnaethant geryddu Adran Addysg y DU yn ddiweddar, yn dilyn camddefnydd hir o wybodaeth bersonol hyd at 28 miliwn o blant. Canfu ymchwiliad Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth fod diwydrwydd dyladwy gwael yr Adran Addysg wedi golygu bod cronfa ddata o gofnodion dysgu disgyblion wedi cael ei defnyddio yn y pen draw gan Trust Systems Software UK i wirio a oeddent yn 18 oed ai peidio pan oeddent eisiau defnyddio cyfrif gamblo. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth wedi ymateb o ddifrif i'r tramgwydd hwn, ond rwy'n galw arnynt yn awr i sicrhau bod asesiadau risg priodol a phrosesau caffael cwmnïau technoleg mewn lleoliadau addysgol yn cael eu rhoi ar waith i reoleiddio biometreg eang mewn ysgolion. Oherwydd, fel y mae Big Brother Watch wedi nodi, mae'n annerbyniol fod y dechnoleg casglu data biometrig yn cael ei gwerthu i ysgolion a rhieni gan gwmnïau diegwyddor fel opsiwn mwy diogel. Cyfarfûm â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yn ddiweddar i leisio fy mhryderon a chynnig anfon y dystiolaeth a gyflwynais heddiw atynt, ac rwy'n gobeithio y gallwn gydweithio ar hyn yn y dyfodol.
Rwyf hefyd wedi cyfarfod â chomisiynydd plant blaenorol a chyfredol Cymru, a hoffwn ofyn i'r swyddfa fabwysiadu hyn fel rhan allweddol o'u hagenda hawliau plant i ofyn iddynt sut maent yn teimlo ynglŷn â defnydd o'r technolegau hyn yn eu hysgolion. Mae'n fwy na chasglu olion bysedd yn unig; gall data biometrig gynnwys gwybodaeth am batrwm y croen, nodweddion corfforol neu fysedd neu gledrau unigolyn, nodweddion iris neu unrhyw ran arall o'r llygad, neu lais neu lawysgrifen unigolyn. Ym mis Hydref 2021, cofrestrwyd mwy na 2,000 o ddisgyblion mewn naw ysgol yng Ngogledd Ayrshire i dalu am eu cinio drwy ymddangos o flaen camera a weithredwyd gan y staff wrth y til. Roedd y system, a osodwyd gan CRB Cunninghams, yn cymharu'r plant â lluniau a gofrestrwyd ac yn didynnu gwariant y dydd o'u cyfrif. Ymatebodd Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yn gyflym, cafodd yr holl ddata ei ddileu, ac fe wnaeth yr ymchwiliad a ddeilliodd o hynny ddatgelu sut nad yw sefydliadau fel cynghorau lleol wedi'u paratoi'n ddigonol ar gyfer y dasg o gasglu, prosesu a chadw data personol. Fodd bynnag, dim ond drwy lens torri GDPR y llwyddwyd i graffu ar yr achos yn hytrach nag edrych i weld a ddylid cyflwyno hyn yn y lle cyntaf ai peidio. Mae Big Brother Watch wedi tynnu sylw at y ffaith bod gwledydd eraill, fel Ffrainc, Sweden a rhannau o'r Unol Daleithiau wedi gwahardd hyn oherwydd pryderon ynghylch preifatrwydd.
Felly, nid oes amwysedd. Fel gwleidyddion, rwy'n credu bod gennym rwymedigaeth foesol a moesegol i drafod y mater hwn ac a ydym am gael hyn yma yng Nghymru neu'r DU ai peidio. Mae'r comisiynydd biometreg a chamerâu gwyliadwriaeth, yr Athro Fraser Sampson, wedi rhybuddio bod angen ystyried a goruchwylio gwyliadwriaeth fiometrig mewn ysgolion yn ofalus. Dywedodd:
'Yn eironig braidd, mae gwyliadwriaeth fiometrig yn galw am wyliadwriaeth gyson. Er mwyn sicrhau ei bod yn cael ei llywodraethu'n briodol, osgoi canlyniadau anfwriadol ac erydu rhyddid yn ddi-droi'n-ôl, mae'r maes hwn yn galw am gydnabyddiaeth ofalus—ac nid yw unrhyw un sy'n credu ei fod yn ymwneud â diogelu data yn unig wedi bod yn talu sylw.'
Unwaith eto, mae gennym gyfrifoldeb fel seneddwyr ac yn y Llywodraeth i graffu ar hyn.
