National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno trwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi.

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Tom Giffard. 

Llywydd, bydd 99 y cant o werth contract deintyddol y GIG ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe ac 88 y cant ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg bellach yn cael ei cyflawni gan bractisau sydd wedi optio i mewn i'r rhaglen diwygio'r contract deintyddol. Mae gweithio o dan egwyddorion diwygio yn creu capasiti i gleifion newydd gael mynediad at ofal deintyddol y GIG.

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond ni allaf ddweud yn union fy mod yn rhannu ei optimistiaeth ynghylch y diwydiant deintyddol yma yng Nghymru. Yr enghraifft amlycaf ein bod yn wynebu argyfwng ym maes deintyddiaeth yw'r nifer fawr o gwestiynau yr ydych chi a'r Gweinidog iechyd wedi'u hwynebu gan Aelodau yn ystod y misoedd diwethaf ar y pwnc. Gofynnodd fy nghyd-Aelod Sam Rowlands ichi am y sefyllfa yn y gogledd yr wythnos diwethaf, ac, yn anffodus, mae'n broblem sy'n gyffredin yn fy rhanbarth i hefyd. Mae deintyddfa Broadlands ym Mhen-y-bont ar Ogwr bellach wedi terfynu ei chontract gyda'r GIG drwy'r bwrdd iechyd, gan nodi problemau gyda'r ffordd y mae contractau deintyddol y GIG wedi'u strwythuro. Mae'r bwrdd iechyd wedi dweud y byddan nhw yn ceisio dod o hyd i ddeintydd GIG newydd ar gyfer cleifion, ond, mewn gwirionedd, o ystyried y sefyllfa bresennol, gwyddom ni ei bod yn golygu y byddan nhw'n cael eu hychwanegu at restr aros, sy'n aml yn golygu aros am flynyddoedd. Ac yn hytrach, mae cleifion yn cael eu hannog i gael gwasanaeth deintyddol preifat drud yn aml, dim ond er mwyn cadw lefel y gwasanaeth yr oedden nhw'n ei fwynhau o'r blaen. Felly, gyda rhestrau aros deintyddol yn mynd yn hirach, mae llai a llai o ddeintyddion yn cynnig lleoedd i gleifion y GIG, a thraean yn llai o driniaethau deintyddol yn digwydd o'u cymharu â degawd yn ôl, Prif Weinidog, mae un peth yn eithaf clir: rydych yn preifateiddio deintyddiaeth yng Nghymru drwy'r drws cefn. Prif Weinidog, pryd y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r argyfwng ym maes deintyddiaeth yng Nghymru, a pha gamau ydych chi'n eu cymryd i'w ddatrys nawr?

Llywydd, mae rhan o gynsail y cwestiwn yna'n hurt, ac roedd yr Aelod yn gwybod hynny pan ddywedodd ef hynny hefyd. Roedd diwygio'r contract, fel yr ydym wedi esbonio droeon ar lawr y Senedd, yn fater dewisol. Mater i bractisau oedd penderfynu a ddylid optio i mewn iddo ai peidio. Mae'r mwyafrif helaeth o bractisau wedi gwneud hynny; mae lleiafrif bach wedi penderfynu gwneud trefniadau eraill. Roedd hynny ar gael iddyn nhw trwy'r adeg, fel y bu'n rhaid imi egluro droeon nawr wrth Aelodau Ceidwadol y Senedd. 

Y gwir amdani, Llywydd, yw bod nifer y deintyddion sy'n cyflawni gweithgaredd y GIG yng Nghymru wedi codi bob blwyddyn hyd at adeg y pandemig—wedi codi bob blwyddyn—o 2014-15 i 2018-19, a'n huchelgais yw sicrhau bod deintyddiaeth y GIG ar gael i bawb sy'n dymuno manteisio arni. Fodd bynnag, fel y gŵyr yr Aelod, mae deintyddion yn contractio gweithwyr proffesiynol. Maen nhw'n dewis a ydyn nhw am ymgymryd â gwaith ar ran y GIG ai peidio. Pan fyddan nhw'n dewis peidio â gwneud hynny, yn y lleiafrif bach hwnnw o achosion sydd wedi gwneud y penderfyniad hwnnw, nid yw deintyddiaeth y GIG yn colli'r arian; mae'r arian yn aros yn y system. Mae'r arian yn parhau fel bod practisau eraill, neu newydd-ddyfodiaid i ddeintyddiaeth, yn gallu gwneud gwaith ar ran y GIG.

Ein hamcangyfrifon ar gyfer diwygio contractau yn yr ardal a gwmpesir gan yr Aelod yw y bydd yn creu 16,000 o leoedd ychwanegol yn y GIG, o leiaf, yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, a 17,000 o leoedd ychwanegol, o leiaf, i gleifion y GIG ym mae Abertawe. Dyna pam mae diwygio deintyddol a diwygio contractau wedi bod yn gymaint o flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. 

Prif Weinidog, bu tipyn o ewyllys da ym maes deintyddiaeth y GIG ers amser maith. Ar ôl siarad â deintyddion ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a Chymdeithas Ddeintyddol Prydain, yn anffodus, mae'n wir, gyda'r contractau newydd, fod practisau'r GIG yn gweld llawer o gleifion newydd a bod angen iddyn nhw gyrraedd targedau uchel o gleifion. Mae'n rhaid i bractisau dalu am gost y driniaeth oherwydd lefel y gofal sydd ei angen a'r amser a gymerir i wneud gwaith hwyluso. Mae hyn wedi golygu, yn y bôn, y gall deintyddion fod yn gweithio am ddim. Felly, mae staff yn gadael practisau, a'r effaith ganlyniadol yw na all practisau gyrraedd eu targedau ar gyfer gweld cleifion newydd, ac felly, weithiau, maen nhw'n cael eu cosbi'n ariannol. Mae gennych ddeintyddion sy'n gweithio'n eithriadol o galed drwy'r ôl-groniad o gleifion COVID, gyda chostau'n codi, ac mae diffyg hyblygrwydd ewyllys da ar gael gyda'r contractau, yn ôl yr hyn a ddywedwyd wrthyf. Gwn fod pwyllgor iechyd y Senedd yn ymchwilio i hyn, ac rwy'n croesawu'n fawr eu gwaith ar hyn. Prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gwasanaethau deintyddol gydag effaith coronafeirws a'r ôl-groniad o ofal sy'n effeithio ar eu llwyth gwaith? Hefyd, a oes ffordd o flaenoriaethu gofal deintyddol i blant?

Llywydd, gadewch imi sicrhau'r Aelod nad oes unrhyw ddeintydd yng Nghymru yn gweithio am ddim. Mae deintyddion, ar gyfartaledd, yn ennill rhywle rhwng £70,000 a £100,000 y flwyddyn, yn dibynnu ar natur eu contract. Ac er fy mod yn cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Sarah Murphy am yr ymrwymiad y mae deintyddion yng Nghymru wedi'i ddangos yn ystod cyfnod y coronafeirws, cânt eu talu, a'u talu'n deg, am y gwaith a wnânt.

Mae'r pwynt a gododd yr Aelod am effaith y coronafeirws, Llywydd, yn un pwysig. Ar 1 Mehefin, llwyddodd y Prif Swyddog Deintyddol i ysgrifennu at bractisau deintyddol ledled Cymru, gan ddad-ddwysáu rhai o'r mesurau atal a rheoli heintiau y mae deintyddion wedi gorfod eu gweithredu oherwydd y coronafeirws. Yn anffodus, oherwydd y cynnydd cyflym presennol yn nifer y bobl sy'n mynd yn sâl oherwydd y feirws, a'r ffaith bod yr amrywiolion diweddaraf o omicron hyd yn oed yn fwy trosglwyddadwy, mae hynny'n sefyllfa y bydd yn rhaid inni ei hadolygu'n ofalus iawn. Nid yw'r coronafeirws wedi diflannu, Llywydd. Mae miloedd o bobl yng Nghymru yn mynd yn sâl gyda'r feirws. Mae gennym 1,500 o bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth iechyd nad ydyn nhw yn y gwaith heddiw oherwydd eu bod yn sâl gyda COVID-19, ac mae gennym 600 o bobl eraill y tu hwnt i hynny sy'n hunanynysu oherwydd eu bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi cael y feirws. Mae hynny dros 2 y cant o holl weithlu'r GIG nad ydyn nhw'n gallu gwneud yr holl bethau eraill y gofynnwn iddyn nhw eu gwneud dim ond oherwydd effaith barhaus y coronafeirws yma yng Nghymru. Ac mae gweithdrefnau cynhyrchu aerosol, sef yr hyn y mae deintyddiaeth yn dibynnu arno gymaint, ymhlith y gweithdrefnau mwyaf heriol o ran trosglwyddo'r feirws. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr holl gamau y mae practisau deintyddol wedi'u cymryd, y cymorth ychwanegol y maen nhw wedi'i gael drwy Lywodraeth Cymru i wella awyru yn y practisau hynny, ond nid oes amheuaeth o gwbl, ac ni ddylai unrhyw Aelod yn y Siambr hon fod ag amheuaeth o gwbl, fod yr amgylchedd gweithredu ym maes deintyddiaeth, ac ar draws GIG Cymru, yn parhau i fod yn heriol iawn oherwydd yr effaith y mae coronafeirws yn ei chael.

Llywydd, rydym yn parhau i ddarparu cyllid sylweddol a pharhaus i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl. Bydd Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn cael £4.9 miliwn yn ychwanegol mewn cyllid iechyd meddwl rheolaidd, gan ddechrau eleni, i helpu i wella mynediad at gymorth iechyd meddwl.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Wrth gwrs, wrth inni nodi pen-blwydd y gwasanaeth iechyd gwladol yn saith deg a phedwar heddiw, hoffwn ddiolch i'r staff rheng flaen sy'n gweithio'n galed, yn y gorffennol a'r presennol, sydd wedi cefnogi anghenion meddygol y genedl a helpu i achub bywydau. Ond, Prif Weinidog, heb fod unrhyw fai ar y staff rheng flaen gweithgar hyn, nid yw gwasanaethau iechyd meddwl yn fy etholaeth i ac ar draws y gogledd yn addas i'r diben. Mae ffigurau gwasanaethau cymorth iechyd meddwl sylfaenol lleol yn dangos mai gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y mae'r amseroedd aros gwaethaf ond un yng Nghymru, gydag ychydig o dan ddwy ran o dair o oedolion yn aros llai na 28 diwrnod am asesiad ym mis Mawrth 2022, sy'n is na'r cyfartaledd cenedlaethol, ac, i blant a phobl ifanc, dim ond un o bob tri sy'n aros 28 diwrnod am asesiad. Nid yw'r oedi hwn yn dderbyniol, Prif Weinidog. Ochr yn ochr â'r amseroedd aros hyn, un o fy mhrif bryderon ynghylch gwasanaethau yn Nyffryn Clwyd yw cyfleusterau Uned Ablett yn Ysbyty Glan Clwyd ym Modelwyddan. Yn gynharach y mis hwn, eisteddais i lawr gydag un o fy etholwyr, sydd â chyflwr iechyd meddwl hirdymor ac, oherwydd hyn, mae wedi gorfod aros mewn cyfleusterau ar draws yr ardal. A nododd mai'r Uned Ablett yn YGC yw'r gwaethaf o bell ffordd, gydag adeilad treuliedig ac adfeiliedig nad yw'n addas ar gyfer defnydd na thriniaethau modern. Ac yn fy nghyfarfod rheolaidd â chynrychiolwyr y bwrdd iechyd, ac, mewn gwirionedd, mor ddiweddar â ddoe, fe wnaethon nhw ddatgelu nad oes unrhyw gynlluniau ar y gorwel o hyd i fwrw ymlaen â chynnig y datblygiad iechyd meddwl newydd yn YGC, ac nid yw hynny'n ddigon da, Prif Weinidog. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud, ynglŷn â'r oedi hwn gan y bwrdd iechyd, i sicrhau bod fy nhrigolion yn Nyffryn Clwyd yn cael gwasanaeth sy'n addas i'r diben yn yr ardal y maen nhw'n byw ynddi? Diolch. 

Wel, Llywydd, rwy'n ategu, wrth gwrs, yr hyn a ddywedodd yr Aelod am gydnabod y gwaith y mae ein staff ymroddedig iawn yn y gwasanaeth iechyd gwladol yn ei wneud bob dydd, ar ben-blwydd y GIG eleni. Cytunaf ag ef nad yw'r amser y mae asesiadau'n ei gymryd o dan y gwasanaeth iechyd meddwl sylfaenol lleol ym Mwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr yn dderbyniol. Bu rhai arwyddion o welliant yn ystod y misoedd diwethaf, ond mae angen i'r gwelliant hwnnw barhau ar frys. Ar ôl ichi gael asesiad yn y bwrdd iechyd, yna mae'r perfformiad o ran atgyfeirio i driniaeth yn well yn y gwasanaethau iechyd meddwl sylfaenol lleol, yn enwedig o ran oedolion, lle mae perfformiad, am y rhan fwyaf o'r 12 mis diwethaf, wedi bod yn uwch na'r targed a osodwyd gan Lywodraeth Cymru. Felly, ar ôl i chi fynd i mewn i'r system, yna mae'r cymorth a gewch fel arfer yn amserol ac yn cael ei werthfawrogi gan y rhai sy'n ei gael. Ond mae'r cyfnod asesu yn rhy hir, yn enwedig i blant, ac yno rydym yn chwilio am welliant priodol yn y ffordd y mae'r bwrdd iechyd yn perfformio.

O ran y cyfleusterau yn YGC, rwy'n credu bod gan yr Aelod farn or-besimistaidd am ddatblygiadau yno. Rydym ni eisiau buddsoddi yn y gwasanaethau hynny, rydym ni eisiau sicrhau bod adeiladwaith ffisegol y gwasanaethau'n ddigonol i gleifion, ac edrychwn ymlaen at allu cymeradwyo'r cynigion y bydd y bwrdd iechyd yn eu cyflwyno er mwyn gwneud hynny. 

Prif Weinidog, bu cynnydd sylweddol, sydd i'w groesawu'n fawr yn ddiweddar yn y cyllid ar gyfer gwasanaethau cymorth ar gyfer iechyd meddwl mewn ysgolion, a fydd yn helpu llawer o bobl ifanc yn Nyffryn Clwyd a thu hwnt. Gwyddom mai gwasanaethau cwnsela mewn ysgolion sy'n gyfrifol am atal salwch meddwl ac ymyrraeth gynnar yn y ffordd fwyaf effeithiol. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i hwyluso'r gwaith o hyfforddi a recriwtio cynifer o gwnselwyr ysgol newydd â phosibl? 

Wel, Llywydd, diolch i Ken Skates am hynna, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef mai'r cymorth gorau y gallwch ei gynnig, yn enwedig i bobl ifanc, ym maes iechyd meddwl yw'r ymyrraeth gynnar ac ataliol hwnnw sy'n rhoi iddyn nhw y cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Mae'n caniatáu iddyn nhw gyfarfod ag oedolyn y gallan nhw ymddiried ynddo sydd â'r hyfforddiant sy'n angenrheidiol i ymateb i'w hanghenion, a dyna'n union y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Dros y tair blynedd nesaf, byddwn yn buddsoddi £10 miliwn arall yn ychwanegol at yr hyn sydd yno nawr i wella ac ehangu'r ddarpariaeth gwnsela mewn ysgolion, a gwnawn hynny oherwydd gwyddom ei fod yn effeithiol. Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf y ceir ffigurau ar ei chyfer, cafodd 10,600 o blant neu bobl ifanc wasanaethau cwnsela mewn ysgolion. Roedd menywod ifanc yn cyfrif am ddwy ran o dair o'r rhai a oedd yn cael cymorth. Yr oedd 20 y cant o'r holl blant a gafodd gymorth gan y gwasanaeth cwnsela mewn ysgolion ym mlwyddyn 10, felly'n wynebu arholiadau, gyda'r holl bryder y gwyddom ei fod yn cyd-fynd â hynny. Ond, yn hollbwysig, nid oedd angen atgyfeirio 87 y cant o'r plant a'r bobl ifanc a oedd yn defnyddio'r gwasanaeth. Mewn geiriau eraill, roedd y cymorth a gawsant yn ddigonol i ddiwallu eu hanghenion. Dyna pam, i blant ac i oedolion, yr ydym yn rhoi cymaint o bwyslais ar fuddsoddi mewn gwasanaethau haen 0 a haen 1—gwasanaethau nad oes angen ichi ymuno â rhestr aros er mwyn eu cael, gwasanaethau y gallwch eu cael ar unwaith, naill ai drwy sefydliadau'r trydydd sector neu, yn achos y cwestiwn a godwyd gan Ken Skates, drwy rywun yn hunangyfeirio at wasanaeth cwnsela mewn ysgolion. Os gallwch wneud hynny, os gallwch ei wneud yn gynnar a'i wneud yn effeithiol, yna nid oes angen y gwasanaethau mwy dwys ac, yn anochel, sydd o dan fwy o bwysau ar y bobl ifanc hynny ymhellach i fyny'r gadwyn. 

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies. 

Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i estyn croeso cynnes i gydweithwyr yn yr oriel o Bacistan, sydd wedi dod yma o un o'r cynulliadau rhanbarthol ac yn gwylio ein trafodion heddiw?

Prif Weinidog, pam y mae Llywodraeth Cymru wedi methu yn ei hymrwymiad, a wnaed tua saith mlynedd yn ôl, i ddileu'r defnydd o lety gwely a brecwast ar gyfer pobl ifanc yn y sector gofal yma yng Nghymru?

Wel, Llywydd, rwy'n credu bod nifer o resymau y tu ôl i'r ffaith anffodus honno. Yr un mwyaf yw ein bod yn tynnu gormod o blant oddi wrth eu teuluoedd yma yng Nghymru. Mae hwn yn bwynt yr wyf wedi ceisio'i wneud ers imi fod yn Weinidog iechyd ac yn gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol. Rydym yn mynd â phlant oddi wrth eu teuluoedd yng Nghymru ar ddwywaith y gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd i ofal yn Lloegr, a chanlyniad hynny yw bod ein hawdurdodau lleol yn canfod bod eu holl gyllidebau, yr holl staff sydd ganddyn nhw, yn gorfod ymdrin â nifer y plant sydd eisoes yng ngofal yr awdurdod lleol hwnnw, a phan fydd anghenion newydd yn codi a phan fydd yn rhaid rhoi sylw i blant, nid oes y capasiti yno i ymateb yn y ffordd yr hoffem ni.

Rydym wedi cael ymgyrch ar y cyd ag awdurdodau lleol dros y tair blynedd diwethaf i geisio mynd i'r afael â'r duedd hon a'i gwrthdroi. Mae hon yn duedd dros 20 mlynedd a mwy o bosibl, Llywydd. Flwyddyn ar ôl blwyddyn, mae'r gyfradd y mae plant yn cael eu cymryd oddi wrth deuluoedd yng Nghymru yn cynyddu. Mae hynny'n rhoi gwasanaeth gwael i'r plant hynny ac mae'n rhoi gwasanaeth arbennig o wael i'r teuluoedd hynny sy'n chwilio am gymorth ataliol gan adran gwasanaethau cymdeithasol, sy'n canfod nad oes y capasiti i wneud hynny oherwydd bod y system ofal eisoes yn llawn o blant.

Mae awdurdodau lleol yng Nghymru sy'n mynd yn groes i'r duedd hon, sy'n llwyddo i leihau nifer y plant a gofalu amdanyn nhw yn ddiogel mewn ffyrdd eraill. Rwy'n cymeradwyo yn arbennig hanes Cyngor Sir Gâr, sydd ag hanes 20 mlynedd o allu cadw'r niferoedd yn mynd i gyfeiriad gwahanol, ac yn fwy diweddar, gweithredoedd Cyngor Castell-nedd Port Talbot, sydd wedi lleihau'n sylweddol nifer y plant y maen nhw yn eu cymryd i mewn i'r system ofal, gan ryddhau adnoddau i helpu teuluoedd i aros gyda'i gilydd. Os na wnewch chi hynny, yna mae'r system o dan gymaint o bwysau fel ei bod, pan fydd plant yn dod i mewn i'r system, yn ei chael yn anodd darparu'r cymorth uniongyrchol sy'n angenrheidiol ar eu cyfer.

Rwy'n ddiolchgar am yr ateb yna, Prif Weinidog, ond y gwir amdani yw bod addewid wedi'i wneud saith mlynedd yn ôl, yn 2015, a thynnwyd sylw at rywfaint o'r ateb a roesoch imi heddiw ynghylch amlygu arferion da mewn awdurdodau lleol fel sir Gaerfyrddin, fel Castell-nedd Port Talbot, yn rhan o ddatganiad y Llywodraeth bryd hynny ynghylch sut yr ydych yn ysgogi arfer da drwy awdurdodau lleol i gael gwared ar y defnydd o lety gwely a brecwast a llety anaddas arall. Dyma ni, saith mlynedd yn ddiweddarach, ac nid yw'r ymrwymiad hwnnw wedi'i gyflawni.

Tynnir sylw at ganlyniadau'r diffyg cyflawni hwnnw yn yr adroddiad y mae BBC Cymru yn ymdrin ag ef heddiw, ac yn arbennig geiriau Gemma, pan ddywedodd bod dynion hŷn wedi camfanteisio arni pan oedd yn ifanc cyn iddi gael ei chymryd i ofal yn 14 oed, pan oedd wedi mynd yn gaeth i heroin. Roedd hi wedi newid aelwyd 12 gwaith erbyn iddi fod yn 15 oed. Dywedodd hi:

'Dydw i erioed wedi dadbacio'n llawn yn unman. Nid oes neb byth yn fy nghadw'n hir iawn beth bynnag.'

Sut y gall Gemma neu unrhyw un o'r 50 o bobl ifanc eraill yng Nghymru sydd wedi'u lleoli mewn llety gwely a brecwast, hosteli neu westai pris rhesymol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, neu yn wir unrhyw un o'r 285 o bobl ifanc mewn llety nad yw'n cael ei reoleiddio gan y corff gwarchod gofal, fod ag unrhyw ffydd bod y llety y maen nhw'n cael eu lleoli ynddo yn ddiogel pan glywch chi straeon fel un Gemma?

Mae honna'n stori ofidus, Llywydd, ond mae'n adlewyrchu'n union y pwynt a wnes i'n wreiddiol y byddai plant fel Gemma wedi cael gwell gwasanaeth pe bai'r system wedi buddsoddi mewn camau ataliol ac ymyrraeth gynnar i atal y stori drist iawn yna am yr hyn sy'n digwydd i blant pan gânt eu tynnu i mewn i system nad oes ganddi'r gallu i ymateb yn iawn i'w hanghenion. Mae'n ddrwg gennyf ddweud, Llywydd, fod y sgyrsiau gyda gormod o awdurdodau lleol wedi bod yn rhy anodd ar y pwnc hwn dros y cyfnod estynedig hwnnw. Mae awdurdodau lleol, er gwaethaf popeth a ddywedwyd wrthyn nhw, er gwaethaf yr holl gyngor a gânt—ac nid ydyn nhw'n brin o gyngor. Mae arweinydd yr wrthblaid yn iawn yn hynny o beth. Ceir adroddiadau y mae Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru wedi'u llunio, fod cyngor annibynnol wedi'i gomisiynu i awdurdodau lleol i ddangos iddyn nhw sut y gallan nhw wneud hyn yn well, ac eto mae gennym awdurdodau lleol mewn rhannau o Gymru sydd, bob blwyddyn, yn llwyddo i ddod o hyd i bethau sy'n symud i'r cyfeiriad arall. Mae mwy y gallan nhw ei wneud, mae mwy y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud er mwyn gallu darparu gwell canlyniadau i'r bobl ifanc hynny.

Rwy'n dal i gredu ei bod yn bwysig, Llywydd, i roi'r niferoedd hynny yn eu cyd-destun. Maen nhw'n rhy uchel, yn sicr nid wyf i eisiau eu gweld, ond o'u cymharu â'r 50 o bobl y soniodd arweinydd yr wrthblaid amdanyn nhw, gadawodd 662 o bobl ifanc ofal yn ôl y ffigurau diweddaraf sydd ar gael, ac o'r 662 hwnnw, aseswyd bod 95 y cant o 628 ohonyn nhw yn rhai mewn llety addas ar y diwrnod pan ddaeth eu profiad gofal i ben. Felly, mae'r system yn dal i lwyddo i ymateb i anghenion y rhan fwyaf o bobl ifanc sy'n cael eu tynnu i mewn iddi, ond yr ateb ar gyfer gwneud yn well yw gwneud pethau'n wahanol, nid dim ond gwneud mwy a mwy o'r un pethau.

Prif Weinidog, gwnaeth y Llywodraeth yn 2015 yr ymrwymiad hwnnw, yn amlwg, i ddiddymu'r defnydd o lety gwely a brecwast, hosteli a gwestai pris rhesymol. A ydych chi yn dal i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Rwy'n sylweddoli bod saith mlynedd wedi mynd heibio, ond a yw'n dal yn flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw at yr ymrwymiad hwnnw? Ac os yw'n flaenoriaeth gan y Llywodraeth i gadw'r ymrwymiad hwnnw, a wnewch chi ymrwymo heddiw, yn yr amser sydd gennych ar ôl yn Brif Weinidog, i sicrhau bod yr ymrwymiad hwnnw'n cael ei weithredu, fel y gall plant fel Gemma fod â ffydd yn y system i ofalu amdanyn nhw pan fyddan nhw'n cael eu rhoi yn ei gofal? 

Rwy'n awyddus iawn i weld sefyllfa, Llywydd, pan nad yw pobl ifanc yn derbyn gofal o dan yr amgylchiadau anfoddhaol iawn hynny. Ers etholiadau mis Mai diwethaf, rwyf wedi bod yn cyfarfod, ochr yn ochr â fy nghyd-Aelod Julie Morgan, ag arweinwyr yr awdurdodau sydd newydd eu cyfansoddi. Un o fy negeseuon i'r arweinwyr hynny yw bod hon yn agenda iddyn nhw ac i'w prif weithredwyr, nid yn unig i ddeiliaid portffolio cabinet a chyfarwyddwyr gwasanaethau cymdeithasol. Er mwyn inni wneud y gwahaniaeth y mae angen inni ei wneud ym mywydau'r bobl ifanc hynny—gan gofio mai'r awdurdod lleol yw rhiant corfforaethol y bobl ifanc hynny; mae gan bob un aelod o'r awdurdod lleol hwnnw gyfrifoldeb dros bob un o'r bobl ifanc hynny—yna rhaid i hynny fod yn gyfrifoldeb swyddfa'r arweinydd a'r prif weithredwr. Rhaid iddyn nhw gymryd cyfrifoldeb ar draws yr ystod o wasanaethau.

Soniais yn gynharach, Llywydd, am y llwyddiant y mae sir Gaerfyrddin wedi'i gael yn y maes hwn. Un o'r rhesymau y dywedodd arweinydd sir Gaerfyrddin wrthyf ar y pryd, dros eu llwyddiant, yw eu bod bob amser wedi rhedeg addysg a gwasanaethau cymdeithasol o dan yr un portffolio at y dibenion hyn, does dim synnwyr yn yr hyn sy'n digwydd i blentyn pan fo'r adran addysg, pan fydd pethau'n dechrau mynd yn anodd, yn credu mai cyfrifoldeb yr adran gwasanaethau cymdeithasol ydyw, ac mae'r adran gwasanaethau cymdeithasol yn credu y dylai addysg ymdrin â'r mater. Dyna pam y credaf ei fod yn gyfrifoldeb corfforaethol clir swyddfeydd yr arweinydd a'r prif weithredwr, oherwydd dim ond drwy ysgogi'r cymorth sydd ar gael ar draws yr holl gyfrifoldebau hynny—ac mae hynny'n cynnwys tai, wrth gwrs, hefyd—y byddwn yn gallu gwneud y gwahaniaeth ym mywydau pobl ifanc yr ydym eisiau ei weld, ac rwy'n siŵr y byddai Aelodau ar draws y Siambr eisiau ei weld. 

