Y Cyfarfod Llawn
Plenary
05/07/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Tom Giffard.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fynediad at wasanaethau deintyddol yng Ngorllewin De Cymru? OQ58287
1. Will the First Minister provide an update on access to dental services in South Wales West? OQ58287
Llywydd, 99 per cent of NHS dental contract value in Swansea Bay University Health Board and 88 per cent in Cwm Taf Morgannwg University Health Board will now be undertaken by practices that have opted in to dental contract reform. Working under reform principles creates capacity for new patients to access NHS dental care.
Llywydd, bydd 99 y cant o werth contract deintyddol y GIG ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe ac 88 y cant ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg bellach yn cael ei cyflawni gan bractisau sydd wedi optio i mewn i'r rhaglen diwygio'r contract deintyddol. Mae gweithio o dan egwyddorion diwygio yn creu capasiti i gleifion newydd gael mynediad at ofal deintyddol y GIG.
I'm grateful to the First Minister for his answer, but I can't exactly say I share his optimism about the dental industry here in Wales. The most obvious example that we're facing a crisis in dentistry is the sheer number of questions that you and the health Minister have faced from Members in recent months on the subject. My colleague Sam Rowlands asked you about the situation in north Wales last week, and, unfortunately, it's an issue prevalent in my region too. Broadlands Dental Surgery in Bridgend has now terminated its contract with the NHS via the health board, citing problems with the way the NHS dental contracts are structured. The health board have said they'll try and find patients a new NHS dentist, but, in reality, given the current the situation, we know it means they'll be added to a waiting list, which is often years long. And instead, patients are being encouraged to take up often expensive private dental cover just to keep the level of service they enjoyed before. So, with dental waiting lists getting longer, fewer and fewer dentists offering places for NHS patients, and a third fewer dental treatments taking place compared to a decade ago, First Minister, one thing is quite clear: you're privatising dentistry in Wales by the back door. First Minister, when will your Government get a grip on the crisis in dentistry in Wales, and what action are you taking to fix it right now?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond ni allaf ddweud yn union fy mod yn rhannu ei optimistiaeth ynghylch y diwydiant deintyddol yma yng Nghymru. Yr enghraifft amlycaf ein bod yn wynebu argyfwng ym maes deintyddiaeth yw'r nifer fawr o gwestiynau yr ydych chi a'r Gweinidog iechyd wedi'u hwynebu gan Aelodau yn ystod y misoedd diwethaf ar y pwnc. Gofynnodd fy nghyd-Aelod Sam Rowlands ichi am y sefyllfa yn y gogledd yr wythnos diwethaf, ac, yn anffodus, mae'n broblem sy'n gyffredin yn fy rhanbarth i hefyd. Mae deintyddfa Broadlands ym Mhen-y-bont ar Ogwr bellach wedi terfynu ei chontract gyda'r GIG drwy'r bwrdd iechyd, gan nodi problemau gyda'r ffordd y mae contractau deintyddol y GIG wedi'u strwythuro. Mae'r bwrdd iechyd wedi dweud y byddan nhw yn ceisio dod o hyd i ddeintydd GIG newydd ar gyfer cleifion, ond, mewn gwirionedd, o ystyried y sefyllfa bresennol, gwyddom ni ei bod yn golygu y byddan nhw'n cael eu hychwanegu at restr aros, sy'n aml yn golygu aros am flynyddoedd. Ac yn hytrach, mae cleifion yn cael eu hannog i gael gwasanaeth deintyddol preifat drud yn aml, dim ond er mwyn cadw lefel y gwasanaeth yr oedden nhw'n ei fwynhau o'r blaen. Felly, gyda rhestrau aros deintyddol yn mynd yn hirach, mae llai a llai o ddeintyddion yn cynnig lleoedd i gleifion y GIG, a thraean yn llai o driniaethau deintyddol yn digwydd o'u cymharu â degawd yn ôl, Prif Weinidog, mae un peth yn eithaf clir: rydych yn preifateiddio deintyddiaeth yng Nghymru drwy'r drws cefn. Prif Weinidog, pryd y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r argyfwng ym maes deintyddiaeth yng Nghymru, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i'w ddatrys nawr?
Llywydd, part of the premise of that question is nonsensical, and the Member knew it when he said it, as well. The contract reform, as we have explained many, many times on the floor of the Senedd, was an optional matter. It was for practices to decide whether or not to opt into it. The vast majority of practices have done so; a small minority have decided to make other arrangements. That was always available to them, as I have had to explain several times now to Conservative Members of the Senedd.
The truth of the matter is, Llywydd, that, up until the time of the pandemic, the number of dentists carrying out NHS activity in Wales rose every year—rose every year—from 2014-15 to 2018-19, and our ambition is to make sure that there is NHS dentistry available to everybody who wishes to take it up. However, as the Member will know, dentists are contracting professionals. They choose whether or not to take up work on behalf of the NHS. When they choose not to, in that small minority of cases who have made that decision, the money is not lost to NHS dentistry; the money remains in the system. The money remains so that other practices, or new entrants into dentistry, are able to carry out work on behalf of the NHS.
Our estimates for contract reform in the area covered by the Member are that it will create 16,000 extra NHS places, as a minimum, in the Cwm Taf Morgannwg University Health Board area, and 17,000 extra, as a minimum, NHS patient places in Swansea bay. That's why dental reform and contract reform has been such a priority for this Government.
Llywydd, mae rhan o gynsail y cwestiwn yna'n hurt, ac roedd yr Aelod yn gwybod hynny pan ddywedodd ef hynny hefyd. Roedd diwygio'r contract, fel yr ydym wedi esbonio droeon ar lawr y Senedd, yn fater dewisol. Mater i bractisau oedd penderfynu a ddylid optio i mewn iddo ai peidio. Mae'r mwyafrif helaeth o bractisau wedi gwneud hynny; mae lleiafrif bach wedi penderfynu gwneud trefniadau eraill. Roedd hynny ar gael iddyn nhw trwy'r adeg, fel y bu'n rhaid imi egluro droeon nawr wrth Aelodau Ceidwadol y Senedd.
Y gwir amdani, Llywydd, yw bod nifer y deintyddion sy'n cyflawni gweithgaredd y GIG yng Nghymru wedi codi bob blwyddyn hyd at adeg y pandemig—wedi codi bob blwyddyn—o 2014-15 i 2018-19, a'n huchelgais yw sicrhau bod deintyddiaeth y GIG ar gael i bawb sy'n dymuno manteisio arni. Fodd bynnag, fel y gŵyr yr Aelod, mae deintyddion yn contractio gweithwyr proffesiynol. Maen nhw'n dewis a ydyn nhw am ymgymryd â gwaith ar ran y GIG ai peidio. Pan fyddan nhw'n dewis peidio â gwneud hynny, yn y lleiafrif bach hwnnw o achosion sydd wedi gwneud y penderfyniad hwnnw, nid yw deintyddiaeth y GIG yn colli'r arian; mae'r arian yn aros yn y system. Mae'r arian yn parhau fel bod practisau eraill, neu newydd-ddyfodiaid i ddeintyddiaeth, yn gallu gwneud gwaith ar ran y GIG.
Ein hamcangyfrifon ar gyfer diwygio contractau yn yr ardal a gwmpesir gan yr Aelod yw y bydd yn creu 16,000 o leoedd ychwanegol yn y GIG, o leiaf, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a 17,000 o leoedd ychwanegol, o leiaf, i gleifion y GIG ym mae Abertawe. Dyna pam mae diwygio deintyddol a diwygio contractau wedi bod yn gymaint o flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon.
First Minister, there has been a lot of goodwill in NHS dentistry for a really long time. Having talked to dentists in Bridgend, and the British Dental Association, unfortunately, it is the case that, with the new contracts, NHS practices are seeing lots of new patients and need to reach high targets of patients. Practices have to cover the cost of treatment due to the level of care needed and time taken to facilitate. This has meant that, essentially, dentists can be working for free. With the cost-of-living crisis, how many of us can afford to do that on a long-term basis? So, staff are leaving practices, and the knock-on effect is that practices cannot reach their targets of seeing new patients, and therefore, sometimes, they are being financially penalised. You have dentists working incredibly hard through the backlog of COVID patients, with costs going up, and there is a lack of goodwill flexibility available with the contracts, I've been told. I know this is being investigated by the Senedd health committee, and I very much welcome their work on this. First Minister, what action is the Welsh Government taking to support dental services with the impact of coronavirus and the backlog of care that is impacting their workload? Also, is there a way of prioritising dental care for children?
Prif Weinidog, bu tipyn o ewyllys da ym maes deintyddiaeth y GIG ers amser maith. Ar ôl siarad â deintyddion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, yn anffodus, mae'n wir, gyda'r contractau newydd, fod practisau'r GIG yn gweld llawer o gleifion newydd a bod angen iddyn nhw gyrraedd targedau uchel o gleifion. Mae'n rhaid i bractisau dalu am gost y driniaeth oherwydd lefel y gofal sydd ei angen a'r amser a gymerir i wneud gwaith hwyluso. Mae hyn wedi golygu, yn y bôn, y gall deintyddion fod yn gweithio am ddim. Felly, mae staff yn gadael practisau, a'r effaith ganlyniadol yw na all practisau gyrraedd eu targedau ar gyfer gweld cleifion newydd, ac felly, weithiau, maen nhw'n cael eu cosbi'n ariannol. Mae gennych ddeintyddion sy'n gweithio'n eithriadol o galed drwy'r ôl-groniad o gleifion COVID, gyda chostau'n codi, ac mae diffyg hyblygrwydd ewyllys da ar gael gyda'r contractau, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf. Gwn fod pwyllgor iechyd y Senedd yn ymchwilio i hyn, ac rwy'n croesawu'n fawr eu gwaith ar hyn. Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gwasanaethau deintyddol gydag effaith coronafeirws a'r ôl-groniad o ofal sy'n effeithio ar eu llwyth gwaith? Hefyd, a oes ffordd o flaenoriaethu gofal deintyddol i blant?
Llywydd, let me give the Member an assurance that no dentist in Wales is working for free. Dentists, on average, earn somewhere between £70,000 and £100,000 a year, depending on the nature of their contract. And while I agree very much with what Sarah Murphy said about the commitment that dentists in Wales have shown during the coronavirus period, they are remunerated, and fairly remunerated, for the work that they do.
The point that the Member raised about the impact of coronavirus, Llywydd, is an important one. On 1 June, the Chief Dental Officer was able to write to dental practices across Wales, de-escalating some of the infection prevention and control measures that dentists have had to implement because of coronavirus. Unfortunately, because of the current rapid rise in the number of people falling ill from the virus, and the even greater transmissibility of the latest variants of omicron, that is a position we will have to keep very carefully under review. Coronavirus has not gone away, Llywydd. Thousands of people in Wales are falling ill with the virus. We have 1,500 people who work in the health service not in work today because they have fallen ill with COVID-19, and we have another 600 people beyond that who are self-isolating because they are in contact with someone who's had the virus. That's over 2 per cent of the entire workforce of the NHS who are unable to be doing all the other things we ask them to do simply because of the continuing impact of coronavirus here in Wales. And aerosol-generating procedures, which is what dentistry relies on so much, are amongst the most challenging procedures for the transmission of the virus. So, I very much welcome all the actions that dental practices have taken, the extra help they've had through the Welsh Government to improve ventilation in those practices, but there's no doubt at all, and no Member in this Chamber should be in any doubt at all, that the operating environment in dentistry, and right across the Welsh NHS, remains very challenging because of the impact that coronavirus is having.
Llywydd, gadewch imi sicrhau'r Aelod nad oes unrhyw ddeintydd yng Nghymru yn gweithio am ddim. Mae deintyddion, ar gyfartaledd, yn ennill rhywle rhwng £70,000 a £100,000 y flwyddyn, yn dibynnu ar natur eu contract. Ac er fy mod yn cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Sarah Murphy am yr ymrwymiad y mae deintyddion yng Nghymru wedi'i ddangos yn ystod cyfnod y coronafeirws, cânt eu talu, a'u talu'n deg, am y gwaith a wnânt.
Mae'r pwynt a gododd yr Aelod am effaith y coronafeirws, Llywydd, yn un pwysig. Ar 1 Mehefin, llwyddodd y Prif Swyddog Deintyddol i ysgrifennu at bractisau deintyddol ledled Cymru, gan ddad-ddwysáu rhai o'r mesurau atal a rheoli heintiau y mae deintyddion wedi gorfod eu gweithredu oherwydd y coronafeirws. Yn anffodus, oherwydd y cynnydd cyflym presennol yn nifer y bobl sy'n mynd yn sâl oherwydd y feirws, a'r ffaith bod yr amrywiolion diweddaraf o omicron hyd yn oed yn fwy trosglwyddadwy, mae hynny'n sefyllfa y bydd yn rhaid inni ei hadolygu'n ofalus iawn. Nid yw'r coronafeirws wedi diflannu, Llywydd. Mae miloedd o bobl yng Nghymru yn mynd yn sâl gyda'r feirws. Mae gennym 1,500 o bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd nad ydyn nhw yn y gwaith heddiw oherwydd eu bod yn sâl gyda COVID-19, ac mae gennym 600 o bobl eraill y tu hwnt i hynny sy'n hunanynysu oherwydd eu bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi cael y feirws. Mae hynny dros 2 y cant o holl weithlu'r GIG nad ydyn nhw'n gallu gwneud yr holl bethau eraill y gofynnwn iddyn nhw eu gwneud dim ond oherwydd effaith barhaus y coronafeirws yma yng Nghymru. Ac mae gweithdrefnau cynhyrchu aerosol, sef yr hyn y mae deintyddiaeth yn dibynnu arno gymaint, ymhlith y gweithdrefnau mwyaf heriol o ran trosglwyddo'r feirws. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr holl gamau y mae practisau deintyddol wedi'u cymryd, y cymorth ychwanegol y maen nhw wedi'i gael drwy Lywodraeth Cymru i wella awyru yn y practisau hynny, ond nid oes amheuaeth o gwbl, ac ni ddylai unrhyw Aelod yn y Siambr hon fod ag amheuaeth o gwbl, fod yr amgylchedd gweithredu ym maes deintyddiaeth, ac ar draws GIG Cymru, yn parhau i fod yn heriol iawn oherwydd yr effaith y mae coronafeirws yn ei chael.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella mynediad at wasanaethau iechyd meddwl yn Nyffryn Clwyd? OQ58331
2. What is the Welsh Government doing to improve access to mental health services in the Vale of Clwyd? OQ58331
Llywydd, we continue to provide significant and sustained funding to support mental health services. Betsi Cadwaladr University Health Board will receive an additional £4.9 million in recurrent mental health funding, starting this year, to help improve access to mental health support.
Llywydd, rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol a pharhaus i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl. Bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael £4.9 miliwn yn ychwanegol mewn cyllid iechyd meddwl rheolaidd, gan ddechrau eleni, i helpu i wella mynediad at gymorth iechyd meddwl.
Thank you for that answer, First Minister. Of course, as we mark the seventy-fourth birthday of the national health service today, I'd like to give my thanks to the hard-working front-line staff, past and present, who have served to support the nation's medical needs and help save lives. But, First Minister, at no fault of these hard-working front-line staff, mental health services in my constituency and across north Wales are not fit for purpose. Local primary mental health support services figures show that Betsi Cadwaladr University Health Board has the second-worst waiting times in Wales, with just under two thirds of adults waiting less than 28 days for an assessment as of March 2022, which is below the national average, and, for children and young people, just one in three are waiting 28 days for an assessment. These delays are just not acceptable, First Minister. Alongside these waiting times, one of my major concerns related to services in the Vale of Clwyd is the Ablett Unit facilities at Ysbyty Glan Clwyd in Bodelwyddan. Earlier this month, I sat down with one of my constituents, who has a long-term mental health condition and, due to this, has had to stay in facilities across the area. And he noted that the Ablett Unit at YGC is by far the worst, with a tired and decrepit building that is not fit for modern-day use or treatments. And in my regular meeting with representatives of the health board, and, in fact, just as recently as yesterday, they divulged that there are still no imminent plans to progress the proposal of the new mental health development at YGC, and that's simply not good enough, First Minister. So, what is the Welsh Government planning to do, regarding this delay from the health board, to ensure that my residents in the Vale of Clwyd get a service that's fit for purpose in the area that they live in? Thank you.
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth gwrs, wrth inni nodi pen-blwydd y gwasanaeth iechyd gwladol yn saith deg a phedwar heddiw, hoffwn ddiolch i'r staff rheng flaen sy'n gweithio'n galed, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi cefnogi anghenion meddygol y genedl a helpu i achub bywydau. Ond, Prif Weinidog, heb fod unrhyw fai ar y staff rheng flaen gweithgar hyn, nid yw gwasanaethau iechyd meddwl yn fy etholaeth i ac ar draws y gogledd yn addas i'r diben. Mae ffigurau gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol yn dangos mai gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y mae'r amseroedd aros gwaethaf ond un yng Nghymru, gydag ychydig o dan ddwy ran o dair o oedolion yn aros llai na 28 diwrnod am asesiad ym mis Mawrth 2022, sy'n is na'r cyfartaledd cenedlaethol, ac, i blant a phobl ifanc, dim ond un o bob tri sy'n aros 28 diwrnod am asesiad. Nid yw'r oedi hwn yn dderbyniol, Prif Weinidog. Ochr yn ochr â'r amseroedd aros hyn, un o fy mhrif bryderon ynghylch gwasanaethau yn Nyffryn Clwyd yw cyfleusterau Uned Ablett yn Ysbyty Glan Clwyd ym Modelwyddan. Yn gynharach y mis hwn, eisteddais i lawr gydag un o fy etholwyr, sydd â chyflwr iechyd meddwl hirdymor ac, oherwydd hyn, mae wedi gorfod aros mewn cyfleusterau ar draws yr ardal. A nododd mai'r Uned Ablett yn YGC yw'r gwaethaf o bell ffordd, gydag adeilad treuliedig ac adfeiliedig nad yw'n addas ar gyfer defnydd na thriniaethau modern. Ac yn fy nghyfarfod rheolaidd â chynrychiolwyr y bwrdd iechyd, ac, mewn gwirionedd, mor ddiweddar â ddoe, fe wnaethon nhw ddatgelu nad oes unrhyw gynlluniau ar y gorwel o hyd i fwrw ymlaen â chynnig y datblygiad iechyd meddwl newydd yn YGC, ac nid yw hynny'n ddigon da, Prif Weinidog. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud, ynglŷn â'r oedi hwn gan y bwrdd iechyd, i sicrhau bod fy nhrigolion yn Nyffryn Clwyd yn cael gwasanaeth sy'n addas i'r diben yn yr ardal y maen nhw'n byw ynddi? Diolch.
Well, Llywydd, I echo, of course, what the Member said about recognising the work that our very committed staff in the national health service do every single day, on this anniversary of the NHS. I agree with him that the time that assessments are taking under the local primary mental health service in Betsi Cadwaladr are not acceptable. There have been some signs of improvement in recent months, but that improvement urgently needs to continue. Once you have an assessment in the health board, then the performance in terms of from-referral-to-treatment is better in the local primary mental health services, particularly in relation to adults, where, for most of the last 12 months, performance has been above the target set by the Welsh Government. So, once you get into the system, then the help that you receive is usually timely and is appreciated by those in receipt of it. But the assessment period is too long, particularly for children, and there we look for a proper improvement in the way that the health board performs.
As far as the facilities at YGC are concerned, I think, the Member has an over-pessimistic view of developments there. We want to invest in those services, we want to make sure the physical fabric of the services is sufficient for patients, and we look forward to being able to approve the proposals that the health board will bring forward in order to do just that.
Wel, Llywydd, rwy'n ategu, wrth gwrs, yr hyn a ddywedodd yr Aelod am gydnabod y gwaith y mae ein staff ymroddedig iawn yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn ei wneud bob dydd, ar ben-blwydd y GIG eleni. Cytunaf ag ef nad yw'r amser y mae asesiadau'n ei gymryd o dan y gwasanaeth iechyd meddwl sylfaenol lleol ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr yn dderbyniol. Bu rhai arwyddion o welliant yn ystod y misoedd diwethaf, ond mae angen i'r gwelliant hwnnw barhau ar frys. Ar ôl ichi gael asesiad yn y bwrdd iechyd, yna mae'r perfformiad o ran atgyfeirio i driniaeth yn well yn y gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol, yn enwedig o ran oedolion, lle mae perfformiad, am y rhan fwyaf o'r 12 mis diwethaf, wedi bod yn uwch na'r targed a osodwyd gan Lywodraeth Cymru. Felly, ar ôl i chi fynd i mewn i'r system, yna mae'r cymorth a gewch fel arfer yn amserol ac yn cael ei werthfawrogi gan y rhai sy'n ei gael. Ond mae'r cyfnod asesu yn rhy hir, yn enwedig i blant, ac yno rydym yn chwilio am welliant priodol yn y ffordd y mae'r bwrdd iechyd yn perfformio.
O ran y cyfleusterau yn YGC, rwy'n credu bod gan yr Aelod farn or-besimistaidd am ddatblygiadau yno. Rydym ni eisiau buddsoddi yn y gwasanaethau hynny, rydym ni eisiau sicrhau bod adeiladwaith ffisegol y gwasanaethau'n ddigonol i gleifion, ac edrychwn ymlaen at allu cymeradwyo'r cynigion y bydd y bwrdd iechyd yn eu cyflwyno er mwyn gwneud hynny.
First Minister, there's been a very welcome and significant increase recently in funding for support services for mental health within schools, which will help many young people in the Vale of Clwyd and beyond. We know that the most effective mental ill health prevention and early intervention comes through school counselling services. So, will the Welsh Government commit to facilitating the training and recruitment of as many new school counsellors as possible?
Prif Weinidog, bu cynnydd sylweddol, sydd i'w groesawu'n fawr yn ddiweddar yn y cyllid ar gyfer gwasanaethau cymorth ar gyfer iechyd meddwl mewn ysgolion, a fydd yn helpu llawer o bobl ifanc yn Nyffryn Clwyd a thu hwnt. Gwyddom mai gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion sy'n gyfrifol am atal salwch meddwl ac ymyrraeth gynnar yn y ffordd fwyaf effeithiol. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i hwyluso'r gwaith o hyfforddi a recriwtio cynifer o gwnselwyr ysgol newydd â phosibl?
Well, Llywydd, I thank Ken Skates for that, and I agree with him very much that the best help you can offer, particularly to young people, in the mental health field is that early and preventative intervention that gets them the advice they need. It allows them to meet with a trusted adult who has the training that is necessary to respond to their needs, and that's exactly what the Welsh Government is doing. Over the next three years, we'll invest another £10 million over and above what is there now to improve and expand school counselling provision, and we do so because we know that it is effective. In the last year for which there are figures, 10,600 children or young people received counselling services in schools. Young women accounted for two thirds of those receiving help. Twenty per cent of all the children who got help from the school counselling service were in year 10, so facing examinations, with all the anxiety that we know goes alongside that. But, critically, 87 per cent of children and young people who used the service did not require onward referral. In other words, the help that they got was sufficient to meet their needs. That's why, both for children and for adults, we are putting such an emphasis on investment in tier 0 and tier 1 services—services that you don't need to join a waiting list to get to, services that you can get by immediate access, either through third sector organisations or, in the case of the question raised by Ken Skates, through the self-referral of someone to a school counselling service. If you can do it, if you can do it early and do it effectively, then those young people don't need the more intensive and, inevitably, more pressurised services further up the chain.
Wel, Llywydd, diolch i Ken Skates am hynna, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef mai'r cymorth gorau y gallwch ei gynnig, yn enwedig i bobl ifanc, ym maes iechyd meddwl yw'r ymyrraeth gynnar ac ataliol hwnnw sy'n rhoi iddyn nhw y cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Mae'n caniatáu iddyn nhw gyfarfod ag oedolyn y gallan nhw ymddiried ynddo sydd â'r hyfforddiant sy'n angenrheidiol i ymateb i'w hanghenion, a dyna'n union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Dros y tair blynedd nesaf, byddwn yn buddsoddi £10 miliwn arall yn ychwanegol at yr hyn sydd yno nawr i wella ac ehangu'r ddarpariaeth gwnsela mewn ysgolion, a gwnawn hynny oherwydd gwyddom ei fod yn effeithiol. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf y ceir ffigurau ar ei chyfer, cafodd 10,600 o blant neu bobl ifanc wasanaethau cwnsela mewn ysgolion. Roedd menywod ifanc yn cyfrif am ddwy ran o dair o'r rhai a oedd yn cael cymorth. Yr oedd 20 y cant o'r holl blant a gafodd gymorth gan y gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion ym mlwyddyn 10, felly'n wynebu arholiadau, gyda'r holl bryder y gwyddom ei fod yn cyd-fynd â hynny. Ond, yn hollbwysig, nid oedd angen atgyfeirio 87 y cant o'r plant a'r bobl ifanc a oedd yn defnyddio'r gwasanaeth. Mewn geiriau eraill, roedd y cymorth a gawsant yn ddigonol i ddiwallu eu hanghenion. Dyna pam, i blant ac i oedolion, yr ydym yn rhoi cymaint o bwyslais ar fuddsoddi mewn gwasanaethau haen 0 a haen 1—gwasanaethau nad oes angen ichi ymuno â rhestr aros er mwyn eu cael, gwasanaethau y gallwch eu cael ar unwaith, naill ai drwy sefydliadau'r trydydd sector neu, yn achos y cwestiwn a godwyd gan Ken Skates, drwy rywun yn hunangyfeirio at wasanaeth cwnsela mewn ysgolion. Os gallwch wneud hynny, os gallwch ei wneud yn gynnar a'i wneud yn effeithiol, yna nid oes angen y gwasanaethau mwy dwys ac, yn anochel, sydd o dan fwy o bwysau ar y bobl ifanc hynny ymhellach i fyny'r gadwyn.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Could I just send a warm welcome to colleagues in the gallery from Pakistan, who are attending from one of the regional assemblies and watching our proceedings today?
First Minister, why has the Welsh Government failed in its commitment, made some seven years ago, to eliminate the use of B&Bs for young people in the care sector here in Wales?
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i estyn croeso cynnes i gydweithwyr yn yr oriel o Bacistan, sydd wedi dod yma o un o'r cynulliadau rhanbarthol ac yn gwylio ein trafodion heddiw?
Prif Weinidog, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi methu yn ei hymrwymiad, a wnaed tua saith mlynedd yn ôl, i ddileu'r defnydd o lety gwely a brecwast ar gyfer pobl ifanc yn y sector gofal yma yng Nghymru?
Well, Llywydd, I think there are a number of reasons that lie behind that unfortunate fact. The biggest one is that we take too many children away from their families here in Wales. This is a point that I have tried to make ever since I was the health Minister and responsible for social services. We take children away from their families in Wales at twice the rate that children are taken into care in England, and the result of that is that our local authorities find that all their budgets, all the staff that they have, are having to deal with the number of children who are already in the care of that local authority, and when new needs arise and children have to be attended to, there isn't the capacity there to respond in the way that we would like.
We have had a concerted campaign with local authorities over the last three years to try to address and reverse this trend. This is a trend of 20 years and probably more, Llywydd. Year after year, the rate at which children are taken away from families in Wales rises. That delivers a poor service for those children and it delivers a particularly poor service for those families who look for preventative help from a social services department, who find that there's no capacity to do that because their hands are so full of children already inside the care system.
There are local authorities in Wales that buck this trend, that manage to reduce the number of children and look after them safely in other ways. I commend particularly the record of Carmarthenshire County Council, which has a 20-year record of being able to keep numbers going in a different direction, and in more recent times the actions of Neath Port Talbot Council, which has significantly reduced the number of children they take into the care system, freeing up resources to help families to stay together. If you don't do that, then the system is under such pressure that, when children do come into the system, it struggles to provide the immediate help that is necessary for them.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod nifer o resymau y tu ôl i'r ffaith anffodus honno. Yr un mwyaf yw ein bod yn tynnu gormod o blant oddi wrth eu teuluoedd yma yng Nghymru. Mae hwn yn bwynt yr wyf wedi ceisio'i wneud ers imi fod yn Weinidog iechyd ac yn gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol. Rydym yn mynd â phlant oddi wrth eu teuluoedd yng Nghymru ar ddwywaith y gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd i ofal yn Lloegr, a chanlyniad hynny yw bod ein hawdurdodau lleol yn canfod bod eu holl gyllidebau, yr holl staff sydd ganddyn nhw, yn gorfod ymdrin â nifer y plant sydd eisoes yng ngofal yr awdurdod lleol hwnnw, a phan fydd anghenion newydd yn codi a phan fydd yn rhaid rhoi sylw i blant, nid oes y capasiti yno i ymateb yn y ffordd yr hoffem ni.
Rydym wedi cael ymgyrch ar y cyd ag awdurdodau lleol dros y tair blynedd diwethaf i geisio mynd i'r afael â'r duedd hon a'i gwrthdroi. Mae hon yn duedd dros 20 mlynedd a mwy o bosibl, Llywydd. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd oddi wrth deuluoedd yng Nghymru yn cynyddu. Mae hynny'n rhoi gwasanaeth gwael i'r plant hynny ac mae'n rhoi gwasanaeth arbennig o wael i'r teuluoedd hynny sy'n chwilio am gymorth ataliol gan adran gwasanaethau cymdeithasol, sy'n canfod nad oes y capasiti i wneud hynny oherwydd bod y system ofal eisoes yn llawn o blant.
Mae awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n mynd yn groes i'r duedd hon, sy'n llwyddo i leihau nifer y plant a gofalu amdanyn nhw yn ddiogel mewn ffyrdd eraill. Rwy'n cymeradwyo yn arbennig hanes Cyngor Sir Gâr, sydd ag hanes 20 mlynedd o allu cadw'r niferoedd yn mynd i gyfeiriad gwahanol, ac yn fwy diweddar, gweithredoedd Cyngor Castell-nedd Port Talbot, sydd wedi lleihau'n sylweddol nifer y plant y maen nhw yn eu cymryd i mewn i'r system ofal, gan ryddhau adnoddau i helpu teuluoedd i aros gyda'i gilydd. Os na wnewch chi hynny, yna mae'r system o dan gymaint o bwysau fel ei bod, pan fydd plant yn dod i mewn i'r system, yn ei chael yn anodd darparu'r cymorth uniongyrchol sy'n angenrheidiol ar eu cyfer.
I'm grateful for that answer, First Minister, but the fact of the matter is that a pledge was made seven years ago, in 2015, and some of the answer that you gave me today about highlighting good practice in local authorities such as Carmarthenshire, such as Neath Port Talbot, was highlighted as part of the Government statement at that time about how you drive good practice through local authorities to get rid of the use of B&B and other unsuitable accommodation. Here we are, seven years later, and that commitment has not been delivered.
The consequences of that lack of delivery are highlighted in the report that BBC Wales are covering today, and in particular the words of Gemma, when she said she'd been exploited by older men when she was young before being taken into care at the age of 14, when she'd become addicted to heroin. She had moved house 12 times by the time she was 15. She said:
'I've never fully unpacked anywhere. Nobody ever keeps me very long anyway.'
How can Gemma or any of the other 50 young people in Wales who have been placed in B&Bs, hostels or budget hotels in the last year, or indeed any of the 285 young people in accommodation that isn't regulated by the care watchdog, have any confidence that the accommodation that they are being placed in is safe and secure when you hear stories like that from Gemma?
Rwy'n ddiolchgar am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond y gwir amdani yw bod addewid wedi'i wneud saith mlynedd yn ôl, yn 2015, a thynnwyd sylw at rywfaint o'r ateb a roesoch imi heddiw ynghylch amlygu arferion da mewn awdurdodau lleol fel sir Gaerfyrddin, fel Castell-nedd Port Talbot, yn rhan o ddatganiad y Llywodraeth bryd hynny ynghylch sut yr ydych yn ysgogi arfer da drwy awdurdodau lleol i gael gwared ar y defnydd o lety gwely a brecwast a llety anaddas arall. Dyma ni, saith mlynedd yn ddiweddarach, ac nid yw'r ymrwymiad hwnnw wedi'i gyflawni.
Tynnir sylw at ganlyniadau'r diffyg cyflawni hwnnw yn yr adroddiad y mae BBC Cymru yn ymdrin ag ef heddiw, ac yn arbennig geiriau Gemma, pan ddywedodd bod dynion hŷn wedi camfanteisio arni pan oedd yn ifanc cyn iddi gael ei chymryd i ofal yn 14 oed, pan oedd wedi mynd yn gaeth i heroin. Roedd hi wedi newid aelwyd 12 gwaith erbyn iddi fod yn 15 oed. Dywedodd hi:
'Dydw i erioed wedi dadbacio'n llawn yn unman. Nid oes neb byth yn fy nghadw'n hir iawn beth bynnag.'
Sut y gall Gemma neu unrhyw un o'r 50 o bobl ifanc eraill yng Nghymru sydd wedi'u lleoli mewn llety gwely a brecwast, hosteli neu westai pris rhesymol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, neu yn wir unrhyw un o'r 285 o bobl ifanc mewn llety nad yw'n cael ei reoleiddio gan y corff gwarchod gofal, fod ag unrhyw ffydd bod y llety y maen nhw'n cael eu lleoli ynddo yn ddiogel pan glywch chi straeon fel un Gemma?
That's a distressing story, Llywydd, but it exactly reflects the point that I made originally that children like Gemma would have been better served had the system invested in preventative action and early intervention to prevent that very sad story of what happens to children when they get drawn into a system that does not have the capacity to respond properly to their needs. I am sorry to say, Llywydd, that the conversations with too many local authorities have proved too difficult on this topic over that extended period. There are local authorities, despite everything that has been said to them, despite all the advice they have—and they don't lack advice. The leader of the opposition is right in that way. There are reports that the Association of Directors of Social Services in Wales have produced, there is independent advice that has been commissioned for local authorities to demonstrate to them how they can do this better, and yet we have local authorities in parts of Wales who, every single year, manage to find things moving in the opposite direction. There is more that they can do, there is more that they must do in order to be able to provide better outcomes for those young people.
I still think it's important, Llywydd, to put those numbers in their context. They are too high, I definitely don't want to see them, but against the 50 people that the leader of the opposition mentioned, 662 young people left care in the figures that are the most recently available, and of that 662, 628 saw 95 per cent of them assessed as being in suitable accommodation on the day when their care experience ended. So, the system still manages to respond to the needs of the bulk of young people drawn into it, but the answer to being able to do better is to do things differently, not just to do more and more of the same things.
Mae honna'n stori ofidus, Llywydd, ond mae'n adlewyrchu'n union y pwynt a wnes i'n wreiddiol y byddai plant fel Gemma wedi cael gwell gwasanaeth pe bai'r system wedi buddsoddi mewn camau ataliol ac ymyrraeth gynnar i atal y stori drist iawn yna am yr hyn sy'n digwydd i blant pan gânt eu tynnu i mewn i system nad oes ganddi'r gallu i ymateb yn iawn i'w hanghenion. Mae'n ddrwg gennyf ddweud, Llywydd, fod y sgyrsiau gyda gormod o awdurdodau lleol wedi bod yn rhy anodd ar y pwnc hwn dros y cyfnod estynedig hwnnw. Mae awdurdodau lleol, er gwaethaf popeth a ddywedwyd wrthyn nhw, er gwaethaf yr holl gyngor a gânt—ac nid ydyn nhw'n brin o gyngor. Mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn yn hynny o beth. Ceir adroddiadau y mae Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi'u llunio, fod cyngor annibynnol wedi'i gomisiynu i awdurdodau lleol i ddangos iddyn nhw sut y gallan nhw wneud hyn yn well, ac eto mae gennym awdurdodau lleol mewn rhannau o Gymru sydd, bob blwyddyn, yn llwyddo i ddod o hyd i bethau sy'n symud i'r cyfeiriad arall. Mae mwy y gallan nhw ei wneud, mae mwy y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud er mwyn gallu darparu gwell canlyniadau i'r bobl ifanc hynny.
Rwy'n dal i gredu ei bod yn bwysig, Llywydd, i roi'r niferoedd hynny yn eu cyd-destun. Maen nhw'n rhy uchel, yn sicr nid wyf i eisiau eu gweld, ond o'u cymharu â'r 50 o bobl y soniodd arweinydd yr wrthblaid amdanyn nhw, gadawodd 662 o bobl ifanc ofal yn ôl y ffigurau diweddaraf sydd ar gael, ac o'r 662 hwnnw, aseswyd bod 95 y cant o 628 ohonyn nhw yn rhai mewn llety addas ar y diwrnod pan ddaeth eu profiad gofal i ben. Felly, mae'r system yn dal i lwyddo i ymateb i anghenion y rhan fwyaf o bobl ifanc sy'n cael eu tynnu i mewn iddi, ond yr ateb ar gyfer gwneud yn well yw gwneud pethau'n wahanol, nid dim ond gwneud mwy a mwy o'r un pethau.