Yn olaf, beth mae hyn yn ei wneud i lais ein plant yn ein cymdeithas? Rwyf am orffen drwy ofyn y cwestiynau ehangach hyn: pa neges y mae hyn yn ei rhoi i fyfyrwyr, fod modd defnyddio eu data biometrig, eu cyrff, yn gyfnewid am drafodiad ariannol? Fel oedolion, nid oes raid inni roi ein holion bysedd i gael bwyd, gwybodaeth, hawliau i addysg, a gobeithio y byddem yn protestio pe bai raid inni wneud hynny, ond mae'n rhaid i'n plant wneud hynny. Sut mae hyn yn dylanwadu ar y ffordd y mae ein plant yn gweld eu hawliau sifil? Oherwydd, fel y gwnaeth un person a ysgrifennodd ataf nodi, gall yr heddlu, o dan awdurdod Ei Fawrhydi a Deddf Seneddol, gasglu olion bysedd oedolion heb ganiatâd os ydynt wedi cael eu harestio, eu cyhuddo neu eu cael yn euog, ond mae'n rhaid i'n plant wneud hyn yn ddyddiol. A sut mae casglu data biometrig mewn ysgolion yn parhau'r ideoleg, os nad oes gennych unrhyw beth i'w guddio, nad oes gennych ddim i'w ofni—ideoleg beryglus sy'n deillio o fraint ac sydd bob amser yn cael ei defnyddio gan ormeswyr? Efallai na ddylai'r cwestiwn heddiw ofyn a yw adnodd yn ddigon cyfreithlon i'w ddefnyddio mewn lleoliadau addysgol ai peidio, ond yn hytrach, a yw'n parchu urddas pobl a nodau addysg, ac yn cydymffurfio â'r ystod lawn o hawliau dynol, rhyddid mynegiant, rhyddid barn a nodau'r hawl i addysg. Diolch.
Thank you so much to Sarah Murphy for initiating this debate. I know that Sarah has been a real champion of the concerns around biometric data and of digital rights, so I do thank you for the opportunity to sponsor this and to take part in this debate. Diolch yn fawr iawn.
The collection and use of biometric data in schools raises real concerns about rights, legality and the appropriate use of such crucial data. In particular, we need to be assured that schools are complying with the expectations both of the Welsh Government and of the law as well. For me, there are two questions: whether the legislation is good enough to protect our children's rights, and whether schools are acting within the legislation and the guidance from the Welsh Government. It is extremely concerning to hear accounts of how schools are compromising the Welsh Government expectations and children's data. I don't think they're doing this through any malicious intent, but rather lack of awareness of what the expectations are, which can lead to worrying consequences. In doing so, they create an environment in which young people get used to the idea that their biometric data is something to be handed over as a matter of routine. We need to remember that systems are only as good as the people who use them, and we need to be aware of the risks that they will incorporate unconscious bias.
Although data protection is a reserved matter, how the rules are applied in schools is a matter, as we've heard from Sarah, of the Welsh Government, and it's really encouraging to hear of the work that's been done so far. So, we need to build on the Welsh Government guidance and expectations, given to schools in protecting our children's data, and in the creation of those expectations of the collection as well.
In Europe, we are seeing case law making it clear that the inequality of status between school and pupil is a factor in deciding whether or not the use of biometric data is lawful. In my view, this is a principle that must inform how schools operate in Wales as well. More generally, we need to be vigilant about data protection legislation. The Westminster Government's Data Protection and Digital Information Bill is currently stalled once again in Parliament. The Retained EU Legislation (Revocation and Reform) Bill, currently again in the Westminster Parliament, means that, among other things, a review of the data protection legislation in the UK, which is due, is based on that EU data protection law. I understand that the Westminster Government is expected to announce its proposals for a UK GDPR shortly. We need to be aware of the risk that this will be used as an opportunity to water down data protection law.
I'm confident that the Welsh Government will keep the Senedd informed of developments in this area, and will ensure that the need to protect children and young people's data in school, and elsewhere, is recognised and acted on. Once again, a huge thank you to Sarah for raising this issue, and I hope that we continue to debate this and keep our eye on any developments. Thank you. Diolch yn fawr iawn.
Diolch o galon i Sarah Murphy am gychwyn y ddadl hon. Gwn fod Sarah wedi rhoi llais go iawn i'r pryderon ynghylch data biometrig a hawliau digidol, felly diolch am y cyfle i gefnogi hyn ac i gymryd rhan yn y ddadl hon. Diolch yn fawr iawn.
Mae casglu a defnyddio data biometrig mewn ysgolion yn codi pryderon gwirioneddol am hawliau, cyfreithlondeb a defnydd priodol o ddata mor allweddol. Yn benodol, mae angen inni fod yn sicr fod ysgolion yn cydymffurfio â disgwyliadau Llywodraeth Cymru a'r gyfraith hefyd. I mi, mae dau gwestiwn yma: a yw'r ddeddfwriaeth yn ddigon da i warchod hawliau ein plant, ac a yw ysgolion yn gweithredu o fewn y ddeddfwriaeth a'r canllawiau gan Lywodraeth Cymru. Mae'n hynod bryderus clywed hanesion ynglŷn â sut mae ysgolion yn peryglu disgwyliadau Llywodraeth Cymru a data plant. Nid wyf yn credu eu bod yn gwneud hyn o unrhyw fwriad maleisus, ond yn hytrach o ddiffyg ymwybyddiaeth ynglŷn â beth yw'r disgwyliadau, sy'n gallu arwain at ganlyniadau pryderus. Wrth wneud hynny, maent yn creu amgylchedd lle mae pobl ifanc yn dod i arfer â'r syniad fod eu data biometrig yn rhywbeth i'w drosglwyddo fel mater o drefn. Mae angen inni gofio nad yw systemau ond cystal â'r bobl sy'n eu defnyddio, ac mae angen inni fod yn ymwybodol o'r risgiau y byddant yn ymgorffori rhagfarn anymwybodol.