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Diolch, Llywydd. Ddoe, dywedodd arweinydd y Blaid Lafur, Keir Starmer, na fyddai'r Deyrnas Unedig yn ailymuno â'r Undeb Ewropeaidd, y farchnad sengl Ewropeaidd na'r undeb tollau pe bai Llafur yn dychwelyd i rym. A ydych chi'n cytuno â'r polisi hwnnw, Prif Weinidog, ac ai dyma'r polisi gorau i bobl Cymru?

Wel, rwy'n cytuno, Llywydd, fod y byd wedi symud ymlaen. Nid yw'r Deyrnas Unedig bellach yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n destun gofid i lawer ohonom yn y Siambr hon, ond mae'n dal yn ffaith. Ni allaf gofio sawl gwaith y dywedais yma, ar ôl cynnal y refferendwm, nad oedd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar Brexit fel ffaith oherwydd yr oedd hynny wedi'i benderfynu mewn refferendwm, ond ar y ffordd y gwnaethom ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'r araith a roddwyd gan arweinydd y Blaid Lafur yn canolbwyntio ar ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol, perthynas lle nad ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. A bydd yn rhaid inni weithio'n galed iawn i atgyweirio'r niwed a wnaed i'r berthynas honno, sy'n parhau i gael ei wneud bob dydd, gan y Llywodraeth Geidwadol bresennol yn San Steffan.

Rydych chi wedi ateb rhan gyntaf fy nghwestiwn, ond a wnewch chi ddweud yn benodol a ydych yn cefnogi safbwynt y Blaid Lafur yn awr sef i beidio ag ailymuno â'r farchnad sengl neu'r undeb tollau? Ddoe, dywedodd Sadiq Khan, maer Llundain, fod adegau pan fydd yn barod i anghytuno ag arweinydd y Blaid Lafur, pan fydd yn credu bod gwneud hynny er budd y bobl y mae'n eu cynrychioli yn rhinwedd ei swydd yn faer Llundain. Felly, yn yr un modd, beth yw eich safbwynt chi fel Prif Weinidog Cymru? Rydych chi wedi dweud o'r blaen:

'Ni allwn ganiatau i rannau o’r Deyrnas Unedig gael eu trin yn fwy ffafriol nag eraill. Os yw un rhan o’r DU yn cael aros yn rhan o’r Farchnad Sengl a’r Undeb Tollau, yna rydym ninnau hefyd yn llawn ddisgwyl cael yr un cynnig'

yma yng Nghymru. A ydych chi wedi newid eich meddwl neu a yw araith Syr Keir ddoe wedi'i newid i chi?

Dyma fy safbwynt i, Llywydd, a dyma safbwynt Llywodraeth Cymru: rydym o blaid y fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl gyda'r Undeb Ewropeaidd. Mae'r syniad y gallwch chi fynd yn ôl i'r farchnad sengl neu'r undeb tollau yn rhywbeth ffansïol. Efallai y byddem yn dymuno y gallem ni, ond ni allwn wneud hynny. Nid ydym bellach yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd. Nid yw'r amodau ar gyfer gneud hynny yn bodoli.

Mae'r ffynnon wedi'i gwenwyno yn y berthynas rhwng y Deyrnas Unedig a'r Undeb Ewropeaidd, ac mae'n parhau i gael ei gwenwyno gan y ffaith bod gennym Lywodraeth sy'n barod i dorri cyfraith ryngwladol ac i ddiystyru'r cytundebau y mae wedi ymrwymo iddyn nhw ei hun a'u canmol fel bargen y dylai pobl bleidleisio drosti mewn etholiad cyffredinol. Nid yw'r syniad y gallech ailymuno â rhywbeth sydd wedi symud ymlaen, a phryd nad yw'r gwahoddiad i ailymuno yn bodoli, yn sail i bolisi synhwyrol.

Yr hyn a nododd Keir Starmer ddoe, Llywydd, oedd dull gwahanol pan fydd Llywodraeth Lafur yn ailnegodi perthynas wahanol iawn â'n partneriaid masnachu agosaf a phwysicaf; perthynas sy'n seiliedig ar barch—parch sydd ar goll mor ddirfawr yn y ffordd y mae'r Llywodraeth bresennol yn trin y partneriaid hynny—a pherthynas a fydd yn sicrhau'r fasnach ddiffrithiant agosaf bosibl i fusnesau ledled y Deyrnas Unedig ac yma yng Nghymru. Mae hynny'n bosibilrwydd realistig.

Nid yw'r syniad, mewn ystyr cymdeithas ddadlau, y dylem ddweud y dylem ailymuno â rhywbeth nad yw ar gael mwyach i ni ymuno ag ef yn ymddangos i mi fel y math o bolisi a fyddai'n gwneud y gwahaniaeth yr hoffem ni ei wneud mewn gwirionedd.

Gyda pharch, cawsom y ddadl hon, oni chawsom ni, pan wnaethom ni gyflwyno'r Papur Gwyn ar y cyd, lle, ie, yr ymadrodd y penderfynwyd arno yn y pen draw oedd 'mynediad dilyffethair i'r farchnad sengl'? Nid dyna'r sefyllfa y mae Keir Starmer bellach wedi'i nodi.

Un enghraifft o'r ffordd y mae Cymru ar ei cholled o fod y tu allan i'r farchnad sengl, sef polisi'r Blaid Lafur erbyn hyn, yw'r hyn sydd wedi digwydd ym mhorthladdoedd Caergybi, Abergwaun a Phenfro. Fel y rhagwelodd eich Llywodraeth, mae porthladdoedd Cymru, yn amodol ar bwysau llawn y rhwystrau newydd o ran masnachu, wedi colli busnes oherwydd bod llongau'n hwylio'n uniongyrchol i Ewrop o'r Weriniaeth a hefyd, drwy borthladdoedd Gogledd Iwerddon sydd ar hyn o bryd yn mwynhau cyfnod gras amhenodol i allforio drwy'r Alban. Mae hi'n fwy deniadol nawr i anfon nwyddau o'r Weriniaeth i Belfast ac ymlaen i'r Alban nag yw hi i'w hallforio drwy Gymru.

Nawr, bydd y 'parth glanio' fel y'i gelwir ar gyfer gweithredu protocol Gogledd Iwerddon, gan eu heithrio o'r rhan fwyaf o'r gwiriadau gofynnol, a nodwyd gan arweinydd eich Plaid Lafur ddoe yn gwneud yr anfantais honno i borthladdoedd Cymru yn barhaol, a bydd yn gwneud yr un peth i amaethyddiaeth Cymru ac i weithgynhyrchu yng Nghymru. A ymgynghorodd â chi cyn ei araith? Pe bai'n gwneud hynny, a wnaethoch chi rybuddio am y risgiau amlwg i ddyfodol porthladdoedd Cymru y mae hyn yn eu cynrychioli?

Gadewch imi wneud y ddau bwynt yma i ddechrau gydag arweinydd Plaid Cymru: yn gyntaf oll, mae'n gwbl gywir, wrth gwrs, ein bod, yn 'Sicrhau Dyfodol Cymru' wedi dadlau dros adael yr Undeb Ewropeaidd ar y sail y byddem yn aros yn yr undeb tollau a'r farchnad sengl, ond yr oedd hynny cyn inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Bryd hynny, yr oedd hwnnw'n bolisi cwbl gredadwy, ac, mewn gwirionedd, daeth Theresa May yn eithaf agos at allu ei gyflwyno mewn gwirionedd yn ei chyfarfod yn Chequers cyn i'r Prif Weinidog presennol gerdded allan o'i Chabinet.

Yn anffodus, rydym wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd ers hynny, ac i ddychmygu bod yr amodau y gwnaethom ni eu cyflwyno o dan yr amgylchiadau hynny ar gael inni heddiw—. Rwyf yn dweud wrth arweinydd yr wrthblaid nad yw yno i'w gyflawni. Felly, er fy mod yn cytuno â'r hyn y mae'n ei ddweud am y niwed sy'n cael ei wneud i borthladdoedd Cymru ac i fusnesau Cymru, y broblem sydd ganddo yw ei fod yn hybu ateb nad yw ar gael iddo.

Gan ddychwelyd i'r farchnad sengl, nid yw fel gadael Plaid Cymru a chytuno i ymuno â hi eto y flwyddyn nesaf. [Torri ar draws.] [Chwerthin.] Dyna ni; rŷn ni'n gwybod. Gwelwn pa mor hawdd y gellir gwneud hynny. Nid yr un math o fenter yw meddwl y gallwch chi gerdded yn ôl i gytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd, flynyddoedd ar ôl inni adael, gyda chytundeb masnach a chydweithredu eisoes ar waith—. Ac mae hynny'n gyfreithiol rwymol. Dyna sut y byddwn yn ei ystyried. Gwn nad yw'r Torïaid yn ei ystyried felly, ar ôl ymrwymo iddo, ond mae'r cytundeb masnach a chydweithredu yn gytundeb a lofnodwyd mewn cyfraith ryngwladol. I ddweud y gallwch chi gerdded yn ôl at ddeddfau'r farchnad sengl a'r undeb tollau fel pe na bai'r cytundeb rhyngwladol hwnnw erioed wedi'i gytuno.

Dyma yr hoffem ni ei weld fel Llywodraeth. Rydym ni eisiau gweld camau adeiladol, a dim ond os ydych chi yn yr ystafell gyda'ch gilydd yn siarad y gallwch gael camau adeiladol, i drwsio protocol Gogledd Iwerddon. Rydym eisiau gweld y rhwystrau masnach diangen hynny'n cael eu lleihau ac rydym eisiau sicrhau mynediad i'r rhaglenni hynny ar y cyd, yn enwedig Horizon 2020, y dywedodd Llywodraeth y DU hon ei bod wedi'i negodi fel rhan o'r fargen pan wnaethom adael yr Undeb Ewropeaidd. Rhoddwyd yr holl bethau hynny gerbron Llywodraeth y DU ddoe, gan fy nghyd-Aelod Vaughan Gething, mewn cyfarfodydd gyda nhw. Mae'r holl bethau hynny'n ymddangos yn yr araith a wnaed ddoe gan Keir Starmer. Yr hyn y mae gan arweinydd y Blaid Lafur ddiddordeb ynddo yw adlinio'n wirioneddol ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd, yn seiliedig ar y gwirioneddau sy'n ein hwynebu, yn hytrach na meddyliau hudol, mae arnaf ofn.

Diolch i Sioned Williams am y cwestiwn. Yr wythnos diwethaf, cafodd pecyn cymorth gwerth £48 miliwn arall ei gyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Cymorth yw hwn i gefnogi'r broses o adfer gwasanaethau bysiau yng Ngorllewin De Cymru, ac ardaloedd eraill, yn dilyn y pandemig. Bydd mesurau i ddiwygio'r diwydiant a dad-wneud y niwed o ddadreoleiddio yn cael eu cyflwyno gerbron y Senedd.

Diolch, Prif Weinidog. Mae darparu trafnidiaeth gyhoeddus fwy fforddiadwy, gyfleus a dibynadwy yn hanfodol, wrth gwrs, os ydym ni am wella mynediad i addysg, cyflogaeth, gwasanaethau cyhoeddus a hamdden, a chreu'r gymdeithas fwy llewyrchus, wyrddach a mwy cyfartal yr ydym ni i gyd yn dymuno ei gweld, yn enwedig o gofio nad oes gan 20 y cant o aelwydydd yn fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, gar, sy'n sylweddol uwch na chyfartaledd Cymru o 13 y cant, ac mewn rhannau o fy rhanbarth i fel cymoedd Afan neu Abertawe, gall y ffigur hwn fod hyd yn oed yn uwch. Felly, byddai rhywun yn disgwyl y byddai cynlluniau'r Llywodraeth ar gyfer metro bae Abertawe yn datblygu'n gyflym i wella'r cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus eithriadol o wael yn y cymunedau hyn yn y Cymoedd gorllewinol. Ond, nid yw hyn yn wir o gwbl, ac mae bylchau sylweddol yn y mapiau a amlinellwyd yn niweddariad diwethaf y Llywodraeth ar gynlluniau'r metro. Rwy'n croesawu'n gyffredinol y cynlluniau ar gyfer y metro yn ogystal â rhai o'r mesurau a amlinellir yn y Papur Gwyn ar fysiau, ond mae'r rhain flynyddoedd i ffwrdd o gael eu cyflwyno, ac yn achos y metro, mae'n debyg, ni fydd yn arwain at well cysylltedd ar gyfer holl gymunedau'r Cymoedd gorllewinol. A yw'r Prif Weinidog yn addo, felly, i gynnwys ardaloedd fel cymoedd Afan ac Abertawe yng nghynlluniau metro'r Llywodraeth yn briodol a hwyluso'r cynlluniau hynny i sicrhau nad yw fy etholwyr yn cael eu gadael ar ôl? Diolch.

Diolch i Sioned Williams am y cwestiynau yna. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd trafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig yn rhai o'r cymunedau yn ei rhanbarth, ond nid wyf yn credu ei bod yn cynnig disgrifiad teg inni o'r gwaith sy'n cael ei wneud gan fetro bae Abertawe. Mae'r rhaglen eleni, er enghraifft, yn cynnwys astudiaethau achos busnes ac astudiaethau dichonoldeb i ddarparu pedwar trên ychwanegol yr awr rhwng Pontarddulais ac Abertawe, gan fynd drwy Gastell-nedd, a hyd at chwe gorsaf newydd ar draws maestrefi gogledd Abertawe. Bydd prosiect bws hydrogen bae Abertawe yn cael ei gaffael yn ystod y flwyddyn ariannol hon. Dyna gaffael rhwng 20 a 40 o fysiau celloedd tanwydd hydrogen i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus yn y rhanbarth, a'r depo y bydd ei angen er mwyn eu gwasanaethu. Bydd trenau CAF newydd sbon yn rhedeg yn rhanbarth metro bae Abertawe erbyn diwedd eleni, ac mae'r gronfa drafnidiaeth leol, sy'n cyd-fynd â chynigion y metro, yn ariannu adfywiad canolfan drafnidiaeth Castell-nedd. Rydym ni i gyd yn dymuno y gallem wneud mwy; rydym ni i gyd yn dymuno y gallem fynd yn gyflymach. O fewn cyfyngiadau'r gyllideb sydd gennym ni, rwy'n credu bod yna gamau gweithredu gwirioneddol ac uniongyrchol y mae prosiect metro Bae Abertawe a gorllewin Cymru yn eu cymryd, a byddan nhw'n cyfrannu at y system drafnidiaeth integredig honno y gwyddom ei bod yn bwysig, yn ardal Abertawe ei hun ac yn ei chefnwlad hefyd.

Prif Weinidog, rwyf wedi credu ers tro byd y gall sefydliadau fel colegau addysg bellach weithredu fel sefydliadau angori sy'n helpu i sbarduno gwelliant economaidd yn eu rhanbarthau. Mae cynlluniau campws newydd Coleg Penybont yn enghraifft o hyn, lle gellir defnyddio cyfleusterau hyfforddi newydd i gefnogi'r agenda economaidd ehangach. Fodd bynnag, er mwyn i hyn fod yn llwyddiannus, mae angen rhoi mwy o ystyriaeth i anghenion trafnidiaeth gyhoeddus y rhai a fydd yn defnyddio'r campws. Beth ydych chi yn ei wneud i sicrhau bod penderfyniadau strategol allweddol fel hyn yn cyd-fynd â'r drafnidiaeth gyhoeddus sydd ar gael i wireddu'r manteision yr ydym i gyd eisiau eu gweld? Diolch.

Mae'r rheini'n bwyntiau pwysig y mae Altaf Hussain yn eu gwneud am natur angori'r sefydliadau mawr hynny. Mae fy nghyd-Aelod Jeremy Miles yn glir gyda'r awdurdodau lleol hynny ac agweddau eraill ar y system addysg bellach sy'n cymryd rhan yn ein rhaglen ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain na fydd y cynigion hynny'n cael eu cymeradwyo yn y dyfodol oni bai bod cynllun teithio llesol i gyd-fynd â'r cynigion ar gyfer adeiladau ffisegol. Rwy'n credu fy hun, yn rhy aml yn y gorffennol, y bu rhai o'r datblygiadau hynny—cyfleusterau gwych ynddyn nhw eu hunain, cyfleusterau gwych ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ond heb yr agweddau ychwanegol hynny'n cael eu cynllunio yn y ffordd sylfaenol honno. Os ydyn nhw'n mynd i lwyddo yn y dyfodol o ran eu natur angori, yna mae'n rhaid i'r trefniadau trafnidiaeth hynny yn ôl ac ymlaen i'r datblygiadau fod yn rhan o'r cynigion o'r cychwyn cyntaf, nid pethau a gaiff eu hystyried ar ôl i'r safle gael ei nodi a'r adeilad wedi'i greu.

Mae'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i wasanaethau bysiau a gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru yn ystod y pandemig wedi galluogi ein system trafnidiaeth gyhoeddus i ddod drwodd, er ei bod wedi'i tharo gan ddigwyddiadau, ond mae'n barod i symud ymlaen i'r cam nesaf, a fydd yn cynnwys gwelliannau ac estyniadau i wasanaethau rheilffyrdd, gan gynnwys ar linell Maesteg, deddfu i ddychwelyd pŵer i'r bobl dros fysiau ac integreiddio'r dulliau hyn yn well gyda'i gilydd hefyd. Ond mae hyn i gyd, Prif Weinidog, yn cael ei wneud drwy weithio gyda phartneriaid allan yna, a chyn bwysiced ag unrhyw bartner, gweithio gyda'r gweithwyr eu hunain—y gweithwyr sy'n cadw'r olwynion yn troi ar y trenau a'r bysiau, yn cadw'r gorsafoedd ar waith a'r teithwyr yn symud ymlaen. Dyma yr ydym yn ei alw'n bartneriaeth gymdeithasol. Felly, Prif Weinidog, gan nodi bygythiadau diweddaraf bechgyn Bullingdon Llywodraeth y DU i danseilio ein dull partneriaeth gymdeithasol yng Nghymru, sut y bydd hyn yn effeithio ar ein hymdrechion i wella trafnidiaeth gyhoeddus pan fyddan nhw'n wynebu'r bygythiad hwn?

Atebais gwestiwn yn gynharach gan yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr, a gyfeiriodd at y cynnydd presennol mewn achosion o'r coronafeirws yng Nghymru. Nid wyf yn credu ei bod yn cael ei chydnabod yn aml mai'r grŵp unigol o weithwyr yn y boblogaeth yr effeithiwyd arnyn nhw fwyaf gan coronafeirws oedd gweithwyr mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Roeddech chi'n fwy tebygol o fynd yn sâl, ac yn wir yn fwy tebygol o gael canlyniadau mwy difrifol coronafeirws, fel gyrrwr bws nag unrhyw alwedigaeth arall. Cytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod dros Ogwr—fod ein gallu i gadw'r gwasanaethau hynny i fynd yn ystod y pandemig yn dibynnu ar y berthynas waith agos rhwng Llywodraeth Cymru a'r cyrff hynny sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, a bod hynny, yn ei dro, yn dibynnu'n drwm ar y trefniadau partneriaeth gymdeithasol hynny. Gwnaeth cyngor partneriaeth gymdeithasol Cymru gyfarfod bob pythefnos yn ystod y pandemig mewn cyfarfodydd â phwyslais gwirioneddol lle yr oeddem yn gallu gweithio gyda'n gilydd i ddod o hyd i atebion i rai o'r heriau sy'n ein hwynebu i gyd. Roedd ein cydweithwyr yn yr undebau llafur yn hanfodol i'r ymdrech honno. Roedden nhw'n gallu adrodd i'r cyfarfodydd hynny am brofiadau rheng flaen eu haelodau, ac yna caniatáu i lywodraethau—llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru, cyflogwyr hefyd—gymryd y camau angenrheidiol i ymateb i'r profiadau hynny.

Cynlluniwyd ein Deddf Undebau Llafur (Cymru) 2017, a basiwyd yma yn ystod tymor y Senedd ddiwethaf, i atgyfnerthu'r perthnasoedd gwaith cadarnhaol hynny. Y bobl a ddaeth i roi tystiolaeth yn y pwyllgor o blaid ein cynigion oedd cyflogwyr—pobl a ddaeth i egluro pam y mae cael perthynas sy'n gweithio'n iawn gydag undeb llafur yn eu galluogi i wneud y swyddi y mae angen iddyn nhw eu gwneud. Ni allaf ddychmygu y gall y Blaid Geidwadol gyfeirio at un enghraifft lle mae'r ddeddfwriaeth honno wedi creu anawsterau yn hytrach nag atebion i ni yma yng Nghymru. Dyna pam y mae mor siomedig eu gweld nhw, yn y ffordd filain ideolegol honno, yn ceisio gwrthdroi'r penderfyniadau a wnaethpwyd yma ar lawr y Senedd hon o fewn y pwerau sydd gan y Senedd hon i weithredu. Byddwn yn parhau i amddiffyn ein safbwynt mewn cysylltiad â phartneriaeth gymdeithasol, ac edrychaf ymlaen at weld ein partneriaeth gymdeithasol a'n Bil caffael cyhoeddus ar eu hynt drwy'r Senedd, er mwyn atgyfnerthu ymhellach ein gallu i wneud y swyddi anodd hynny a chefnogi'r bobl hynny sy'n eu cyflawni nhw ar ein rhan ni yn union fel y mae Huw Irranca-Davies wedi awgrymu.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'r arolwg Dwylo i Fyny, dan arweiniad Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi darparu asesiad cenedlaethol o'r ffordd y mae plant ysgol gynradd yn teithio i'r ysgol. Bydd yr astudiaeth ddilynol yn dangos graddau'r gwelliant mewn teithio llesol yn y cyd-destun ar ôl y pandemig.

Yr wythnos diwethaf clywsom nad yw rhai disgyblion yn mynychu'r ysgol oherwydd na all teuluoedd fforddio'r tocyn bws. Yn amlwg, mae hynny'n enghraifft o ddifrifoldeb argyfwng costau byw'r Torïaid. Yng ngoleuni'r argyfwng hinsawdd a rhai o'r digwyddiadau trasig yr ydym wedi darllen amdanyn nhw yn ystod y dyddiau diwethaf, gobeithiaf y gallwn gytuno nad trefnu mwy o drafnidiaeth bws rhatach yw'r ateb i ardaloedd trefol fel y rhai yr ydych chi a minnau'n eu cynrychioli. Mae'r adroddiad grŵp trawsbleidiol ar deithio llesol a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf yn dweud nad yw cyfraddau teithio llesol wedi cynyddu ers i Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 gael ei phasio bron i ddegawd yn ôl. Ac felly, pa ystyriaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gyflymu llwybrau diogel i'r ysgol, datblygu beicwyr cymwys mewn ffordd ddwysach mewn ysgolion cynradd, a chynllun benthyg beic, fel yr un y mae aelodau staff sy'n cael eu cyflogi gan y Senedd yn ei fwynhau, fel y gall teuluoedd fuddsoddi mewn dulliau cynaliadwy o deithio y gallan nhw eu defnyddio yn eu hamser hamdden yn ogystal â theithio i'r ysgol?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Efallai y dylwn i ddatgan buddiant ar hyn o bryd, oherwydd rwyf i'n defnyddio beic trydan y dyddiau hyn, sydd gennyf am bythefnos fel rhan o gynllun gan Lywodraeth Cymru i ganiatáu i bobl roi cynnig ar wahanol fathau o drafnidiaeth i weld a ellir eu gwneud yn ddefnyddiol, ac mae wedi bod yn brofiad da iawn, mae'n rhaid imi ddweud. Diolch i'r grŵp trawsbleidiol am eu hadroddiad, sy'n ddefnyddiol iawn. Gan feddwl yn benodol am ardaloedd trefol, fel y gofynnodd cwestiwn Jenny Rathbone imi, rwy'n cytuno â hi mai'r mesurau teithio llesol y mae'r Llywodraeth hon yn eu cefnogi yw'r ateb. Dros y ddwy flynedd nesaf, y tu hwnt i hon, felly tair blynedd i gyd, byddwn yn buddsoddi £220 miliwn mewn gwelliannau teithio llesol.

Rwyf wedi bod yn cymeradwyo rhai awdurdodau lleol y prynhawn yma, Llywydd, felly gadewch imi gymeradwyo Caerdydd fel awdurdod lleol yn hyn o beth. Mae gan dros 100 o ysgolion cynradd yng Nghaerdydd gynlluniau teithio llesol. Mae gan 14 o ysgolion gynlluniau Strydoedd Ysgol eisoes, ac i Aelodau nad ydyn nhw, efallai, mor gyfarwydd â hynny oherwydd nad ydyn nhw eto ar waith yn eu hardaloedd eu hunain, sy'n caniatáu i awdurdod lleol gau ffyrdd o amgylch ysgol yn yr awr neu ddwy cyn i'r ysgol ddechrau ac yn yr awr neu ddwy ar ôl i'r ysgol ddod i ben. Felly, mae 14 o ysgolion yng Nghaerdydd eisoes yn gwneud hynny, ac mae mwy i ddod i mewn eleni.

Yn yr ysgolion hynny lle mae cynlluniau teithio llesol yn cael eu rhoi ar waith, mae'r ffigurau'n awgrymu bod teithio llesol yn cynyddu—felly, plant sy'n cerdded neu'n beicio i'r ysgol—o 59 y cant i 82 y cant. A phan oeddwn, ym mis Mai, yn gallu ymweld ag Ysgol Gynradd Trelai yn fy etholaeth i, un o'r pethau gwych, Llywydd, oedd gweld y cynllun beicio sy'n cyd-fynd â'u cynllun teithio llesol: gostyngiad o 30 y cant yn nifer y rhieni sy'n hebrwng eu plant i'r ysgol mewn ceir a 100—gadewch imi sicrhau bod y ffigur hwnnw gennyf yn gywir—o feiciau ar gael i blant yn yr hyn sy'n rhan ddifreintiedig o'r ddinas i'w defnyddio, ac a ddarperir gan yr ysgol ei hun, gyda hyfforddiant hyfedredd beicio i'r plant hynny hefyd. A phan roddwch becyn o fesurau at ei gilydd yn y ffordd honno a bod gennych ymrwymiad yr awdurdodau ysgol, fel y gwelwyd yn sicr yn achos Ysgol Gynradd Trelai, yna mae gennych rysáit sydd, yn fy marn i, yn dangos ei bod yn bosibl cynyddu nifer y teithiau ysgol a wneir ar droed, ar feic neu ar sgwter, yn hytrach na dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus neu ar y car.

Diolch i Carolyn Thomas, Llywydd. Mae'r cynllun treialu yn brosiect radical ac arloesol sy'n cynnig sefydlogrwydd ariannol i dros 500 o bobl sy'n gadael gofal yng Nghymru. Mae bron i 100 o bobl ifanc yn y gogledd yn gymwys ar gyfer y cynllun treialu, a bydd hyn yn eu galluogi i wneud dewisiadau cadarnhaol yn unol â'r gobeithion a'r uchelgeisiau sydd ganddyn nhw ar gyfer eu bywydau eu hunain.

Diolch. A gaf i ddechrau drwy groesawu'r treial hwn a diolch i fy nhgyd-Aelod Jack Sargeant am y gwaith sylfaenol y mae wedi'i wneud i'w wireddu? Gall gorbryder a thrafferthion ariannol fod yn llafurus ac atal pobl rhag ffynnu neu fyw bywydau iach a hapus. Gallai sefydlogrwydd ariannol olygu'r gwahaniaeth rhwng y rhai sy'n gadael gofal yn dysgu sgiliau newydd, yn gallu fforddio rhwydweithio a chymdeithasu a magu hyder a bod yn hapus. Nid yw bob amser yn hawdd mesur y pethau hyn, ond maen nhw'n eithriadol o bwysig, serch hynny, yn enwedig i bobl ifanc, a allai gael budd gwirioneddol o gymorth emosiynol a rhywun y gallan nhw ymddiried ynddo i droi ato.

Pa gyngor a chymorth gofalu y bydd y rhai sy'n gadael gofal yn gallu cael gafael arnyn nhw? A sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu mesur canlyniadau'r treial, gan gynnwys metrigau nad ydyn nhw'n rhai economaidd, fel hapusrwydd a llesiant? Diolch.

