National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary. The first item on our agenda is questions to the Minister for Education and the Welsh Language, and the first question is from Sarah Murphy. 

Awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am gynllunio lleoedd ysgolion. Mae'n rhaid iddynt sicrhau bod digon o ysgolion yn darparu addysg gynradd ac uwchradd i ddisgyblion yn eu hardaloedd. Nid wyf yn ymwybodol o unrhyw awdurdod lleol lle nad oes digon o leoedd ysgolion.

Diolch, Weinidog, ac rwy’n gwerthfawrogi eich ymateb i’r cwestiwn hwn. Gwn ar ôl clywed gan lawer o rieni yn fy etholaeth, a ledled Cymru wrth gwrs, eu bod eisiau gallu danfon eu plant i ysgolion da, yn agos at eu cartrefi. Ond mae hon wedi bod yn broblem i rieni a disgyblion yn fy nghymuned, felly mae’n wych clywed am y buddsoddiad o £1.8 miliwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i ysgolion mewn datblygiadau tai i gynyddu'r nifer o ystafelloedd dosbarth a lleoedd disgyblion, yn Ysgol Gyfun Bryntirion, a bod cynlluniau ar waith i gynyddu nifer y lleoedd yn Ysgol Gynradd Coety, sydd wedi'i lleoli mewn datblygiad tai diweddar. Ond hoffwn nodi, yn benodol mewn perthynas ag Ysgol Gynradd Coety, yn anffodus, pan adeiladwyd y datblygiad tai, ac mae'r ysgol yn ei ganol, nad oedd digon o leoedd ar gyfer y disgyblion, yn enwedig gan fod y datblygiad tai wedi ehangu bellach. Felly, mae bwlch lle nad oedd digon o leoedd yn yr ysgol honno ar gyfer y plant sy'n byw o'i chwmpas, ac mae'r bwlch hwnnw wedi golygu bod plant wedi gorfod mynd ymhellach i ffwrdd, ac mewn rhai achosion, fod brodyr a chwiorydd heb allu mynychu'r un ysgol. Rwy’n deall y gall fod yn anodd rhagweld faint o leoedd y bydd eu hangen mewn ysgolion newydd, ond beth arall y gellir ei wneud i ganiatáu rhywfaint yn fwy o hyblygrwydd yn hyn o beth pan fyddwn yn adeiladu datblygiadau tai ac ysgolion newydd?

Diolch i Sarah Murphy am groesawu’r buddsoddiad, gan gynnwys yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i ysgolion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, fel mewn mannau eraill. Roedd yn braf ymweld ag Ysgol Gyfun Bryntirion gyda hi'n ddiweddar. Mae'n llygad ei lle, wrth gwrs, yn dweud ei bod yn bwysig inni sicrhau bod ysgolion a gwasanaethau cyhoeddus eraill yn gydnaws â datblygiadau ym maes tai. Mae ein system gynllunio yn allweddol yn hyn o beth i’n helpu i sicrhau, wrth i ddatblygiadau tai newydd gael eu hadeiladu, fod digon o leoedd ysgolion ar gael mewn cymunedau. Dylai awdurdodau fabwysiadu ymagwedd strategol a hirdymor tuag at ddarparu cyfleusterau cymunedol, sy'n amlwg yn cynnwys ysgolion, pan fyddant yn paratoi eu cynlluniau datblygu. Mae’r cynlluniau hynny’n nodi sut y bydd lleoedd yn newid dros gyfnod o 15 mlynedd—faint o dai newydd a gaiff eu hadeiladu a ble y cânt eu lleoli. Ac felly, fel rhan o hynny, byddem yn disgwyl i seilwaith, gan gynnwys darpariaeth ysgolion, fod yn ystyriaeth hollbwysig wrth gynllunio’r datblygiadau tai newydd hynny. Ond rwy’n cydnabod, weithiau, fod bylchau rhwng y ddarpariaeth a’r angen, sydd efallai'n anochel.

Weinidog, yn 2011, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gylchlythyr o’r enw, 'Mesur capasiti ysgolion yng Nghymru’, i gynorthwyo awdurdodau lleol i gynllunio lleoedd ysgolion, i adrodd ar leoedd gwag ac i bennu niferoedd derbyn ysgolion. Nawr, mae defnyddio data, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Sarah Murphy yn gwbl gywir—rydym yn defnyddio data i gynllunio ein lleoedd ysgolion—yn hanfodol, fel cyfraddau genedigaethau, nifer y cartrefi newydd a gaiff eu hadeiladu, data mudo a theuluoedd newydd yn symud i ardaloedd newydd. Felly, beth y mae’r Gweinidog yn ei wneud yn awr i sicrhau bod unrhyw ganllawiau ategol yn addas i'r diben er mwyn cefnogi awdurdodau lleol i gynllunio lleoedd ysgolion yn awr ac ar gyfer y dyfodol?

Rwy'n fodlon fod y canllawiau'n ddigonol i alluogi awdurdodau i wneud hynny. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn awdurdod lleol a chanddo fwy o leoedd ysgolion cynradd, mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg yn ogystal â rhai cyfrwng Saesneg, ac yn yr un modd mewn darpariaeth uwchradd, nag sydd o ddisgyblion. Fel y trafodais gyda Sarah Murphy funud yn ôl—. Yn anffodus, nid ydym mewn sefyllfa lle mae rhieni bob amser yn gallu anfon eu plant i'r ysgol o'u dewis cyntaf—nid dyna'r system sydd gennym. Mae cydbwysedd rhwng y dewis hwnnw ac argaeledd lleoedd yn lleol i’r ysgol honno, ond ar sail awdurdodau lleol, gallaf roi sicrwydd i chi fod digon o leoedd i ddiwallu'r angen sy'n codi.

Wales offers the most generous package of support in the UK, and the highest levels of non-repayable grant support being targeted to those most in need. We are working closely with the sector to ensure that they are considering all options to support students impacted by the cost-of-living crisis.

Thank you very much. Perhaps I should be declaring an interest because I have two daughters at university at the moment, and I've had a number of e-mails from students, many of them in the two universities that happen to be located in my region. So, I'm very aware of the increasing pressure on university students as a result of the cost-of-living crisis. Indeed, whilst inflation continues to rise, the package of support provided to students has only increased around 3.5 per cent, which is of course lower than the level of inflation. And according to recent research by the National Union of Students Wales, it was seen that 92 per cent of students are concerned about their ability to manage their finances, with almost half saying that this is having an impact on their mental health. Indeed, in giving evidence to the Children, Young People and Education Committee recently, the president of NUS Wales said that one student in Carmarthen had only £100 left after paying rent and bills during the autumn term. So, bearing this in mind, will you, Minister, ensure that a package of support is available to students that at least keeps pace with inflation?

I thank the Member for that question. Our priority here in Wales is to ensure that students have access to support that allows them to meet their daily living costs, and also that our higher education institutions have access to appropriate and sufficient levels of funding for that. As I've said, we in Wales already have the most generous support package of any part of the UK. It's certainly true that every university provides specific support to students under particular pressure. Some of the pressure on those sources of funding emerges from the fact that students from other parts of the UK aren't getting the same level of support, so there is more demand for those crisis funds in our universities here in Wales. I have written recently to the Higher Education Funding Council for Wales to ensure that they can assure me that there is sufficient support available through the universities. In terms of our support through the broader funding system, every student has access to a minimum level of support, which equates to the living wage. I intend to make a statement in the next few weeks as to how that will look for the future. So, there will be more information available to the Member, and other Members, at that point.

Weinidog, hoffwn godi mater yr oeddwn am wneud yn siŵr eich bod yn ymwybodol ohono. Gwnaeth un o fy etholwyr—myfyriwr o Gymru—gais i ddarparwr addysgol yn Lloegr ar gyfer cwrs hyfforddi bargyfreithwyr proffesiynol, a chawsant wybod gan y darparwr nad oeddent yn fodlon cael mynediad at y cyllid drwy Cyllid Myfyrwyr Cymru. Nawr, nid yw hwn yn fater o bryder—. Nid yw hyn yn gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru, ond rwy'n siomedig fod myfyrwyr o Gymru—ac o fy ymchwil fy hun, ymddengys bod hyn yn wir—yn cael eu trin yn wahanol i fyfyrwyr o Loegr os ydynt yn gwneud cais drwy Cyllid Myfyrwyr Cymru. Ni chredaf ei fod yn fater sy'n gyfrifoldeb i Lywodraeth Cymru, nac yn wir i Cyllid Myfyrwyr Cymru, ond tybed a ydych yn ymwybodol o’r sefyllfa hon, ac a yw hyn yn rhywbeth y byddech yn fodlon herio darparwyr yn Lloegr neu unrhyw ran arall o'r DU yn ei gylch, oherwydd a fyddech yn cytuno â mi y byddai’n gwbl anghywir i fyfyriwr o Gymru gael eu cosbi? Yn yr achos hwn, mae'r rhiant wedi gorfod ariannu'r cwrs a'r ffioedd eu hunain; pe bai'r teulu wedi bod yn Lloegr, ni fyddai hynny wedi digwydd. A ydych yn ymwybodol o'r materion hyn? Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch gyda rhagor o fanylion.

Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallai’r Aelod ysgrifennu ataf ynglŷn â'r achos penodol hwnnw, a byddaf yn ymchwilio iddo. Mae gennym fecanwaith, system, yng Nghymru sy’n galluogi darparwyr cyrsiau mewn unrhyw ran o’r DU i gael eu hachredu, fel y mae’r Aelod yn amlwg yn gwybod, ac nid yw’n seiliedig ar ddaearyddiaeth; mae’n seiliedig ar feini prawf ac achredu gwrthrychol, sydd wedyn yn galluogi myfyriwr o Gymru i allu cael mynediad at y darparwr hwnnw mewn unrhyw ran o’r DU, a chael y cymorth sydd ar gael drwy Cyllid Myfyrwyr Cymru. Felly, mae clywed yr hyn y mae'r Aelod wedi'i amlinellu heddiw yn peri gofid i mi, a byddwn yn ddiolchgar pe gall ysgrifennu ataf ynglŷn â hynny.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Laura Anne Jones.

Diolch, Lywydd. Weinidog, rwyf bob amser wedi bod yn gefnogol i’r syniad fod angen diweddaru addysg rhyw yng Nghymru. Roedd wedi dyddio ac roedd angen ei newid, ond yn y ffordd iawn. Mae'r methiannau amlwg a welwn mewn perthynas ag addysg cydberthynas a rhywioldeb yn peri gofid i mi. Os na chaiff pethau eu haddasu, byddwn yn colli cyfle yma i fynd ati o ddifrif i wella addysg rhyw i blant a phobl ifanc ledled Cymru. Bydd y lles o'r newidiadau mawr eu hangen yr ydym yn eu gweld mewn addysg rhyw yn cael eu colli drwy beidio â sicrhau cynnwys ac iaith sy'n addas i oedran wrth gyflwyno negeseuon mor bwysig i'n plant a'n pobl ifanc. Fel y pwysleisiais yn gryf wrth y cyn Weinidog, Kirsty Williams, sydd â thri o blant ei hun, roedd angen i gynnwys newydd yr hyn a gâi ei ddysgu—ac roedd hi'n cytuno—(a) ddefnyddio geirfa y gall y plentyn/unigolyn ifanc sy'n cael eu dysgu ei deall, a (b), ac yn bwysicaf oll, sicrhau nad oedd y cynnwys yn peri dryswch a'i fod yn addas i'r oedran. Rydym fis i mewn i’r tymor newydd hwn a dechrau cyflwyno'r cwricwlwm addysg cydberthynas a rhywioldeb newydd yn swyddogol, ac mae’n gwbl amlwg fod rhywfaint o’r deunydd addysgu a argymhellwyd yn peri pryder i rieni ac athrawon. Ac yn sicr, nid ydynt—gormod lawer o'r deunydd a argymhellir—yn addas i'r oedran wedi’r cyfan. Fel mam i blentyn 12 oed a phlentyn tair oed fy hun, rwy'n bryderus iawn ynglŷn â'r hyn a glywn—

Mae'n rhaid ichi ofyn cwestiwn yn awr; mae gennych dri chwestiwn yn y sesiwn hon, ac rydych eisoes 50 y cant dros amser.

Weinidog, gadewch imi ddarllen dyfyniad i chi o lyfr—

Na, na, na; ni chredaf fod gennych amser. Gallwch ei ddarllen yn eich cwestiwn nesaf yn ystod eich munud nesaf. A wnewch chi ddod at gwestiwn?

Iawn. Weinidog, mae’n bwysig fod pawb yn gallu bod yn bwy bynnag y dymunant fod, ac mae angen inni addysgu dealltwriaeth a pharch at bawb. Ond onid ydych yn cytuno â mi fod angen i'r hyn sy'n cael ei ddysgu fod yn gwbl addas ar gyfer oedran y plentyn hwnnw, fel eu bod (1) yn deall yr iaith a ddefnyddir, a (2) yn ddigon aeddfed yn emosiynol i dreulio ei gynnwys?

Wel, rwyf am ddechrau drwy ddweud nad yw bod yn rhiant yn rhagofyniad ar gyfer poeni am les ein plant yng Nghymru. [Aelodau’r Senedd: 'Clywch, clywch.’] ac mai fy mlaenoriaeth fel Gweinidog, a rennir yn eang iawn yn y Siambr hon, yw sicrhau bod ein pobl ifanc yn cael eu hamddiffyn ac yn cael eu galluogi i fyw bywydau iach a diogel. Rydym yn gweithio gyda’r NSPCC i sicrhau bod yr adnoddau a ddarparwyd gennym, y cod a’r ddeddfwriaeth, yn bodloni’r safon honno. Ceir rhai sy'n anghytuno â'r hyn a wnawn. Mae angen iddynt roi cyfrif am eu cymhellion eu hunain, ond dyna'r sail ar gyfer cyflwyno’r diwygiadau.

Mae’r Aelod yn ailadrodd pwyntiau cyffredinol ac amhenodol a wnaeth y tro diwethaf y bûm yn ateb cwestiynau yn y Siambr hon. O ganlyniad i’r awgrym peryglus iawn a wnaeth, rwy'n credu, ysgrifennais ati i'w gwahodd i egluro unrhyw enghreifftiau penodol y cyfeiriodd atynt yn y Siambr, ac nid yw wedi ateb.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn dod at hynny; rwyf ar fin darllen dyfyniad i chi o lyfr sydd i fod ar gyfer plant pump oed. Weinidog, enw’r llyfr hwn, a argymhellwyd, yw Who are you?, sy'n cynnwys y dyfyniad hwn:

'Pan fydd babanod yn cael eu geni, mae pobl yn gofyn ai merch neu fachgen ydyn nhw. Ni all babanod siarad, felly mae oedolion yn dyfalu drwy edrych ar eu cyrff.'

—ar gyfer plant pump oed.

Y frawddeg nesaf yn y llyfr yw hon:

'Gall pobl fod yn drawsryweddol, yn cwiar, yn anneuaidd, yn rhyweddhylifol, yn anrhyweddol, yn niwtral o ran rhywedd, yn ddeurywedd, yn drydydd rhywedd ac yn ddau-enaid.'

Nawr, nid y cynnwys sy'n fy mhoeni, Weinidog; fy mhwynt yw ei fod yn gynnwys mewn llyfr ar gyfer plentyn pum mlwydd oed. Nid wyf yn ymosod ar y proffesiwn addysgu, proffesiwn y mae gennyf barch mawr ato. Dyma’r deunyddiau sy’n cael eu hargymell gan y Llywodraeth hon iddynt eu haddysgu, y maent hwy eu hunain yn pryderu yn eu cylch, y mae penaethiaid yn pryderu yn eu cylch, ac y mae rhieni’n pryderu yn eu cylch. Dyna rwy'n ei wneud. Ac fe anfonoch chi lythyr ataf, fel y gwnaeth aelod o'r undeb, sy'n gyn-aelod o staff Llafur, prysuraf i ychwanegu, a hoffwn ddweud eto ar goedd na fyddwn byth yn breuddwydio ymosod ar broffesiwn y mae gennyf barch mor fawr ato. Mae'n ymwneud â'r cynnwys, Weinidog. Fy swydd i yw eich dwyn i gyfrif a siarad ar ran y rhieni sy'n pryderu am yr hyn yr argymhellir y dylid edrych arno ar gyfer eu plant. Plentyn pump oed yn gallu dweud yr holl eiriau mawr hynny, Weinidog—a allwch chi ddeall?

Bydd yn rhaid ichi ofyn eich cwestiwn, Laura Anne Jones. Nid wyf yn gwybod beth sydd mor anodd am ofyn cwestiwn. Dewch at eich cwestiwn.

Diolch, Lywydd. A wnewch chi gymryd camau ar unwaith i sicrhau bod adnoddau addysg awdurdodau lleol, ysgolion a gwasanaethau ieuenctid yn addas i'r oedran, a chael gwared ar y rhai nad ydynt yn addas ar unwaith, a hefyd y rheini sy'n cyfeirio pobl at Mermaids? A wnewch chi ymrwymo i adolygu deunyddiau y gwelwyd eu bod yn ddiangen ar gyfer y grŵp oedran hwn, a sicrhau bod y deunyddiau’n cael eu harwain gan wyddoniaeth, yn ogystal â chynnwys ideoleg rhywedd, addasrwydd i oedran—

Rydych eisoes wedi gofyn tri chwestiwn yn y gyfres honno o gwestiynau. Nid ydych i ofyn eich trydydd cwestiwn. Rydych wedi gofyn digon o gwestiynau yn y sesiwn hon—mae pedwar munud o amser wedi'i dreulio ar hyn eisoes. A gaf fi ofyn i’r Gweinidog ymateb i unrhyw rai o’r cwestiynau hynny, os gwelwch yn dda?