Er bod diogelu data yn fater sydd wedi ei gadw'n ôl, mater i Lywodraeth Cymru yw sut mae'r rheolau'n cael eu cymhwyso mewn ysgolion, fel y clywsom gan Sarah, ac mae'n galonogol iawn clywed am y gwaith sydd wedi ei wneud hyd yma. Felly, mae angen inni adeiladu ar ganllawiau a disgwyliadau Llywodraeth Cymru, a roddwyd i ysgolion i ddiogelu data ein plant, ac wrth greu'r disgwyliadau ynglŷn â'i gasglu hefyd.
Yn Ewrop, rydym yn gweld cyfraith achosion yn ei gwneud yn glir fod anghydraddoldeb statws rhwng yr ysgol a'r disgybl yn ffactor wrth benderfynu a yw defnyddio data biometrig yn gyfreithlon ai peidio. Yn fy marn i, dyma egwyddor a ddylai lywio sut mae ysgolion yn gweithredu yng Nghymru hefyd. Yn fwy cyffredinol, mae angen inni fod yn wyliadwrus ynghylch ddeddfwriaeth diogelu data. Ar hyn o bryd mae Bil Diogelu Data a Gwybodaeth Ddigidol Llywodraeth San Steffan wedi ei oedi unwaith eto yn y Senedd. Mae'r Bil Deddfwriaeth yr UE a Ddargedwir (Dirymu a Diwygio), sydd ar hyn o bryd yn Senedd San Steffan unwaith eto, yn golygu, ymhlith pethau eraill, fod adolygiad o'r ddeddfwriaeth diogelu data yn y DU, sydd i ddod, yn seiliedig ar gyfraith diogelu data'r UE. Rwy'n deall bod disgwyl i Lywodraeth San Steffan gyhoeddi ei chynigion ar gyfer GDPR y DU yn fuan. Mae angen inni fod yn ymwybodol o'r risg y bydd yn cael ei ddefnyddio fel cyfle i lastwreiddio cyfraith diogelu data.
Rwy'n hyderus y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi gwybod i'r Senedd am ddatblygiadau yn y maes hwn, ac y bydd yn sicrhau bod yr angen i ddiogelu data plant a phobl ifanc yn yr ysgol, a mannau eraill, yn cael ei gydnabod ac y gweithredir arno. Unwaith eto, diolch enfawr i Sarah am godi'r mater hwn, a gobeithio y byddwn yn parhau i drafod hyn ac yn cadw llygad ar unrhyw ddatblygiadau. Diolch yn fawr iawn.
Can I start my contribution as well, Deputy Presiding Officer, by thanking our colleague Sarah Murphy for bringing forward this motion to the Senedd today, but also by paying tribute to the tireless campaigning that she has undertaken in this area? I think that without Sarah becoming a Member of this Senedd and taking this work forward, this issue could very easily have gone unnoticed by this Parliament.
As the use of technology is spread through every single part of our lives, we've rightly become aware of the need to protect our own personal data. And for obvious reasons, regulation has not always kept up with the advancement of technology in this area, and we have numerous examples of how this has left people exposed. This is particularly dangerous in the case of biometric data—the issue we're debating this afternoon. As a guiding principle, I think caution should be at the heart of how we allow the use of biometric data in Wales, particularly within our schools. Because, after all, the important principle when gathering data is consent: consent to use the data from someone who is fully informed, but also informed of those potential pitfalls.
How can our young people give consent to this when the risk is simply not understood? And if you couple that with the fact that it takes a huge leap of faith—a huge leap of faith—to simply trust technology companies to do the right thing with our data, then you understand why so many of us are advising caution and why Sarah Murphy is leading on this issue. And, Deputy Presiding Officer, I say that as someone who's a big believer and uses technology every single day. But the reality is that data is money, and when money is the motivator, trust alone simply does not cut it.
In Wales, we are rightly proud of our record in promoting the rights of the child, and it's right that we are proud of that. But respecting those rights requires vigilance—the type of vigilance that Jane Dodds, our colleague from the Liberal Democrats, discussed earlier.
So, Deputy Presiding Officer, in closing, those are the reasons I was so keen to support Sarah's motion. I'm pleased that it's at the heart of Welsh democracy this afternoon. I'm pleased at the work the Minister has undertaken with Sarah on this. We are lucky to have Sarah, because this would have gone unnoticed without her, and we should recognise that, and we should use the knowledge and wealth of experience that she brings. And, finally, in closing, I do urge and look to backbench Members of all political parties in this Chamber today to vote in favour of this motion in front of us. Diolch.