Diolch i Carolyn Thomas am hynna, Llywydd. Un o nodweddion nodedig cynllun treialu Llywodraeth Cymru yw nad yw dim ond yn cynnig incwm i bobl ifanc. Mae'r incwm yn bwysig iawn oherwydd ei fod wedi'i warantu ac mae'n ddibynadwy. Roeddwn yn siomedig o weld ymateb Ceidwadwyr Cymru i'r cynllun treialu. Wrth feddwl am y cwestiynau a ofynnodd arweinydd yr wrthblaid imi'n gynharach, gwyddom, i gynifer o bobl ifanc sy'n gadael gofal, mai sicrhau llety dibynadwy a gweddus yw un o'r prif heriau y maen nhw yn eu hwynebu.

Yn y digwyddiad lansio y bûm ynddo gyda fy nghyd-Aelod Jane Hutt, siaradais yno â menyw ifanc a eglurodd wrthyf ei bod wedi gadael gofal, bod ganddi fflat ei hun a bod y denantiaeth wedi dod i ben, roedd wedi sicrhau fflat arall, ond roedd bwlch o bythefnos rhwng y fflat yr oedd yn rhaid iddi ei adael a'r fflat yr oedd yn mynd i symud i mewn iddo. Dywedodd wrthyf na fyddai angen i bobl ifanc eraill sydd â theuluoedd yn gefn iddyn nhw feddwl am beth i'w wneud o dan yr amgylchiadau hynny; rydych chi'n gwybod y gallwch fynd adref am gwpl o wythnosau a gallwch ddod i ben rywsut, ac yna pan fydd eich fflat newydd ar gael, byddwch yn symud i mewn. Iddi hi, roedd yn drychineb; roedd hi'n ddigartref pan ddaeth tenantiaeth y fflat cyntaf i ben, ac erbyn i'r denantiaeth nesaf ddod ar gael, effeithiwyd mor wael ar ei bywyd gan y pythefnos hwnnw heb unman i fynd fel nad oedd hi'n gallu ei gymryd o gwbl. Bydd rhoi incwm sylfaenol i bobl ifanc y maen nhw'n gwybod y gallan nhw ddibynnu arno yn eu galluogi nhw i wneud gwahanol fathau o benderfyniadau, penderfyniadau buddsoddi, yn eu dyfodol eu hunain. Ond gan fod hwn yn grŵp o bobl ifanc sy'n agored i niwed, yna, yn ein cynllun, byddan nhw hefyd yn gallu cael cyngor rheolaidd gan y bobl hynny y maen nhw'n eu hadnabod eisoes, sydd wedi bod yn rhan o'u bywydau eisoes ac a fydd yn parhau i fod yn rhan o'u bywydau yn ystod y cyfnod treialu. Felly, pan fyddan nhw'n gwneud penderfyniadau, ni fyddan nhw yn eu gwneud nhw ar eu pen eu hunain neu heb gymorth, byddan nhw'n yn eu gwneud ochr yn ochr â'r cyngor a'r arweiniad y maen nhw yn eu cydnabod eu hunain y bydd angen iddyn nhw fanteisio arnyn nhw er mwyn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael iddyn nhw yn awr.

Mae gwerthusiad, amserlen werthuso drylwyr y cytunwyd arni ar gyfer y cynllun treialu. Bydd yn cynnwys ymchwil ansoddol yn ogystal â meintiol. Byddwn yn casglu'r ffigurau, wrth gwrs, ond byddwn hefyd yn casglu profiad bywyd y bobl ifanc hynny yn y cyfweliadau hynny sy'n caniatáu iddyn nhw siarad drostynt eu hunain ac i sicrhau ein bod yn gallu manteisio i'r eithaf o ran dysgu o'r arbrawf y byddwn yn rhoi cynnig arno yma yng Nghymru.

Ac rwy'n datgan buddiant yn y cwestiwn hwn a minnau'n dad i blentyn ag anghenion dysgu ychwanegol.

Llywydd, diolch i Hefin David am y cwestiwn. Pan fydd y Senedd yn dychwelyd yr hydref hwn, byddwn wedi cwblhau blwyddyn gyntaf y gwaith tair blynedd a gynlluniwyd ar gyfer gweithredu ein Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018. Cefnogir y gweithredu hwnnw gan £21 miliwn bob blwyddyn i sicrhau gwelliannau i wasanaethau.

Ac mae ariannu'r Ddeddf—fel aelod o'r pwyllgor a aeth â hi drwy'r Senedd y tymor diwethaf—yn bwysig iawn. Heb y cyllid hwnnw, yna ni all gyflawni'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud. Ond mae fy nghwestiwn yn ymwneud â'r bartneriaeth Law yn Llaw at Blant a Phobl Ifanc, sydd bellach yn dod i ben ac yn gobeithio gadael gwaddol. Ac un o'r pethau a ddywedais yn fy nadl fer yw, er mwyn mynd i'r afael yn effeithiol â materion ag anghenion dysgu ychwanegol yn effeithiol, fod angen inni fynd i'r afael ag anghenion plant yn fwy nag y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'u hymddygiad. Yn wir, dywedodd y bartneriaeth plant a phobl ifanc wrthyf eu bod yn argymell symud oddi wrth ddulliau sy'n benodol i gyflwr i un sy'n cymryd dulliau anghenion plant sy'n seiliedig ar gryfderau fel rhai pwysicach. A chredaf, er mwyn hynny, fod angen i'r holl ddarpariaeth iechyd a gofal cymdeithasol gael ei hanelu ato. Mae'r Dirprwy Weinidog, Julie Morgan, wedi cytuno i gwrdd â mi i drafod y materion hyn, ac rwy'n ddiolchgar iawn am hynny, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr ei bod yn gwrando arnaf. Ond gyda hynny mewn golwg, a wnaiff y Prif Weinidog roi'r sicrwydd hwnnw inni y bydd iechyd a gofal cymdeithasol yn cael ei gymhwyso i fynd i'r afael ag angen yn hytrach nag ymddygiad yn y dyfodol?

Wel, rwy'n credu bod y rheini'n bwyntiau pwysig iawn, Llywydd. Rwyf eisiau cytuno'n gryf â'r hyn a ddywedodd Hefin David nawr am ddull yn seiliedig ar gryfderau yn y maes hwn. Am gyfnod rhy hir, mae gwasanaethau'n gofyn, fel eu cwestiwn cyntaf, 'Beth sydd o'i le arnoch chi?' ond rwyf i eisiau i'r cwestiwn cyntaf ofyn, 'Pa gryfderau sydd gennych? Pa asedau sydd gennych? Sut y gallwn ni weithio gyda chi, gyda'r cryfderau hynny, i helpu i fynd i'r afael â'r problemau yr ydych yn eu hwynebu ar hyn o bryd? Nid problemau i'w datrys yw pobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau, Llywydd, maen nhw'n bobl sydd â chryfderau ac asedau yn eu bywydau eu hunain, a gwaith gwasanaeth yw gweithio gyda nhw i ysgogi'r cryfderau hynny fel y gallwn, gyda'n gilydd, greu'r gwahaniaeth hwnnw.

Yfory bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol, Llywydd—Julie Morgan—yn cyhoeddi adroddiad cryno ar ganfyddiadau'r adolygiad annibynnol o alw a chapasiti gwasanaethau cyflyrau niwroddatblygiadol, a chredaf y bydd yr adolygiad hwnnw'n ceisio adeiladu ar y cryfderau sydd yn y system bresennol, ond bydd hefyd yn caniatáu inni nodi bylchau a chynnig cyfres o gamau gweithredu ar unwaith. Rwy'n credu y bydd y camau hynny'n tynnu ar lwyddiant y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y ffordd y mae'r gwasanaeth yn gweithio ar draws ffiniau iechyd a gofal cymdeithasol yn y ffordd a awgrymodd Hefin David. A bydd angen i hynny gael cydnabyddiaeth o ehangder niwroamrywiaeth yn y boblogaeth, gan gydnabod bod pob unigolyn yn unigryw a bod angen pwyslais cymesur arnom ar ddiagnosis y mae angen ei gydweddu â phwyslais ar ymateb i angen. Dyna'r pwynt yr wyf yn credu yr oedd yr Aelod yn ei wneud, os nad ydych yn ofalus, mae clinigwyr yn cael eu tynnu i mewn i batrwm o ymateb lle mae'r cwbl yn ymwneud â'r diagnosis, mae'n ymwneud â dadansoddi'r hyn sy'n digwydd a dim digon ynghylch yr hyn y gallwch ei wneud i helpu pobl sy'n wynebu'r amgylchiadau hynny. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gydnabod yn eithaf eang yn awr mewn gwasanaethau niwroddatblygiadol, a bydd yr adolygiad o'r galw a'r capasiti yn ein helpu i symud y gwasanaethau hynny'n fwy tuag at ddarparu cymorth, yn hytrach na dadansoddi'r broblem.

Mae rhaglen gaffael seilwaith gwastraff Llywodraeth Cymru wedi'i chwblhau'n llwyddiannus, gyda'r contract diwethaf wedi'i ddyfarnu yn 2018.

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel rydych chi wedi sôn, mae'r rhaglen hon wedi bod yn eithaf llwyddiannus o ran helpu i leihau allyriadau carbon drwy ddefnyddio cyfleusterau treulio anaerobig fel dewis amgen ar gyfer trin gwastraff bwyd. Rwy'n ymwybodol hefyd, er yn gymharol fach, fod y cyfleusterau treulio anaerobig yn creu swyddi, o ran adeiladu a chynnal cyfleusterau, a bod ganddyn nhw y gallu i gyflenwi gwrtaith rhatach a mwy cynaliadwy i ffermwyr ar adeg pan fo pris gwrteithiau nad ydyn nhw'n organig ac sy'n seiliedig ar danwydd ffosil yn cynyddu'n gyflym. Gyda hyn mewn golwg, tybed pa gapasiti sydd wedi'i nodi i ehangu'r defnydd o dreulio anaerobig gan awdurdodau lleol at ddibenion prosesu gwastraff bwyd yng Nghymru ac, o bosibl, ar hyd y ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn ail, gan fod cyfleusterau treulio anaerobig yn cyfrannu at greu economïau cylchol newydd yng nghefn gwlad a bod systemau ynni carbon uchel yn parhau i fodoli mewn ardaloedd gwledig anghysbell, y gallai treulio anaerobig helpu i'w diwygio, sut y gellir dyblygu neu ddiwygio'r rhaglen caffael seilwaith gwastraff i helpu i gyflawni, drwy dreulio anaerobig, lleihad mewn allyriadau carbon mewn ardaloedd gwledig? Diolch.

Llywydd, diolch i Joel James am y cwestiwn ychwanegol yna. Mae'n iawn i ddweud bod y rhaglen wedi helpu i ddarparu rhwydwaith o bum safle treulio anaerobig yn ogystal â dau gyfleuster adfer ynni yn y gogledd a'r de, ac er bod y rhaglen ei hun wedi dod i ben, nid yw hynny'n golygu nad ydym bellach yn darparu cymorth ariannol i awdurdodau lleol a'u partneriaid, yn enwedig, er enghraifft, gyda'r gronfa economi gylchol, fel y gall gwaith barhau i sicrhau ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ailgylchu gwastraff mewn ffordd sy'n sicrhau'r manteision y mae Joel James wedi'u hawgrymu. I roi un enghraifft, Llywydd, rydym ar hyn o bryd yn gweithio gyda Bro Morgannwg i ddarparu £10 miliwn i gefnogi seilwaith yn yr awdurdod lleol hwnnw i wella perfformiad ailgylchu, er mwyn datgarboneiddio gwasanaethau gwastraff ac ailgylchu ymhellach. Ac mae treulio anaerobig yn parhau i chwarae ei ran yn y repertoire o gamau gweithredu y gallwn eu cymryd, ac mae'n dod, fel y dywed yr Aelod, gyda chyfres o fanteision pellach o ran cynhyrchu sgil-gynhyrchion gwrtaith y gellir eu defnyddio ymhellach wedyn i gynorthwyo ar adeg pan fo prisiau gwrtaith ledled y byd ar eu huchaf erioed.

Mae cwestiwn 8 [OQ58289] wedi'i dynnu nôl. Yn olaf, cwestiwn 9, Laura Anne Jones.

Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd diogelwch menywod o ddifrif. Drwy asesiadau effaith, ymgysylltu â'r panel arbenigol LHDTC+, a thros 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad, rydym yn parhau i werthuso effeithiau posibl ein cynllun gweithredu LHDTC+ ar hawliau a diogelwch menywod.

Prif Weinidog, bythefnos yn ôl, rhoddodd y Dirprwy Weinidog Partneriaeth Gymdeithasol yr wybodaeth ddiweddaraf am gynllun gweithredu LHDTC+ eich Llywodraeth. Nawr, mae hwn yn amlwg yn bwnc sensitif, ac rwy'n credu ein bod i gyd eisiau gweld hawliau i bobl draws yn cael eu hymestyn, ond, yn y bôn, nid ar draul hawliau menywod a merched, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael hyn yn iawn. Fodd bynnag, o ystyried penderfyniad Llywodraeth Cymru i flaenoriaethu cynhwysiant yn anad dim, uwchlaw diogelwch ac urddas menywod a merched ac uwchlaw tegwch a chyfle, nid dyma'r dull cywir, yn fy marn i, a bydd yn golygu ein bod yn gweld llawer o effeithiau niweidiol i hanner y boblogaeth yng Nghymru os ydym am fynd ar y llwybr unllygeidiog hwn y mae'r Llywodraeth hon mor benderfynol o'i ddilyn.

Mae'n destun pryder mawr y bydd rhai o'r hawliau newydd hyn ar draul menywod. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon, Prif Weinidog, nid yw hyn yn ymwneud â bod yn wrth-draws; mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod. [Torri ar draws.] Mae'n ymwneud ag amddiffyn menywod a merched. Yn anffodus, mae'n ymddangos bod y Dirprwy Weinidog a'r Llywodraeth hon yn amharod i siarad â Merched Cymru, ag LGB Alliance Cymru, â Women's Rights Network Wales neu â Labour Women's Declaration Cymru. Mae'r Llywodraeth hon hefyd wedi anwybyddu cynigion gan Fair Play for Women, Lesbian Labour, Transgender Trend, The Society for Evidence Based Gender Medicine, Thoughtful Therapists, LGB Alliance, Safe Schools Alliance UK a llawer mwy o unigolion. Ymddengys mai dim ond gwrando ar un safbwynt ideolegol penodol y mae eich Llywodraeth a'ch Gweinidogion am wrando arno ac anwybyddu'r gweddill, ac nid yw hyn yn iawn. Mae pryderon dilys—

Mae angen i chi ddod at eich cwestiwn nawr; rwyf i wedi bod yn hael. 

Diolch. Mae pryderon dilys y mae angen gwrando arnyn nhw i ddod o hyd i atebion i bawb. Prif Weinidog, â pha grwpiau menywod y gwnaethoch chi a'ch Gweinidogion wir siarad â nhw, a sut yn union y mae'r cynllun hwn yn sicrhau bod hawliau menywod a hawliau a diogelwch merched yn cael eu diogelu?

Wel, Llywydd, nid ydych chi'n cynnal ymarfer ymgynghori gan gael 1,300 o ymatebion i'r ymgynghoriad heb glywed gan bob math o unigolion a grwpiau sydd ag amrywiaeth eang iawn o brofiadau ac amrywiaeth eang iawn o safbwyntiau ar y pwnc hwn. Nid wyf i'n credu y gallaf i wneud yn well nag ailadrodd yr hyn a ddywedodd y Dirprwy Weinidog pan wnaeth hi ei datganiad. Mae'n amlwg mai dyma farn Llywodraeth Cymru: nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu, fel y mae'n awgrymu'n gyson ar lawr y Senedd, nid yw ymestyn hawliau i un grŵp yn golygu erydu hawliau i eraill. [Cymeradwyo.]

Diolch i'r—. Ydych chi wedi gorffen?

Hapus i roi'r gorau iddi yn y fan yna. [Chwerthin.]

Diolch i'r Prif Weinidog.

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw. Lesley Griffiths. 

Diolch, Llywydd. Yr unig newid i fusnes yr wythnos hon yw lleihau'r amser sydd wedi'i neilltuo ar gyfer dadl Cyfnod 3 heddiw. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig. 

Llywydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar gyflawni ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych. Yn ôl yn 2013, gwnaeth y Gweinidog iechyd ar y pryd, sydd, wrth gwrs, yn Brif Weinidog erbyn hyn, gyhoeddiad y byddai ysbyty newydd yn cael ei adeiladu yn y Rhyl i gymryd lle'r ddau ysbyty a gafodd eu cau'n flaenorol sef Ysbyty Brenhinol Alexandra ac Ysbyty Cymunedol Prestatyn. Dywedodd ei fod yn disgwyl i'r adeilad fod yn barod ac ar agor yn 2016. Mae hi nawr yn 2022, naw mlynedd ar ôl y cyhoeddiad yn 2013, ac rydym ni dal heb weld rhaw yn y ddaear. Nawr, o gofio bod yr ysbyty ychydig i lawr y ffordd o'r lleoliad hwn ym Modelwyddan o dan bwysau aruthrol—gwyddom ni ei fod mewn ymyriadau wedi'u targedu, a gwyddom ni fod angen i'r adran achosion brys yn arbennig wella—dylai blaenoriaeth lwyr gael ei rhoi i ddatblygu'r cyfleuster hwn nawr, oherwydd bydd yr uned mân anafiadau a'r gwelyau ychwanegol yn cymryd llawer iawn o bwysau oddi ar yr ysbyty i lawr y ffordd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad brys, cyn diwedd y tymor, gan y Gweinidog iechyd ar y prosiect pwysig hwn, a phryd y gallwn ni ddisgwyl ei weld yn cael ei gyflawni? 

A gaf i ofyn hefyd am ail ddatganiad gan y Gweinidog iechyd? Mae hyn yn ymwneud â rheoleiddio cynhyrchion esthetig, megis defnyddio llenwadau croenol a botox. Mae'r diwydiant estheteg yn rhyw fath o orllewin gwyllt, rwy'n credu ei bod yn deg dweud, yng Nghymru ar hyn o bryd—mewn gwirionedd, ledled rhannau helaeth o'r byd. Ond gwyddom ni hefyd y gall y llenwadau hyn, oherwydd nad ydyn nhw'n cael eu rheoleiddio, achosi niwed sylweddol, ac mae nifer y bobl sy'n dioddef niwed yn cynyddu. Rwy'n credu bod angen cyfundrefn drwyddedu arnom ni. Rwy'n credu bod angen i ni sicrhau bod y pethau hyn yn cael eu defnyddio'n ddiogel, mewn practisau wedi'u rheoleiddio, gyda safonau hylendid priodol a phethau eraill ar waith hefyd. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud er mwyn gwella diogelwch yn y diwydiant hwn sydd heb ei reoleiddio? Diolch. 

Diolch. Wel, yn sicr nid oes lle yn amser y Llywodraeth cyn diwedd y tymor i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wneud datganiad ar y pynciau yr ydych chi wedi'u codi. Byddwch chi'n ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn ystyried y ffordd y mae'n darparu ei wasanaethau yn gyffredinol. Byddwch chi hefyd yn ymwybodol iawn—yn fwy na neb yn y Siambr mae'n debyg—o'r cyllid sylweddol sydd wedi'i roi i Ysbyty Glan Clwyd i helpu gyda'r pwysau yno hefyd.

Nid wyf i'n anghytuno â'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y diwydiant estheteg, yn niffyg gair gwell. Yn sicr, mae angen rheoleiddio a thrwyddedu, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi clywed eich cais.

Hoffwn i gael datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, ynghylch cynllun pensiwn y gweithwyr glo, yn nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi pwysau ar San Steffan i drin y glowyr hyn a'u gweddwon yn deg o'r diwedd ac ad-dalu'r arian sydd arnyn nhw. Ers 1994, mae Llywodraethau San Steffan wedi pocedi biliynau o bunnau o elw wedi'i wneud gan gynllun pensiwn y gweithwyr glo, oherwydd y ffordd y cafodd ei breifateiddio. Argymhellodd ymchwiliad gan y Pwyllgor Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn 2021 y dylai'r trefniadau hyn gael eu hadolygu, ond mae addewidion y mae Boris Johnson ac eraill wedi'u gwneud wedi cael eu torri. Nawr, mae'r adroddiad hwnnw'n casglu llwch, yn union fel y mae'r llwch arall hwnnw o'r blynyddoedd hynny o lafurio o dan y ddaear yn cymryd bywydau mwy a mwy o lowyr bob blwyddyn. Yn yr oriel heddiw, mae aelodau o'r National Mineworkers Pension Campaign yn ymuno â ni; maen nhw nawr yn codi arian i geisio adolygiad barnwrol. Felly, a fyddai modd gwneud datganiad os gwelwch yn dda i fynegi undod â'u hachos ac i ddweud wrth y glowyr hyn y bydd Cymru'n ymladd drostyn nhw? Diolch.

Diolch. A byddwn i'n sicr yn hapus iawn i fynegi undod â chydweithwyr sydd yn y Siambr heddiw. A byddwch chi'n ymwybodol iawn o'r pwysau y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi ar Lywodraeth y DU, a bydd hynny'n parhau.

Gweinidog, mae trigolion y Rhondda yn cysylltu â mi bron yn wythnosol oherwydd bod eu ceisiadau am fannau parcio i bobl anabl wedi'u gwrthod, nid oherwydd nad ydyn nhw'n gymwys, ond oherwydd, yn Rhondda Cynon Taf, nid oes ond cyllid ar gael ar gyfer 12 man newydd y flwyddyn. Ers 2011, mae perchnogaeth ceir fesul cartref yn Rhondda Cynon Taf wedi cynyddu bron 14 y cant, yn ôl Sefydliad yr RAC. Nid yw nifer y mannau parcio i bobl anabl sy'n cael eu rhoi bob blwyddyn yn adlewyrchu'r cynnydd hwn. Mae gormod o breswylwyr anabl wedi'u hynysu gartref gan nad yw'n werth y drafferth na'r risg o fethu â pharcio y tu allan i'w cartref eu hunain. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ynghylch sut y caiff mannau parcio i bobl anabl eu hariannu yn y dyfodol? Diolch.

Diolch. Wel, mae mannau parcio i bobl anabl yn cael eu creu gan yr awdurdod priffyrdd, sef yr awdurdod lleol, yn amlwg, drwy orchymyn rheoleiddio traffig. Ac mae angen i awdurdodau lleol ystyried eu cyfrifoldebau o dan ddeddfwriaeth cydraddoldeb yn ogystal ag ar gyfer priffyrdd. Nid oes cyllid penodol gan Lywodraeth Cymru ar gyfer darparu mannau parcio i bobl anabl; mae angen i awdurdodau lleol ystyried hyn fel rhan o'u gwaith cynllunio cyllideb cyffredinol.

Prynhawn da, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi cais Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i gael cyllid ffyniant bro Llywodraeth y DU er mwyn ymgymryd yn llawn â phrosiect Porth Wrecsam, sydd, fel y gwyddoch chi rwy'n siŵr, yn cynnwys adeiladu stondin newydd ym mhen Kop y Cae Ras. Ac rwy'n sicr yn cydnabod y £25 miliwn o gefnogaeth sydd eisoes wedi'i neilltuo gan Lywodraeth Cymru ar gyfer prosiect y Porth, ac rydym i gyd yn ddiolchgar am hynny, rwy'n siŵr. Ond, fel y gwyddoch chi, Gweinidog, cafodd deiseb gyda mwy na 16,000 o lofnodion ar gyfer ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd ei throsglwyddo'n ffurfiol i Downing Street ddoe, a chefais i'r pleser o'i chefnogi a'i llofnodi. A'r ddeiseb hon a'r cais hwn sydd mor bwysig, oherwydd, fel y gwyddom ni, mae chwaraeon, yn hanesyddol, wedi'i ganoli yma yn y de, ac mae angen i ni ddenu digwyddiadau mawr a digwyddiadau chwaraeon mawr i'r gogledd, a fyddai'n rhoi budd parhaol ledled y rhanbarth. Felly, yng ngoleuni hyn, Gweinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gefnogi ymgyrch Stadiwm i'r Gogledd, ac a wnewch chi ganiatáu datganiad gan Lywodraeth Cymru i amlinellu pa gamau eraill y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r cais hwn? Diolch yn fawr iawn.

Na, ni fydd datganiad ynghylch y stadiwm, fel yr ydych chi wedi'i amlinellu. Fel y dywedwch chi, rhoddodd Llywodraeth Cymru £25 miliwn i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam fel rhan o'r Porth. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ddeiseb a gafodd ei chyflwyno i 10 Downing Street ddoe. Dyma ail ymgais i geisio cael rhywfaint o arian gan Lywodraeth y DU. Rwy'n credu'n gryf y dylem ni gael stadiwm i fyny yn y gogledd sy'n gallu cynnal gemau rhyngwladol. Y Cae Ras yw'r stadiwm pêl-droed rhyngwladol hynaf yn y byd, ac, yn sicr, fel plentyn a pherson ifanc, dyna lle gwelais i fy ngemau rhyngwladol; ni fyddai wedi bod yn bosibl i fy rhieni fynd â mi i lawr i Gaerdydd bryd hynny. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn, i bobl ifanc yn enwedig, ac wrth gwrs i bobl y gogledd, weld pêl-droed rhyngwladol, a gwn ei fod yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i'w weld.

A gaf i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau yma yn y lle hwn? Hyd y gwn i, nid ydym ni wedi cael unrhyw adolygiad o weithdrefnau yn y Senedd hon ers yr etholiad y llynedd, ac nid wyf i'n cofio unrhyw adolygiad o ddifrif o bethau o'r fath yn y Senedd flaenorol chwaith. Cawsom ni drafodaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ar y farchnad sengl. Nawr, lle bynnag y byddwch chi'n sefyll ar y mater hwnnw, ac mae fy marn yn hysbys iawn ac yn glir iawn, ni all fod yn iawn, does bosib, i ni gael dadl am 30 munud yfory ar y papur Trefn ar gyfer y mater hwn. Nid yw hon yn wleidyddiaeth o ddifrif; dyma wleidyddiaeth iard yr ysgol i gredu y gallwn ni gael dadl ar fater mor ddifrifol mewn 30 munud. Nid yw'n ffordd o ddifrif o gynnal ein materion yma, nid yw'n ffordd o ddifrif o drafod materion pwysig sy'n wynebu'r wlad hon, ac nid yw'n ffordd o ddifrif o ddod i gasgliadau ar y materion hyn. Felly, hoffwn i ofyn am ddadl ar ein gweithdrefnau, hoffwn i ofyn am ddadl ar sut yr ydym ni'n strwythuro ein busnes ni yn y lle hwn, a hoffwn i weld y Pwyllgor Busnes yn dod yma ac yn gwrando ar y ddadl honno, fel y gall pob un ohonom ni, lle bynnag yr ydym ni'n sefyll ar y materion hyn, gael sgwrs glir iawn ynghylch sut yr ydym ni eisiau i'n busnes ni gael ei drin yn y lle hwn. 

Diolch. Wel, yn amlwg, mae Plaid Cymru wedi dewis defnyddio'i hamser yfory ar gyfer y ddadl yr ydych chi wedi'i hamlinellu. Rwyf i a'r Llywydd wedi clywed eich cais. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y gallwn ni ei drafod yn y Pwyllgor Busnes yn y lle cyntaf. 

Hoffwn i ofyn am ddatganiad brys y prynhawn yma gan y Dirprwy Weinidog  Gwasanaethau Cymdeithasol, ynglŷn â'i hadolygiad o wasanaethau plant yng Nghymru. Roeddwn i'n arswydo o weld manylion achos Logan Mwangi—daeth bywyd ifanc i ben mor fuan wth law y rhai a oedd i fod i garu a gofalu amdano. Er fy mod i'n falch o weld cyfiawnder yn cael ei gyflawni yn erbyn y drygioni a gipiodd bywyd bachgen ifanc cyn iddo ddechrau, mae angen i ni sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto a bod y gwasanaethau cymdeithasol yma yng Nghymru yn addas i amddiffyn ein plant sy'n wynebu risg. A hoffwn i anfon fy nghydymdeimlad o'r galon at dad Logan a gweddill ei deulu a'i ffrindiau, ac athrawon yn Ysgol Gynradd Tondu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yr effeithiwyd arnyn nhw i gyd gan y drasiedi erchyll hon. 