Ceisiaf fod mor niwtral ag y gallaf. Credaf fod yr Aelod yn gwneud anghymwynas â phobl ifanc Cymru gyda'r ffordd y mae'n gofyn y cwestiynau hyn. Rwy’n berffaith barod i ateb cwestiynau, fel y gwneuthum y tro diwethaf. Fe'i gwahoddais i dynnu fy sylw at ddeunydd penodol yr honnai, y tro diwethaf inni siarad, ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn ysgolion. Nid yw wedi gwneud hynny. Hoffwn ei gwahodd i wneud hynny, fel y gellir datrys y mater, yn hytrach na’i ddefnyddio fel pwynt dadl ar ei rhan.

Plaid Cymru spokesperson, Sioned Williams. 

Thank you, Llywydd. Minister, the impact of the cost-of-living crisis is as bad, if not worse, than the effects of COVID for some students. That was the view of the vice-chancellor of the University of South Wales, Ben Calvert, as he gave evidence to the Children, Young People, and Education Committee last week. He warned that he was particularly concerned about mature students who were at risk of leaving key courses, such as healthcare and nursing courses, because they couldn't afford the cost of living. Students on such courses also can't work to make additional income, as a result of the fact that they do have to be on work placements as part of their course. The National Union of Students Wales's survey supports this concerning statement, revealing that 28 per cent of students in Wales have less than £50 a month to live on; 92 per cent are concerned about their ability to cope financially; 11 per cent are using food banks; and 89 per cent feel that neither the UK Government nor the Welsh Government are doing enough to support them during this crisis. I note your response to Cefin Campbell to the previous question, and I look forward to hearing your statement on the future of the support package, but is there anything that the Government can do to commit to provide additional grants, either directly or through university hardship funds to help them through this difficult period particularly, to make up for the fact that the student finance package is inadequate as a result of inflation, that some students are excluded from the cost-of-living support— 

 I am going to have to ask the Member to come to a question. 

Sorry, okay. 

As I said earlier, this is a very challenging time for students for the reasons that Sioned Williams outlined. Every university in Wales has a hardship fund to ensure that provision is available for those who are in the most challenging circumstances. The size of those funds does vary from institution to institution. I have asked HEFCW to give me an assurance that what is provided by our universities is adequate, that there is adequate access via the universities to financial support during this difficult time. But for future years—next year onwards—I'll be making a statement in due course about the level of support. 

Thank you, Minister. Student rent particularly has increased by 29 per cent in Wales over the past three years, and now takes up almost 60 per cent of the student support package as an average. As a party, we've been calling for urgent and radical cost-of-living measures, such as rent freezes and prohibiting evictions, because this increase will be disastrous for a number of students, having negative impacts on their mental and physical health, and also on their studies, of course. Will the Government listen to the calls of those, such as Orla Tarn, the president of NUS Wales, who has stated that she is in favour of putting a cap on student rent, as happens in Scotland, calling on the Welsh Government to follow the Scottish Government in supporting Welsh students in the same manner?  

I am meeting with the president of NUS Wales in the coming days to discuss that with them, because I heard the evidence given to the committee. As the Member will know, we've looked in detail at what is being provided in Scotland, and it doesn't look on the face of it as generous—. Perhaps, on the face of it, it does seem more generous than it really is. And we're very concerned about what we see happening in Scotland—many people are withdrawing from the private rented sector, which creates more challenges for students and others. But this is one of the things I do intend to discuss with the president of NUS Wales when I meet with them in the coming days. 

Mae pedwar diben gorfodol y Cwricwlwm i Gymru yn darparu’r weledigaeth a’r dyhead a rennir ar gyfer pob plentyn a pherson ifanc. Mae’r dibenion, a’r sgiliau craidd sy’n eu cefnogi, yn gosod disgwyliadau uchel i sicrhau bod pob dysgwr yn cael addysg eang a chytbwys, gan gynnwys y sgiliau sydd eu hangen arnynt i ffynnu.

Diolch, Weinidog. Gŵyr pob un ohonom pa mor bwysig yw hi fod pobl ifanc yn gadael yr ysgol gydag addysg dda. Fodd bynnag, dylai addysg dda olygu mwy na chael graddau da yn unig. Dylai ymwneud â rhoi'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i bobl ifanc allu ymdopi â bywyd. Mae sgiliau bywyd yn helpu pobl i ganolbwyntio ar sawl agwedd ar eu bywydau ac maent yn hanfodol i'w helpu i reoli straen a datrys y problemau y gallent eu hwynebu drwy gydol eu hoes. Mae'r sgiliau bywyd y cyfeiriaf atynt yn cynnwys datblygu sgiliau cyfathrebu effeithiol, llythrennedd ariannol, gwneud penderfyniadau, trefnu amser, rheoli straen, yn ogystal â sgiliau mwy sylfaenol fel coginio a gwnïo. Felly, Weinidog, sut y mae’r system addysg yng Nghymru yn darparu’r sgiliau bywyd hanfodol sydd eu hangen ar bobl ifanc i’w paratoi’n llawn ar gyfer y dyfodol? Oherwydd, er mor bwysig yw hi i rywun wybod bod pi yn hafal i 22/7 neu 3.14, mae hefyd yn hynod hanfodol fod pobl ifanc yn gwybod yn gynnar sut i dalu bil, llenwi ffurflen forgais, dysgu sut i fuddsoddi eu harian, a sut i gyflwyno ffurflenni treth hefyd.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol, wrth gwrs, fod darpariaeth sgiliau bywyd yn gwbl ganolog i'n cwricwlwm newydd mewn ysgolion. Rydym am i addysgwyr gael rhwydd hynt i allu datblygu eu cwricwla i gefnogi dysgwyr i ddatblygu’r union fathau hynny o sgiliau bywyd. Mae’r pedwar diben sydd wrth wraidd y cwricwlwm wedi’u seilio ar ystod o 33 o nodweddion sy’n creu amrywiaeth o wahanol sgiliau bywyd, ac sydd wedi’u hysbrydoli’n fawr gan adroddiad gan Senedd Ieuenctid ddiwethaf Cymru yn 2019, y mae'n gyfarwydd ag ef rwy'n siŵr, 'Sgiliau Bywyd, Sgiliau Byw.' Roedd hynny'n un o’r materion allweddol a godwyd gan y Senedd Ieuenctid ar y pryd. Mae hynny wedi bod yn rhan bwysig iawn o'n ffordd o feddwl ynglŷn â sut i fwrw ymlaen â'r cwricwlwm. Felly, croesawaf ei hymrwymiad i'r maes hwn—mae'n un y mae pob un ohonom yn ei rannu—ac edrychwn ymlaen at weld y cwricwlwm yn cael ei gyflwyno yn ein hysgolion, ac yn darparu'r ystod o sgiliau bywyd, y tynnodd hi sylw at rai ohonynt yn ei chwestiwn.

Hoffwn ddiolch i Natasha Asghar am gyflwyno’r cwestiwn pwysig hwn. Weinidog, o ystyried yr hyn y mae pobl ifanc wedi bod drwyddo gyda COVID, yr hyn y maent ar fin mynd drwyddo gyda'r argyfwng costau byw, mae'n hanfodol eu bod, drwy'r cwricwlwm newydd, yn gallu dysgu'r sgiliau bywyd hanfodol hynny, yn enwedig mewn llythrennedd ariannol ac ymwybyddiaeth iechyd meddwl. A wnewch chi ymuno â mi i gydnabod y gwaith caled yn y Senedd flaenorol gan Bethan Sayed, a bwysleisiodd yr angen i bobl ifanc ddatblygu sgiliau ariannol hanfodol?

Yn wir, ac rwy'n talu teyrnged i waith Ken Skates hefyd mewn perthynas â maes ymwybyddiaeth iechyd meddwl yn arbennig. Rwy'n cytuno'n llwyr â byrdwn ei gwestiwn. Gwyddom fod sgiliau bywyd fel llythrennedd ariannol, ynghyd â gwneud penderfyniadau ac iechyd meddwl a lles emosiynol, yn elfennau hanfodol o gwricwlwm trawsnewidiol. Nid pawb, wrth gwrs, a bleidleisiodd dros y cwricwlwm hwnnw pan roddwyd cyfle iddynt wneud hynny. Fe fydd yn gwybod bod y canllawiau’n egluro sut i ddatblygu llythrennedd ariannol ar gyfer astudio’r system rifau mewn mathemateg, caiff ei ategu ym maes iechyd a lles drwy archwilio risg a dyled bersonol a’i chanlyniadau, ac mae’r cwricwlwm yn dod â’r meysydd hynny ynghyd. Felly, ni waeth pa ran o’r cwricwlwm y mae pobl ifanc yn ei hastudio, mae cyfle i ddod â’r agweddau hynny ynghyd, i’w gosod ochr yn ochr, er mwyn rhoi’r gyfres lawn o sgiliau iddynt, gan gynnwys sgiliau ymwybyddiaeth iechyd meddwl a llythrennedd ariannol, y mae Ken Skates newydd eu pwysleisio.

Rhan arall o'r cwricwlwm newydd a'r sgiliau craidd yr ydym yn ceisio eu datblygu yn ein pobl ifanc yw hyder. Mae'n ymwneud â phethau cymhleth a sylfaenol iawn, ond mae a wnelo hefyd â phlant hyderus a chreadigol sy'n barod i godi eu llais a chymryd rhan. Yn aml, gallwch ddweud pan fyddwch yn cerdded i mewn i ystafell ddosbarth ac maent yn sgwrsio â'i gilydd—yn ymddwyn yn dda, ond yn sgwrsio.

Cawsom ysgol gynradd Bryncethin i fyny yn yr oriel heddiw. Gofynnais iddynt, Weinidog, mewn perthynas â'r cwestiwn hwn, 'Pe bawn yn gofyn rhywbeth iddo sy'n ymwneud â hyn, beth fyddwn i'n ei wneud?', a saethodd y dwylo i fyny, ac roedd yn wych gweld hynny. Felly, Weinidog, rwyf am ofyn y cwestiwn i chi, er y bydd efallai'n eich llorio chi. Y cwestiwn y gwnaethant ei ofyn—hyn gan blant ysgol gynradd—oedd sut yr ydym yn adeiladu mwy o ysgolion newydd, cyffrous yng Nghymru?

Gwych. Un o’r cyfleoedd y gobeithiaf y bydd ysgol Bryncethin ac ysgolion eraill yn manteisio arnynt yw’r gronfa her ysgolion cynaliadwy, a lansiwyd gennyf yn ddiweddar, sy’n gyfle i adeiladu ysgolion ar sail cynllun peilot gan ddefnyddio deunyddiau naturiol—felly pren, cerrig—a gwneud hynny gan eu dylunio gyda'r bobl ifanc a staff mewn ysgolion, fel cyfle cwricwlaidd gwirioneddol. Credaf fod llawer ohonom wedi bod yn yr ysgol sero net gyntaf yng Nghymru, sef ysgol gynradd Trwyn y De ym Mro Morgannwg, ac wedi gweld y codau QR yno o amgylch yr adeilad, sy’n egluro hanes yr adeilad i’r bobl ifanc fel offeryn addysgu: pam ei fod wedi'i adeiladu yn y ffordd hon? Sut y mae'n gweithredu? Beth yw ei effaith amgylcheddol? Credaf fod hwnnw'n gyfle gwirioneddol i ni ddod â'r cwricwlwm ynghyd â chwestiynau ynghylch yr ystad ysgolion. Ond cwestiwn gwych gan ysgol gynradd Bryncethin.

The sustainable schools challenge focuses on sustainability through innovation and collaboration. As proposed projects are anticipated to be within local authorities' identified school investment programme, we expect the key objectives of the sustainable communities for learning programme also to be considered, and of course promoting the Welsh language is one of those.

Thank you, Minister. Certainly, I will be asking you to commit to ensuring that these two schools are Welsh-medium schools or ones that will become Welsh-medium schools. Clearly, it is vitally important. We discussed last week the 'Cymraeg 2050' report and the need for investment in Welsh-medium schools if we are to reach that target of a million Welsh speakers. But, at the same time, bearing in mind that we're facing a climate crisis, one would expect that every new school, not just these two new schools, would have sustainability at their heart. You'll be aware, I'm sure, that plans for a new site for Ysgol Gynradd Gymraeg Llyn-y-Forwyn in Glynrhedynog have been put forward by Rhondda Cynon Taf council. There is no doubt that the school needs a new building, and these plans are to be very much welcomed. But I must express a concern that the plans have cars as a central component, noting that there will be a specific drop-off point on the site, 30 parking spaces for staff and 40 additional parking spaces allocated for parents during drop-off and pick-up time. Contrast this with 24 bike parking spaces and 12 spaces for scooters. How, therefore, will you ensure that every new school reflects the Government's priorities in terms of the language and sustainability?

Well, I'm very eager that one of the schools that's successful here would be a Welsh-medium school. It depends on the applications made, but that would be my hope, for obvious reasons.

In terms of the challenge that the Member posed in terms of future schools, as she knows, there is a requirement on any new school that's to be partially funded by Welsh Government that they would be net zero in terms of carbon for the future, and that includes high targets in terms of active travel and access to the school. That guidance is already in place; it's in the public domain, and the Member is welcome to have a look, and, if she has any further comments, she's welcome to give them.

Weinidog, nod yr her ysgolion cynaliadwy yw uwchraddio’r seilwaith ysgolion presennol i'w wneud yn fwy amgylcheddol gynaliadwy, ond rwy’n siŵr y byddwch yn ymwybodol o’r tân ofnadwy a fu yn ysgol gynradd Maenorbŷr yn fy etholaeth i ddydd Llun, a achosodd ddifrod enfawr i adeilad yr ysgol. Diolch byth, ni chafodd neb ei anafu. Mae hyn, yn rhannol, oherwydd arweinyddiaeth wych y pennaeth, Mrs Sharon Davies, a’i staff, a wnaeth yn siŵr fod yr holl staff a'r disgyblion yn ddiogel, ac rwy’n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i ddiolch iddynt am eu gwaith yn hyn o beth. Ond a wnewch chi nodi pa gymorth sydd ar gael i Gyngor Sir Penfro i sicrhau y ceir cyn lleied â phosibl o darfu ar ddysgu disgyblion? A pha gymorth sydd ar gael iddynt wrth iddynt atgyweirio ac ailadeiladu’r ysgol? Diolch.

Gwelais y digwyddiad ym Maenorbŷr, ac rwy'n talu teyrnged i waith arweinwyr a staff yr ysgol yn diogelu'r bobl ifanc a sicrhau bod y trefniadau priodol ar waith. Mae trafodaethau'n mynd rhagddynt rhwng y Llywodraeth ac awdurdodau lleol ynglŷn â’r hyn y gallwn ei wneud i’w cefnogi lle ceir enghreifftiau penodol yn codi sy'n ychwanegol at y trefniadau cyfalaf sydd eisoes ar gael i awdurdodau. Ac rwy’n siŵr y bydd hyn yn rhan o’r trafodaethau sydd eisoes yn mynd rhagddynt.

We continue to work closely with Gwynedd Council and the GwE consortium to ensure schools in Arfon are fully supported to implement the RSE framework, including professional learning opportunities and resources. We have published an RSE toolkit on Hwb to support schools to engage with parents and carers about this sensitive issue.

You will be highly aware of the misinformation that's being spread by some in my constituency and beyond, indeed, on this code. This fake news is at risk of undermining the policy and the work of introducing relationships and sexuality education, a policy that we on these benches are entirely supportive of. In the meantime, of course, there is concern that the new materials and resources haven't been arriving in schools in time. We need these resources to support the new code, and this has created something of a vacuum for the spread of this misinformation. I'm pleased to hear that progress is being made there, but I would like an assurance from you this afternoon that there is a definite timetable in place for introducing sufficient amounts of these teaching resources that are required, in addition to what has already been provided. So, can you give us some idea as to when that will happen?

Well, it is already happening. We are in an ongoing process of providing increasing amounts of resources in this field and on other parts of the curriculum too. The resources that are already available have been published on Hwb, which is available to every school. I don't think that every school chooses to access that, but the resources are available online to everyone. But what might be useful would be for me to write to every Member sharing links to those, so that you as Members, if you wish to do so, can share them with local constituents and residents who contact you, to ensure that we all share the correct information about the curriculum.

Yn anffodus, mae arnaf ofn fod y modd y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn cyflwyno polisi cymdeithasol i blant a phobl ifanc yng Nghymru yn achos clasurol o'r Llywodraeth yn plesio'r rhyfelwyr woke yn ein plith. [Torri ar draws.] Ac efallai nad ydych yn hoffi clywed hyn, Weinidog, ond dyma'r realiti yn anffodus. Pwy yw'r wladwriaeth i ddweud wrth blant beth sydd orau iddynt? Nid eich lle chi yw gwneud hynny, nid fy lle i yw gwneud hynny, nid yw'n fusnes i neb—

A gawn ni ganiatáu i'r Aelod barhau â'i gwestiwn, os gwelwch yn dda? A gawn ni rywfaint o dawelwch?

Diolch, Lywydd. Nid eich lle chi yw gwneud hynny, nid fy lle i yw gwneud hynny, nid yw'n fusnes i neb ar wahân i'r rhieni. Hwy ddylai fod yn penderfynu pa fath o addysg y mae eu plentyn yn ei chael ac a ydynt am ymgysylltu ag addysg rhyw, ac nid chi, Weinidog. Sut ar y ddaear y disgwyliwch i blant mor ifanc â phump oed ddeall neu ddechrau deall y math yma o wybodaeth? Mae rhieni ar hyd a lled Cymru yn rhyfeddu at y ffaith bod y Llywodraeth hon yn gweithredu'r polisi hwn. Ac o edrych ar rai o enwau'r llyfrau sy'n cael eu cynnig o dan y polisi hwn i blant rhwng pump a saith oed, o'r enw Jacob's New Dress, Pink is for Boys, Oliver Button is a Sissy, a Princess Kevin, i enwi ond ychydig, ai dyma'r cyfeiriad yr ydym eisiau anelu ato mewn gwirionedd, Weinidog? A pha fath o neges y mae hyn yn ei roi i rieni yng Nghymru sy'n awyddus i weld eu plant yn adeiladu ar eu deallusrwydd academaidd yn hytrach na pha mor woke ydynt? Ac yn olaf, i ofyn cwestiwn syml: oes neu nac oes, a oes gennych chi ffydd fod rhieni'n gwybod beth sydd orau i'w plant?