First Minister, the Government in 2015 made that commitment to, obviously, phase out the use of B&Bs, hostels and budget hotels. Do you still stand by that commitment? I appreciate that seven years have passed, but is it still a Government priority to stick to that commitment? And if it is a Government priority to keep that commitment, will you commit today, in the time that you have left as First Minister, to make sure that that commitment is implemented, so that children like Gemma can have confidence in the system to look after them when they're entrusted to their care?
Prif Weinidog, gwnaeth y Llywodraeth yn 2015 yr ymrwymiad hwnnw, yn amlwg, i ddiddymu'r defnydd o lety gwely a brecwast, hosteli a gwestai pris rhesymol. A ydych chi yn dal i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Rwy'n sylweddoli bod saith mlynedd wedi mynd heibio, ond a yw'n dal yn flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Ac os yw'n flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw'r ymrwymiad hwnnw, a wnewch chi ymrwymo heddiw, yn yr amser sydd gennych ar ôl yn Brif Weinidog, i sicrhau bod yr ymrwymiad hwnnw'n cael ei weithredu, fel y gall plant fel Gemma fod â ffydd yn y system i ofalu amdanyn nhw pan fyddan nhw'n cael eu rhoi yn ei gofal?
I absolutely want to see a position, Llywydd, in which young people are not looked after in those very unsatisfactory circumstances. Since last May's elections, I have been meeting, alongside my colleague Julie Morgan, with leaders of the newly constituted authorities. One of my messages to those leaders is that this is an agenda for them and for their chief executives, not simply for cabinet portfolio holders and directors of social services. For us to make the difference we need to make in the lives of those young people—remembering that the local authority is the corporate parent of those young people; every single member of that local authority has a responsibility to every single one of those young people—then that has to be a responsibility owned in the office of the leader and the chief executive. They have to take responsibility across the range of services.
I mentioned earlier, Llywydd, the success that Carmarthenshire has had in this area. One of the reasons that the then leader of Carmarthenshire said to me for their success is that they have always run education and social services under the one portfolio for these purposes, so that there is no sense that what happens to a child is that when things start to become difficult, the education department thinks it's the social services department's responsibility, and the social services department thinks it should be dealt with by education. That's why I think it is a clear corporate responsibility that lies in the offices of the leader and the chief executive, because it is only by mobilising the support available across all those responsibilities—and that includes housing, of course, as well—that we will be able to make the difference in the lives of young people that we want to see, and I'm sure Members across the Chamber would want to see.
Rwy'n awyddus iawn i weld sefyllfa, Llywydd, pan nad yw pobl ifanc yn derbyn gofal o dan yr amgylchiadau anfoddhaol iawn hynny. Ers etholiadau mis Mai diwethaf, rwyf wedi bod yn cyfarfod, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod Julie Morgan, ag arweinwyr yr awdurdodau sydd newydd eu cyfansoddi. Un o fy negeseuon i'r arweinwyr hynny yw bod hon yn agenda iddyn nhw ac i'w prif weithredwyr, nid yn unig i ddeiliaid portffolio cabinet a chyfarwyddwyr gwasanaethau cymdeithasol. Er mwyn inni wneud y gwahaniaeth y mae angen inni ei wneud ym mywydau'r bobl ifanc hynny—gan gofio mai'r awdurdod lleol yw rhiant corfforaethol y bobl ifanc hynny; mae gan bob un aelod o'r awdurdod lleol hwnnw gyfrifoldeb dros bob un o'r bobl ifanc hynny—yna rhaid i hynny fod yn gyfrifoldeb swyddfa'r arweinydd a'r prif weithredwr. Rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb ar draws yr ystod o wasanaethau.
Soniais yn gynharach, Llywydd, am y llwyddiant y mae sir Gaerfyrddin wedi'i gael yn y maes hwn. Un o'r rhesymau y dywedodd arweinydd sir Gaerfyrddin wrthyf ar y pryd, dros eu llwyddiant, yw eu bod bob amser wedi rhedeg addysg a gwasanaethau cymdeithasol o dan yr un portffolio at y dibenion hyn, does dim synnwyr yn yr hyn sy'n digwydd i blentyn pan fo'r adran addysg, pan fydd pethau'n dechrau mynd yn anodd, yn credu mai cyfrifoldeb yr adran gwasanaethau cymdeithasol ydyw, ac mae'r adran gwasanaethau cymdeithasol yn credu y dylai addysg ymdrin â'r mater. Dyna pam y credaf ei fod yn gyfrifoldeb corfforaethol clir swyddfeydd yr arweinydd a'r prif weithredwr, oherwydd dim ond drwy ysgogi'r cymorth sydd ar gael ar draws yr holl gyfrifoldebau hynny—ac mae hynny'n cynnwys tai, wrth gwrs, hefyd—y byddwn yn gallu gwneud y gwahaniaeth ym mywydau pobl ifanc yr ydym eisiau ei weld, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr eisiau ei weld.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Yesterday, the leader of the Labour Party, Keir Starmer, said that the United Kingdom would not rejoin the European Union, the European single market or the customs union if Labour returned to power. Do you agree with that policy, First Minister, and is it the best policy for the people of Wales?
Diolch, Llywydd. Ddoe, dywedodd arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, na fyddai'r Deyrnas Unedig yn ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd, y farchnad sengl Ewropeaidd na'r undeb tollau pe bai Llafur yn dychwelyd i rym. A ydych chi'n cytuno â'r polisi hwnnw, Prif Weinidog, ac ai dyma'r polisi gorau i bobl Cymru?
Well, I agree, Llywydd, that the world has moved on. The United Kingdom is no longer a member of the European Union. That is to the regret of many of us in this Chamber, but it just remains a fact. I can't remember how many times I will have said here that once the referendum was held, the focus of the Welsh Government was not on the fact of Brexit because that had been decided in a referendum, but on the way in which we left the European Union. The speech given by the leader of the Labour Party is focused on our future relationship with the European Union, a relationship in which we are no longer members of the European Union. And we'll have to work very hard indeed to repair the damage done to that relationship, which continues to be done every day, by the current Conservative Government in Westminster.
Wel, rwy'n cytuno, Llywydd, fod y byd wedi symud ymlaen. Nid yw'r Deyrnas Unedig bellach yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n destun gofid i lawer ohonom yn y Siambr hon, ond mae'n dal yn ffaith. Ni allaf gofio sawl gwaith y dywedais yma, ar ôl cynnal y refferendwm, nad oedd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar Brexit fel ffaith oherwydd yr oedd hynny wedi'i benderfynu mewn refferendwm, ond ar y ffordd y gwnaethom ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r araith a roddwyd gan arweinydd y Blaid Lafur yn canolbwyntio ar ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, perthynas lle nad ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. A bydd yn rhaid inni weithio'n galed iawn i atgyweirio'r niwed a wnaed i'r berthynas honno, sy'n parhau i gael ei wneud bob dydd, gan y Llywodraeth Geidwadol bresennol yn San Steffan.
You've answered the first part of my question, but can you specifically say whether you support the Labour Party's position now not to rejoin the single market or the customs union? Yesterday, Sadiq Khan, mayor of London, said that there are times when he's prepared to disagree with the leader of the Labour Party, when he thinks that to do so is in the interests of the people whom he represents as mayor of London. So, similarly, what is your position as the First Minister of Wales? You've previously said:
'We cannot allow different parts of the UK to be more favourably treated than others. If one part of the UK is granted continued participation in the Single Market & Customs Union, then we fully expect to be made the same offer'
here in Wales. Have you changed your mind or has Sir Keir's speech yesterday changed it for you?
Rydych chi wedi ateb rhan gyntaf fy nghwestiwn, ond a wnewch chi ddweud yn benodol a ydych yn cefnogi safbwynt y Blaid Lafur yn awr sef i beidio ag ailymuno â'r farchnad sengl neu'r undeb tollau? Ddoe, dywedodd Sadiq Khan, maer Llundain, fod adegau pan fydd yn barod i anghytuno ag arweinydd y Blaid Lafur, pan fydd yn credu bod gwneud hynny er budd y bobl y mae'n eu cynrychioli yn rhinwedd ei swydd yn faer Llundain. Felly, yn yr un modd, beth yw eich safbwynt chi fel Prif Weinidog Cymru? Rydych chi wedi dweud o'r blaen:
'Ni allwn ganiatau i rannau o’r Deyrnas Unedig gael eu trin yn fwy ffafriol nag eraill. Os yw un rhan o’r DU yn cael aros yn rhan o’r Farchnad Sengl a’r Undeb Tollau, yna rydym ninnau hefyd yn llawn ddisgwyl cael yr un cynnig'
yma yng Nghymru. A ydych chi wedi newid eich meddwl neu a yw araith Syr Keir ddoe wedi'i newid i chi?
Here is my position, Llywydd, and here's the position of the Welsh Government: we are in favour of the closest possible frictionless trade with the European Union. The idea that you can simply pop back into the single market or the customs union is fanciful. We may wish that we could, but we simply can't. We are no longer members of the European Union. The conditions in which we could do that simply do not exist.
The well has been poisoned in the relationship between the United Kingdom and the European Union, and continues to be poisoned by the fact that we have a Government that's prepared to breach international law and to override the agreements it itself signed up to and commended to people as a deal that they should vote for in a general election. The notion that you could simply rejoin something that has moved on, and where the invitation to rejoin does not exist, is not the basis for a sensible policy.
What Keir Starmer set out yesterday, Llywydd, was a different approach in which a Labour Government will renegotiate a very different relationship with our nearest and most important trading partners; a relationship based on respect—respect that is so sorely missing in the way that the current Government treats those partners—and a relationship that will achieve the closest possible frictionless trade for businesses across the United Kingdom and here in Wales. That is a realistic possibility.
The idea that, in a debating society sense, we should say that we should rejoin something that's no longer available for us to join does not seem to me to be the sort of policy that would actually make the difference we'd like to make.
Dyma fy safbwynt i, Llywydd, a dyma safbwynt Llywodraeth Cymru: rydym o blaid y fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl gyda'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r syniad y gallwch chi fynd yn ôl i'r farchnad sengl neu'r undeb tollau yn rhywbeth ffansïol. Efallai y byddem yn dymuno y gallem ni, ond ni allwn wneud hynny. Nid ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r amodau ar gyfer gneud hynny yn bodoli.
Mae'r ffynnon wedi'i gwenwyno yn y berthynas rhwng y Deyrnas Unedig a'r Undeb Ewropeaidd, ac mae'n parhau i gael ei gwenwyno gan y ffaith bod gennym Lywodraeth sy'n barod i dorri cyfraith ryngwladol ac i ddiystyru'r cytundebau y mae wedi ymrwymo iddyn nhw ei hun a'u canmol fel bargen y dylai pobl bleidleisio drosti mewn etholiad cyffredinol. Nid yw'r syniad y gallech ailymuno â rhywbeth sydd wedi symud ymlaen, a phryd nad yw'r gwahoddiad i ailymuno yn bodoli, yn sail i bolisi synhwyrol.
Yr hyn a nododd Keir Starmer ddoe, Llywydd, oedd dull gwahanol pan fydd Llywodraeth Lafur yn ailnegodi perthynas wahanol iawn â'n partneriaid masnachu agosaf a phwysicaf; perthynas sy'n seiliedig ar barch—parch sydd ar goll mor ddirfawr yn y ffordd y mae'r Llywodraeth bresennol yn trin y partneriaid hynny—a pherthynas a fydd yn sicrhau'r fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl i fusnesau ledled y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru. Mae hynny'n bosibilrwydd realistig.
Nid yw'r syniad, mewn ystyr cymdeithas ddadlau, y dylem ddweud y dylem ailymuno â rhywbeth nad yw ar gael mwyach i ni ymuno ag ef yn ymddangos i mi fel y math o bolisi a fyddai'n gwneud y gwahaniaeth yr hoffem ni ei wneud mewn gwirionedd.
With respect, we had this debate, didn't we, when we jointly presented the White Paper, where, yes, the phrase that we landed upon in the end was 'unfettered access to the single market'? That is not the position that Keir Starmer has now set out.
One example of how Wales loses out from being outside the single market, which is now Labour Party policy, is what's happened at the ports of Holyhead, Fishguard and Pembroke. As your Government predicted, the Welsh ports, subject to the full weight of the new barriers to trade, have lost business through direct-to-Europe sailings from the Republic and, also, through Northern Irish ports that currently are enjoying an indefinite grace period to export through Scotland. It's now more attractive to send goods from the Republic to Belfast and on to Scotland than it is to export them through Wales.
Now, the so-called 'landing zone' for the implementation of the Northern Ireland protocol, exempting them from most of the required checks, that your Labour Party leader set out yesterday will make that disadvantage for Welsh ports permanent, and it'll do the same for Welsh agriculture and for Welsh manufacturing. Did he consult you before his speech? If he did, did you warn of the clear risks to the future of Welsh ports that this represents?
Gyda pharch, cawsom y ddadl hon, oni chawsom ni, pan wnaethom ni gyflwyno'r Papur Gwyn ar y cyd, lle, ie, yr ymadrodd y penderfynwyd arno yn y pen draw oedd 'mynediad dilyffethair i'r farchnad sengl'? Nid dyna'r sefyllfa y mae Keir Starmer bellach wedi'i nodi.
Un enghraifft o'r ffordd y mae Cymru ar ei cholled o fod y tu allan i'r farchnad sengl, sef polisi'r Blaid Lafur erbyn hyn, yw'r hyn sydd wedi digwydd ym mhorthladdoedd Caergybi, Abergwaun a Phenfro. Fel y rhagwelodd eich Llywodraeth, mae porthladdoedd Cymru, yn amodol ar bwysau llawn y rhwystrau newydd o ran masnachu, wedi colli busnes oherwydd bod llongau'n hwylio'n uniongyrchol i Ewrop o'r Weriniaeth a hefyd, drwy borthladdoedd Gogledd Iwerddon sydd ar hyn o bryd yn mwynhau cyfnod gras amhenodol i allforio drwy'r Alban. Mae hi'n fwy deniadol nawr i anfon nwyddau o'r Weriniaeth i Belfast ac ymlaen i'r Alban nag yw hi i'w hallforio drwy Gymru.
Nawr, bydd y 'parth glanio' fel y'i gelwir ar gyfer gweithredu protocol Gogledd Iwerddon, gan eu heithrio o'r rhan fwyaf o'r gwiriadau gofynnol, a nodwyd gan arweinydd eich Plaid Lafur ddoe yn gwneud yr anfantais honno i borthladdoedd Cymru yn barhaol, a bydd yn gwneud yr un peth i amaethyddiaeth Cymru ac i weithgynhyrchu yng Nghymru. A ymgynghorodd â chi cyn ei araith? Pe bai'n gwneud hynny, a wnaethoch chi rybuddio am y risgiau amlwg i ddyfodol porthladdoedd Cymru y mae hyn yn eu cynrychioli?
Let me make these two points to begin with to the leader of Plaid Cymru: first of all, he's completely right, of course, that in 'Securing Wales' Future' we argued for leaving the European Union on the basis that we would remain in the customs union and the single market, but that was before we left the European Union. At that point, that was a perfectly plausible policy, and, in fact, Theresa May came quite close to actually being able to deliver it at her Chequers meeting before the current Prime Minister walked out of her Cabinet.
Unfortunately, we have left the European Union since then, and imagining that the prescriptions we put forward in those circumstances are simply still available to us today—. I just say to the leader of the opposition that it simply isn't there to be done. So, while I agree with what he says about the damage that is being done to Welsh ports and to Welsh businesses, the problem he has is that he is advancing a solution that he doesn't have available to him.
Just returning to the single market, it's not like leaving Plaid Cymru and agreeing to join it again next year. [Interruption.] [Laughter.] There we are; we know. We see how easily that can be done. It is simply not the same sort of enterprise to think that you can walk back into an agreement with the European Union, years after we have left, with a trade and co-operation agreement already in place—. And that's legally binding. That’s how I would regard it. I know the Tories don't regard it as such, having signed up to it, but the TCA is a treaty signed in international law. To say you can just walk back into the single market and the customs union acts as though that international agreement had never been signed up to.
Here is what we would wish to see as a Government. We want to see constructive steps, and you can only have constructive steps if you are in the room together talking, to fix the Northern Ireland protocol. We want to see those unnecessary trade barriers reduced and we want to secure access to those joint programmes, particularly Horizon 2020, which this UK Government said it had negotiated as part of the deal when we left the European Union. All of those things were put in front of the UK Government yesterday, by my colleague Vaughan Gething, in meetings with them. All of those things appear in the speech made yesterday by Keir Starmer. What the leader of the Labour Party is interested in is a genuine realignment of our relationship with the European Union, based on the realities that we face, rather than, I'm afraid, magical thinking.
Gadewch imi wneud y ddau bwynt yma i ddechrau gydag arweinydd Plaid Cymru: yn gyntaf oll, mae'n gwbl gywir, wrth gwrs, ein bod, yn 'Sicrhau Dyfodol Cymru' wedi dadlau dros adael yr Undeb Ewropeaidd ar y sail y byddem yn aros yn yr undeb tollau a'r farchnad sengl, ond yr oedd hynny cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Bryd hynny, yr oedd hwnnw'n bolisi cwbl gredadwy, ac, mewn gwirionedd, daeth Theresa May yn eithaf agos at allu ei gyflwyno mewn gwirionedd yn ei chyfarfod yn Chequers cyn i'r Prif Weinidog presennol gerdded allan o'i Chabinet.
Yn anffodus, rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ers hynny, ac i ddychmygu bod yr amodau y gwnaethom ni eu cyflwyno o dan yr amgylchiadau hynny ar gael inni heddiw—. Rwyf yn dweud wrth arweinydd yr wrthblaid nad yw yno i'w gyflawni. Felly, er fy mod yn cytuno â'r hyn y mae'n ei ddweud am y niwed sy'n cael ei wneud i borthladdoedd Cymru ac i fusnesau Cymru, y broblem sydd ganddo yw ei fod yn hybu ateb nad yw ar gael iddo.
Gan ddychwelyd i'r farchnad sengl, nid yw fel gadael Plaid Cymru a chytuno i ymuno â hi eto y flwyddyn nesaf. [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Dyna ni; rŷn ni'n gwybod. Gwelwn pa mor hawdd y gellir gwneud hynny. Nid yr un math o fenter yw meddwl y gallwch chi gerdded yn ôl i gytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd, flynyddoedd ar ôl inni adael, gyda chytundeb masnach a chydweithredu eisoes ar waith—. Ac mae hynny'n gyfreithiol rwymol. Dyna sut y byddwn yn ei ystyried. Gwn nad yw'r Torïaid yn ei ystyried felly, ar ôl ymrwymo iddo, ond mae'r cytundeb masnach a chydweithredu yn gytundeb a lofnodwyd mewn cyfraith ryngwladol. I ddweud y gallwch chi gerdded yn ôl at ddeddfau'r farchnad sengl a'r undeb tollau fel pe na bai'r cytundeb rhyngwladol hwnnw erioed wedi'i gytuno.
Dyma yr hoffem ni ei weld fel Llywodraeth. Rydym ni eisiau gweld camau adeiladol, a dim ond os ydych chi yn yr ystafell gyda'ch gilydd yn siarad y gallwch gael camau adeiladol, i drwsio protocol Gogledd Iwerddon. Rydym eisiau gweld y rhwystrau masnach diangen hynny'n cael eu lleihau ac rydym eisiau sicrhau mynediad i'r rhaglenni hynny ar y cyd, yn enwedig Horizon 2020, y dywedodd Llywodraeth y DU hon ei bod wedi'i negodi fel rhan o'r fargen pan wnaethom adael yr Undeb Ewropeaidd. Rhoddwyd yr holl bethau hynny gerbron Llywodraeth y DU ddoe, gan fy nghyd-Aelod Vaughan Gething, mewn cyfarfodydd gyda nhw. Mae'r holl bethau hynny'n ymddangos yn yr araith a wnaed ddoe gan Keir Starmer. Yr hyn y mae gan arweinydd y Blaid Lafur ddiddordeb ynddo yw adlinio'n wirioneddol ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd, yn seiliedig ar y gwirioneddau sy'n ein hwynebu, yn hytrach na meddyliau hudol, mae arnaf ofn.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i wella trafnidiaeth gyhoeddus yng Ngorllewin De Cymru? OQ58305
3. Will the First Minister make a statement on the work that the Welsh Government is doing to improve public transport in South Wales West? OQ58305
Diolch i Sioned Williams am y cwestiwn. Yr wythnos diwethaf, cafodd pecyn cymorth gwerth £48 miliwn arall ei gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Cymorth yw hwn i gefnogi'r broses o adfer gwasanaethau bysiau yng Ngorllewin De Cymru, ac ardaloedd eraill, yn dilyn y pandemig. Bydd mesurau i ddiwygio'r diwydiant a dad-wneud y niwed o ddadreoleiddio yn cael eu cyflwyno gerbron y Senedd.
I thank Sioned Williams for that question. Last week, a support package worth a further £48 million was announced by the Welsh Government. This is to support bus services in South Wales West and other areas that have struggled to recover from the pandemic. Measures to reform the industry and to reverse the damage of deregulation will be brought before the Senedd.
Diolch, Brif Weinidog. Providing more affordable, convenient and reliable public transport is essential, of course, if we're going to improve access to education, employment, public services and leisure, and create the more prosperous, greener and more equal society that we all wish to see, especially given that 20 per cent of households in my region of South Wales West don't have access to a car, which is significantly higher than the Welsh average of 13 per cent, and in parts of my region such as the Afan or Swansea valleys, this figure can be even higher. Therefore, one would expect that the Government's plans for a Swansea bay metro would be developing at pace to enhance the extremely poor public transport links in these western Valleys communities. But, this is not at all the case, and there are significant gaps in the maps outlined in the Government's last update on the metro plans. I broadly welcome the plans for the metro as well as some of the measures outlined in the bus White Paper, but these are years away from being rolled out, and in the case of the metro, it seems, will not lead to improved connectivity for all western Valleys communities. Does the First Minister promise, therefore, to properly include areas such as the Afan and Swansea valleys in the Government's metro plans and expedite those plans to ensure my constituents are not left behind? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Mae darparu trafnidiaeth gyhoeddus fwy fforddiadwy, gyfleus a dibynadwy yn hanfodol, wrth gwrs, os ydym ni am wella mynediad i addysg, cyflogaeth, gwasanaethau cyhoeddus a hamdden, a chreu'r gymdeithas fwy llewyrchus, wyrddach a mwy cyfartal yr ydym ni i gyd yn dymuno ei gweld, yn enwedig o gofio nad oes gan 20 y cant o aelwydydd yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, gar, sy'n sylweddol uwch na chyfartaledd Cymru o 13 y cant, ac mewn rhannau o fy rhanbarth i fel cymoedd Afan neu Abertawe, gall y ffigur hwn fod hyd yn oed yn uwch. Felly, byddai rhywun yn disgwyl y byddai cynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer metro bae Abertawe yn datblygu'n gyflym i wella'r cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus eithriadol o wael yn y cymunedau hyn yn y Cymoedd gorllewinol. Ond, nid yw hyn yn wir o gwbl, ac mae bylchau sylweddol yn y mapiau a amlinellwyd yn niweddariad diwethaf y Llywodraeth ar gynlluniau'r metro. Rwy'n croesawu'n gyffredinol y cynlluniau ar gyfer y metro yn ogystal â rhai o'r mesurau a amlinellir yn y Papur Gwyn ar fysiau, ond mae'r rhain flynyddoedd i ffwrdd o gael eu cyflwyno, ac yn achos y metro, mae'n debyg, ni fydd yn arwain at well cysylltedd ar gyfer holl gymunedau'r Cymoedd gorllewinol. A yw'r Prif Weinidog yn addo, felly, i gynnwys ardaloedd fel cymoedd Afan ac Abertawe yng nghynlluniau metro'r Llywodraeth yn briodol a hwyluso'r cynlluniau hynny i sicrhau nad yw fy etholwyr yn cael eu gadael ar ôl? Diolch.
I thank Sioned Williams for those questions. I agree with what she said about the importance of public transport, particularly in some of the communities in her region, but I don't think she offers us a fair account of the work that's being undertaken by the Swansea bay metro. This year's programme, for example, includes business case and feasibility studies into the provision of an additional four trains per hour between Pontarddulais and Swansea, going via Neath, and up to six new stations across the northern Swansea suburbs. The Swansea bay hydrogen bus project will go out for procurement in this financial year. That's procurement of between 20 and 40 hydrogen fuel cell buses to support public transport in the region, and the depot that will be needed in order to service them. Brand new CAF trains will run in the Swansea bay metro region by the end of this year, and the local transport fund, aligned with the metro proposals, is funding the Neath transport hub regeneration. We all wish we could do more; we all wish we could go more quickly. Within the constraints of the budget that we have, I think there are real and immediate actions that the Swansea bay and west Wales metro project is putting into place, and they will contribute to that integrated transport system that we know is important, both in the immediate Swansea area but in its hinterland as well.
Diolch i Sioned Williams am y cwestiynau yna. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn rhai o'r cymunedau yn ei rhanbarth, ond nid wyf yn credu ei bod yn cynnig disgrifiad teg inni o'r gwaith sy'n cael ei wneud gan fetro bae Abertawe. Mae'r rhaglen eleni, er enghraifft, yn cynnwys astudiaethau achos busnes ac astudiaethau dichonoldeb i ddarparu pedwar trên ychwanegol yr awr rhwng Pontarddulais ac Abertawe, gan fynd drwy Gastell-nedd, a hyd at chwe gorsaf newydd ar draws maestrefi gogledd Abertawe. Bydd prosiect bws hydrogen bae Abertawe yn cael ei gaffael yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Dyna gaffael rhwng 20 a 40 o fysiau celloedd tanwydd hydrogen i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus yn y rhanbarth, a'r depo y bydd ei angen er mwyn eu gwasanaethu. Bydd trenau CAF newydd sbon yn rhedeg yn rhanbarth metro bae Abertawe erbyn diwedd eleni, ac mae'r gronfa drafnidiaeth leol, sy'n cyd-fynd â chynigion y metro, yn ariannu adfywiad canolfan drafnidiaeth Castell-nedd. Rydym ni i gyd yn dymuno y gallem wneud mwy; rydym ni i gyd yn dymuno y gallem fynd yn gyflymach. O fewn cyfyngiadau'r gyllideb sydd gennym ni, rwy'n credu bod yna gamau gweithredu gwirioneddol ac uniongyrchol y mae prosiect metro Bae Abertawe a gorllewin Cymru yn eu cymryd, a byddan nhw'n cyfrannu at y system drafnidiaeth integredig honno y gwyddom ei bod yn bwysig, yn ardal Abertawe ei hun ac yn ei chefnwlad hefyd.
First Minister, I have long believed that organisations such as further education colleges can act as anchor institutions helping to drive economic improvement in their regions. Bridgend College's new campus plans are an example of this, where the provision of new training facilities can be used to support the wider economic agenda. However, for this to be successful, there needs to be more thought given to the public transport needs of those who will access the campus. What are you doing to ensure that key strategic decisions such as this are aligned to the availability of public transport to realise the benefits we all want to see? Thank you.
Prif Weinidog, rwyf wedi credu ers tro byd y gall sefydliadau fel colegau addysg bellach weithredu fel sefydliadau angori sy'n helpu i sbarduno gwelliant economaidd yn eu rhanbarthau. Mae cynlluniau campws newydd Coleg Penybont yn enghraifft o hyn, lle gellir defnyddio cyfleusterau hyfforddi newydd i gefnogi'r agenda economaidd ehangach. Fodd bynnag, er mwyn i hyn fod yn llwyddiannus, mae angen rhoi mwy o ystyriaeth i anghenion trafnidiaeth gyhoeddus y rhai a fydd yn defnyddio'r campws. Beth ydych chi yn ei wneud i sicrhau bod penderfyniadau strategol allweddol fel hyn yn cyd-fynd â'r drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael i wireddu'r manteision yr ydym i gyd eisiau eu gweld? Diolch.
Those are important points that Altaf Hussain makes about the anchor nature of those major institutions. My colleague Jeremy Miles is being clear with those local authorities and other aspects of the further education system who take part in our twenty-first century schools and colleges programme that those proposals will not be approved in future unless there is an active travel plan to go alongside the physical building proposals. I think myself that, too often in the past, there have been some of those developments—fantastic in themselves, brilliant facilities for the twenty-first century, but without those additional aspects being planned in in that fundamental way. If they're going to succeed in future in that anchor way, then those transport arrangements to and from the developments have to be part of the proposals from the outset, not things that are thought about after the site has been identified and the building created.
Mae'r rheini'n bwyntiau pwysig y mae Altaf Hussain yn eu gwneud am natur angori'r sefydliadau mawr hynny. Mae fy nghyd-Aelod Jeremy Miles yn glir gyda'r awdurdodau lleol hynny ac agweddau eraill ar y system addysg bellach sy'n cymryd rhan yn ein rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain na fydd y cynigion hynny'n cael eu cymeradwyo yn y dyfodol oni bai bod cynllun teithio llesol i gyd-fynd â'r cynigion ar gyfer adeiladau ffisegol. Rwy'n credu fy hun, yn rhy aml yn y gorffennol, y bu rhai o'r datblygiadau hynny—cyfleusterau gwych ynddyn nhw eu hunain, cyfleusterau gwych ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ond heb yr agweddau ychwanegol hynny'n cael eu cynllunio yn y ffordd sylfaenol honno. Os ydyn nhw'n mynd i lwyddo yn y dyfodol o ran eu natur angori, yna mae'n rhaid i'r trefniadau trafnidiaeth hynny yn ôl ac ymlaen i'r datblygiadau fod yn rhan o'r cynigion o'r cychwyn cyntaf, nid pethau a gaiff eu hystyried ar ôl i'r safle gael ei nodi a'r adeilad wedi'i greu.
The support that the Welsh Government has provided to bus services and rail services in Wales during the pandemic has enabled our public transport system to come through, albeit battered by events, but ready to move on to the next stage, which will involve enhancements and extensions to rail services, including on the Maesteg line, legislating to return power to the people over buses and integrating these modes better together, too. But all of this, First Minister, is done by working with partners out there, and, as important as any partner, working with the workers themselves—the workers who keep the wheels turning on the trains and the buses, keep the stations running and the passengers moving along. It's what we call our social partnership. So, First Minister, noting the UK Government's latest Bullingdon-boy threats to undermine our social partnership approach in Wales, how will this affect our efforts to improve public transport when faced with this threat?
Mae'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i wasanaethau bysiau a gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru yn ystod y pandemig wedi galluogi ein system trafnidiaeth gyhoeddus i ddod drwodd, er ei bod wedi'i tharo gan ddigwyddiadau, ond mae'n barod i symud ymlaen i'r cam nesaf, a fydd yn cynnwys gwelliannau ac estyniadau i wasanaethau rheilffyrdd, gan gynnwys ar linell Maesteg, deddfu i ddychwelyd pŵer i'r bobl dros fysiau ac integreiddio'r dulliau hyn yn well gyda'i gilydd hefyd. Ond mae hyn i gyd, Prif Weinidog, yn cael ei wneud drwy weithio gyda phartneriaid allan yna, a chyn bwysiced ag unrhyw bartner, gweithio gyda'r gweithwyr eu hunain—y gweithwyr sy'n cadw'r olwynion yn troi ar y trenau a'r bysiau, yn cadw'r gorsafoedd ar waith a'r teithwyr yn symud ymlaen. Dyma yr ydym yn ei alw'n bartneriaeth gymdeithasol. Felly, Prif Weinidog, gan nodi bygythiadau diweddaraf bechgyn Bullingdon Llywodraeth y DU i danseilio ein dull partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, sut y bydd hyn yn effeithio ar ein hymdrechion i wella trafnidiaeth gyhoeddus pan fyddan nhw'n wynebu'r bygythiad hwn?
I answered a question earlier from the Member for Bridgend, who pointed to the current rise in coronavirus cases in Wales. I don't think it's often recognised that the single group of workers in the population who were most adversely affected by coronavirus were workers in public transport. You were more likely to fall ill, and indeed more likely to have the more serious consequences of coronavirus, as a bus driver than any other occupation. I completely agree with what the Member for Ogmore said—that our ability to keep those services going during the pandemic relied upon the close working relationships between the Welsh Government and those bodies who provide those services, and that, in turn, relied heavily on those social partnership arrangements. The social partnership council for Wales met fortnightly during the pandemic in really focused meetings in which we were able to work together to find solutions to some of the challenges that face us all. Our trade union colleagues were fundamental to that effort. They were able to report into those meetings the front-line experiences of their members, and then to allow governments—local government, Welsh Government, employers as well—to take the necessary action to respond to those experiences.
Our Trade Union (Wales) Act 2017, passed here in the last Senedd term, was designed to reinforce those positive working relationships. The people who turned up to give evidence at committee in favour of our proposals were employers—people who came to explain why having a properly functioning relationship with a trade union enables them to do the jobs that they need to do. I cannot think that the Conservative Party can point to a single example where that legislation has created difficulties rather than solutions for us here in Wales. That is why it is so desperately disappointing to see them, in that ideologically vindictive way, seeking to reverse the decisions that were made here on the floor of this Senedd within the powers that this Senedd has to take action. We will continue to defend our position in relation to social partnership, and I look forward to the passage of our social partnership and public procurement Bill through the Senedd, in order to further reinforce our ability to do those difficult jobs and to support those people carrying them out on our behalf in just the way in which Huw Irranca-Davies has suggested.
Atebais gwestiwn yn gynharach gan yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr, a gyfeiriodd at y cynnydd presennol mewn achosion o'r coronafeirws yng Nghymru. Nid wyf yn credu ei bod yn cael ei chydnabod yn aml mai'r grŵp unigol o weithwyr yn y boblogaeth yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan coronafeirws oedd gweithwyr mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Roeddech chi'n fwy tebygol o fynd yn sâl, ac yn wir yn fwy tebygol o gael canlyniadau mwy difrifol coronafeirws, fel gyrrwr bws nag unrhyw alwedigaeth arall. Cytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ogwr—fod ein gallu i gadw'r gwasanaethau hynny i fynd yn ystod y pandemig yn dibynnu ar y berthynas waith agos rhwng Llywodraeth Cymru a'r cyrff hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, a bod hynny, yn ei dro, yn dibynnu'n drwm ar y trefniadau partneriaeth gymdeithasol hynny. Gwnaeth cyngor partneriaeth gymdeithasol Cymru gyfarfod bob pythefnos yn ystod y pandemig mewn cyfarfodydd â phwyslais gwirioneddol lle yr oeddem yn gallu gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion i rai o'r heriau sy'n ein hwynebu i gyd. Roedd ein cydweithwyr yn yr undebau llafur yn hanfodol i'r ymdrech honno. Roedden nhw'n gallu adrodd i'r cyfarfodydd hynny am brofiadau rheng flaen eu haelodau, ac yna caniatáu i lywodraethau—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru, cyflogwyr hefyd—gymryd y camau angenrheidiol i ymateb i'r profiadau hynny.
Cynlluniwyd ein Deddf Undebau Llafur (Cymru) 2017, a basiwyd yma yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf, i atgyfnerthu'r perthnasoedd gwaith cadarnhaol hynny. Y bobl a ddaeth i roi tystiolaeth yn y pwyllgor o blaid ein cynigion oedd cyflogwyr—pobl a ddaeth i egluro pam y mae cael perthynas sy'n gweithio'n iawn gydag undeb llafur yn eu galluogi i wneud y swyddi y mae angen iddyn nhw eu gwneud. Ni allaf ddychmygu y gall y Blaid Geidwadol gyfeirio at un enghraifft lle mae'r ddeddfwriaeth honno wedi creu anawsterau yn hytrach nag atebion i ni yma yng Nghymru. Dyna pam y mae mor siomedig eu gweld nhw, yn y ffordd filain ideolegol honno, yn ceisio gwrthdroi'r penderfyniadau a wnaethpwyd yma ar lawr y Senedd hon o fewn y pwerau sydd gan y Senedd hon i weithredu. Byddwn yn parhau i amddiffyn ein safbwynt mewn cysylltiad â phartneriaeth gymdeithasol, ac edrychaf ymlaen at weld ein partneriaeth gymdeithasol a'n Bil caffael cyhoeddus ar eu hynt drwy'r Senedd, er mwyn atgyfnerthu ymhellach ein gallu i wneud y swyddi anodd hynny a chefnogi'r bobl hynny sy'n eu cyflawni nhw ar ein rhan ni yn union fel y mae Huw Irranca-Davies wedi awgrymu.
4. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o ran cynyddu nifer y disgyblion sy'n teithio i'r ysgol ar feic, ar sgwter neu drwy gerdded? OQ58328
4. What progress has the Welsh Government made to increase the number of pupils travelling to school by bike, scooter or on foot? OQ58328
I thank the Member for that question. The Hands Up survey, led by Public Health Wales, has provided a nationwide assessment of the way in which primary school children travel to school. The follow-up study will capture the extent of active travel improvement in the post-pandemic context.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'r arolwg Dwylo i Fyny, dan arweiniad Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi darparu asesiad cenedlaethol o'r ffordd y mae plant ysgol gynradd yn teithio i'r ysgol. Bydd yr astudiaeth ddilynol yn dangos graddau'r gwelliant mewn teithio llesol yn y cyd-destun ar ôl y pandemig.
Last week we heard that some pupils are not attending school because families can't afford the bus fare. Obviously, that's an example of the acuteness of the Tory cost-of-living crisis. In light of the climate emergency and some of the tragic events we've read about in the last few days, I hope that we can agree that laying on more and cheaper bus transport isn't the solution for urban areas like the ones you and I represent. The active travel cross-party group report that was published last week says that rates of active travel have not increased since the Active Travel (Wales) Act 2013 was passed nearly a decade ago. And so, therefore, what consideration will the Welsh Government give to accelerating safe routes to school, more intense development of competent cyclists in primary schools, and a bike loan scheme, such as the one that members of staff who are employed by the Senedd enjoy, so that families can invest in sustainable modes of transport that they can use for their leisure as well as travelling to school?
Yr wythnos diwethaf clywsom nad yw rhai disgyblion yn mynychu'r ysgol oherwydd na all teuluoedd fforddio'r tocyn bws. Yn amlwg, mae hynny'n enghraifft o ddifrifoldeb argyfwng costau byw'r Torïaid. Yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd a rhai o'r digwyddiadau trasig yr ydym wedi darllen amdanyn nhw yn ystod y dyddiau diwethaf, gobeithiaf y gallwn gytuno nad trefnu mwy o drafnidiaeth bws rhatach yw'r ateb i ardaloedd trefol fel y rhai yr ydych chi a minnau'n eu cynrychioli. Mae'r adroddiad grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw cyfraddau teithio llesol wedi cynyddu ers i Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 gael ei phasio bron i ddegawd yn ôl. Ac felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gyflymu llwybrau diogel i'r ysgol, datblygu beicwyr cymwys mewn ffordd ddwysach mewn ysgolion cynradd, a chynllun benthyg beic, fel yr un y mae aelodau staff sy'n cael eu cyflogi gan y Senedd yn ei fwynhau, fel y gall teuluoedd fuddsoddi mewn dulliau cynaliadwy o deithio y gallan nhw eu defnyddio yn eu hamser hamdden yn ogystal â theithio i'r ysgol?
I thank the Member for that question. Perhaps I ought to declare an interest at this point, because I'm currently using an electric bike, which I have for a fortnight as part of a Welsh Government scheme to allow people to try out different forms of transport to see whether they can be made useful, and a very good experience it has been, I have to say. I thank the cross-party group for their report, which makes very useful reading. Thinking particularly about urban areas, as Jenny Rathbone's question asked me, I do agree with her that the answer lies in the active travel measures that this Government supports. Over the next two years, beyond this one, so three years in all, we will invest £220 million in active travel improvements.
I've been commending some local authorities this afternoon, Llywydd, so let me commend Cardiff as a local authority in this regard. Over 100 primary schools in Cardiff have active travel plans. Fourteen schools already have School Streets schemes, and for Members who, maybe, aren't so familiar with that because they're not yet in place in their own areas, that allows a local authority to close roads around a school in the hour or so before the school starts and in the hour or so after school ends. So, 14 schools in Cardiff already do that, and there are more to come in this year.
In those schools where active travel plans are put in place, the figures suggest that active travel rises—so, children walking or cycling to school—from 59 per cent to 82 per cent. And when, in May, I was able to visit the Trelai Primary School in my own constituency, one of the great things, Llywydd, was to see the cycling scheme that goes alongside their active travel plan: 30 per cent reduction in drop-off by parents in cars at the school and 100—let me make sure that I've got that figure correct—bicycles available for children in what is a disadvantaged part of the city to use, provided by the school itself, with cycling proficiency training for those children as well. And when you put a package of measures together in that way and you have the commitment of the school authorities, as was certainly evidenced in the Trelai Primary School case, then you have a recipe that I think does demonstrate that it is possible to drive up the number of school journeys that are made on foot, by cycle or by scooter, as opposed to relying on either public transport or on the car.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Efallai y dylwn i ddatgan buddiant ar hyn o bryd, oherwydd rwyf i'n defnyddio beic trydan y dyddiau hyn, sydd gennyf am bythefnos fel rhan o gynllun gan Lywodraeth Cymru i ganiatáu i bobl roi cynnig ar wahanol fathau o drafnidiaeth i weld a ellir eu gwneud yn ddefnyddiol, ac mae wedi bod yn brofiad da iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Diolch i'r grŵp trawsbleidiol am eu hadroddiad, sy'n ddefnyddiol iawn. Gan feddwl yn benodol am ardaloedd trefol, fel y gofynnodd cwestiwn Jenny Rathbone imi, rwy'n cytuno â hi mai'r mesurau teithio llesol y mae'r Llywodraeth hon yn eu cefnogi yw'r ateb. Dros y ddwy flynedd nesaf, y tu hwnt i hon, felly tair blynedd i gyd, byddwn yn buddsoddi £220 miliwn mewn gwelliannau teithio llesol.
Rwyf wedi bod yn cymeradwyo rhai awdurdodau lleol y prynhawn yma, Llywydd, felly gadewch imi gymeradwyo Caerdydd fel awdurdod lleol yn hyn o beth. Mae gan dros 100 o ysgolion cynradd yng Nghaerdydd gynlluniau teithio llesol. Mae gan 14 o ysgolion gynlluniau Strydoedd Ysgol eisoes, ac i Aelodau nad ydyn nhw, efallai, mor gyfarwydd â hynny oherwydd nad ydyn nhw eto ar waith yn eu hardaloedd eu hunain, sy'n caniatáu i awdurdod lleol gau ffyrdd o amgylch ysgol yn yr awr neu ddwy cyn i'r ysgol ddechrau ac yn yr awr neu ddwy ar ôl i'r ysgol ddod i ben. Felly, mae 14 o ysgolion yng Nghaerdydd eisoes yn gwneud hynny, ac mae mwy i ddod i mewn eleni.
Yn yr ysgolion hynny lle mae cynlluniau teithio llesol yn cael eu rhoi ar waith, mae'r ffigurau'n awgrymu bod teithio llesol yn cynyddu—felly, plant sy'n cerdded neu'n beicio i'r ysgol—o 59 y cant i 82 y cant. A phan oeddwn, ym mis Mai, yn gallu ymweld ag Ysgol Gynradd Trelai yn fy etholaeth i, un o'r pethau gwych, Llywydd, oedd gweld y cynllun beicio sy'n cyd-fynd â'u cynllun teithio llesol: gostyngiad o 30 y cant yn nifer y rhieni sy'n hebrwng eu plant i'r ysgol mewn ceir a 100—gadewch imi sicrhau bod y ffigur hwnnw gennyf yn gywir—o feiciau ar gael i blant yn yr hyn sy'n rhan ddifreintiedig o'r ddinas i'w defnyddio, ac a ddarperir gan yr ysgol ei hun, gyda hyfforddiant hyfedredd beicio i'r plant hynny hefyd. A phan roddwch becyn o fesurau at ei gilydd yn y ffordd honno a bod gennych ymrwymiad yr awdurdodau ysgol, fel y gwelwyd yn sicr yn achos Ysgol Gynradd Trelai, yna mae gennych rysáit sydd, yn fy marn i, yn dangos ei bod yn bosibl cynyddu nifer y teithiau ysgol a wneir ar droed, ar feic neu ar sgwter, yn hytrach na dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus neu ar y car.
5. Pa ganlyniadau y mae Llywodraeth Cymru'n gobeithio eu cyflawni o'r cynllun peilot incwm sylfaenol cyffredinol ar gyfer y rhai sy'n gadael gofal yng Ngogledd Cymru? OQ58318
5. What outcomes is the Welsh Government hoping to achieve from the universal basic income pilot for care leavers in North Wales? OQ58318
I thank Carolyn Thomas, Llywydd. The pilot is a radical and innovative project offering financial stability to over 500 people leaving care in Wales. Almost 100 young people in north Wales are eligible for the pilot, and this will enable them to make positive choices in line with the hopes and ambitions they have for their own lives.
Diolch i Carolyn Thomas, Llywydd. Mae'r cynllun treialu yn brosiect radical ac arloesol sy'n cynnig sefydlogrwydd ariannol i dros 500 o bobl sy'n gadael gofal yng Nghymru. Mae bron i 100 o bobl ifanc yn y gogledd yn gymwys ar gyfer y cynllun treialu, a bydd hyn yn eu galluogi i wneud dewisiadau cadarnhaol yn unol â'r gobeithion a'r uchelgeisiau sydd ganddyn nhw ar gyfer eu bywydau eu hunain.
Thank you. Can I begin by welcoming this trial and thanking my colleague Jack Sargeant for the groundwork that he's put in to make it a reality? Anxiety and money troubles can be all-consuming and prevent people from thriving or living healthy, happy lives. Financial stability could mean the difference between care leavers learning new skills, being able to afford to network and socialise and build confidence and be happy. It is not always easy to measure these things, but they are incredibly important, nonetheless, particularly for young people, who could really benefit from emotional support and someone they can trust to turn to.
What advice and caring support will the care leavers have access to? And how does the Welsh Government plan to measure the outcomes of the trial, including non-economic metrics, such as happiness and well-being? Thank you.
Diolch. A gaf i ddechrau drwy groesawu'r treial hwn a diolch i fy nhgyd-Aelod Jack Sargeant am y gwaith sylfaenol y mae wedi'i wneud i'w wireddu? Gall gorbryder a thrafferthion ariannol fod yn llafurus ac atal pobl rhag ffynnu neu fyw bywydau iach a hapus. Gallai sefydlogrwydd ariannol olygu'r gwahaniaeth rhwng y rhai sy'n gadael gofal yn dysgu sgiliau newydd, yn gallu fforddio rhwydweithio a chymdeithasu a magu hyder a bod yn hapus. Nid yw bob amser yn hawdd mesur y pethau hyn, ond maen nhw'n eithriadol o bwysig, serch hynny, yn enwedig i bobl ifanc, a allai gael budd gwirioneddol o gymorth emosiynol a rhywun y gallan nhw ymddiried ynddo i droi ato.
Pa gyngor a chymorth gofalu y bydd y rhai sy'n gadael gofal yn gallu cael gafael arnyn nhw? A sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mesur canlyniadau'r treial, gan gynnwys metrigau nad ydyn nhw'n rhai economaidd, fel hapusrwydd a llesiant? Diolch.
I thank Carolyn Thomas for that, Llywydd. One of the distinguishing characteristics of the Welsh Government's pilot is that it doesn't just offer an income to young people. The income is really important because it is guaranteed and it is reliable. I was disappointed to see the reaction of the Welsh Conservatives to the pilot. Thinking of the questions the leader of the opposition asked me earlier, we know that, for so many young people leaving care, securing reliable, decent accommodation is one of the major challenges they face.
At the launch event that I attended with my colleague Jane Hutt, I talked there with a young woman who explained to me that she'd left care, she had a flat of her own and the tenancy came to an end, she'd secured another flat, but there was a two-week gap between the flat that she had to leave and the flat that she was going to move into. She said to me that other young people who have families behind them wouldn't need to think about what to do in those circumstances; you know that you can go home for a couple of weeks and you can manage, and then when your new flat is available, you move in. For her, it was a disaster; she was homeless when the first flat ended, and by the time the next tenancy became available, her life had been so badly affected by those two weeks with nowhere to go that she wasn't able to take it up at all. Giving young people a basic income that they know they can rely on will enable them to make different sorts of decisions, investment decisions, in their own future. But because this is a vulnerable group of young people, then, in our scheme, they will also have access to regular advice from those people who they know already, who've been part of their lives already and will continue to be part of their lives during the pilot period. So, when they are making decisions, they will not be making them alone or in isolation, they will be making them alongside the advice and the guidance that they recognise themselves they will need to draw on in order to be able to make the most of the opportunities that are now available to them.
There is an evaluation, a rigorous evaluation schedule that has been agreed for the pilot. It will include qualitative as well as quantitative research. We'll collect the figures, of course, but we will also be collecting the lived experience of those young people in those interviews that allow them to speak for themselves and to make sure that we are able to draw the maximum advantage in terms of learning from the experiment that we will be trying here in Wales.
Diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd. Un o nodweddion nodedig cynllun treialu Llywodraeth Cymru yw nad yw dim ond yn cynnig incwm i bobl ifanc. Mae'r incwm yn bwysig iawn oherwydd ei fod wedi'i warantu ac mae'n ddibynadwy. Roeddwn yn siomedig o weld ymateb Ceidwadwyr Cymru i'r cynllun treialu. Wrth feddwl am y cwestiynau a ofynnodd arweinydd yr wrthblaid imi'n gynharach, gwyddom, i gynifer o bobl ifanc sy'n gadael gofal, mai sicrhau llety dibynadwy a gweddus yw un o'r prif heriau y maen nhw yn eu hwynebu.
Yn y digwyddiad lansio y bûm ynddo gyda fy nghyd-Aelod Jane Hutt, siaradais yno â menyw ifanc a eglurodd wrthyf ei bod wedi gadael gofal, bod ganddi fflat ei hun a bod y denantiaeth wedi dod i ben, roedd wedi sicrhau fflat arall, ond roedd bwlch o bythefnos rhwng y fflat yr oedd yn rhaid iddi ei adael a'r fflat yr oedd yn mynd i symud i mewn iddo. Dywedodd wrthyf na fyddai angen i bobl ifanc eraill sydd â theuluoedd yn gefn iddyn nhw feddwl am beth i'w wneud o dan yr amgylchiadau hynny; rydych chi'n gwybod y gallwch fynd adref am gwpl o wythnosau a gallwch ddod i ben rywsut, ac yna pan fydd eich fflat newydd ar gael, byddwch yn symud i mewn. Iddi hi, roedd yn drychineb; roedd hi'n ddigartref pan ddaeth tenantiaeth y fflat cyntaf i ben, ac erbyn i'r denantiaeth nesaf ddod ar gael, effeithiwyd mor wael ar ei bywyd gan y pythefnos hwnnw heb unman i fynd fel nad oedd hi'n gallu ei gymryd o gwbl. Bydd rhoi incwm sylfaenol i bobl ifanc y maen nhw'n gwybod y gallan nhw ddibynnu arno yn eu galluogi nhw i wneud gwahanol fathau o benderfyniadau, penderfyniadau buddsoddi, yn eu dyfodol eu hunain. Ond gan fod hwn yn grŵp o bobl ifanc sy'n agored i niwed, yna, yn ein cynllun, byddan nhw hefyd yn gallu cael cyngor rheolaidd gan y bobl hynny y maen nhw'n eu hadnabod eisoes, sydd wedi bod yn rhan o'u bywydau eisoes ac a fydd yn parhau i fod yn rhan o'u bywydau yn ystod y cyfnod treialu. Felly, pan fyddan nhw'n gwneud penderfyniadau, ni fyddan nhw yn eu gwneud nhw ar eu pen eu hunain neu heb gymorth, byddan nhw'n yn eu gwneud ochr yn ochr â'r cyngor a'r arweiniad y maen nhw yn eu cydnabod eu hunain y bydd angen iddyn nhw fanteisio arnyn nhw er mwyn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw yn awr.
Mae gwerthusiad, amserlen werthuso drylwyr y cytunwyd arni ar gyfer y cynllun treialu. Bydd yn cynnwys ymchwil ansoddol yn ogystal â meintiol. Byddwn yn casglu'r ffigurau, wrth gwrs, ond byddwn hefyd yn casglu profiad bywyd y bobl ifanc hynny yn y cyfweliadau hynny sy'n caniatáu iddyn nhw siarad drostynt eu hunain ac i sicrhau ein bod yn gallu manteisio i'r eithaf o ran dysgu o'r arbrawf y byddwn yn rhoi cynnig arno yma yng Nghymru.
6. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i blant ag anghenion dysgu ychwanegol? OQ58327
6. What support does the Welsh Government provide for children with additional learning needs? OQ58327
And I declare an interest in this question as a father of a child with additional learning needs.
Ac rwy'n datgan buddiant yn y cwestiwn hwn a minnau'n dad i blentyn ag anghenion dysgu ychwanegol.
Llywydd, I thank Hefin David for the question. When the Senedd returns this autumn, we will have completed the first year of the three-year planned implementation of our Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018. That implementation is supported by £21 million each year to bring about service improvements.
Llywydd, diolch i Hefin David am y cwestiwn. Pan fydd y Senedd yn dychwelyd yr hydref hwn, byddwn wedi cwblhau blwyddyn gyntaf y gwaith tair blynedd a gynlluniwyd ar gyfer gweithredu ein Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Cefnogir y gweithredu hwnnw gan £21 miliwn bob blwyddyn i sicrhau gwelliannau i wasanaethau.
And funding the Act—as a member of the committee that took it through the Senedd last term—is really important. Without that funding, then it can't deliver on what it intends to. But my question is about the Together for Children and Young People partnership, which is now coming to a close and hopes to leave a legacy. And one of the things I said in my short debate is that, in order to address issues with additional learning needs effectively, we need to have children's needs addressed more than we have to address their behaviours. In fact, the children and young people partnership told me that they recommend moving away from condition-specific approaches to one that takes strength-based children's need approaches as more important. And I think, in order to that, the whole provision of health and social care needs to be geared to it. The Deputy Minister, Julie Morgan, has agreed to meet with me to discuss these issues, and I'm very, very grateful for that, and I really appreciate her listening to me. But with that in mind, can the First Minister give us that reassurance that health and social care will be geared to addressing need over behaviour in future?
Ac mae ariannu'r Ddeddf—fel aelod o'r pwyllgor a aeth â hi drwy'r Senedd y tymor diwethaf—yn bwysig iawn. Heb y cyllid hwnnw, yna ni all gyflawni'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud. Ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â'r bartneriaeth Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, sydd bellach yn dod i ben ac yn gobeithio gadael gwaddol. Ac un o'r pethau a ddywedais yn fy nadl fer yw, er mwyn mynd i'r afael yn effeithiol â materion ag anghenion dysgu ychwanegol yn effeithiol, fod angen inni fynd i'r afael ag anghenion plant yn fwy nag y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'u hymddygiad. Yn wir, dywedodd y bartneriaeth plant a phobl ifanc wrthyf eu bod yn argymell symud oddi wrth ddulliau sy'n benodol i gyflwr i un sy'n cymryd dulliau anghenion plant sy'n seiliedig ar gryfderau fel rhai pwysicach. A chredaf, er mwyn hynny, fod angen i'r holl ddarpariaeth iechyd a gofal cymdeithasol gael ei hanelu ato. Mae'r Dirprwy Weinidog, Julie Morgan, wedi cytuno i gwrdd â mi i drafod y materion hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr ei bod yn gwrando arnaf. Ond gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi'r sicrwydd hwnnw inni y bydd iechyd a gofal cymdeithasol yn cael ei gymhwyso i fynd i'r afael ag angen yn hytrach nag ymddygiad yn y dyfodol?
Well, I think those are really important points, Llywydd. I want strongly to agree with what Hefin David just said about a strengths-based approach in this area. For too long, services make, as their first question, 'What is wrong with you?' Whereas I want the first questions to be asked to be, 'What strengths do you have? What assets do you possess? How can we work with you, from those strengths, to help address the problems that you are currently facing?' People who use our services are not problems to be solved, Llywydd, they are people with strengths and assets in their own lives, and the job of a service is to work with them to mobilise those strengths so that, together, we can create that difference.
Tomorrow the Deputy Minister for Social Services, Llywydd—Julie Morgan—will publish a summary report of the findings of the independent demand and capacity review of neurodevelopmental conditions services, and I believe that review will look to build on the strengths that are there in the current system, but will also allow us to identify gaps and propose a set of immediate actions. I think that those actions will draw on the success of the integrated autism service in the way that the service works across health and social care boundaries in the way that Hefin David suggested. And that will need to have a recognition of the breadth of neurodiversity in the population, acknowledging that every person is unique and that we need a proportionate emphasis on diagnosis that needs to be matched with a focus on responding to need. That's the point I think the Member was making, that if you're not careful, clinicians get drawn into a pattern of responding in which it is all about the diagnosis, it's all about the analysis of what is happening and not enough about what you can do to help people who are facing those circumstances. I think that's recognised now quite widely in neurodevelopmental services, and the demand and capacity review will help us to move those services more towards the provision of help, rather than the analysis of the problem.
Wel, rwy'n credu bod y rheini'n bwyntiau pwysig iawn, Llywydd. Rwyf eisiau cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Hefin David nawr am ddull yn seiliedig ar gryfderau yn y maes hwn. Am gyfnod rhy hir, mae gwasanaethau'n gofyn, fel eu cwestiwn cyntaf, 'Beth sydd o'i le arnoch chi?' ond rwyf i eisiau i'r cwestiwn cyntaf ofyn, 'Pa gryfderau sydd gennych? Pa asedau sydd gennych? Sut y gallwn ni weithio gyda chi, gyda'r cryfderau hynny, i helpu i fynd i'r afael â'r problemau yr ydych yn eu hwynebu ar hyn o bryd? Nid problemau i'w datrys yw pobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau, Llywydd, maen nhw'n bobl sydd â chryfderau ac asedau yn eu bywydau eu hunain, a gwaith gwasanaeth yw gweithio gyda nhw i ysgogi'r cryfderau hynny fel y gallwn, gyda'n gilydd, greu'r gwahaniaeth hwnnw.
Yfory bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Llywydd—Julie Morgan—yn cyhoeddi adroddiad cryno ar ganfyddiadau'r adolygiad annibynnol o alw a chapasiti gwasanaethau cyflyrau niwroddatblygiadol, a chredaf y bydd yr adolygiad hwnnw'n ceisio adeiladu ar y cryfderau sydd yn y system bresennol, ond bydd hefyd yn caniatáu inni nodi bylchau a chynnig cyfres o gamau gweithredu ar unwaith. Rwy'n credu y bydd y camau hynny'n tynnu ar lwyddiant y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y ffordd y mae'r gwasanaeth yn gweithio ar draws ffiniau iechyd a gofal cymdeithasol yn y ffordd a awgrymodd Hefin David. A bydd angen i hynny gael cydnabyddiaeth o ehangder niwroamrywiaeth yn y boblogaeth, gan gydnabod bod pob unigolyn yn unigryw a bod angen pwyslais cymesur arnom ar ddiagnosis y mae angen ei gydweddu â phwyslais ar ymateb i angen. Dyna'r pwynt yr wyf yn credu yr oedd yr Aelod yn ei wneud, os nad ydych yn ofalus, mae clinigwyr yn cael eu tynnu i mewn i batrwm o ymateb lle mae'r cwbl yn ymwneud â'r diagnosis, mae'n ymwneud â dadansoddi'r hyn sy'n digwydd a dim digon ynghylch yr hyn y gallwch ei wneud i helpu pobl sy'n wynebu'r amgylchiadau hynny. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gydnabod yn eithaf eang yn awr mewn gwasanaethau niwroddatblygiadol, a bydd yr adolygiad o'r galw a'r capasiti yn ein helpu i symud y gwasanaethau hynny'n fwy tuag at ddarparu cymorth, yn hytrach na dadansoddi'r broblem.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am raglen caffael seilwaith gwastraff Llywodraeth Cymru? OQ58330
7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's waste infrastructure procurement programme? OQ58330
The Welsh Government's waste infrastructure procurement programme has been successfully completed, with the last contract awarded in 2018.
Mae rhaglen gaffael seilwaith gwastraff Llywodraeth Cymru wedi'i chwblhau'n llwyddiannus, gyda'r contract diwethaf wedi'i ddyfarnu yn 2018.
Thank you, First Minister. As you have mentioned, this programme has been quite successful in helping deliver carbon reductions through the use of anaerobic digestion facilities as an alternative for food waste treatment. I'm also aware that, although modest, the anaerobic digestion facilities create jobs, both in building and running facilities, and have the ability to supply farmers with cheaper, more sustainable fertiliser at a time when the price of non-organic, fossil fuel-based fertilisers is rapidly increasing. With this in mind, I'm wondering what capacity has been identified to expand the use of anaerobic digestion by local authorities for the purpose of processing food waste both in Wales and, potentially, along the English-Welsh border. Secondly, since anaerobic digestion facilities do contribute to the creation of new circular economies in the countryside and that there remains a persistence of high-carbon energy systems in remote rural areas, which AD could help reform, how can the waste infrastructure procurement programme be replicated or reformed to help deliver, through AD, a reduction in carbon emissions in rural areas? Thank you.
Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel rydych chi wedi sôn, mae'r rhaglen hon wedi bod yn eithaf llwyddiannus o ran helpu i leihau allyriadau carbon drwy ddefnyddio cyfleusterau treulio anaerobig fel dewis amgen ar gyfer trin gwastraff bwyd. Rwy'n ymwybodol hefyd, er yn gymharol fach, fod y cyfleusterau treulio anaerobig yn creu swyddi, o ran adeiladu a chynnal cyfleusterau, a bod ganddyn nhw y gallu i gyflenwi gwrtaith rhatach a mwy cynaliadwy i ffermwyr ar adeg pan fo pris gwrteithiau nad ydyn nhw'n organig ac sy'n seiliedig ar danwydd ffosil yn cynyddu'n gyflym. Gyda hyn mewn golwg, tybed pa gapasiti sydd wedi'i nodi i ehangu'r defnydd o dreulio anaerobig gan awdurdodau lleol at ddibenion prosesu gwastraff bwyd yng Nghymru ac, o bosibl, ar hyd y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn ail, gan fod cyfleusterau treulio anaerobig yn cyfrannu at greu economïau cylchol newydd yng nghefn gwlad a bod systemau ynni carbon uchel yn parhau i fodoli mewn ardaloedd gwledig anghysbell, y gallai treulio anaerobig helpu i'w diwygio, sut y gellir dyblygu neu ddiwygio'r rhaglen caffael seilwaith gwastraff i helpu i gyflawni, drwy dreulio anaerobig, lleihad mewn allyriadau carbon mewn ardaloedd gwledig? Diolch.
Llywydd, I thank Joel James for that further question. He is right that the programme did help to deliver a network of five anaerobic digestion plants as well as two energy-recovery facilities in north and south Wales, and although the programme itself has come to an end, that doesn't mean that we are no longer providing funding support to local authorities and their partners, particularly, for example, with the circular economy fund, so that work can continue to make sure that we're doing everything we can to recycle waste in a way that delivers the benefits that Joel James has suggested. To give one example, Llywydd, we are currently working with the Vale of Glamorgan to provide £10 million to support infrastructure in that local authority to improve recycling performance, to further decarbonise waste and recycling services. And anaerobic digestion continues to play its part in the repertoire of actions we are able to take, and it does come, as the Member says, with a set of further advantages in its production of fertiliser by-products that can then be further used to assist at a time when fertiliser prices around the globe are at an all-time high.
Llywydd, diolch i Joel James am y cwestiwn ychwanegol yna. Mae'n iawn i ddweud bod y rhaglen wedi helpu i ddarparu rhwydwaith o bum safle treulio anaerobig yn ogystal â dau gyfleuster adfer ynni yn y gogledd a'r de, ac er bod y rhaglen ei hun wedi dod i ben, nid yw hynny'n golygu nad ydym bellach yn darparu cymorth ariannol i awdurdodau lleol a'u partneriaid, yn enwedig, er enghraifft, gyda'r gronfa economi gylchol, fel y gall gwaith barhau i sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ailgylchu gwastraff mewn ffordd sy'n sicrhau'r manteision y mae Joel James wedi'u hawgrymu. I roi un enghraifft, Llywydd, rydym ar hyn o bryd yn gweithio gyda Bro Morgannwg i ddarparu £10 miliwn i gefnogi seilwaith yn yr awdurdod lleol hwnnw i wella perfformiad ailgylchu, er mwyn datgarboneiddio gwasanaethau gwastraff ac ailgylchu ymhellach. Ac mae treulio anaerobig yn parhau i chwarae ei ran yn y repertoire o gamau gweithredu y gallwn eu cymryd, ac mae'n dod, fel y dywed yr Aelod, gyda chyfres o fanteision pellach o ran cynhyrchu sgil-gynhyrchion gwrtaith y gellir eu defnyddio ymhellach wedyn i gynorthwyo ar adeg pan fo prisiau gwrtaith ledled y byd ar eu huchaf erioed.
Mae cwestiwn 8 [OQ58289] wedi'i dynnu nôl. Yn olaf, cwestiwn 9, Laura Anne Jones.
Question 8 [OQ58289] is withdrawn. Finally, question 9, Laura Anne Jones.
9. Gyda phwy yr ymgynghorodd Llywodraeth Cymru wrth wneud asesiadau diogelu o ran menywod yn y broses o ddrafftio'r cynllun gweithredu LHDTC+ arfaethedig? OQ58312
9. Who did the Welsh Government consult with when making safeguarding assessments in regard to women during the drafting of the proposed LGBTQ+ action plan? OQ58312
Welsh Government takes women's safety very seriously. Through impact assessments, engagement with the LGBTQ+ expert panel, and over 1,300 consultation responses, we continue to evaluate potential effects of our LGBTQ+ action plan on women's rights and safety.
Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch menywod o ddifrif. Drwy asesiadau effaith, ymgysylltu â'r panel arbenigol LHDTC+, a thros 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, rydym yn parhau i werthuso effeithiau posibl ein cynllun gweithredu LHDTC+ ar hawliau a diogelwch menywod.
First Minister, two weeks ago, the Deputy Minister for Social Partnership gave an update of your Government's LGBTQ+ action plan. Now, this is obviously a delicate subject, and I believe we all want to see rights for trans people extended, but, essentially, not at the expense of women and girls' rights, and it's absolutely vital that we get this right. However, given the Welsh Government's determination to prioritise inclusion above all else, above the safety and dignity of women and girls and above fairness and opportunity, it is, in my opinion, not the right approach and will result in us seeing many detrimental effects for half the population in Wales if we are to go on this blinkered path that this Government is set on.
It is very concerning that some of these new rights will be at the expense of women. As I've said before in this Chamber, First Minister, this isn't about being anti-trans; it is about protecting women. [Interruption.] It's about protecting women and girls. Sadly, the Deputy Minister and this Government appear unwilling to speak to Merched Cymru, to LGB Alliance Cymru, to Women’s Rights Network Wales or to Labour Women's Declaration Cymru. This Government has also ignored offers from Fair Play for Women, Lesbian Labour, Transgender Trend, the Society for Evidence Based Gender Medicine, Thoughtful Therapists, LGB Alliance, Safe Schools Alliance UK and many more individuals. Your Government and Ministers seem to only want to listen to one certain ideological viewpoint and to ignore the rest, and this isn't right. There are valid concerns—
Prif Weinidog, bythefnos yn ôl, rhoddodd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yr wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ eich Llywodraeth. Nawr, mae hwn yn amlwg yn bwnc sensitif, ac rwy'n credu ein bod i gyd eisiau gweld hawliau i bobl draws yn cael eu hymestyn, ond, yn y bôn, nid ar draul hawliau menywod a merched, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn. Fodd bynnag, o ystyried penderfyniad Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cynhwysiant yn anad dim, uwchlaw diogelwch ac urddas menywod a merched ac uwchlaw tegwch a chyfle, nid dyma'r dull cywir, yn fy marn i, a bydd yn golygu ein bod yn gweld llawer o effeithiau niweidiol i hanner y boblogaeth yng Nghymru os ydym am fynd ar y llwybr unllygeidiog hwn y mae'r Llywodraeth hon mor benderfynol o'i ddilyn.
Mae'n destun pryder mawr y bydd rhai o'r hawliau newydd hyn ar draul menywod. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon, Prif Weinidog, nid yw hyn yn ymwneud â bod yn wrth-draws; mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod. [Torri ar draws.] Mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod a merched. Yn anffodus, mae'n ymddangos bod y Dirprwy Weinidog a'r Llywodraeth hon yn amharod i siarad â Merched Cymru, ag LGB Alliance Cymru, â Women's Rights Network Wales neu â Labour Women's Declaration Cymru. Mae'r Llywodraeth hon hefyd wedi anwybyddu cynigion gan Fair Play for Women, Lesbian Labour, Transgender Trend, The Society for Evidence Based Gender Medicine, Thoughtful Therapists, LGB Alliance, Safe Schools Alliance UK a llawer mwy o unigolion. Ymddengys mai dim ond gwrando ar un safbwynt ideolegol penodol y mae eich Llywodraeth a'ch Gweinidogion am wrando arno ac anwybyddu'r gweddill, ac nid yw hyn yn iawn. Mae pryderon dilys—
You need to come to your question now; I've been generous.
Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn nawr; rwyf i wedi bod yn hael.
Thank you. There are valid concerns that should be listened to to find solutions for all. First Minister, what women's groups did you and your Ministers actually speak to, and how exactly does this plan ensure women's rights and girls' rights and safety are protected?
Diolch. Mae pryderon dilys y mae angen gwrando arnyn nhw i ddod o hyd i atebion i bawb. Prif Weinidog, â pha grwpiau menywod y gwnaethoch chi a'ch Gweinidogion wir siarad â nhw, a sut yn union y mae'r cynllun hwn yn sicrhau bod hawliau menywod a hawliau a diogelwch merched yn cael eu diogelu?
Well, Llywydd, you don't have a consultation exercise in which 1,300 consultation responses are received without hearing from all sorts of individuals and groups with a very wide range of experiences and a very wide range of views on this topic. I don't think I can do any better than simply to repeat what the Deputy Minister said when she made her statement. The view of the Welsh Government is plainly this: extending rights for one group does not mean, as she consistently implies on the floor of the Senedd, extending rights for one group does not mean eroding rights for others. [Applause.]
Wel, Llywydd, nid ydych chi'n cynnal ymarfer ymgynghori gan gael 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad heb glywed gan bob math o unigolion a grwpiau sydd ag amrywiaeth eang iawn o brofiadau ac amrywiaeth eang iawn o safbwyntiau ar y pwnc hwn. Nid wyf i'n credu y gallaf i wneud yn well nag ailadrodd yr hyn a ddywedodd y Dirprwy Weinidog pan wnaeth hi ei datganiad. Mae'n amlwg mai dyma farn Llywodraeth Cymru: nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu, fel y mae'n awgrymu'n gyson ar lawr y Senedd, nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu erydu hawliau i eraill. [Cymeradwyo.]
Diolch i'r—. Ydych chi wedi gorffen?
Thank you to—. Have you finished?
Happy to stop there. [Laughter.]
Hapus i roi'r gorau iddi yn y fan yna. [Chwerthin.]
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths.
And the next item therefore is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. The only change to this week's business is a reduction in the time allocated to today's Stage 3 debate. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Yr unig newid i fusnes yr wythnos hon yw lleihau'r amser sydd wedi'i neilltuo ar gyfer dadl Cyfnod 3 heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Llywydd, I'd like to request a statement from the health Minister on the delivery of the north Denbighshire community hospital. Back in 2013, the then health Minister, who, of course, is now the First Minister, made an announcement that a new hospital would be built in Rhyl to replace the two previously closed hospitals of the Royal Alexandra Hospital and the Prestatyn Community Hospital. He said that he expected the building to be ready and open in 2016. It's now 2022, nine years after the announcement in 2013, and we still haven't seen a spade in the ground. Now, given that the hospital just down the road from this location in Bodelwyddan is under huge pressure—we know that it's in targeted intervention, and we know that the emergency department in particular needs to improve—the development of this facility now should be absolutely prioritised, because the minor injuries unit and the extra beds will take an awful lot of pressure off the hospital down the road. So, can I ask for an urgent statement, before the end of term, from the health Minister on this important project, and when we can expect to see it delivered?