Cafodd Logan ei dynnu oddi ar y gofrestr amddiffyn plant fis cyn iddo farw. Ni chafodd ei ymweliad arferol, ychydig cyn y digwyddiad hwn, ei gynnal oherwydd diagnosis positif COVID, er bod cyfarpar diogelu personol ar gael i'r staff eu defnyddio. Ac fel y dywedais i pan gafodd lladdwyr Logan eu dyfarnu'n euog, yr oeddwn i'n synnu bod y Prif Weinidog wedi dweud nad oedd yn credu bod angen adolygiad annibynnol o wasanaethau plant yng Nghymru ar ôl i'r achos trasig hwn amlygu rhai diffygion difrifol yn y system. Gwnaethom ni alw am adolygiad yn ôl ym mis Mai, ac, o gofio bod tair gwlad arall y DU yn cynnal un ar hyn o bryd, a'r ffaith mai Cymru sydd â'r cyfraddau gwaethaf ar gyfer plant sy'n derbyn gofal, ni allaf i ddeall pam nad yw Llywodraeth Cymru yn dilyn yr esiampl. Ni ddylid caniatáu i'r achosion hyn ddigwydd, ac mae plant sy'n agored i niwed yn haeddu cael eu hamddiffyn yn llawn gan y wladwriaeth, ac mae'r hunanfodlonrwydd diwylliannol ymddangosiadol yng nghyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cael dylanwad negyddol ar dynged y plentyn hwn. Ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i orchymyn yr adolygiad annibynnol hwn yn ddi-oed. Diolch. 

Diolch. Rwyf innau hefyd eisiau estyn fy nghydymdeimlad i'r rhai sy'n caru ac sy'n gweld eisiau Logan. Ni fydd amser ar gyfer datganiad brys yn y ffordd yr ydych chi'n gofyn amdano, ond gallaf i eich sicrhau bod mesurau ar waith i sicrhau bod dysgu o ddigwyddiadau fel hyn yn llywio'r gwaith o wella arferion diogelu yng Nghymru yn barhaus. Mae'r Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn aros am ganlyniadau'r arolygiad diweddar o wasanaethau plant Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr—sydd wedi'i gynnal gan Arolygiaeth Gofal Cymru—yn ogystal â chwblhau'r adolygiad ymarfer plant i edrych ar y digwyddiadau cyn marwolaeth Logan, a bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried yr holl ganfyddiadau ac argymhellion yn ofalus. 

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, gan y Gweinidog newid hinsawdd ar yr uwchgynhadledd ffosffadau sy'n digwydd yn Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru? Gwn i fod ymrwymiad i ddarparu datganiad ysgrifenedig i'r Senedd hon am ganfyddiadau'r uwchgynhadledd honno, ond mae hwn yn fater pwysig nid yn unig i fy etholaeth i, ond i nifer o etholaethau ledled Cymru. Felly, rwy'n gofyn i ni gael datganiad llafar ar yr hyn sy'n cael ei drafod yn yr uwchgynhadledd, fel y gall Aelodau yn y Siambr hon wneud eu gwaith o graffu ar lywodraeth Cymru ar y pwnc pwysig iawn hwn. Diolch, Llywydd.  

Wel, bydd datganiad ysgrifenedig. Byddwch chi'n ymwybodol bod Sioe Amaethyddol Frenhinol Cymru yn digwydd yn ystod wythnos gyntaf y toriad. Felly, bydd datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog Newid Hinsawdd yn ystod toriad yr haf. Yn amlwg, nid oes modd cael datganiad llafar. 

Diolch i'r Trefnydd. 

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol. A dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud y datganiad hwnnw. Mark Drakeford. 

Diolch, Llywydd. Heddiw, mae hi'n bleser i mi wneud datganiad ynglŷn â'n rhaglen ddeddfwriaethol ni. Mae hon yn rhan hanfodol o'n rhaglen lywodraethu uchelgeisiol a radical a fydd yn helpu i lunio Cymru'r dyfodol. Rydym ni bellach yn nhrydydd tymor y Senedd hon ers i bobl Cymru bleidleisio i roi'r pŵer i'r Cynulliad Cenedlaethol ar y pryd lunio Deddfau Cynulliad. Ers 2011, rydym ni wedi bod yn cynyddu swm y ddeddfwriaeth sylfaenol y bydd y Llywodraeth hon yn ei chyflwyno yn ystod tymor y Senedd hon. Rhaglen yw hon sy'n amlygu ein defnydd eang ni o'r pwerau hynny, a hynny ar raddfa eang.

Dyw'r gwaith o gyflwyno'r rhaglen ddeddfwriaeth sylfaenol ddim yn digwydd mewn gwagle. Mae pwysau eraill yn bodoli sy'n effeithio ar y Llywodraeth a'r Senedd. Mae gennym raglen sylweddol o is-ddeddfwriaeth sy'n cyd-fynd â'n rhaglen ddeddfwriaeth. Yn aml, mae diffyg dealltwriaeth ynglŷn â pha mor eang a phwysig yw is-ddeddfwriaeth. Yn y blynyddoedd diwethaf, mae cynnydd amlwg wedi bod o ran maint y deddfwriaeth a phwysigrwydd y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud fel hyn. Mae hynny wedi ychwanegu'n sylweddol at lwyth gwaith y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, yn y Cyfarfod Llawn ac yn y pwyllgorau.

Ers dechrau mis Chwefror 2020, Llywydd, cafodd dros 300 o eitemau o is-ddeddfwriaeth eu llunio o ran coronafeirws yn unig, yn aml gydag effaith sylfaenol ar fywydau bob dydd ein cyd-ddinasyddion ni. Mae'r cynnydd presennol yn y niferoedd sydd â COVID, fel cafodd ei drafod gennym ni'r prynhawn yma, yn ein hatgoffa ni na ddaeth y daith hon fyth i'w diwedd. A, Llywydd, er bod maint yr is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â gadael yr UE wedi lleihau yn ystod y 12 mis diwethaf, fe fyddwn ni'n parhau i ddod ag offerynnau statudol sy'n deillio o Brexit i'r Senedd tan ddiwedd y flwyddyn galendr hon.

Y tu hwnt i COVID a Brexit, yn ystod y 12 mis diwethaf, rydym ni wedi llunio dros 50 o Offerynnau Statudol i weithredu Deddfau mawr a basiwyd yn y Senedd ddiwethaf, gan gynnwys deddfwriaeth i gefnogi ysgolion ac athrawon i gyflawni ein newidiadau radical ni i'r Cwricwlwm i Gymru, a darpariaethau o ran Deddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021. Fe fydd yr Aelodau yn ystyried rheoliadau i bennu 20 mya yn derfyn cyflymder arferol mewn ardaloedd preswyl yr wythnos nesaf yn y fan hon yn y Senedd, sy'n elfen allweddol o'n rhaglen lywodraethu ni. Fe fydd is-ddeddfwriaeth bellach yn dilyn yn ystod y flwyddyn, gan gynnwys rheoliadau i weithredu'r Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru), ac agweddau ar Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020, fel y ddyletswydd i ymarfer gonestrwydd.

Llywydd, allwn ni chwaith ddim anwybyddu bwriadau deddfwriaethol Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Yn yr hinsawdd bresennol, mae'r rhain yn creu risg sylweddol i Gymru ac i ddatganoli. Mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru wedi dweud bod 27 o'r Biliau a gyhoeddwyd yn Araith y Frenhines ym mis Mai yn debygol o ymestyn i Gymru a bod yn gymwys iddi. Mae eisoes yn amlwg y bydd llawer o'r rhain yn cynnwys darpariaethau sy'n ymwneud â meysydd datganoledig, a fydd yn effeithio ar y setliad datganoli. Mae hynny'n golygu bod angen i'r Llywodraeth hon a'r Senedd fod yn wyliadwrus, ystyried cynigion yn fanwl, ac ymateb yn unol â hynny.

Llywydd, er gwaethaf maint y pwysau deddfwriaethol hwn a'r cyd-destun heriol yn ystod blwyddyn gyntaf tymor y Senedd hon, rydym ni eisoes wedi cyflwyno pedwar Bil sylfaenol i lawr y Senedd. Pasiwyd y Bil Addysg Drydyddol ac Ymchwil (Cymru) gan Aelodau'r wythnos diwethaf ac fe fydd hwnnw'n gosod system newydd ar waith ar gyfer addysg a hyfforddiant ar ôl-16 yng Nghymru. Bydd yr Aelodau yn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i'n Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu) y prynhawn yma. Bydd y Bil hwnnw'n rhoi pwerau a nodwyd yn ofalus ac mewn ffordd gyfyngedig o ran amser er mwyn i Weinidogion Cymru ymateb yn gyflym i amddiffyn dinasyddion Cymru rhag penderfyniadau sydyn ac annisgwyl gan Lywodraeth y DU a allai gael effaith sylweddol ar rwymedigaethau unigolion ac ar refeniw ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Rydym ni eisoes wedi cyflwyno'r Bil Partneriaethau Cymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru). Fe fydd y ddeddfwriaeth unigryw hon, a gyflwynir ar y cyd â'n partneriaid cymdeithasol ni, yn sicrhau hawliau teg gweithwyr ac yn arwain at gaffael cyhoeddus sy'n fwy cyfrifol yn gymdeithasol. A ddoe, cafodd y Bil cydgrynhoi cyntaf ei gyflwyno gerbron y Senedd, sef Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a fydd yn llunio'r gyfraith yng Nghymru sy'n ymwneud ag adeiladau rhestredig a'r amgylchedd hanesyddol yn fwy hygyrch i'r dyfodol.

Llywydd, rwy'n troi nawr at Filiau sydd i'w cyflwyno yn y flwyddyn i ddod. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i greu Cymru decach, wyrddach a chryfach. Cafodd y portffolio newid hinsawdd ei greu i'w gwneud yn haws i brif feysydd y Llywodraeth ddatganoledig gael yr effaith fwyaf yn y maes hwn. Mae dyletswydd foesol i ni wneud cynnydd ar yr agenda hwn, a byddwn yn cyflwyno nifer o Filiau i wneud cyfres o newidiadau pwysig dros y 12 mis nesaf.

Yn flaenoriaeth gynnar, Llywydd, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i wahardd neu gyfyngu ar werthiant rhai o'r plastigau untro mwyaf cyffredin yng Nghymru. Fe fydd hynny'n bodloni ein hymrwymiad allweddol ni yn y rhaglen lywodraethu yn y maes hwn. Ond, yn ogystal â hynny, fe fydd y Bil hefyd yn cefnogi ein her gyfreithiol barhaus ni i Ddeddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020. Yn yr ymgyfreitha presennol, a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol, mae'r llys wedi nodi y byddai hi'n ddefnyddiol ystyried enghraifft ymarferol, ar ffurf darn o ddeddfwriaeth yn y Senedd, y gellir ei defnyddio i roi prawf ar y materion dan sylw. Bydd y Bil hwn yn rhoi'r enghraifft ymarferol honno, ac yn y cyd-destun hwnnw fe fyddwn ni'n ceisio cytundeb y Pwyllgor Busnes i hwyluso'r gwaith o graffu ar y Senedd o ran y Bil hwn.

Llywydd, mae Bil aer glân yn flaenoriaeth sylweddol i'r Llywodraeth hon. Rydym ni'n dymuno adeiladu ar y camau sydd eisoes ar y gweill i leihau allyriadau a sicrhau gwelliannau hanfodol o ran ansawdd aer, gan gefnogi cymunedau sy'n fwy iach ac amgylcheddau sy'n well. Mae ein Papur Gwyn ni'n nodi sut yr ydym ni'n bwriadu cyrraedd nodau uchelgeisiol o ran ansawdd aer a sefydlu fframwaith rheoleiddio sy'n fwy cadarn i'w cefnogi nhw. Bydd mesurau i gyd-fynd â hynny'n sicrhau bod pob rhan o gymdeithas yn chwarae rhan yn y gwaith o leihau llygredd aer, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gydag Aelodau ar draws y Siambr i ddatblygu'r Bil hwnnw pan gaiff ei gyflwyno.

Llywydd, rydym ni wedi nodi ein huchelgais i ddiwygio'r dull o gefnogi amaethyddiaeth yn y dyfodol, gyda phwyslais ar gynhyrchu bwyd sy'n gynaliadwy ac o ansawdd uchel a gwobrwyo ffermwyr am gyflawni canlyniadau amgylcheddol a chymdeithasol sy'n gysylltiedig â hynny. Fe fyddwn ni'n cyhoeddi cynllun amlinellol o ffermio cynaliadwy cyn y Sioe Fawr a'r gyfres o ddigwyddiadau amaethyddol sy'n dilyn yn ystod yr haf. Llywydd, mae'r amseru yn fwriadol yn hyn o beth. Fe fydd hyn yn caniatáu ymgysylltiad ystyrlon o ran manylion y cynllun arfaethedig cyn cyflwyno'r Bil amaethyddiaeth ei hun, ac fe fydd hwnnw'n cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn yr hydref.

Mae'r Aelodau yn ymwybodol hefyd i ni wneud cynnydd sylweddol ers sefydlu ein tasglu diogelwch ni ar domennydd glo ddwy flynedd yn ôl. Cyhoeddwyd adroddiad nodedig Comisiwn y Gyfraith, 'Rheoleiddio Diogelwch Tomennydd Glo yng Nghymru', yn gynharach eleni. Roedd hwnnw'n dod i'r casgliad eglur nad yw'r gyfraith fel mae hi ar hyn o bryd yn addas at ddibenion heddiw. Roedd yr adroddiad yn sail i'n hymgynghoriad ni ar y Papur Gwyn ac fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil ar ddiogelwch tomennydd glo i sefydlu dull cyson o reoli, monitro a goruchwylio tomennydd glo segur ledled Cymru. Bydd hyn yn diogelu'r cymunedau hynny sydd wedi etifeddu ein gorffennol diwydiannol ni, yn ogystal â chefnogi seilwaith hanfodol a'r amgylchedd drwy leihau'r tebygolrwydd o dirlithriadau.

Llywydd, rydym ni wedi ymrwymo hefyd i symleiddio'r broses o ran cydsynio ar fathau penodol o seilwaith mawr ar y tir ac ar y môr, ac fe fyddwn ni, felly, yn cyflwyno Bil cydsynio seilwaith i roi mwy o sicrwydd i gymunedau a datblygwyr fel ei gilydd. Fe fydd y Bil yn disodli'r cyfundrefnau statudol cyfredol ar gyfer cydsynio prosiectau seilwaith Cymru, ac fe fydd yn rhesymoli nifer yr awdurdodiadau sy'n angenrheidiol i lunio a gweithredu prosiect i un cydsyniad unigol.

Llywydd, mae datganiad blynyddol y rhaglen ddeddfwriaethol yn cael ei ddefnyddio fel arfer i gyhoeddi Biliau y bydd y Llywodraeth yn eu cyflwyno yn ystod y 12 mis nesaf. Fodd bynnag, mae'r Senedd yn craffu ar ddeddfwriaeth mewn continwwm, ac nid yw Biliau'n cwympo ar ddiwedd sesiwn. Felly, fe hoffwn i edrych ychydig ymhellach ymlaen at ddechrau trydedd flwyddyn y rhaglen a sôn am nifer o Filiau pwysig eraill.

Llywydd, fel soniais i'n gynharach, fe geir heriau sylweddol i'r Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa o ran rheoli'r pwysau deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth a gychwynnir yma, yn ogystal â'r ddeddfwriaeth a gychwynnir yn San Steffan. I sicrhau bod y Senedd hon yn gallu cyflawni ei chyfrifoldebau hi a sicrhau bod gennym ni fwy o allu i graffu ar ddeddfwriaeth, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil i ddiwygio'r Senedd. Rydym ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r ymrwymiad a nodwyd gennym ni yn y cytundeb cydweithredu â Phlaid Cymru i gwblhau'r Bil hwnnw o fewn 12 i 18 mis ar ôl cyflwyno adroddiad y pwyllgor diben arbennig. Bydd y ddeddfwriaeth hollbwysig hon, unwaith mewn cenhedlaeth, yn sail i Senedd fodern, sy'n adlewyrchu'r Gymru yr ydym ni'n byw ynddi heddiw a chyda'r gallu i gynrychioli a chyflawni er mwyn pobl Cymru.

Fe glywsom ni am bwysigrwydd trafnidiaeth yn gynharach y prynhawn yma, Llywydd, ac mae trafnidiaeth yn gyfrifol am bron i un rhan o bump o'n hallyriadau carbon ni, ac eto nid ydym ni'n gallu cynllunio rhwydweithiau bysiau ar hyn o bryd i helpu i leihau ein dibyniaeth ar geir preifat drwy sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar wasanaethau sy'n ddibynadwy a chynaliadwy. Wythnos diwethaf, fe gwblhawyd ein hymgynghoriad ni ar newid sylfaenol i'r ffordd y bwriedir cynllunio gwasanaethau bysiau yng Nghymru. Yn hydref y flwyddyn nesaf, fe fyddwn ni'n cyflwyno Bil bysiau, gan ganiatáu i bob lefel o lywodraeth yng Nghymru gydweithio i gynllunio'r rhwydweithiau bysiau sydd eu hangen ar ein cymunedau ni.

Ac yn gynnar yn y drydedd flwyddyn honno fe fyddwn ni hefyd yn cyflwyno Bil cyllid llywodraeth leol. Fe fydd hwnnw gerbron y Senedd cyn diwedd 2023, ac fe fydd y Bil yn cyflawni ein hymrwymiad ni yn y rhaglen lywodraethu i ddiwygio'r dreth gyngor yng Nghymru. Drwy weithio mewn partneriaeth ac ymgysylltu yn eang â threthdalwyr, rydym ni'n parhau i archwilio dewisiadau ar gyfer diwygio ardrethi annomestig, ac fe fydd hynny'n gofyn am gyfuniad o gamau gweithredu sylfaenol ac is-ddeddfwriaethol. 

Llywydd, mae agenda llawn o ddeddfwriaeth o'n blaen, ond mae'r rhain yn gerrig sylfaen pwysig tuag at y Gymru rydym am ei gweld. Er mwyn cyflawni'r agenda, byddwn yn parhau i weithio ar draws y Siambr hon i sicrhau ein bod yn gwneud y ddeddfwriaeth orau bosibl sy'n gwella bywydau holl bobl Cymru. Mae'r datganiad hwn yn dangos ein hymrwymiad i ddyfodol tecach, gwyrddach a chryfach, ac rwy'n cymeradwyo'r rhaglen ddeddfwriaethol hon i'r Senedd.

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad chi'r prynhawn yma, ac rwy'n mynegi fy niolch ar goedd i gyfreithwyr y Llywodraeth a chyfreithwyr y Senedd sy'n ein cynorthwyo ni i graffu ar ddeddfwriaeth a chyflwyno'r ddeddfwriaeth honno. Rydym ni'n gallu anghytuno ar safbwyntiau polisi, ond, yn y pen draw, mae llawer iawn o bŵer ymenyddol cyfreithiol yn gynwysedig yn y darnau hyn o ddeddfwriaeth. Y rheswm pam mae deddfwriaeth mor bwysig yw ei bod hi'n rhoi grym i bobl o ran eu hawliau nhw, a dyna yw naratif sylfaenol unrhyw ddemocratiaeth—y gallwn ni, yn ôl y gyfraith, yn ddeddfwyr etholedig, roi hynny ar y llyfr statud a rhoi'r hawliau i bobl.

Tristwch i mi yw nad oes dim yn y datganiad heddiw o ran Deddf awtistiaeth, y mae'r ochr hon i'r Siambr, yn amlwg, wedi bod yn ei hyrwyddo droeon mewn dadleuon yma yn y Senedd. Ac mae hi'n ofid i mi hefyd nad oes Bil Iaith Arwyddion Prydain yn cael ei gyflwyno gan y Prif Weinidog na'r Llywodraeth heddiw. Dyna ddull arall o rymuso pobl y byddwn ni'n hoffi cefnogaeth gan y Prif Weinidog iddo, pryd bynnag fydd amser y Llywodraeth yn caniatáu hynny, neu, yn wir, i gefnogi cynnig deddfwriaethol fy nghyd-Aelod Peter Fox ar y Bil bwyd, o gofio bod y datganiad deddfwriaethol, yn amlwg, yn cynnwys cyfeiriad at y Bil amaethyddol y mae'r Llywodraeth yn ceisio ei gyflwyno ym mis Medi.

Felly, rwyf i am drafod yn fyr y pum Bil y mae'r Prif Weinidog wedi tynnu sylw atyn nhw, ac yn hytrach nag edrych yn ôl, edrych ymlaen at yr hyn y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei gyflwyno yn y sesiwn ddeddfwriaethol nesaf. Ac mae hi'n ymddangos bod y Bil aer glân, y gwnaeth ef a minnau ei grybwyll droeon yn y Siambr hon, bellach yn gweld golau dydd, sydd i'w groesawu. Rwyf i eisoes wedi cynnig gweithio gyda'r Prif Weinidog a gwleidyddion eraill ar draws y Siambr hon er mwyn i ni allu dod â'r darn hwn o ddeddfwriaeth i'w gyflawniad yn gyflym, o ystyried bod 1,600 o bobl yn marw cyn eu hamser yng Nghymru oherwydd aer llygredig. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o gael deall meddwl y Prif Weinidog, gan fod y Llywodraeth wedi cael amser erbyn hyn i lunio'r darn hwn o ddeddfwriaeth, o ran pa fathau o nodau y gallem ni eu gweld yn y darn hwn o ddeddfwriaeth, ac ai nodau gorfodol yn gyfreithiol y byddwn ni'n eu gweld yn y ddeddfwriaeth, fel bydd pob cwr o Gymru yn elwa ar y ddeddfwriaeth a gyflwynir gan y Llywodraeth. A phryd y mae ef yn rhagweld y bydd y Bil hwnnw'n cael ei gyflwyno i'r Senedd dros y 12 mis nesaf? Oherwydd, unwaith eto, rwyf i o'r farn y byddai croeso i hynny, sef cael gwybod pryd y bydd y darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn dod gerbron y Senedd.

Mae'r Bil amaethyddol, y Bil amaethyddol y bu hir ddisgwyl amdano, unwaith eto, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ac mewn cwestiynau gweinidogol yr wyf i wedi codi amryw o faterion yn eu cylch. Rwy'n gwybod y bu ymgynghori manwl â'r sector ar y darn arbennig o bwysig hwn o ddeddfwriaeth, y darn cyntaf o ddeddfwriaeth ar amaethyddiaeth yng Nghymru ers Deddf Amaethyddiaeth 1947, a fydd yn amlwg yn trawsnewid y dirwedd y mae amaethyddiaeth yn gweithredu ynddi. Fe fyddwn i'n ddiolchgar o ddeall sut yn union y mae argyfwng Wcráin wedi effeithio ar lun a gwedd y Bil hwn, sydd, yn fy marn i, yn un o'r rhesymau a roddwyd i egluro pam mae'r Llywodraeth wedi cymryd ychydig mwy o amser i gyflwyno'r Bil hwn, ac yn benodol a yw meddylfryd y Llywodraeth wedi newid rhywfaint i gefnogi, drwy'r Bil hwn, mesurau i gynyddu cynhyrchiant bwyd yma yng Nghymru drwy'r cymorth y gellid ei estyn drwy'r darn hwn o ddeddfwriaeth, fel cyflawnodd Deddf amaethyddol 1947 pan gafodd ei chyflwyno'r holl flynyddoedd hynny yn ôl.

Mae'r ddeddfwriaeth plastigau untro yn rhywbeth yr ydym wedi bod yn galw amdano ers blynyddoedd lawer bellach. Yn wir, yn Lloegr, yn amlwg, pasiwyd darn o ddeddfwriaeth yn 2020 yn gwahardd rhai eitemau plastig untro. Yn yr Alban, mae newydd gael ei ddeddfu, ar 1 Mehefin, gyda gwaharddiad cynhwysfawr yn yr Alban. Sylwais o ddatganiad y Prif Weinidog ei bod yn ymddangos ei fod yn ffafrio mwy o fodel Lloegr gan ei fod yn cyfeirio at rai rhannau o'r defnydd o blastigau untro nad ydyn nhw yn dod o dan y Bil yn ei ddatganiad heddiw. A allai gadarnhau a yw hynny'n wir? Yn ôl a ddeallaf, byddai’r plastigau untro hynny na fyddai’r Bil yn eu cynnwys yn bennaf yn ddyfeisiau meddygol a chymwysiadau meddygol na fyddai’r ddeddfwriaeth yn ymdrin â hwy, oherwydd credaf y bydd yn bwysig deall sut y bydd y Bil yn gwahaniaethu rhwng defnydd meddygol a defnydd o ddydd i ddydd sydd gennym yn ein bywydau bob dydd.

Rwyf i'n llwyr gefnogi'r Bil tomennydd glo, ac yn gobeithio y bydd y Llywodraeth yn ei gyflwyno ar fyrder. Rwy'n ymwybodol oherwydd fy mod i'n cynrychioli Canol De Cymru, sy'n cwmpasu tair o ardaloedd y cymoedd sy'n pryderu yn fawr am y mater penodol hwn, y bydd hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth i'w groesawu. Ond fe fyddwn yn ddiolchgar o gael gwybod sut y bydd y darn hwn o ddeddfwriaeth yn darparu seilwaith hanfodol ac yn cefnogi'r gwaith o wella'r amgylchedd y bydd y tomennydd a'r cymunedau sy'n byw yng nghysgod y tomennydd glo yn ei weld drwy gyflwyno y darn hwn o ddeddfwriaeth. Mae'r datganiad yn cyffwrdd â'r gwelliannau hanfodol i seilwaith, felly fe fyddai hi'n dda iawn gennyf i gael gwybod pam mae angen y ddeddfwriaeth arnoch chi'n hytrach na'r arfau sydd gennych chi eisoes i wneud y gwelliannau hynny yn y seilwaith.

Y Bil cyllid llywodraeth leol y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, fe fyddai hi'n werthfawr i gael deall a yw'r Llywodraeth yn ystyried diwygio trethi llywodraeth leol yn gyfan gwbl a dileu gwedd bresennol y dreth gyngor, sydd, yn amlwg, yn seiliedig ar werth eiddo, neu a yw'r Llywodraeth yn ystyried rhywbeth sy'n fwy tebyg i symudiad at dreth incwm leol. Oherwydd rwyf i o'r farn y byddai'r Prif Weinidog yn cofio'r creithiau o'r ailbrisiad diwethaf, fel mae'r rhan fwyaf o wleidyddion yn tueddu i'w dioddef yn y maes polisi arbennig hwn. Bryd hynny, roedd ef yn uwch gynghorydd i'r Prif Weinidog, pan ddigwyddodd yr ailbrisiad diwethaf yn ôl ym mlynyddoedd cynnar y ganrif. Felly, pe byddech chi'n egluro gyda rhagor o fanylder beth yw barn bresennol y Llywodraeth ynglŷn â'r Bil cyllid llywodraeth leol hwnnw, ac a ydym ni am weld newid ar raddfa eang yn y ffordd y mae cynghorau lleol yn codi eu refeniw, er mwyn i ni ddeall y newidiadau y gellid eu cyflwyno nhw, efallai.