A gaf fi i ddechrau fy nghyfraniad hefyd, Ddirprwy Lywydd, drwy ddiolch i'n cyd-Aelod Sarah Murphy am gyflwyno'r cynnig hwn i'r Senedd heddiw, ond hefyd drwy dalu teyrnged i'r ymgyrchu diflino y mae hi wedi'i wneud yn y maes hwn? Rwy'n credu y gallai'r Senedd hon fod wedi anghofio am y mater hwn yn hawdd iawn pe na bai Sarah wedi dod yn Aelod o'r Senedd hon a bwrw ymlaen â'r gwaith hwn.
Wrth i dechnoleg lifo drwy bob rhan o'n bywydau, rydym wedi dod yn ymwybodol iawn o'r angen i ddiogelu ein data personol ein hunain. Ac am resymau amlwg, nid yw rheoleiddio bob amser wedi dal i fyny â datblygiad technoleg yn y maes hwn, ac mae gennym nifer o enghreifftiau o sut mae hyn wedi gadael pobl yn agored i niwed. Mae hyn yn arbennig o beryglus yn achos data biometrig—y mater rydym yn ei drafod y prynhawn yma. Fel egwyddor arweiniol, rwy'n credu y dylem fod yn ofalus yn y ffordd rydym yn caniatáu defnyddio data biometrig yng Nghymru, yn enwedig yn ein hysgolion. Oherwydd, wedi'r cyfan, yr egwyddor bwysig wrth gasglu data yw cydsyniad: cydsyniad i ddefnyddio'r data gan rywun sy'n gwbl wybodus, ond sydd hefyd yn ymwybodol o'r peryglon posibl.
Sut y gall ein pobl ifanc roi cydsyniad i hyn pan nad ydynt yn deall y risg? Ac os ydych yn cyplysu hynny â'r ffaith bod angen llawer iawn o ffydd i allu ymddiried mewn cwmnïau technoleg i wneud y peth iawn gyda'n data, rydych yn deall pam fod cymaint ohonom yn cynghori pobl i fod yn ofalus a pham bod Sarah Murphy yn arwain ar y mater hwn. Ac rwy'n dweud hynny, Ddirprwy Lywydd, fel rhywun sy'n gredwr mawr mewn technoleg ac fel rhywun sy'n defnyddio technoleg bob dydd. Ond y gwir amdani yw mai arian yw data, a phan fo arian yn ffactor cymhellol, nid yw ymddiriedaeth yn unig yn ddigon.
Yng Nghymru, rydym yn falch o'n hanes o hyrwyddo hawliau'r plentyn, ac mae'n briodol ein bod yn falch o hynny. Ond mae angen bod yn wyliadwrus wrth barchu'r hawliau hynny—y math o wyliadwriaeth a drafododd Jane Dodds, ein cyd-Aelod o'r Democratiaid Rhyddfrydol, yn gynharach.
Felly, Ddirprwy Lywydd, i gloi, dyna'r rhesymau pam roeddwn i mor awyddus i gefnogi cynnig Sarah. Rwy'n falch ei fod wrth galon democratiaeth Cymru y prynhawn yma. Rwy'n falch o'r gwaith y mae'r Gweinidog wedi'i wneud gyda Sarah ar hyn. Rydym yn lwcus i gael Sarah, oherwydd ni fyddai neb wedi sylwi ar hyn hebddi hi, a dylem gydnabod hynny, a dylem ddefnyddio'r wybodaeth a'r cyfoeth o brofiad sydd ganddi. Ac yn olaf, i gloi, rwy'n annog Aelodau meinciau cefn pob plaid wleidyddol yn y Siambr hon heddiw i bleidleisio o blaid y cynnig sydd ger ein bron. Diolch.
Thank you very much, Sarah, for tabling this debate, which is indeed, as others have said, a very important thing that we need to consider, because, otherwise—. Technology is a wonderful thing in many respects; it can save lives. If somebody's gone into a coma with type 1 diabetes, they're not in a position to tell you what treatment they're going to need, but we absolutely have to apply the precautionary approach. But I think, at the same time, we shouldn't be throwing the baby out with the bath water.
In advance of this debate, I did consult one of the secondary schools in my constituency and asked about this, because I simply didn't know how much this was being used or what attitude I should be taking. So, it was very useful to hear that they indeed use biometric thumbprints in the canteen, because you won't be surprised to know that young people lose the cards on which they have the amount of credit they've got, and, therefore, they're not going to be losing their thumb. If you can imagine the speed at which young people have to be served during the lunch break, as well as the really important confidentiality that needs to be adhered to around who is in receipt of free school meals and who is not, a thumbprint doesn't tell you anything more, other than that this individual is wanting to apply to have whatever credit they've got on their account discounted by the amount of food that they are consuming.
So, just to be a little bit more technical, this biometric thumbprint translates into a code—not a photograph, not a name. It's a series of numbers, which, to the rest of us, is a meaningless piece of information. But it tells the till operator, managing the money, what items need to be deducted that have been purchased by the individual. So, even if the school's account was hacked, the information that was held via the thumbprint wouldn't tell you about which individuals had had dinner that day and who hadn't. It is a stretch to think that a hacker would be hacking the school's account and the till manager's account at the same time.