Can I ask also for a second statement from the Minister for health? This is on the regulation of aesthetic products, such as the use of dermal fillers and botox. The aesthetics industry is something of a wild west, I think it's fair to say, in Wales at the moment—in fact, across large parts of the world. But we also know that these fillers, because they're not regulated, can cause significant harm, and the number of people that are ending up suffering harm is increasing. I think we need a licensing regime. I think we need to make sure that these things are used safely, in regulated practices, with proper hygiene standards and other things in place too. So, can I ask for a statement on what the Welsh Government proposes to do in order to improve safety in this unregulated industry? Thank you.
Llywydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar gyflawni ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Yn ôl yn 2013, gwnaeth y Gweinidog iechyd ar y pryd, sydd, wrth gwrs, yn Brif Weinidog erbyn hyn, gyhoeddiad y byddai ysbyty newydd yn cael ei adeiladu yn y Rhyl i gymryd lle'r ddau ysbyty a gafodd eu cau'n flaenorol sef Ysbyty Brenhinol Alexandra ac Ysbyty Cymunedol Prestatyn. Dywedodd ei fod yn disgwyl i'r adeilad fod yn barod ac ar agor yn 2016. Mae hi nawr yn 2022, naw mlynedd ar ôl y cyhoeddiad yn 2013, ac rydym ni dal heb weld rhaw yn y ddaear. Nawr, o gofio bod yr ysbyty ychydig i lawr y ffordd o'r lleoliad hwn ym Modelwyddan o dan bwysau aruthrol—gwyddom ni ei fod mewn ymyriadau wedi'u targedu, a gwyddom ni fod angen i'r adran achosion brys yn arbennig wella—dylai blaenoriaeth lwyr gael ei rhoi i ddatblygu'r cyfleuster hwn nawr, oherwydd bydd yr uned mân anafiadau a'r gwelyau ychwanegol yn cymryd llawer iawn o bwysau oddi ar yr ysbyty i lawr y ffordd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys, cyn diwedd y tymor, gan y Gweinidog iechyd ar y prosiect pwysig hwn, a phryd y gallwn ni ddisgwyl ei weld yn cael ei gyflawni?
A gaf i ofyn hefyd am ail ddatganiad gan y Gweinidog iechyd? Mae hyn yn ymwneud â rheoleiddio cynhyrchion esthetig, megis defnyddio llenwadau croenol a botox. Mae'r diwydiant estheteg yn rhyw fath o orllewin gwyllt, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, yng Nghymru ar hyn o bryd—mewn gwirionedd, ledled rhannau helaeth o'r byd. Ond gwyddom ni hefyd y gall y llenwadau hyn, oherwydd nad ydyn nhw'n cael eu rheoleiddio, achosi niwed sylweddol, ac mae nifer y bobl sy'n dioddef niwed yn cynyddu. Rwy'n credu bod angen cyfundrefn drwyddedu arnom ni. Rwy'n credu bod angen i ni sicrhau bod y pethau hyn yn cael eu defnyddio'n ddiogel, mewn practisau wedi'u rheoleiddio, gyda safonau hylendid priodol a phethau eraill ar waith hefyd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud er mwyn gwella diogelwch yn y diwydiant hwn sydd heb ei reoleiddio? Diolch.
Thank you. Well, there is certainly no space in Government time before the end of term for the Minister for Health and Social Services to do a statement on either of the topics you've raised. You'll be aware that Betsi Cadwaladr University Health Board is having a look at the way it provides its services right across the board. You'll also be very aware—more than probably anybody in the Chamber—of the significant funding that has been put into Ysbyty Glan Clwyd to help with pressures there also.
I don't disagree with what you're saying about the aesthetics industry, for want of a better word. It certainly does require regulation and licensing, and the Minister for Health and Social Services has heard your request.
Diolch. Wel, yn sicr nid oes lle yn amser y Llywodraeth cyn diwedd y tymor i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wneud datganiad ar y pynciau yr ydych chi wedi'u codi. Byddwch chi'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ystyried y ffordd y mae'n darparu ei wasanaethau yn gyffredinol. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol iawn—yn fwy na neb yn y Siambr mae'n debyg—o'r cyllid sylweddol sydd wedi'i roi i Ysbyty Glan Clwyd i helpu gyda'r pwysau yno hefyd.
Nid wyf i'n anghytuno â'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y diwydiant estheteg, yn niffyg gair gwell. Yn sicr, mae angen rheoleiddio a thrwyddedu, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi clywed eich cais.
I'd like a Government statement, please, on the mineworkers' pension scheme, setting out how the Welsh Government will put pressure on Westminster to finally do right by these miners and their widows and pay back the money that they owe them. Since 1994, Westminster Governments have pocketed billions of pounds of profit made by the mineworkers' pension scheme, because of how it was privatised. A Business, Energy and Industrial Strategy Committee inquiry recommended in 2021 that these arrangements should be reviewed, but promises made by Boris Johnson and others have been broken. Now, that report is gathering dust, just as that other dust from those years of labouring underground is taking the lives of more and more miners every year. In the gallery today, we're joined by members of the National Mineworkers Pension Campaign; they're now raising funds to seek a judicial review. So, could a statement please be made to express solidarity with their cause and to tell these miners that Wales will fight their corner? Thank you.
Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ynghylch cynllun pensiwn y gweithwyr glo, yn nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi pwysau ar San Steffan i drin y glowyr hyn a'u gweddwon yn deg o'r diwedd ac ad-dalu'r arian sydd arnyn nhw. Ers 1994, mae Llywodraethau San Steffan wedi pocedi biliynau o bunnau o elw wedi'i wneud gan gynllun pensiwn y gweithwyr glo, oherwydd y ffordd y cafodd ei breifateiddio. Argymhellodd ymchwiliad gan y Pwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn 2021 y dylai'r trefniadau hyn gael eu hadolygu, ond mae addewidion y mae Boris Johnson ac eraill wedi'u gwneud wedi cael eu torri. Nawr, mae'r adroddiad hwnnw'n casglu llwch, yn union fel y mae'r llwch arall hwnnw o'r blynyddoedd hynny o lafurio o dan y ddaear yn cymryd bywydau mwy a mwy o lowyr bob blwyddyn. Yn yr oriel heddiw, mae aelodau o'r National Mineworkers Pension Campaign yn ymuno â ni; maen nhw nawr yn codi arian i geisio adolygiad barnwrol. Felly, a fyddai modd gwneud datganiad os gwelwch yn dda i fynegi undod â'u hachos ac i ddweud wrth y glowyr hyn y bydd Cymru'n ymladd drostyn nhw? Diolch.
Thank you. And I'd be certainly very happy to express solidarity with colleagues who are in the Chamber today. And you'll be very well aware of the pressure that Welsh Government has put on the UK Government, and that will continue.
Diolch. A byddwn i'n sicr yn hapus iawn i fynegi undod â chydweithwyr sydd yn y Siambr heddiw. A byddwch chi'n ymwybodol iawn o'r pwysau y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar Lywodraeth y DU, a bydd hynny'n parhau.
Minister, I'm contacted almost weekly by residents in Rhondda who've had their application for a disabled parking bay turned down, not because they're not eligible, but because, in Rhondda Cynon Taf, there is only funding available for 12 new bays a year. Since 2011, car ownership per household in RCT has increased by almost 14 per cent, according to the RAC Foundation. The number of disabled parking bays granted each year does not reflect this increase. Too many disabled residents are isolated at home because it's just not worth the hassle or risk of not being able to park outside their own home. So, can I please request a statement from the Minister for Finance and Local Government regarding how disabled parking bays will be funded in the future? Thank you.
Gweinidog, mae trigolion y Rhondda yn cysylltu â mi bron yn wythnosol oherwydd bod eu ceisiadau am fannau parcio i bobl anabl wedi'u gwrthod, nid oherwydd nad ydyn nhw'n gymwys, ond oherwydd, yn Rhondda Cynon Taf, nid oes ond cyllid ar gael ar gyfer 12 man newydd y flwyddyn. Ers 2011, mae perchnogaeth ceir fesul cartref yn Rhondda Cynon Taf wedi cynyddu bron 14 y cant, yn ôl Sefydliad yr RAC. Nid yw nifer y mannau parcio i bobl anabl sy'n cael eu rhoi bob blwyddyn yn adlewyrchu'r cynnydd hwn. Mae gormod o breswylwyr anabl wedi'u hynysu gartref gan nad yw'n werth y drafferth na'r risg o fethu â pharcio y tu allan i'w cartref eu hunain. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch sut y caiff mannau parcio i bobl anabl eu hariannu yn y dyfodol? Diolch.
Thank you. Well, disabled parking bays are made by the highways authority, which is, obviously, the local authority, by means of a traffic regulation order. And local authorities do need to consider their responsibilities under equalities legislation as well as for highways. There is no specific funding from Welsh Government for the provision of disabled parking bays; local authorities need to consider this as part of their overall budget planning.
Diolch. Wel, mae mannau parcio i bobl anabl yn cael eu creu gan yr awdurdod priffyrdd, sef yr awdurdod lleol, yn amlwg, drwy orchymyn rheoleiddio traffig. Ac mae angen i awdurdodau lleol ystyried eu cyfrifoldebau o dan ddeddfwriaeth cydraddoldeb yn ogystal ag ar gyfer priffyrdd. Nid oes cyllid penodol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer darparu mannau parcio i bobl anabl; mae angen i awdurdodau lleol ystyried hyn fel rhan o'u gwaith cynllunio cyllideb cyffredinol.
Good afternoon, Minister. I'd like to ask for a Welsh Government statement outlining the action that the Welsh Government is taking to support Wrexham County Borough Council's bid to gain UK Government levelling-up funding in order to fully undertake the Wrexham Gateway project, which, as you will know I'm sure, includes the construction of a new stand at the Kop end of the Racecourse ground. And I certainly acknowledge the £25 million of support already committed from the Welsh Government for the Gateway project, for which we're all grateful, I'm sure. But, as you'll know, Minister, a petition with more than 16,000 signatures for the Stadium for the North campaign was formally handed in to Downing Street yesterday, which I had the pleasure of supporting and signing. And it's this petition and this bid that is so important, because, as we know, sport, historically, has been centralised down here in south Wales, and we need to attract major events and major sporting events to north Wales, which would have a lasting benefit across the region. So, in light of this, Minister, will you join me in supporting the Stadium for the North campaign, and will you allow a Welsh Government statement to outline what further action the Welsh Government will take to support this bid? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi cais Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i gael cyllid ffyniant bro Llywodraeth y DU er mwyn ymgymryd yn llawn â phrosiect Porth Wrecsam, sydd, fel y gwyddoch chi rwy'n siŵr, yn cynnwys adeiladu stondin newydd ym mhen Kop y Cae Ras. Ac rwy'n sicr yn cydnabod y £25 miliwn o gefnogaeth sydd eisoes wedi'i neilltuo gan Lywodraeth Cymru ar gyfer prosiect y Porth, ac rydym i gyd yn ddiolchgar am hynny, rwy'n siŵr. Ond, fel y gwyddoch chi, Gweinidog, cafodd deiseb gyda mwy na 16,000 o lofnodion ar gyfer ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd ei throsglwyddo'n ffurfiol i Downing Street ddoe, a chefais i'r pleser o'i chefnogi a'i llofnodi. A'r ddeiseb hon a'r cais hwn sydd mor bwysig, oherwydd, fel y gwyddom ni, mae chwaraeon, yn hanesyddol, wedi'i ganoli yma yn y de, ac mae angen i ni ddenu digwyddiadau mawr a digwyddiadau chwaraeon mawr i'r gogledd, a fyddai'n rhoi budd parhaol ledled y rhanbarth. Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gefnogi ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd, ac a wnewch chi ganiatáu datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu pa gamau eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r cais hwn? Diolch yn fawr iawn.
No, there won't be a statement around the stadium, as you outlined. As you say, Welsh Government did give £25 million to Wrexham County Borough Council as part of the Gateway. I'm very well aware of the petition that was handed in to 10 Downing Street yesterday. This is a second attempt to try and get some funding out of the UK Government. I passionately believe we should have a stadium up in north Wales that is capable of holding international matches. The Racecourse is the oldest international football stadium in the world, and, certainly, as a child and a young person, that's where I saw my international matches; I could not have possibly been brought down to Cardiff at that time by my parents. So, I think it's very important, for young people particularly, and of course for north Walians, to see international football, and I know it's something that the Welsh Government is very keen to see.
Na, ni fydd datganiad ynghylch y stadiwm, fel yr ydych chi wedi'i amlinellu. Fel y dywedwch chi, rhoddodd Llywodraeth Cymru £25 miliwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam fel rhan o'r Porth. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ddeiseb a gafodd ei chyflwyno i 10 Downing Street ddoe. Dyma ail ymgais i geisio cael rhywfaint o arian gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu'n gryf y dylem ni gael stadiwm i fyny yn y gogledd sy'n gallu cynnal gemau rhyngwladol. Y Cae Ras yw'r stadiwm pêl-droed rhyngwladol hynaf yn y byd, ac, yn sicr, fel plentyn a pherson ifanc, dyna lle gwelais i fy ngemau rhyngwladol; ni fyddai wedi bod yn bosibl i fy rhieni fynd â mi i lawr i Gaerdydd bryd hynny. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, i bobl ifanc yn enwedig, ac wrth gwrs i bobl y gogledd, weld pêl-droed rhyngwladol, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i'w weld.
Could I ask for a debate on our procedures here in this place? To my knowledge, we've had no review of procedures in this Senedd since the election last year, and I don't remember any serious review of such things in the previous Senedd either. We had an exchange in First Minister's questions on the single market. Now, wherever you might stand on that matter, and my views are very well known and very clear, it surely cannot be right that we have a debate for 30 minutes tomorrow on the Order paper for this matter. This isn't serious politics; this is the politics of the school yard to believe that we can have a debate on such a serious matter in 30 minutes. It's not a serious way of conducting our affairs here, it's not a serious way of debating major issues facing this country, and it's not a serious way in which we should be reaching conclusions on these matters. So, I would like to ask for a debate on our procedures, I'd like to ask for a debate on how we structure our business in this place, and I would like to see Business Committee coming here and listening to that debate, so that all of us, wherever we stand on these matters, can have a very clear conversation about how we want our business to be handled in this place.
A gaf i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau yma yn y lle hwn? Hyd y gwn i, nid ydym ni wedi cael unrhyw adolygiad o weithdrefnau yn y Senedd hon ers yr etholiad y llynedd, ac nid wyf i'n cofio unrhyw adolygiad o ddifrif o bethau o'r fath yn y Senedd flaenorol chwaith. Cawsom ni drafodaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ar y farchnad sengl. Nawr, lle bynnag y byddwch chi'n sefyll ar y mater hwnnw, ac mae fy marn yn hysbys iawn ac yn glir iawn, ni all fod yn iawn, does bosib, i ni gael dadl am 30 munud yfory ar y papur Trefn ar gyfer y mater hwn. Nid yw hon yn wleidyddiaeth o ddifrif; dyma wleidyddiaeth iard yr ysgol i gredu y gallwn ni gael dadl ar fater mor ddifrifol mewn 30 munud. Nid yw'n ffordd o ddifrif o gynnal ein materion yma, nid yw'n ffordd o ddifrif o drafod materion pwysig sy'n wynebu'r wlad hon, ac nid yw'n ffordd o ddifrif o ddod i gasgliadau ar y materion hyn. Felly, hoffwn i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau, hoffwn i ofyn am ddadl ar sut yr ydym ni'n strwythuro ein busnes ni yn y lle hwn, a hoffwn i weld y Pwyllgor Busnes yn dod yma ac yn gwrando ar y ddadl honno, fel y gall pob un ohonom ni, lle bynnag yr ydym ni'n sefyll ar y materion hyn, gael sgwrs glir iawn ynghylch sut yr ydym ni eisiau i'n busnes ni gael ei drin yn y lle hwn.
Thank you. Well, obviously, Plaid Cymru have chosen to use their time tomorrow for the debate that you have outlined. Both I and the Llywydd have heard your request. I think this is something that we can discuss in Business Committee in the first instance.
Diolch. Wel, yn amlwg, mae Plaid Cymru wedi dewis defnyddio'i hamser yfory ar gyfer y ddadl yr ydych chi wedi'i hamlinellu. Rwyf i a'r Llywydd wedi clywed eich cais. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y gallwn ni ei drafod yn y Pwyllgor Busnes yn y lle cyntaf.
I wish to ask for an urgent statement this afternoon from the Deputy Minister for Social Services, regarding her review into children's services in Wales. I was horrified to see the details of the Logan Mwangi case—a young life ended so soon by those who were supposed to love and care for him. Whilst I'm pleased to see justice being served against the evilness that snatched a young boy's life away before it had begun, we need to make sure that this does not happen again and that social services here in Wales are fit to protect our children at risk. And I wish to send my heartfelt condolences to Logan's dad and the rest of his family and friends, and teachers in Tondu Primary School in Bridgend, who have all been affected by this horrific tragedy.
Logan was removed from the child protection register a month before his death. His routine visit, just prior to this incident, was not undertaken due to a positive COVID diagnosis, despite personal protective equipment being available for staff to use. And as I said when Logan's killers were convicted, I was surprised that the First Minister said that he didn't think an independent review of children's services was needed in Wales after this tragic case exposed some serious shortcomings in the system. We called for a review back in May, and, given the other three UK nations are conducting one right now, and the fact that Wales has the worst rates for looked-after children, I just can't understand why this Welsh Government is not following suit. These cases should never be allowed to occur, and vulnerable children deserve the full protection of the state, and the seeming cultural complacency within Bridgend council has had a negative influence on this child's fate. And I urge the Welsh Government to order this independent review without delay. Thank you.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad brys y prynhawn yma gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, ynglŷn â'i hadolygiad o wasanaethau plant yng Nghymru. Roeddwn i'n arswydo o weld manylion achos Logan Mwangi—daeth bywyd ifanc i ben mor fuan wth law y rhai a oedd i fod i garu a gofalu amdano. Er fy mod i'n falch o weld cyfiawnder yn cael ei gyflawni yn erbyn y drygioni a gipiodd bywyd bachgen ifanc cyn iddo ddechrau, mae angen i ni sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto a bod y gwasanaethau cymdeithasol yma yng Nghymru yn addas i amddiffyn ein plant sy'n wynebu risg. A hoffwn i anfon fy nghydymdeimlad o'r galon at dad Logan a gweddill ei deulu a'i ffrindiau, ac athrawon yn Ysgol Gynradd Tondu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yr effeithiwyd arnyn nhw i gyd gan y drasiedi erchyll hon.
Cafodd Logan ei dynnu oddi ar y gofrestr amddiffyn plant fis cyn iddo farw. Ni chafodd ei ymweliad arferol, ychydig cyn y digwyddiad hwn, ei gynnal oherwydd diagnosis positif COVID, er bod cyfarpar diogelu personol ar gael i'r staff eu defnyddio. Ac fel y dywedais i pan gafodd lladdwyr Logan eu dyfarnu'n euog, yr oeddwn i'n synnu bod y Prif Weinidog wedi dweud nad oedd yn credu bod angen adolygiad annibynnol o wasanaethau plant yng Nghymru ar ôl i'r achos trasig hwn amlygu rhai diffygion difrifol yn y system. Gwnaethom ni alw am adolygiad yn ôl ym mis Mai, ac, o gofio bod tair gwlad arall y DU yn cynnal un ar hyn o bryd, a'r ffaith mai Cymru sydd â'r cyfraddau gwaethaf ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, ni allaf i ddeall pam nad yw Llywodraeth Cymru yn dilyn yr esiampl. Ni ddylid caniatáu i'r achosion hyn ddigwydd, ac mae plant sy'n agored i niwed yn haeddu cael eu hamddiffyn yn llawn gan y wladwriaeth, ac mae'r hunanfodlonrwydd diwylliannol ymddangosiadol yng nghyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cael dylanwad negyddol ar dynged y plentyn hwn. Ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i orchymyn yr adolygiad annibynnol hwn yn ddi-oed. Diolch.
Thank you. I too want to pass on my condolences to those who love and miss Logan. There will not be time for an urgent statement in the way you request, but I can assure you that measures are in place to ensure that learning from events such as this informs the continuous improvement of safeguarding practice in Wales. The Deputy Minister for Social Services is awaiting the findings of the recent inspection of Bridgend County Borough Council's children services—that's been conducted by Care Inspectorate Wales—as well as the completion of the child practice review to look at the events prior to Logan's death, and all findings and recommendations will be closely considered by the Welsh Government.
Diolch. Rwyf innau hefyd eisiau estyn fy nghydymdeimlad i'r rhai sy'n caru ac sy'n gweld eisiau Logan. Ni fydd amser ar gyfer datganiad brys yn y ffordd yr ydych chi'n gofyn amdano, ond gallaf i eich sicrhau bod mesurau ar waith i sicrhau bod dysgu o ddigwyddiadau fel hyn yn llywio'r gwaith o wella arferion diogelu yng Nghymru yn barhaus. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn aros am ganlyniadau'r arolygiad diweddar o wasanaethau plant Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr—sydd wedi'i gynnal gan Arolygiaeth Gofal Cymru—yn ogystal â chwblhau'r adolygiad ymarfer plant i edrych ar y digwyddiadau cyn marwolaeth Logan, a bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried yr holl ganfyddiadau ac argymhellion yn ofalus.
Trefnydd, could I ask for a statement, please, from the climate change Minister on the phosphates summit that's happening at the Royal Welsh agricultural show? I know there was a commitment to provide a written statement to this Senedd about the findings from that summit, but this is an important issue not just for my constituency, but a number of constituencies right across Wales. So, I would please ask that we can have an oral statement on what is discussed at the summit, so Members in this Chamber can do their job of scrutinising the Welsh Government on this very important topic. Diolch, Llywydd.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog newid hinsawdd ar yr uwchgynhadledd ffosffadau sy'n digwydd yn Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru? Gwn i fod ymrwymiad i ddarparu datganiad ysgrifenedig i'r Senedd hon am ganfyddiadau'r uwchgynhadledd honno, ond mae hwn yn fater pwysig nid yn unig i fy etholaeth i, ond i nifer o etholaethau ledled Cymru. Felly, rwy'n gofyn i ni gael datganiad llafar ar yr hyn sy'n cael ei drafod yn yr uwchgynhadledd, fel y gall Aelodau yn y Siambr hon wneud eu gwaith o graffu ar lywodraeth Cymru ar y pwnc pwysig iawn hwn. Diolch, Llywydd.
Well, there will be a written statement. You'll be aware the Royal Welsh agricultural show is happening in the first week of recess. So, there will be a written statement by the Minister for Climate Change over the summer recess. Obviously, there can't be an oral statement.
Wel, bydd datganiad ysgrifenedig. Byddwch chi'n ymwybodol bod Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru yn digwydd yn ystod wythnos gyntaf y toriad. Felly, bydd datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ystod toriad yr haf. Yn amlwg, nid oes modd cael datganiad llafar.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol. A dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad hwnnw. Mark Drakeford.
The next item is a statement by the First Minister on the legislative programme. And I call on the First Minister to make that statement. Mark Drakeford.
Diolch, Llywydd. Today, I am pleased to make a statement on our legislative programme. This is an essential part of our ambitious and radical programme for government that will help to shape Wales for the future. We're now in the third Senedd term since the people of Wales voted to give the then National Assembly the power to make Assembly Acts. Since 2011, we have been building up to the volume of primary legislation that this Government will bring forward over the course of this Senedd term. This is a programme that demonstrates our extensive use of those powers, and at an extensive rate.
Diolch, Llywydd. Heddiw, mae hi'n bleser i mi wneud datganiad ynglŷn â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni. Mae hon yn rhan hanfodol o'n rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a radical a fydd yn helpu i lunio Cymru'r dyfodol. Rydym ni bellach yn nhrydydd tymor y Senedd hon ers i bobl Cymru bleidleisio i roi'r pŵer i'r Cynulliad Cenedlaethol ar y pryd lunio Deddfau Cynulliad. Ers 2011, rydym ni wedi bod yn cynyddu swm y ddeddfwriaeth sylfaenol y bydd y Llywodraeth hon yn ei chyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Rhaglen yw hon sy'n amlygu ein defnydd eang ni o'r pwerau hynny, a hynny ar raddfa eang.
Dyw'r gwaith o gyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaeth sylfaenol ddim yn digwydd mewn gwagle. Mae pwysau eraill yn bodoli sy'n effeithio ar y Llywodraeth a'r Senedd. Mae gennym raglen sylweddol o is-ddeddfwriaeth sy'n cyd-fynd â'n rhaglen ddeddfwriaeth. Yn aml, mae diffyg dealltwriaeth ynglŷn â pha mor eang a phwysig yw is-ddeddfwriaeth. Yn y blynyddoedd diwethaf, mae cynnydd amlwg wedi bod o ran maint y deddfwriaeth a phwysigrwydd y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud fel hyn. Mae hynny wedi ychwanegu'n sylweddol at lwyth gwaith y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, yn y Cyfarfod Llawn ac yn y pwyllgorau.
Bringing forward the primary legislative programme does not take place in a vacuum. Other pressures exist that have an impact on the Government and the Senedd. A significant programme of subordinate legislation sits alongside and underpins our legislative programme. Very often, there is a lack of understanding about how broad and important subordinate legislation is. In recent years, there has been an increase in the volume of such legislation and the importance of the decisions determined in this way. This has significantly increased the workload of the Executive and the legislature in recent years, both in Plenary and committees.
Since early February 2020, Llywydd, more than 300 items of subordinate legislation have been made in relation to coronavirus alone, often with fundamental impact on the daily lives of our fellow citizens. The current surge in COVID numbers, as we've discussed this afternoon, reminds us that this journey is still not over. And, Llywydd, while the volume of EU exit-related secondary legislation has diminished in the last 12 months, we will still be bringing Brexit-derived statutory instruments to the Senedd until the end of this calendar year.
Beyond COVID and Brexit, in the last 12 months, we have made over 50 SIs to implement major Acts passed in the last Senedd, including legislation to support schools and teachers to deliver our radical changes to the Curriculum for Wales, and the provisions of the Local Government and Elections (Wales) Act 2021. Members will consider regulations to make 20 mph the default speed limit in residential areas next week here in the Senedd, a key component of our programme for government. Further secondary legislation will follow during the year, including regulations to implement the Tertiary Education and Research (Wales) Bill, and aspects of the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020, such as the duty of candour.
Ers dechrau mis Chwefror 2020, Llywydd, cafodd dros 300 o eitemau o is-ddeddfwriaeth eu llunio o ran coronafeirws yn unig, yn aml gydag effaith sylfaenol ar fywydau bob dydd ein cyd-ddinasyddion ni. Mae'r cynnydd presennol yn y niferoedd sydd â COVID, fel cafodd ei drafod gennym ni'r prynhawn yma, yn ein hatgoffa ni na ddaeth y daith hon fyth i'w diwedd. A, Llywydd, er bod maint yr is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â gadael yr UE wedi lleihau yn ystod y 12 mis diwethaf, fe fyddwn ni'n parhau i ddod ag offerynnau statudol sy'n deillio o Brexit i'r Senedd tan ddiwedd y flwyddyn galendr hon.
Y tu hwnt i COVID a Brexit, yn ystod y 12 mis diwethaf, rydym ni wedi llunio dros 50 o Offerynnau Statudol i weithredu Deddfau mawr a basiwyd yn y Senedd ddiwethaf, gan gynnwys deddfwriaeth i gefnogi ysgolion ac athrawon i gyflawni ein newidiadau radical ni i'r Cwricwlwm i Gymru, a darpariaethau o ran Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Fe fydd yr Aelodau yn ystyried rheoliadau i bennu 20 mya yn derfyn cyflymder arferol mewn ardaloedd preswyl yr wythnos nesaf yn y fan hon yn y Senedd, sy'n elfen allweddol o'n rhaglen lywodraethu ni. Fe fydd is-ddeddfwriaeth bellach yn dilyn yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys rheoliadau i weithredu'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru), ac agweddau ar Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020, fel y ddyletswydd i ymarfer gonestrwydd.
Llywydd, allwn ni chwaith ddim anwybyddu bwriadau deddfwriaethol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn yr hinsawdd bresennol, mae'r rhain yn creu risg sylweddol i Gymru ac i ddatganoli. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi dweud bod 27 o'r Biliau a gyhoeddwyd yn Araith y Frenhines ym mis Mai yn debygol o ymestyn i Gymru a bod yn gymwys iddi. Mae eisoes yn amlwg y bydd llawer o'r rhain yn cynnwys darpariaethau sy'n ymwneud â meysydd datganoledig, a fydd yn effeithio ar y setliad datganoli. Mae hynny'n golygu bod angen i'r Llywodraeth hon a'r Senedd fod yn wyliadwrus, ystyried cynigion yn fanwl, ac ymateb yn unol â hynny.
Llywydd, we also cannot ignore the legislative intentions of the UK Government, which, in the current climate, represent a significant risk to Wales and to devolution. The Secretary of State for Wales has said that 27 UK Bills announced in the Queen's Speech in May are likely to extend and apply to Wales. It is already clear that many of these will contain provisions relating to devolved areas, and this will result in incursions into the devolution settlement. This requires this Government and the Senedd to remain vigilant, consider proposals in detail, and respond accordingly.
Llywydd, despite these many other legislative pressures and the challenging context during the first year of this Senedd term, we have already introduced four primary Bills to the floor of the Senedd. The Tertiary Education and Research (Wales) Bill was passed by Members last week and will put a new system in place for post-16 education and training in Wales. Members will consider Stage 3 amendments to our Welsh Tax Acts etc. (Power to Modify) Bill this afternoon. That Bill will provide Welsh Ministers with carefully delineated and time-limited powers to respond quickly to protect Welsh citizens against sudden and unexpected decisions of the UK Government that could have a significant impact on the liabilities of individuals and on revenue for Welsh public services. We've already introduced the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill. This unique legislation, delivered in conjunction with our social partners, will ensure the fair rights of workers and lead to more socially responsible public procurement. And, yesterday, we introduced the first consolidation Bill before the Senedd, the Historic Environment (Wales) Bill, which will make the law in Wales relating to listed buildings and the historic environment more accessible in future.
Llywydd, er gwaethaf maint y pwysau deddfwriaethol hwn a'r cyd-destun heriol yn ystod blwyddyn gyntaf tymor y Senedd hon, rydym ni eisoes wedi cyflwyno pedwar Bil sylfaenol i lawr y Senedd. Pasiwyd y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) gan Aelodau'r wythnos diwethaf ac fe fydd hwnnw'n gosod system newydd ar waith ar gyfer addysg a hyfforddiant ar ôl-16 yng Nghymru. Bydd yr Aelodau yn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'n Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) y prynhawn yma. Bydd y Bil hwnnw'n rhoi pwerau a nodwyd yn ofalus ac mewn ffordd gyfyngedig o ran amser er mwyn i Weinidogion Cymru ymateb yn gyflym i amddiffyn dinasyddion Cymru rhag penderfyniadau sydyn ac annisgwyl gan Lywodraeth y DU a allai gael effaith sylweddol ar rwymedigaethau unigolion ac ar refeniw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Rydym ni eisoes wedi cyflwyno'r Bil Partneriaethau Cymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Fe fydd y ddeddfwriaeth unigryw hon, a gyflwynir ar y cyd â'n partneriaid cymdeithasol ni, yn sicrhau hawliau teg gweithwyr ac yn arwain at gaffael cyhoeddus sy'n fwy cyfrifol yn gymdeithasol. A ddoe, cafodd y Bil cydgrynhoi cyntaf ei gyflwyno gerbron y Senedd, sef Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a fydd yn llunio'r gyfraith yng Nghymru sy'n ymwneud ag adeiladau rhestredig a'r amgylchedd hanesyddol yn fwy hygyrch i'r dyfodol.
Llywydd, rwy'n troi nawr at Filiau sydd i'w cyflwyno yn y flwyddyn i ddod. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i greu Cymru decach, wyrddach a chryfach. Cafodd y portffolio newid hinsawdd ei greu i'w gwneud yn haws i brif feysydd y Llywodraeth ddatganoledig gael yr effaith fwyaf yn y maes hwn. Mae dyletswydd foesol i ni wneud cynnydd ar yr agenda hwn, a byddwn yn cyflwyno nifer o Filiau i wneud cyfres o newidiadau pwysig dros y 12 mis nesaf.
Llywydd, I now turn to those Bills to be brought forward in the coming year. This Government is committed to creating a fairer, greener and stronger Wales. The establishment of a climate change portfolio was designed to make it easier to mobilise the main areas of devolved Government with the greatest impact in this area. There is a moral imperative that we make progress on this agenda, and we will bring forward a number of Bills to make a series of important changes over the next 12 months.
As an early priority, Llywydd, we will bring forward a Bill to ban or restrict the sale of some of the most commonly littered single-use plastics in Wales. This will meet our key programme for government commitment in this area. But, in addition, the Bill will also support our ongoing legal challenge to the United Kingdom Internal Market Act 2020. In the current litigation, brought by the Counsel General, the court has indicated it would find it helpful to consider a practical example, in the form of a piece of Senedd legislation, against which it can test the issues under consideration. This Bill will provide that practical example, and in that context we will be seeking the agreement of Business Committee to expedite the scrutiny of the Senedd on this Bill.
Llywydd, a clean air Bill is a significant priority for this Government. We want to build on action already under way to reduce emissions and deliver vital improvements in air quality, supporting healthier communities and better environments. Our White Paper set out how we intend to enable ambitious air quality targets and put in place a more robust regulatory framework to support them. This will be accompanied by measures to make sure all parts of society play their part in reducing air pollution, and I look forward to working with Members across the Chamber to develop that Bill once it is introduced.
Llywydd, we have set out our ambition to reform the way agriculture is supported in the future, with an emphasis both on high-quality and sustainable food production and rewarding farmers for the delivery of environmental and associated social outcomes. We will publish an outline sustainable farming scheme ahead of the Royal Welsh Show and the series of summer agriculture events that follow. Llywydd, the timing here is deliberate. It will allow for meaningful engagement on the detail of the proposed scheme ahead of the introduction of the agriculture Bill itself, which will be brought before the Senedd in the autumn.
Members will also be aware that we have made significant progress since establishing our coal tip safety taskforce two years ago. The Law Commission's landmark report, 'Regulating Coal Tip Safety in Wales', was published earlier this year. It clearly concluded that the law as it stands is not fit for today's purposes. The report informed our White Paper consultation and we will introduce a Bill on coal tip safety to establish a consistent approach to the management, monitoring and oversight of disused coal tips throughout Wales. This will protect those communities that bear the legacy of our industrial past, as well as support critical infrastructure and the environment by reducing the likelihood of landslides.
Llywydd, we're also committed to simplifying the consenting process for specified types of major on and offshore infrastructure, and we will, therefore, introduce an infrastructure consenting Bill to provide more certainty for communities and developers alike. The Bill will replace existing statutory regimes for the consenting of Welsh infrastructure projects, and it will rationalise the number of authorisations required to construct and operate a project into a single consent.
Yn flaenoriaeth gynnar, Llywydd, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i wahardd neu gyfyngu ar werthiant rhai o'r plastigau untro mwyaf cyffredin yng Nghymru. Fe fydd hynny'n bodloni ein hymrwymiad allweddol ni yn y rhaglen lywodraethu yn y maes hwn. Ond, yn ogystal â hynny, fe fydd y Bil hefyd yn cefnogi ein her gyfreithiol barhaus ni i Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Yn yr ymgyfreitha presennol, a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, mae'r llys wedi nodi y byddai hi'n ddefnyddiol ystyried enghraifft ymarferol, ar ffurf darn o ddeddfwriaeth yn y Senedd, y gellir ei defnyddio i roi prawf ar y materion dan sylw. Bydd y Bil hwn yn rhoi'r enghraifft ymarferol honno, ac yn y cyd-destun hwnnw fe fyddwn ni'n ceisio cytundeb y Pwyllgor Busnes i hwyluso'r gwaith o graffu ar y Senedd o ran y Bil hwn.