Mae camddisgrifio'r cwricwlwm er mantais wleidyddol yn anhygoel o amharchus. Ef yw'r ail Aelod o'i feinciau i ddefnyddio'r cyfle hwn—

Nid wyf yn credu bod y Gweinidog angen unrhyw help gan aelodau'r meinciau cefn ar hyn. Rwyf am ganiatáu i'r Gweinidog barhau mewn tawelwch, os gwelwch yn dda.

—i bardduo'r gwaith y mae athrawon yn ei wneud ar draws ysgolion i sicrhau bod ein pobl ifanc yn ddiogel ac yn iach. Rwy'n ymroddedig i hynny ac rwy'n siomedig o glywed nad ydyw ef.

Yn ôl yr awdurdod lleol mae contractiwr wedi cael ei benodi ac mae gwaith wedi dechrau ar y safle yn ystod gwyliau'r haf. [Torri ar draws.] Mae disgwyl i'r gwaith barhau i mewn i 2023.

Diolch. Rwy'n ddiolchgar am eich ymateb. Rwy'n gofyn y cwestiwn hwn yn ychwanegol at ein gohebiaeth flaenorol oherwydd rwy'n credu bod yr hyn sy'n digwydd yn ysgol Santes Monica yn sgandal, ac nid yw Cyngor Caerdydd yn datrys y broblem. [Torri ar draws.] Mae'r sefyllfa'n enbyd; mae dosbarthiadau derbyn a blwyddyn 1—

Mae'n ddrwg gennyf dorri ar eich traws—nid chi sydd ar fai, Joel James; bai Aelodau meinciau cefn y Llywodraeth ei hun ydyw, ac eraill, sy'n parhau i drafod y cwestiwn olaf rhyngddynt. Gallant wneud hynny y tu allan i'r Siambr, os gwelwch yn dda. Rwyf eisiau clywed beth sydd gan y Gweinidog a'r person sy'n gofyn y cwestiwn i'w ddweud.

Diolch, Lywydd. Mae'r sefyllfa'n enbyd; mae dosbarthiadau derbyn a blwyddyn 1 yn cael eu gwasgu i mewn i neuadd yr ysgol, sydd nid yn unig heb gyfleusterau toiled digonol, ond sydd yn y pen draw yn golygu nad oes modd defnyddio neuadd yr ysgol, sy'n golygu nad yw'r ysgol gyfan yn cael gwersi addysg gorfforol mwyach os yw'r tywydd yn wael. Mae'r sgaffaldiau o amgylch yr ysgol, sydd wedi bod yno ers pedair blynedd heb i unrhyw waith gael ei wneud ar y safle, wedi lleihau maint y maes chwarae awyr agored i'r fath raddau fel nad yw ond yn ymarferol ar gyfer gwacáu mewn argyfwng, ac unwaith eto, nid oes lle o gwbl i gynnal gwersi addysg gorfforol.

Er bod rhywfaint o waith ar yr adeiladau ategol wedi dechrau erbyn hyn, fel y nodwyd gennych, nid yw Cyngor Caerdydd wedi darparu unrhyw amserlen ar gyfer y gwaith ar brif adeilad yr ysgol, ac mae'n dirywio ar raddfa frawychus. Yn wir, ar ddyddiau glawog, mae dŵr yn llifo i lawr y waliau mewnol, mae carpedi'n wlyb yn barhaus ac mae llwydni du helaeth ar bron bob wal. Rwy'n siomedig iawn fod yn rhaid i blant, athrawon a'u pennaeth weithio mewn amgylchedd o'r fath ym mhrifddinas y wlad hon, a'u bod yn teimlo'n ddi-rym i wneud unrhyw beth yn ei gylch. Weinidog, hoffwn bwysleisio yn y termau cryfaf posibl fod angen i chi ymyrryd yn bersonol yn y mater hwn. Ni all Llywodraeth Cymru ddibynnu ar Gyngor Caerdydd i'w ddatrys, oherwydd ymddengys eu bod yn analluog i wneud hynny. Felly, Weinidog, pa sicrwydd y gallwch ei roi i'r plant a'r athrawon yn ysgol Santes Monica y byddwch yn mynd i'r afael â'r mater hwn yn bersonol? Diolch.

Mae iechyd, diogelwch a llesiant dysgwyr a staff a chymuned yr ysgol gyfan yn amlwg o'r pwys mwyaf. Mae cyrff llywodraethu ysgolion ac awdurdodau lleol yn gyfrifol am iechyd a diogelwch mewn ysgolion ac mae dyletswydd arnynt i sicrhau diogelwch dysgwyr a staff bob amser. Mae'r Aelod wedi ysgrifennu ataf ar ddau achlysur mewn perthynas â hyn, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion Llywodraeth Cymru geisio diweddariad ar gynnydd y prosiect mewn ymateb i hynny. Bu swyddogion yr awdurdod yn gweithio'n agos gyda'r ysgol mewn perthynas â'r gwaith. Yn dilyn ymgynghoriad ac arolygon dros yr haf, mae gwaith i'r ardal dysgu cynnar ac adeilad allanol, yn arbennig, wedi cael eu nodi fel blaenoriaeth, ac mae'r gwaith wedi dechrau dros wyliau'r haf. Bydd gwaith i'r prif adeilad a gwaith atgyweirio ychwanegol yn dechrau yn ystod tymor yr hydref. Rwy'n gobeithio bod y diweddariad hwnnw o gymorth, ond byddwn yn awgrymu ei fod yn cadw mewn cysylltiad â Chyngor Caerdydd mewn perthynas â'r sefyllfa benodol hon.

Gan adlewyrchu trawsnewid yn ôl i safonau arholiadau sefydledig, dyfarnwyd canlyniadau ar oddeutu'r pwynt hanner ffordd rhwng 2021 a 2019. Dangosodd ein dysgwyr ddycnwch aruthrol yn eu perfformiadau ac yn dystiolaeth o hynny, bydd y nifer uchaf erioed o bobl ifanc o Gymru yn mynd i'r brifysgol eleni.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Bûm yn ymweld â phob ysgol uwchradd yn Nwyrain Abertawe ar ddiwrnod y canlyniadau TGAU, ac fe ymwelais â'r rhai a gafodd ganlyniadau Safon Uwch ar ddiwrnod canlyniadau Safon Uwch. Roeddent yn hapus gyda'r canlyniadau, ond fel y mae'r Gweinidog yn gwybod, roedd problemau gyda rhai o'r cwestiynau a osodwyd. Mae'n gwybod hyn oherwydd rwyf wedi codi'r mater gydag ef ar sawl achlysur. Pa drafodaethau a gafodd y Gweinidog gyda Cymwysterau Cymru a CBAC i sicrhau na fydd problemau'n codi gyda chwestiynau arholiad eto eleni?

Mae'n gwestiwn da, ac rwyf wedi parhau i drafod gyda Cymwysterau Cymru a CBAC mewn perthynas â rhai o'r materion a gododd yn ystod y gyfres o arholiadau'r haf. Bydd yn cofio, wrth gwrs, i Cymwysterau Cymru a CBAC ysgrifennu at ganolfannau cyn y dyddiau canlyniadau i esbonio'r hyn a ddigwyddodd, yr hyn yr oedd eu hadolygiadau wedi'i ddatgelu a'r camau yr oeddent yn eu cymryd i ymateb i'r rheini, a oedd yn cynnwys newid cynlluniau marcio a ffiniau graddau'r papurau yr effeithiwyd arnynt. Mae rhyw elfen o hyn yn digwydd mewn nifer o flynyddoedd yn anffodus. Wrth gwrs, rwy'n derbyn eleni, o ystyried gorbryder dwysach dysgwyr, y bydd yr heriau hynny wedi cael eu teimlo'n waeth gan bobl ifanc. Er hynny, rwyf eisiau bod yn glir iawn wrth sicrhau bod y camau hyn a roddwyd ar waith wedi gallu adlewyrchu'r sefyllfaoedd a gododd ac wedi gallu gwneud iawn am hynny yn y cynlluniau marcio, gan roi canlyniadau teg i bob dysgwr. Ond yn amlwg, fel ym mhob un o'r blynyddoedd hyn, sydd wedi bod yn eithaf unigryw yn y ffordd yr ydym wedi ymateb i COVID, mae yna bethau i'w dysgu ar gyfer blynyddoedd i ddod, ac rwy'n hyderus y bydd y gwersi hynny wedi'u dysgu ar gyfer blynyddoedd i ddod.

Weinidog, gwyddom fod llawer o addysgwyr, ers blynyddoedd, wedi galw am ffocws ar y pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Yn Abertawe eleni, mathemateg oedd y pwnc Safon Uwch mwyaf poblogaidd ac fe'i cydnabuwyd fel un o'r pynciau anoddaf. Fe gafodd 59.6 y cant A* neu A ac fe lwyddodd 85.7 y cant i ennill gradd C neu uwch. Mae hwn yn ganlyniad eithriadol. Beth y gallwn ei ddysgu o'r llwyddiant hwn wrth inni geisio ysbrydoli pobl ifanc i ddilyn y pynciau STEM?

Yn sicr. Rydym yn falch o weld pobl ifanc yn ymgymryd â phynciau STEM a byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i barhau i wneud hynny. Mae her wedi bod o ran y bwlch rhwng y rhywiau ymhlith pobl ifanc sy'n gwneud pynciau STEM, ond mae'r gwaith y buom yn ei wneud drwy ein partneriaid wedi helpu i fynd i'r afael â hynny i ryw raddau. Darparodd adroddiad 'Menywod Dawnus ar gyfer Cymru Lwyddiannus' rai argymhellion inni mewn perthynas â'r ffordd orau i geisio cau'r bwlch rhwng y rhywiau ym maes STEM ac mae'r Llywodraeth yn gweithredu'r camau hynny. Ond hoffwn longyfarch pawb a gafodd ganlyniadau da mewn mathemateg a phob pwnc arall yr haf hwn. Rwy'n credu ei fod yn brawf anhygoel o'u gwytnwch, eu creadigrwydd, ac mae'n beth i'w ddathlu.

Gwnaf. Roedd fy natganiad i'r Siambr ym mis Mawrth a'r araith a roddais i Sefydliad Bevan ym mis Mehefin yn nodi fy mwriad i fynd i'r afael ag effaith tlodi ar gyrhaeddiad, ac rwyf wedi rhoi ystod o fesurau ar waith i wireddu'r amcan hwn, o gyflwyno hyrwyddwyr cyrhaeddiad i archwilio ffyrdd o gymell athrawon i weithio yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n croesawu'r datganiad a wnaeth y Gweinidog rai misoedd yn ôl, a byddai'n ddefnyddiol clywed diweddariad gan y Gweinidog am y cynnydd sy'n cael ei wneud, er mwyn sicrhau bod plant a phobl ifanc o bob cefndir yn cael cyfle cyfartal i symud ymlaen gyda'u haddysg. Rydym i gyd yn gwybod ac rydym i gyd yn ymwybodol fod plant sy'n dod o gefndiroedd arbennig o anodd a difreintiedig wedi dioddef yn ystod y pandemig, ac rydym wedi gweld y bwlch cyrhaeddiad hwnnw'n ehangu. Rydych yn ffyddiog iawn, os nad oes ots gennych imi ddweud, Weinidog, y byddwch yn gallu lleihau'r bwlch cyrhaeddiad hwn yn y dyfodol, a gobeithio y caiff eich optimistiaeth ei wireddu. Ond a allwch chi roi diweddariadau pellach i ni i sicrhau bod pob un ohonom yma'n deall y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau'r bwlch cyrhaeddiad, a sicrhau bod popeth yn cael ei wneud i sicrhau bod y plant yr ydym yn eu cynrychioli sy'n dod o'r cefndiroedd anoddaf yn cael y cyfle y byddai pawb ohonom eisiau iddynt ei gael er mwyn iddynt allu cyflawni eu potensial?

Rwy'n cytuno'n llwyr gyda'r Aelod. Enw ein strategaeth yw 'Safonau ac Uchelgeisiau Uchel i Bawb', a hynny i gydnabod bod gan bob dysgwr, ni waeth beth fo'u cefndir, hawl i gael system ysgol sy'n annog eu dyheadau ac sy'n rhoi'r cyfle gorau posibl iddynt gyflawni eu potensial.

Mae'r ystod o fesurau a nodais, ym mis Mawrth a mis Mehefin, yn cynorthwyo athrawon i ddatblygu eu harferion i gefnogi dysgwyr difreintiedig: mae rhywfaint o hynny'n ymwneud ag addysg gychwynnol i athrawon; mae rhywfaint ohono'n ymwneud â'n rhaglenni dysgu proffesiynol newydd; mae rhywfaint ohono'n ymwneud â ffocws ar lefel arweinyddiaeth, ar strategaethau arwain mewn ysgolion, i gefnogi athrawon; ac mae rhywfaint ohono'n ymwneud â chael athrawon i weithio yn yr ysgolion sydd fwyaf o angen sgiliau'r athrawon gorau. Ond mae yna hefyd nifer o ymyriadau penodol i gefnogi dysgwyr yn uniongyrchol: mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â darllen a llafaredd, ac fe fyddwch yn cofio imi sôn am y rhaglen iaith a llythrennedd ar gyfer 2,000 o bobl ifanc ychwanegol y mae Prifysgol Bangor yn gweithio gyda ni arni i gefnogi sgiliau cyfathrebu a sgiliau darllen. Ond mae yna rai trafodaethau heriol y bydd angen inni eu cael hefyd ynglŷn â'r arfer o setio mewn ysgolion ac ar ba bwynt y mae hynny'n fwyaf priodol. Rwy'n credu bod yna drafodaeth ehangach i ni ei chael mewn perthynas â hynny.

Yr allwedd, rwy'n credu, mewn perthynas â'r ddwy gyfres o fesurau a nodais yw eu bod yn ddulliau system gyfan. Mae'n ffocws o'r blynyddoedd cynnar, drwodd i'r ysgolion a thrwy addysg bellach, addysg uwch a dysgu gydol oes, ac rwy'n credu mai'r amcan cyffredin hwnnw ar draws y system yw'r allwedd i wneud cynnydd yn y maes hwn. Ni all y system ysgolion, y system addysg, wneud hyn ar ei phen ei hun, ond yn sicr mae yna bethau y gallwn eu gwneud i gyfrannu at gau'r bwlch cyrhaeddiad. Rwy'n bwriadu cyflwyno datganiad cyn diwedd y tymor hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein sefyllfa mewn perthynas â phob un o'r cynlluniau hyn.

Rydym yn gweithio'n barhaus gyda Cymwysterau Cymru a CBAC i sicrhau uniondeb ein holl ganlyniadau. Mae hyn yn cynnwys asesiadau safonedig diogel, prosesau manwl o ansawdd, a phrosesau marcio dienw sy'n cael eu monitro ac sy'n cael eu cymhwyso'n gyson ledled Cymru. Yn ogystal, caiff tryloywder ei gynnal drwy gydol y broses drwy ymgysylltu rheolaidd â rhanddeiliaid.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb calonogol? Fel cenedl fyd-eang, flaengar, mae harneisio a meithrin galluoedd ein plant i gystadlu mewn marchnad fyd-eang yn hanfodol os ydym am ddenu teuluoedd a chyfleoedd gwaith i Gymru. Felly, mae'r ymgynghoriad diweddar a gafodd ei lansio gan Cymwysterau Cymru, a allai roi llai o bwyslais ar arholiadau traddodiadol o 2025 ymlaen, wedi achosi pryder ymhlith rhai yn y proffesiwn y gallai hyn roi plant yng Nghymru dan anfantais o'u cymharu â'u cyfoedion yn Lloegr a thu hwnt. Gyda staff a disgyblion yn dal i orfod addasu i weithrediad cwricwlwm newydd, ynghyd â'r ffaith bod darpar gyflogwyr y dyfodol yn pryderu am uniondeb symud ymhellach oddi wrth arholiadau na'n cymdogion ac eraill, sut y mae'r Gweinidog am sicrhau y bydd plant yng Nghymru yn gallu cynnig rhywbeth yr un mor ddeniadol i gyflogwyr â'u cymheiriaid yn fyd-eang?

Nid wyf yn credu bod un yn dilyn y llall. Mae Cymwysterau Cymru yn ymgynghori ar rôl arholiadau yn y dyfodol a sut y caiff cymwysterau eu hasesu. O ystyried y ddwy neu dair blynedd diwethaf, pan fo llawer o newid wedi bod yn ein system ysgolion o ran sut yr awn ati i addysgu ac asesu, rwy'n credu y byddai'n anghywir i ni roi hynny i un ochr heb edrych a oes achos dros addasu'r cydbwysedd yn y dyfodol, ac edrych ar wahanol ffyrdd o arholi wrth wneud hynny.

Rwy'n credu mai'r peth pwysig ar hyn o bryd yw ein bod yn arwain trafodaeth uchelgeisiol, greadigol ynglŷn â sut y gallwn wneud yn siŵr fod gan bobl ifanc yn y dyfodol fynediad at y cymwysterau gorau a'u bod yn cael eu hasesu yn y ffordd fwyaf priodol, gan adlewyrchu egwyddorion y cwricwlwm, sy'n sicrhau eu bod yn parhau i gael eu cydnabod yn rhyngwladol, ac sy'n rhoi'r cyfleoedd gorau iddynt o gymharu â rhannau eraill o'r byd, sydd nid yn unig yn cymharu â'r rhai ar draws y ffin—fel yr awgrymai ei gwestiwn, rwy'n credu—ond ar draws y byd.

I thank the Minister.

The next item, therefore, is questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Jane Dodds.

Thank you, Llywydd. Good afternoon, Minister. I had a good time in September when I visited a clinic—

You need to ask the question on the order paper.

Sorry. You're right. 

In August 2022, the chief dental officer published updated guidance on the role of the community dental service. This included the expansion of salaried dental officer posts, to support local communities who have limited or no access to general dental services normally provided by the independent contractor model.