There are lots of benefits, therefore. There's confidentiality about who is in receipt of free school meals, which often doesn't get adhered to in other secondary schools where they are using cards, and where there's an exchange of information with the person managing the till, which is, sometimes, entirely inappropriate. And it's also about speed of throughput, because you're not having all the administration involved and the hassle of saying, 'I've lost my card', 'I've left it at home', and all the other issues that go wrong.
So, I think that this is really important, but I do sort of challenge that the motion is asking us to ensure that all schools and childcare settings are using non-biometric technologies for this sort of service, because what is the non-biometric service that's going to give us something as accurate and speedy as using a thumbprint? We all use a thumbprint, or in theory we do, to access our iPads, but I just need to understand what the worries are there. I absolutely agree with Jack and with Jane Dodds that we do need to proceed with caution on this, and we need to have all the data, but I do have some concerns about rushing into this and then throwing the baby out with the bathwater and not having the advantages of technology to manage important data in a confidential manner effectively. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Sarah, am gyflwyno'r ddadl hon, sydd, fel mae eraill wedi'i ddweud, yn rywbeth pwysig iawn y mae angen inni ei ystyried, oherwydd, fel arall—. Mae technoleg yn beth gwych ar sawl ystyr; mae'n gallu achub bywydau. Os yw rhywun wedi mynd i goma gyda diabetes math 1, nid ydynt mewn sefyllfa i ddweud wrthych pa driniaeth fydd ei hangen arnynt, ond mae'n rhaid inni ddefnyddio'r dull rhagofalus. Ond rwy'n credu, ar yr un pryd, na ddylem gael gwared ar y pethau da gyda'r pethau gwael.
Cyn y ddadl hon, fe wneuthum ymgynghori ag un o'r ysgolion uwchradd yn fy etholaeth a gofyn am hyn, oherwydd nid oeddwn yn gwybod i ba raddau roedd hyn yn cael ei ddefnyddio na pha safbwynt y dylwn fod yn ei arddel. Felly, roedd yn ddefnyddiol iawn clywed eu bod yn defnyddio ôl bawd biometrig yn y ffreutur, oherwydd ni fyddwch yn synnu clywed bod pobl ifanc yn colli'r cardiau sy'n dangos faint o gredyd sydd ganddynt, ac felly, ni fyddant yn colli eu bawd. Os gallwch ddychmygu'r cyflymder y mae'n rhaid gweini i bobl ifanc yn ystod yr egwyl ginio, yn ogystal â'r cyfrinachedd hynod bwysig y mae angen ei sicrhau ynglŷn â phwy sy'n cael prydau ysgol am ddim, nid yw bawd yn dweud dim mwy wrthych na bod yr unigolyn eisiau talu am eu bwyd gyda faint bynnag o gredyd sydd ganddynt yn eu cyfrif.
Felly, i fod ychydig yn fwy technegol, mae'r ôl bawd biometrig hwn yn trosi'n god—nid ffotograff, nid enw. Cyfres o rifau ydyw, sydd, i'r gweddill ohonom, yn ddarn diystyr o wybodaeth. Ond mae'n dweud wrth weithredwr y til, sy'n rheoli'r arian, pa eitemau sydd angen eu didynnu a brynwyd gan yr unigolyn. Felly, hyd yn oed pe bai cyfrif yr ysgol yn cael ei hacio, ni fyddai'r wybodaeth a gafwyd drwy'r ôl bawd yn dweud wrthych pa unigolion a gafodd ginio y diwrnod hwnnw. Mae'n annhebygol y byddai haciwr yn hacio cyfrif yr ysgol a chyfrif rheolwr y til ar yr un pryd.
Ceir llawer o fanteision, felly. Ceir cyfrinachedd ynglŷn â phwy sy'n cael prydau ysgol am ddim, sy'n aml yn anodd i'w sicrhau mewn ysgolion uwchradd eraill lle maent yn defnyddio cardiau, a lle mae gwybodaeth yn cael ei rhannu gyda'r unigolyn sy'n rheoli'r til, sy'n gwbl amhriodol weithiau. Ac mae hefyd yn ymwneud â chyflymder y broses, oherwydd nid oes gennych yr holl weinyddiaeth na'r drafferth o ddweud, 'Rwyf wedi colli fy ngherdyn', 'Rwyf wedi ei adael gartref', a'r holl bethau eraill sy'n mynd o'i le.
Felly, rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, ond rwy'n rhyw fath o herio'r ffaith bod y cynnig yn gofyn inni sicrhau bod pob ysgol a lleoliad gofal plant yn defnyddio technoleg nad yw'n fiometrig ar gyfer y math hwn o wasanaeth, oherwydd pa wasanaeth nad yw'n fiometrig a fyddai'n gallu cynnig rhywbeth mor gywir a chyflym â defnyddio ôl bawd? Rydym i gyd yn defnyddio ôl bawd, neu rydym yn gwneud hynny mewn theori, i gael mynediad at ein iPads, ond rwyf angen deall beth yw'r pryderon. Rwy'n cytuno'n llwyr â Jack a Jane Dodds fod angen inni fwrw ymlaen yn ofalus ar hyn, ac mae angen inni gael yr holl ddata, ond mae gennyf rai pryderon ynglŷn â rhuthro i mewn i hyn a chael gwared ar y pethau da wrth gael gwared ar y pethau gwael a pheidio â chael manteision technoleg i reoli data pwysig yn effeithiol mewn modd cyfrinachol. Diolch.
Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i gyfrannu. Jeremy Miles.
I call on the Minister for Education and the Welsh Language to contribute. Jeremy Miles.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau i'r ddadl bwysig hon heddiw? Yn benodol, gaf i ddiolch i'r Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr am ei gwaith parhaus i godi ymwybyddiaeth o'r materion sy'n ymwneud â chasglu a defnyddio data biometrig pobl ifanc?
Thank you, Dirprwy Lywydd, and may I start by thanking Members for their contributions to this important debate this afternoon? Particularly, may I thank the Member for Bridgend for her ongoing work in raising awareness of the issues related to the collection and use of biometric data of young people?
I hope the Member will forgive me for saying that the Senedd, I think, is at its best when Members bring to the Siambr issues that may not always have the profile they deserve and pursue those questions with an equal measure of expertise and passion, in the way that Sarah Murphy has consistently pursued the issue of biometric data and young people.
Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn maddau i mi am ddweud bod y Senedd, rwy'n credu, ar ei gorau pan fo Aelodau'n cyflwyno materion nad oes ganddynt y proffil y maent yn ei haeddu bob amser i'r Siambr ac yn dilyn y cwestiynau hynny gyda mesur cyfartal o arbenigedd ac angerdd, yn y ffordd y mae Sarah Murphy wedi mynd ar drywydd mater data biometrig a phobl ifanc yn gyson.
Mae yna farn wahanol, Ddirprwy Lywydd, ynghylch defnyddio technolegau biometrig ar draws pob agwedd ar gymdeithas. Mae'n fater cymhleth ac mae'n fater sensitif. Mae technoleg yn datblygu'n gyflym yn ein bywydau bob dydd, ac o'i defnyddio yn y ffordd gywir, gall gynnig manteision diamheuol, gan wneud agweddau ar ein bywydau yn haws, yn fwy effeithlon ac yn fwy diogel. Ond mae'n bwysig bod y defnydd o dechnoleg yn cael ei ystyried yn iawn a bod y cyfrifoldebau cyfreithiol yn cael eu deall yn iawn gan bawb sy'n casglu ac yn defnyddio data personol.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen am wiriadau a chydbwysedd priodol mewn system lle mae gwybodaeth bersonol a sensitif yn cael ei defnyddio i alluogi dysgwyr, ac yn wir unrhyw ddinesydd, i ymgymryd â gweithgareddau bob dydd. Yn 2022, fel soniodd Sarah Murphy, lansiais i ganllawiau diwygiedig diogelu gwybodaeth biometrig mewn ysgolion a cholegau yn Ysgol Gyfun Bryntirion, gyda Sarah, ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'r canllawiau yn rhoi gwybodaeth glir i ysgolion a cholegau am eu rhwymedigaethau cyfreithiol mewn perthynas â gweithredu a defnyddio systemau adnabod biometrig. Mae hyn yn cynnwys rhwymedigaethau cyfreithiol cynhwysfawr o dan Ddeddf Diogelu Rhyddid 2012, Deddf Diogelu Data 2018, rheoliad cyffredinol y Deyrnas Unedig ar ddiogelu data, a Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn. Wrth ddiweddaru'r canllawiau, ymgynghorwyd â Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, y comisiynydd biometrig, Comisiynydd Plant Cymru, a Defend Digital Me. Rwy'n ddiolchgar iddyn nhw i gyd am eu mewnbwn gwerthfawr.
Mae'r canllawiau'n nodi'n glir y dylai ysgolion a cholegau, cyn gweithredu system fiometrig, ystyried yn ofalus a oes opsiynau eraill llai ymwthiol ar gael a allai ddarparu'r lefel gyfatebol o wasanaeth i ddysgwyr. Pan fydd ysgol yn ystyried system fiometrig, rhaid i'r ysgol fod yn glir ynghylch y gofynion cyfreithiol a fydd yn cael eu gosod arni.
There is a differing view, Dirprwy Lywydd, on the use of biometric technologies across all aspects of society. It is a complex and sensitive issue. Technology is developing quickly in our daily lives, and in using it in the right way it can provide undoubted benefits, making aspects of our lives easier, more efficient and safer. But it's important that the use of technology is properly considered and that legal responsibilities are properly understood by everyone who gathers and uses personal data.
The Welsh Government recognises the need for checks and appropriate balances in a system where personal and sensitive information is used to enable learners, and indeed any citizen, to engage in day-to-day activities. In 2022, as Sarah Murphy mentioned, I launched revised guidance on safeguarding biometric data in schools and colleges, and I did so in Bryntirion Comprehensive School, with Sarah, in Bridgend. The guidance does provide clear information to schools and colleges on their legal duties in relation to implementing and using biometric identification systems. This includes legal duties under the Protection of Freedoms Act 2012, the Data Protection Act 2018, the UK's general data protection regulation, and the UN Convention on the Rights of the Child. In updating the guidance, we consulted with the Information Commissioner's Office, the biometrics commissioner, the Children's Commissioner for Wales, and Defend Digital Me. I am grateful to them all for their valuable input.