Llywydd, mae Bil aer glân yn flaenoriaeth sylweddol i'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n dymuno adeiladu ar y camau sydd eisoes ar y gweill i leihau allyriadau a sicrhau gwelliannau hanfodol o ran ansawdd aer, gan gefnogi cymunedau sy'n fwy iach ac amgylcheddau sy'n well. Mae ein Papur Gwyn ni'n nodi sut yr ydym ni'n bwriadu cyrraedd nodau uchelgeisiol o ran ansawdd aer a sefydlu fframwaith rheoleiddio sy'n fwy cadarn i'w cefnogi nhw. Bydd mesurau i gyd-fynd â hynny'n sicrhau bod pob rhan o gymdeithas yn chwarae rhan yn y gwaith o leihau llygredd aer, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau ar draws y Siambr i ddatblygu'r Bil hwnnw pan gaiff ei gyflwyno.
Llywydd, rydym ni wedi nodi ein huchelgais i ddiwygio'r dull o gefnogi amaethyddiaeth yn y dyfodol, gyda phwyslais ar gynhyrchu bwyd sy'n gynaliadwy ac o ansawdd uchel a gwobrwyo ffermwyr am gyflawni canlyniadau amgylcheddol a chymdeithasol sy'n gysylltiedig â hynny. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi cynllun amlinellol o ffermio cynaliadwy cyn y Sioe Fawr a'r gyfres o ddigwyddiadau amaethyddol sy'n dilyn yn ystod yr haf. Llywydd, mae'r amseru yn fwriadol yn hyn o beth. Fe fydd hyn yn caniatáu ymgysylltiad ystyrlon o ran manylion y cynllun arfaethedig cyn cyflwyno'r Bil amaethyddiaeth ei hun, ac fe fydd hwnnw'n cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn yr hydref.
Mae'r Aelodau yn ymwybodol hefyd i ni wneud cynnydd sylweddol ers sefydlu ein tasglu diogelwch ni ar domennydd glo ddwy flynedd yn ôl. Cyhoeddwyd adroddiad nodedig Comisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru', yn gynharach eleni. Roedd hwnnw'n dod i'r casgliad eglur nad yw'r gyfraith fel mae hi ar hyn o bryd yn addas at ddibenion heddiw. Roedd yr adroddiad yn sail i'n hymgynghoriad ni ar y Papur Gwyn ac fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil ar ddiogelwch tomennydd glo i sefydlu dull cyson o reoli, monitro a goruchwylio tomennydd glo segur ledled Cymru. Bydd hyn yn diogelu'r cymunedau hynny sydd wedi etifeddu ein gorffennol diwydiannol ni, yn ogystal â chefnogi seilwaith hanfodol a'r amgylchedd drwy leihau'r tebygolrwydd o dirlithriadau.
Llywydd, rydym ni wedi ymrwymo hefyd i symleiddio'r broses o ran cydsynio ar fathau penodol o seilwaith mawr ar y tir ac ar y môr, ac fe fyddwn ni, felly, yn cyflwyno Bil cydsynio seilwaith i roi mwy o sicrwydd i gymunedau a datblygwyr fel ei gilydd. Fe fydd y Bil yn disodli'r cyfundrefnau statudol cyfredol ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith Cymru, ac fe fydd yn rhesymoli nifer yr awdurdodiadau sy'n angenrheidiol i lunio a gweithredu prosiect i un cydsyniad unigol.
Llywydd, mae datganiad blynyddol y rhaglen ddeddfwriaethol yn cael ei ddefnyddio fel arfer i gyhoeddi Biliau y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno yn ystod y 12 mis nesaf. Fodd bynnag, mae'r Senedd yn craffu ar ddeddfwriaeth mewn continwwm, ac nid yw Biliau'n cwympo ar ddiwedd sesiwn. Felly, fe hoffwn i edrych ychydig ymhellach ymlaen at ddechrau trydedd flwyddyn y rhaglen a sôn am nifer o Filiau pwysig eraill.
Llywydd, the annual legislative programme statement has been typically used to announce the Bills that the Government will introduce in the coming 12 months. However, the Senedd scrutinises legislation in a continuum, and Bills do not fall at the end of a session. Therefore, I want to look a little further ahead to the start of the third year of the programme and to mention a number of other important Bills.
Llywydd, as I mentioned earlier, the challenges for both the Executive and the legislature in managing the legislative pressures associated with primary and secondary legislation initiated here, as well as legislation initiated in Westminster, are considerable. To ensure that this Senedd is able to execute its responsibilities and ensure that we have greater capacity to scrutinise legislation, we will bring forward a Bill to reform the Senedd. We're on track to deliver on our commitment set out in the co-operation agreement with Plaid Cymru to deliver that Bill within 12 to 18 months of the special purpose committee's report. This crucial, once-in-a-generation legislation will create a modern Senedd, reflecting the Wales we live in today and with the means to represent and deliver for the people of Wales.
We heard of the importance of transport earlier this afternoon, Llywydd, and transport accounts for nearly a fifth of our carbon emissions, yet we cannot currently plan bus networks to help break our reliance on private cars by making sure people can access services reliably and sustainably. Our consultation on fundamental change to the way bus services are planned in Wales closed last week. In the autumn of next year, we will bring forward a bus Bill, allowing all levels of government in Wales to work together to design the bus networks our communities need.
And early in that third year we will also introduce a local government finance Bill. It will be before the Senedd before the end of 2023, and that Bill will deliver our programme for government commitment to reform the council tax in Wales. Through partnership working and extensive engagement with ratepayers, we continue to explore options for non-domestic rate reform, and that will require a combination of both primary and subordinate legislative action.
Llywydd, fel soniais i'n gynharach, fe geir heriau sylweddol i'r Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa o ran rheoli'r pwysau deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth a gychwynnir yma, yn ogystal â'r ddeddfwriaeth a gychwynnir yn San Steffan. I sicrhau bod y Senedd hon yn gallu cyflawni ei chyfrifoldebau hi a sicrhau bod gennym ni fwy o allu i graffu ar ddeddfwriaeth, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i ddiwygio'r Senedd. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a nodwyd gennym ni yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru i gwblhau'r Bil hwnnw o fewn 12 i 18 mis ar ôl cyflwyno adroddiad y pwyllgor diben arbennig. Bydd y ddeddfwriaeth hollbwysig hon, unwaith mewn cenhedlaeth, yn sail i Senedd fodern, sy'n adlewyrchu'r Gymru yr ydym ni'n byw ynddi heddiw a chyda'r gallu i gynrychioli a chyflawni er mwyn pobl Cymru.
Fe glywsom ni am bwysigrwydd trafnidiaeth yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, ac mae trafnidiaeth yn gyfrifol am bron i un rhan o bump o'n hallyriadau carbon ni, ac eto nid ydym ni'n gallu cynllunio rhwydweithiau bysiau ar hyn o bryd i helpu i leihau ein dibyniaeth ar geir preifat drwy sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar wasanaethau sy'n ddibynadwy a chynaliadwy. Wythnos diwethaf, fe gwblhawyd ein hymgynghoriad ni ar newid sylfaenol i'r ffordd y bwriedir cynllunio gwasanaethau bysiau yng Nghymru. Yn hydref y flwyddyn nesaf, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau, gan ganiatáu i bob lefel o lywodraeth yng Nghymru gydweithio i gynllunio'r rhwydweithiau bysiau sydd eu hangen ar ein cymunedau ni.
Ac yn gynnar yn y drydedd flwyddyn honno fe fyddwn ni hefyd yn cyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol. Fe fydd hwnnw gerbron y Senedd cyn diwedd 2023, ac fe fydd y Bil yn cyflawni ein hymrwymiad ni yn y rhaglen lywodraethu i ddiwygio'r dreth gyngor yng Nghymru. Drwy weithio mewn partneriaeth ac ymgysylltu yn eang â threthdalwyr, rydym ni'n parhau i archwilio dewisiadau ar gyfer diwygio ardrethi annomestig, ac fe fydd hynny'n gofyn am gyfuniad o gamau gweithredu sylfaenol ac is-ddeddfwriaethol.
Llywydd, mae agenda llawn o ddeddfwriaeth o'n blaen, ond mae'r rhain yn gerrig sylfaen pwysig tuag at y Gymru rydym am ei gweld. Er mwyn cyflawni'r agenda, byddwn yn parhau i weithio ar draws y Siambr hon i sicrhau ein bod yn gwneud y ddeddfwriaeth orau bosibl sy'n gwella bywydau holl bobl Cymru. Mae'r datganiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i ddyfodol tecach, gwyrddach a chryfach, ac rwy'n cymeradwyo'r rhaglen ddeddfwriaethol hon i'r Senedd.
Llywydd, there's a packed legislative agenda ahead of us, but these are the significant building blocks towards the Wales we want to see. To deliver it, we will continue to work across the Chamber to ensure our legislation is the best it can be and improves the lives of all the people of Wales. This statement demonstrates our commitment to a fairer, greener and stronger future, and I commend this legislative programme to the Senedd.
Thank you, First Minister, for your statement this afternoon, and I do put on record my thanks to the Government lawyers and the Senedd lawyers who do assist us in our scrutiny of legislation and bringing that legislation forward. We can disagree on the policy positions, but, ultimately, a great deal of legal brain power goes into these pieces of legislation. The reason legislation is so important is it empowers people to have rights, and that is the fundamental narrative of any democracy—that, in law, we as elected lawmakers can put that on that statute book and give people rights.
I do regret the fact that the statement today doesn't have anything in relation to an autism Act, which this side of the Chamber have, obviously, championed on many occasions through debates in the Senedd here. And I also regret that there's no British Sign Language Bill to be brought forward by the First Minister or the Government today. That's another form of empowerment that I would seek support for from the First Minister, if and when Government time allows, or, indeed, to get behind my colleague Peter Fox's legislative proposal on the food Bill, given that, obviously, the legislative statement includes a reference to the agricultural Bill that the Government is seeking to bring forward in September.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, ac rwy'n mynegi fy niolch ar goedd i gyfreithwyr y Llywodraeth a chyfreithwyr y Senedd sy'n ein cynorthwyo ni i graffu ar ddeddfwriaeth a chyflwyno'r ddeddfwriaeth honno. Rydym ni'n gallu anghytuno ar safbwyntiau polisi, ond, yn y pen draw, mae llawer iawn o bŵer ymenyddol cyfreithiol yn gynwysedig yn y darnau hyn o ddeddfwriaeth. Y rheswm pam mae deddfwriaeth mor bwysig yw ei bod hi'n rhoi grym i bobl o ran eu hawliau nhw, a dyna yw naratif sylfaenol unrhyw ddemocratiaeth—y gallwn ni, yn ôl y gyfraith, yn ddeddfwyr etholedig, roi hynny ar y llyfr statud a rhoi'r hawliau i bobl.
Tristwch i mi yw nad oes dim yn y datganiad heddiw o ran Deddf awtistiaeth, y mae'r ochr hon i'r Siambr, yn amlwg, wedi bod yn ei hyrwyddo droeon mewn dadleuon yma yn y Senedd. Ac mae hi'n ofid i mi hefyd nad oes Bil Iaith Arwyddion Prydain yn cael ei gyflwyno gan y Prif Weinidog na'r Llywodraeth heddiw. Dyna ddull arall o rymuso pobl y byddwn ni'n hoffi cefnogaeth gan y Prif Weinidog iddo, pryd bynnag fydd amser y Llywodraeth yn caniatáu hynny, neu, yn wir, i gefnogi cynnig deddfwriaethol fy nghyd-Aelod Peter Fox ar y Bil bwyd, o gofio bod y datganiad deddfwriaethol, yn amlwg, yn cynnwys cyfeiriad at y Bil amaethyddol y mae'r Llywodraeth yn ceisio ei gyflwyno ym mis Medi.
So, I'll touch on the five Bills that the First Minister has highlighted, and rather than looking backwards, looking forward to what the First Minister's Government will be bringing forward in the next legislative session. And the clean air Bill, which he and I have spoken about many times in this Chamber, does now seem to be seeing the light of day, which is something to be welcomed. I have previously offered to work with the First Minister and other politicians across this Chamber so that we can have a speedy conclusion and passage of this piece of legislation, when you bear in mind that 1,600 people die prematurely in Wales because of dirty air. I'd be grateful to understand the First Minister's thinking, now that the Government has had time to work this piece of legislation up, as to what types of targets we might see in this piece of legislation, and whether they will be legally binding targets that we will see in the legislation, so that all parts of Wales benefit from the legislation that the Government will be bringing forward. And when does he anticipate that Bill being introduced into the Senedd over the next 12 months? Because, again, I think that would be welcome, to understand when that piece of legislation will be coming into the Senedd.
The agricultural Bill, the much-anticipated agricultural Bill, which, again, in First Minister's questions and in ministerial questions I've raised various issues on. I know there's been detailed consultation with the sector on this particularly important piece of legislation, the first piece of legislation on agriculture in Wales since the Agriculture Act 1947, which will obviously transform the landscape that agriculture operates in. I'd be grateful to understand exactly how the Ukrainian crisis has impacted on the creation and the formation of this Bill, which I think has been cited as one of the reasons why the Government has taken a little longer to bring that Bill forward, and in particular whether the Government's thinking has moved more to supporting, through this Bill, measures to increase food production here in Wales via the support that might be enabled through this piece of legislation, as the 1947 agricultural Act achieved when it was brought in all those years ago.
The single-use plastics legislation is something that we've been calling for for many years now. Indeed, in England, obviously, a piece of legislation was passed in 2020 outlawing certain single-use plastic items. In Scotland, it has just been enacted, on 1 June, with a comprehensive ban in Scotland. I noticed from the First Minister's statement that he seems to be favouring more the English model because he alludes to some parts of the single-use plastics' use not being covered by the Bill in his statement today. Could he confirm if that is the case? It's my understanding that those single-use plastics that wouldn't be covered by the Bill would be predominantly medical devices and medical applications that wouldn't be covered by the legislation, because I think it would be important to understand how the Bill will discriminate between medical and day-to-day use that we have in our everyday lives.
I fully support the coal tip Bill, which I hope the Government will bring forward speedily. I know from being a representative of South Wales Central, which covers three of the valley areas that show great concern on this particular issue, this would be a welcome piece of legislation. But I'd be grateful to understand how this piece of legislation will provide critical infrastructure and support the improvement of the environment that the coal tips and the communities that live under the coal tips will see via the introduction of this piece of legislation. The statement does touch on the critical infrastructure improvements, so I'm interested to know why you need the legislation rather than the tools you've already got to make those improvements in the infrastructure.
The local government finance Bill that the First Minister touched on, it would be good to understand whether the Government's thinking of wholesale reform of local government taxation and doing away with the current council tax operation as we see it as the moment, based on, obviously, the valuation of properties, or whether the Government is thinking more along the lines of moving to a local income tax. Because I think the First Minister would have borne the scars from the last revaluation, as most politicians tend to in this particular fraught area of policy. He was then a senior adviser to the then First Minister, when the last revaluation happened back in the early noughties. So, if you could explain in a little more detail what the Government's current thinking is on that local government finance Bill, and whether we are going to see a wholesale change in the way that local councils raise their revenue, so that we can understand the changes that might be coming forward.
On the Senedd reform, well, he and I disagree over that, but at the end of the day, he got the endorsement from his own conference on Saturday, and I understand through, obviously, Plaid Cymru, that there is the two-thirds majority within this Senedd Chamber. We, on this side of the house, whilst disagreeing with the need for more politicians, have tried to engage in the process via the special purpose committee that was set up, over the voting mechanism and, indeed, what constituencies might look like. So, people can have confidence that there is genuine cross-party consensus; whether you sit on the centre-right, the centre or the centre-left, you can actually believe that that has had all political persuasions come to it. Regrettably, we had to pull out from that committee because of the statement that was made by the leader of Plaid Cymru and the First Minister, but I would be grateful to understand from the First Minister, in drafting that piece of legislation, how comprehensive it will be in dealing with the way the boundaries will be created and, in particular, the confidence that he has—. As someone who has a complete gender balance in his own household myself, having two daughters and two sons, I can fully appreciate how important that gender balance is. [Laughter.] I have to say that my daughters win the argument more than my sons tend to win the argument, and anyone who knows my two daughters would fully understand why that is the case. I would be pleased to try and understand from the First Minister, because there has been a genuine question mark over whether there is competence here in the Senedd to pass such legislation, which would see what has been talked about in the agreements that have been tabled and whether that will make it into the legislation that the First Minister's Government will be introducing to the Senedd.
And just one other final point, I think I'm correct in understanding the timeline for the delivery of that piece of legislation, but I think it would be by the end of 2023. If the First Minister could confirm that. I think I've understood from the statement this afternoon that you are looking to have it introduced and passed through the Senedd by December 2023 to allow a bedding-in period prior to the 2026 election, which we all know is slated in legislation for May 2026. Thank you, First Minister.
Felly, rwyf i am drafod yn fyr y pum Bil y mae'r Prif Weinidog wedi tynnu sylw atyn nhw, ac yn hytrach nag edrych yn ôl, edrych ymlaen at yr hyn y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei gyflwyno yn y sesiwn ddeddfwriaethol nesaf. Ac mae hi'n ymddangos bod y Bil aer glân, y gwnaeth ef a minnau ei grybwyll droeon yn y Siambr hon, bellach yn gweld golau dydd, sydd i'w groesawu. Rwyf i eisoes wedi cynnig gweithio gyda'r Prif Weinidog a gwleidyddion eraill ar draws y Siambr hon er mwyn i ni allu dod â'r darn hwn o ddeddfwriaeth i'w gyflawniad yn gyflym, o ystyried bod 1,600 o bobl yn marw cyn eu hamser yng Nghymru oherwydd aer llygredig. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o gael deall meddwl y Prif Weinidog, gan fod y Llywodraeth wedi cael amser erbyn hyn i lunio'r darn hwn o ddeddfwriaeth, o ran pa fathau o nodau y gallem ni eu gweld yn y darn hwn o ddeddfwriaeth, ac ai nodau gorfodol yn gyfreithiol y byddwn ni'n eu gweld yn y ddeddfwriaeth, fel bydd pob cwr o Gymru yn elwa ar y ddeddfwriaeth a gyflwynir gan y Llywodraeth. A phryd y mae ef yn rhagweld y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno i'r Senedd dros y 12 mis nesaf? Oherwydd, unwaith eto, rwyf i o'r farn y byddai croeso i hynny, sef cael gwybod pryd y bydd y darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn dod gerbron y Senedd.
Mae'r Bil amaethyddol, y Bil amaethyddol y bu hir ddisgwyl amdano, unwaith eto, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ac mewn cwestiynau gweinidogol yr wyf i wedi codi amryw o faterion yn eu cylch. Rwy'n gwybod y bu ymgynghori manwl â'r sector ar y darn arbennig o bwysig hwn o ddeddfwriaeth, y darn cyntaf o ddeddfwriaeth ar amaethyddiaeth yng Nghymru ers Deddf Amaethyddiaeth 1947, a fydd yn amlwg yn trawsnewid y dirwedd y mae amaethyddiaeth yn gweithredu ynddi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o ddeall sut yn union y mae argyfwng Wcráin wedi effeithio ar lun a gwedd y Bil hwn, sydd, yn fy marn i, yn un o'r rhesymau a roddwyd i egluro pam mae'r Llywodraeth wedi cymryd ychydig mwy o amser i gyflwyno'r Bil hwn, ac yn benodol a yw meddylfryd y Llywodraeth wedi newid rhywfaint i gefnogi, drwy'r Bil hwn, mesurau i gynyddu cynhyrchiant bwyd yma yng Nghymru drwy'r cymorth y gellid ei estyn drwy'r darn hwn o ddeddfwriaeth, fel cyflawnodd Deddf amaethyddol 1947 pan gafodd ei chyflwyno'r holl flynyddoedd hynny yn ôl.
Mae'r ddeddfwriaeth plastigau untro yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer bellach. Yn wir, yn Lloegr, yn amlwg, pasiwyd darn o ddeddfwriaeth yn 2020 yn gwahardd rhai eitemau plastig untro. Yn yr Alban, mae newydd gael ei ddeddfu, ar 1 Mehefin, gyda gwaharddiad cynhwysfawr yn yr Alban. Sylwais o ddatganiad y Prif Weinidog ei bod yn ymddangos ei fod yn ffafrio mwy o fodel Lloegr gan ei fod yn cyfeirio at rai rhannau o'r defnydd o blastigau untro nad ydyn nhw yn dod o dan y Bil yn ei ddatganiad heddiw. A allai gadarnhau a yw hynny'n wir? Yn ôl a ddeallaf, byddai’r plastigau untro hynny na fyddai’r Bil yn eu cynnwys yn bennaf yn ddyfeisiau meddygol a chymwysiadau meddygol na fyddai’r ddeddfwriaeth yn ymdrin â hwy, oherwydd credaf y bydd yn bwysig deall sut y bydd y Bil yn gwahaniaethu rhwng defnydd meddygol a defnydd o ddydd i ddydd sydd gennym yn ein bywydau bob dydd.
Rwyf i'n llwyr gefnogi'r Bil tomennydd glo, ac yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ei gyflwyno ar fyrder. Rwy'n ymwybodol oherwydd fy mod i'n cynrychioli Canol De Cymru, sy'n cwmpasu tair o ardaloedd y cymoedd sy'n pryderu yn fawr am y mater penodol hwn, y bydd hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth i'w groesawu. Ond fe fyddwn yn ddiolchgar o gael gwybod sut y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn darparu seilwaith hanfodol ac yn cefnogi'r gwaith o wella'r amgylchedd y bydd y tomennydd a'r cymunedau sy'n byw yng nghysgod y tomennydd glo yn ei weld drwy gyflwyno y darn hwn o ddeddfwriaeth. Mae'r datganiad yn cyffwrdd â'r gwelliannau hanfodol i seilwaith, felly fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod pam mae angen y ddeddfwriaeth arnoch chi'n hytrach na'r arfau sydd gennych chi eisoes i wneud y gwelliannau hynny yn y seilwaith.
Y Bil cyllid llywodraeth leol y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, fe fyddai hi'n werthfawr i gael deall a yw'r Llywodraeth yn ystyried diwygio trethi llywodraeth leol yn gyfan gwbl a dileu gwedd bresennol y dreth gyngor, sydd, yn amlwg, yn seiliedig ar werth eiddo, neu a yw'r Llywodraeth yn ystyried rhywbeth sy'n fwy tebyg i symudiad at dreth incwm leol. Oherwydd rwyf i o'r farn y byddai'r Prif Weinidog yn cofio'r creithiau o'r ailbrisiad diwethaf, fel mae'r rhan fwyaf o wleidyddion yn tueddu i'w dioddef yn y maes polisi arbennig hwn. Bryd hynny, roedd ef yn uwch gynghorydd i'r Prif Weinidog, pan ddigwyddodd yr ailbrisiad diwethaf yn ôl ym mlynyddoedd cynnar y ganrif. Felly, pe byddech chi'n egluro gyda rhagor o fanylder beth yw barn bresennol y Llywodraeth ynglŷn â'r Bil cyllid llywodraeth leol hwnnw, ac a ydym ni am weld newid ar raddfa eang yn y ffordd y mae cynghorau lleol yn codi eu refeniw, er mwyn i ni ddeall y newidiadau y gellid eu cyflwyno nhw, efallai.
O ran diwygio'r Senedd, wel, mae ef a minnau'n anghytuno yn hynny o beth, ond yn y pen draw, fe gafodd ef gymeradwyaeth ei gynhadledd ei hun ddydd Sadwrn, ac rwy'n deall, yn amlwg, oherwydd y cytundeb â Phlaid Cymru fod y mwyafrif o ddwy ran o dair ganddo yn Siambr y Senedd hon. Rydym ni, ar yr ochr hon i'r tŷ, er ein bod ni'n anghytuno â'r angen am fwy o wleidyddion, wedi ceisio cyfranogi yn y broses drwy'r pwyllgor pwrpas arbennig a sefydlwyd, dros y mecanwaith pleidleisio ac, yn wir, o ran pa olwg allai fod ar etholaethau. Felly, fe all pobl fod â ffydd y bydd yna gonsensws trawsbleidiol gwirioneddol; os ydych chi ychydig i'r dde o'r canol, yn y canol neu i'r chwith o'r canol, fe allwch chi fod â ffydd wirioneddol fod hyn wedi cael ei ystyried gan rai o bob tuedd wleidyddol. Gwaetha'r modd, bu'n rhaid i ni dynnu allan o'r pwyllgor hwnnw oherwydd y datganiad a wnaeth arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog, ond fe fyddwn i'n falch o gael gwybod gan y Prif Weinidog, wrth ddrafftio'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth, pa mor gynhwysfawr fydd hwnnw o ran ymdrin â'r ffordd y caiff y ffiniau eu creu ac, yn benodol, y ffydd sydd ganddo ef—. Yn un sydd â chydbwysedd llwyr rhwng y rhywiau ar ei aelwyd ei hun, gyda dwy ferch a dau fab, rwy'n llwyr werthfawrogi pa mor bwysig yw'r cydbwysedd hwnnw rhwng y rhywiau. [Chwerthin.] Mae'n rhaid i mi ddweud mai'r duedd yw bod fy merched i yn ennill y ddadl yn fwy aml na fy meibion i, ac fe fyddai unrhyw un sy'n adnabod fy nwy ferch i'n deall yn iawn pam mae hynny'n digwydd. Fe fyddwn i'n falch o geisio deall gan y Prif Weinidog, oherwydd bu cwestiwn gwirioneddol ynghylch a oes cymhwysedd yma yn y Senedd i basio deddfwriaeth o'r fath, a fyddai'n gweld yr hyn y soniwyd amdano yn y cytundebau a gyflwynwyd ac a fydd hynny'n ei wneud yn rhan o'r ddeddfwriaeth y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei chyflwyno i'r Senedd.
A dim ond un pwynt olaf arall, rwy'n credu bod fy nealltwriaeth i o'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn gywir, ond rwy'n credu mai erbyn diwedd 2023 fydd hynny. A fyddai'r Prif Weinidog yn cadarnhau hynny? Rwy'n credu fy mod i wedi deall o'r datganiad y prynhawn yma eich bod chi'n bwriadu ei gyflwyno a'i basio drwy'r Senedd erbyn mis Rhagfyr 2023 i ganiatáu cyfnod iddo ymsefydlu cyn etholiad 2026, y gwyddom i gyd ei bod yn unol â deddfwriaeth i ddigwydd ym mis Mai 2026. Diolch i chi, Prif Weinidog.
Llywydd, can I thank the leader of the opposition for the constructive way in which he has engaged with the statement this afternoon, and for his offers of further constructive engagement on a number of the Bills that we'll bring in front of the Senedd?
He was right to point out a gap in my statement, because I didn't refer, I realise now, to backbench legislation and, indeed, committee legislation in the previous Senedd, which also adds to the legislative load that Members of the Senedd have to carry. The Welsh Government will continue to engage with those Bills that are brought forward in that way. We don't always agree, as he pointed out in relation to the autism Bill, where we believe that our national autism service and other measures provide a more effective way of improving services to people with autism, as we debated during the introduction of that Bill.
In relation now, briefly, Llywydd, to the particular questions that the leader of the opposition raised, on the clean air Bill, we will intend to include ambitious air-quality targets within the Bill and to place them within a more robust regulatory framework, so that those targets can be properly supported.
As far as the agriculture Bill is concerned, I think when I mentioned it in my statement, the first thing I said about the agriculture Bill is that it would support sustainable food production here in Wales. And our plans for the reform of agriculture have always had sustainable food production as an integral part of the way in which we see the future of agriculture here in Wales. And, as we have discussed, indeed, previously, the crisis in Ukraine does shine a new spotlight on the need to be able to have a supply of food available without the need to import, and that has been influencing our thinking. But, the Bill will continue to provide a framework for supporting farmers in Wales, both for the work they do in sustainable food production, but also in those other public goods that the public is prepared to find money to support. I look forward to being at the Royal Welsh Show and being able to discuss these things alongside the Minister.
Our approach in the single-use plastics Bill will be more akin to the one that Andrew R.T. Davies mentioned in England. It will specify a list of specific single-use plastics, the use of which will no longer be possible in Wales. There were 60 such examples identified in the consultation, and we will not bring all 60 of them before the Senedd in the Bill, but we will hope to include a regulatory power for Ministers to be able to add further single-use plastics to that list as the evidence around them matures, and those will then be scrutinised through the Senedd's secondary legislation procedures.
As far as coal tip safety is concerned, the essence of the Bill will be to establish a new supervisory authority—that is what the report of the Law Commission advised us—to oversee a new regime to make sure that there are proper management arrangements in place for the highest category of tips—those tips that have the highest risk to the communities in which they are to be found—and then to compile and maintain a new national asset register. We've learnt a huge amount more than we knew two years ago, when this work began, about the number of coal tips in Wales and where they are to be found. There are over 2,500 disused coal tips across Wales, now with 327 of them in the highest category D designation. We want to make sure that we build on all of that work by having that national register for the future, which in future can go beyond coal tips, because there are many other forms of spoil tipped in Wales, particularly from metal mines. We won't be able, in the first instance, to extend the Bill to the wider range of tips that cause concern in Wales, but we will, through the Bill, open up the way in which that can be done in the future.
As far as local government finance is concerned, we will not be able to bring forward in this Senedd term proposals for a fundamentally different form of local government finance. I wish we were in a position to do that, but the depth of work that is required to move from the current council tax system to a different system—a local income tax system or a land valuation system—is so significant that the background work to enable that to happen will need to continue not just as it was in the previous Senedd term, but during this Senedd term as well. What we will look to do in that Bill is to make sure that we modernise the council tax system, that we make it as fair as we can make it, and that it should become more progressive in both its design and its delivery.
And finally, Llywydd, as far as Senedd reform is concerned and the boundary issue, it will identify boundaries for the 2006 election; it will establish a boundary commission for Wales—
Llywydd, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am y ffordd adeiladol y mae ef wedi ymgysylltu â'r datganiad y prynhawn yma, ac am ei gynigion i ymgysylltu mewn ffordd adeiladol eto o ran nifer o'r Biliau y byddwn ni'n eu cyflwyno gerbron y Senedd?
Roedd ef yn iawn i dynnu sylw at fwlch yn fy natganiad, oherwydd ni chyfeiriais i, rwy'n sylweddoli nawr, at ddeddfwriaeth y meinciau cefn ac, yn wir, at ddeddfwriaeth pwyllgorau yn y Senedd flaenorol, sydd hefyd yn ychwanegu at y llwyth gwaith deddfwriaethol y mae'n rhaid i Aelodau'r Senedd ei gwblhau. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu â'r Biliau hynny sy'n cael eu cyflwyno yn y modd hwnnw. Nid ydym ni'n cytuno bob amser, fel nododd ef o ran y Bil awtistiaeth, gan ein bod ni o'r farn bod ein gwasanaeth awtistiaeth cenedlaethol a mesurau eraill yn cynnig ffordd fwy effeithiol o wella gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth, fel trafodwyd gennym ni wrth gyflwyno'r Bil hwnnw.
O ran y cwestiynau penodol, Llywydd, a godwyd gan arweinydd yr wrthblaid nawr, yn fyr, o ran y Bil aer glân, fe fyddwn ni'n bwriadu cynnwys nodau uchelgeisiol ar gyfer ansawdd aer yn y Bil a'u gosod nhw o fewn fframwaith rheoleiddio mwy cadarn, fel gellir cefnogi'r nodau hynny mewn modd priodol.
O ran y Bil amaethyddiaeth, rwy'n credu wrth i mi sôn am hwnnw yn fy natganiad i, y peth cyntaf a ddywedais i am y Bil amaethyddiaeth yw y byddai'n cefnogi cynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy yma yng Nghymru. Ac mae ein cynlluniau ni ar gyfer diwygio amaethyddiaeth wedi bod â chynhyrchu bwyd cynaliadwy wrth ei hanfod bob amser ac yn rhan annatod o'r ffordd yr ydym ni'n gweld dyfodol amaethyddiaeth yma yng Nghymru. Ac, fel gwnaethom ni ei drafod o'r blaen, yn wir, mae'r argyfwng yn Wcráin wedi tynnu sylw o'r newydd at yr angen i allu bod â chyflenwad o fwyd ar gael heb angen mewnforio, ac mae hynny wedi bod yn dylanwadu ar ein hystyriaeth ni. Ond, fe fydd y Bil yn parhau i osod fframwaith i gefnogi ffermwyr yng Nghymru, gyda'r gwaith y maen nhw'n ei wneud i gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy, ond o ran y nwyddau cyhoeddus eraill hynny hefyd y mae'r cyhoedd yn barod i ddod o hyd i arian i'w cefnogi. Rwy'n edrych ymlaen at fynd i Sioe Frenhinol Cymru a thrafod y pethau hyn ochr yn ochr â'r Gweinidog.
Bydd ein dull gweithredu ni yn y Bil plastigau untro yn fwy tebyg i'r un yn Lloegr yr oedd Andrew R.T. Davies yn ei grybwyll. Bydd yn pennu rhestr o blastigau untro penodol, na fydd modd eu defnyddio nhw yng Nghymru eto. Nodwyd 60 o enghreifftiau o'r rhain yn yr ymgynghoriad, ac ni fyddwn ni'n dod â phob un o'r 60 ohonyn nhw gerbron y Senedd yn y Bil, ond fe fyddwn ni'n gobeithio cynnwys pŵer rheoleiddio i Weinidogion ar gyfer gallu ychwanegu rhagor o blastigau untro at y rhestr honno wrth i'r dystiolaeth yn eu cylch nhw gynyddu, ac fe fydd y rhain yn cael eu harchwilio wedyn drwy weithdrefnau is-ddeddfwriaeth y Senedd.
O ran diogelwch tomennydd glo, hanfod y Bil fydd sefydlu awdurdod goruchwylio newydd—dyna a ddywedodd adroddiad Comisiwn y Gyfraith wrthym ni—i oruchwylio cyfundrefn newydd i sicrhau bod trefniadau rheoli priodol ar waith ar gyfer y categori uchaf o awgrymiadau—yr awgrymiadau hynny sydd â'r risg mwyaf i'r cymunedau y lleolir nhw ynddyn nhw—ac yna i'w nodi nhw a chynnal cofrestr asedau genedlaethol newydd. Rydym ni wedi dysgu llawer mwy nag yr oeddem ni'n ei wybod ddwy flynedd yn ôl, pan ddechreuodd y gwaith hwn, am nifer y tomennydd glo yng Nghymru a'u lleoliadau nhw. Mae dros 2,500 o domennydd glo segur ledled Cymru, gyda 327 ohonyn nhw erbyn hyn gyda'r dynodiad categori D uchaf. Rydym ni'n dymuno sicrhau ein bod ni'n adeiladu ar yr holl waith hwnnw drwy fod â'r gofrestr genedlaethol honno ar gyfer y dyfodol, a all olygu mwy yn y dyfodol na dim ond tomennydd glo, oherwydd mae llawer o fathau eraill o domennydd gwastraff yng Nghymru, yn enwedig o fwyngloddiau metel. Ni fyddwn ni'n gallu ymestyn y Bil, ar y dechrau, hyd at yr ystod fwy eang o domennydd sy'n peri pryder yng Nghymru, ond fe fyddwn ni, drwy'r Bil, yn agor y ffordd er mwyn gallu gwneud hynny yn y dyfodol.
O ran cyllid llywodraeth leol, ni fyddwn ni'n gallu cyflwyno cynigion yn ystod tymor y Senedd hon ar gyfer math sylfaenol wahanol o gyllid llywodraeth leol. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe baem ni mewn sefyllfa i wneud hynny, ond mae swm y gwaith sydd ei angen i symud oddi wrth y system dreth gyngor gyfredol i system wahanol—system treth incwm leol neu system prisio tir—mor arwyddocaol fel bydd angen i'r gwaith cefndir i ganiatáu i hynny ddigwydd barhau nid yn unig fel y gwnaeth yn nhymor y Senedd flaenorol, ond yn ystod tymor y Senedd hon hefyd. Yr hyn y byddwn ni'n ceisio ei wneud gyda'r Bil hwnnw yw sicrhau ein bod ni'n moderneiddio system y dreth gyngor, a'n bod ni'n ei gwneud hi mor deg ag y gallwn ni ei gwneud hi, ac y dylai fod yn fwy blaengar o ran ei dyluniad a'i chyflawniad.
Ac yn olaf, Llywydd, o ran diwygio'r Senedd a mater y ffiniau, fe fydd yn nodi'r ffiniau ar gyfer etholiad 2006; bydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru—
Twenty-six.
Dau ddeg a chwech.
For 2026; I beg your pardon.
Ar gyfer 2026; rwy'n ymddiheuro.
Not 2006. [Laughter.]
Nid 2006. [Chwerthin.]