Thank you. I had an excellent time visiting a clinic providing community dental services in Llanelli in September. I'd like to thank everyone who has been working in communities across Wales, particularly during the red period of the pandemic, to ensure that emergency services were available.

Wrth ymweld â'r gwasanaethau deintyddol cymunedol yn Llanelli, dysgais lawer am yr hyn y maent yn ei wneud i ddiwallu anghenion pobl agored i niwed: pobl sydd ag anableddau, trafferthion iechyd meddwl, a ffoaduriaid hefyd. Ond roedd pryder ynghylch erydu gwasanaethau deintyddol cymunedol. Roedd y pwysau ar y gwasanaeth deintyddol cyffredinol yn effeithio arnynt yn fawr, ac roedd rhai o'u slotiau brys yn cael eu llenwi gan yr achosion deintyddiaeth gyffredinol brys hynny. Mae hyn yn aml yn golygu nad oes lle ar gael ar gyfer cleifion agored i niwed sydd angen gofal brys. Felly, tybed a wnewch chi ymrwymo i glustnodi'r cyllid a diogelu'r ddarpariaeth hon. Tybed a wnewch chi ymuno â mi ar ymweliad, â Llanelli yn ein rhanbarth efallai, i glywed gan y staff gwych sy'n darparu gwasanaeth. Diolch yn fawr iawn. 

Diolch yn fawr, ac mae'n galonogol iawn clywed am y gwaith y maent yn ei wneud yn y gwasanaethau deintyddol cymunedol hynny yn Llanelli. Y newyddion da yw ein bod ni wedi rhoi gwerth £2 filiwn ychwanegol o gyllid rheolaidd ers 2022 i wella mynediad, ac mae llawer o'r byrddau iechyd wedi defnyddio'r arian hwnnw i fuddsoddi yn eu gwasanaethau deintyddol cymunedol—ac mae hynny'n wir, rwy'n gwybod, ym Mhowys a sir Gaerfyrddin, sydd yn ein rhanbarth. Felly, maent eisoes yn defnyddio rhywfaint o'r arian hwnnw'n benodol ar gyfer yr hyn yr oeddech wedi'i obeithio y byddent yn ei wneud.

Y pwynt arall mae'n debyg yw bod y contract deintyddol newydd yn golygu ein bod yn disgwyl i 112,000 o apwyntiadau newydd fod yn bosibl, a dylai hynny ryddhau'r slotiau yr oeddech yn dweud eu bod yn cael eu cymryd gan bobl a ddylai fod yn mynd i rywle arall mewn gwirionedd. Felly, oherwydd y newid cytundebol hwnnw, byddwn yn disgwyl i fwy o'r slotiau cymunedol hynny gael eu rhyddhau.

Diolch am godi'r cwestiwn hwn, Jane Dodds. Ddoe, dywedodd y Prif Weinidog wrth y Siambr y bydd degau o filoedd o apwyntiadau newydd yn cael eu creu ac mae hynny i'w groesawu'n fawr. Edrychwn ymlaen at gael gwybod lle a phryd y bydd y rhain ar gael—pryd y byddwn yn dechrau eu gweld. Rwy'n parhau i gael gohebiaeth gan etholwyr pryderus, fel pawb arall yma, sy'n cael trafferth cael mynediad at wasanaethau deintyddiaeth y GIG. Ar hyn o bryd, dim ond 17 y cant o bractisau yn sir Fynwy sy'n derbyn cleifion newydd, yn ôl Cymdeithas Ddeintyddol Prydain. Mae cael mynediad at ddeintydd y GIG yng Nghymru fel claf newydd bron yn amhosibl ar hyn o bryd, neu'n golygu aros am flwyddyn neu ddwy, ond os yw claf yn ymuno â chynllun fel Denplan, gallwch gael eich gweld bron yn syth. Yn amlwg, mae rhywbeth o'i le yma os yw hynny'n digwydd. Weinidog, a wnewch chi amlinellu heddiw pa gamau pendant y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu i gadw staff ac i annog pobl i ddilyn gyrfa yn y diwydiant deintyddiaeth? Sut y gallwch sicrhau nad yw cleifion y GIG o dan anfantais oherwydd awydd rhai deintyddion i dderbyn mwy o gleifion preifat?

Diolch yn fawr. Rydym eisoes yn gweld gwahaniaeth o ganlyniad i'r contract newydd hwnnw. Felly, mae 73,000 o gleifion newydd eisoes wedi cael mynediad eleni, ac fel rwy'n dweud, rydym yn disgwyl i'r ffigur hwnnw gyrraedd 112,000 o gleifion newydd yn ystod y flwyddyn ariannol honno. Felly mae'n gwneud gwahaniaeth yn barod. Hefyd, mae gennym yr academi ddeintyddol newydd ym Mangor, ac rydym yn gobeithio y bydd honno'n darparu mynediad i rhwng 12,000 a 15,000 o gleifion, a bydd honno ar agor chwe diwrnod yr wythnos.

Y pwynt yw, er bod llawer o sŵn yn y system am ddeintyddion y GIG yn gadael, y gwir amdani yw mai dim ond 14 y cant o'r cytundebau sydd wedi'u trosglwyddo'n ôl. Mae 89 y cant o gyfanswm gwerth y contract deintyddol wedi symud ymlaen i'r contract newydd. Ond nid ydych yn colli rheini o'r GIG—rydych yn eu hailddosbarthu. Felly nid ydynt yn cael eu colli oherwydd eu bod yn mynd i rywle arall. Cânt eu hailddosbarthu. 

Rydym wedi bod yn recriwtio mwy o ddeintyddion, ac rwy'n sicr yn rhoi llawer o bwysau ar Addysg a Gwella Iechyd Cymru i wneud yn siŵr ein bod yn cynyddu nifer y therapyddion deintyddol yn y dyfodol, oherwydd rwy'n credu bod rhaid inni sefydlu model newydd lle rydym yn sôn am ddull tîm yn hytrach na bod popeth yn ddibynnol ar y deintydd. 

Minister, it's clear that there is a problem in this area. Last Friday I had two e-mails from constituents saying that they were concerned that they couldn't access service for their children. One had been encouraged to go private by the dentist, and the other had been told by their dentist that they would have to wait for their two-year-old child at least two years before they would have an appointment. The dental health of children in Wales is a concern. The evidence shows that we are already behind England in that regard. At the beginning of July last year, you said that dental services would go back to normal once emergency treatments had been dealt with first. When will that happen, Minister?

Rydym yn cyrraedd pwynt nawr lle—. Yn amlwg, rydym yn dal mewn sefyllfa lle mae COVID yn realiti. Mae gan un o bob 50 o bobl COVID, felly mae'n rhaid i ni gofio, mewn unrhyw sefyllfa sy'n cynhyrchu aerosol, ceir mwy o risg o ledaenu COVID. Felly, mae'n siŵr y bydd gostyngiad bach yn lefel y gweithgarwch. 

O ran plant, rydym yn gobeithio edrych ar fodelau newydd o sut y gallwn edrych ar hynny, ac rwyf wedi gofyn i fy nhîm ystyried lle efallai y gallwn ystyried ffyrdd arloesol o fynd i'r afael â mater deintyddiaeth plant. Oherwydd rwy'n ymwybodol fod angen inni sicrhau bod pobl yn meddwl yn y ffordd briodol, mewn perthynas ag iechyd dannedd, o oedran cynnar iawn. Felly, mae'r gwaith hwnnw'n parhau, ac rwy'n gobeithio y gallaf adrodd ar beth yw'r sefyllfa gyda hynny rywbryd yn fuan. 

Er bod gennyf rôl i osod cyfeiriad strategol ar gyfer gwasanaethau gofal iechyd yng Nghymru a dwyn y GIG i gyfrif, bwrdd iechyd Powys sy'n gyfrifol am gynllunio a darparu gwasanaethau ar lefel leol ac am sicrhau eu bod yn diwallu anghenion y cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. 

Diolch. Mae triniaeth frys ar gyfer cyflyrau acíwt fel strôc neu ataliad ar y galon yn anos i'r bobl sy'n byw mewn ardaloedd gwledig yn fy etholaeth. Gyda digwyddiadau strôc a chardiaidd, mae munudau ac eiliadau'n gallu golygu'r gwahaniaeth rhwng byw a marw, ac os ydych yn goroesi, mae amseriad yr ymyrraeth yn cael canlyniad uniongyrchol ar eich adferiad. Yn fy etholaeth i, mae pobl yn cael eu gorfodi i deithio dros 45 munud i gael gofal yn Lloegr neu siroedd eraill yng Nghymru. Rwy'n clywed trigolion dro ar ôl tro yn cysylltu â mi i ddweud eu bod yn aros dros saith awr am ambiwlans a'u bod yn gorfod rhoi eu hanwyliaid mewn car a'u gyrru i ysbyty. Mae'r teithiau hyn yn beryglus dros ben ac yn ofidus i aelodau'r teulu. Felly, Weinidog, hoffwn wybod pa drafodaethau a gawsoch gyda Bwrdd Iechyd Addysgu Powys i sicrhau mynediad amserol at driniaethau brys i'r preswylwyr sydd gennyf ym Mrycheiniog a sir Faesyfed, fel nad ydynt o dan anfantais o ganlyniad i'r ffaith nad oes unrhyw ysbytai dosbarth ym Mhowys.

Diolch yn fawr. Rydych yn hollol gywir; mae'n rhaid inni wneud yn siŵr fod tegwch yn rhywbeth sy'n bodoli ledled Cymru. Mae gennym arweinydd clinigol ar gyfer strôc yng Nghymru, a gyda chymorth rheolwr y grŵp gweithredu ar gyfer strôc a'r arweinydd cenedlaethol proffesiynol perthynol i iechyd ar gyfer strôc, rydym yn datblygu cynlluniau ar gyfer gwasanaethau strôc rhanbarthol yng Nghymru. Mae hynny'n cynnwys sut y bydd gwasanaethau strôc hyperacíwt, y cyfeirir atynt bellach fel canolfannau strôc rhanbarthol cynhwysfawr, yn cael eu ffurfweddu i sicrhau mynediad teg. O ran Powys, fel rhan o'r broses honno, yn amlwg bydd rhaid i'r trefniadau sy'n cysylltu'r canolfannau strôc rhanbarthol cynhwysfawr hynny gyd-fynd â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Gwn y bydd gan boblogaeth Powys ddiddordeb mewn clywed hynny, ac maent mewn cysylltiad â'r gwasanaethau yn Lloegr i wneud yn siŵr fod y cynllun hwnnw'n ystyried y ffaith fod pobl, mewn gwirionedd, yn croesi'r ffin i Loegr. 

Questions now from party spokespeople. The Conservative spokesperson, first of all, to ask a question to the Deputy Minister for Mental Health and Well-being. James Evans.

Diolch, Lywydd. Ddirprwy Weinidog, a ydych yn credu y dylai pobl sydd â phroblem iechyd meddwl gael sicrwydd o asesiad iechyd meddwl o fewn mis? 

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Yn amlwg, ein nod yng Nghymru yw cael gwasanaeth 'dim drws anghywir'. Mae gennym dargedau ar waith yng Nghymru ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol a mynediad at wasanaethau eraill. Mae gwasanaethau dan bwysau ar hyn o bryd ac rydym yn cymryd camau i adfer perfformiad gyda'r byrddau iechyd. 

Diolch am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Weinidog. Dywedodd eich arweinydd Llafur yn y DU, Keir Starmer, y byddai Llywodraeth Lafur yn y DU yn gwarantu triniaeth iechyd meddwl o fewn mis, ond mae ystadegau eich gwasanaethau iechyd meddwl ar gyfer plant a phobl ifanc yn dangos bod y Llywodraeth yma yng Nghymru yn methu. Dim ond 50 y cant o blant sy'n defnyddio gwasanaethau iechyd meddwl sy'n cael eu hasesiad o fewn mis. Mewn rhai byrddau iechyd, mae tri phlentyn o bob pedwar yn aros yn hwy na mis ar gyfer asesiad, ac yn Aneurin Bevan, mae 85 y cant o blant yn aros yn hwy na mis am ymyrraeth therapiwtig. Mae hyn yn annerbyniol a dweud y gwir. Felly, a ydych yn credu bod eich Llywodraeth yn gwneud cam â phlant sydd ag anghenion iechyd meddwl yng Nghymru? 

Pe bai'r Aelod wedi bod yma ddoe ac wedi ymuno â ni ar gyfer fy natganiad ar ein strategaeth 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', byddai wedi fy nghlywed yn siarad yn fanwl am y rhain. Mae hawl gan Keir Starmer i amlinellu ei bolisïau ar gyfer y Llywodraeth Lafur sydd i ddod yn Lloegr, ond fe allai fod yn syndod i chi glywed bod iechyd wedi ei ddatganoli yng Nghymru. Nid wyf yn derbyn o gwbl ein bod yn gwneud cam â phlant Cymru. Fel y gwyddoch yn iawn, mae'r pandemig wedi cael effaith ar amseroedd aros. Rydym wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer yr atgyfeiriadau a chynnydd yn aciwtedd yr achosion a welir.

Rydym wedi sefydlu arolwg yr uned gyflawni o wasanaethau CAMHS arbenigol. Disgwylir iddynt adrodd y mis hwn. Yn ogystal â hynny, rydym yn gweithio, ynghyd â'r uned gyflawni, gyda phob bwrdd iechyd yng Nghymru i wneud yn siŵr eu bod yn adfer eu sefyllfa CAMHS. Rwy'n aros am yr adroddiad hwnnw gan yr uned gyflawni, a bydd gweithredu ei argymhellion yn allweddol. Unwaith eto, pe baech chi wedi bod yma ddoe, byddech wedi fy nghlywed hefyd yn disgrifio'r ystod gyfan o gymorth yr ydym yn ei ddarparu ar lefel ymyrraeth gynnar ac ar lefel ysgol, sydd wedi'i gynllunio i atal problemau rhag gwaethygu i lefel gwasanaethau CAMHS arbenigol. 

Mae'n ddiddorol ei fod hefyd yn dangos nad yw arweinydd y Blaid Lafur yn y DU yn credu bod gan Lywodraeth Cymru unrhyw uchelgais mewn perthynas â gwasanaethau iechyd. Mae'n debyg mai dyna pam ei fod yn gosod ei dargedau ei hun, oherwydd nad yw eisiau cysylltu ei hun â'r methiannau yma. Mae'r ffigurau'n hollol glir fod argyfwng iechyd meddwl yn wynebu ein plant, sy'n cael ei waethygu gan y ffaith nad yw'r Llywodraeth hon yn ymdrin ag ef. Ac ni waeth sawl gwaith y dywedwch fod pethau'n anodd, dylech fod yn ymdrin â'r broblem hon.

Mae'n annerbyniol i mi fod bron i 50 o blant a phobl ifanc o dan 18 oed, y rhan fwyaf ohonynt yn fenywaidd, wedi cael eu rhoi dan gadwad o dan adrannau 151 a 136 o Ddeddf Iechyd Meddwl 1983 yn y chwarter diwethaf. A ydych yn credu ei bod yn dderbyniol rhoi plant ifanc dan gadwad? Beth yw cynlluniau'r Llywodraeth hon i ddatrys y broblem, ac os nad ydych yn credu bod hwnnw'n fethiant ar ran y Llywodraeth hon, beth yn union y mae methiant yn ei olygu i chi?

Wel, rwy'n credu y gwelwch chi, James, nad oes adran 151 o’r Ddeddf Iechyd Meddwl. Yn amlwg, mae amddiffyniadau ar waith o dan y gyfraith i gadw pobl sydd mewn argyfwng iechyd meddwl dan gadwad. Rydym am weld nifer y bobl ifanc sy'n cael eu cadw dan gadwad yn lleihau. Dyna pam ein bod yn buddsoddi'r holl arian hwn mewn ymyrraeth gynnar, atal, mewn gwasanaethau noddfa ac mewn gofal argyfwng. Ond bydd bob amser rhai pobl y bydd angen eu cadw dan gadwad er eu lles eu hunain o dan y Ddeddf Iechyd Meddwl. Ac rydym yn monitro'r achosion hynny'n ofalus iawn, a gallwch weld, pan fydd rhywun yn cael eu cadw dan gadwad—drwy'r camau a gymerir wedyn, gyda llawer ohonynt yn cael eu hatgyfeirio at wasanaethau eilaidd—fod y penderfyniadau hynny'n cael eu gwneud i gadw pobl yn ddiogel.

Plaid Cymru spokesperson next, Rhun ap Iorwerth.

On 20 September, the First Minister said that the figures and data of the Wales Air Ambulance Charity are behind the plans to close its two sites in Welshpool and Caernarfon and to move the helicopters to one site. I and other Members have written to him to state that it's the Government figures that are behind the emergency medical retrieval and transfer service figures in the health service, and we've asked him to correct the Record. I'd appreciate it if the Minister could confirm that that has happened today. If it helps, I'll quote the words of the charity itself, stating that the analysis,

'wedi'i wneud gan ein partneriaid meddygol, y Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys (EMRTS)'.

Now, because of uncertainty regarding the exact basis for these data, nor, indeed, what exactly the data are telling us, is the Minister willing to commission an independent review of those data and, specifically, to have the review consider the likely impact of the change on those areas that are hardest to reach by road and that are further from the emergency care centers—places such as the furthest points in Llŷn, north Anglesey and Powys?