The guidance sets out clearly that schools and colleges, before using a biometric system, should carefully consider whether there are other less invasive options that could provide the same level of service to learners. When a school does consider a biometric system, the school must be clear on the legal requirements that would be placed upon it.
Dirprwy Lywydd, as noted in the motion, schools and colleges must consider the UN Convention on the Rights of the Child, and that's also clearly set out in our guidance. This includes the right to express their views, feelings and wishes in all matters affecting them; to have their views considered and taken seriously; and the right to privacy. It's therefore vital that learners understand that participation in a biometric system is not mandatory. Alongside the main guidance, we produced a version specifically for children, as Sarah Murphy referenced in her speech, to help young people understand their rights in relation to this area. This document was developed with the help of young learners, including the children's rights advisory group and Young Wales, and I'd like to thank them as well for their valuable contribution.
Schools and colleges are required to obtain written consent from a parent or carer before any biometric data can be collected. They, or indeed the learner, have the right to opt out at any point. Schools and colleges must be transparent here, making clear that participation is optional, providing clear information on its intended use and data protection procedures. Where either a parent, a carer or a learner chooses to opt out, schools and colleges must find a reasonable alternative means of providing the service. This is an especially important point. Learners should not be disadvantaged or receive access to fewer or indeed different services because of a school's decision to introduce biometrics.
Schools are legally responsible for any data they gather and use. They must ensure that any biometric data is stored securely, is not kept longer than needed, is used only for the purpose for which it is obtained and is not unlawfully disclosed to a third party. This should be considered as part of a data protection impact assessment, which should be undertaken at the outset. Schools and colleges must ensure that they only award contracts to biometric suppliers that provide sufficient guarantee to implement appropriate measures in line with the general data protection regulation. Article 28 specifies minimum contractual requirements, which, in essence, ensure suppliers can only act on instructions of the school or college, and may not use the data for any other purposes. If a school or college were to procure a system without a fully compliant contract, then they would be likely to bear full legal liability for the actions of the system provider.
Where biometric systems are implemented, the school or college should monitor and review their effectiveness against their original purpose. This will ensure that the technology continues to be used for the reason it was intended, and that it meets the legal duties, the requirements and responsibilities under the data protection legislation. Any failure in meeting the required data protection requirements could result in referral to the Information Commissioner's Office, as Sarah Murphy mentioned in her speech. The ICO can provide advice and instruction to help ensure schools get this right, and serious breaches, obviously, can result in enforcement action.
Schools and colleges, I am satisfied, have the support and advice available to ensure they can properly implement the required data standards when adopting the use of biometric systems. At present, there is no specific intention to introduce general legislation for use of biometric data in schools due to the existence of a broader legal framework with relevant checks and balances. The decision to introduce a biometric system is one for individual schools to make based on operational needs, impact assessments, and in consultation with staff, learners, parents and carers. This is consistent with a principle of school autonomy, but within a clear regulatory framework.
The Welsh Government will object to the motion in order to abstain on it, as is its convention, but the Member has raised important points with me here in the Chamber today. As she has previously done this, it has allowed us to look together at what more we can do. As she has recognised, and I am grateful for this, the Government has acted. I give her the assurance that I will approach the request she has made today in the same constructive way and will update her and the Senedd accordingly. In the meantime, we will continue to remind schools of their legal obligations and keep our guidance under continual review to reflect developments in this fast-moving area.
Ddirprwy Lywydd, fel y nodwyd yn y cynnig, rhaid i ysgolion a cholegau ystyried Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, ac mae hwnnw hefyd wedi'i nodi'n glir yn ein canllawiau. Mae hyn yn cynnwys yr hawl i fynegi eu barn, eu teimladau a'u dymuniadau ym mhob mater sy'n effeithio arnynt; i'w barn gael ei hystyried a'i chymryd o ddifrif; a'r hawl i breifatrwydd. Felly, mae'n hanfodol fod dysgwyr yn deall nad yw cymryd rhan mewn system fiometrig yn orfodol. Ochr yn ochr â'r prif ganllawiau, fe wnaethom gynhyrchu fersiwn yn benodol ar gyfer plant, fel y nododd Sarah Murphy yn ei haraith, er mwyn helpu pobl ifanc i ddeall eu hawliau mewn perthynas â'r maes hwn. Cafodd y ddogfen ei datblygu gyda chymorth dysgwyr ifanc, gan gynnwys y grŵp cynghori ar hawliau plant a Cymru Ifanc, a hoffwn ddiolch iddynt hwy hefyd am eu cyfraniad gwerthfawr.