That would be retrospective. We're not in favour of retrospective legislation, as you know. [Laughter.]
For 2026, and it will establish a boundary commission for Wales, which will be able to review those boundaries in the next Senedd term and fix them then for elections beyond the next one. When the proposals come forward, there will be a solution to make sure that we can pursue our ambitions for gender parity here in the Senedd, and other forms of equality, without running the risk of the whole enterprise being derailed because of competence matters.
Can I just end by continuing to offer to the leader of the opposition an active part in the discussions that will form the Bill? Now that we have concluded the work of the committee and the work of political parties, there will be a lot of detailed work that will need to go into the Bill, which we will bring forward within the 12 to 18-month framework that we've agreed with Plaid Cymru. As that detailed work goes on, I think it would be strengthened by continuing to have a cross-party interest in that, because it will be about the workings of this place beyond the next Senedd term. And people in all parts of the Chamber will have an interest in making sure that that can be achieved in the most effective way possible, and to the extent that the Welsh Conservative Party is able to take part in those discussions, I wish to make sure that that offer is extended to you.
Fe fyddai hynny'n ôl-weithredol. Nid ydym ni'n hoff o ddeddfwriaeth ôl-weithredol, fel gwyddoch chi. [Chwerthin.]
Ar gyfer 2026, ac fe fydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru, a fydd yn gallu adolygu'r ffiniau hynny yn nhymor y Senedd nesaf a'u sefydlu nhw wedyn ar gyfer etholiadau wedi'r un nesaf. Pan gyflwynir y cynigion, fe fydd yna ddatrysiad i sicrhau y gallwn ni fynd ar drywydd ein huchelgeisiau ni ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau yma yn y Senedd, a mathau eraill o gydraddoldeb, heb wynebu'r risg y bydd y fenter gyfan yn mynd i'r gwellt oherwydd materion cymhwysedd.
A gaf i orffen drwy barhau i gynnig i arweinydd yr wrthblaid ran weithredol yn y trafodaethau a fydd yn ffurfio'r Bil? Gan ein bod ni wedi cwblhau gwaith y pwyllgor a gwaith y pleidiau gwleidyddol erbyn hyn, fe fydd angen llawer o waith manwl i fynd i mewn i'r Bil, y byddwn ni'n ei gyflwyno o fewn y fframwaith 12 i 18 mis yr ydym ni wedi cytuno arno gyda Phlaid Cymru. Wrth i'r gwaith manwl hwnnw fynd rhagddo, rwyf i o'r farn y byddai'n cael ei atgyfnerthu drwy barhau i fod â diddordeb trawsbleidiol ynddo, oherwydd fe fydd yn ymwneud â gwaith y lle hwn y tu hwnt i dymor y Senedd nesaf. Ac fe fydd gan bobl ym mhob cwr o'r Siambr ddiddordeb mewn sicrhau y gellir cyflawni hynny yn y ffordd fwyaf effeithiol bosibl, ac i'r graddau y gall Plaid Geidwadol Cymru fod â rhan yn y trafodaethau hynny, fe hoffwn i sicrhau bod y cynnig hwnnw'n cael ei ymestyn i chi.
Diolch am eich datganiad, Brif Weinidog. Gan ddechrau gyda'r cyd-destun roeddech chi wedi'i ddarlunio i ni, mae wedi bod yn un digon heriol yn ddiweddar, yn rhannol oherwydd COVID a hefyd o ran sgileffeithiau Brexit, fel oeddech chi'n esbonio. Ond, hefyd, mae yna ddimensiwn arall sydd yn ddigon heriol, wrth gwrs, sef yr ystod eang yma—y 27—o Ddeddfau mewn lle arall—mewn Senedd arall—sydd yn fwyfwy ymdreiddio mewn i'n meysydd o gyfrifoldeb ni. Mae'n teimlo, weithiau, fod yna fwy o ddeddfu yn mynd ymlaen yn San Steffan o ran meysydd datganoledig na sy'n digwydd yn y lle yma, hyd yn oed.
Un o'r cwestiynau, reit ar y cychwyn, yr hoffwn i ofyn yw: sut ydyn ni'n ymdopi gyda'r amgylchedd gwleidyddol, deddfwriaethol anodd yma? Dŷn ni, fel pwynt o egwyddor, wedi bod yn gwrthwynebu LCMs fel symbol o'n hanfodlonrwydd â'r sefyllfa gwbl annemocrataidd hon, yn ein tŷb ni. Sut ŷch chi'n meddwl rŷn ni'n gallu cryfhau ac amddiffyn ein deddfwrfa Gymreig ni yn erbyn ymgais bwriadol i ddisodli ein grymoedd ni fan hyn a thanseilio'r setliad democrataidd?
Rŷn ni, ym Mhlaid Cymru, o'r blaen wedi cyflwyno Bil hunanbenderfyniad er mwyn gosod hawl Cymru, fel pobl cenedl arall, o dan siarter y Cenhedloedd Unedig—yr hawl i hunanbenderfyniad—fel rhan greiddiol o'n gwerthoedd gwleidyddol ac o'n fframwaith gwleidyddol a chyfreithiol. A oes ffyrdd eraill rŷn ni'n gallu cydweithio i sicrhau ein bod ni'n gwrthsefyll yr ymgais yma i danseilio'n democratiaeth ni—rhyw fersiwn Gymreig o'r claim of right, er enghraifft, unwaith eto, sydd yn crisialu'r hawl yma i hunanbenderfyniad?
I symud at y rhaglen arfaethedig ei hun ar gyfer y flwyddyn sy'n dod, yn gyffredinol rwy'n credu ein bod ni'n croesawu'r cynnwys. Mae yna ryw linyn amgylcheddol yn rhedeg trwyddyn nhw i gyd, a gan fod nifer o'r Deddfau hyn—y Bil awyr lân a'r Bil ar ddiogelwch tomenni glo, er enghraifft—yn rhai hirddisgwyliedig, mi fydd ein gobeithion ni ar gyfer y ddeddfwriaeth yma yn glir, ac fe fydd Plaid Cymru yn edrych ymlaen at graffu arni yn ofalus ac i wthio ei heffaith cymaint â phosib.
Yn y blynyddoedd canlynol, fe edrychwn ni ymlaen at weld ffrwyth rhaglen waith y cytundeb cydweithio yn y rhaglen ddeddfwriaethol yn rhai o'r meysydd rydych chi wedi cyfeirio atyn nhw eisoes, fel diwygio'r Senedd, Deddf addysg Gymraeg. Ac mae'n rhaid cofio, wrth gwrs, am ddeddfwriaeth eilradd a rhaglen safonau'r Gymraeg yn cael ei hailgydio ynddi yn ystod yr wythnosau nesaf. Hoffwn i weld, hefyd, deddfu o ran targedau natur, ac rŷn ni'n edrych ymlaen at gydweithio o ran gwneud y dreth gyngor yn fwy teg.
At ei gilydd, un feirniadaeth gyffredinol y byddwn i'n ei gwneud yw: mae'n sicr bod y rhaglen ar gyfer y flwyddyn i ddod dal yn edrych yn denau iawn o gymharu â'r rhaglen ddeddfwriaethol dŷn ni'n ei gweld yn yr Alban, er enghraifft, ac mae hynny wedi bod yn gyffredinol wir, onid yw e? Rhyw gyfartaledd o ryw bedwar, pump neu hanner dwsin o Filiau dŷn ni wedi bod yn ei gyflawni fel cyfartaledd yn y Senedd yma, o gymharu â thua 15 y flwyddyn yn Senedd yr Alban. Mae Cynulliad Gogledd Iwerddon, pan yw'n weithredol, â rhywbeth fel 14 darn o ddeddfwriaeth gynradd y flwyddyn ar gyfartaledd.
Wrth gwrs, mae'r mater o gapasiti y lle yma yn berthnasol iawn, felly mae diwygio'r Senedd yn ymateb i hyn. Rŷm ni wedi gweld arafwch mewn addewidion i ddeddfu—hynny yw, addewid yn mynd yn ôl pedair blynedd nawr i ddeddfu o ran llywodraethiant amgylcheddol. Felly, mae yna oblygiadau i'r diffyg yma. Oes yna elfennau eraill o gapasiti mae'n rhaid edrych arnyn nhw—nid yn unig o ran cynyddu capasiti'r lle yma o ran yr Aelodau, ond beth am gapasiti gweddill y system? Roedd arweinydd y Blaid Geidwadol yn cyfeirio at y gwaith da sy'n cael ei wneud gan weision sifil yn drafftio Deddfau; wrth inni gynyddu gapasiti'r lle yma, oes angen inni edrych ar godi'r cap ar y nifer o weision sifil, yn sicr o ran y rhai sydd â sgiliau arbenigol, er mwyn sicrhau ein bod ni'n cynyddu a chyflymu'r broses o ddeddfu?
A gaf i jest, yn olaf, ategu pwysigrwydd Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Unwaith eto, dŷn ni ddim wedi bod yn gwneud cystal yn y ddeddfwrfa yma. Dim ond 7 y cant o ddeddfwriaeth sylfaenol Cymru sydd wedi dod trwy Filiau Aelodau, o'i gymharu gyda 10 y cant yn neddfwrfa'r Alban ac 16 y cant yn Senedd San Steffan. Felly, ydyn ni i gyd yn gytûn mai rhan o ddiwygio'r Senedd ydy cynyddu capasiti ar gyfer Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Oherwydd mae hynny â rôl bwysig mewn Senedd sydd yn gytbwys o ran y grym rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth.
Thank you for your statement, First Minister. Starting with the context that you set out, it has been very challenging recently, partly because of COVID, but also the impacts of Brexit, as you explained. But, there is another a dimension that is also challenging, of course, namely the broad range of—the 27—Bills in another place—in another Parliament—that have, more and more, permeated our areas of responsibility. It feels, occasionally, that there is more legislation happening in Westminster in devolved areas than there is even in this place.
One of the questions I'd like to ask at the very outset is: how do we cope with the difficult political and legislative environment that we face? We, as a point of principle, have been opposing legislative consent memoranda as a symbol of our dissatisfaction with the totally undemocratic situation, in our view at least. But, how do you believe we can strengthen and safeguard our Welsh legislature against a deliberate attempt to undermine our powers here and the democratic settlement?
We, in Plaid Cymru, in the past, have introduced a self-determination Bill in order to set out the right of Wales, like all other nations under the UN charter—the right to self-determination—as a core part of our political values and our political and legal framework. Are there other ways in which we could collaborate in order to ensure that we do withstand this attempt to undermine our democracy—some Welsh version of the claim of right, for example, which, again, encapsulates this right to self-determination?
In moving to the proposed legislative programme for the coming 12 months, generally speaking I think we welcome the content. There is an environmental thread running through all of this, and many of these Bills—the coal tip safety Bill and the clean air Bill—have been long awaited, and our hopes for this legislation are clear. Plaid Cymru looks forward to scrutinising it carefully and to push the boundaries in terms of its impact as much as possible.
In ensuing years, we will look forward to seeing the co-operation agreement bearing fruit in some of the areas that you've mentioned, such as Senedd reform and a Welsh language education Bill. We must not forget secondary legislation and the Welsh language standards programme, which is going to be reintroduced in the next weeks. We would also like to see legislation in terms of nature targets, and we look forward to collaborating in terms of making council tax fairer.
Generally speaking, one general criticism I would make is that the programme for the next year still looks very thin as compared to the legislative programmes that we see in Scotland, for example, and that has generally been true. It's an average of four, five or maybe half a dozen Bills—that's what we've been delivering, on average, in this Senedd—as compared to around 15 a year in the Scottish Parliament. The Northern Ireland Assembly, when operational, has something in the region of 14 pieces of primary legislation on average.
Of course, the issue of the capacity of this place is very relevant, and Senedd reform responds to this. We have seen a lack of pace in legislating. There were pledges going back four years in terms of legislation around environmental governance. So, there are implications to this. Are there other areas of capacity that need to be addressed—not only in terms of increasing the capacity of this place in terms of the number of Members, but what about the capacity of the rest of the system? The leader of the Conservative Party referred to the good work that's done by civil servants in drafting legislation; as we increase the capacity of this place, do we also need to look at lifting the cap on the number of civil servants, certainly in terms of those who have specialist skills, in order to ensure that we increase and accelerate the legislative process?
Just finally, can I echo your comments on the importance of Member Bills and committee Bills? Again, we haven't been doing as well in this legislature. Only 7 per cent of Welsh primary legislation has come through Member Bills, as compared with 10 per cent in the Scottish Parliament and 16 per cent in the Westminster Parliament. So, are we all agreed that part of Senedd reform is to increase capacity for Member Bills and committee Bills? Because that has an important role to play in a Parliament that is balanced in terms of the power of the executive and the legislature.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr i Adam Price am y sylwadau yna. Dwi'n cytuno, wrth gwrs, gyda beth ddywedodd e am y cyd-destun heriol. Siaradais i am COVID a Brexit, ond mae'n wir beth ddywedodd arweinydd Plaid Cymru am y cyd-destun gyda Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig.
Dwi ddim yn cytuno gyda fe a Phlaid Cymru ar y pwynt o egwyddor roedd e'n codi am wrthwynebu LCMs. Pan fo pethau'n dod o flaen Tŷ'r Cyffredin ac rŷm ni'n gallu gweld bydd hynny yn ffordd o wneud pethau yn fwy cyflym nag y gallwn ni wneud pethau ar lawr y Senedd, mae hi jest yn gwneud synnwyr, i fi, i'w wneud e fel yna. Ond y peth pwysicaf yw bod y penderfyniad yna yn benderfyniad sydd i fod yn ein dwylo ni. Os rŷm ni'n gweld pethau a rŷm ni'n eisiau bod yn rhan ohonyn nhw, wel, mae hynny'n fine a dwi ddim yn gweld yr achos i beidio â gwneud pethau pan fyddan nhw'n gweithio i ni ac i bobl yng Nghymru. Beth sydd ddim yn iawn yw pan yw'r Llywodraeth yn San Steffan yn bwrw ymlaen i ddeddfu mewn meysydd datganoledig heb gael ein cytundeb ni, a dyna ble mae'r gwaith pwysig i'w wneud.
Dwi'n ddiolchgar i'r Arglwydd Dafydd Wigley am y Bil mae e wedi cyhoeddi, a'r cyfle i drafod pethau gydag e. Dwi wedi ysgrifennu gyda chopi o'i Fil e at Michael Gove i fod yn rhan o'r trafodaethau y mae e wedi cytuno i'w cael ar y confensiwn Sewel, a sut i wneud hynny mewn ffordd well nag ydym ni wedi'i gweld dros y blynyddoedd diwethaf. Mae syniadau eraill ar gael hefyd am sut i gryfhau'r system o ddeddfu, ble rŷm ni'n gallu defnyddio'r cyfle, pan fydd cyfle yn codi yn San Steffan, ond heb gael y perygl rŷm ni'n ei weld heddiw.
Diolch i Adam Price hefyd am dynnu sylw at y Biliau sydd i ddod ar ôl y drydedd flwyddyn o'r Senedd hon. Mae pethau pwysig yn mynd i ddod o flaen y Senedd yn y bedwaredd a'r bumed flwyddyn hefyd. Wrth gwrs, dwi ddim yn cytuno pan yw Aelodau yn disgrifio ein rhaglen ni fel un tenau iawn. Rŷm ni wedi gweithio mor galed gyda'r capasiti sydd gyda ni i roi popeth y gallwn ni yn y flwyddyn nesaf, a gallaf i ddweud wrth Aelodau ym mhob cwr o'r Senedd y bydd y flwyddyn a hanner nesaf yn anodd a llawn, llawn gwaith i ni i gyd—yn y pwyllgorau, ac i Weinidogion. Dwi ddim yn meddwl y bydd pobl yn mynd i feddwl ar ôl y profiad yna eu bod nhw wedi cael amser tenau.
I gymharu beth sy'n mynd ymlaen yma ac yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, mae'r cyfrifoldebau yn yr Alban yn wahanol i’n cyfrifoldebau ni, ac mae’r ffordd maen nhw'n mynd ati i ddeddfu yn wahanol hefyd. Y traddodiad sydd wedi cael ei ddatblygu yma yw i gael nifer o filiau sy'n filiau eithaf mawr, llawn o bethau, ond yng Ngogledd Iwerddon, dwi’n meddwl—dwi ddim wedi astudio pethau'n fanwl—maen nhw'n cael mwy o ddeddfau, ond deddfau bach ydyn nhw, ddim ar lefel y Biliau rŷn ni'n mynd i'w rhoi o flaen y Senedd.
Wrth gwrs dwi'n cytuno bod nifer o bethau o ran capasiti ein system ni a chapasiti y Comisiwn os dŷn ni’n mynd i wneud mwy o ddeddfu yn y dyfodol, a chapasiti ar yr ochr polisi, capasiti ar ochr pobl sy'n gwneud y gwaith ar y gyfraith, a phobl sy'n drafftio pethau i ni, ond mae popeth yn costio arian. Mae'n rhaid i fi ddweud hynny. Pan dwi bob wythnos yn sefyll fan hyn ac yn clywed o bob ochr y Siambr galwad i fuddsoddi mwy mewn trafnidiaeth, mwy mewn iechyd, mwy mewn addysg, mwy mewn beth bynnag rydyn ni'n trafod, fel Llywodraeth, yr egwyddor rydyn ni wedi'i derbyn yw dydyn ni ddim yn rhoi mwy o arian i ni fel Llywodraeth na allwn ni ei roi i'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n dibynnu ar y cyllid sydd gyda ni. Pan ydyn ni'n ei wneud e yn y ffordd yna, does dim lot o arian i gynyddu'r capasiti mewn unrhyw agwedd ar y gwaith mae'r Llywodraeth yn ei wneud, ac mae hwnna'n cynnwys y rhaglen ddeddfwriaethol hefyd.
I thank Adam Price for those comments. I do agree, of course, with what he said about the challenging context. I talked about COVID and Brexit, but it is true what the Plaid Cymru leader said about the context in respect of the current UK Government.
I don't agree with him and Plaid Cymru about the point of principle that he raised regarding opposing LCMs. When things appear before the House of Commons and we can see that that's a quicker way to do things than we can do them on the floor of the Senedd, then it just makes sense to me to do it in that way. But the most important thing is that that decision is a decision that should rest in our hands. If we see things and we want to be part of that, well, that's fine, and I don't see the case for not doing things when they work for us and for the people of Wales. What isn't right is when the Government in Westminster presses ahead and legislates in devolved areas without getting our agreement, and that's where the important work is to be done.
I am grateful to Lord Dafydd Wigley for the Bill that he has published, and the opportunity to discuss matters with him. I've written with a copy of his Bill to Michael Gove to be part of those discussions that he has agreed to have on the Sewel convention, and how to undertake that in a better way than what we've seen in recent years. There are other ideas that are available as well on how to strengthen the legislative system, where we can use the opportunities that arise in Westminster when they arise, but without the risk that we see today.
I thank Adam Price for drawing attention to the Bills that are to come after the third year of this Senedd term, and the important things that will come before the Senedd in the fourth and fifth years as well. Of course, I don't agree when Members describe the programme as being a very thin programme. We have worked so hard with the capacity we have to do everything that we can in the next year. I can say to Members in all parts of the Senedd that the next year and a half will be very difficult and will be full of work for us all—in the committees and for Ministers. I don’t think that people are going to think after that experience that they’ve had an easy time.
In terms of comparing what’s happening here with what’s happening in Scotland and Northern Ireland, well, the responsibilities in Scotland are different to the responsibilities that we have here and the way that they legislate is different as well. The tradition that has been developed here is to have a number of Bills that are major Bills, which are full of things, and in Northern Ireland, I think—I haven’t studied this in detail—there is more legislation, but it is small-scale legislation, not on the scale of the Bills that we will put before the Senedd.
Of course, I agree that there are a number of things in terms of the capacity of our system and the capacity of the Commission if we are going to legislate more in the future, and capacity on the policy side, and capacity in respect of those who do the legal work and those who draft things for us. But everything costs money. I have to say that. Every week when I stand here and hear from all parts of the Chamber calls for greater investment in transport and health and education and whatever we’re discussing, as a Government, the principle that we’ve operated is that we don’t give ourselves more money as a Government than we can give the public services that depend on the funding that we provide. When we do it in that way, there is not much funding available to increase capacity in any aspect of the work that the Government is doing, and that includes the legislative programme as well.
Bringing forward the 20 mph regulations has been very warmly welcomed by my constituents when it was announced last week. I obviously also welcome your announcement of the clean air Bill and the bus Bill in the autumn of next year, and I wondered if you can say little bit more about the measures you hope to take to make sure all parts of society will play their part in reducing air pollution. It would be useful to have a little bit more detail on that.
I obviously welcome the agriculture Bill and your emphasis on sustainable food production. In the context of the insecurity of current food supplies because of Brexit and the war in Ukraine, it's obviously a really important issue.
And lastly, I wondered if you could say a little bit more about the infrastructure consenting Bill. It's probably not something that everybody is going to ask you about, but in the context of households struggling to pay their energy bills, and the rise and rise of gas prices, obviously the speed with which we can make the transition from fossil fuels to renewable allergy is essential to the future wealth and well-being of our country. So, I would be very keen to understand how this infrastructure consenting Bill is going to shorten the timescale for getting renewable energy proposals, once they've managed to pass scrutiny, up and running. I have to say that I need to—
Mae cyflwyno'r rheoliadau 20 mya wedi cael croeso cynnes iawn gan fy etholwyr i pan gyhoeddwyd hynny wythnos diwethaf. Yn amlwg, rwy'n croesawu eich cyhoeddiad chi hefyd am y Bil aer glân a'r Bil bysiau yn hydref y flwyddyn nesaf, ac roeddwn i'n meddwl tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am y mesurau yr ydych chi'n gobeithio eu cymryd i sicrhau y bydd pob rhan o gymdeithas yn gwneud eu rhan i leihau llygredd aer. Fe fyddai cael ychydig mwy o fanylion am hynny'n dderbyniol iawn.
Rwy'n amlwg yn croesawu'r Bil amaethyddiaeth a'ch pwyslais chi ar gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy. Yng nghyd-destun ansicrwydd y cyflenwadau bwyd presennol oherwydd Brexit a'r rhyfel yn Wcráin, mae hwnnw'n amlwg yn fater pwysig iawn.
Ac yn olaf, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n dweud ychydig mwy am y Bil cydsyniad seilwaith. Mae hi'n debyg nad yw hwnnw'n rhywbeth y bydd llawer yn eich holi chi amdano, ond yng nghyd-destun aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni, a'r cynnydd mewn prisiau nwy, yn amlwg mae'r cyflymder y gallwn ni drosglwyddo o danwydd ffosil i ynni adnewyddadwy yn hanfodol i gyfoeth a llesiant ein cenedl i'r dyfodol. Felly, rwy'n awyddus iawn i ddeall sut y bydd y Bil cydsyniad seilwaith hwn yn lleihau'r amserlen ar gyfer cael cynigion ynni adnewyddadwy, pan fyddan nhw wedi llwyddo i basio gwaith craffu, a'i roi ar waith. Mae'n rhaid i mi ddweud bod angen i mi—
Thank you, Jenny. You need to conclude now.
Diolch yn fawr, Jenny. Mae angen i chi orffen nawr.
Okay. I just wanted to declare the interest I have as my partner works for Bute Energy and I've also got investments in Awel Aman Tawe.
Iawn. Roeddwn i'n dymuno datgan buddiant oherwydd mae fy mhartner i'n gweithio i Bute Energy ac mae gen i fuddsoddiadau yn Awel Aman Tawe hefyd.
Thank you to Jenny Rathbone. I tried in my statement, Llywydd, to put more emphasis this year than in earlier statements on the significance of secondary legislation and the workload that that creates here in the Senedd; it is huge. We put a lot of our energy into passing primary legislation. I think of the local government Bill that my colleague Julie James took through the Senedd in the last term; the first successful attempt to reform aspects of local government in Wales. But the Bill itself provides a framework, and then there is the huge job of the detail that comes forward in regulations, and Jenny Rathbone drew attention to the regulations that the Senedd will take next week in relation to 20 mph zones.
I won't say much more on the clean air Bill, Dirprwy Lywydd, because we've already had a clean air plan, and a clean air White Paper, and most of the measures that the Bill will reflect can be found in the work we've already put in front of the public.
The bus Bill, though, Jenny Rathbone is absolutely right—the bus Bill is part of our efforts to produce clean air, as much as it is to make sure that we have a comprehensive and reliable public transport system. We want to make sure that people are able to leave their cars at home, and we want a bus fleet, as I said in answer to an earlier question today, that runs in the cleanest way possible, and the bus Bill will help us will all of that.
Can I thank Jenny Rathbone for drawing attention to the infrastructure consenting Bill, because, actually, it is a very important Bill in this programme? We have the powers, as Members will know, to consent to energy-generating projects, electricity-generating projects, up to 350 MW, other than onshore wind, where we have full legislative competence. The tension here is between making sure that we can move ahead with novel technologies that give us the prospect of, for example, harvesting energy from the marine environment, while at the same time protecting that very fragile environment as well. The consenting Bill will allow us to develop a consenting regime in Wales that is quicker and slicker than the current one, that will allow renewable energy projects to move ahead so that they can help us with the climate emergency, but will, at the same time, recognise our obligations to not do things that could put that very fragile environment at risk. And that will be the debate, the balance between those two aspects, which I have no doubt we will have as the Bill makes its way through the Senedd.
Diolch i Jenny Rathbone. Yn fy natganiad i, Llywydd, roeddwn i'n ceisio rhoi mwy o bwyslais eleni nag mewn datganiadau cynharach ar arwyddocâd is-ddeddfwriaeth a'r llwyth gwaith y mae hynny'n ei greu yma yn y Senedd; mae'n enfawr. Rydym ni wedi defnyddio llawer o'n hegni ni i basio deddfwriaeth sylfaenol. Pan wyf i'n meddwl am y Bil llywodraeth leol a ddygodd fy nghyd-Aelod i Julie James drwy'r Senedd yn y tymor diwethaf; yr ymgais lwyddiannus gyntaf i ddiwygio agweddau ar lywodraeth leol yng Nghymru. Ond mae'r Bil ei hun yn darparu fframwaith, ac wedyn fe geir y gwaith aruthrol ynglŷn â'r manylion a gyflwynir mewn rheoliadau, ac fe dynnodd Jenny Rathbone sylw at y rheoliadau y bydd y Senedd yn eu cymryd yr wythnos nesaf o ran parthau 20 mya.
Nid wyf i am ddweud llawer mwy am y Bil aer glân, Dirprwy Lywydd, oherwydd rydym ni eisoes wedi cael cynllun aer glân, a Phapur Gwyn aer glân, ac mae'r rhan fwyaf o'r mesurau y bydd y Bil yn eu hadlewyrchu i'w gweld yn y gwaith gwnaethom ni ei roi gerbron y cyhoedd eisoes.
Serch hynny, o ran y Bil bysiau, mae Jenny Rathbone yn llygad ei lle—mae'r Bil bysiau yn rhan o'n hymdrechion ni i gynhyrchu aer glân, lawn cymaint â sicrhau bod gennym ni system drafnidiaeth gyhoeddus gynhwysfawr a dibynadwy. Rydym ni'n dymuno sicrhau y gall pobl adael eu ceir gartref, ac rydym ni'n awyddus i weld fflyd o fysiau, fel dywedais i wrth ateb cwestiwn cynharach heddiw, sy'n rhedeg yn y ffordd lanaf bosibl, ac fe fydd y Bil bysiau yn ein helpu ni gyda hynny i gyd.
A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am dynnu sylw at y Bil cydsyniad seilwaith, oherwydd, mewn gwirionedd, mae hwnnw'n Fil pwysig iawn yn y rhaglen hon? Mae'r pwerau gennym ni, fel gŵyr yr Aelodau, i gydsynio i brosiectau cynhyrchu ynni, prosiectau cynhyrchu trydan, hyd at 350 MW, ac eithrio gwynt ar y tir, lle mae gennym ni gymhwysedd deddfwriaethol llawn. Y tensiwn sy'n bodoli yn hyn o beth yw hwnnw rhwng sicrhau y gallwn ni symud ymlaen gyda thechnolegau newydd sy'n rhoi gobaith i ni, er enghraifft, gynaeafu ynni o'r amgylchedd morol, a diogelu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw hefyd ar yr un pryd. Fe fydd y Bil cydsynio yn caniatáu i ni ddatblygu cyfundrefn gydsynio yng Nghymru sy'n gyflymach ac yn fwy ystwyth na'r un bresennol, a fydd yn caniatáu i brosiectau ynni adnewyddadwy symud ymlaen er mwyn ein helpu ni gyda'r argyfwng hinsawdd, ond a fydd, ar yr un pryd, yn cydnabod ein rhwymedigaethau ni i beidio â gwneud pethau a allai beryglu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw. A honno fydd y ddadl, y cydbwysedd rhwng y ddwy agwedd hynny, nad oes amheuaeth gennyf i y byddwn ni'n ei chael wrth i'r Bil fynd drwy'r Senedd.
Thank you, First Minister, for your statement. I didn't realise we were short on time on this one, but I'll try to be brief. I think, as Adam Price pointed out, there is a Bill that is missing—that's the environmental governance Bill, which I think would be a very key aspect of the legislative programme. A Wales-specific environmental governance arrangement is going to be really important moving forward. And the other Bill—and I thank my colleague Andrew Davies for raising it—is my own backbench Bill, and I thank you for your acknowledgement of backbench-led legislation. It is important that those of us on the backbenches who bring legislation forward, or proposals forward, do get the chance to work them up, and I'm very pleased I've had the support to do that.
I was slightly disappointed that your colleague the Minister for rural affairs suggested in the Chamber she won't be supporting the Bill, and that's disheartening when you're trying to bring something forward and there is a closed mind to it, because I think it is quite fundamental. We have an agricultural Bill looking at farming support and a public procurement Bill promoting social, responsible procurement, but what's missing is a framework to join all of this up, as well as the Government's various strategies. Together we need to ensure that public bodies are more proactive in monitoring the health and accessibility of the food system in Wales, as well as having greater scrutiny and accountability built into the system.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Nid oeddwn i wedi sylweddoli ein bod ni'n brin o amser ar hyn, ond fe geisiaf i fod yn fyr. Rwy'n credu, fel y nododd Adam Price, fod Bil ar goll—dyna Fil llywodraethu amgylcheddol, a fyddai, yn fy marn i, yn agwedd allweddol iawn ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd trefniant llywodraethu amgylcheddol sy'n benodol i Gymru yn bwysig iawn wrth symud ymlaen. A'r Bil arall—ac rwy'n diolch i fy nghyd-Aelod Andrew Davies am ei godi—yw fy Mil meinciau cefn fy hun, ac rwy'n diolch i chi am eich cydnabyddiaeth o ddeddfwriaeth sydd wedi'i harwain gan y meinciau cefn. Mae'n bwysig bod y rheini ohonom ni ar y meinciau cefn sy'n cyflwyno deddfwriaeth, neu gynigion ymlaen, yn cael y cyfle i'w datblygu, ac rwy'n falch iawn fy mod i wedi cael y gefnogaeth i wneud hynny.
Roeddwn i braidd yn siomedig bod eich cyd-Weinidog, y Gweinidog materion gwledig, wedi awgrymu yn y Siambr na fydd yn cefnogi'r Bil, ac mae hynny'n siomedig pan fyddwch chi'n ceisio cyflwyno rhywbeth ac mae meddwl caeedig yn ei wynebu, oherwydd rwy'n credu ei fod yn eithaf sylfaenol. Mae gennym ni Fil amaethyddiaeth sy'n ystyried cymorth ffermio a Bil caffael cyhoeddus sy'n hyrwyddo caffael cymdeithasol a chyfrifol, ond yr hyn sydd ar goll yw fframwaith i ymuno'r cwbl, yn ogystal â strategaethau amrywiol y Llywodraeth. Gyda'n gilydd mae angen i ni sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn fwy rhagweithiol wrth fonitro iechyd a hygyrchedd y system fwyd yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau bod mwy o graffu ac atebolrwydd yn rhan annatod o'r system.
You need to ask a question now.
Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr.
Yes, sorry. So, First Minister, can I please urge that you consider how you can work together with me to bring about the changes we all need to see, and the many stakeholders across Wales that I've engaged with have asked for? Thank you.
Iawn, mae'n ddrwg gennyf i. Felly, Prif Weinidog, a gaf i eich annog i ystyried sut y gallwch chi gydweithio â mi i gyflwyno'r newidiadau y mae angen i bob un ohonom ni eu gweld, y mae rhanddeiliaid niferus ledled Cymru yr wyf i wedi ymgysylltu â nhw wedi gofyn amdanyn nhw? Diolch.
Llywydd, I can give the Chamber an assurance that there will be an environmental governance Bill brought in front of the Senedd during this term. We have temporary arrangements in place, and the account I have is that they are working satisfactorily as an interim measure, but we're committed to a Bill on environmental governance. It won't be in the second year of the programme, but it will be in front of you during this term.
On backbench legislation, I wonder if I could just say gently to Members that backbench legislation can be influential in more than one way, and it isn't always by making sure that the Bill ends up on the statute book. By bringing a Bill in front of the Senedd, Members create a debate, they create an influence, they shape other aspects of Government policy. So, I don't think the measure of success has to be that a Bill makes its way through the whole of the legislative programme. There are many other ways in which Members bring forward pieces of legislation that are influential and make a difference.
Llywydd, a gaf i roi sicrwydd i'r Siambr y bydd Bil llywodraethu amgylcheddol yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. Mae gennym ni drefniadau dros dro ar waith, a'r wybodaeth sydd gennyf i yw eu bod yn gweithio'n foddhaol fel mesur dros dro, ond rydym ni wedi ymrwymo i Fil ar lywodraethu amgylcheddol. Ni fydd yn ail flwyddyn y rhaglen, ond bydd o'ch blaen chi yn ystod y tymor hwn.
O ran deddfwriaeth y meinciau cefn, tybed a gaf i ddweud yn dawel fach wrth yr Aelodau y gall deddfwriaeth y meinciau cefn fod yn ddylanwadol mewn mwy nag un ffordd, ac nid bob amser drwy sicrhau bod y Bil yn mynd ar y llyfr statud. Drwy ddod â Bil gerbron y Senedd, mae Aelodau'n creu dadl, maen nhw'n creu dylanwad, maen nhw'n llunio agweddau eraill ar bolisi'r Llywodraeth. Felly, nid wyf i'n credu mai mesur llwyddiant yw bod Bil yn gwneud ei ffordd drwy'r rhaglen ddeddfwriaethol gyfan. Mae Aelodau'n cyflwyno darnau o ddeddfwriaeth mewn llawer o ffyrdd eraill sy'n ddylanwadol ac sy'n gwneud gwahaniaeth.
Rhys ab Owen. Rhys ab Owen? Can someone unmute him? Thank you.
Rhys ab Owen. Rhys ab Owen? A all rhywun ei ddad-dawelu? Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Adam Price yn gywir. O fewn y pum mlynedd diwethaf, roedd 44 o Filiau'r Deyrnas Unedig o fewn y setliad datganoledig, o'i gymharu â 21 o Filiau Cymreig. Ac mae nifer o'r Biliau yna, Biliau'r Deyrnas Unedig, wedi eu pasio heb gydsyniad y Senedd yma, a nifer ohonyn nhw hefyd yn rhoi'r pŵer i Weinidogion Prydeinig newid y setliad datganoledig. Felly, sut y mae modd diwygio'r broses LCM er mwyn bod yn fwy cynhwysol o'r Senedd yma?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Adam Price is correct. Within the past five years, there were 44 UK Bills within the devolved settlement, as compared to 21 Welsh Bills. And many of those UK Bills have been passed without the consent of this Senedd, and many of them give power to UK Ministers to change the devolved settlement. So, how can we reform the LCM process, in order to give this Senedd a greater role?
I'm very concerned, Prif Weinidog, that we are sleepwalking into a very different Senedd—a Welsh Parliament by name but with much weaker powers. Your answer last week to Adam Price that if we elect a Labour Government, that's the way to protect devolution in Westminster—what happens if we don't have a Labour Government? The answer cannot be in Westminster, it has to be here in Wales. What protects Welsh legislation from being repealed again and again, like we see in the indication about the Trade Union (Wales) Act 2017?