Diolch yn fawr. Edrychwch, ar hyn o bryd, mae pob un ohonom yn gweithio ar sail adroddiad a ddatgelwyd yn answyddogol. Felly, y peth pwysig yw ein bod yn gadael i'r system a'r broses wneud eu gwaith. Nawr, gwn fod prif gomisiynydd y gwasanaeth ambiwlans yn gweithredu’n annibynnol ar y gwasanaeth ambiwlans awyr, a’r peth allweddol i ni ei wneud, yn gyntaf oll, yw darganfod, ar ôl i’r adroddiad gael ei gyhoeddi’n briodol, a yw hyn yn gyfystyr â newid gwasanaeth, ac os ydyw, yna yn amlwg, byddwn yn ymgysylltu â'r cynghorau iechyd cymuned. Ac ar y pwynt hwnnw, byddant yn penderfynu a yw'r newidiadau arfaethedig yn cynrychioli newid gwasanaeth, ac os ydynt, bydd hynny'n sbarduno ymgynghoriad ffurfiol. Ac ar y pwynt hwnnw, wrth gwrs, bydd yn rhaid inni edrych ar y data. Ond gadewch imi ddweud wrthych am y data, gan fy mod wedi ymchwilio i hyn ac wedi gofyn pa ddata a ddefnyddiwyd: cawsom sicrwydd ynghylch trylwyredd y gwaith modelu data cynhwysfawr. Yr hyn a ddywedir wrthyf yw ei bod yn anodd inni gyhoeddi—

Eich data chi ydyw.

Rwy'n gwybod hynny. Rwy'n mynd i ddod at hynny, Rhun. Mae'n anodd inni gyhoeddi'r data hwnnw, gan y gallai ei gwneud yn bosibl adnabod cleifion, a dyna a ddywedwyd wrthyf. Dyna a ddywedwyd wrthyf, ac rwy'n fwy na pharod i roi hynny i chi yn ysgrifenedig.

Mae hynny'n nonsens llwyr.

My concern is that the most rural areas are going to lose out because the ambulance will go after the patient number targets that can be reached by the helicopter without properly considering the likelihood that those could be reached quite quickly by road anyway in populated areas.

I'd like to draw the Minister's attention to the report, 'Service Evaluation of the Emergency Medical Retrieval & Transfer Service (EMRTS) Cymru', which was published less than a year ago. It notes that,

'Er i'r gwasanaeth wneud gwelliannau mawr o ran cydraddoldeb yn gyffredinol, roedd anghydraddoldeb yn parhau yn y ddarpariaeth yn y Gogledd Orllewin, a nodwyd y dylid ystyried ehangu i'r ardal hon.'

Mewn datganiad ysgrifenedig ym mis Ebrill eleni, wrth ymateb i'r adroddiad hwnnw, roedd y Gweinidog yn ganmoliaethus iawn ynghylch—ac rwy'n dyfynnu—'canfyddiadau cadarnhaol' yr adroddiad.

Nawr, rwy’n siŵr y gellid gwneud yr un dadleuon ar gyfer Powys, ond ar y mater penodol hwn, sut y gall symud yr hofrennydd ymhellach i ffwrdd, symud y cerbydau ffyrdd ymhellach i ffwrdd, fod yn gyfystyr ag ehangu gwasanaethau Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys yn y gogledd-orllewin yn benodol? Ni all ymwneud â chynyddu oriau hedfan—mae hynny'n helpu pawb; byddai pob un ohonom yn croesawu hynny. Sut y byddai cau Caernarfon yn gyfystyr ag ehangu’r ddarpariaeth yn y gogledd-orllewin fel modd o fynd i’r afael ag anghydraddoldeb parhaus yn y ddarpariaeth, neu beth sydd wedi newid ers eich datganiad ym mis Ebrill?

Edrychwch, mae'r ambiwlans awyr yn elusen annibynnol. Hwy sy'n gwneud y penderfyniadau hyn, ac maent wedi edrych ar effeithlonrwydd eu gwasanaethau. A chi fyddai'r cyntaf i ddweud wrthyf, 'Pam nad ydym yn cyrraedd pobl yn gyflymach' [Torri ar draws.] Rydych wedi gofyn yn y gorffennol, 'Pam nad ydym yn cyrraedd pobl yn gyflymach?' Ac maent yn dweud, 'Gallwn gael mwy o effeithlonrwydd'—[Torri ar draws.] Wel, mae pobl eraill wedi gofyn, Rhun. A gadewch imi ddweud yn glir, mae angen inni gyrraedd pobl yn gyflymach—mae honno'n broblem y mae angen inni fynd i'r afael â hi. Ac mae'r ambiwlans awyr yn ceisio mynd i'r afael â'r union broblem honno. Maent wedi edrych ar yr effeithlonrwydd, maent wedi darparu rhywfaint o ddata, ac maent wedi gwneud yr asesiad hwnnw. Nawr, nid ydym wedi ymwneud â'r broses honno eto, gan nad yw'n broses ffurfiol o hyd. Ar y pwynt hwnnw, byddwn yn ymwneud â’r broses, pan ddaw’n ffurfiol.

Mae adroddiad y Coleg Nyrsio Brenhinol yn amlinellu’r heriau y mae pandemig COVID a phrinder staff nyrsio byd-eang wedi eu creu i'n gweithlu. Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau bod gan Gymru’r nifer cywir o nyrsys a staff gofal iechyd i ddiwallu anghenion gofal ein pobl.

Diolch, Weinidog, am eich ateb cychwynnol. Ac ar gyfer y cofnod, er eglurder, mae fy mrawd a chwaer yn nyrsys yn y gwasanaeth iechyd gwladol hefyd.

Ddiwedd y mis diwethaf, Weinidog, cefais y pleser o fynychu digwyddiad Gwrando ar Nyrsio y Coleg Nyrsio Brenhinol yma yn y Senedd, a noddwyd gan eich cyd-Aelod o'ch plaid, Buffy Williams. Ac roedd yn wych cyfarfod â'r staff nyrsio hynny, sy'n parhau i ddarparu gofal o ansawdd uchel, ddydd ar ôl dydd. Yn y digwyddiad hwn, cyhoeddodd y Coleg Nyrsio Brenhinol eu hadroddiad 'Niferoedd Nyrsio 2022', a oedd yn dangos, yng Nghymru, fod 2,900 o swyddi nyrsio yn wag ar hyn o bryd, ac yn yr ardal rwy'n ei chynrychioli, yng ngogledd Cymru, ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, fod 650 o swyddi nyrsio gwag i fyny yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd. Felly, rwy’n siŵr y byddech yn cytuno â mi, Weinidog, ac fel yr amlinellwyd gennych ar y cychwyn, mae'n her i recriwtio a chadw nyrsys yng Nghymru. Felly, yng ngoleuni hyn, pa gamau penodol pellach y credwch y gallech chi a Llywodraeth Cymru eu cymryd, yn gyntaf oll, i recriwtio mwy o nyrsys, ac i sicrhau hefyd ein bod yn cadw'r nyrsys gweithgar sydd gennym yn barod?

Diolch yn fawr iawn. Wel, fe fyddwch yn ymwybodol ein bod yn buddsoddi'r lefelau uchaf erioed mewn hyfforddiant ar gyfer y GIG—£262 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon yn unig. Mae nifer y lleoedd hyfforddi ar gyfer nyrsys wedi cynyddu dros 69 y cant ers 2016— 2,396 yn rhagor o nyrsys ar y system. Felly, rhan o'r broblem yw bod rhaid inni sicrhau ein bod yn cadw pobl—dyna'r her wirioneddol o'm rhan i. Rwyf wedi gofyn i Addysg a Gwella Iechyd Cymru weithio gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol i edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yn y maes hwn i helpu i gadw nyrsys.

Credaf ei bod yn werth pwysleisio hefyd ein bod wedi recriwtio 400 o nyrsys rhyngwladol ychwanegol eleni. Ac roeddwn yn falch iawn, ddydd Llun, o gyfarfod â Gweinidog iechyd Kerala yn India, y byddwn yn partneru â hwy, fel y gallwn recriwtio'n uniongyrchol o Kerala, ac fel y gallwn gael llwybr uniongyrchol at fyfyrwyr cymwys o ansawdd uchel. Ac roedd yn dda clywed, mewn gwirionedd, fod—. Oherwydd rydych bob amser yn teimlo braidd yn euog am fynd â nyrsys o wlad sy'n datblygu, er bod India yn eithaf datblygedig bellach mewn sawl rhan, ond credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn deall beth yw eu cymhelliant. Ac roeddent yn dweud yn glir iawn wrthyf eu bod yn fwy na pharod i'w hyfforddi, maent yn fwy na pharod i'w hanfon draw yma. A'r hyn sy'n digwydd yw bod y taliadau'n cael eu hanfon yn ôl i Kerala, a dyna pam ei bod o fudd iddynt hwythau hefyd ein bod yn cyflogi'r nyrsys hyn. Felly, mae rhywfaint o gynlluniau ar waith, gwyddom fod mwy o lawer gennym i'w wneud, ond mae hwn yn bwysau byd-eang y mae pawb yn ei wynebu.

Mae’r bwrdd iechyd yn destun ymyrraeth wedi'i thargedu ar gyfer cyfathrebu ac ymgysylltu. Golyga hyn fod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau gweithredu uniongyrchol i ganolbwyntio ar wella cyfathrebu o fewn y bwrdd iechyd.

Diolch, Weinidog. Roeddwn yn teimlo bod rhaid imi godi hyn gyda chi o ystyried bod llawer o etholwyr wedi dod ataf yn ddiweddar i ddweud eu bod yn teimlo, pan fyddant hwy neu eu hanwyliaid yn yr ysbyty, mai ychydig iawn o wybodaeth a gânt. Mae'n fater gofid pellach mai 68 y cant yn unig o’r achosion a godais yn ddiweddar gyda’r bwrdd iechyd sydd wedi cael ymateb o fewn eu targed o 21 diwrnod gwaith. Nawr, mae swyddogion wedi egluro wrthyf fod oedi'n digwydd am fod clinigwyr yn methu ateb cwestiynau ar unwaith, neu efallai fod nodiadau meddygol wedi mynd ar goll, neu'n anodd dod o hyd iddynt. Mewn un achos, anfonais lythyr fis Tachwedd diwethaf, ac ni chafwyd ymateb tan fis Medi eleni oherwydd, yn y diwedd, fe'i hanfonwyd at yr ombwdsmon. Mae oncolegydd wedi ymddiheuro, gan ddweud y bu rhai problemau o ran dod o hyd i nodiadau clinigol ar gyfer y claf penodol hwnnw. Nid dyma'r tro cyntaf i hyn gael ei ddwyn i fy sylw; mae'n digwydd yn rhy aml. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, Weinidog.

Felly, beth y gallwch ei wneud i sicrhau, ni waeth pa mor brysur yw ward, fod nodiadau’n cael eu hysgrifennu ar yr adeg briodol, fel bod y cleifion eu hunain neu eu teuluoedd yn gwybod yn union, ond hefyd, pan fydd cwynion yn cael eu gwneud, na chawn ein gadael i aros—pan ydym yn cynrychioli'r etholwyr hyn—am fisoedd lawer am nad yw'r nodiadau wedi'u hysgrifennu gyda diwydrwydd dyladwy, gan greu rhwystr yn y broses gwyno? Diolch.

Diolch. Wel, yn gyntaf oll, dylai clinigwyr fod yn ysgrifennu nodiadau; dylent fod yn ysgrifennu nodiadau ar adeg y driniaeth. Felly, nid oes unrhyw esgus dros hynny; mae hynny'n ofyniad. Ond o ran nodiadau'n mynd ar goll, credaf fod digideiddio'n rhan o’r ateb i hyn, a dyna pam fy mod wedi treulio cryn dipyn o fy amser yn ceisio sicrhau ein bod yn gwneud yn siŵr fod gennym GIG llawer mwy modern, ein bod yn buddsoddi yn y GIG. Ac rydym yn buddsoddi mwy y pen nag y mae Lloegr. Felly, rydym yn buddsoddi oddeutu £18 y pen, o gymharu ag £11.50. A bydd y rhaglen drawsnewid ddigidol honno’n sicrhau ein bod mewn sefyllfa lle gallwn wybod beth yn union sy’n digwydd, y bydd y systemau’n siarad â’i gilydd, ac yna, ni fydd gennym sefyllfa lle mae nodiadau’n mynd ar goll.

Betsi Cadwaladr University Health Board is responsible for the provision of safe, sustainable, high-quality healthcare services for its local population, based on the best and most up-to-date clinical evidence and advice. We've also provided additional investment to support them.

We know, of course, that one in eight nursing posts is vacant in north Wales. We also know from the chair of the health board that of the 642 GPs that we have in north Wales, a quarter of them are over 65, and a third of that 642 are expected to retire in the next five years. And we also know that there aren't adequate numbers coming through to fill those posts. Twenty per cent of posts are filled by locum doctors at the moment, before those I mentioned will retire.

Do you therefore accept that one of the historical failings of this Government, and previous Governments, is the failure to sufficiently plan for the future workforce in this sector, and the upshot of that failure, then, is that we have shrinking staffing levels, that it costs more to the public purse to fill those vacant posts, and it puts more pressure and burden on the shoulders of those left behind?

Well, we have been training people, and we have seen 54 per cent more people working in the NHS over the past 20 years. In Betsi now, we see that almost 20,000 people work for the health board, and there are plans to recruit 380 more during the next two years. And the idea there is that the board wants to get local people to take those posts, so they have a plan for that. And what is important therefore is that that planning is done. I had a meeting with the General Medical Council last week. They demonstrated exactly how many people are going to leave because they're going to retire—'retirement', that's the word. 

So, what is important now is that we take all of those figures on board. You know that the Labour Party nationally have said that they are eager to see far more doctors being trained. And certainly, in terms of nurse training, as you heard from the previous question, we are already training far more nurses than we were in the past; more than 69 per cent more than we have in the past. The difficulty is is that we have to retain people in the system; that's where the tension is. And we understand that there has been great deal of pressure on these people over the past two years. 

Weinidog, fe fyddwch yn gwybod fy mod wedi mynegi fy mhryderon yn y gorffennol am hyd yr oedi yn ein hysbytai—Ysbyty Gwynedd, Ysbyty Glan Clwyd, ac wrth gwrs, Ysbyty Maelor Wrecsam. Nawr, fe fyddwch hefyd yn gwybod fy mod yn credu bod gan ysbytai cymunedol, ac yn enwedig ysbyty cyffredinol dosbarth Llandudno, ran allweddol i'w chwarae i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn. Gwn eich bod wedi bod yn gwrando, gan fod treial gwasanaeth pontio wedi’i gynnal yn ward Aberconwy bellach, mae theatr lawdriniaethau wedi’i hailagor, ac mae uned strôc newydd yn mynd i gael ei lleoli yno. Carwn gael amserlen ar gyfer hynny, os gwelwch yn dda. Ond mae mwy y gellir ei wneud. Dim ond 43.7 y cant o gleifion a dreuliodd lai na’r amser targed o bedair awr yn adran ddamweiniau ac achosion brys Ysbyty Glan Clwyd, ac eto, mae’r ffigur yn uned mân anafiadau Llandudno yn 97.6 y cant, sy'n anhygoel. Felly, dyna ni: mae'r uned mân anafiadau'n perfformio'n eithriadol o dda. Felly, Weinidog, a wnewch chi edrych ar—? Nid oes ganddynt feddyg dros nos a phethau felly, a chredaf fod yna ffyrdd y gallech wella’r ddarpariaeth yn yr ysbytai cymunedol hyn, a heb os, bydd hynny’n lleddfu rhywfaint ar y pwysau ar yr ysbytai mwy hyn, sy’n ei chael hi’n anodd iawn ymdopi. Diolch.

Diolch yn fawr iawn. Rwy’n falch iawn o glywed bod pethau’n mynd o nerth i nerth yn Llandudno, ac yn sicr, pan ymwelais â’r ysbyty hwnnw, un o’r pethau y canolbwyntiais arnynt oedd beth y mae’r bobl hyn yn ei wneud yno, pa mor hir y maent wedi bod yma, beth yw'r cynllun ar gyfer y bobl hyn, ac roedd yn amlwg. Cyfarfûm ag un dyn yno, rwy'n cofio, a oedd wedi cael torri'i goes i ffwrdd, ond roedd yn byw mewn fflat ail lawr. Felly, roedd yn amlwg nad oedd yn mynd i allu mynd adref, ond nid oeddent wedi dechrau datrys y broblem honno hyd nes ei fod yn dod at ddiwedd ei driniaeth. Wel, gallech fod wedi dechrau datrys y broblem honno wythnosau ynghynt, felly mae a wnelo hyn â cheisio cael pobl i ddeall yr angen i weithio drwy'r pethau hynny. Cyn gynted ag y dônt i mewn drwy'r drws, beth yw'r cynllun ar gyfer rhyddhau'r bobl hyn? Rwy'n falch iawn o glywed bod y gwasanaeth pontio hwnnw'n gweithio'n dda iawn. Ac rydych yn llygad eich lle—rhan o'r hyn y mae angen inni ei wneud ledled Cymru gyfan yn awr yw sicrhau bod pobl yn deall bod dewisiadau eraill ar gael heblaw am adrannau damweiniau ac achosion brys: y gallant fynd i ganolfannau gofal sylfaenol brys, gallant fynd i ganolfannau gofal brys ar yr un diwrnod, gallant ffonio 111, gallant fynd i'w fferyllfa leol. Mae’r holl bethau hyn yn opsiynau nad oedd ar gael rai blynyddoedd yn ôl, ond mae gennym gynllun, yn amlwg, ac rydym wedi bod yn rhoi cynnig ar ymgyrch, Helpwch Ni i’ch Helpu Chi, i sicrhau bod pobl yn gwybod i ble y dylent fynd i gael y cymorth iawn yn y lle iawn ar yr adeg iawn.

Rydym yn gweithio i wella canlyniadau canser y coluddyn drwy wella llwybrau diagnostig, gostwng yr oedran sgrinio yn unol ag argymhellion Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y DU, a gwella ansawdd triniaeth canser y coluddyn.

Diolch, Weinidog. Rwy'n falch iawn o weld yr oedran sgrinio ar gyfer canser y coluddyn yn gostwng yn ddiweddar i 55, gan y gwyddom fod sgrinio pobl yn gynharach yn golygu y gellir canfod canser yn gynharach. Fodd bynnag, mae hefyd yn bwysig y gellir cael mynediad at driniaeth cyn gynted â phosibl. Felly, roedd yn flin gennyf nodi, ym mis Gorffennaf, mai 36 y cant yn unig o gleifion â chanserau yn y bibell gastroberfeddol isaf yng Nghwm Taf Morgannwg a ddechreuodd eu triniaeth gyntaf o fewn 62 diwrnod i'r pwynt pan amheuid bod canser arnynt. Fel y gwyddoch, mae hynny’n sylweddol is na'r targed perfformiad ar gyfer llwybr lle’r amheuir canser. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau mynediad cyflym at driniaeth?