Mae gofyn i ysgolion a cholegau gael cydsyniad ysgrifenedig gan riant neu ofalwr cyn y gellir casglu unrhyw ddata biometrig. Mae ganddynt hwy, neu'r dysgwr yn wir, hawl i optio allan ar unrhyw adeg. Rhaid i ysgolion a cholegau fod yn dryloyw yma, gan ei gwneud yn glir fod cymryd rhan yn ddewisol, a darparu gwybodaeth glir am y defnydd arfaethedig a gweithdrefnau diogelu data. Pan fo naill ai rhiant, gofalwr neu ddysgwr yn dewis optio allan, rhaid i ysgolion a cholegau ddod o hyd i ffordd arall resymol o ddarparu'r gwasanaeth. Mae hwn yn bwynt arbennig o bwysig. Ni ddylai dysgwyr fod o dan anfantais ac ni ddylent gael mynediad at lai o wasanaethau neu wasanaethau gwahanol oherwydd penderfyniad ysgol i gyflwyno biometreg.
Mae ysgolion yn gyfrifol yn gyfreithiol am unrhyw ddata y maent yn ei gasglu a'i ddefnyddio. Rhaid iddynt sicrhau bod unrhyw ddata biometrig yn cael ei storio'n ddiogel, nad yw'n cael ei gadw'n hwy na'r angen, nad yw ond yn cael ei ddefnyddio at y diben y caiff ei gasglu ar ei gyfer ac nad yw'n cael ei ddatgelu'n anghyfreithlon i drydydd parti. Dylid ystyried hyn fel rhan o asesiad effaith diogelu data, y dylid ei gynnal ar y dechrau. Rhaid i ysgolion a cholegau sicrhau nad ydynt ond yn dyfarnu contractau i gyflenwyr biometrig sy'n darparu gwarant ddigonol i weithredu mesurau priodol yn unol â'r rheoliad cyffredinol ar ddiogelu data. Mae erthygl 28 yn pennu'r gofynion cytundebol gofynnol, sydd, yn ei hanfod, yn sicrhau nad yw cyflenwyr ond yn gallu gweithredu ar sail cyfarwyddiadau'r ysgol neu'r coleg, ac ni chânt ddefnyddio'r data at unrhyw ddibenion eraill. Pe bai ysgol neu goleg yn caffael system heb gontract sy'n cydymffurfio'n llawn, byddent yn debygol o ysgwyddo atebolrwydd cyfreithiol llawn am weithredoedd y darparwr system.
Pan fydd systemau biometrig yn cael eu gweithredu, dylai'r ysgol neu'r coleg fonitro ac adolygu eu heffeithiolrwydd yn ôl eu pwrpas gwreiddiol. Bydd hyn yn sicrhau bod y dechnoleg yn parhau i gael ei defnyddio am y rheswm a fwriadwyd, a'i bod yn cyflawni'r dyletswyddau cyfreithiol, y gofynion a'r cyfrifoldebau o dan y ddeddfwriaeth diogelu data. Gallai unrhyw fethiant i fodloni'r gofynion diogelu data arwain at atgyfeiriad at Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, fel y soniodd Sarah Murphy yn ei haraith. Gall Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ddarparu cyngor a chyfarwyddyd i helpu i sicrhau bod ysgolion yn cael hyn yn iawn, ac yn amlwg, gall tramgwydd ddifrifol arwain at gamau gorfodi.
Rwy'n fodlon fod gan ysgolion a cholegau gefnogaeth a chyngor ar gael iddynt i sicrhau eu bod yn gallu gweithredu'r safonau data gofynnol yn briodol wrth fabwysiadu'r defnydd o systemau biometrig. Ar hyn o bryd, nid oes bwriad penodol i gyflwyno deddfwriaeth gyffredinol ar gyfer defnyddio data biometrig mewn ysgolion oherwydd bodolaeth fframwaith cyfreithiol ehangach gyda phrosesau gwirio ac archwilio perthnasol. Mae'r penderfyniad i gyflwyno system fiometrig yn un i ysgolion unigol ei wneud ar sail anghenion gweithredol, asesiadau effaith, ac mewn ymgynghoriad â staff, dysgwyr, rhieni a gofalwyr. Mae hyn yn gyson ag egwyddor ymreolaeth ysgolion, ond o fewn fframwaith rheoleiddio clir.
Bydd Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu'r cynnig er mwyn ymatal arno, yn ôl y confensiwn, ond mae'r Aelod wedi dwyn pwyntiau pwysig i fy sylw yma yn y Siambr heddiw. Gan ei bod wedi gwneud hyn o'r blaen, mae wedi caniatáu inni edrych gyda'n gilydd ar beth arall y gallwn ei wneud. Fel y cydnabu, ac rwy'n ddiolchgar am hyn, mae'r Llywodraeth wedi gweithredu. Rwy'n rhoi sicrwydd iddi y byddaf yn ymdrin â'r cais y mae wedi'i wneud heddiw yn yr un ffordd adeiladol a byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddi hi a'r Senedd yn unol â hynny. Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i atgoffa ysgolion o'u rhwymedigaethau cyfreithiol ac yn cadw ein canllawiau dan adolygiad parhaus i adlewyrchu datblygiadau yn y maes hwn sy'n newid yn gyflym.
Galwaf ar Sarah Murphy i ymateb i'r ddadl.
I call on Sarah Murphy to reply to the debate.