Rwy'n bryderus iawn, Prif Weinidog, ein bod ni'n cerdded yn ein cwsg i mewn i Senedd wahanol iawn—Senedd Cymru yn ôl ei henw ond gyda phwerau llawer gwannach. Eich ateb yr wythnos diwethaf i Adam Price, os gwnawn ni ethol Llywodraeth Lafur, dyna'r ffordd i ddiogelu datganoli yn San Steffan—beth sy'n digwydd os nad oes gennym ni Lywodraeth Lafur? Ni all yr ateb fod yn San Steffan, rhaid iddo fod yma yng Nghymru. Beth sy'n diogelu deddfwriaeth Cymru rhag cael ei diddymu dro ar ôl tro, fel y gwelwn ni yn yr arwydd ynghylch Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017?
Well, Llywydd, I share the anxieties that Rhys ab Owen has expressed. We have faced, since December 2019, a very different UK Government to any that we have seen in the devolution period. Until 2018 the Sewel convention had never been used once to override the will of the Senedd, and I think we've now seen it five times in the last couple of years. Now, this tells us that something very different is happening, and we have a Government with a very different set of attitudes at Westminster. And that is a challenge to us—I don't dispute that. When I said that the best way to resolve the challenge is to have a different Government, though, I was making a serious point, really—that that is the way in which we can find a way to entrench devolution so that future Governments of the current persuasion cannot, as the current has done, seek to reverse decisions made previously and endorsed in referendums successively here in Wales.
In the meantime, we continue to look with colleagues elsewhere in the United Kingdom, and in the UK Government, to find better ways of proceeding. In the new inter-governmental relations structure, colleagues will remember that there are two main committees that sit below the committee of First Ministers and the Prime Minister. One of those committees met last week; the Sewel convention was one of the two items on that agenda. And there are a series of practical ways in which the Sewel convention could be made to operate in a way that offered us greater confidence and greater ability to defend the devolution settlement. The risk, and the risk that I put to UK Ministers, is this: that unless they are prepared to respect the current devolution settlement, or the responsibilities that rest in different parts of the United Kingdom, it ends up not undermining devolution, it ends up undermining the United Kingdom itself.
Wel, Llywydd, rwy'n rhannu'r pryderon y mae Rhys ab Owen wedi'u mynegi. Rydym ni wedi wynebu, ers mis Rhagfyr 2019, Lywodraeth wahanol iawn yn y DU i unrhyw un yr ydym ni wedi'i gweld yn y cyfnod datganoli. Tan 2018 nid oedd confensiwn Sewel erioed wedi cael ei ddefnyddio i anwybyddu ewyllys y Senedd, ac rwy'n credu ein bod ni nawr wedi'i weld bum gwaith yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Nawr, mae hyn yn dweud wrthym ni fod rhywbeth gwahanol iawn yn digwydd, ac mae gennym ni Lywodraeth sydd â chyfres wahanol iawn o agweddau yn San Steffan. Ac mae hynny'n her i ni—nid wyf i'n anghytuno â hynny. Pan ddywedais i mai'r ffordd orau o ddatrys yr her yw cael Llywodraeth wahanol, er fy mod i'n gwneud pwynt o ddifrif, mewn gwirionedd—mai dyna'r ffordd y gallwn ni ddod o hyd i ffordd o ymwreiddio datganoli fel na all Llywodraethau o'r argyhoeddiad presennol yn y dyfodol, fel y mae'r un bresennol wedi'i wneud, geisio gwrthdroi penderfyniadau wedi’u gwneud o'r blaen a'u cymeradwyo mewn refferenda yn olynol yma yng Nghymru.
Yn y cyfamser, rydym ni'n parhau i chwilio gyda chydweithwyr mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac yn Llywodraeth y DU, i ddod o hyd i ffyrdd gwell o symud ymlaen. Yn y strwythur cysylltiadau rhynglywodraethol newydd, bydd cyd-Aelodau'n cofio bod dau brif bwyllgor sy'n eistedd islaw pwyllgor Prif Weinidogion y gwledydd datganoledig a Phrif Weinidog y DU. Gwnaeth un o'r pwyllgorau hynny gyfarfod yr wythnos diwethaf; confensiwn Sewel oedd un o'r ddwy eitem ar yr agenda honno. Ac mae cyfres o ffyrdd ymarferol y byddai modd gwneud confensiwn Sewel i weithredu mewn ffordd a oedd yn cynnig mwy o hyder i ni a mwy o allu i amddiffyn y setliad datganoli. Y risg, a'r risg yr wyf i'n ei gyflwyno i Weinidogion y DU, yw hyn: oni bai eu bod yn barod i barchu'r setliad datganoli presennol, neu'r cyfrifoldebau sy'n gorwedd mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig, yn y pen draw, nid tanseilio datganoli y mae, ond tanseilio'r Deyrnas Unedig ei hun.
First Minister, I've challenged you and the Counsel General before to give us a programme full of made-in-Wales legislation. I think this current Senedd of 60 Members will have its hands full in the year ahead, I have to say—there is plenty to get our teeth into here. There isn't everything for everybody, but there is a lot in here. And you'll be pleased to know I will not be talking about the one that's causing our own committee excitement, the consolidation Bill on the historic environment, although that's going to keep us busy, nor am I going to talk about the Senedd reform Bill, welcome as it is and welcoming your comments about everybody being involved in now shaping this going forward, everybody in this Senedd—it's actually about the clean air Bill. Could I ask you to commend the campaigning of people, now over many years, to bring forward a clean air Bill here in Wales, and the work of the cross-party group—many Members of the Senedd here are members of that group, but all the campaigners on it? And will he commit, along with Lee Waters, his Minister, who's been very available to this group, to work with the cross party group in the Senedd to help shape this, including the ambitious targets that the First Minister has described as necessary to be in that clean air Bill?
Prif Weinidog, rwyf i wedi eich herio chi a'r Cwnsler Cyffredinol o'r blaen i roi rhaglen i ni sy'n llawn deddfwriaeth wedi'i gwneud yng Nghymru. Rwy'n credu y bydd gan y Senedd bresennol hon o 60 o Aelodau eu dwylo'n llawn yn y flwyddyn i ddod, rhaid i mi ddweud—mae digon yma i gael ein dannedd ynddo. Nid oes rhywbeth at ddant pawb, ond mae llawer yma. A byddwch chi'n falch o wybod na fyddaf i'n sôn am yr un sy'n achosi cyffro yn ein pwyllgor ein hunain, y Bil cydgrynhoi ar yr amgylchedd hanesyddol, er bod hynny'n mynd i'n cadw ni'n brysur, ac nid wyf i eisiau siarad am Fil diwygio'r Senedd, er bod croeso iddo ac mae croeso i'ch sylwadau chi am bawb sy'n ymwneud â llunio hyn nawr wrth fwrw ymlaen, pawb yn y Senedd hon—mae'n ymwneud â'r Bil aer glân mewn gwirionedd. A gaf i ofyn i chi ganmol ymgyrchu pobl, nawr dros flynyddoedd lawer, i gyflwyno Bil aer glân yma yng Nghymru, a gwaith y grŵp trawsbleidiol—mae llawer o Aelodau'r Senedd yma yn aelodau o'r grŵp hwnnw, ond yr holl ymgyrchwyr arno? Ac a wnaiff ef ymrwymo, ynghyd â Lee Waters, ei Weinidog, sydd wedi bod ar gael bob tro i'r grŵp hwn, i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol yn y Senedd i helpu i lunio hyn, gan gynnwys y targedau uchelgeisiol y mae'r Prif Weinidog wedi'u disgrifio fel rhai sy'n angenrheidiol i'r Bil aer glân hwnnw?
Well, I thank Huw Irranca-Davies, Llywydd, and given that he has mentioned the Historic Environment (Wales) Bill, and the only person so far, maybe I should just say something about the significance of that Bill. It is the first consolidation Bill of its sort to come in front of the Senedd. It will do a really important piece of work in making legislation here in Wales accessible to the people who have to use it, whether that is members of the public, but certainly those people who work in this field. And it might not break new ground in the way that some other pieces of legislation will, but it will certainly make the current law more effective in Wales.
I certainly agree with what the Member said about those people who've campaigned on the issue of clean air and the work of the cross-party group, and as that Bill is introduced in front of the Senedd, of course we look forward to go on working with Members across the Senedd, but those beyond who have an interest in it. I'm on record previously, Dirprwy Lywydd—. I've said I can't think of a single Bill that has not been improved as a result of the process of scrutiny that Bills undergo here on the floor of the Senedd, and I'm sure that that will be true of the clean air Bill, as much as it would be of any other piece of legislation.
Wel, diolch i Huw Irranca-Davies, Llywydd, ac o gofio ei fod wedi sôn am Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a'r unig berson hyd yn hyn, efallai y dylwn i ddweud rhywbeth am arwyddocâd y Bil hwnnw. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf o'i fath i ddod o flaen y Senedd. Bydd yn gwneud darn pwysig iawn o waith i wneud deddfwriaeth yma yng Nghymru yn hygyrch i'r bobl sy'n gorfod ei defnyddio, boed hynny'n aelodau o'r cyhoedd, ond yn sicr y bobl hynny sy'n gweithio yn y maes hwn. Ac efallai na fydd yn torri tir newydd yn y ffordd y bydd rhai darnau eraill o ddeddfwriaeth, ond bydd yn sicr yn gwneud y gyfraith bresennol yn fwy effeithiol yng Nghymru.
Yn sicr rwy'n cytuno â'r hyn y gwnaeth yr Aelod ei ddweud am y bobl hynny sydd wedi ymgyrchu ar fater aer glân a gwaith y grŵp trawsbleidiol, ac wrth i'r Bil hwnnw gael ei gyflwyno o flaen y Senedd, wrth gwrs edrychwn ni ymlaen at barhau i weithio gydag Aelodau ar draws y Senedd, ond y rheini y tu hwnt i hynny sydd â diddordeb ynddo. Rwyf i eisoes wedi fy nghofnodi, Dirprwy Lywydd—. Rwyf i wedi dweud na allaf i feddwl am un Bil nad yw wedi'i wella o ganlyniad i'r broses graffu y mae Biliau'n mynd drwyddi yma ar lawr y Senedd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n wir am y Bil aer glân, cymaint ag y byddai o ran unrhyw ddarn arall o ddeddfwriaeth.
Can I thank you, First Minister, for your statement today on the legislative programme? First Minister, in yesterday's Welsh Government press release on addressing high numbers of second homes, which, of course, is part of the ongoing legislative programme, you stated, and I quote,
'Tourism is vital to our economy'.
However, it's not clear to me, from your legislative programme and, indeed, programme for government, what support for the sector is going to be included, as you describe being a vital part of our economy. Indeed, what we do see on the horizon, of course, is a proposed tourism tax, this blurred issue between self-catering businesses and second homes, and with the current detrimental 182-day holiday let regulations, my understanding and assessment from this sector is that these measures are likely to cripple the industry and force many hard-working and local businesses to go bust. And, of course, you will know this is the same tourism sector that supports and sustains many of our communities with tens of thousands of jobs, supporting a vast number of businesses through the supply chain, and, of course, welcoming tens of millions of visitors to Wales every single year. So, in light of this, First Minister, which part of the legislative programme announced today is supporting this vital industry?
A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad heddiw o ran y rhaglen ddeddfwriaethol? Prif Weinidog, yn natganiad Llywodraeth Cymru i'r wasg ddoe ar ymdrin â niferoedd uchel o ail gartrefi, sydd, wrth gwrs, yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol barhaus, gwnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu,
'Mae twristiaeth yn hanfodol i’n heconomi ni'.
Fodd bynnag, nid yw'n glir i mi, o'ch rhaglen ddeddfwriaethol chi ac, yn wir, y rhaglen lywodraethu, pa gymorth i'r sector fydd yn cael ei gynnwys, y disgrifiwch chi fel rhan hanfodol o'n heconomi. Yn wir, yr hyn yr ydym ni'n ei weld ar y gorwel, wrth gwrs, yw treth dwristiaeth arfaethedig, y mater aneglur hwn rhwng busnesau hunanarlwyo ac ail gartrefi, a gyda'r rheoliadau niweidiol presennol ar osod gwyliau am 182 diwrnod, fy nealltwriaeth i a fy asesiad i o'r sector hwn yw bod y mesurau hyn yn debygol o rwygo'r diwydiant a gorfodi llawer o fusnesau sy'n gweithio'n galed a busnesau lleol i fynd i'r wal. Ac, wrth gwrs, byddwch chi'n gwybod mai dyma'r un sector twristiaeth sy'n cefnogi ac yn cynnal llawer o'n cymunedau gyda degau o filoedd o swyddi, gan gefnogi nifer fawr o fusnesau drwy'r gadwyn gyflenwi, ac, wrth gwrs, croesawu degau o filiynau o ymwelwyr i Gymru bob blwyddyn. Felly, yng ngoleuni hyn, Prif Weinidog, pa ran o'r rhaglen ddeddfwriaethol a gafodd ei chyhoeddi heddiw sy'n cefnogi'r diwydiant hanfodol hwn?
Well, Llywydd, I've heard the demise of the Welsh tourism industry predicted by Welsh Conservatives for the last 20 years. They do the sector no favours at all by the way in which they constantly talk it down. It is a very resilient sector, it is a very successful sector, and part of that is the very considerable support that it already receives from the Welsh Government, and that goes far beyond legislation. There are legislative aspects to that. We are, I'm pleased to say, changing the basis on which holiday lets can be registered for either the council tax or for business rates, to make sure that only genuine businesses making a significant contribution to local communities are able to take advantage of the business rate system, and there will be a visitor levy reform brought in front of the Senedd during this term. And that too will strengthen the industry, because it will allow local authorities to raise modest sums of money, as are raised right across the world, from people who choose to visit Wales, so that that money can be reinvested in those communities, supporting the conditions that make tourism a success.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi clywed tranc diwydiant twristiaeth Cymru yn cael ei ragweld gan Geidwadwyr Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Nid ydyn nhw'n helpu'r sector o gwbl drwy'r ffordd y maen nhw'n ei fychanu'n gyson. Mae'n sector cadarn iawn, mae'n sector llwyddiannus iawn, a rhan o hynny yw'r gefnogaeth sylweddol iawn y mae eisoes yn ei chael gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny'n mynd ymhell y tu hwnt i ddeddfwriaeth. Mae agweddau deddfwriaethol ar hynny. Rydym ni, yr wyf i'n falch o ddweud, yn newid ar ba sail y mae modd cofrestru llety gwyliau ar gyfer naill ai'r dreth gyngor neu ar gyfer ardrethi busnes, er mwyn sicrhau mai dim ond busnesau dilys sy'n gwneud cyfraniad sylweddol i gymunedau lleol sy'n gallu manteisio ar y system ardrethi busnes, a bydd diwygiad ardoll ymwelwyr yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. A bydd hynny hefyd yn cryfhau'r diwydiant, oherwydd bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol godi symiau bach o arian, fel sy'n cael eu codi ledled y byd, ar bobl sy'n dewis ymweld â Chymru, fel y gellir ailfuddsoddi'r arian hwnnw yn y cymunedau hynny, gan gefnogi'r amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant.
Fe ysgrifennais atoch chi yn ddiweddar, fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, yn gofyn ichi gynnwys deddfwriaeth ar lywodraethiant amgylcheddol yn eich datganiad chi heddiw. Yn amlwg, dyw hynny ddim wedi digwydd, er bod Llywodraeth Cymru wedi dweud, dwi'n meddwl nôl yn 2018, eich bod chi am ddefnyddio'r cyfle cyntaf posib i ddeddfu ar y mater yma. Rŷn ni dal yn mynd i aros tan y flwyddyn nesaf, o beth dwi'n deall mewn ateb blaenorol, a'r flwyddyn wedyn hefyd. Fe gyfeirioch chi at y trefniadau interim. Does dim sail statudol i'r trefniadau yna. Mae'r asesydd interim heb bwerau gorfodi. Mae gweddill y Deyrnas Unedig wedi gweithredu ar hyn, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs—a byddwn i'n gofyn, felly, ydych chi'n cydnabod—mai Cymru nawr yw'r wlad gyda'r llywodraethiant amgylcheddol gwanaf yng ngorllewin Ewrop. Does bosib bod hynny'n ei wneud e'n fwy o flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi.
I wrote to you recently, as Chair of the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee, asking you to include legislation on environmental governance in your statement today. Clearly, that hasn't happened, although the Welsh Government said, I think back in 2018, that you will use the first possible opportunity to legislate on this issue. We're still going to have to wait into next year, from what I understand from a previous response, and also into the the next year after that. You made reference to the interim arrangements. There is no statutory basis to those arrangements. The interim assessor doesn't have enforcement powers. The rest of the UK has acted on this, and that means, of course—and I would ask you whether you would acknowledge—that Wales is now the nation with the weakest environmental governance in western Europe. Surely that should make it more of a priority for your Government.
Wel, Dirprwy Lywydd, fel dwi wedi esbonio, pan ŷch chi'n creu rhaglen ddeddfwriaethol, mae dewisiadau gyda chi i'w gwneud. Rŷn ni wedi dewis dod â'r Bil ymlaen, fel mae'r Aelod wedi sôn amdano. Dydy hwnna ddim yn y flwyddyn nesaf, ond bydd y Bil ar ei ffordd.
Well, Dirprwy Lywydd, as I've explained, when you create a legislative programme, you have choices to make. We have chosen to bring forward the Bill, as the Member mentioned. That's not in the next year, but the Bill is on its way.
Ac yn olaf, James Evans.
And finally, James Evans.
Diolch, Deputy Lywydd. I'd like to thank the First Minister for his statement. There's a lot in there I welcome, and a lot in there I've yet to be convinced on. But, on other matters, First Minister, you said during the statement that you do work constructively with the UK Government to legislate on certain areas—something like building safety and the Environment Act—where the Senedd does have competency to create its own legislation, but, if you can work constructively, due to time constraints here, it does make sense. But I do think it is important that the Senedd does have the opportunity to scrutinise any legislation that's put forward, even if you are working with the UK Government, where you are legislating on devolved issues. So, can you outline, First Minister: are there any areas that aren't in your programme that you are working with the UK Government on to legislate in devolved areas? And if you're doing that, how will you ensure that this Senedd is able to scrutinise those things properly, so we're able to make sure that policy is developed in the best interests of the people of Wales, which I'm sure you and I both want?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Mae llawer o bethau ynddo rwy'n eu croesawu, a llawer o bethau nad wyf wedi fy argyhoeddi yn eu cylch hyd yn hyn. Ond, ar faterion eraill, Prif Weinidog, gwnaethoch chi ddweud yn ystod y datganiad eich bod chi'n gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i ddeddfu ar rai meysydd—rhywbeth fel diogelwch adeiladau a Deddf yr Amgylchedd—lle mae gan y Senedd gymhwysedd i greu ei deddfwriaeth ei hun, ond, os gallwch chi weithio'n adeiladol, oherwydd cyfyngiadau amser yma, mae'n gwneud synnwyr. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y Senedd yn cael y cyfle i graffu ar unrhyw ddeddfwriaeth sy'n cael ei chyflwyno, hyd yn oed os ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, pan ydych chi'n deddfu ar faterion datganoledig. Felly, a wnewch chi amlinellu, Prif Weinidog: a oes unrhyw feysydd nad ydyn nhw yn eich rhaglen yr ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU arnyn nhw i ddeddfu mewn meysydd datganoledig? Ac os ydych chi'n gwneud hynny, sut y byddwch chi'n sicrhau bod y Senedd hon yn gallu craffu ar y pethau hynny'n iawn, felly gallwn sicrhau bod polisi'n cael ei ddatblygu er budd pobl Cymru, ac rwy'n siŵr eich bod chi a minnau eisiau gwneud hynny?
Well, there is a whole series of areas, Llywydd, on which we will work with the UK Government—sometimes because we choose to do so, sometimes because they put forward proposals in which they seek to legislate in areas that ought to be the province of Members here. Now, the internet safety Bill—I hope I've got that title correct—is an example of a Bill where we believe that there are advantages to Wales of taking powers that will protect people here in Wales. So, we initiate those discussions and we work with our UK colleagues. There are others where our conversations are inevitably more designed to ensure that any powers that the UK Government seeks cannot be exercised unilaterally and without the involvement of either Welsh Ministers or the Senedd itself.
The way in which the Senedd finds out about these things, Dirprwy Lywydd, of course, is through the legislative consent process. We have to lay a legislative consent memorandum that sets out for Members what we are discussing and what we intend to do, and then we have to lay a legislative consent motion. Now, my aim, working with the UK Government, is to be able to put as many legislative consent motions in front of the Senedd that we can support as possible, because that will mean that I am confident that the actions that are proposed are to the benefit of people in Wales. So, that's my starting point: I'm looking to be able to put an LCM that we can say that the Senedd should support. Where we are unable to support it, the Sewel convention is surely plain: if the Senedd refuses consent, the UK Government should not legislate. That's a position we have not secured under the current Government. We did under previous Conservative Governments. We need to get back to that so that the Sewel convention plays the part it needs to play in defending the devolution settlement, but also, as I see it, making sure that it strengthens the United Kingdom.
Wel, mae cyfres gyfan o feysydd, Llywydd, y byddwn ni'n gweithio arnyn nhw gyda Llywodraeth y DU—weithiau oherwydd ein bod ni'n dewis gwneud hynny, weithiau oherwydd eu bod yn cyflwyno cynigion lle maen nhw'n ceisio deddfu mewn meysydd a ddylai fod yn faes yr Aelodau yma. Nawr, mae'r Bil diogelwch ar y rhyngrwyd—gobeithio bod y teitl hwnnw'n gywir—yn enghraifft o Fil pryd yr ydym ni'n credu bod manteision i Gymru o gymryd pwerau a fydd yn amddiffyn pobl yma yng Nghymru. Felly, rydym ni'n cychwyn y trafodaethau hynny ac rydym ni'n gweithio gyda'n cydweithwyr yn y DU. Mae eraill lle mae'n anochel bod ein sgyrsiau wedi'u cynllunio'n fwy er mwyn sicrhau nad oes modd arfer unrhyw bwerau y mae Llywodraeth y DU yn eu ceisio yn unochrog a heb i Weinidogion Cymru na'r Senedd ei hun gymryd rhan.
Y ffordd y mae'r Senedd yn cael gwybod am y pethau hyn, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs, yw drwy'r broses gydsyniad deddfwriaethol. Rhaid i ni osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n nodi i'r Aelodau yr hyn yr ydym ni'n ei drafod a'r hyn yr ydym ni'n bwriadu'i wneud, ac yna rhaid i ni osod cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Nawr, fy nod, gan weithio gyda Llywodraeth y DU, yw gallu rhoi cynifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol o flaen y Senedd y gallwn ni eu cefnogi â phosibl, oherwydd bydd hynny'n golygu fy mod i'n ffyddiog bod y camau sy'n cael eu cynnig er budd pobl yng Nghymru. Felly, dyna fy man cychwyn i: rwy'n gobeithio gallu rhoi LCM y gallwn ni ddweud y dylai'r Senedd ei gefnogi. Pryd na allwn ni ei gefnogi, mae confensiwn Sewel yn sicr yn glir: os bydd y Senedd yn gwrthod caniatâd, ni ddylai Llywodraeth y DU ddeddfu. Mae hynny'n sefyllfa nad ydym ni wedi'i sicrhau o dan y Llywodraeth bresennol. Gwnaethom ni hynny o dan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol. Mae angen i ni ddychwelyd at hynny er mwyn i gonfensiwn Sewel chwarae'r rhan y mae angen iddi ei chwarae wrth amddiffyn y setliad datganoli, ond hefyd, fel y gwelaf fi, sicrhau ei fod yn cryfhau'r Deyrnas Unedig.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad—Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.
Item 4 is next, which is a statement by the Counsel General and Minister for the Constitution—the Historic Environment (Wales) Bill. I call on the Counsel General, Mick Antoniw.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw rydym yn nodi cam hanesyddol arall ar daith ddeddfu ein gwlad. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf i’w gyflwyno fel rhan o raglen Llywodraeth Cymru i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Drwy'r ddeddfwriaeth hon, rydym yn parhau â'r broses o greu llyfr statud i Gymru. Mae'r Bil cydgrynhoi hwn yn nodi dechrau prosiect uchelgeisiol i roi trefn ar ein deddfwriaeth. Mae hon yn rhaglen hirdymor, ond rwy'n gobeithio y bydd pawb yn gweld bod Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn dangos y manteision niferus a fydd yn deillio o gynhyrchu deddfwriaeth fodern a dwyieithog sy'n benodol i Gymru.
Mae cydgrynhoi yn ymwneud â dwyn deddfwriaeth berthnasol ynghyd sy'n gysylltiedig â phwnc, egluro ei strwythur a mabwysiadu dulliau mwy dealladwy o ddrafftio ac iaith. Yma, mae'r prif Ddeddfau ar yr amgylchedd hanesyddol wedi'u dwyn ynghyd, ynghyd â darpariaethau o Ddeddfau perthnasol eraill ac offerynnau eilaidd. Mae'r gyfraith wedi'i hailgyflwyno mewn strwythur rhesymegol a, lle bynnag y bo modd, mae wedi'i hailddatgan mewn iaith syml, bob dydd. Hefyd, mae'r Bil a'i ddogfennaeth ategol yn gwbl ddwyieithog yn y Gymraeg a'r Saesneg.
Mae Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn cynnwys tua 200 o dudalennau, ac mae'n un o'r darnau hiraf o ddeddfwriaeth sydd wedi'i gyflwyno i'r Siambr hon hyd yma. Mae hyn yn gryn gamp.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Today marks another historic step in our nation’s law-making journey. This is the first consolidation Bill brought forward as part of the Welsh Government's programme to improve the accessibility of Welsh law. With this legislation, we continue the process of creating a Welsh statute book. As a consolidation Bill, this Bill marks the beginning of an ambitious project to bring order to our legislation. This is a long-term programme, but I hope all involved will see that the Historic Environment (Wales) Bill illustrates the many benefits that producing modern, bilingual legislation bespoke to Wales will deliver.
Consolidation involves bringing the pertinent legislation on a topic together, clarifying its structure and adopting more understandable forms of drafting and language. Here, the main Acts on the historic environment have been brought together, along with provisions from other relevant Acts and secondary instruments. The law has been re-presented within a logical structure and, wherever possible, restated in simple, everyday language. Furthermore, the Bill and its supporting documentation are fully bilingual in Welsh and English.
The Historic Environment (Wales) Bill includes around 200 pages, and it's one of the largest pieces of legislation introduced to this Chamber to date. This represents a considerable achievement.
Consolidation is not a mechanical exercise of simply copying existing provisions into a new Bill with an occasional tweak. Rather, the current law has been carefully examined to understand its intent and application so it can be restated without altering its effect. Unlike most legislation that comes before this Chamber, this is not a reform Bill; it does not change policy. So, its success must be evaluated by reference to the extent to which it improves the structure and clarity of the existing law, while preserving its legal effect.
The examination of the existing law highlighted some minor problems and, to address them, changes have been made in line with what is permitted by the Senedd's Standing Order on consolidation Bills. This work has been summarised in the drafter's notes. Tables of origins and destinations have also been produced, primarily to help Members understand where the new law has come from and, conversely, where the existing law has gone to. If the Bill becomes law, these will remain a resource for the future on the UK's free-to-access legislation website, legislation.gov.uk.
I should thank the Law Commission for England and Wales for their positive engagement with the legislative process in Wales. The commission's report, 'Planning Law in Wales', which is shaping the current planning consolidation, has also been taken into account in the Historic Environment (Wales) Bill. We are also grateful that, at the Welsh Government's request, the Law Commission made four recommendations for changes to this Bill that it considered appropriate in a consolidation Bill. This is again consistent with what is allowed under the Standing Order.
I also draw your attention to the first section of the Bill, which states that it forms part of a code of law relating to the historic environment of Wales. Alongside consolidation, codification provides a tool to create and maintain order in the Welsh law book. If passed by the Senedd, this legislation, together with the associated subordinate legislation, will form a code of Welsh law on the historic environment. This means that the law will all be published together as a code and, in future, any desire to move away from the organisational structure created would have to be justified by the Member in charge. Since this is the first consolidation Bill to come before the Senedd, I know that the Welsh Government and the Senedd will take careful note of its progress and will learn from this process to benefit future consolidation Bills.
So, to close, I present to you the Historic Environment (Wales) Bill and encourage you to support a Bill that will give Wales modern, accessible and bilingual law for the protection and management of our unique and precious historic environment. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Nid yw cydgrynhoi yn ymarfer mecanyddol o wneud dim mwy na chopïo'r darpariaethau presennol i Fil newydd gydag ambell newid. Yn hytrach, mae'r gyfraith bresennol wedi'i harchwilio'n ofalus i ddeall ei bwriad a'i chymhwyso fel y gellir ei hailddatgan heb newid ei heffaith. Yn wahanol i'r rhan fwyaf o ddeddfwriaeth sy'n dod gerbron y Siambr hon, nid Bil diwygio yw hwn; nid yw'n newid polisi. Felly, rhaid gwerthuso ei lwyddiant drwy gyfeirio at y graddau y mae'n gwella strwythur ac eglurder y gyfraith bresennol, gan gadw ei heffaith gyfreithiol.
Amlygodd yr archwiliad o'r gyfraith bresennol rai mân broblemau ac, er mwyn mynd i'r afael â nhw, gwnaed newidiadau yn unol â'r hyn a ganiateir gan Reol Sefydlog y Senedd ar Filiau cydgrynhoi. Mae'r gwaith hwn wedi'i grynhoi yn nodiadau'r drafftiwr. Mae tablau tarddiad a thrawsleoli hefyd wedi'u cynhyrchu, yn bennaf i helpu Aelodau ddeall o ble y daeth y gyfraith newydd ac, i'r gwrthwyneb, i sut mae'r gyfraith bresennol wedi esblygu. Os daw'r Bil yn gyfraith, bydd y rhain yn parhau i fod yn adnodd ar gyfer y dyfodol ar wefan deddfwriaeth am ddim y DU, legislation.gov.uk.
Hoffwn ddiolch i Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr am eu hymgysylltiad cadarnhaol â'r broses ddeddfwriaethol yng Nghymru. Mae adroddiad y comisiwn, 'Cyfraith Cynllunio yng Nghymru', sy'n llunio'r cydgrynhoi cynllunio presennol, hefyd wedi'i ystyried ym Mil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Rydym hefyd yn ddiolchgar bod Comisiwn y Gyfraith, ar gais Llywodraeth Cymru, wedi gwneud pedwar argymhelliad ar gyfer newidiadau i'r Bil hwn yr oedd yn eu hystyried yn briodol mewn Bil cydgrynhoi. Mae hyn eto'n gyson â'r hyn a ganiateir o dan y Rheol Sefydlog.
Tynnaf eich sylw hefyd at adran gyntaf y Bil, sy'n datgan ei fod yn rhan o god cyfreithiol sy'n ymwneud ag amgylchedd hanesyddol Cymru. Ochr yn ochr ag atgyfnerthu, mae codio yn offeryn i greu a chynnal trefn yn llyfr cyfraith Cymru. Os caiff ei phasio gan y Senedd, bydd y ddeddfwriaeth hon, ynghyd â'r is-ddeddfwriaeth gysylltiedig, yn ffurfio cod cyfraith Cymru ar yr amgylchedd hanesyddol. Mae hyn yn golygu y caiff y gyfraith i gyd ei chyhoeddi gyda'i gilydd fel cod ac, yn y dyfodol, byddai'n rhaid i'r Aelod sy'n gyfrifol gyfiawnhau unrhyw awydd i wyro o'r strwythur sefydliadol a grëwyd. Gan mai hwn yw'r Bil cydgrynhoi cyntaf i ddod gerbron y Senedd, gwn y bydd Llywodraeth Cymru a'r Senedd yn rhoi sylw gofalus i'w chynnydd ac yn dysgu o'r broses hon er budd Biliau cydgrynhoi yn y dyfodol.
Felly, i gloi, rwy'n cyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i chi ac yn eich annog i gefnogi Bil a fydd yn rhoi cyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog i Gymru ar gyfer diogelu a rheoli ein hamgylchedd hanesyddol unigryw a gwerthfawr. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr. Thank you very much for your statement. Of course, we welcome measures to introduce, in the terminology used, modern, accessible and bilingual law for the purpose stated. But, of course, often, the devil is in the detail. So, in your written statement yesterday on the introduction of the Historic Environment (Wales) Bill to this Senedd, you stated that you've
'identified Wales’ historic environment law as a suitable subject for the first project in an ambitious programme of legislative consolidation.'
Can you therefore confirm for the record—and you partially did so, but not wholly, in your introduction—that this is only a consolidation Bill and that the law itself, not just policy, will not be changed or amended to accommodate this? If it will be changed or amended—the law, specifically—in any way, I'd be grateful if you could specify how.
As I noted here last September, when responding to your statement on the accessibility of Welsh law:
'The Legislation (Wales) Act was all about gathering law into different subject filing cabinets, with a headline statute and everything else made with reference to that statute—a huge undertaking designed to help the public find and use law themselves.'
So, to what extent will this consolidation Bill complement or succeed this and what capacity do you and your department have to administer the potentially significant undertaking involved?
In your statement yesterday, you noted that:
'Our current historic environment legislation has become a confusing jumble of repeatedly amended provisions.'
And, of course, our current history itself has become a confusing jumble of facts, truths, myths and misconceptions. Last September, you quoted from the Book of Iorwerth, a text of the Gwynedd or Venedotian code of medieval Welsh law, where the kingdom of Gwynedd, or Venedotia, was a Roman empire successor state that emerged in sub-Roman Britain in the fifth century. Of course, other texts remind us that the goal of the Brythonic people, or Britons, in the west, then and over succeeding centuries, was also to reclaim the lost lands in the east and reunite with their British brethren across our island. Later texts remind us of how Norman invaders brutalised Britons across our island and established new codes of law. How will you, therefore, ensure that, in consolidating Wales's historic environment legislation, this often confused, complex and vital historic record is retained and clarified?
When we were taking evidence on the Historic Environment (Wales) Bill—now Act—in the Communities, Equality and Local Government Committee in 2015, one of my questions to the then Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism referred to concerns raised with us that the proposals had, quote,
'enormous implications for capacity and resources’,
adding that this replicated
'concerns raised on other legislation...where, whatever the intent of the legislation, the cost identified...is far higher than that indicated in the explanatory memorandum.'
I therefore repeat my questions to you when I responded to your statement on accessibility of Welsh law last September: what is the total financial cost of this programme of legislative consolidation, and what assurance can you provide that this is not just something that will benefit the legal sector at great cost to the public purse? And finally, what consultation have you had with the historic environment sector itself regarding this Bill?
Diolch yn fawr am eich datganiad. Wrth gwrs, rydym yn croesawu mesurau i gyflwyno, yn y derminoleg a ddefnyddir, gyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog at y diben a nodir. Ond, wrth gwrs, yn aml, yn y manylion y mae'r anawsterau. Felly, yn eich datganiad ysgrifenedig ddoe ar gyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i'r Senedd hon, fe ddywedoch chi eich bod
'wedi nodi cyfraith amgylchedd hanesyddol Cymru fel pwnc addas ar gyfer y prosiect cyntaf mewn rhaglen uchelgeisiol o gydgrynhoi deddfwriaethol.'
A allwch chi gadarnhau felly ar goedd—ac fe wnaethoch chi hynny'n rhannol, ond nid yn llwyr, yn eich cyflwyniad—mai Bil cydgrynhoi yn unig yw hwn ac na fydd y gyfraith ei hun, nid polisi'n unig, yn cael ei newid na'i diwygio i ddarparu ar gyfer hyn? Os caiff ei newid neu ei diwygio—y gyfraith, yn benodol—mewn unrhyw ffordd, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi nodi sut.
Fel y nodais yma fis Medi diwethaf, wrth ymateb i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru:
'Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) yn ymwneud â chasglu cyfraith i wahanol gabinetau ffeilio pwnc, gyda phrif statud a phopeth arall yn cyfeirio at y statud hwnnw—gwaith enfawr a gynlluniwyd i helpu'r cyhoedd i ddod o hyd i gyfraith a'i defnyddio eu hunain.'
Felly, i ba raddau y bydd y Bil cydgrynhoi hwn yn ategu neu'n cyflawni hyn a pha gapasiti sydd gennych chi a'ch adran i weinyddu'r ymgymeriad dan sylw a allai fod yn sylweddol?
Yn eich datganiad ddoe, fe ddywedoch chi:
'Mae ein deddfwriaeth bresennol ar yr amgylchedd hanesyddol wedi datblygu’n gasgliad dryslyd o ddarpariaethau sydd wedi'u diwygio droeon.'