Diolch yn fawr, Vikki. Mae’r ffigurau hynny’n amlwg yn rhy isel ac yn annerbyniol. Dyna un o'r rhesymau pam y gelwais am gyfarfod uwchgynhadledd canser heddiw—gan alw'r holl fyrddau iechyd a'r arweinwyr canser ym mhob un o'r byrddau iechyd ynghyd. Un o'r materion yn fwyaf arbennig mewn perthynas â chanserau yn y bibell gastroberfeddol isaf yw ein bod wedi gweld, yn rhannol o ganlyniad i'r cynnydd mewn sgrinio, cynnydd o 38 y cant yn y galw am y gwasanaeth—38 y cant. Mae hwnnw'n gynnydd enfawr, ac yn amlwg, nid oedd gennym gapasiti i ymdopi â hynny, ac mae hynny'n egluro pam fod y lefelau hynny mor isel. Ond mae'n rhaid inni wneud rhywbeth am hynny, a dyna pam ei bod yn galonogol clywed y bore yma fod bwrdd Cwm Taf Morgannwg yn mynd i gynyddu nifer yr ystafelloedd yn yr unedau symudol yn y canolfannau triniaeth i gynnal y llawdriniaethau hyn, a'u bod hefyd wedi cadarnhau llwybr delfrydol sengl, sy'n sicrhau bod cleifion yn cael eu hanfon yn uniongyrchol am brofion fel nad oes ganddynt amser hir i aros cyn iddynt ddechrau ar eu taith i geisio cael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Weinidog, gŵyr pob un ohonom ei bod yn hanfodol cael diagnosis cynnar o ganser y coluddyn. Mae'n ffaith y bydd bron pawb sy'n cael diagnosis ar y cam cynharaf yn goroesi. Serch hynny, ers blynyddoedd, rydym wedi methu canfod y salwch hwn yn ddigon cyflym yng Nghymru. Roeddem yn bumed ar hugain allan o 29 o wledydd yn Ewrop ar gyfer y gyfradd oroesi pum mlynedd. Gyda hanner y cleifion canser y coluddyn yn cael diagnosis yn hwyrach, bedair blynedd yn ôl, argymhellodd Pwyllgor Sgrinio Cenedlaethol y Deyrnas Unedig y dylai pobl rhwng 50 a 74 oed gael prawf. Yng Nghymru, nid yw pobl rhwng 50 a 55 oed yn cael eu profi eto, a bydd rhaid inni aros am flynyddoedd cyn i’r grŵp oedran hwn gael ei drin yr un fath ag mewn mannau eraill yn y DU. Mae’r perfformiad gwarthus hwn gan Weinidogion Cymru wedi peryglu bywydau llawer o bobl. Felly, pa gamau yr ydych yn eu cymryd i sicrhau bod pobl rhwng 50 a 55 oed yn cael eu cefnogi yn awr, cyn i'r oedran sgrinio gael ei ostwng ymhen dwy flynedd? Diolch.

Diolch. Rwy'n falch o weld ein bod bellach wedi gostwng yr oedran yr ydym yn anfon profion imiwnocemegol ar ysgarthion i bobl dros 55 oed, ond rydych yn llygad eich lle, mae'n rhaid inni wneud mwy, ond mae'n rhaid inni wneud hynny ar yr un pryd â chynyddu capasiti. Rydym wrthi'n edrych ar hyfforddi mwy o glinigwyr er mwyn sicrhau, pan fydd y galw hwnnw—ac rydych wedi clywed am y galw hwnnw, cynnydd o 38 y cant—. Mae hwnnw'n gynnydd enfawr, felly rhaid ichi baratoi ar gyfer hynny. Mae gennym offer newydd a chyfleusterau newydd, ac rwy’n siŵr y byddwch wedi clywed hefyd, ddechrau’r wythnos, am ein canolfannau diagnosis cyflym, y rhai cyntaf i gael eu cyflwyno yn y Deyrnas Unedig, a dylai hynny fod o gymorth hefyd. Felly, bydd yr holl bethau hynny'n cael eu cyflwyno, ond nid oes diben ehangu hyd nes ein bod yn barod i gefnogi'r bobl pan fyddant yn cael y diagnosis. Felly, rydym ar y pwynt hwnnw—rydym yn adeiladu'r capasiti. Yn sicr, roedd yn galonogol clywed y bore yma fod y mesurau hynny a’r camau hynny'n cael eu rhoi ar waith ledled Cymru.

Er ein bod yn cydnabod bod e-sigaréts yn cael eu defnyddio gan rai pobl sydd am roi’r gorau i ysmygu, mae’r dystiolaeth ynghylch eu heffaith hirdymor yn dal i ddatblygu. Rydym yn bwriadu edrych yn fanwl ar ein polisi ar e-sigaréts yng Nghymru, gan gynnwys ar gyfer rhoi’r gorau i ysmygu, fel rhan o’n cynllun cyflawni newydd ar reoli tybaco.

Diolch, Ddirprwy Weinidog. Ddydd Mawrth diwethaf, yn y cwestiynau i’r Prif Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog mai’r dystiolaeth yw, i’r rhan fwyaf o bobl sy’n defnyddio e-sigarét, eu bod yn gwneud hynny yn ogystal ag yn hytrach nag yn lle sigaréts confensiynol—nodwyd defnydd deuol gan 85 y cant mewn astudiaethau diweddar. Dyna a ddywedodd. Siaradodd fy swyddfa ag ASH Cymru yn fuan wedyn, ac nid ydynt yn siŵr o ble y daeth y ffigur hwn. Fe wnaethant ofyn hefyd i'w chwaer-sefydliad, ASH UK, ac nid yw'n ymddangos eu bod hwythau ychwaith yn gwybod o ble y daeth y ffigur hwn. Ymddengys bod yr ystadegyn yn gwrth-ddweud canfyddiad arolwg y meddygon teulu fod defnyddio e-sigaréts yn fwyaf cyffredin o fewn y grŵp cyn-ysmygwyr. Weinidog, yng Nghymru, y ganran gyfartalog o ysmygwyr yw 18 y cant, a dim ond 7 y cant ar gyfer e-sigaréts. O'r rhai sy'n defnyddio e-sigaréts, mae 76 y cant yn eu defnyddio i roi'r gorau i ysmygu. Felly, Weinidog, onid ydych yn credu ei bod yn bryd ichi ddechrau cydnabod manteision e-sigaréts a’u rôl yn diddyfnu ysmygwyr oddi ar sigaréts fel y gallwn leihau o'r diwedd y niferoedd sy'n ysmygu yng Nghymru?

Diolch i Laura Anne Jones. Mae ysmygu, wrth gwrs, yn hynod niweidiol i iechyd, a rhoi'r gorau i ysmygu yw'r un cam pwysicaf y gall rhywun ei gymryd i wella eu hiechyd. Rydym yn cydnabod, i rai pobl, fod e-sigaréts a chynhyrchion nicotin eraill yn cael eu defnyddio i’w helpu i roi’r gorau i ysmygu, ac mae tystiolaeth gyfredol yn awgrymu eu bod yn llawer llai niweidiol nag ysmygu tybaco. Gwyddom fod oddeutu saith o bob 10 ysmygwr yn dymuno rhoi’r gorau iddi, ac mae ein gwasanaeth GIG rhad ac am ddim, Helpa Fi i Stopio, ar gael i gefnogi ysmygwyr, ac ers 2017, mae wedi helpu dros 75,000 o ysmygwyr. Gwyddom fod cael cymorth gan y GIG yn cynyddu gobaith ysmygwyr o lwyddo hyd at 300 y cant o gymharu â cheisio rhoi'r gorau iddi ar eu pen eu hunain. Fel gyda chynhyrchion didrwydded eraill sy'n cynnwys nicotin, ni all darparwyr gwasanaeth Helpa Fi i Stopio ddarparu mynediad at e-sigaréts hyd nes bod opsiynau trwyddedig ar gael i ni eu hystyried. Ym mis Gorffennaf, cyhoeddwyd ein strategaeth tybaco newydd, 'Cymru Ddi-fwg’, lle gwnaethom nodi ein huchelgais i Gymru ddod yn ddi-fwg erbyn 2030. Yn hanesyddol, rydym wedi mabwysiadu ymagwedd ofalus tuag at gynhyrchion e-sigaréts yng Nghymru o gofio bod y dystiolaeth ar eu heffeithiau hirdymor yn dal i ddatblygu, ynghyd â’u hapêl bosibl i blant a phobl ifanc. Rydym yn glir iawn na ddylai plant, pobl ifanc a phobl nad ydynt yn ysmygu ddefnyddio e-sigaréts ar unrhyw gyfrif. Fel rhan o’n cynllun cyflawni ar dybaco, rydym yn bwriadu edrych yn fanwl ar ein safbwynt polisi ar e-sigaréts yng Nghymru, gan gynnwys eu rôl ar gyfer rhoi'r gorau i ysmygu tybaco. Mae adroddiadau am y cynnydd yn y defnydd o e-sigaréts gan blant yn peri cryn bryder. Byddwn hefyd yn edrych ar beth arall y gellir ei wneud i atal plant a phobl ifanc rhag eu defnyddio.

Hyd at 11 Hydref, roedd cyfanswm o 363,000 o bigiadau atgyfnerthu COVID-19 wedi’u rhoi yng Nghymru. Mae’r rhaglen ar y trywydd iawn i roi gwahoddiad i'r holl bobl gymwys gael eu pigiad atgyfnerthu erbyn 30 Tachwedd, yn unol â’r ymrwymiad a roddwyd yn ein strategaeth frechu’r gaeaf yn erbyn feirysau anadlol, a gyhoeddwyd gennym ar 15 Gorffennaf.

Diolch, Weinidog. Dyna newyddion rhagorol. Y brechlyn, wrth gwrs, yw'r ffordd fwyaf effeithiol o ddiogelu ein hunain rhag COVID, ac er mwyn byw gyda'r feirws, mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i gael y pigiad pan fydd ar gael i ni. Mae hefyd yn hanfodol fod y broses o gyflwyno'r rhaglen yn parhau yn y ffordd fwyaf effeithlon a theg. A ydych yn hyderus fod pobl yn gallu cael y brechlyn o fewn amserlen gyson ar draws pob cymuned ac ar gyfer pob grŵp oedran yng Nghymru?

Diolch yn fawr iawn. Wel, rydym yn sôn am geisio darparu'r pigiad atgyfnerthu i 1.6 miliwn o bobl gymwys yng Nghymru. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei gyflawni drwy 400 o safleoedd brechu, felly credaf fod y ddarpariaeth honno'n ddigonol i ganiatáu i bobl fanteisio ar y cyfle hwnnw. Fel y dywedaf, ein targed yw cyrraedd 75 y cant o'r garfan honno, a hyd yn hyn, rydym ar y trywydd iawn i gyflawni'r targed hwnnw. Felly, rydym yn gwneud cynnydd. Rwyf ychydig yn bryderus nad ydym yn cael yr ymateb gan weithwyr iechyd a gofal yr oeddwn wedi gobeithio'i gael, felly hoffwn annog pobl i geisio annog y gweithwyr iechyd a gofal hynny'n benodol i fanteisio ar y cyfle, yn ogystal, wrth gwrs, â phobl agored i niwed, ac i'w gael os caiff ei gynnig. Yn Ne Clwyd, er enghraifft, gwn fod 34 y cant o’r bobl sy’n gymwys eisoes wedi cael eu brechiadau.

Cwestiwn 9, Cefin Campbell.

Thank you very much. Last week, Minister—

The question on the order paper, please, again.

Sorry, I skipped ahead.

Mae'n arfer heintus.

Thank you very much. The Hywel Dda University Health Board workforce is now at record levels, but we recognise the workforce challenges in mid and west Wales alongside significant demand pressures on services.

Thank you very much. Last week, as I said, I had the pleasure of meeting with the RCN here in the Senedd to discuss their latest report, and in the evening I had the pleasure of meeting a number of nurses from the mid and west Wales region. I heard about the huge work pressures that they're facing: a lack of staff; insufficient pay; morale being low; and they said that they were exhausted, that they were disheartened because they couldn't do their work as they wished to. There are also strategic problems, such as insufficient planning to retain nurses, insufficient recruitment and planning of support for the workforce, and so on. So, alongside the low wages and challenging working environment, I'm not surprised that so many nurses are leaving the sector. The problem is that, across the Hywel Dda area, there are around 540 registered nurse vacancies. This is amongst the highest in Wales. This health board also has one of the highest levels of nurses employed via agencies. This has increased 46 per cent over the past year and costs close to £29 million. So, bearing all of this in mind, Minister, what steps will you be taking to put together a strategy for retaining more nurses in the profession?

Thank you very much. This is an area that I have asked my officials to focus on. It's difficult to do it, because, as you can imagine, in terms of retention, if you have 1,000 people off sick with COVID, what are you going to do to fill those vacancies? How are you going to take the pressure off those people who have to make up for that sick leave? And if we don't use agency nurses, then the pressures are going to be even greater. Now, I'm very unhappy in terms of how much we spend on agency staff at the moment, and that's why I've asked HEIW to focus on this work and to ensure that we work with the unions, quickly, to ensure that we're in a better position. But, at the end of the day, what's needed is to convince more nurses to remain and to continue with training provision. But I have to say that the staffing levels in Hywel Dda are now at unprecedented levels. Eleven thousand people work for the health board, and, in terms of nurses, there are 136 more than there were three years ago. So, there are more staff. But the demand is increasing constantly, and that's the problem. We have an ageing population and so the pressures are greater. So, it is important that we do that strategic planning for the future workforce.

Finally, Russell George.

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ystod dadl Pwyllgor Deisebau yn ddiweddar, fe ddywedoch chi,

'mae'n anghywir awgrymu y byddai ymestyn adran 25B i gynnwys pob un o'r meysydd hynny'n arwain at roi'r "tîm llawn o nyrsys" i Gymru, fel y mae'r ddeiseb yn ei roi, a hynny'n syml am nad yw'r nyrsys hynny'n bodoli ar hyn o bryd.'

Yr hyn rwy'n ceisio ei gywiro, fy hun, a rhoi cyfle i chi ehangu ac egluro, yw bod Llywodraeth Cymru—chi eich hun—yn honni bod yna strategaethau recriwtio amrywiol, gan gynnwys recriwtio rhyngwladol hefyd, ac rydych chi'n siarad am y buddsoddiadau uchaf erioed mewn rhaglenni addysg a hyfforddiant. Felly, os yw hynny'n wir, nid yw'r ddau beth yn gyson â'i gilydd. Tybed a wnewch chi roi ychydig o gyd-destun pellach, efallai, i'ch sylwadau yn ystod y ddadl Pwyllgor Deisebau.

Iawn, felly, pan fyddwch chi'n llunio deddf, mae'n rhaid ichi gydymffurfio â'r gyfraith, ac os yw'r gyfraith yn dweud, 'Rhaid i chi gael x o nyrsys mewn ward benodol', mae'n rhaid ichi gydymffurfio â'r gyfraith honno. Os na allwch wneud hynny am nad oes gennych chi'r nyrsys, rydych chi'n torri'r gyfraith. Felly, beth yw'r pwynt llunio deddf y gwyddoch na allwch gydymffurfio â hi? Ac ar hyn o bryd, mae'n anodd iawn inni gydymffurfio am nad oes gennym ddigon o nyrsys.

Felly, yr hyn sydd ei angen arnom, ac rwy'n derbyn hynny—. Rydym eisoes yn gwneud llawer ar recriwtio gweithlu. Rydym yn hyfforddi mwy nag a wnaethom erioed o'r blaen. Rydym yn recriwtio'n rhyngwladol. Ond rwy'n credu mai'r hyn sydd angen inni ei wneud yn awr yw canolbwyntio ar gadw staff, oherwydd rydym yn colli pobl mor gyflym ag yr ydym yn eu hyfforddi. Felly, dyna'r maes y credaf fod angen inni ganolbwyntio arno. Ac os gallwn ni wneud hynny fe fyddwn mewn sefyllfa lawer iawn gwell. Mae'r bobl yma wedi blino'n lân. Maent wedi bod yn gweithio'n galed iawn ers dwy flynedd. Felly, mae angen inni roi cefnogaeth iddynt—felly, gweithio gyda'r undebau a'r AaGIC i ddeall yn iawn beth yw'r pwysau a beth arall y gallwn ei wneud i dynnu'r pwysau oddi arnynt—ac yna byddwn mewn sefyllfa i ddechrau llunio deddfau y gallwn gydymffurfio â hwy.

I thank the Minister.

No topical questions are accepted under item 3.

Item 4 is the 90-second statements. The only statement today is from Heledd Fychan.

Thank you, Llywydd. Bearing in mind that it was World Mental Health Day on 10 October, I would like to take the opportunity today to celebrate one particular group in my region, namely the Metalidads.

Mae'r Metalidads, a adwaenir hefyd fel y Fathers of Metal, yn dwyn ynghyd y drindod sanctaidd honno, sef tadolaeth, iechyd meddwl a cherddoriaeth metel trwm ac yn cyfarfod ddwywaith yr wythnos yn nhref y Barri i annog tadau lleol i ddod allan o'r tŷ ac i ffwrdd oddi wrth y plant a'r partneriaid er mwyn ffurfio cyfeillgarwch newydd a chymryd rhan mewn gweithgareddau a mentrau hwyliog fel casglu sbwriel traeth, codi arian ar gyfer achosion lleol, clybiau ffilm i deuluoedd, nosweithiau bwyd a gemau, mynd i gigs a hyd yn oed dysgu sut i blethu gwallt eu plant yn barod ar gyfer yr adeg pan fyddant yn mynd i'r ysgol.  