O ran diwygio'r Senedd, wel, mae ef a minnau'n anghytuno yn hynny o beth, ond yn y pen draw, fe gafodd ef gymeradwyaeth ei gynhadledd ei hun ddydd Sadwrn, ac rwy'n deall, yn amlwg, oherwydd y cytundeb â Phlaid Cymru fod y mwyafrif o ddwy ran o dair ganddo yn Siambr y Senedd hon. Rydym ni, ar yr ochr hon i'r tŷ, er ein bod ni'n anghytuno â'r angen am fwy o wleidyddion, wedi ceisio cyfranogi yn y broses drwy'r pwyllgor pwrpas arbennig a sefydlwyd, dros y mecanwaith pleidleisio ac, yn wir, o ran pa olwg allai fod ar etholaethau. Felly, fe all pobl fod â ffydd y bydd yna gonsensws trawsbleidiol gwirioneddol; os ydych chi ychydig i'r dde o'r canol, yn y canol neu i'r chwith o'r canol, fe allwch chi fod â ffydd wirioneddol fod hyn wedi cael ei ystyried gan rai o bob tuedd wleidyddol. Gwaetha'r modd, bu'n rhaid i ni dynnu allan o'r pwyllgor hwnnw oherwydd y datganiad a wnaeth arweinydd Plaid Cymru a'r Prif Weinidog, ond fe fyddwn i'n falch o gael gwybod gan y Prif Weinidog, wrth ddrafftio'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth, pa mor gynhwysfawr fydd hwnnw o ran ymdrin â'r ffordd y caiff y ffiniau eu creu ac, yn benodol, y ffydd sydd ganddo ef—. Yn un sydd â chydbwysedd llwyr rhwng y rhywiau ar ei aelwyd ei hun, gyda dwy ferch a dau fab, rwy'n llwyr werthfawrogi pa mor bwysig yw'r cydbwysedd hwnnw rhwng y rhywiau. [Chwerthin.] Mae'n rhaid i mi ddweud mai'r duedd yw bod fy merched i yn ennill y ddadl yn fwy aml na fy meibion i, ac fe fyddai unrhyw un sy'n adnabod fy nwy ferch i'n deall yn iawn pam mae hynny'n digwydd. Fe fyddwn i'n falch o geisio deall gan y Prif Weinidog, oherwydd bu cwestiwn gwirioneddol ynghylch a oes cymhwysedd yma yn y Senedd i basio deddfwriaeth o'r fath, a fyddai'n gweld yr hyn y soniwyd amdano yn y cytundebau a gyflwynwyd ac a fydd hynny'n ei wneud yn rhan o'r ddeddfwriaeth y bydd Llywodraeth y Prif Weinidog yn ei chyflwyno i'r Senedd.

A dim ond un pwynt olaf arall, rwy'n credu bod fy nealltwriaeth i o'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth yn gywir, ond rwy'n credu mai erbyn diwedd 2023 fydd hynny. A fyddai'r Prif Weinidog yn cadarnhau hynny? Rwy'n credu fy mod i wedi deall o'r datganiad y prynhawn yma eich bod chi'n bwriadu ei gyflwyno a'i basio drwy'r Senedd erbyn mis Rhagfyr 2023 i ganiatáu cyfnod iddo ymsefydlu cyn etholiad 2026, y gwyddom i gyd ei bod yn unol â deddfwriaeth i ddigwydd ym mis Mai 2026. Diolch i chi, Prif Weinidog. 

Llywydd, a gaf i ddiolch i arweinydd yr wrthblaid am y ffordd adeiladol y mae ef wedi ymgysylltu â'r datganiad y prynhawn yma, ac am ei gynigion i ymgysylltu mewn ffordd adeiladol eto o ran nifer o'r Biliau y byddwn ni'n eu cyflwyno gerbron y Senedd?

Roedd ef yn iawn i dynnu sylw at fwlch yn fy natganiad, oherwydd ni chyfeiriais i, rwy'n sylweddoli nawr, at ddeddfwriaeth y meinciau cefn ac, yn wir, at ddeddfwriaeth pwyllgorau yn y Senedd flaenorol, sydd hefyd yn ychwanegu at y llwyth gwaith deddfwriaethol y mae'n rhaid i Aelodau'r Senedd ei gwblhau. Bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ymgysylltu â'r Biliau hynny sy'n cael eu cyflwyno yn y modd hwnnw. Nid ydym ni'n cytuno bob amser, fel nododd ef o ran y Bil awtistiaeth, gan ein bod ni o'r farn bod ein gwasanaeth awtistiaeth cenedlaethol a mesurau eraill yn cynnig ffordd fwy effeithiol o wella gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth, fel trafodwyd gennym ni wrth gyflwyno'r Bil hwnnw.

O ran y cwestiynau penodol, Llywydd, a godwyd gan arweinydd yr wrthblaid nawr, yn fyr, o ran y Bil aer glân, fe fyddwn ni'n bwriadu cynnwys nodau uchelgeisiol ar gyfer ansawdd aer yn y Bil a'u gosod nhw o fewn fframwaith rheoleiddio mwy cadarn, fel gellir cefnogi'r nodau hynny mewn modd priodol.

O ran y Bil amaethyddiaeth, rwy'n credu wrth i mi sôn am hwnnw yn fy natganiad i, y peth cyntaf a ddywedais i am y Bil amaethyddiaeth yw y byddai'n cefnogi cynhyrchu bwyd mewn ffordd gynaliadwy yma yng Nghymru. Ac mae ein cynlluniau ni ar gyfer diwygio amaethyddiaeth wedi bod â chynhyrchu bwyd cynaliadwy wrth ei hanfod bob amser ac yn rhan annatod o'r ffordd yr ydym ni'n gweld dyfodol amaethyddiaeth yma yng Nghymru. Ac, fel gwnaethom ni ei drafod o'r blaen, yn wir, mae'r argyfwng yn Wcráin wedi tynnu sylw o'r newydd at yr angen i allu bod â chyflenwad o fwyd ar gael heb angen mewnforio, ac mae hynny wedi bod yn dylanwadu ar ein hystyriaeth ni. Ond, fe fydd y Bil yn parhau i osod fframwaith i gefnogi ffermwyr yng Nghymru, gyda'r gwaith y maen nhw'n ei wneud i gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy, ond o ran y nwyddau cyhoeddus eraill hynny hefyd y mae'r cyhoedd yn barod i ddod o hyd i arian i'w cefnogi. Rwy'n edrych ymlaen at fynd i Sioe Frenhinol Cymru a thrafod y pethau hyn ochr yn ochr â'r Gweinidog.

Bydd ein dull gweithredu ni yn y Bil plastigau untro yn fwy tebyg i'r un yn Lloegr yr oedd Andrew R.T. Davies yn ei grybwyll. Bydd yn pennu rhestr o blastigau untro penodol, na fydd modd eu defnyddio nhw yng Nghymru eto. Nodwyd 60 o enghreifftiau o'r rhain yn yr ymgynghoriad, ac ni fyddwn ni'n dod â phob un o'r 60 ohonyn nhw gerbron y Senedd yn y Bil, ond fe fyddwn ni'n gobeithio cynnwys pŵer rheoleiddio i Weinidogion ar gyfer gallu ychwanegu rhagor o blastigau untro at y rhestr honno wrth i'r dystiolaeth yn eu cylch nhw gynyddu, ac fe fydd y rhain yn cael eu harchwilio wedyn drwy weithdrefnau is-ddeddfwriaeth y Senedd.

O ran diogelwch tomennydd glo, hanfod y Bil fydd sefydlu awdurdod goruchwylio newydd—dyna a ddywedodd adroddiad Comisiwn y Gyfraith wrthym ni—i oruchwylio cyfundrefn newydd i sicrhau bod trefniadau rheoli priodol ar waith ar gyfer y categori uchaf o awgrymiadau—yr awgrymiadau hynny sydd â'r risg mwyaf i'r cymunedau y lleolir nhw ynddyn nhw—ac yna i'w nodi nhw a chynnal cofrestr asedau genedlaethol newydd. Rydym ni wedi dysgu llawer mwy nag yr oeddem ni'n ei wybod ddwy flynedd yn ôl, pan ddechreuodd y gwaith hwn, am nifer y tomennydd glo yng Nghymru a'u lleoliadau nhw. Mae dros 2,500 o domennydd glo segur ledled Cymru, gyda 327 ohonyn nhw erbyn hyn gyda'r dynodiad categori D uchaf. Rydym ni'n dymuno sicrhau ein bod ni'n adeiladu ar yr holl waith hwnnw drwy fod â'r gofrestr genedlaethol honno ar gyfer y dyfodol, a all olygu mwy yn y dyfodol na dim ond tomennydd glo, oherwydd mae llawer o fathau eraill o domennydd gwastraff yng Nghymru, yn enwedig o fwyngloddiau metel. Ni fyddwn ni'n gallu ymestyn y Bil, ar y dechrau, hyd at yr ystod fwy eang o domennydd sy'n peri pryder yng Nghymru, ond fe fyddwn ni, drwy'r Bil, yn agor y ffordd er mwyn gallu gwneud hynny yn y dyfodol.

O ran cyllid llywodraeth leol, ni fyddwn ni'n gallu cyflwyno cynigion yn ystod tymor y Senedd hon ar gyfer math sylfaenol wahanol o gyllid llywodraeth leol. Fe fyddai hi'n dda gennyf i pe baem ni mewn sefyllfa i wneud hynny, ond mae swm y gwaith sydd ei angen i symud oddi wrth y system dreth gyngor gyfredol i system wahanol—system treth incwm leol neu system prisio tir—mor arwyddocaol fel bydd angen i'r gwaith cefndir i ganiatáu i hynny ddigwydd barhau nid yn unig fel y gwnaeth yn nhymor y Senedd flaenorol, ond yn ystod tymor y Senedd hon hefyd. Yr hyn y byddwn ni'n ceisio ei wneud gyda'r Bil hwnnw yw sicrhau ein bod ni'n moderneiddio system y dreth gyngor, a'n bod ni'n ei gwneud hi mor deg ag y gallwn ni ei gwneud hi, ac y dylai fod yn fwy blaengar o ran ei dyluniad a'i chyflawniad.

Ac yn olaf, Llywydd, o ran diwygio'r Senedd a mater y ffiniau, fe fydd yn nodi'r ffiniau ar gyfer etholiad 2006; bydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru—

Dau ddeg a chwech.

Ar gyfer 2026; rwy'n ymddiheuro.

Nid 2006. [Chwerthin.]

Fe fyddai hynny'n ôl-weithredol. Nid ydym ni'n hoff o ddeddfwriaeth ôl-weithredol, fel gwyddoch chi. [Chwerthin.]

Ar gyfer 2026, ac fe fydd yn sefydlu comisiwn ffiniau i Gymru, a fydd yn gallu adolygu'r ffiniau hynny yn nhymor y Senedd nesaf a'u sefydlu nhw wedyn ar gyfer etholiadau wedi'r un nesaf. Pan gyflwynir y cynigion, fe fydd yna ddatrysiad i sicrhau y gallwn ni fynd ar drywydd ein huchelgeisiau ni ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau yma yn y Senedd, a mathau eraill o gydraddoldeb, heb wynebu'r risg y bydd y fenter gyfan yn mynd i'r gwellt oherwydd materion cymhwysedd.

A gaf i orffen drwy barhau i gynnig i arweinydd yr wrthblaid ran weithredol yn y trafodaethau a fydd yn ffurfio'r Bil? Gan ein bod ni wedi cwblhau gwaith y pwyllgor a gwaith y pleidiau gwleidyddol erbyn hyn, fe fydd angen llawer o waith manwl i fynd i mewn i'r Bil, y byddwn ni'n ei gyflwyno o fewn y fframwaith 12 i 18 mis yr ydym ni wedi cytuno arno gyda Phlaid Cymru. Wrth i'r gwaith manwl hwnnw fynd rhagddo, rwyf i o'r farn y byddai'n cael ei atgyfnerthu drwy barhau i fod â diddordeb trawsbleidiol ynddo, oherwydd fe fydd yn ymwneud â gwaith y lle hwn y tu hwnt i dymor y Senedd nesaf. Ac fe fydd gan bobl ym mhob cwr o'r Siambr ddiddordeb mewn sicrhau y gellir cyflawni hynny yn y ffordd fwyaf effeithiol bosibl, ac i'r graddau y gall Plaid Geidwadol Cymru fod â rhan yn y trafodaethau hynny, fe hoffwn i sicrhau bod y cynnig hwnnw'n cael ei ymestyn i chi.

Diolch am eich datganiad, Brif Weinidog. Gan ddechrau gyda'r cyd-destun roeddech chi wedi'i ddarlunio i ni, mae wedi bod yn un digon heriol yn ddiweddar, yn rhannol oherwydd COVID a hefyd o ran sgileffeithiau Brexit, fel oeddech chi'n esbonio. Ond, hefyd, mae yna ddimensiwn arall sydd yn ddigon heriol, wrth gwrs, sef yr ystod eang yma—y 27—o Ddeddfau mewn lle arall—mewn Senedd arall—sydd yn fwyfwy ymdreiddio mewn i'n meysydd o gyfrifoldeb ni. Mae'n teimlo, weithiau, fod yna fwy o ddeddfu yn mynd ymlaen yn San Steffan o ran meysydd datganoledig na sy'n digwydd yn y lle yma, hyd yn oed.

Un o'r cwestiynau, reit ar y cychwyn, yr hoffwn i ofyn yw: sut ydyn ni'n ymdopi gyda'r amgylchedd gwleidyddol, deddfwriaethol anodd yma? Dŷn ni, fel pwynt o egwyddor, wedi bod yn gwrthwynebu LCMs fel symbol o'n hanfodlonrwydd â'r sefyllfa gwbl annemocrataidd hon, yn ein tŷb ni. Sut ŷch chi'n meddwl rŷn ni'n gallu cryfhau ac amddiffyn ein deddfwrfa Gymreig ni yn erbyn ymgais bwriadol i ddisodli ein grymoedd ni fan hyn a thanseilio'r setliad democrataidd?

Rŷn ni, ym Mhlaid Cymru, o'r blaen wedi cyflwyno Bil hunanbenderfyniad er mwyn gosod hawl Cymru, fel pobl cenedl arall, o dan siarter y Cenhedloedd Unedig—yr hawl i hunanbenderfyniad—fel rhan greiddiol o'n gwerthoedd gwleidyddol ac o'n fframwaith gwleidyddol a chyfreithiol. A oes ffyrdd eraill rŷn ni'n gallu cydweithio i sicrhau ein bod ni'n gwrthsefyll yr ymgais yma i danseilio'n democratiaeth ni—rhyw fersiwn Gymreig o'r claim of right, er enghraifft, unwaith eto, sydd yn crisialu'r hawl yma i hunanbenderfyniad?

I symud at y rhaglen arfaethedig ei hun ar gyfer y flwyddyn sy'n dod, yn gyffredinol rwy'n credu ein bod ni'n croesawu'r cynnwys. Mae yna ryw linyn amgylcheddol yn rhedeg trwyddyn nhw i gyd, a gan fod nifer o'r Deddfau hyn—y Bil awyr lân a'r Bil ar ddiogelwch tomenni glo, er enghraifft—yn rhai hirddisgwyliedig, mi fydd ein gobeithion ni ar gyfer y ddeddfwriaeth yma yn glir, ac fe fydd Plaid Cymru yn edrych ymlaen at graffu arni yn ofalus ac i wthio ei heffaith cymaint â phosib.

Yn y blynyddoedd canlynol, fe edrychwn ni ymlaen at weld ffrwyth rhaglen waith y cytundeb cydweithio yn y rhaglen ddeddfwriaethol yn rhai o'r meysydd rydych chi wedi cyfeirio atyn nhw eisoes, fel diwygio'r Senedd, Deddf addysg Gymraeg. Ac mae'n rhaid cofio, wrth gwrs, am ddeddfwriaeth eilradd a rhaglen safonau'r Gymraeg yn cael ei hailgydio ynddi yn ystod yr wythnosau nesaf. Hoffwn i weld, hefyd, deddfu o ran targedau natur, ac rŷn ni'n edrych ymlaen at gydweithio o ran gwneud y dreth gyngor yn fwy teg.

At ei gilydd, un feirniadaeth gyffredinol y byddwn i'n ei gwneud yw: mae'n sicr bod y rhaglen ar gyfer y flwyddyn i ddod dal yn edrych yn denau iawn o gymharu â'r rhaglen ddeddfwriaethol dŷn ni'n ei gweld yn yr Alban, er enghraifft, ac mae hynny wedi bod yn gyffredinol wir, onid yw e? Rhyw gyfartaledd o ryw bedwar, pump neu hanner dwsin o Filiau dŷn ni wedi bod yn ei gyflawni fel cyfartaledd yn y Senedd yma, o gymharu â thua 15 y flwyddyn yn Senedd yr Alban. Mae Cynulliad Gogledd Iwerddon, pan yw'n weithredol, â rhywbeth fel 14 darn o ddeddfwriaeth gynradd y flwyddyn ar gyfartaledd.

Wrth gwrs, mae'r mater o gapasiti y lle yma yn berthnasol iawn, felly mae diwygio'r Senedd yn ymateb i hyn. Rŷm ni wedi gweld arafwch mewn addewidion i ddeddfu—hynny yw, addewid yn mynd yn ôl pedair blynedd nawr i ddeddfu o ran llywodraethiant amgylcheddol. Felly, mae yna oblygiadau i'r diffyg yma. Oes yna elfennau eraill o gapasiti mae'n rhaid edrych arnyn nhw—nid yn unig o ran cynyddu capasiti'r lle yma o ran yr Aelodau, ond beth am gapasiti gweddill y system? Roedd arweinydd y Blaid Geidwadol yn cyfeirio at y gwaith da sy'n cael ei wneud gan weision sifil yn drafftio Deddfau; wrth inni gynyddu gapasiti'r lle yma, oes angen inni edrych ar godi'r cap ar y nifer o weision sifil, yn sicr o ran y rhai sydd â sgiliau arbenigol, er mwyn sicrhau ein bod ni'n cynyddu a chyflymu'r broses o ddeddfu?

A gaf i jest, yn olaf, ategu pwysigrwydd Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Unwaith eto, dŷn ni ddim wedi bod yn gwneud cystal yn y ddeddfwrfa yma. Dim ond 7 y cant o ddeddfwriaeth sylfaenol Cymru sydd wedi dod trwy Filiau Aelodau, o'i gymharu gyda 10 y cant yn neddfwrfa'r Alban ac 16 y cant yn Senedd San Steffan. Felly, ydyn ni i gyd yn gytûn mai rhan o ddiwygio'r Senedd ydy cynyddu capasiti ar gyfer Biliau Aelodau a Biliau pwyllgor? Oherwydd mae hynny â rôl bwysig mewn Senedd sydd yn gytbwys o ran y grym rhwng y ddeddfwrfa a'r weithrediaeth.

Diolch yn fawr i Adam Price am y sylwadau yna. Dwi'n cytuno, wrth gwrs, gyda beth ddywedodd e am y cyd-destun heriol. Siaradais i am COVID a Brexit, ond mae'n wir beth ddywedodd arweinydd Plaid Cymru am y cyd-destun gyda Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig.

Dwi ddim yn cytuno gyda fe a Phlaid Cymru ar y pwynt o egwyddor roedd e'n codi am wrthwynebu LCMs. Pan fo pethau'n dod o flaen Tŷ'r Cyffredin ac rŷm ni'n gallu gweld bydd hynny yn ffordd o wneud pethau yn fwy cyflym nag y gallwn ni wneud pethau ar lawr y Senedd, mae hi jest yn gwneud synnwyr, i fi, i'w wneud e fel yna. Ond y peth pwysicaf yw bod y penderfyniad yna yn benderfyniad sydd i fod yn ein dwylo ni. Os rŷm ni'n gweld pethau a rŷm ni'n eisiau bod yn rhan ohonyn nhw, wel, mae hynny'n fine a dwi ddim yn gweld yr achos i beidio â gwneud pethau pan fyddan nhw'n gweithio i ni ac i bobl yng Nghymru. Beth sydd ddim yn iawn yw pan yw'r Llywodraeth yn San Steffan yn bwrw ymlaen i ddeddfu mewn meysydd datganoledig heb gael ein cytundeb ni, a dyna ble mae'r gwaith pwysig i'w wneud.

Dwi'n ddiolchgar i'r Arglwydd Dafydd Wigley am y Bil mae e wedi cyhoeddi, a'r cyfle i drafod pethau gydag e. Dwi wedi ysgrifennu gyda chopi o'i Fil e at Michael Gove i fod yn rhan o'r trafodaethau y mae e wedi cytuno i'w cael ar y confensiwn Sewel, a sut i wneud hynny mewn ffordd well nag ydym ni wedi'i gweld dros y blynyddoedd diwethaf. Mae syniadau eraill ar gael hefyd am sut i gryfhau'r system o ddeddfu, ble rŷm ni'n gallu defnyddio'r cyfle, pan fydd cyfle yn codi yn San Steffan, ond heb gael y perygl rŷm ni'n ei weld heddiw.

Diolch i Adam Price hefyd am dynnu sylw at y Biliau sydd i ddod ar ôl y drydedd flwyddyn o'r Senedd hon. Mae pethau pwysig yn mynd i ddod o flaen y Senedd yn y bedwaredd a'r bumed flwyddyn hefyd. Wrth gwrs, dwi ddim yn cytuno pan yw Aelodau yn disgrifio ein rhaglen ni fel un tenau iawn. Rŷm ni wedi gweithio mor galed gyda'r capasiti sydd gyda ni i roi popeth y gallwn ni yn y flwyddyn nesaf, a gallaf i ddweud wrth Aelodau ym mhob cwr o'r Senedd y bydd y flwyddyn a hanner nesaf yn anodd a llawn, llawn gwaith i ni i gyd—yn y pwyllgorau, ac i Weinidogion. Dwi ddim yn meddwl y bydd pobl yn mynd i feddwl ar ôl y profiad yna eu bod nhw wedi cael amser tenau.

I gymharu beth sy'n mynd ymlaen yma ac yn yr Alban ac yng Ngogledd Iwerddon, mae'r cyfrifoldebau yn yr Alban yn wahanol i’n cyfrifoldebau ni, ac mae’r ffordd maen nhw'n mynd ati i ddeddfu yn wahanol hefyd. Y traddodiad sydd wedi cael ei ddatblygu yma yw i gael nifer o filiau sy'n filiau eithaf mawr, llawn o bethau, ond yng Ngogledd Iwerddon, dwi’n meddwl—dwi ddim wedi astudio pethau'n fanwl—maen nhw'n cael mwy o ddeddfau, ond deddfau bach ydyn nhw, ddim ar lefel y Biliau rŷn ni'n mynd i'w rhoi o flaen y Senedd.

Wrth gwrs dwi'n cytuno bod nifer o bethau o ran capasiti ein system ni a chapasiti y Comisiwn os dŷn ni’n mynd i wneud mwy o ddeddfu yn y dyfodol, a chapasiti ar yr ochr polisi, capasiti ar ochr pobl sy'n gwneud y gwaith ar y gyfraith, a phobl sy'n drafftio pethau i ni, ond mae popeth yn costio arian. Mae'n rhaid i fi ddweud hynny. Pan dwi bob wythnos yn sefyll fan hyn ac yn clywed o bob ochr y Siambr galwad i fuddsoddi mwy mewn trafnidiaeth, mwy mewn iechyd, mwy mewn addysg, mwy mewn beth bynnag rydyn ni'n trafod, fel Llywodraeth, yr egwyddor rydyn ni wedi'i derbyn yw dydyn ni ddim yn rhoi mwy o arian i ni fel Llywodraeth na allwn ni ei roi i'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n dibynnu ar y cyllid sydd gyda ni. Pan ydyn ni'n ei wneud e yn y ffordd yna, does dim lot o arian i gynyddu'r capasiti mewn unrhyw agwedd ar y gwaith mae'r Llywodraeth yn ei wneud, ac mae hwnna'n cynnwys y rhaglen ddeddfwriaethol hefyd.

Mae cyflwyno'r rheoliadau 20 mya wedi cael croeso cynnes iawn gan fy etholwyr i pan gyhoeddwyd hynny wythnos diwethaf. Yn amlwg, rwy'n croesawu eich cyhoeddiad chi hefyd am y Bil aer glân a'r Bil bysiau yn hydref y flwyddyn nesaf, ac roeddwn i'n meddwl tybed a wnewch chi ddweud ychydig mwy am y mesurau yr ydych chi'n gobeithio eu cymryd i sicrhau y bydd pob rhan o gymdeithas yn gwneud eu rhan i leihau llygredd aer. Fe fyddai cael ychydig mwy o fanylion am hynny'n dderbyniol iawn.

Rwy'n amlwg yn croesawu'r Bil amaethyddiaeth a'ch pwyslais chi ar gynhyrchu bwyd mewn modd cynaliadwy. Yng nghyd-destun ansicrwydd y cyflenwadau bwyd presennol oherwydd Brexit a'r rhyfel yn Wcráin, mae hwnnw'n amlwg yn fater pwysig iawn.

Ac yn olaf, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n dweud ychydig mwy am y Bil cydsyniad seilwaith. Mae hi'n debyg nad yw hwnnw'n rhywbeth y bydd llawer yn eich holi chi amdano, ond yng nghyd-destun aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni, a'r cynnydd mewn prisiau nwy, yn amlwg mae'r cyflymder y gallwn ni drosglwyddo o danwydd ffosil i ynni adnewyddadwy yn hanfodol i gyfoeth a llesiant ein cenedl i'r dyfodol. Felly, rwy'n awyddus iawn i ddeall sut y bydd y Bil cydsyniad seilwaith hwn yn lleihau'r amserlen ar gyfer cael cynigion ynni adnewyddadwy, pan fyddan nhw wedi llwyddo i basio gwaith craffu, a'i roi ar waith. Mae'n rhaid i mi ddweud bod angen i mi—

Diolch yn fawr, Jenny. Mae angen i chi orffen nawr.

Iawn. Roeddwn i'n dymuno datgan buddiant oherwydd mae fy mhartner i'n gweithio i Bute Energy ac mae gen i fuddsoddiadau yn Awel Aman Tawe hefyd.

Diolch i Jenny Rathbone. Yn fy natganiad i, Llywydd, roeddwn i'n ceisio rhoi mwy o bwyslais eleni nag mewn datganiadau cynharach ar arwyddocâd is-ddeddfwriaeth a'r llwyth gwaith y mae hynny'n ei greu yma yn y Senedd; mae'n enfawr. Rydym ni wedi defnyddio llawer o'n hegni ni i basio deddfwriaeth sylfaenol. Pan wyf i'n meddwl am y Bil llywodraeth leol a ddygodd fy nghyd-Aelod i Julie James drwy'r Senedd yn y tymor diwethaf; yr ymgais lwyddiannus gyntaf i ddiwygio agweddau ar lywodraeth leol yng Nghymru. Ond mae'r Bil ei hun yn darparu fframwaith, ac wedyn fe geir y gwaith aruthrol ynglŷn â'r manylion a gyflwynir mewn rheoliadau, ac fe dynnodd Jenny Rathbone sylw at y rheoliadau y bydd y Senedd yn eu cymryd yr wythnos nesaf o ran parthau 20 mya.

Nid wyf i am ddweud llawer mwy am y Bil aer glân, Dirprwy Lywydd, oherwydd rydym ni eisoes wedi cael cynllun aer glân, a Phapur Gwyn aer glân, ac mae'r rhan fwyaf o'r mesurau y bydd y Bil yn eu hadlewyrchu i'w gweld yn y gwaith gwnaethom ni ei roi gerbron y cyhoedd eisoes.

Serch hynny, o ran y Bil bysiau, mae Jenny Rathbone yn llygad ei lle—mae'r Bil bysiau yn rhan o'n hymdrechion ni i gynhyrchu aer glân, lawn cymaint â sicrhau bod gennym ni system drafnidiaeth gyhoeddus gynhwysfawr a dibynadwy. Rydym ni'n dymuno sicrhau y gall pobl adael eu ceir gartref, ac rydym ni'n awyddus i weld fflyd o fysiau, fel dywedais i wrth ateb cwestiwn cynharach heddiw, sy'n rhedeg yn y ffordd lanaf bosibl, ac fe fydd y Bil bysiau yn ein helpu ni gyda hynny i gyd.

A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am dynnu sylw at y Bil cydsyniad seilwaith, oherwydd, mewn gwirionedd, mae hwnnw'n Fil pwysig iawn yn y rhaglen hon? Mae'r pwerau gennym ni, fel gŵyr yr Aelodau, i gydsynio i brosiectau cynhyrchu ynni, prosiectau cynhyrchu trydan, hyd at 350 MW, ac eithrio gwynt ar y tir, lle mae gennym ni gymhwysedd deddfwriaethol llawn. Y tensiwn sy'n bodoli yn hyn o beth yw hwnnw rhwng sicrhau y gallwn ni symud ymlaen gyda thechnolegau newydd sy'n rhoi gobaith i ni, er enghraifft, gynaeafu ynni o'r amgylchedd morol, a diogelu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw hefyd ar yr un pryd. Fe fydd y Bil cydsynio yn caniatáu i ni ddatblygu cyfundrefn gydsynio yng Nghymru sy'n gyflymach ac yn fwy ystwyth na'r un bresennol, a fydd yn caniatáu i brosiectau ynni adnewyddadwy symud ymlaen er mwyn ein helpu ni gyda'r argyfwng hinsawdd, ond a fydd, ar yr un pryd, yn cydnabod ein rhwymedigaethau ni i beidio â gwneud pethau a allai beryglu'r amgylchedd bregus iawn hwnnw. A honno fydd y ddadl, y cydbwysedd rhwng y ddwy agwedd hynny, nad oes amheuaeth gennyf i y byddwn ni'n ei chael wrth i'r Bil fynd drwy'r Senedd. 

Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Nid oeddwn i wedi sylweddoli ein bod ni'n brin o amser ar hyn, ond fe geisiaf i fod yn fyr. Rwy'n credu, fel y nododd Adam Price, fod Bil ar goll—dyna Fil llywodraethu amgylcheddol, a fyddai, yn fy marn i, yn agwedd allweddol iawn ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Bydd trefniant llywodraethu amgylcheddol sy'n benodol i Gymru yn bwysig iawn wrth symud ymlaen. A'r Bil arall—ac rwy'n diolch i fy nghyd-Aelod Andrew Davies am ei godi—yw fy Mil meinciau cefn fy hun, ac rwy'n diolch i chi am eich cydnabyddiaeth o ddeddfwriaeth sydd wedi'i harwain gan y meinciau cefn. Mae'n bwysig bod y rheini ohonom ni ar y meinciau cefn sy'n cyflwyno deddfwriaeth, neu gynigion ymlaen, yn cael y cyfle i'w datblygu, ac rwy'n falch iawn fy mod i wedi cael y gefnogaeth i wneud hynny. 

Roeddwn i braidd yn siomedig bod eich cyd-Weinidog, y Gweinidog materion gwledig, wedi awgrymu yn y Siambr na fydd yn cefnogi'r Bil, ac mae hynny'n siomedig pan fyddwch chi'n ceisio cyflwyno rhywbeth ac mae meddwl caeedig yn ei wynebu, oherwydd rwy'n credu ei fod yn eithaf sylfaenol. Mae gennym ni Fil amaethyddiaeth sy'n ystyried cymorth ffermio a Bil caffael cyhoeddus sy'n hyrwyddo caffael cymdeithasol a chyfrifol, ond yr hyn sydd ar goll yw fframwaith i ymuno'r cwbl, yn ogystal â strategaethau amrywiol y Llywodraeth. Gyda'n gilydd mae angen i ni sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn fwy rhagweithiol wrth fonitro iechyd a hygyrchedd y system fwyd yng Nghymru, yn ogystal â sicrhau bod mwy o graffu ac atebolrwydd yn rhan annatod o'r system. 

Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr.

Iawn, mae'n ddrwg gennyf i. Felly, Prif Weinidog, a gaf i eich annog i ystyried sut y gallwch chi gydweithio â mi i gyflwyno'r newidiadau y mae angen i bob un ohonom ni eu gweld, y mae rhanddeiliaid niferus ledled Cymru yr wyf i wedi ymgysylltu â nhw wedi gofyn amdanyn nhw? Diolch.

Llywydd, a gaf i roi sicrwydd i'r Siambr y bydd Bil llywodraethu amgylcheddol yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. Mae gennym ni drefniadau dros dro ar waith, a'r wybodaeth sydd gennyf i yw eu bod yn gweithio'n foddhaol fel mesur dros dro, ond rydym ni wedi ymrwymo i Fil ar lywodraethu amgylcheddol. Ni fydd yn ail flwyddyn y rhaglen, ond bydd o'ch blaen chi yn ystod y tymor hwn. 

O ran deddfwriaeth y meinciau cefn, tybed a gaf i ddweud yn dawel fach wrth yr Aelodau y gall deddfwriaeth y meinciau cefn fod yn ddylanwadol mewn mwy nag un ffordd, ac nid bob amser drwy sicrhau bod y Bil yn mynd ar y llyfr statud. Drwy ddod â Bil gerbron y Senedd, mae Aelodau'n creu dadl, maen nhw'n creu dylanwad, maen nhw'n llunio agweddau eraill ar bolisi'r Llywodraeth. Felly, nid wyf i'n credu mai mesur llwyddiant yw bod Bil yn gwneud ei ffordd drwy'r rhaglen ddeddfwriaethol gyfan. Mae Aelodau'n cyflwyno darnau o ddeddfwriaeth mewn llawer o ffyrdd eraill sy'n ddylanwadol ac sy'n gwneud gwahaniaeth.

Rhys ab Owen. Rhys ab Owen? A all rhywun ei ddad-dawelu? Diolch.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae Adam Price yn gywir. O fewn y pum mlynedd diwethaf, roedd 44 o Filiau'r Deyrnas Unedig o fewn y setliad datganoledig, o'i gymharu â 21 o Filiau Cymreig. Ac mae nifer o'r Biliau yna, Biliau'r Deyrnas Unedig, wedi eu pasio heb gydsyniad y Senedd yma, a nifer ohonyn nhw hefyd yn rhoi'r pŵer i Weinidogion Prydeinig newid y setliad datganoledig. Felly, sut y mae modd diwygio'r broses LCM er mwyn bod yn fwy cynhwysol o'r Senedd yma?

Rwy'n bryderus iawn, Prif Weinidog, ein bod ni'n cerdded yn ein cwsg i mewn i Senedd wahanol iawn—Senedd Cymru yn ôl ei henw ond gyda phwerau llawer gwannach. Eich ateb yr wythnos diwethaf i Adam Price, os gwnawn ni ethol Llywodraeth Lafur, dyna'r ffordd i ddiogelu datganoli yn San Steffan—beth sy'n digwydd os nad oes gennym ni Lywodraeth Lafur? Ni all yr ateb fod yn San Steffan, rhaid iddo fod yma yng Nghymru. Beth sy'n diogelu deddfwriaeth Cymru rhag cael ei diddymu dro ar ôl tro, fel y gwelwn ni yn yr arwydd ynghylch Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017?

Wel, Llywydd, rwy'n rhannu'r pryderon y mae Rhys ab Owen wedi'u mynegi. Rydym ni wedi wynebu, ers mis Rhagfyr 2019, Lywodraeth wahanol iawn yn y DU i unrhyw un yr ydym ni wedi'i gweld yn y cyfnod datganoli. Tan 2018 nid oedd confensiwn Sewel erioed wedi cael ei ddefnyddio i anwybyddu ewyllys y Senedd, ac rwy'n credu ein bod ni nawr wedi'i weld bum gwaith yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Nawr, mae hyn yn dweud wrthym ni fod rhywbeth gwahanol iawn yn digwydd, ac mae gennym ni Lywodraeth sydd â chyfres wahanol iawn o agweddau yn San Steffan. Ac mae hynny'n her i ni—nid wyf i'n anghytuno â hynny. Pan ddywedais i mai'r ffordd orau o ddatrys yr her yw cael Llywodraeth wahanol, er fy mod i'n gwneud pwynt o ddifrif, mewn gwirionedd—mai dyna'r ffordd y gallwn ni ddod o hyd i ffordd o ymwreiddio datganoli fel na all Llywodraethau o'r argyhoeddiad presennol yn y dyfodol, fel y mae'r un bresennol wedi'i wneud, geisio gwrthdroi penderfyniadau wedi’u gwneud o'r blaen a'u cymeradwyo mewn refferenda yn olynol yma yng Nghymru.

Yn y cyfamser, rydym ni'n parhau i chwilio gyda chydweithwyr mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, ac yn Llywodraeth y DU, i ddod o hyd i ffyrdd gwell o symud ymlaen. Yn y strwythur cysylltiadau rhynglywodraethol newydd, bydd cyd-Aelodau'n cofio bod dau brif bwyllgor sy'n eistedd islaw pwyllgor Prif Weinidogion y gwledydd datganoledig a Phrif Weinidog y DU. Gwnaeth un o'r pwyllgorau hynny gyfarfod yr wythnos diwethaf; confensiwn Sewel oedd un o'r ddwy eitem ar yr agenda honno. Ac mae cyfres o ffyrdd ymarferol y byddai modd gwneud confensiwn Sewel i weithredu mewn ffordd a oedd yn cynnig mwy o hyder i ni a mwy o allu i amddiffyn y setliad datganoli. Y risg, a'r risg yr wyf i'n ei gyflwyno i Weinidogion y DU, yw hyn: oni bai eu bod yn barod i barchu'r setliad datganoli presennol, neu'r cyfrifoldebau sy'n gorwedd mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig, yn y pen draw, nid tanseilio datganoli y mae, ond tanseilio'r Deyrnas Unedig ei hun.

Prif Weinidog, rwyf i wedi eich herio chi a'r Cwnsler Cyffredinol o'r blaen i roi rhaglen i ni sy'n llawn deddfwriaeth wedi'i gwneud yng Nghymru. Rwy'n credu y bydd gan y Senedd bresennol hon o 60 o Aelodau eu dwylo'n llawn yn y flwyddyn i ddod, rhaid i mi ddweud—mae digon yma i gael ein dannedd ynddo. Nid oes rhywbeth at ddant pawb, ond mae llawer yma. A byddwch chi'n falch o wybod na fyddaf i'n sôn am yr un sy'n achosi cyffro yn ein pwyllgor ein hunain, y Bil cydgrynhoi ar yr amgylchedd hanesyddol, er bod hynny'n mynd i'n cadw ni'n brysur, ac nid wyf i eisiau siarad am Fil diwygio'r Senedd, er bod croeso iddo ac mae croeso i'ch sylwadau chi am bawb sy'n ymwneud â llunio hyn nawr wrth fwrw ymlaen, pawb yn y Senedd hon—mae'n ymwneud â'r Bil aer glân mewn gwirionedd. A gaf i ofyn i chi ganmol ymgyrchu pobl, nawr dros flynyddoedd lawer, i gyflwyno Bil aer glân yma yng Nghymru, a gwaith y grŵp trawsbleidiol—mae llawer o Aelodau'r Senedd yma yn aelodau o'r grŵp hwnnw, ond yr holl ymgyrchwyr arno? Ac a wnaiff ef ymrwymo, ynghyd â Lee Waters, ei Weinidog, sydd wedi bod ar gael bob tro i'r grŵp hwn, i weithio gyda'r grŵp trawsbleidiol yn y Senedd i helpu i lunio hyn, gan gynnwys y targedau uchelgeisiol y mae'r Prif Weinidog wedi'u disgrifio fel rhai sy'n angenrheidiol i'r Bil aer glân hwnnw? 

Wel, diolch i Huw Irranca-Davies, Llywydd, ac o gofio ei fod wedi sôn am Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a'r unig berson hyd yn hyn, efallai y dylwn i ddweud rhywbeth am arwyddocâd y Bil hwnnw. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf o'i fath i ddod o flaen y Senedd. Bydd yn gwneud darn pwysig iawn o waith i wneud deddfwriaeth yma yng Nghymru yn hygyrch i'r bobl sy'n gorfod ei defnyddio, boed hynny'n aelodau o'r cyhoedd, ond yn sicr y bobl hynny sy'n gweithio yn y maes hwn. Ac efallai na fydd yn torri tir newydd yn y ffordd y bydd rhai darnau eraill o ddeddfwriaeth, ond bydd yn sicr yn gwneud y gyfraith bresennol yn fwy effeithiol yng Nghymru.

Yn sicr rwy'n cytuno â'r hyn y gwnaeth yr Aelod ei ddweud am y bobl hynny sydd wedi ymgyrchu ar fater aer glân a gwaith y grŵp trawsbleidiol, ac wrth i'r Bil hwnnw gael ei gyflwyno o flaen y Senedd, wrth gwrs edrychwn ni ymlaen at barhau i weithio gydag Aelodau ar draws y Senedd, ond y rheini y tu hwnt i hynny sydd â diddordeb ynddo. Rwyf i eisoes wedi fy nghofnodi, Dirprwy Lywydd—. Rwyf i wedi dweud na allaf i feddwl am un Bil nad yw wedi'i wella o ganlyniad i'r broses graffu y mae Biliau'n mynd drwyddi yma ar lawr y Senedd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n wir am y Bil aer glân, cymaint ag y byddai o ran unrhyw ddarn arall o ddeddfwriaeth. 

A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad heddiw o ran y rhaglen ddeddfwriaethol? Prif Weinidog, yn natganiad Llywodraeth Cymru i'r wasg ddoe ar ymdrin â niferoedd uchel o ail gartrefi, sydd, wrth gwrs, yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol barhaus, gwnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu,

'Mae twristiaeth yn hanfodol i’n heconomi ni'.

Fodd bynnag, nid yw'n glir i mi, o'ch rhaglen ddeddfwriaethol chi ac, yn wir, y rhaglen lywodraethu, pa gymorth i'r sector fydd yn cael ei gynnwys, y disgrifiwch chi fel rhan hanfodol o'n heconomi. Yn wir, yr hyn yr ydym ni'n ei weld ar y gorwel, wrth gwrs, yw treth dwristiaeth arfaethedig, y mater aneglur hwn rhwng busnesau hunanarlwyo ac ail gartrefi, a gyda'r rheoliadau niweidiol presennol ar osod gwyliau am 182 diwrnod, fy nealltwriaeth i a fy asesiad i o'r sector hwn yw bod y mesurau hyn yn debygol o rwygo'r diwydiant a gorfodi llawer o fusnesau sy'n gweithio'n galed a busnesau lleol i fynd i'r wal. Ac, wrth gwrs, byddwch chi'n gwybod mai dyma'r un sector twristiaeth sy'n cefnogi ac yn cynnal llawer o'n cymunedau gyda degau o filoedd o swyddi, gan gefnogi nifer fawr o fusnesau drwy'r gadwyn gyflenwi, ac, wrth gwrs, croesawu degau o filiynau o ymwelwyr i Gymru bob blwyddyn. Felly, yng ngoleuni hyn, Prif Weinidog, pa ran o'r rhaglen ddeddfwriaethol a gafodd ei chyhoeddi heddiw sy'n cefnogi'r diwydiant hanfodol hwn? 

Wel, Llywydd, rwyf i wedi clywed tranc diwydiant twristiaeth Cymru yn cael ei ragweld gan Geidwadwyr Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Nid ydyn nhw'n helpu'r sector o gwbl drwy'r ffordd y maen nhw'n ei fychanu'n gyson. Mae'n sector cadarn iawn, mae'n sector llwyddiannus iawn, a rhan o hynny yw'r gefnogaeth sylweddol iawn y mae eisoes yn ei chael gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny'n mynd ymhell y tu hwnt i ddeddfwriaeth. Mae agweddau deddfwriaethol ar hynny. Rydym ni, yr wyf i'n falch o ddweud, yn newid ar ba sail y mae modd cofrestru llety gwyliau ar gyfer naill ai'r dreth gyngor neu ar gyfer ardrethi busnes, er mwyn sicrhau mai dim ond busnesau dilys sy'n gwneud cyfraniad sylweddol i gymunedau lleol sy'n gallu manteisio ar y system ardrethi busnes, a bydd diwygiad ardoll ymwelwyr yn cael ei gyflwyno gerbron y Senedd yn ystod y tymor hwn. A bydd hynny hefyd yn cryfhau'r diwydiant, oherwydd bydd yn caniatáu i awdurdodau lleol godi symiau bach o arian, fel sy'n cael eu codi ledled y byd, ar bobl sy'n dewis ymweld â Chymru, fel y gellir ailfuddsoddi'r arian hwnnw yn y cymunedau hynny, gan gefnogi'r amodau sy'n gwneud twristiaeth yn llwyddiant. 

Fe ysgrifennais atoch chi yn ddiweddar, fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith, yn gofyn ichi gynnwys deddfwriaeth ar lywodraethiant amgylcheddol yn eich datganiad chi heddiw. Yn amlwg, dyw hynny ddim wedi digwydd, er bod Llywodraeth Cymru wedi dweud, dwi'n meddwl nôl yn 2018, eich bod chi am ddefnyddio'r cyfle cyntaf posib i ddeddfu ar y mater yma. Rŷn ni dal yn mynd i aros tan y flwyddyn nesaf, o beth dwi'n deall mewn ateb blaenorol, a'r flwyddyn wedyn hefyd. Fe gyfeirioch chi at y trefniadau interim. Does dim sail statudol i'r trefniadau yna. Mae'r asesydd interim heb bwerau gorfodi. Mae gweddill y Deyrnas Unedig wedi gweithredu ar hyn, ac mae hynny'n golygu, wrth gwrs—a byddwn i'n gofyn, felly, ydych chi'n cydnabod—mai Cymru nawr yw'r wlad gyda'r llywodraethiant amgylcheddol gwanaf yng ngorllewin Ewrop. Does bosib bod hynny'n ei wneud e'n fwy o flaenoriaeth i'ch Llywodraeth chi.

Wel, Dirprwy Lywydd, fel dwi wedi esbonio, pan ŷch chi'n creu rhaglen ddeddfwriaethol, mae dewisiadau gyda chi i'w gwneud. Rŷn ni wedi dewis dod â'r Bil ymlaen, fel mae'r Aelod wedi sôn amdano. Dydy hwnna ddim yn y flwyddyn nesaf, ond bydd y Bil ar ei ffordd.

Ac yn olaf, James Evans.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad. Mae llawer o bethau ynddo rwy'n eu croesawu, a llawer o bethau nad wyf wedi fy argyhoeddi yn eu cylch hyd yn hyn. Ond, ar faterion eraill, Prif Weinidog, gwnaethoch chi ddweud yn ystod y datganiad eich bod chi'n gweithio'n adeiladol gyda Llywodraeth y DU i ddeddfu ar rai meysydd—rhywbeth fel diogelwch adeiladau a Deddf yr Amgylchedd—lle mae gan y Senedd gymhwysedd i greu ei deddfwriaeth ei hun, ond, os gallwch chi weithio'n adeiladol, oherwydd cyfyngiadau amser yma, mae'n gwneud synnwyr. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig bod y Senedd yn cael y cyfle i graffu ar unrhyw ddeddfwriaeth sy'n cael ei chyflwyno, hyd yn oed os ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU, pan ydych chi'n deddfu ar faterion datganoledig. Felly, a wnewch chi amlinellu, Prif Weinidog: a oes unrhyw feysydd nad ydyn nhw yn eich rhaglen yr ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU arnyn nhw i ddeddfu mewn meysydd datganoledig? Ac os ydych chi'n gwneud hynny, sut y byddwch chi'n sicrhau bod y Senedd hon yn gallu craffu ar y pethau hynny'n iawn, felly gallwn sicrhau bod polisi'n cael ei ddatblygu er budd pobl Cymru, ac rwy'n siŵr eich bod chi a minnau eisiau gwneud hynny?

Wel, mae cyfres gyfan o feysydd, Llywydd, y byddwn ni'n gweithio arnyn nhw gyda Llywodraeth y DU—weithiau oherwydd ein bod ni'n dewis gwneud hynny, weithiau oherwydd eu bod yn cyflwyno cynigion lle maen nhw'n ceisio deddfu mewn meysydd a ddylai fod yn faes yr Aelodau yma. Nawr, mae'r Bil diogelwch ar y rhyngrwyd—gobeithio bod y teitl hwnnw'n gywir—yn enghraifft o Fil pryd yr ydym ni'n credu bod manteision i Gymru o gymryd pwerau a fydd yn amddiffyn pobl yma yng Nghymru. Felly, rydym ni'n cychwyn y trafodaethau hynny ac rydym ni'n gweithio gyda'n cydweithwyr yn y DU. Mae eraill lle mae'n anochel bod ein sgyrsiau wedi'u cynllunio'n fwy er mwyn sicrhau nad oes modd arfer unrhyw bwerau y mae Llywodraeth y DU yn eu ceisio yn unochrog a heb i Weinidogion Cymru na'r Senedd ei hun gymryd rhan.

Y ffordd y mae'r Senedd yn cael gwybod am y pethau hyn, Dirprwy Lywydd, wrth gwrs, yw drwy'r broses gydsyniad deddfwriaethol. Rhaid i ni osod memorandwm cydsyniad deddfwriaethol sy'n nodi i'r Aelodau yr hyn yr ydym ni'n ei drafod a'r hyn yr ydym ni'n bwriadu'i wneud, ac yna rhaid i ni osod cynnig cydsyniad deddfwriaethol. Nawr, fy nod, gan weithio gyda Llywodraeth y DU, yw gallu rhoi cynifer o gynigion cydsyniad deddfwriaethol o flaen y Senedd y gallwn ni eu cefnogi â phosibl, oherwydd bydd hynny'n golygu fy mod i'n ffyddiog bod y camau sy'n cael eu cynnig er budd pobl yng Nghymru. Felly, dyna fy man cychwyn i: rwy'n gobeithio gallu rhoi LCM y gallwn ni ddweud y dylai'r Senedd ei gefnogi. Pryd na allwn ni ei gefnogi, mae confensiwn Sewel yn sicr yn glir: os bydd y Senedd yn gwrthod caniatâd, ni ddylai Llywodraeth y DU ddeddfu. Mae hynny'n sefyllfa nad ydym ni wedi'i sicrhau o dan y Llywodraeth bresennol. Gwnaethom ni hynny o dan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol. Mae angen i ni ddychwelyd at hynny er mwyn i gonfensiwn Sewel chwarae'r rhan y mae angen iddi ei chwarae wrth amddiffyn y setliad datganoli, ond hefyd, fel y gwelaf fi, sicrhau ei fod yn cryfhau'r Deyrnas Unedig.

Diolch i'r Prif Weinidog.

Eitem 4 sydd nesaf, datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a Gweinidog y Cyfansoddiad—Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw rydym yn nodi cam hanesyddol arall ar daith ddeddfu ein gwlad. Dyma'r Bil cydgrynhoi cyntaf i’w gyflwyno fel rhan o raglen Llywodraeth Cymru i wella hygyrchedd cyfraith Cymru. Drwy'r ddeddfwriaeth hon, rydym yn parhau â'r broses o greu llyfr statud i Gymru. Mae'r Bil cydgrynhoi hwn yn nodi dechrau prosiect uchelgeisiol i roi trefn ar ein deddfwriaeth. Mae hon yn rhaglen hirdymor, ond rwy'n gobeithio y bydd pawb yn gweld bod Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn dangos y manteision niferus a fydd yn deillio o gynhyrchu deddfwriaeth fodern a dwyieithog sy'n benodol i Gymru. 

Mae cydgrynhoi yn ymwneud â dwyn deddfwriaeth berthnasol ynghyd sy'n gysylltiedig â phwnc, egluro ei strwythur a mabwysiadu dulliau mwy dealladwy o ddrafftio ac iaith. Yma, mae'r prif Ddeddfau ar yr amgylchedd hanesyddol wedi'u dwyn ynghyd, ynghyd â darpariaethau o Ddeddfau perthnasol eraill ac offerynnau eilaidd. Mae'r gyfraith wedi'i hailgyflwyno mewn strwythur rhesymegol a, lle bynnag y bo modd, mae wedi'i hailddatgan mewn iaith syml, bob dydd. Hefyd, mae'r Bil a'i ddogfennaeth ategol yn gwbl ddwyieithog yn y Gymraeg a'r Saesneg.

Mae Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn cynnwys tua 200 o dudalennau, ac mae'n un o'r darnau hiraf o ddeddfwriaeth sydd wedi'i gyflwyno i'r Siambr hon hyd yma. Mae hyn yn gryn gamp.

Nid yw cydgrynhoi yn ymarfer mecanyddol o wneud dim mwy na chopïo'r darpariaethau presennol i Fil newydd gydag ambell newid. Yn hytrach, mae'r gyfraith bresennol wedi'i harchwilio'n ofalus i ddeall ei bwriad a'i chymhwyso fel y gellir ei hailddatgan heb newid ei heffaith. Yn wahanol i'r rhan fwyaf o ddeddfwriaeth sy'n dod gerbron y Siambr hon, nid Bil diwygio yw hwn; nid yw'n newid polisi. Felly, rhaid gwerthuso ei lwyddiant drwy gyfeirio at y graddau y mae'n gwella strwythur ac eglurder y gyfraith bresennol, gan gadw ei heffaith gyfreithiol.

Amlygodd yr archwiliad o'r gyfraith bresennol rai mân broblemau ac, er mwyn mynd i'r afael â nhw, gwnaed newidiadau yn unol â'r hyn a ganiateir gan Reol Sefydlog y Senedd ar Filiau cydgrynhoi. Mae'r gwaith hwn wedi'i grynhoi yn nodiadau'r drafftiwr. Mae tablau tarddiad a thrawsleoli hefyd wedi'u cynhyrchu, yn bennaf i helpu Aelodau ddeall o ble y daeth y gyfraith newydd ac, i'r gwrthwyneb, i sut mae'r gyfraith bresennol wedi esblygu. Os daw'r Bil yn gyfraith, bydd y rhain yn parhau i fod yn adnodd ar gyfer y dyfodol ar wefan deddfwriaeth am ddim y DU, legislation.gov.uk.

Hoffwn ddiolch i Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr am eu hymgysylltiad cadarnhaol â'r broses ddeddfwriaethol yng Nghymru. Mae adroddiad y comisiwn, 'Cyfraith Cynllunio yng Nghymru', sy'n llunio'r cydgrynhoi cynllunio presennol, hefyd wedi'i ystyried ym Mil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru). Rydym hefyd yn ddiolchgar bod Comisiwn y Gyfraith, ar gais Llywodraeth Cymru, wedi gwneud pedwar argymhelliad ar gyfer newidiadau i'r Bil hwn yr oedd yn eu hystyried yn briodol mewn Bil cydgrynhoi. Mae hyn eto'n gyson â'r hyn a ganiateir o dan y Rheol Sefydlog.

Tynnaf eich sylw hefyd at adran gyntaf y Bil, sy'n datgan ei fod yn rhan o god cyfreithiol sy'n ymwneud ag amgylchedd hanesyddol Cymru. Ochr yn ochr ag atgyfnerthu, mae codio yn offeryn i greu a chynnal trefn yn llyfr cyfraith Cymru. Os caiff ei phasio gan y Senedd, bydd y ddeddfwriaeth hon, ynghyd â'r is-ddeddfwriaeth gysylltiedig, yn ffurfio cod cyfraith Cymru ar yr amgylchedd hanesyddol. Mae hyn yn golygu y caiff y gyfraith i gyd ei chyhoeddi gyda'i gilydd fel cod ac, yn y dyfodol, byddai'n rhaid i'r Aelod sy'n gyfrifol gyfiawnhau unrhyw awydd i wyro o'r strwythur sefydliadol a grëwyd. Gan mai hwn yw'r Bil cydgrynhoi cyntaf i ddod gerbron y Senedd, gwn y bydd Llywodraeth Cymru a'r Senedd yn rhoi sylw gofalus i'w chynnydd ac yn dysgu o'r broses hon er budd Biliau cydgrynhoi yn y dyfodol.

Felly, i gloi, rwy'n cyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i chi ac yn eich annog i gefnogi Bil a fydd yn rhoi cyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog i Gymru ar gyfer diogelu a rheoli ein hamgylchedd hanesyddol unigryw a gwerthfawr. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch yn fawr am eich datganiad. Wrth gwrs, rydym yn croesawu mesurau i gyflwyno, yn y derminoleg a ddefnyddir, gyfraith fodern, hygyrch a dwyieithog at y diben a nodir. Ond, wrth gwrs, yn aml, yn y manylion y mae'r anawsterau. Felly, yn eich datganiad ysgrifenedig ddoe ar gyflwyno Bil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) i'r Senedd hon, fe ddywedoch chi eich bod

'wedi nodi cyfraith amgylchedd hanesyddol Cymru fel pwnc addas ar gyfer y prosiect cyntaf mewn rhaglen uchelgeisiol o gydgrynhoi deddfwriaethol.'

A allwch chi gadarnhau felly ar goedd—ac fe wnaethoch chi hynny'n rhannol, ond nid yn llwyr, yn eich cyflwyniad—mai Bil cydgrynhoi yn unig yw hwn ac na fydd y gyfraith ei hun, nid polisi'n unig, yn cael ei newid na'i diwygio i ddarparu ar gyfer hyn? Os caiff ei newid neu ei diwygio—y gyfraith, yn benodol—mewn unrhyw ffordd, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi nodi sut.