Ac, wrth gwrs, mae ein hanes presennol ei hun wedi dod yn gasgliad dryslyd o ffeithiau, gwirioneddau, chwedlau a chamsyniadau. Fis Medi diwethaf, fe wnaethoch chi ddyfynnu o Lyfr Iorwerth, testun o gôd Gwynedd neu Venedotaidd cyfraith Cymru'r oesoedd canol, lle'r oedd teyrnas Gwynedd, neu Venedotia, yn wladwriaeth a olynodd yr ymerodraeth Rufeinig a ddaeth i'r amlwg ym Mhrydain ôl-Rufeinig yn y bumed ganrif. Wrth gwrs, mae testunau eraill yn ein hatgoffa mai nod y bobl Frythonig, neu'r Brytaniaid, yn y gorllewin, bryd hynny a thros ganrifoedd olynol, oedd adennill y tiroedd coll yn y dwyrain ac ailuno â'u brodyr Prydeinig ar draws ein hynys. Mae testunau diweddarach yn ein hatgoffa o sut y bu i oresgynwyr Normanaidd gamdrin y Brytaniaid ledled ein hynys a sefydlu codau cyfreithiol newydd. Sut y byddwch chi, felly, yn sicrhau, wrth gyfuno deddfwriaeth amgylchedd hanesyddol Cymru, y caiff y cofnod hanesyddol hanfodol hwn, sy'n aml yn ddryslyd a chymhleth, ei gadw a'i egluro?
Pan oeddem yn derbyn tystiolaeth ar Fil—Deddf, bellach—yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn 2015, cyfeiriodd un o fy nghwestiynau i'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pryd at bryderon a ddygwyd i'n sylw bod i'r cynigion, ac rwy'n dyfynnu,
'oblygiadau enfawr o ran capasiti ac adnoddau',
gan ychwanegu bod hyn yn ailadrodd
'pryderon a grybwyllwyd ynghylch deddfwriaeth arall...ble, beth bynnag fo bwriad y ddeddfwriaeth, mae'r gost a nodwyd...yn llawer mwy na'r hyn a nodir yn y memorandwm esboniadol.'
Felly, ailadroddaf fy nghwestiynau ichi pan ymatebais i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru fis Medi diwethaf: beth yw cyfanswm cost ariannol y rhaglen atgyfnerthu ddeddfwriaethol hon, a pha sicrwydd y gallwch chi ei roi nad rhywbeth a fydd o fantais i ddim ond y sector cyfreithiol ar gost fawr i'r pwrs cyhoeddus yw hyn? Ac yn olaf, pa ymgynghori ydych chi wedi'i wneud gyda'r sector amgylchedd hanesyddol ei hun ynghylch y Bil hwn?
Can I thank you for those questions? I also welcome the journey through our history, which is always of considerable interest.
The legislation, this consolidation Bill—. Just, firstly, to deal with the issue of reform, you're absolutely right, this particular Bill is not there to change the law, to reform the law. What it does mean, of course, is, though, that, once legislation is consolidated, it makes the whole process of reform a lot easier, because it has all the law, all the relevant laws, in one particular place, and therefore amendments and changes that might be made by way of reform that might come at a later stage, have a far easier job themselves. So, it is far easier to reform and change a law in the future, but that builds on the process of consolidation itself. And, of course, it leads, as you say, as you quite rightly identified, to a better organisation of the law, because this is a long-term process that will carry on for many years, where we seek to codify the law, to bring the law from various areas—instead of it being scattered in a whole variety of different areas—into one place in a codified manner. And that again not only means that accessibility is better, it makes the law simpler and easier to understand, but it also means that when reform is required, it can take place in a far more, I believe, constructive and simpler way.
A gaf i ddiolch ichi am y cwestiynau hynny? Rwyf innau hefyd yn croesawu'r daith drwy ein hanes, sydd bob amser o gryn ddiddordeb.
Mae'r ddeddfwriaeth, y Bil cydgrynhoi hwn—. Yn gyntaf, i ddelio â mater diwygio, rydych chi yn llygad eich lle, nid diben y Bil penodol hwn yw newid y gyfraith, i ddiwygio'r gyfraith. Yr hyn y mae yn ei olygu, wrth gwrs, yw, ar ôl i ddeddfwriaeth gael ei chydgrynhoi, ei bod yn gwneud yr holl broses ddiwygio yn llawer haws, oherwydd ei bod wedi casglu'r holl gyfraith, yr holl gyfreithiau perthnasol, mewn un lle penodol, ac felly bydd hi gryn dipyn yn rhwyddach gwneud unrhyw ddiwygiadau neu newidiadau drwy ddiwygio diweddarach. Felly, mae'n llawer haws diwygio a newid cyfraith yn y dyfodol, ond mae hynny'n adeiladu ar y broses o gydgrynhoi ei hun. Ac, wrth gwrs, mae'n arwain, fel y dywedwch chi, fel y gwnaethoch chi ei nodi yn gwbl briodol, at drefniadaeth well o'r gyfraith, oherwydd mae hon yn broses hirdymor a fydd yn parhau am flynyddoedd lawer, lle'r ydym ni'n ceisio codio'r gyfraith, i ddod â'r gyfraith o wahanol feysydd—yn hytrach na'i bod wedi gwasgaru mewn amrywiaeth eang o wahanol feysydd—i un lle mewn modd wedi'i godio. Ac mae hynny eto nid yn unig yn golygu bod hygyrchedd yn well, mae'n gwneud y gyfraith yn symlach ac yn haws ei deall, ond mae hefyd yn golygu, pan fydd angen diwygio, y gellir gwneud hynny mewn ffordd lawer mwy adeiladol a symlach, rwy'n credu.
The consolidation brings in a number of pieces of legislation that go back well before devolution, but as you'll see from section 1 of the Bill, which provides an overview, it sets out, really, what the legislation contains, but also what the objective and what the purpose of the consolidation is and how that will operate. So, the Standing Orders that we work to allow us to restate the law; they allow us to clarify the law; to remove those obsolete pieces of legislation, bits of legislation that really have no relevance; it can make minor changes where they're necessary—I mean, sometimes in terms of the gendered nature of some of the older legislation; and, of course, making some changes recommended by the Law Commission that are appropriate for consolidation. It can also effectively exclude obsolete, spent or bits of past legislation that have no practical purpose—some pieces that have never ever been implemented.
So, it brings together the Historic Buildings and Ancient Monuments Act 1953. It doesn't quite go back as far as the areas that you covered in your speech—I think that's completely understandable. It brings together Parts I and III of the Ancient Monuments and Archaeological Areas Act 1979. It brings together bits of the Planning (Listed Buildings and Conservation Areas) Act 1990 and Part 4 of the Historic Environment (Wales) Act 2016, and it restates certain bits of legislation that are relevant to this area in respect of town and country planning, planning and compulsory purchase.
And, in presenting the Bill, of course, as well as the explanatory memorandum, there are tables that basically set out and identify where the various bits of legislation have come from. But, as I say, this is not about reforming or changing the law; it's about bringing the existing law into a single place, and that will be the challenge. This is a test and, as has been identified already by the First Minister, this is the first of these pieces of consolidation legislation. It shouldn't impact in terms of any issues in terms of the historic record, because all it is doing is bringing forward those parts of legislation that are already in existence.
And in terms of the concerns that have been raised previously with regard to whether there are complex implications in terms of resources and capacity and so on, I think the exact opposite is the effect. I think this actually simplifies matters. Certainly, we wouldn't want to bring a consolidation Bill that actually made things more complex or incurred additional cost, and in actual fact, this should be something that actually reduces costs. It makes it easier for lawyers to understand, it makes it easier for those who practise within the area, or who engage with the area of historic environment, to operate more efficiently, more simply and with less cost.
And with regard to, I suppose, the point you're making about those organisations, such as Cadw, for example—the historic environment organisations—of course this consolidation Bill is not appropriate for a consultation in the same way as reforming legislation, because what you're doing is really just talking about bringing the existing legislation into one place, but there was a working party that was brought together of relevant bodies to really look at the legislation and to be satisfied with the overall direction of that. Certainly, all the indications I have are that that is something that is very much supported, that this consolidation Bill is very much welcomed by those in the historic environment arena, that they are in the process themselves of making changes to actually put on their websites the legislation and the changes that take place. So, I hope that has answered all the key points that you've raised.
Mae'r cydgrynhoi'n cyflwyno sawl darn o ddeddfwriaeth sy'n mynd yn ôl ymhell cyn datganoli, ond fel y gwelwch chi o adran 1 o'r Bil, sy'n rhoi trosolwg, mae'n nodi, mewn gwirionedd, beth yw'r ddeddfwriaeth, ond hefyd beth yw'r amcan a beth yw diben y cydgrynhoi a sut y bydd hynny'n gweithredu. Felly, y Rheolau Sefydlog yr ydym ni'n gweithio gyda nhw i ganiatáu inni ailddatgan y gyfraith; maen nhw'n caniatáu inni egluro'r gyfraith; dileu'r darnau hynny o ddeddfwriaeth sydd wedi darfod, darnau o ddeddfwriaeth nad ydyn nhw'n berthnasol mewn gwirionedd; gall wneud mân newidiadau lle mae angen—weithiau o ran iaith ryweddedig rhai o'r ddeddfwriaeth hŷn; ac, wrth gwrs, gwneud rhai newidiadau a argymhellir gan Gomisiwn y Gyfraith sy'n briodol i'w cydgrynhoi. Gall hefyd i bob diben eithrio deddfwriaeth na chaiff ei harfer mwyach, sydd wedi dyddio neu ddarnau o ddeddfwriaeth yn y gorffennol nad oes ganddyn nhw unrhyw ddiben ymarferol—rhai darnau nad ydyn nhw erioed wedi'u gweithredu.
Felly, mae'n dwyn ynghyd Ddeddf Adeiladau Hanesyddol a Henebion 1953. Nid yw'n mynd yn ôl cyn belled â'r meysydd yr oeddech chi'n ymdrin â nhw yn eich araith—credaf fod hynny'n gwbl ddealladwy. Mae'n dwyn ynghyd Rhannau I a III o Ddeddf Henebion ac Ardaloedd Archeolegol 1979. Mae'n dwyn ynghyd darnau o Ddeddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990 a Rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, ac mae'n ailddatgan rhai darnau o ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i'r maes yma mewn perthynas â chynllunio gwlad a thref, cynllunio a phrynu gorfodol.
Ac, wrth gyflwyno'r Bil, wrth gwrs, yn ogystal â'r memorandwm esboniadol, mae tablau sy'n sylfaenol yn nodi ac yn dangos o ble y daeth y gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth. Ond, fel y dywedais i, nid yw hyn yn ymwneud â diwygio neu newid y gyfraith; mae'n ymwneud â dod â'r gyfraith bresennol i un lle, a dyna fydd yr her. Prawf yw hwn ac, fel y nodwyd eisoes gan y Prif Weinidog, dyma'r cyntaf o'r darnau hyn o ddeddfwriaeth gydgrynhoi. Ni ddylai effeithio o ran unrhyw faterion o ran y cofnod hanesyddol, oherwydd y cyfan y mae'n ei wneud yw cyflwyno'r rhannau hynny o ddeddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli.
Ac o ran y pryderon a godwyd o'r blaen o ran a oes goblygiadau cymhleth ynghylch adnoddau a chapasiti ac yn y blaen, credaf mai'r gwrthwyneb yn union yw'r effaith. Credaf fod hyn mewn gwirionedd yn symleiddio pethau. Yn sicr, fyddem ni ddim eisiau dod â Bil cydgrynhoi a oedd mewn gwirionedd yn gwneud pethau'n fwy cymhleth neu'n creu costau ychwanegol, ac mewn gwirionedd, dylai hyn fod yn rhywbeth sy'n lleihau costau mewn gwirionedd. Mae'n ei gwneud yn haws i gyfreithwyr ddeall, mae'n ei gwneud yn haws i'r rhai sy'n ymarfer yn y maes, neu sy'n ymwneud â'r maes amgylchedd hanesyddol, weithredu'n fwy effeithlon, yn fwy syml a gyda llai o gost.
Ac o ran, mae'n debyg, y sylw yr ydych chi'n ei wneud am y sefydliadau hynny, megis Cadw, er enghraifft—sefydliadau'r amgylchedd hanesyddol—wrth gwrs, nid yw'r Bil cydgrynhoi hwn yn briodol ar gyfer ymgynghoriad yn yr un modd â diwygio deddfwriaeth, oherwydd yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn gwirionedd yw sôn am ddod â'r ddeddfwriaeth bresennol i un lle, ond roedd gweithgor a ddygwyd ynghyd o gyrff perthnasol i edrych yn fanwl ar y ddeddfwriaeth ac i fod yn fodlon â chyfeiriad cyffredinol hynny. Yn sicr, yr holl argoelion sydd gennyf i yw bod hynny'n rhywbeth a gefnogir yn fawr, bod croeso mawr i'r Bil cydgrynhoi hwn gan y rheini ym maes yr amgylchedd hanesyddol, eu bod yn y broses eu hunain o wneud newidiadau i roi'r ddeddfwriaeth a'r newidiadau fydd yn digwydd ar eu gwefannau. Felly, gobeithio bod hynny wedi ateb yr holl sylwadau allweddol a wnaethoch chi.
Rhys ab Owen. Rhys, you're not unmuted yet, hang on.
Rhys ab Owen. Rhys, dydych chi heb droi eich meicroffon ymlaen eto, arhoswch funud.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, gaf i ddechrau trwy eilio sylwadau'r Arglwydd Ustus Green, cadeirydd Comisiwn y Gyfraith, a llongyfarch Llywodraeth Cymru ar y cam pwysig yma i wneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch? Nawr, efallai bod hwn ddim o ddiddordeb i bawb, ond dwi'n excited iawn am y cam pwysig yma. Mae hwn yn gam sy'n mynd i weddnewid y gyfraith yng Nghymru. I ymateb i bwynt Mark Isherwood, wrth gwrs mae gan gydgrynhoad effeithiol fanteision amlwg i'r proffesiwn cyfreithiol ac mae ganddo hefyd fanteision amlwg i ni fel seneddwyr, ichi, Cwnsler Cyffredinol, fel Llywodraeth, ond hefyd, yn bwysicach fyth, fanteision amlwg i ddinasyddion Cymru.
Fel y Bil cydgrynhoad cyntaf yng nghyfraith Cymru, mae e'n hollbwysig ein bod ni'n sicrhau ei fod e'n gywir, ac edrychaf ymlaen, Cwnsler Cyffredinol, at gydweithio â chi ac i graffu'r Bil fel aelod o'r pwyllgor deddfwriaethol. Dwi'n credu, fel deddfwrfa ifanc, fod yna gyfle arbennig gyda ni yma yng Nghymru i sicrhau bod ein cyfraith ni mor hygyrch â phosibl. Dŷn ni ddim fel San Steffan, sy'n mynd nôl i'r ddeuddegfed ganrif; mae cyfraith Cymru yn ifanc, felly mae modd i ni gydgrynhoi, mae modd i ni ei chodeiddio mewn ffordd sydd bron a bod yn amhosib yn San Steffan. Mae hwn hefyd yn dangos bod cyfraith Cymru yn aeddfedu a bod gennym system o gyfraith am y tro cyntaf sy'n fyw am y tro cyntaf ers y Deddfau Uno.
Mae Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn gosod dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i wneud y gyfraith yn hygyrch ac yn glir, ac yn darparu ar gyfer codeiddio. Yn hynny o beth, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi mewn llinach teilwng iawn. Braf, fel mae Mark Isherwood wedi sôn, oedd gweld dyfyniad yn y memorandwm esboniadol o ragymadrodd Llyfr Iorwerth yn 1240 a oedd yn sôn am gyfraith Hywel Dda o'r ddegfed ganrif, ond efallai hyd yn oed yn fwy braf, Cwnsler Cyffredinol, oedd y ffaith bod yr hen ddyfyniad gyda chi wedi ei foderneiddio i Gymraeg ddealladwy, i Gymraeg fodern ein hoes ni, ac i ddyfynnu,
'A thrwy gyngor a chytundeb y doethion a ddaeth yno, archwiliwyd yr hen gyfreithiau, gadawyd rhai ohonynt i barhau, diwygiwyd eraill, a dilëwyd eraill yn gyfan gwbl, a gosodwyd eraill o'r newydd.'
Da iawn yn wir. Dwi'n credu ei bod hi mor bwysig ein bod ni'n atgoffa ein hunain dro ar ôl tro o'r traddodiad cyfreithiol gyfoethog sydd gennym ni yma yng Nghymru, a chael ein hysbrydoli gan ein hanes i sicrhau bod cyfraith Cymru yn bwrpasol i'r oes fodern.
Mae'r cyhoeddiad heddiw, fel rwyf fi'n dweud, yn gam pwysig ymlaen i godeiddio'r gyfraith. Dwi wedi gweld pob math o sôn am amserlennu'r codeiddio, gydag un dyfyniad yn dweud ei fod e'n mynd i fod yn waith generation cyfan. Oes unrhyw amserlen gyda chi yn eich meddwl, Cwnsler Cyffredinol, am ba mor hir fydd y broses codeiddio yn digwydd a beth yw'r amserlen am y Biliau cydgrynhoi eraill?
I orffen, Dirprwy Lywydd, yn dilyn lleihad amlwg mewn cymorth cyfreithiol, mae angen cyfraith sydd wedi ei drafftio mewn ffordd ddealladwy ac sydd wedi ei threfnu mewn ffordd fel bod y gyfraith berthnasol mewn un lle, bod dim rhaid i bobl fynd i edrych mewn llefydd gwahanol. Mae'r gwaith yn enfawr, fel ŷch chi'n dweud, mae'r Bil yma a'r memorandwm esboniadol yn y ddwy iaith yn dros 500 o dudalennau. Dwi'n eich llongyfarch chi, Gwnsler Cyffredinol, gan obeithio mai dyma'r cyntaf o nifer fawr o Filiau o'r fath i ymddangos ger ein bron ni fel Senedd. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Counsel General, could I begin by echoing the comments of Lord Justice Green, the chair of the Law Commission, and congratulate the Welsh Government on this important step in making Welsh law more accessible? Now, maybe this is not of interest to everyone, but I'm very excited about this important step. This is a step that's going to transform the law in Wales. And responding to the point made by Mark Isherwood, of course, effective consolidation obviously has clear benefits for the legal profession and it also has clear benefits for us as parliamentarians and for you, Counsel General, as a Government, but also, more importantly, obvious benefits for the citizens of Wales.
As the first consolidation Bill in Welsh law, it's very important that we ensure that we get it right, and I look forward, Counsel General, to working with you and to scrutinising the Bill as a member of the legislation committee. I think that as a young legislature, we have a great opportunity in Wales to ensure that our law is as accessible as possible. We're not like Westminster, which goes back to the twelfth century; Welsh law is young, so we have an opportunity to consolidate and to codify in a way that's almost impossible in Westminster. This also shows that Welsh law is maturing, that we have a living system of law for the first time since the Acts of Union.
The Legislation (Wales) Act 2019 places a legal duty on the Welsh Government to make the law accessible and clear, and to provide for codification. In that regard, Counsel General, you are part of a very worthy lineage. It was nice, as Mark Isherwood said, to see a quote in the explanatory memorandum from the introduction to the Book of Iorwerth in 1240, which mentioned the law of Hywel Dda from the tenth century. But it was even nicer, perhaps, Counsel General, to see that that quote had been modernised into the understandable, modern Welsh language of our time.
'And by the common counsel and agreement...they examined the old laws, and some of them they allowed to continue, others they amended, others they wholly deleted, and others they laid down anew.'
Excellent. I think it's important that we remind ourselves time and time again of the rich legal tradition that we have here in Wales, and be inspired by our history to ensure that Welsh law is fit for the modern age.
Today's announcement, as I said, is an important step forward in codifying the law. I've seen all kinds of talk about timetables for codification. One quote said that it was going to be the work of an entire generation. Do you have any timetable in mind, Counsel General, for how long the codification process will take and what's the timetable for the other consolidation Bills?
And to finish, Dirprwy Lywydd, following an obvious reduction in legal aid, we need law that is drafted in an understandable way and is organised in such a way that the relevant law is all in one place, and people don't have to look in different places. This is a huge task, as you said. This Bill and the explanatory memorandum in both languages are more than 500 pages long. I congratulate you again, Counsel General, in the hope that this is going to be the first of many, many such Bills to appear before us as a Senedd. Thank you very much.
I thank the Member for those comments, and I look forward to working with all Members, and particularly with the Legislation, Justice and Constitution Committee who will be scrutinising this particular piece of legislation. Of course, it will not have gone unnoticed that this is not a piece of legislation that is sort of amended in the normal way. That is, the main work will be for the Legislation, Justice and Constitution Committee basically to be going through the Bill, to be assessing the Bill, the drafting of the Bill, to be looking at the drafter's notes, and to be satisfied that this is doing what it says on the packet—that it is consolidating, and not reforming. And, of course, the amendments, I would expect—I would hope—are minimal, but may really be of technical nature, but, of course, there is the option of a further amending stage.
The other, I think, point that you started to mention was, of course, that this is innovative, that this process of accessibility is to some extent unique within the United Kingdom, within the four nations. There have been examples of attempted consolidation in the past in areas of law, but what has tended to happen is that that then has been subsequently undermined by a series of legislation that then doesn't amend the consolidated legislation and so on—education, probably, is an example, particularly in England. And, of course, 'codification' means by putting law into categories it will be within that code that the law is amended rather than the creation of a new piece of legislation. So, that requires discipline from this Senedd and a commitment to and understanding of the concept of consolidation. We will, in fact, be the first nation in the UK to actually introduce legislation in this area, and perhaps it's very appropriate that it is in the whole area of the historic environment, which is so important to all of us and to all our communities.
You mentioned the point of language and specific attention has gone during the drafting of this to using simple language, to using language that is modern and understandable, and that undoubtedly is something that will be scrutinised during the process. And, again, as others have done, I have to commend the lawyers and all the officials that have been involved in this process because this is—. In some ways, when we started looking at this, it was, 'Well, what is a quick win for consolidation?' Well, when you get to 200 pages, you suddenly realise that no legislation is ever really that simple, particularly when you're going back over such a long period of time and looking for explanatory memoranda for legislation that never had explanatory memoranda, where there was never any clear background documentation as to what certain parts of the legislation were actually intended to achieve or what they actually meant.
In terms of the codification timetable, well, to some extent, it's almost a generational thing, isn't it, because we have to deal with an enormous legislative programme in its own right, but as you will know from the statement I made last year, we're looking at three pieces of consolidation. We will be looking to move on beyond that into the next session of the next Senedd with further consolidation. So, this is a process that will go on for quite a number of years. What is important is that we have a consistent commitment from Senedd to Senedd that this is the way we want to restructure the law, to make the law accessible over generations. So, this is not a short-term, over-a-couple-of-years process; this is a generational approach to doing law better, to making it more accessible. And the points you made about accessibility, they're ones we've discussed many times, and I fully agree with them.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r holl Aelodau, ac yn enwedig gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a fydd yn craffu ar y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth. Wrth gwrs, bydd amryw wedi sylwi nad yw hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth sy'n cael ei ddiwygio yn y ffordd arferol. Hynny yw, y prif waith fydd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn sylfaenol graffu ar y Bil yn y bôn, asesu'r Bil, drafftio'r Bil, edrych ar nodiadau'r drafftiwr, ac i fod yn fodlon bod hyn yn cyflawni ei ddiben—ei fod yn cydgrynhoi, ac nid yn diwygio. Ac, wrth gwrs, mae'r gwelliannau, byddwn i'n disgwyl—byddwn i'n gobeithio—yn fach iawn, ond efallai eu bod o natur dechnegol mewn gwirionedd, ond, wrth gwrs, mae dewis o gael cyfnod diwygio pellach. Y pwynt arall, rwy'n credu, y gwnaethoch chi ddechrau sôn amdano oedd, wrth gwrs, fod hyn yn arloesol, bod y broses hon o hygyrchedd i ryw raddau yn unigryw o fewn y Deyrnas Unedig, o fewn y pedair gwlad.
Cafwyd enghreifftiau o geisio cydgrynhoi yn y gorffennol mewn meysydd cyfreithiol, ond yr hyn sydd wedi tueddu i ddigwydd yw bod hynny wedyn wedi'i danseilio gan gyfres o ddeddfwriaeth nad yw wedyn yn diwygio'r ddeddfwriaeth gyfunol ac yn y blaen—mae addysg, mae'n debyg, yn enghraifft, yn enwedig yn Lloegr. Ac, wrth gwrs, ystyr 'codio' yw drwy roi cyfraith mewn categorïau y caiff y gyfraith ei diwygio o fewn y cod hwnnw yn hytrach na chreu darn newydd o ddeddfwriaeth. Felly, mae hynny'n gofyn am ddisgyblaeth o'r Senedd hon ac ymrwymiad i'r cysyniad o gydgrynhoi a dealltwriaeth ohono. Mewn gwirionedd, ni fydd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn, ac efallai ei bod yn briodol iawn bod hynny yn holl faes yr amgylchedd hanesyddol, sydd mor bwysig i bob un ohonom ni ac i'n holl gymunedau.
Fe wnaethoch chi sôn am y pwynt iaith a rhoddwyd sylw penodol wrth ddrafftio hyn i ddefnyddio iaith syml, i ddefnyddio iaith sy'n fodern ac yn ddealladwy, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y creffir arno yn ystod y broses. Ac, unwaith eto, fel y mae eraill wedi'i wneud, rhaid imi ganmol y cyfreithwyr a'r holl swyddogion a fu'n rhan o'r broses hon oherwydd bod hyn—. Mewn rhai ffyrdd, pan ddechreuom ni edrych ar hyn, y cwestiwn oedd, 'Wel, beth yw buddugoliaeth gyflym i gydgrynhoi?' Wel, pan gyrhaeddwch chi 200 tudalen, rydych chi'n sylweddoli'n sydyn nad oes unrhyw ddeddfwriaeth byth mor syml â hynny, yn enwedig pan fyddwch yn mynd yn ôl dros gyfnod mor hir ac yn chwilio am femoranda esboniadol ar gyfer deddfwriaeth nad oedd ganddi femoranda esboniadol erioed, lle nad oedd unrhyw ddogfennau cefndirol clir o ran yr hyn y bwriadwyd i rai rhannau o'r ddeddfwriaeth ei gyflawni mewn gwirionedd na'r hyn yr oedden nhw'n ei olygu mewn gwirionedd.
O ran yr amserlen codio, wel, i ryw raddau, mae bron yn beth fydd yn cymryd cenhedlaeth, onid yw, oherwydd mae'n rhaid inni ddelio â rhaglen ddeddfwriaethol enfawr ynddo'i hun, ond fel y gwyddoch chi o'r datganiad y gwnes i y llynedd, rydym ni'n edrych ar dri darn o gydgyfnerthu. Byddwn yn ceisio symud ymlaen y tu hwnt i hynny i sesiwn nesaf y Senedd nesaf gyda rhagor o gydgrynhoi. Felly, mae hon yn broses a fydd yn parhau am gryn nifer o flynyddoedd. Yr hyn sy'n bwysig yw bod gennym ni ymrwymiad cyson o un Senedd i'r Senedd nesaf mai dyma'r ffordd yr hoffem ni ailstrwythuro'r gyfraith, er mwyn gwneud y gyfraith yn hygyrch dros genedlaethau. Felly, nid proses tymor byr, dros ddwy flynedd yw hon; mae hwn yn fodd o wneud y gyfraith yn well, i'w gwneud yn fwy hygyrch, a fydd yn cymryd cenhedlaeth. A'r sylwadau a wnaethoch chi am hygyrchedd, maen nhw'n rhai yr ydym ni wedi'u trafod droeon, ac rwy'n cytuno'n llwyr â nhw.
Yn olaf, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies.
Finally, Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We thank the Counsel General for his introductory statement and also for adding to our committee's busy scrutiny programme by bringing forward this historic—in more ways than title alone—first consolidation Bill in Wales. Now, the arrival of this first Welsh consolidation Bill has by some been eagerly anticipated, and, in fact, as we've just heard, if there's one word that's been used most by my committee colleagues Rhys, James and Alun in respect of this ambitious agenda, it is this: excitement. Now, this may be a reflection on us as individual legislators, but I would say that it does reflect on us in a very good way. We take this very seriously. As a committee, we understand that there may be more such consolidation Bills under consideration, so the Counsel General will understand that we really want to get the scrutiny of this first one absolutely right.
The Legislation (Wales) Act 2019, scrutinised by our predecessor committee, passed by the fifth Senedd, placed a duty on the Counsel General to keep the accessibility of Welsh law under review. Then, Standing Order 26C for consolidation Acts of the Senedd was subsequently agreed by the fifth Senedd in March 2021, and it established new scrutiny processes in this Senedd. So, here we are with a landmark first consolidation Bill, and it is a large one at that. We truly appreciate the immense amount of work and time that the Welsh Government will have put into preparing this Bill, which has, of course, followed substantial work undertaken by the Law Commission for England and Wales.
In any field, the consolidation of Welsh law is a daunting task, but it is important. It may seem dry, but having an accessible statute book is vitally important to improving access to justice for our citizens. Our committee is regularly faced with matters that highlight the complexities of our statute book. There are many reasons for complexity. The departure of the UK from the European Union is one such event. It has triggered more law being made at a fast and furious pace—law that has often not been neatly or simply drawn. And, more recently, the increasing occurrences of UK Government and UK Parliament making law in devolved areas is adding another layer of complexity onto an already inaccessible statute book.
This is the first time that the Senedd will play a formal, deliberate role in the consolidation of Welsh law, and, as the responsible committee, we are really looking forward to playing our part. We recognise the importance attached to the consolidation of law as it applies in Wales and, equally, we attach great importance to scrutinising this first consolidation Bill diligently and effectively, and in accordance with Standing Order requirements. This is, Counsel General, truly exciting, to use that word again, just to show that our committee does have its moments. It is an exciting step for legislation in Wales, and if we get this right together, Counsel General, we will set an example of good practice for other Parliaments across the UK and further afield. So, we look forward to our scrutiny of the Historic Environment (Wales) Bill, engaging with stakeholders, and with the Counsel General. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolchwn i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad rhagarweiniol a hefyd am ychwanegu at raglen graffu brysur ein pwyllgor drwy gyflwyno'r Bil cydgrynhoi cyntaf hanesyddol hwn—mewn mwy na theitl yn unig—yng Nghymru. Nawr, mae dyfodiad y Bil cydgrynhoi Cymreig cyntaf hwn yn rhywbeth y bu rhai yn eiddgar ddisgwyl amdano, ac, mewn gwirionedd, fel yr ydym ni newydd glywed, os oes un gair sydd wedi cael ei ddefnyddio fwyaf gan fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor Rhys, James ac Alun mewn perthynas â'r agenda uchelgeisiol hon, dyma fo: cyffro. Nawr, efallai fod hyn yn adlewyrchiad arnom ni, deddfwyr unigol, ond byddwn yn dweud ei fod yn adlewyrchu arnom ni mewn ffordd dda iawn. Rydym yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym ni'r pwyllgor yn deall y gall fod mwy o Fesurau cydgrynhoi o'r fath dan ystyriaeth, felly bydd y Cwnsler Cyffredinol yn deall ein bod yn awyddus iawn i graffu ar yr un cyntaf hwn yn gwbl gywir.
Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, y craffwyd arni gan ein pwyllgor blaenorol, a basiwyd gan y pumed Senedd, yn gosod dyletswydd ar y Cwnsler Cyffredinol i adolygu hygyrchedd cyfraith Cymru yn barhaus. Yna, cytunodd y pumed Senedd wedyn ar Reol Sefydlog 26C ar gyfer Deddfau cydgrynhoi'r Senedd ym mis Mawrth 2021, a sefydlodd brosesau craffu newydd yn y Senedd hon. Felly, dyma ni â Bil cydgrynhoi cyntaf nodedig, ac mae'n un sylweddol hefyd. Rydym yn wirioneddol werthfawrogi'r gwaith a'r amser aruthrol y bydd Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i baratoi'r Bil hwn, sydd, wrth gwrs, wedi dilyn gwaith sylweddol a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr.
Mewn unrhyw faes, mae cydgrynhoi cyfraith Cymru yn dasg frawychus, ond mae'n bwysig. Gall ymddangos yn sych, ond mae bod â llyfr statud hygyrch yn hanfodol bwysig i wella mynediad at gyfiawnder i'n dinasyddion. Mae ein pwyllgor yn wynebu materion sy'n tynnu sylw'n rheolaidd at gymhlethdodau ein llyfr statud. Mae llawer o resymau dros gymhlethdod. Mae ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd yn un digwyddiad o'r fath. Mae wedi sbarduno mwy o gyfraith yn cael ei gwneud yn gaclwm gwyllt—cyfraith nad yw wedi'i llunio'n daclus nac yn syml yn aml. Ac, yn fwy diweddar, mae'r achosion cynyddol o Lywodraeth y DU a Senedd y DU yn deddfu mewn meysydd datganoledig yn ychwanegu haen arall o gymhlethdod at lyfr statud sydd eisoes yn anhygyrch.
Dyma'r tro cyntaf y bydd gan y Senedd ran ffurfiol a bwriadol yn y gwaith o atgyfnerthu cyfraith Cymru, ac, fel y pwyllgor cyfrifol, rydym yn edrych ymlaen yn fawr at wneud ein rhan. Rydym yn cydnabod y pwysigrwydd sydd ynghlwm wrth gydgrynhoi'r gyfraith fel y mae'n berthnasol yng Nghymru ac, yn yr un modd, rydym yn rhoi pwys mawr ar graffu ar y Bil cydgrynhoi cyntaf hwn yn ddiwyd ac yn effeithiol, ac yn unol â gofynion y Rheolau Sefydlog. Mae hyn, Cwnsler Cyffredinol, yn wirioneddol gyffrous, i ddefnyddio'r gair hwnnw eto, dim ond i ddangos bod ein pwyllgor yn cyffroi weithiau. Mae'n gam cyffrous i ddeddfwriaeth yng Nghymru, ac os cawn hyn yn iawn gyda'n gilydd, Cwnsler Cyffredinol, byddwn yn gosod esiampl o arfer da ar gyfer Seneddau eraill ledled y DU a thu hwnt. Felly, edrychwn ymlaen at ein gwaith craffu ar Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), gan ymgysylltu â rhanddeiliaid, a gyda'r Cwnsler Cyffredinol. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Can I thank the Member for those very supportive comments? I certainly agree with all those comments about the excitement. In fact, I could see the excitement rippling through the Chamber as I stood up to speak and Members exited the room. It's in the very nature of some of these legislative processes that they in themselves do not create a natural excitement, but what they do is create a real excitement about the importance of the way in which we can do law better, clearer, simpler and more accessibly. I think, in terms of our responsibilities to the people of Wales and to this Senedd, to this Parliament, that is of, obviously, considerable importance. The first session I have with the Legislation, Justice and Constitution Committee, which I look forward to, I believe is on 11 July. I look forward to working with you over what is something that is going to be an important learning experience when we move on to other areas, such as, for example, planning. So, I look forward to that, and thank you for those comments.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau cefnogol iawn hynny? Rwy'n sicr yn cytuno â'r holl sylwadau hynny am y cyffro. Yn wir, roeddwn yn gallu gweld y cyffro'n tonni drwy'r Siambr wrth imi sefyll i siarad ac i'r Aelodau adael yr ystafell. Yn natur rhai o'r prosesau deddfwriaethol hyn, nid ydyn nhw ynddynt eu hunain yn creu cyffro naturiol, ond yr hyn a wnânt yw creu cyffro gwirioneddol am bwysigrwydd y ffordd y gallwn ni wneud y gyfraith yn well, yn gliriach, yn symlach ac yn fwy hygyrch. Credaf, o ran ein cyfrifoldebau i bobl Cymru ac i'r Senedd hon, fod hynny, yn amlwg, yn bwysig iawn. Mae'r sesiwn gyntaf sydd gennyf gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, yr wyf yn edrych ymlaen ato, ar 11 Gorffennaf, rwy'n credu. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ynghylch yr hyn sy'n rhywbeth a fydd yn brofiad dysgu pwysig pan symudwn ymlaen i feysydd eraill, megis, er enghraifft, cynllunio. Felly, edrychaf ymlaen at hynny, a diolch ichi am y sylwadau hynny.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar gynnydd o ran cyllidebu ar sail rhyw. Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.