Gan ddefnyddio eu platfform cyfryngau cymdeithasol, maent yn trafod pynciau tabŵ fel iselder, trafferthion cenhedlu plant, profedigaeth yn sgil colli plant, diagnosis o awtistiaeth, ymdopi â phatrymau cysgu trafferthus plant bach a thrafferthion priodasol fel ffordd o ddadstigmateiddio pynciau siarad difrifol ac i gefnogi ei gilydd drwy wahanol brofiadau bywyd.  

Eleni, mae Metalidads wedi estyn allan ac wedi ymgysylltu â nifer o fandiau a cherddorion sy'n enwog yn fyd-eang ym myd cerddoriaeth metel trwm, ac wedi eu cyfweld, er mwyn normaleiddio'r cwestiwn 'Wyt ti'n iawn?'

Such groups are so important to support parents, and I'm sure that my fellow Members will agree that we need to support local organisations and initiatives in our communities that offer this kind of support that saves lives. Indeed, I received a very warm welcome by the Metalidads and derived great benefit from meeting them.

Rwyf am orffen gyda dyfyniad a ddefnyddir yn aml gan y Fathers of Metal,

'boed yn far tremolo neu'n ddiddyfnu, yn Napalm Death neu'n glytiau...mae hi bob amser yn dda i siarad.'

Rociwch ymlaen.

Item 5 is the next item, the debate on the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee report on the review of the Water Resources (Control of Agricultural Pollution) (Wales) Regulations 2021. I call on the Chair of the committee to move the motion. Paul Davies.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw. Lywydd, mae'n teimlo fel amser maith er pan basiodd y Senedd gynnig yn unfrydol dros gael pwyllgor i adolygu Rheoliadau Adnoddau Dŵr Llywodraeth Cymru (Rheoli Llygredd Amaethyddol) (Cymru) 2021 ar fyrder. A'r rheswm am hynny yw oherwydd ei bod hi'n amser maith ers hynny.

Roedd Pwyllgor yr Economi, Masnach, a Materion Gwledig o ddifrif ynglŷn â'r gwaith, ac fe gytunodd i gychwyn ar yr adolygiad yn ein cyfarfod cyntaf. Fodd bynnag, fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, cafodd adroddiad y pwyllgor ei ohirio oherwydd adolygiad barnwrol i gyfreithlondeb y rheoliadau, mater a oedd allan o ddwylo'r pwyllgor. Roedd yr adolygiad barnwrol hwnnw'n bwysig i'r ddadl hon, nid yn unig i egluro pam y cymerodd gymaint o amser i gynhyrchu adroddiad y pwyllgor, ond hefyd i dynnu sylw at ba mor arwyddocaol yw'r rheoliadau hyn.

Er bod yr holl reoliadau y pleidleisiwn arnynt yn bwysig, mae'r rheoliadau llygredd amaethyddol hyn yn effeithio ar bethau sy'n greiddiol i gynnal bywyd yng Nghymru—cynhyrchu bwyd, ansawdd ein dŵr a'r amgylchedd ehangach. Mae Llywodraeth Cymru o'r farn y bydd y rheoliadau'n lleihau llygredd yn ein hafonydd yn y pen draw, yn osgoi cyfnewid llygredd ac yn atal neu'n lleihau gollwng mwyfwy o faetholion i'r amgylchedd. Dywedodd y Gweinidog yn glir iawn fod y rheoliadau, drwy weithredu yn y modd hwn, yn cyflawni yn erbyn ystod eang o gyfrifoldebau Cymru ac yn darparu ymateb cyfannol i heriau amgylcheddol sy'n gysylltiedig â chynhyrchiant amaethyddol.

Serch hynny, er mwyn gweithredu'r rheoliadau hyn, bydd gofyn i lawer o ffermwyr gyflawni gwaith cydymffurfio, a fydd yn cynnwys gwaith adeiladu sylweddol ar gost sylweddol, a gallai hynny fygwth eu hyfywedd. Felly, mae'n hanfodol fod y rheoliadau hyn yn gosod y cydbwysedd cywir rhwng gwarchod ein hamgylchedd naturiol a chynnal system reoleiddio ymarferol i ffermwyr Cymru.

Nawr, cyn imi redeg drwy'r adroddiad a'i argymhellion, rwyf am dynnu sylw at ymateb Llywodraeth Cymru i'n hadroddiad a'i berthnasedd i'r ddadl hon. Roedd disgwyl ymateb Llywodraeth Cymru ar 14 Medi, ac eto fe'i gosodwyd yn y pen draw ar 5 Hydref, sef y dyddiad terfynol olaf ar gyfer ei gynnwys ar agenda'r Cyfarfod Llawn heddiw. Fe wnaeth yr oedi hwn amharu'n ddifrifol ar allu Aelodau i graffu ar ymateb y Llywodraeth, ac o'r herwydd mae'n effeithio ar y ddadl hon. Felly, rwy'n mawr obeithio y bydd pob Gweinidog yn y dyfodol yn ystyried pwysigrwydd ymateb i adroddiadau pwyllgorau'r Senedd mewn modd amserol, fel y gallwn gael dadleuon cwbl wybodus ar adroddiadau pwyllgorau'r Senedd.

Nawr, lansiodd Pwyllgor yr Economi, Masnach, a Materion Gwledig ymgynghoriad ar y rheoliadau, a gynhaliwyd dros haf 2021, ac fe wnaeth ystod eang o randdeiliaid—gan gynnwys pysgotwyr, ffermwyr a sefydliadau amgylcheddol—ymateb i'r ymgynghoriad. Ni fydd yr Aelodau'n synnu clywed bod y rheoliadau'n ddadleuol. Mewn ymateb i'n hymgynghoriad, mae ffermwyr wedi cyfeirio atynt fel rhai didostur a chosbol, ac fe wnaethant fynegi pryderon y byddant yn afresymol o ddrud i'w gweithredu ac y gallant achosi i ffermydd fynd i'r wal.

Ar y llaw arall, cawsom dystiolaeth gan sefydliadau amgylcheddol a physgotwyr a oedd yn croesawu'r rheoliadau, gan ddadlau ei bod yn hen bryd eu cael. Fe wnaethant ddweud wrthym nad yw'r system bresennol yn atal y llygrwyr amaethyddol gwaethaf, a bod gweithredu ar ffurf y rheoliadau hyn yn mynd rywfaint o'r ffordd i leihau'r llygredd yn ein hafonydd. Felly, fel pwyllgor, roeddem yn ymwybodol iawn fod angen i'r rheoliadau daro'r cydbwysedd cywir a'u bod mor effeithiol â phosibl. Pan ddaeth yr adolygiad barnwrol i ben, llwyddodd y pwyllgor i barhau gyda'n hymchwiliad a gosod ein hadroddiad.

Lywydd, mae'n cynnwys 10 argymhelliad, ac am fod yr amser yn gyfyngedig y prynhawn yma, hoffwn ganolbwyntio ar dri maes penodol: cymorth ar gyfer cyflawni, rhanddirymiadau, a phryderon ynghylch ffermio yn ôl y calendr. Yn gyntaf, un o'r materion mwyaf dybryd a godwyd oedd y gost i ffermwyr o gyflawni'r rheoliadau hyn, ac fe'i gwnaed yn eithaf clir i'r pwyllgor y gallai ffermydd fynd i'r wal. Felly, roeddwn yn falch o weld ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i roi £20 miliwn ychwanegol tuag at helpu ffermwyr i gyflawni'r rheoliadau hyn, fel y nodwyd yn y datganiad ysgrifenedig ddaeth gydag ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y pwyllgor. Rwy'n falch hefyd o weld ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ddarparu dadansoddiad manwl i'r pwyllgor o'r darpariaethau a wneir, gan gynnwys cymorth ariannol uniongyrchol a chyllid ychwanegol i wasanaethau cynghori. Ac wrth ymateb i'r ddadl hon, efallai y gall y Gweinidog gadarnhau pryd y gall y pwyllgor ddisgwyl yr wybodaeth honno.

Yn yr un modd, mae angen cefnogaeth i gyrff cyhoeddus. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi amcangyfrif y byddant hwy angen 60 o staff ychwanegol i ddarparu'r isafswm llwyr, ac o bosibl fod angen dros 200 o aelodau staff i ddarparu gorfodaeth lawn mewn perthynas â'r rheoliadau hyn. Wrth gwrs, bydd trefn orfodi dameidiog heb ddigon o adnoddau yn rhoi'r gwaethaf o'r ddau fyd i ni, ac roeddwn yn poeni braidd wrth ddarllen yn ymateb y Llywodraeth nad yw'r cytundeb lefel gwasanaeth ar gyfer y rheoliadau wedi ei gytuno eto gan Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru. Bydd angen amser ar Cyfoeth Naturiol Cymru i recriwtio a hyfforddi staff ychwanegol, ac felly mae'n hanfodol fod cytundeb lefel gwasanaeth yn cael ei roi ar waith cyn gynted â phosibl. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn rhoi diweddariad i ni ar ei ddatblygiad ac unrhyw wybodaeth bellach sydd ganddi am ba mor hir y gallai gymryd i Cyfoeth Naturiol Cymru fod mewn sefyllfa i allu gorfodi'r rheoliadau hyn.

Lywydd, clywodd y pwyllgor bryderon hefyd ynghylch rhanddirymiadau. Roeddem yn pryderu y byddai tynnu'r rhanddirymiad ar gyfer ffermydd glaswelltir cymwys yn ôl yn rhoi ffermwyr Cymru dan anfantais gystadleuol, ac felly argymhellwyd y byddai Llywodraeth Cymru yn ailgyflwyno'r rhanddirymiad a oedd yn caniatáu i ffermydd glaswelltir cymwys wasgaru hyd at 250 kg yr hectar o nitrogen. Rhybuddiodd undebau ffermio y gallai'r penderfyniad i beidio â chynnwys y rhanddirymiad alw am ddadstocio ar lawer o ffermydd Cymru, gan effeithio ar hyfywedd ffermydd, màs critigol o fewn y gadwyn gyflenwi a chyflogaeth, ac y gallai'r gyfradd is o 170 kg yr hectar arwain at gynhyrchu alltraeth mewn gwledydd sydd â safonau is. Felly, rwy'n falch o weld, yn y datganiad ysgrifenedig i gyd-fynd ag ymateb y Llywodraeth, y bydd ffermydd Cymru yn gallu gwneud cais yn awr am drwydded i wasgaru mwy o nitrogen. Ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn rhoi sicrwydd i ffermwyr Cymru heddiw na fydd y mesur hwn yn arwain at fiwrocratiaeth bellach iddynt.

Yn olaf, rwyf am sôn am ffermio yn ôl y calendr. Mae Rhan 5 o reoliadau Llywodraeth Cymru'n pennu cyfnodau gwaharddedig, pan fo gwasgaru wedi'i wahardd. Ac er bod eithriadau i rai mathau o ddaliadau a phridd, bydd y cyfnod gwaharddedig yn para o fis Hydref tan fis Ionawr, gyda rhai cyfyngiadau pellach yn para tan ddiwedd mis Chwefror. Clywodd y pwyllgor ddadleuon cryf am bwysigrwydd hyblygrwydd i ffermwyr ar gyfer pryd i wasgaru slyri, ac fe gafodd hynny ei atgyfnerthu i ni mewn gwirionedd yn ystod taith ein pwyllgor i Ganolfan Ymchwil Amaeth Gelli Aur yn sir Gaerfyrddin. Roeddem eisoes wedi clywed pethau mawr am eu gwaith ar brosesu slyri a defnyddio technoleg i benderfynu ar yr amser gorau i wasgaru. Yn ystod yr ymweliad, dangoswyd offer i ni sy'n cefnogi ap y bu'r ganolfan yn ei ddatblygu. Roedd yn gyfuniad trawiadol o orsaf dywydd a synwyryddion sy'n monitro'r amodau, lle mae'r wybodaeth a gesglir yn cael ei bwydo i mewn i ap sy'n prosesu'r data ac yn rhoi statws coch, oren neu wyrdd i ffermwyr ar gyfer gwasgaru slyri. Cawsom wybod bod y system wedi ei phrofi yn ystod cyfnod gwaharddedig 2021-22, a'r canfyddiadau oedd bod yr ap yn dangos statws gwyrdd ar gyfer gwasgaru trwy fis Chwefror a mis Mawrth, sy'n golygu bod y tywydd a'r amodau tir yn iawn ar gyfer gwasgaru slyri. Fodd bynnag, bron cyn gynted ag y daeth y cyfnod gwaharddedig i ben, fe wnaeth yr ap ddynodi bod yr amodau'n goch, gan nodi nad oeddent yn addas ar gyfer gwasgaru slyri. Wrth gwrs, rydym i gyd yn ymwybodol iawn o ba mor anrhagweladwy y gall y tywydd fod, felly mae'n hanfodol fod ffermwyr yn cael newid i system a gefnogir gan dechnoleg yn seiliedig ar y byd go iawn, amodau byw, nid system galendr sy'n seiliedig ar gyfartaledd tymhorol, a hynny cyn gynted â phosibl.

Argymhellodd y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru flaenoriaethu unrhyw argymhellion amgen addas sy'n defnyddio technoleg yn hytrach na chyfnodau gwaharddedig ar gyfer gwasgaru slyri ac er fy mod yn croesawu'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn agored i awgrymiadau newydd, rwy'n siomedig fod eu hymateb yn rhoi'r baich cyfrifoldeb ar y gymuned ffermio yn hytrach na bod y Llywodraeth yn mynd ati'n rhagweithiol i fynd ar drywydd dewisiadau technolegol eraill yn lle ffermio yn ôl y calendr. Felly, rwy'n gobeithio y gwnaiff y Gweinidog roi ystyriaeth bellach i hyn.

Lywydd, mae adroddiad y pwyllgor yn cwmpasu popeth o ddata ansawdd dŵr i orfodaeth ac ymgorffori'r rheoliadau mewn safonau gofynnol cenedlaethol, ac rwy'n annog pob Aelod yn y Siambr i ddarllen ein hadroddiad. Rydym wedi gofyn i Lywodraeth Cymru adolygu effeithiolrwydd mesurau technolegol amgen, i fod yn gwbl dryloyw ynghylch y cymorth cyllido sydd ar gael i ffermwyr, ac i ddarparu sicrwydd bod yna adnoddau ac arweiniad digonol i Cyfoeth Naturiol Cymru allu monitro a gorfodi'r rheoliadau hyn. Fel pwyllgor, rydym yn bwriadu parhau i adolygu'r rheoliadau hyn yn y misoedd a'r blynyddoedd nesaf i sicrhau eu heffeithiolrwydd, ac felly, ar y nodyn hwnnw, Lywydd, edrychaf ymlaen at gyfraniadau'r Aelodau yn y ddadl hon. Diolch.

Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad yn y ddadl y prynhawn yma. Mae polisi parth perygl nitradau Llywodraeth Cymru, pwnc yr adroddiad hwn, wedi bod yn bolisi blaenllaw ond dadleuol gan y Llywodraeth hon a Llywodraethau blaenorol yng Nghymru. Felly, nid oedd ond yn iawn i'r Senedd ofyn i'r Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig adolygu'r rheoliadau hyn ar frys. Gwn fod y Gweinidog wedi bod yn awyddus i bwysleisio nad parthau perygl nitradau yw'r rhain, ond gyda Rhannau 2, 3, 4, 5 a 7 o'r rheoliadau adnoddau dŵr yr un fath air am air â pholisi parth perygl nitradau, mae arnaf ofn, os yw'n edrych fel hwyaden ac yn cwacian fel hwyaden, yna hwyaden yw hi.

Gan ganolbwyntio ar yr adroddiad ei hun, cefais fy siomi wrth weld Llywodraeth Cymru'n gwrthod argymhelliad 1 yn y papur hwn,

'Dylai Llywodraeth Cymru ailgyflwyno’r rhanddirymiad a oedd yn caniatáu i
ffermydd glaswelltir cymwys daenu hyd at 250 kg/ha o nitrogen.'

Nawr, rwy'n sylweddoli fod hwn wedi ei wrthod ar y sail fod datganiad ar y cyd yr wythnos diwethaf gyda Phlaid Cymru, fel eich partner cydweithio, wedi disodli argymhelliad 1, ond mae cynnwys y datganiad hwnnw'n creu sawl pryder i'r diwydiant ac i minnau. Er gwaethaf y naratif a gafodd ei hyrwyddo, nid oedd y datganiad yn cynnig unrhyw newid polisi i'n cymuned amaethyddol, yn wahanol i'r hyn y byddai argymhelliad 1 wedi'i gyflawni. Ac unwaith eto, bydd yr ymgynghoriad a gyhoeddwyd ar gynllun trwyddedu posibl yn gweld yr un dystiolaeth yn cael ei chyflwyno a'r un dadleuon yn cael eu trafod, felly rwy'n gobeithio'n fawr na welwn yr un hen ganlyniad yn cael ei gyflawni. Oherwydd nid oes dim wedi'i warantu o ran rhanddirymiad, a gadewch inni beidio ag anghofio bod terfyn rhanddirymiad is yn rhoi ffermwyr Cymru dan anfantais gystadleuol yn erbyn ffermwyr eraill ar draws y DU, fel y disgrifiodd Cadeirydd y pwyllgor, Paul Davies, yn gynharach.

Nodaf hefyd gyda diddordeb fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 3 o'r adroddiad,

'Dylai’r Gweinidog amlinellu i’r Pwyllgor ei hystyriaethau o’r effaith y gallai’r
Rheoliadau hyn ei chael ar y system gynllunio'. 