Fel y nodais yma fis Medi diwethaf, wrth ymateb i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru:

'Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) yn ymwneud â chasglu cyfraith i wahanol gabinetau ffeilio pwnc, gyda phrif statud a phopeth arall yn cyfeirio at y statud hwnnw—gwaith enfawr a gynlluniwyd i helpu'r cyhoedd i ddod o hyd i gyfraith a'i defnyddio eu hunain.'

Felly, i ba raddau y bydd y Bil cydgrynhoi hwn yn ategu neu'n cyflawni hyn a pha gapasiti sydd gennych chi a'ch adran i weinyddu'r ymgymeriad dan sylw a allai fod yn sylweddol?

Yn eich datganiad ddoe, fe ddywedoch chi:

'Mae ein deddfwriaeth bresennol ar yr amgylchedd hanesyddol wedi datblygu’n gasgliad dryslyd o ddarpariaethau sydd wedi'u diwygio droeon.' 

Ac, wrth gwrs, mae ein hanes presennol ei hun wedi dod yn gasgliad dryslyd o ffeithiau, gwirioneddau, chwedlau a chamsyniadau. Fis Medi diwethaf, fe wnaethoch chi ddyfynnu o Lyfr Iorwerth, testun o gôd Gwynedd neu Venedotaidd cyfraith Cymru'r oesoedd canol, lle'r oedd teyrnas Gwynedd, neu Venedotia, yn wladwriaeth a olynodd yr ymerodraeth Rufeinig a ddaeth i'r amlwg ym Mhrydain ôl-Rufeinig yn y bumed ganrif. Wrth gwrs, mae testunau eraill yn ein hatgoffa mai nod y bobl Frythonig, neu'r Brytaniaid, yn y gorllewin, bryd hynny a thros ganrifoedd olynol, oedd adennill y tiroedd coll yn y dwyrain ac ailuno â'u brodyr Prydeinig ar draws ein hynys. Mae testunau diweddarach yn ein hatgoffa o sut y bu i oresgynwyr Normanaidd gamdrin y Brytaniaid ledled ein hynys a sefydlu codau cyfreithiol newydd. Sut y byddwch chi, felly, yn sicrhau, wrth gyfuno deddfwriaeth amgylchedd hanesyddol Cymru, y caiff y cofnod hanesyddol hanfodol hwn, sy'n aml yn ddryslyd a chymhleth, ei gadw a'i egluro?

Pan oeddem yn derbyn tystiolaeth ar Fil—Deddf, bellach—yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol yn 2015, cyfeiriodd un o fy nghwestiynau i'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth ar y pryd at bryderon a ddygwyd i'n sylw bod i'r cynigion, ac rwy'n dyfynnu,

'oblygiadau enfawr o ran capasiti ac adnoddau',

gan ychwanegu bod hyn yn ailadrodd

'pryderon a grybwyllwyd ynghylch deddfwriaeth arall...ble, beth bynnag fo bwriad y ddeddfwriaeth, mae'r gost a nodwyd...yn llawer mwy na'r hyn a nodir yn y memorandwm esboniadol.'

Felly, ailadroddaf fy nghwestiynau ichi pan ymatebais i'ch datganiad ar hygyrchedd cyfraith Cymru fis Medi diwethaf: beth yw cyfanswm cost ariannol y rhaglen atgyfnerthu ddeddfwriaethol hon, a pha sicrwydd y gallwch chi ei roi nad rhywbeth a fydd o fantais i ddim ond y sector cyfreithiol ar gost fawr i'r pwrs cyhoeddus yw hyn? Ac yn olaf, pa ymgynghori ydych chi wedi'i wneud gyda'r sector amgylchedd hanesyddol ei hun ynghylch y Bil hwn?

A gaf i ddiolch ichi am y cwestiynau hynny? Rwyf innau hefyd yn croesawu'r daith drwy ein hanes, sydd bob amser o gryn ddiddordeb. 

Mae'r ddeddfwriaeth, y Bil cydgrynhoi hwn—. Yn gyntaf, i ddelio â mater diwygio, rydych chi yn llygad eich lle, nid diben y Bil penodol hwn yw newid y gyfraith, i ddiwygio'r gyfraith. Yr hyn y mae yn ei olygu, wrth gwrs, yw, ar ôl i ddeddfwriaeth gael ei chydgrynhoi, ei bod yn gwneud yr holl broses ddiwygio yn llawer haws, oherwydd ei bod wedi casglu'r holl gyfraith, yr holl gyfreithiau perthnasol, mewn un lle penodol, ac felly bydd hi gryn dipyn yn rhwyddach gwneud unrhyw ddiwygiadau neu newidiadau drwy ddiwygio diweddarach. Felly, mae'n llawer haws diwygio a newid cyfraith yn y dyfodol, ond mae hynny'n adeiladu ar y broses o gydgrynhoi ei hun. Ac, wrth gwrs, mae'n arwain, fel y dywedwch chi, fel y gwnaethoch chi ei nodi yn gwbl briodol, at drefniadaeth well o'r gyfraith, oherwydd mae hon yn broses hirdymor a fydd yn parhau am flynyddoedd lawer, lle'r ydym ni'n ceisio codio'r gyfraith, i ddod â'r gyfraith o wahanol feysydd—yn hytrach na'i bod wedi gwasgaru mewn amrywiaeth eang o wahanol feysydd—i un lle mewn modd wedi'i godio. Ac mae hynny eto nid yn unig yn golygu bod hygyrchedd yn well, mae'n gwneud y gyfraith yn symlach ac yn haws ei deall, ond mae hefyd yn golygu, pan fydd angen diwygio, y gellir gwneud hynny mewn ffordd lawer mwy adeiladol a symlach, rwy'n credu.

Mae'r cydgrynhoi'n cyflwyno sawl darn o ddeddfwriaeth sy'n mynd yn ôl ymhell cyn datganoli, ond fel y gwelwch chi o adran 1 o'r Bil, sy'n rhoi trosolwg, mae'n nodi, mewn gwirionedd, beth yw'r ddeddfwriaeth, ond hefyd beth yw'r amcan a beth yw diben y cydgrynhoi a sut y bydd hynny'n gweithredu. Felly, y Rheolau Sefydlog yr ydym ni'n gweithio gyda nhw i ganiatáu inni ailddatgan y gyfraith; maen nhw'n caniatáu inni egluro'r gyfraith; dileu'r darnau hynny o ddeddfwriaeth sydd wedi darfod, darnau o ddeddfwriaeth nad ydyn nhw'n berthnasol mewn gwirionedd; gall wneud mân newidiadau lle mae angen—weithiau o ran iaith ryweddedig rhai o'r ddeddfwriaeth hŷn; ac, wrth gwrs, gwneud rhai newidiadau a argymhellir gan Gomisiwn y Gyfraith sy'n briodol i'w cydgrynhoi. Gall hefyd i bob diben eithrio deddfwriaeth na chaiff ei harfer mwyach, sydd wedi dyddio neu ddarnau o ddeddfwriaeth yn y gorffennol nad oes ganddyn nhw unrhyw ddiben ymarferol—rhai darnau nad ydyn nhw erioed wedi'u gweithredu.

Felly, mae'n dwyn ynghyd Ddeddf Adeiladau Hanesyddol a Henebion 1953. Nid yw'n mynd yn ôl cyn belled â'r meysydd yr oeddech chi'n ymdrin â nhw yn eich araith—credaf fod hynny'n gwbl ddealladwy. Mae'n dwyn ynghyd Rhannau I a III o Ddeddf Henebion ac Ardaloedd Archeolegol 1979. Mae'n dwyn ynghyd darnau o Ddeddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990 a Rhan 4 o Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) 2016, ac mae'n ailddatgan rhai darnau o ddeddfwriaeth sy'n berthnasol i'r maes yma mewn perthynas â chynllunio gwlad a thref, cynllunio a phrynu gorfodol.

Ac, wrth gyflwyno'r Bil, wrth gwrs, yn ogystal â'r memorandwm esboniadol, mae tablau sy'n sylfaenol yn nodi ac yn dangos o ble y daeth y gwahanol ddarnau o ddeddfwriaeth. Ond, fel y dywedais i, nid yw hyn yn ymwneud â diwygio neu newid y gyfraith; mae'n ymwneud â dod â'r gyfraith bresennol i un lle, a dyna fydd yr her. Prawf yw hwn ac, fel y nodwyd eisoes gan y Prif Weinidog, dyma'r cyntaf o'r darnau hyn o ddeddfwriaeth gydgrynhoi. Ni ddylai effeithio o ran unrhyw faterion o ran y cofnod hanesyddol, oherwydd y cyfan y mae'n ei wneud yw cyflwyno'r rhannau hynny o ddeddfwriaeth sydd eisoes yn bodoli.

Ac o ran y pryderon a godwyd o'r blaen o ran a oes goblygiadau cymhleth ynghylch adnoddau a chapasiti ac yn y blaen, credaf mai'r gwrthwyneb yn union yw'r effaith. Credaf fod hyn mewn gwirionedd yn symleiddio pethau. Yn sicr, fyddem ni ddim eisiau dod â Bil cydgrynhoi a oedd mewn gwirionedd yn gwneud pethau'n fwy cymhleth neu'n creu costau ychwanegol, ac mewn gwirionedd, dylai hyn fod yn rhywbeth sy'n lleihau costau mewn gwirionedd. Mae'n ei gwneud yn haws i gyfreithwyr ddeall, mae'n ei gwneud yn haws i'r rhai sy'n ymarfer yn y maes, neu sy'n ymwneud â'r maes amgylchedd hanesyddol, weithredu'n fwy effeithlon, yn fwy syml a gyda llai o gost.

Ac o ran, mae'n debyg, y sylw yr ydych chi'n ei wneud am y sefydliadau hynny, megis Cadw, er enghraifft—sefydliadau'r amgylchedd hanesyddol—wrth gwrs, nid yw'r Bil cydgrynhoi hwn yn briodol ar gyfer ymgynghoriad yn yr un modd â diwygio deddfwriaeth, oherwydd yr hyn yr ydych yn ei wneud mewn gwirionedd yw sôn am ddod â'r ddeddfwriaeth bresennol i un lle, ond roedd gweithgor a ddygwyd ynghyd o gyrff perthnasol i edrych yn fanwl ar y ddeddfwriaeth ac i fod yn fodlon â chyfeiriad cyffredinol hynny. Yn sicr, yr holl argoelion sydd gennyf i yw bod hynny'n rhywbeth a gefnogir yn fawr, bod croeso mawr i'r Bil cydgrynhoi hwn gan y rheini ym maes yr amgylchedd hanesyddol, eu bod yn y broses eu hunain o wneud newidiadau i roi'r ddeddfwriaeth a'r newidiadau fydd yn digwydd ar eu gwefannau. Felly, gobeithio bod hynny wedi ateb yr holl sylwadau allweddol a wnaethoch chi.

Rhys ab Owen. Rhys, dydych chi heb droi eich meicroffon ymlaen eto, arhoswch funud.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Cwnsler Cyffredinol, gaf i ddechrau trwy eilio sylwadau'r Arglwydd Ustus Green, cadeirydd Comisiwn y Gyfraith, a llongyfarch Llywodraeth Cymru ar y cam pwysig yma i wneud cyfraith Cymru yn fwy hygyrch? Nawr, efallai bod hwn ddim o ddiddordeb i bawb, ond dwi'n excited iawn am y cam pwysig yma. Mae hwn yn gam sy'n mynd i weddnewid y gyfraith yng Nghymru. I ymateb i bwynt Mark Isherwood, wrth gwrs mae gan gydgrynhoad effeithiol fanteision amlwg i'r proffesiwn cyfreithiol ac mae ganddo hefyd fanteision amlwg i ni fel seneddwyr, ichi, Cwnsler Cyffredinol, fel Llywodraeth, ond hefyd, yn bwysicach fyth, fanteision amlwg i ddinasyddion Cymru.

Fel y Bil cydgrynhoad cyntaf yng nghyfraith Cymru, mae e'n hollbwysig ein bod ni'n sicrhau ei fod e'n gywir, ac edrychaf ymlaen, Cwnsler Cyffredinol, at gydweithio â chi ac i graffu'r Bil fel aelod o'r pwyllgor deddfwriaethol. Dwi'n credu, fel deddfwrfa ifanc, fod yna gyfle arbennig gyda ni yma yng Nghymru i sicrhau bod ein cyfraith ni mor hygyrch â phosibl. Dŷn ni ddim fel San Steffan, sy'n mynd nôl i'r ddeuddegfed ganrif; mae cyfraith Cymru yn ifanc, felly mae modd i ni gydgrynhoi, mae modd i ni ei chodeiddio mewn ffordd sydd bron a bod yn amhosib yn San Steffan. Mae hwn hefyd yn dangos bod cyfraith Cymru yn aeddfedu a bod gennym system o gyfraith am y tro cyntaf sy'n fyw am y tro cyntaf ers y Deddfau Uno.

Mae Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019 yn gosod dyletswydd gyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i wneud y gyfraith yn hygyrch ac yn glir, ac yn darparu ar gyfer codeiddio. Yn hynny o beth, Cwnsler Cyffredinol, rydych chi mewn llinach teilwng iawn. Braf, fel mae Mark Isherwood wedi sôn, oedd gweld dyfyniad yn y memorandwm esboniadol o ragymadrodd Llyfr Iorwerth yn 1240 a oedd yn sôn am gyfraith Hywel Dda o'r ddegfed ganrif, ond efallai hyd yn oed yn fwy braf, Cwnsler Cyffredinol, oedd y ffaith bod yr hen ddyfyniad gyda chi wedi ei foderneiddio i Gymraeg ddealladwy, i Gymraeg fodern ein hoes ni, ac i ddyfynnu,

'A thrwy gyngor a chytundeb y doethion a ddaeth yno, archwiliwyd yr hen gyfreithiau, gadawyd rhai ohonynt i barhau, diwygiwyd eraill, a dilëwyd eraill yn gyfan gwbl, a gosodwyd eraill o'r newydd.'

Da iawn yn wir. Dwi'n credu ei bod hi mor bwysig ein bod ni'n atgoffa ein hunain dro ar ôl tro o'r traddodiad cyfreithiol gyfoethog sydd gennym ni yma yng Nghymru, a chael ein hysbrydoli gan ein hanes i sicrhau bod cyfraith Cymru yn bwrpasol i'r oes fodern.

Mae'r cyhoeddiad heddiw, fel rwyf fi'n dweud, yn gam pwysig ymlaen i godeiddio'r gyfraith. Dwi wedi gweld pob math o sôn am amserlennu'r codeiddio, gydag un dyfyniad yn dweud ei fod e'n mynd i fod yn waith generation cyfan. Oes unrhyw amserlen gyda chi yn eich meddwl, Cwnsler Cyffredinol, am ba mor hir fydd y broses codeiddio yn digwydd a beth yw'r amserlen am y Biliau cydgrynhoi eraill?

I orffen, Dirprwy Lywydd, yn dilyn lleihad amlwg mewn cymorth cyfreithiol, mae angen cyfraith sydd wedi ei drafftio mewn ffordd ddealladwy ac sydd wedi ei threfnu mewn ffordd fel bod y gyfraith berthnasol mewn un lle, bod dim rhaid i bobl fynd i edrych mewn llefydd gwahanol. Mae'r gwaith yn enfawr, fel ŷch chi'n dweud, mae'r Bil yma a'r memorandwm esboniadol yn y ddwy iaith yn dros 500 o dudalennau. Dwi'n eich llongyfarch chi, Gwnsler Cyffredinol, gan obeithio mai dyma'r cyntaf o nifer fawr o Filiau o'r fath i ymddangos ger ein bron ni fel Senedd. Diolch yn fawr.

Diolch i'r Aelod am y sylwadau hynny, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r holl Aelodau, ac yn enwedig gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a fydd yn craffu ar y darn penodol hwn o ddeddfwriaeth. Wrth gwrs, bydd amryw wedi sylwi nad yw hwn yn ddarn o ddeddfwriaeth sy'n cael ei ddiwygio yn y ffordd arferol. Hynny yw, y prif waith fydd i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn sylfaenol graffu ar y Bil yn y bôn, asesu'r Bil, drafftio'r Bil, edrych ar nodiadau'r drafftiwr, ac i fod yn fodlon bod hyn yn cyflawni ei ddiben—ei fod yn cydgrynhoi, ac nid yn diwygio. Ac, wrth gwrs, mae'r gwelliannau, byddwn i'n disgwyl—byddwn i'n gobeithio—yn fach iawn, ond efallai eu bod o natur dechnegol mewn gwirionedd, ond, wrth gwrs, mae dewis o gael cyfnod diwygio pellach. Y pwynt arall, rwy'n credu, y gwnaethoch chi ddechrau sôn amdano oedd, wrth gwrs, fod hyn yn arloesol, bod y broses hon o hygyrchedd i ryw raddau yn unigryw o fewn y Deyrnas Unedig, o fewn y pedair gwlad.

Cafwyd enghreifftiau o geisio cydgrynhoi yn y gorffennol mewn meysydd cyfreithiol, ond yr hyn sydd wedi tueddu i ddigwydd yw bod hynny wedyn wedi'i danseilio gan gyfres o ddeddfwriaeth nad yw wedyn yn diwygio'r ddeddfwriaeth gyfunol ac yn y blaen—mae addysg, mae'n debyg, yn enghraifft, yn enwedig yn Lloegr. Ac, wrth gwrs, ystyr 'codio' yw drwy roi cyfraith mewn categorïau y caiff y gyfraith ei diwygio o fewn y cod hwnnw yn hytrach na chreu darn newydd o ddeddfwriaeth. Felly, mae hynny'n gofyn am ddisgyblaeth o'r Senedd hon ac ymrwymiad i'r cysyniad o gydgrynhoi a dealltwriaeth ohono. Mewn gwirionedd, ni fydd y wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn, ac efallai ei bod yn briodol iawn bod hynny yn holl faes yr amgylchedd hanesyddol, sydd mor bwysig i bob un ohonom ni ac i'n holl gymunedau.

Fe wnaethoch chi sôn am y pwynt iaith a rhoddwyd sylw penodol wrth ddrafftio hyn i ddefnyddio iaith syml, i ddefnyddio iaith sy'n fodern ac yn ddealladwy, ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y creffir arno yn ystod y broses. Ac, unwaith eto, fel y mae eraill wedi'i wneud, rhaid imi ganmol y cyfreithwyr a'r holl swyddogion a fu'n rhan o'r broses hon oherwydd bod hyn—. Mewn rhai ffyrdd, pan ddechreuom ni edrych ar hyn, y cwestiwn oedd, 'Wel, beth yw buddugoliaeth gyflym i gydgrynhoi?' Wel, pan gyrhaeddwch chi 200 tudalen, rydych chi'n sylweddoli'n sydyn nad oes unrhyw ddeddfwriaeth byth mor syml â hynny, yn enwedig pan fyddwch yn mynd yn ôl dros gyfnod mor hir ac yn chwilio am femoranda esboniadol ar gyfer deddfwriaeth nad oedd ganddi femoranda esboniadol erioed, lle nad oedd unrhyw ddogfennau cefndirol clir o ran yr hyn y bwriadwyd i rai rhannau o'r ddeddfwriaeth ei gyflawni mewn gwirionedd na'r hyn yr oedden nhw'n ei olygu mewn gwirionedd.

O ran yr amserlen codio, wel, i ryw raddau, mae bron yn beth fydd yn cymryd cenhedlaeth, onid yw, oherwydd mae'n rhaid inni ddelio â rhaglen ddeddfwriaethol enfawr ynddo'i hun, ond fel y gwyddoch chi o'r datganiad y gwnes i y llynedd, rydym ni'n edrych ar dri darn o gydgyfnerthu. Byddwn yn ceisio symud ymlaen y tu hwnt i hynny i sesiwn nesaf y Senedd nesaf gyda rhagor o gydgrynhoi. Felly, mae hon yn broses a fydd yn parhau am gryn nifer o flynyddoedd. Yr hyn sy'n bwysig yw bod gennym ni ymrwymiad cyson o un Senedd i'r Senedd nesaf mai dyma'r ffordd yr hoffem ni ailstrwythuro'r gyfraith, er mwyn gwneud y gyfraith yn hygyrch dros genedlaethau. Felly, nid proses tymor byr, dros ddwy flynedd yw hon; mae hwn yn fodd o wneud y gyfraith yn well, i'w gwneud yn fwy hygyrch, a fydd yn cymryd cenhedlaeth. A'r sylwadau a wnaethoch chi am hygyrchedd, maen nhw'n rhai yr ydym ni wedi'u trafod droeon, ac rwy'n cytuno'n llwyr â nhw.

Yn olaf, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies. 

Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolchwn i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ddatganiad rhagarweiniol a hefyd am ychwanegu at raglen graffu brysur ein pwyllgor drwy gyflwyno'r Bil cydgrynhoi cyntaf hanesyddol hwn—mewn mwy na theitl yn unig—yng Nghymru. Nawr, mae dyfodiad y Bil cydgrynhoi Cymreig cyntaf hwn yn rhywbeth y bu rhai yn eiddgar ddisgwyl amdano, ac, mewn gwirionedd, fel yr ydym ni newydd glywed, os oes un gair sydd wedi cael ei ddefnyddio fwyaf gan fy nghyd-Aelodau ar y pwyllgor Rhys, James ac Alun mewn perthynas â'r agenda uchelgeisiol hon, dyma fo: cyffro. Nawr, efallai fod hyn yn adlewyrchiad arnom ni, deddfwyr unigol, ond byddwn yn dweud ei fod yn adlewyrchu arnom ni mewn ffordd dda iawn. Rydym yn cymryd hyn o ddifrif. Rydym ni'r pwyllgor yn deall y gall fod mwy o Fesurau cydgrynhoi o'r fath dan ystyriaeth, felly bydd y Cwnsler Cyffredinol yn deall ein bod yn awyddus iawn i graffu ar yr un cyntaf hwn yn gwbl gywir.

Roedd Deddf Deddfwriaeth (Cymru) 2019, y craffwyd arni gan ein pwyllgor blaenorol, a basiwyd gan y pumed Senedd, yn gosod dyletswydd ar y Cwnsler Cyffredinol i adolygu hygyrchedd cyfraith Cymru yn barhaus. Yna, cytunodd y pumed Senedd wedyn ar Reol Sefydlog 26C ar gyfer Deddfau cydgrynhoi'r Senedd ym mis Mawrth 2021, a sefydlodd brosesau craffu newydd yn y Senedd hon. Felly, dyma ni â Bil cydgrynhoi cyntaf nodedig, ac mae'n un sylweddol hefyd. Rydym yn wirioneddol werthfawrogi'r gwaith a'r amser aruthrol y bydd Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi i baratoi'r Bil hwn, sydd, wrth gwrs, wedi dilyn gwaith sylweddol a wnaed gan Gomisiwn y Gyfraith Cymru a Lloegr.

Mewn unrhyw faes, mae cydgrynhoi cyfraith Cymru yn dasg frawychus, ond mae'n bwysig. Gall ymddangos yn sych, ond mae bod â llyfr statud hygyrch yn hanfodol bwysig i wella mynediad at gyfiawnder i'n dinasyddion. Mae ein pwyllgor yn wynebu materion sy'n tynnu sylw'n rheolaidd at gymhlethdodau ein llyfr statud. Mae llawer o resymau dros gymhlethdod. Mae ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd yn un digwyddiad o'r fath. Mae wedi sbarduno mwy o gyfraith yn cael ei gwneud yn gaclwm gwyllt—cyfraith nad yw wedi'i llunio'n daclus nac yn syml yn aml. Ac, yn fwy diweddar, mae'r achosion cynyddol o Lywodraeth y DU a Senedd y DU yn deddfu mewn meysydd datganoledig yn ychwanegu haen arall o gymhlethdod at lyfr statud sydd eisoes yn anhygyrch.

Dyma'r tro cyntaf y bydd gan y Senedd ran ffurfiol a bwriadol yn y gwaith o atgyfnerthu cyfraith Cymru, ac, fel y pwyllgor cyfrifol, rydym yn edrych ymlaen yn fawr at wneud ein rhan. Rydym yn cydnabod y pwysigrwydd sydd ynghlwm wrth gydgrynhoi'r gyfraith fel y mae'n berthnasol yng Nghymru ac, yn yr un modd, rydym yn rhoi pwys mawr ar graffu ar y Bil cydgrynhoi cyntaf hwn yn ddiwyd ac yn effeithiol, ac yn unol â gofynion y Rheolau Sefydlog. Mae hyn, Cwnsler Cyffredinol, yn wirioneddol gyffrous, i ddefnyddio'r gair hwnnw eto, dim ond i ddangos bod ein pwyllgor yn cyffroi weithiau. Mae'n gam cyffrous i ddeddfwriaeth yng Nghymru, ac os cawn hyn yn iawn gyda'n gilydd, Cwnsler Cyffredinol, byddwn yn gosod esiampl o arfer da ar gyfer Seneddau eraill ledled y DU a thu hwnt. Felly, edrychwn ymlaen at ein gwaith craffu ar Fil yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), gan ymgysylltu â rhanddeiliaid, a gyda'r Cwnsler Cyffredinol. Diolch, Dirprwy Lywydd.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am y sylwadau cefnogol iawn hynny? Rwy'n sicr yn cytuno â'r holl sylwadau hynny am y cyffro. Yn wir, roeddwn yn gallu gweld y cyffro'n tonni drwy'r Siambr wrth imi sefyll i siarad ac i'r Aelodau adael yr ystafell. Yn natur rhai o'r prosesau deddfwriaethol hyn, nid ydyn nhw ynddynt eu hunain yn creu cyffro naturiol, ond yr hyn a wnânt yw creu cyffro gwirioneddol am bwysigrwydd y ffordd y gallwn ni wneud y gyfraith yn well, yn gliriach, yn symlach ac yn fwy hygyrch. Credaf, o ran ein cyfrifoldebau i bobl Cymru ac i'r Senedd hon, fod hynny, yn amlwg, yn bwysig iawn. Mae'r sesiwn gyntaf sydd gennyf gyda'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, yr wyf yn edrych ymlaen ato, ar 11 Gorffennaf, rwy'n credu. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ynghylch yr hyn sy'n rhywbeth a fydd yn brofiad dysgu pwysig pan symudwn ymlaen i feysydd eraill, megis, er enghraifft, cynllunio. Felly, edrychaf ymlaen at hynny, a diolch ichi am y sylwadau hynny.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Eitem 5 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar gynnydd o ran cyllidebu ar sail rhyw. Galwaf ar y Gweinidog, Rebecca Evans.

Diolch. Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am yr hyn yr wyf yn ei wneud i helpu i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru drwy ein dull o gyllidebu ar sail rhyw. Mae anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn dal i fod yn gyffredin yn 2022, er gwaethaf y datblygiadau niferus a wnaed. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu Cymru sy'n gyfartal o ran rhyw, sy'n golygu cyfran gyfartal o rym, adnoddau a dylanwad i bawb. Mae ein hymrwymiad i gyllidebu ar sail rhyw wedi'i nodi yn ein rhaglen lywodraethu.

Weithiau gall y term 'cyllidebu ar sail rhyw' arwain at ddryswch, felly hoffwn fod yn glir o'r cychwyn am yr hyn y mae'n ei olygu i ni. Nid yw'r dull hwn yn ymwneud â chyllidebau pinc a glas, gan gyfrif faint rydym yn ei wario ar wahanol grwpiau. Mae cyllidebu ar sail rhyw yn fesur y gallwn ni ei ddefnyddio i weld ein cyllidebau a'n polisi. Mae'n ein helpu i amlygu ac ystyried yr effeithiau anfwriadol y gall polisi da ei fwriad ei gael ar wahanol fathau o bobl a meysydd effaith. Bydd cyllidebu ar sail rhyw yn ein helpu i gryfhau a gwella ein gwaith o lunio polisïau, a fydd yn ei dro yn ein helpu i wneud penderfyniadau gwell am y gyllideb, gan arwain at ganlyniadau gwell. Drwy ddeall a lliniaru effeithiau negyddol anfwriadol ac amlygu ac adeiladu ar y cadarnhaol, gallwn sicrhau'r gwerth mwyaf am bob punt a wariwn.