Er iddi dderbyn yr argymhelliad, fe fethodd ymateb Llywodraeth Cymru gydnabod y ffaith y bydd yn rhaid cyflwyno a phrosesu nifer fawr o geisiadau cynllunio er mwyn i ffermydd fodloni rheoliadau Llywodraeth Cymru. Yn wir, er mai barn Llywodraeth Cymru yw nad yw gofynion seilwaith y rheoliadau'n wahanol iawn i linellau sylfaen rheoleiddiol sy'n bodoli eisoes, nid yw eich ymateb chi, Weinidog, yn cydnabod nad oes gan ffermydd teuluol ar raddfa fach seilwaith yn ei le ar hyn o bryd er mwyn cadw at y rheoliadau hyn. O'r herwydd, bydd hyn yn golygu y bydd yn rhaid cyflwyno ceisiadau cynllunio newydd ar gyfer seilwaith, gyda'r perygl y bydd y ceisiadau hyn yn boddi awdurdodau lleol mewn gwaith, gydag adrannau cynllunio nifer ohonynt eisoes o dan straen aruthrol. Ar ôl darllen eich ymateb, nid wyf yn hyderus eich bod yn gwbl ymwybodol o'r effaith a'r ffordd y bydd y ceisiadau hyn yn llyffetheirio awdurdodau lleol. 

Ac yn olaf, os caf droi at argymhelliad 6, cefais fy siomi o glywed nad ydych wedi derbyn yr argymhelliad hwn yn llawn. Pwrpas yr argymhelliad oedd dangos y pwysau y bydd achos TB mewn gwartheg yn ei achosi wrth lynu wrth eich rheoliadau. Ni chafwyd eglurhad ynglŷn ag a fydd ffermydd gydag achosion o TB yn eu buchesi yn cael mynd y tu hwnt i'r terfyn nitrad o 170 kg yr hectar. Dan yr amgylchiadau hyn, gallai ffermydd o dan gyfyngiadau TB nad ydynt yn gallu symud gwartheg weld nifer eu stoc yn cynyddu'n sylweddol, ond eto nid oes eglurhad ynglŷn ag a fu ystyriaeth o hyn gyda'r rheoliadau hyn. Drwy gadw at reoliadau TB, drwy ddilyn llythyren y gyfraith ar symudiadau gwartheg pan geir achos o TB, gallai ffermwyr dorri'r rheoliadau dŵr yn anfwriadol. Ni all hyn fod yn amryfusedd, felly rwy'n ceisio eglurder na fydd y ffermydd hyn yn cael eu cosbi'n annheg.

Rwy'n cofio bod yn ohebydd papur newydd ifanc, flynyddoedd maith yn ôl, yn trafod a fyddai parth perygl nitradau'n cael ei gyflwyno drwy sir Benfro neu drwy Gymru gyfan. Nawr, oddeutu chwech neu saith mlynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i drafod a dadlau manylion y polisi hwn. Gobeithio y gwnewch chi ailystyried a derbyn pob un o'r 10 argymhelliad a gyflwynwyd gan y pwyllgor, gan eu gweithredu'n llawn. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hefyd i ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor, Paul Davies, pawb a roddodd dystiolaeth a'r staff clercio. Diolch, Lywydd.

Thank you to the committee, the Chair and all of the staff, as Sam Kurtz said, for their very thorough work on this inquiry. We must begin by acknowledging that we see far too many cases of water pollution in our waterways, and everyone must take responsibility and play their part—the farmers, yes, but also the water companies, construction companies, and everyone else. But, we must also recognise the role of the agricultural industry in our rural communities, in terms of its valuable contribution to our local economy, its invaluable contribution to culture and community, not to mention its central role, namely producing high-quality, nutritious food.

The first recommendation regarding the derogation goes to the heart of the problem. As the agricultural unions state in their response, the new regulations would have led to the majority of cattle farmers in Wales having to stock fewer cattle, impacting their viability, as well as the viability of related businesses, such as dairy factories and so on.

In the report, we see Aled Jones of the NFU as well as the FUW warning that the new regulations, as they stood, would be hugely damaging, particularly to the small upland farms of Wales. No word of a lie, I saw farmers in my constituency who were telling me that they would be getting rid of all of their cattle from the uplands. For some, this would mean that they would have to give up farming entirely, and for others, it meant stocking more sheep on the hills. Now, the irony with that, of course, is that removing cattle from the uplands and replacing them with sheep would lead to more damage in terms of biodiversity. The RSPB and other bodies argue that cattle are needed to graze our uplands, and this is noted in the report.

But in addition to this, forcing such a change so quickly would do the same to our agricultural communities as Margaret Thatcher did to our mining communities, which is to cause lasting damage almost overnight. That is why the recent joint statement between Plaid Cymru and the Government with regard to pausing the introduction of the next phase and considering the introduction of a licensing system for farmers, to enable them to spread up to 250 kg of nitrogen on their land, is to be warmly welcomed. Not only will this ensure the continuity of the backbone of our rural communities and everything associated with that, economically and culturally, but it will be of significant benefit to biodiversity in Wales, and that is very much to be welcomed too.

The report makes clear that the costs of building the necessary infrastructure are huge, and increasing, and the second recommendation makes it clear that transparency is needed regarding what support is available to farmers. It is clear that the amount initially allocated was nowhere near sufficient, as the evidence given by Gareth Hughes from the FUW noted. It is, therefore, good to see that the Government, in its agreement with Plaid Cymru, has secured an additional £20 million to try to ensure that farmers have the necessary infrastructure and resources. Will this be enough? Perhaps not, but it is much better than what was previously on offer in the previous situation.

Finally, the report refers to the need for farmers to construct or enhance their slurry storage. Now, once again, come to Dwyfor Meirionnydd and I’ll introduce you to farmers who sought planning permission to build new slurry storage facilities, but who found it difficult to obtain planning consent. It is very easy to state on paper that this, that or the other should be done, but it's a very different matter to act on those ambitions in the real world. So, in considering recommendation 3, it is good to see that the Government, again in its agreement with Plaid Cymru, will allow an additional two years to enable this work to progress, and to ensure the just transition that farmers need. Thank you very much.

Rwy'n byw yn fy etholaeth, yng Nghaerffili, ac mae gennym ardal sydd â chrynodiad o ffermydd, ac o amgylch y ffermydd hynny ceir llawer o dai, a gallwch ddychmygu bod etholwyr yn poeni'n fawr ynglŷn â sut yr ymdrinnir â slyri a sut y caiff y materion hyn eu rheoleiddio—efallai'n fwy felly nag mewn ffermydd sy'n fwy ynysig ac yn llai agos at gymunedau. Felly, rwy'n credu bod y rheoliadau wedi cael eu croesawu'n gyffredinol gan drigolion Caerffili, os nad gan bob fferm, ac rwy'n credu bod hynny wedi cael ei adlewyrchu yn rhai o'r sylwadau a wnaed gan Mabon ap Gwynfor a Sam Kurtz. Ac wrth gwrs, mae'n rhesymol dweud na cheir un ateb sy'n mynd i fod yn addas ym mhob achos, sef cyfeiriad yr adroddiad a gynhyrchwyd.

Mae'n rhaid i mi anghytuno gyda'r Cadeirydd ar un pwynt: dywedodd ei fod yn pryderu bod y Llywodraeth wedi cymryd amser i ymateb i adroddiad y pwyllgor. Wel, mewn gwirionedd, o ystyried pwysigrwydd y rheoliadau hyn a phwysigrwydd y mater i'r Senedd gyfan, rwy'n credu bod cael y rhain yn iawn, cael yr ymateb yn iawn, a chario dwy ran o dair o'r Senedd gyda ni pan ddaw'n fater o weithredu'r rheoliadau yn bwysig, a chredaf mai dyna lwyddwyd i'w wneud yn y dyddiau cyn ymateb y Llywodraeth. Rwy'n credu, felly, y gallwch weld yn awr y dylai ymateb y Llywodraeth ennyn—byddwn yn synnu pe na bai wedi ennyn—mwyafrif o ddwy ran o dair o gefnogaeth yn y Senedd, er gwaethaf rhai o'r pryderon sy'n dal i gael eu mynegi gan y Ceidwadwyr a siaradodd hyd yma.

A byddwn yn dweud hefyd o ran y rheoliadau, mae'r rheoliadau hyn wedi bod yn destun pedair rownd o graffu, mwy na llawer o reoliadau eraill a welwn, felly maent wedi bod yn destun dadl yn y Senedd, yn destun ymchwiliad y pwyllgor, yn destun adolygiad barnwrol, a'r ddadl heddiw. Mae'r pedwar peth wedi craffu ar y rheoliadau hyn, ynghyd â llawer o gwestiynau a ofynnwyd gennyf fi a llawer o rai eraill yn y Siambr dros y blynyddoedd diwethaf. Felly, yn sicr mae achos i'w wneud bod y Llywodraeth wedi caniatáu llawer iawn o graffu ar y rheoliadau hyn. Byddwn yn dweud eu bod wedi gwrando. Byddwn yn dweud eu bod wedi gwrando'n enwedig ar argymhelliad 1, ac fel y cydnabu Sam Kurtz, mae argymhelliad 1 yn ddarostyngedig i'r cytundeb rhwng Plaid Cymru a'r Llywodraeth yn awr, ac rwy'n credu bod hynny'n mynd i'r afael â rhai o'r pryderon hynny'n effeithiol. Rwy'n credu mai'r hyn a welwn heddiw yw Llywodraeth sy'n gwrando ar y trigolion yn fy etholaeth sy'n poeni am lygredd amaethyddol, ond hefyd ar y ffermwyr sydd â phryderon am yr effeithiau. Mae'r arian sydd bellach yn cael ei roi tuag at hynny, ynghyd â'r ymgynghoriad ychwanegol, yn dangos bod y Llywodraeth hon wedi gwrando'n effeithiol heb leihau eu hymrwymiad i reoli llygredd nitrogen.

Felly, byddwn yn croesawu ymateb y Llywodraeth ar y cyfan, ac rwy'n falch fy mod i wedi gallu cymryd rhan yn yr ymchwiliad, oherwydd yn sicr fe ddangosodd bob agwedd ar y broses i mi. Byddwn yn dweud wrth y Gweinidog yn awr ei bod wedi gwneud gwaith da yn sicrhau y gallwn wneud cynnydd a diogelu ein hamgylcheddau, ein hamgylcheddau gwledig, rhag llygredd nitrogen.

May I thank the committee and the committee Chair?

Mae'r pwyllgor wedi gwneud llawer iawn o waith, ac rydym yn ddiolchgar iawn amdano, gwaith sy'n dadlau'r achos dros ymateb mwy cymesur i fater gwirioneddol ddifrifol. Nid wyf wedi siarad ag unrhyw ffermwr nad yw'n cydnabod bod angen i ansawdd dŵr fod yn well. Mae pawb eisiau cydweithio ar hyn, dull tîm Cymru o weithredu.

Rwyf wedi ysgrifennu at Brif Weinidog Cymru i ofyn am asesiad o'r effaith economaidd. Fe wneuthum hynny ym mis Awst, gan gydnabod bod costau uwch yn rhan o bryder ffermwyr ynglŷn â'r dyfodol. Rwy'n pryderu y bydd canlyniadau anfwriadol y rheoliadau hyn i'w teimlo ymhell y tu hwnt i giât y fferm unigol, oherwydd ni roddwyd digon o sylw i'r effaith ehangach ar ein cymunedau gwledig, na goblygiadau i gadwyni cyflenwi cyn ac ar ôl giât y fferm. Cefais fy atgoffa heddiw ddiwethaf y byddai'r terfyn rhanddirymiad 170 kg arfaethedig yn arwain at gyfradd ddadstocio gwartheg llaeth o 17 y cant—colled i ni o oddeutu 330 miliwn litr o gynhyrchiant llaeth. Mae gwir angen inni weithio gyda'n gilydd i sicrhau bod y cyfnod adolygu pedair blynedd, sydd wedi'i gynnwys yn y rheoliadau, yn edrych nid yn unig ar effaith y rheoliadau ar leihau llygredd amaethyddol, ond ar effaith y rheoliadau ar y diwydiant ei hun.

Fy nghwestiwn cyntaf, os caf, Weinidog, yw deall ychydig mwy am y cynllun trwyddedu arfaethedig a sut y mae hynny'n cyd-fynd ag argymhelliad 1 yn yr adroddiad. Mae gennyf gwestiynau, er enghraifft, ynglŷn â faint o fusnesau fferm a all ddisgwyl elwa. A fydd unrhyw wersi i'w dysgu i lywio newidiadau posibl i'r rheoliadau? Beth yw paramedrau'r ymgynghoriad i sicrhau ei fod yn deg, yn gytbwys ac yn cael ei arwain gan dystiolaeth, a beth yw'r meini prawf llwyddiant ar gyfer yr ymgynghoriad? Mae ffermwyr wedi dweud dro ar ôl tro mai dim ond ateb dros dro yw gohirio'n unig, felly mae angen eglurder i ffermwyr ynglŷn â beth y mae'r cynllun trwyddedu yn ei olygu'n hirdymor mewn gwirionedd.

Hoffwn hefyd ganolbwyntio ar argymhelliad 2, a chostau cyflwyno'r rheoliadau hyn. Mae'r pecyn cyllido hyd yma yn llawer is na'r hyn yw ffigyrau'r Llywodraeth ei hun ar gyfer y gost ymlaen llaw o tua £360 miliwn. Mae'r FUW wedi amcangyfrif y gallai'r gost fod tua £450 miliwn mewn gwirionedd, sy'n wahaniaeth enfawr. Ni ellir rhoi'r £20 miliwn ychwanegol yr wythnos diwethaf yn ei gyd-destun heb gael manylion llawn am gymorth ariannol hyd yma, ac yn wyneb pwysau costau sy'n cynyddu'n barhaus i'n ffermwyr, mae'n swnio fel diferyn bach yn y môr.

Fel y nododd Paul Davies, mae'r dechnoleg newydd yn ddiddorol iawn, ac rwy'n pryderu y gallai'r dechnoleg newydd sy'n datblygu negyddu'r angen i adeiladu storfeydd slyri newydd. Bydd rhai ffermwyr wedi gwario symiau enfawr o arian a chanfod wedyn nad oedd angen y gwariant, gan roi pwysau costau ychwanegol enfawr ar ffermydd. Felly, mae angen cysoni rhwng y cynllun trwyddedu arfaethedig, y cyfnod adolygu pedair blynedd a chyflwyno mesurau amgen. I fod yn bryfoclyd, fy nghwestiwn fyddai: pam na chawn ni aros nes bod y dechnoleg newydd yn dod yn weithredol a gweld pa effaith a gaiff?

Mae gwir angen eglurder ynghylch pa adnoddau ychwanegol sydd eu hangen, gan CNC er enghraifft, fel y nododd y Cadeirydd a chan eraill hefyd. Heb y rôl reoleiddio effeithiol honno, cosbi ffermwyr yn unig y mae'r rheoliadau hyn. Hefyd, rwy'n nodi'r pwynt gan fy nghyd-Aelod Mabon ap Gwynfor ynghylch capasiti adrannau cynllunio awdurdodau lleol. Maent dan bwysau aruthrol. Yng Ngheredigion, rwy'n deall mai un swyddog cynllunio sy'n ymdrin â'r holl ffermwyr sy'n gwneud ceisiadau ar gyfer storfeydd slyri ar hyn o bryd.

Mae angen dull tîm Cymru o weithredu. Yng ngoleuni'r cyhoeddiad a wnaed gan y Llywodraeth a Phlaid Cymru yr wythnos diwethaf, byddwn yn croesawu eglurder ynglŷn ag a fydd y dyddiad cau ar gyfer cynigion amgen yn cael ei ymestyn, ac a fydd Llywodraeth Cymru'n ailedrych yn awr ar y cynigion amgen a gyflwynwyd gan y sector. Diolch yn fawr iawn.

A gaf fi ddechrau drwy ganmol y pwyllgor am adroddiad gwych? Ond mae'n drueni inni gyrraedd sefyllfa lle bu'n rhaid cael yr adroddiad hwn. Rwyf newydd wrando ar Jane Dodds o’r Democratiaid Rhyddfrydol yn pregethu pa mor ddrwg yw hyn i ffermwyr, ond pe bai ei phlaid wedi camu i’r adwy yn nhymor y Senedd ddiwethaf a chefnogi ffermwyr, fel y gwnaeth Plaid Cymru a ninnau ar feinciau’r Ceidwadwyr, ni fyddem byth yn y sefyllfa hon. Felly, credaf fod rhai o’i sylwadau braidd yn rhagrithiol.

Yr hyn yr hoffwn ei drafod gyda'r Gweinidog—ac rydym yn croesawu rhai o’r cyhoeddiadau a wnaed gennych—yw'r £20 miliwn ychwanegol, ac argymhelliad 3, sy'n ymwneud â'r pwysau y bydd hyn yn ei roi ar ein hawdurdodau cynllunio. Ni chredaf, ac nid yw'r diwydiant yn credu ychwaith, fod yr £20 miliwn ychwanegol hwn yn mynd i helpu ffermwyr i ymdopi â’r rheoliadau hyn pan fyddant ar waith, gyda’r costau seilwaith, a phopeth sy’n gysylltiedig â hynny. Mae gennyf nifer o ffrindiau sy'n ffermwyr ac sy'n dweud na fydd rhywfaint o'r arian yr ydych yn ei ddarparu hyd yn oed yn rhoi'r concrit yn y ddaear i ganiatáu i hyn ddigwydd.

Yr hyn yr hoffwn ei glywed gan y Gweinidog—. Ydy, mae arian ychwanegol i’w groesawu, ond rydym yn mynd i orfod gweld mwy o fuddsoddiad, oherwydd os ydych yn gofyn i ffermwyr dalu mwy a mwy o arian eto fyth, mae hynny’n mynd i wneud busnesau fferm yn anhyfyw ac yn anghynaliadwy yn y dyfodol. Rwy’n siŵr nad ydym am weld y rheoliadau hyn yn gyrru ein ffermwyr oddi ar y tir, ac yn eu hatal rhag cynhyrchu bwyd a diod ar gyfer ein cyhoedd. Oherwydd os bydd ein ffermwyr yn rhoi'r gorau iddi, mae ein cymunedau gwledig ledled ein gwlad yn mynd i farw. Gwn nad yw hynny'n rhywbeth rwyf fi am ei weld, ac nid yw fy nghyd-Aelodau yma am ei weld. Felly, mae cyllid ychwanegol i'w groesawu, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn darparu mwy o arian i gefnogi'r argymhellion a gyflwynwyd gennych. Diolch.