Hoffwn fod yn glir bod y gwaith hwn yn newid diwylliant systemig hirdymor, a galwaf ar Aelodau'r Senedd hon, a'n hystod eang o bartneriaid, i'n cefnogi ar y daith hon. Ni fydd yn digwydd dros nos, ac ni allwn ni wneud hynny ar ein pen ein hunain. Mae ein cynllun gwella'r gyllideb yn nodi'n glir yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i gyflawni ein hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu. Yn rhan o'r adolygiad rhywiau yn 2018, gwnaethom ymgysylltu â gwledydd Nordig sy'n arwain y byd ar y maes hwn, gan ddysgu o'u dulliau o gyllidebu ar sail rhyw. Clywsom am yr angen i ganolbwyntio ar ymgymryd â gweithgarwch peilot i'n helpu i wella'r ffordd yr ydym ni'n asesu effaith ein penderfyniadau cyllidebol, deall yr effaith wirioneddol y mae ein penderfyniadau'n ei chael, gan wella yn ei dro yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i gyflawni'r canlyniadau yr ydym yn eu ceisio. Bydd cynlluniau peilot yn rhoi dealltwriaeth werthfawr i ni o'r hyn sy'n gweithio a'r hyn nad yw'n gweithio.

Yn 2019, lansiwyd ein cynlluniau peilot cyntaf, ein cyfrifon dysgu personol. Mae ein cyfrifon dysgu personol yn sefydlu dull hyblyg o ddarparu dysgu er mwyn helpu mynd i'r afael â rhai o'r rhwystrau sy'n wynebu pobl sy'n ceisio gwella eu cyfleoedd eu hunain yn y gweithle. Dewiswyd cyfrifon dysgu personol gennym ni oherwydd bod pwyslais ar ddiwydiannau ag effaith rhywedd, a gwelsom ganfyddiadau cychwynnol cadarnhaol. Drwy'r gwerthusiad parhaus, rydym wedi nodi rhai gwersi allweddol ynghylch yr heriau o gynnal canlyniadau cadarnhaol pan gaiff gweithgarwch ei gynyddu o ddarpariaeth leol i weithgaredd cenedlaethol. Rydym yn gweithio i sicrhau bod cyllidebu ar sail rhyw yn parhau i fod wrth wraidd y gwaith o gynllunio a darparu rhaglenni ac nad yw'n cael ei ystyried yn rhywbeth sy'n braf ei wneud yn unig.

Mae ein hymrwymiad i gyllidebu ar sail rhyw wedi cael momentwm ychwanegol gan ymrwymiad y rhaglen lywodraethu ac rydym bellach wedi cynnal dau gynllun peilot pellach ym meysydd teithio llesol a gwarant y person ifanc, pob un wedi'i ddewis yn benodol i ddarparu dysgu gwahanol i sicrhau y gallwn fireinio dull cyllidebu ar sail rhyw yng Nghymru. Er eu bod yn dal i fod yng nghamau cynnar y datblygiad, maen nhw eisoes wedi tynnu sylw at bwysigrwydd gwneud popeth o fewn ein gallu i ymgysylltu'n rhagweithiol a gwella'r ffordd y caiff polisi ei gyflawni a'i gynllunio, gan gydnabod natur hirdymor y gwaith hwn.

Mae ein hymgysylltiad â gwledydd eraill sy'n arwain y ffordd o ran cyllidebu ar sail rhyw wedi bod, ac yn parhau i fod, yn amhrisiadwy, o ran helpu i lywio ein gwaith o ymgorffori hyn yng Nghymru. O'r trafodaethau cynnar a gawsom ni gyda gwledydd Nordig i'n hymgysylltiad parhaus â gwledydd fel Canada a Seland Newydd drwy'r rhwydwaith o Lywodraethau llesiant, rydym nid yn unig yn dysgu gan y rhai sydd wedi mynd o'n blaenau ond rydym ni hefyd yn rhannu ein profiadau ein hunain i'w cefnogi yn eu teithiau. Mae'r ymgysylltu hwn hefyd wedi ein hatgoffa, er bod llawer ohonom ni, yn cynnwys fy hun, yn ddiamynedd am newid, y bydd y newid hwn yn cymryd amser.

Gan edrych yn nes at adref, rydym yn falch o weithio gydag arbenigwyr yma yng Nghymru megis Grŵp Cyllideb Menywod Cymru a'n grŵp cynghori ein hunain ar wella ac asesu effaith y gyllideb. Rwyf wedi bod yn falch o weithio gyda Phwyllgor Cyllid y Senedd i archwilio a deall ymhellach fanteision cyllidebu ar sail rhyw wrth gefnogi ein taith hirdymor o wella'r gyllideb. Mae'r grwpiau hyn yn rhoi gwybodaeth, cefnogaeth a her adeiladol i ni wrth i ni barhau i symud ymlaen. Rydym yn dwyn ynghyd y dysgu hwn drwy ein meysydd gwaith niferus nid yn unig i lywio ein dull gweithredu, ond hefyd i gefnogi partneriaid ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru i'n helpu i wireddu ein gweledigaeth o Gymru sy'n gyfartal o ran y rhywiau.

Wrth gloi'r datganiad heddiw, mae'n bleser gennyf rannu gyda'r Senedd y gwaith trawslywodraethol sydd ar y gweill i archwilio'r potensial ar gyfer pecyn gwaith penodol mewn ymchwil rhywedd sy'n gysylltiedig ag iechyd. Yn ddiweddarach heddiw, byddwch yn clywed y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn amlinellu ei gweledigaeth ar gyfer sut y dylai gwasanaeth iechyd o ansawdd da gefnogi menywod a merched. Fy uchelgais yw y byddwn ni, drwy gydweithio ar draws y Llywodraeth, yn sefydlu Cymru fel arweinydd byd-eang wrth fynd i'r afael â rhagfarn rhywedd mewn gofal iechyd.

Yr unig ffordd y gallwn ni fynd i'r afael â chamgymeriadau'r gorffennol yw drwy gydweithio a chyd-gynhyrchu gyda'r rhai yr ydym yn bwriadu eu helpu. Dros y misoedd nesaf, byddwn yn ymgysylltu ag amrywiaeth o randdeiliaid i gynllunio cynllun drwy gyd-gynhyrchu gwirioneddol gyda chyllidebu ar sail rhywedd yn ganolog iddo. Bydd hyn yn sicrhau ein bod yn canolbwyntio ar y materion sy'n wynebu menywod bob dydd ac yn nodi atebion a fydd yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau menywod ledled Cymru. Dyma ddechrau ein taith ac mae'n un yr wyf wedi ymrwymo'n llwyr iddi. Edrychaf ymlaen at y drafodaeth heddiw ac at glywed awgrymiadau cyd-Aelodau ynghylch sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i wirioneddol ymgorffori cyllidebu ar sail rhyw yn ein holl waith. 

A gaf i ddiolch ichi, Gweinidog, am eich datganiad? Rwy'n credu y gall mentrau fel cyllidebu ar sail rhyw fod yn ddefnyddiol iawn i helpu dadansoddi'r gwahanol effaith y gall polisïau ei chael ar wahanol rywiau. Er bod cydraddoldeb rhywiol wedi gwella dros amser, gwyddom fod rhwystrau o hyd i gydraddoldeb llawn, ac felly mae'n bwysig edrych ar sut y gallwn ni deilwra polisïau'n well i ddiwallu anghenion ac amgylchiadau gwahanol grwpiau o bobl.

Fel y sonioch chi, Gweinidog, mae'r Llywodraeth wedi cyflwyno rhai cynlluniau peilot, megis cyfrifon dysgu personol, a byddwn yn gwerthfawrogi rhagor o fanylion am y prosiect, yn ogystal â mwy o fanylion am werthuso'r cynllun peilot hwn. Sut mae canlyniadau'r cynllun hwn yn helpu i lywio polisïau eraill y Llywodraeth? Gweinidog, fe wnaethoch chi sôn hefyd fod dau gynllun peilot newydd cyllidebu ar sail rhyw bellach ar y gweill, un ar gyfer teithio llesol ac un ar gyfer gwarant y person ifanc. Gweinidog, pa ganlyniadau y mae'r Llywodraeth yn ceisio'u cyflawni drwy hyn, a sut y cânt eu gwerthuso? Sut y bydd y Senedd yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y gwahanol gynlluniau a'u heffaith ar feddylfryd y Llywodraeth?

Mae'r rhaglen lywodraethu hefyd yn ymrwymo Gweinidogion i weithredu targedau sy'n ymwneud â chyllidebu ar sail rhyw. Pryd y caiff y rhain eu cyhoeddi, ac a yw'r cynlluniau peilot yn cael eu defnyddio i helpu llywio'r targedau hyn a sut y gellir mesur cynnydd yn ehangach? Mewn perthynas â hyn, os yw mentrau fel cyllidebu ar sail rhyw i gael canlyniadau pendant, yna mae angen sefydlu strwythurau priodol o ran gwneud penderfyniadau. Sut, felly, y mae'r Llywodraeth yn bwriadu gweithio gyda'r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb yn ogystal â rhanddeiliaid eraill i asesu galluoedd presennol y Llywodraeth i lunio polisïau a chyllidebau?

Dirprwy Lywydd, hoffwn i orffen ar bwynt ehangach: rhaid inni hefyd sicrhau ein bod yn ystyried yn briodol yr effaith y bydd polisïau'n ei chael ar amrywiaeth o bobl a nodweddion gwarchodedig ac nid canolbwyntio ar rywedd yn unig, oherwydd wrth gwrs nid yw rhywedd a hunaniaethau penodol yn grwpiau unffurf ac mae ganddyn nhw amrywiaeth o anghenion. Yn hyn o beth, rydym ni wedi clywed amryw o faterion o'r blaen ynghylch pa mor effeithiol neu aneffeithiol yw asesiadau effaith integredig strategol y Llywodraeth. Felly, byddai gennyf ddiddordeb clywed mwy gennych chi, Gweinidog, am sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i ddatblygu offeryn asesiad effaith integredig cryfach yn benodol i allu cynnal asesiadau effaith manylach a mwy cyson ar draws adrannau, gan gynnwys gweithio'n agosach gyda'r comisiynwyr perthnasol i graffu'n well. Diolch.

Diolch yn fawr am godi'r pwyntiau hynny ac am eich cydnabyddiaeth, ar ddechrau eich cyfraniad, am y swyddogaeth bwysig y gall cyllidebu ar sail rhyw ei chwarae wrth ein helpu i fynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, sydd wedi bod gyda ni ers llawer gormod o amser nawr. Credaf y bydd cyllidebu ar sail rhyw yn arf pwysig inni o ran hyrwyddo cydraddoldeb yma yng Nghymru.

Roedd rhai cwestiynau penodol am y cynlluniau peilot, felly rwy'n hapus iawn i ddarparu mwy o wybodaeth am y rheini. Y cynllun peilot cyntaf a gynhaliwyd gennym ni yw'r cynllun peilot cyfrifon dysgu personol, a dechreuodd hynny ym mis Medi 2019. Yna cafodd y rhaglen honno ei huwchraddio a dechreuodd y ddarpariaeth ar draws Cymru yn 2021. Mae hynny'n gweithio'n agos iawn gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod darpariaeth o ran ymateb i anghenion sgiliau rhanbarthol penodol, ond gwyddom fod rhai o'r rhain mewn ardaloedd lle mae menywod fel arfer wedi cael eu tangynrychioli neu eu gorgynrychioli. Felly, rydym ni wedi edrych ar feysydd fel adeiladu ar y naill law a gofal cymdeithasol ar y llaw arall. Rydym yn disgwyl i'r adroddiad terfynol o'r hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o'n cynlluniau peilot gyda'r cyfrifon dysgu personol gael ei gyhoeddi ddiwedd haf 2022. Felly, bydd cyfle inni archwilio hynny'n fanylach. Ar hyn o bryd, ni allwn ni ddarparu mwy o fanylion am yr allbynnau sy'n benodol i ryw, ond edrychwn ymlaen at weld mwy o fanylion ar gael yn ddiweddarach yn yr haf.

Fodd bynnag, mae rhai canfyddiadau cychwynnol y gallaf eu rhannu yn rhoi pwyslais gwirioneddol inni ar yr angen i gadw'r pwyslais parhaus hwnnw ar gyllidebu ar sail rhyw pan gaiff gweithgarwch ei gynyddu. Pan fydd pethau'n digwydd ar lefel fwy penodol a bach, lleol, mae llawer o bwyslais ar y cyllidebu hwnnw ar sail rhyw; daw'r her, felly, pan fyddwn yn gwneud pethau mwy. Felly, mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn ei ystyried yn ofalus wrth inni symud i'r cynlluniau peilot eraill. Fel y dywed Peter Fox, un yw gwarant y person ifanc, a dyna un o'n hymrwymiadau allweddol i sicrhau bod pawb o dan 25 oed sy'n byw yng Nghymru yn cael cymorth i gael lle mewn addysg neu hyfforddiant, neu'r cymorth sydd ei angen arnynt i fod yn hunangyflogedig.

Mae cymryd rhan yn y cynllun peilot cyllidebu ar sail rhyw yn galluogi'r rhaglen warant i bobl ifanc i adolygu ei systemau, adolygu ei sylfaen dystiolaeth ac edrych eto ar y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud, a dylunio a chyflwyno gweithgarwch newydd o ran rhywedd ac o'r safbwynt rhyngsectorol hwnnw. Mae'r adolygiad cychwynnol o feysydd amrywiol y gwarant pobl ifanc yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, gyda'r bwriad o ddatblygu cynllun manylach i sicrhau ein bod yn cael y budd mwyaf i'r rhaglen, ac, yn y pen draw, wrth gwrs, i bobl ifanc Cymru.

O ran y cynllun peilot teithio llesol, mae'n amlwg bod gan hyn ran bwysig iawn o ran darparu trafnidiaeth gynaliadwy. Mae hynny'n rhywbeth mae arnom ni eisiau i bawb allu elwa ohono. Mae ein cynllun peilot cyllidebu ar sail rhyw yn hyn o beth yn canolbwyntio ar raglen E-Symud Cymru, a fydd yn ystyried pa ddysgu y gallwn ni ei gyflawni drwy hynny. Mae'r cynllun peilot E-Symud yn cael ei ddarparu gan Sustrans Cymru, ac ar hyn o bryd rydym yn cydweithio â nhw i ddeall sut y gall mabwysiadu dull cyllidebu ar sail rhyw ychwanegu gwerth at ein rhaglen bresennol a helpu i gynllunio'r gwaith o gyflawni yn y dyfodol.

Mae'r dadansoddiad cynnar o'r rhai sy'n ymwneud â'r rhaglen hyd yma wedi dangos bod cyfran uwch o gyfranogwyr a nododd eu bod yn fenywod yn defnyddio'r cynllun mewn ardaloedd gwledig. Drwy archwilio a chymhwyso'r safbwynt rhyngsectorol hwnnw, byddwn yn ceisio deall nodweddion y defnyddwyr hyn yn well er mwyn cael mwy o ddealltwriaeth o'r rhesymau y tu ôl i hyn, er mwyn helpu i lywio ein syniadau ar deithio llesol yn y dyfodol. Ond, unwaith eto, byddwn yn gallu rhannu mwy o wybodaeth gyda'r Senedd maes o law.

Mae'r grŵp cynghori ar wella ac asesu effaith y gyllideb yn bwysig iawn o ran helpu Llywodraeth Cymru i wneud penderfyniadau a gwella'r ffordd yr ydym ni'n cyllidebu. Mae'r diben, mewn gwirionedd, yn ymwneud â gwella nid yn unig y gyllideb ond hefyd ein prosesau treth i wella canlyniadau. Ac mae'r grŵp hwnnw'n mynd i fwrw ymlaen â gwaith ar fynd i'r afael ag anghydraddoldeb a bwrw ymlaen â rhai o'n dulliau cyllidebu ar sail rhyw a darparu'r llais cyfaill beirniadol hwnnw i ni yn y gwaith yr ydym yn ei wneud yn y maes hwn.

Mae'r grŵp ei hun yn gymysgedd o aelodau'r grŵp cynghori cyllidebol blaenorol ar gyfer cydraddoldebau, BAGE, gyda rhai ychwanegiadau bellach i gwmpasu ystod ehangach o feysydd effaith. Mae cymysgedd o sefydliadau'r sector gwirfoddol a sefydliadau'r sector cyhoeddus, ac rydym yn gweithio gyda'r grŵp hwnnw ar hyn o bryd i gytuno ar strwythur y rhaglen waith yn y dyfodol. Yn ystod yr wythnosau nesaf, byddwn yn cyhoeddi ein cylch gorchwyl ar gyfer y grŵp hwnnw a'i gynllun gwaith 12 mis ar wefan Llywodraeth Cymru.

Ac yna, dim ond i fyfyrio ar y pwynt pwysig iawn fod yna amrywiaeth o nodweddion sy'n effeithio ar brofiadau pobl o'r dewisiadau a wnawn o ran cyllidebu, dyna pam y mae'n rhaid i hyn ymwneud â'r dull rhyngsectorol hwnnw. Felly, nid yw'n ymwneud ag edrych ar bethau o safbwynt menywod a safbwynt dynion yn unig, ond ystyried yr holl nodweddion gwarchodedig eraill hynny sy'n effeithio ar brofiadau pobl o wasanaethau a chymdeithas.

Rydym ni yn gwybod fod y dadansoddiadau mwyaf effeithiol o ran rhywiau yn defnyddio'r dull rhyngsectorol hwnnw, gan gyfuno craffu ar yr effaith ar fenywod a dynion, ond gyda'r nodweddion eraill hefyd. Felly, fe allwn ni wneud hynny, ac edrych hefyd ar les o safbwynt diwylliant, yr amgylchedd, cymdeithas ac yn y blaen hefyd. Felly, mae sawl ffordd o edrych ar hyn, a llawer o bethau y gallwn eu dysgu pan fyddwn yn edrych ar y dull rhyngsectorol hwnnw, gan wneud hynny o safbwynt rhywedd. 

Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad, a dwi'n croesawu, yn amlwg, yr hyn sydd wedi cael ei ddweud, a dwi'n cael fy nghalonogi hefyd gan rai o'r atebion rŷch chi newydd eu rhoi, er efallai y byddem ni gyd—fel chi, dwi'n siŵr—eisiau mynd ymhellach ac yn gynt. Yn sicr, fel roeddech chi'n dweud, mae yna siwrnai wedi ei chychwyn, ac mae'n bwysig ein bod ni'n cyrraedd—. Wel, efallai na chyrhaeddwn ni fyth ben y daith, ond yn sicr mae'r gwaith yma'n esblygu'n barhaus. Ond byddem ni eisiau gweld y cynnydd yn digwydd cyn gynted ag sy'n bosib. 

Dwi jest yn meddwl, o ran effaith, beth ydych chi'n meddwl bydd effaith yr argyfwng costau byw a'r wasgfa ar gyllidebau cyhoeddus ar gyllidebau ar sail rhyw, oherwydd y peryg yw y bydd cyrff cyhoeddus, efallai, yn teimlo eu bod nhw o dan ormod o bwysau i fynd i'r afael â rhywbeth fel hyn a thrio newid mindset a newid diwylliant, lle dwi'n siŵr y byddech chi, ac yn sicr y byddwn i, yn dadlau mai nawr yw'r amser i wneud y shift yna er mwyn amddiffyn y bobl sy'n mynd i ddioddef fwyaf yn sgil yr argyfwng sy'n ein hwynebu ni.

Mi wnaeth Gwlad yr Iâ, wrth gwrs, ddechrau defnyddio cyllido ar sail rhyw adeg y crash economaidd, ac, wrth gwrs, maen nhw ar flaen y gad nawr, onid ydyn nhw—ymhellach ymlaen na neb arall. Felly, a oes cyfle inni ddefnyddio'r amgylchiadau rŷn ni'n ffeindio ein hunain ynddyn nhw i gyflymu'r broses rŷch chi wedi'i hamlinellu i ni?

Rwy'n croesawu bod peilotiau yn digwydd, wrth gwrs. Mae'n rhaid dysgu, mae'n rhaid cropian cyn cerdded ac yn y blaen. Weithiau, rwy'n teimlo bod yna risg ein bod ni'n dioddef o ryw fath o pilotitis—dwi ddim yn siŵr a yw hwnnw'n derm swyddogol. Mae angen inni fynd ati i brif-lifo ar y cyfle cyntaf posib, onid oes e, a dysgu ar y job, mewn ffordd. Felly, dydw i ddim yn gwybod eto, o wybod y rhyferthwy sydd o'n blaenau ni o safbwynt costau byw a'r oblygiadau fydd yna, a allwn ni fod yn symud yn gynt, efallai, ar rhai o'r materion yma.

Rŷch chi wedi cyffwrdd â'r amserlen tymor byrrach, efallai, jyst mewn atebion blaenorol, felly ble ydyn ni o ran yr amserlen tymor hir? Pryd ydych chi'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu edrych i fyw llygaid pobl Cymru a dweud, 'Mae hwn yn digwydd', a phryd byddwch chi'n gallu dweud y bydd y sector cyhoeddus ehangach yng Nghymru hefyd yn cyllido ar sail rhyw mewn modd ystyrlon sydd yn gwneud gwahaniaeth i fywydau pobl?

Dwi'n deall bod y Llywodraeth yn gwerthuso'r peilotiau yma ac yn dysgu gwersi. Sut mae hwnna yn cael ei rannu—rhannu'r dysgu a'r arfer da? Byddai'n dda deall sut mae hwnna'n cael ei raeadru yn ehangach, a hefyd bod y sector cyhoeddus yn dysgu'r gwersi rŷch chi yn eu dysgu.

Yn olaf, beth yw'r sail ddeddfwriaethol fan hyn? A oes angen deddfu i sicrhau bod hwn yn cael ei brif-lifo ar draws y sector cyhoeddus yng Nghymru, neu a ydych chi'n hyderus y bydd e'n digwydd heb fod angen deddfwriaeth? Mae Awstria wedi'i wneud e'n rhan o'i chyfansoddiad ers 2009, ac erbyn 2011 mi oedd pob adran o'r Llywodraeth yn prif-lifo cyllidebu ar sail rhyw ar draws deddfu, cyllido a chaffael cyhoeddus. Os ydyn ni eisiau i hyn ymgyrraedd i fod yn gwneud gwahaniaeth go iawn, yna mae'n bosib bod hynny'n rhywbeth rŷch chi yn ei ystyried.

Diolch yn fawr am y pwyntiau a'r cwestiynau hynny, a rhannaf yr awydd hwnnw i symud yn gyflym iawn ar hyn. Yn y tymor agos, mae gennym ni bedwar maes gwaith y byddwn yn bwrw ymlaen â nhw, ac maen nhw'n drawsbynciol ar draws y Llywodraeth i sicrhau ein bod yn gwneud y cysylltiadau hynny o ran cyllidebu ar sail rhyw. Felly, mae gennym ni wybodaeth a dealltwriaeth; cymorth a her adeiladol; cyfathrebu ac arweinyddiaeth; a dysgu parhaus. Mae'r rhain yn bethau y byddwn ni, yn amlwg, yn ymgysylltu'n ehangach â'r sector cyhoeddus yn eu cylch wrth inni symud ymlaen.

Credaf fod yr hyn yr ydym ni wedi ei ddysgu o Wlad yr Iâ wedi dangos bod y dull peilot a ddefnyddiwyd ganddyn nhw wedi cymryd saith mlynedd o'r cynlluniau peilot cychwynnol i adeiladu tuag at weithredu mwy cynhwysfawr, ac roedd hynny'n rhywbeth yr oedden nhw'n awyddus iawn i'w rannu â ni. Unwaith eto, mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi'i brofi, rwy'n credu, ar y raddfa lai honno gyda'n cynllun peilot cyntaf—wyddoch chi, mae'r brwdfrydedd, yr awch a'r pwyslais cychwynnol ar y lefel leol honno'n wych, ond wedyn yr her yw pan fyddwch yn dechrau ei phrif ffrydio a'i chodi i lefel fwy cenedlaethol. Dyna'n union, rwy'n credu, yr her yr oedden nhw'n ei hwynebu yng Ngwlad yr Iâ.

Rydym ni wedi bod yn ymgysylltu â nhw, fel y dywedais i, ers 2019, ac mae'r cydberthnasau hynny'n dal i fynd rhagddynt, fel y maen nhw gyda'r rhwydwaith Llywodraethau llesiant hefyd, i weld beth y gallwn ni ei ddysgu oddi wrth ein gilydd o ran cyllidebu ar sail rhyw. Credwn fod gan Wlad yr Iâ ddull diddorol iawn. Felly, saith mlynedd yn ddiweddarach, o leiaf, ers iddyn nhw ei gyflwyno gyntaf, maen nhw bellach yn dechrau, rwy'n credu, cael y teimlad hwnnw o'r newid diwylliannol. Erbyn hyn, maen nhw'n gweithredu mewn modd cynhwysfawr, ac fe gefnogwyd hynny drwy basio cyfraith cyllideb organig newydd.

Yn amlwg, rydym yn awyddus i archwilio'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill o ran deddfwriaeth. Does arna i ddim eisiau awgrymu y byddem yn gallu dod o hyd i'r amser yn ystod tymor y Senedd hon i wneud hynny, ond mae'n sicr yn rhywbeth sydd o ddiddordeb i'r dyfodol yng Nghymru, o gofio ein pwyslais ar sut olwg fydd ar gyllid a'r ddeddfwriaeth sy'n cefnogi hynny yn y dyfodol. Felly, rydym yn cadw llygad barcud ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill a'r hyn y gallwn ni ei ddysgu o'r gwahanol ddulliau gweithredu.

Mae'r sylw am yr argyfwng costau byw yn un pwysig mewn gwirionedd, a chredaf, pan fyddwch mewn argyfwng, fel y gwelsom ni drwy'r pandemig, ei fod yn canolbwyntio'r meddwl ac mewn gwirionedd mae'n rhoi'r ysgogiad i chwalu rhwystrau na ellir eu chwalu fel arall, felly nid oes rheswm pam na ddylem ni fod yn defnyddio'r ysgogiad hwn i fwrw ymlaen â'r agenda cyllidebu ar sail rhyw gyda phwyslais gwirioneddol. Credaf y bu rhywfaint o ymchwil ddiddorol ar effaith yr argyfwng costau byw ar sail rhyw, a ddarparwyd gan y Grŵp Cyllideb Menywod ar lefel y DU, ac mae hynny'n dangos bod gan fenywod lai o gynilion a chyfoeth yn gyffredinol na dynion, a hyd yn oed cyn COVID-19 roedd menywod yn fwy tebygol o fod mewn dyled, ac mae hyn wedi gwaethygu o ganlyniad i'r pandemig. Maen nhw'n glir iawn y bydd yr argyfwng costau byw yn taro'r tlotaf galetaf, ac mae menywod yn fwy tebygol o fod yn dlawd, ac maen nhw wedi cael eu taro'n galetach gan doriadau i nawdd cymdeithasol a darparu gwasanaethau cyhoeddus dros y degawd diwethaf, o ganlyniad i gyni. Felly, nid oes amheuaeth nad yw hwn yn fater rhywedd yn ogystal ag argyfwng costau byw.

Ac yna'r pwynt ehangach ynglŷn â sut y byddwn yn rhannu'r dysgu—byddwn yn gwneud hynny drwy'r grŵp gwella cyllideb a chynghori. Diben y grŵp hwnnw yw ymgysylltu â'r rhanddeiliaid allweddol hynny, felly mae angen inni sicrhau yr ymgysylltir â'r holl bobl hynny y mae angen ymgysylltu â nhw, a byddwn, fel y dywedais i, yn cyhoeddi mwy o wybodaeth am gylch gorchwyl y grŵp hwnnw, ond rwy'n fodlon cynnwys aelodaeth y grŵp hwnnw er mwyn i gyd-Aelodau weld pwy sy'n ymwneud ag ef hefyd. Efallai y gwnaf hynny drwy ddatganiad ysgrifenedig yn yr wythnosau nesaf, pan fydd y cynllun gwaith ar gael inni, fel y gall fy nghyd-Aelodau ymgyfarwyddo â hynny, oherwydd gwn fod llawer o ddiddordeb.

Un ffordd hanfodol o sicrhau bod cyllidebu'n cyflawni ar gyfer menywod yw drwy wneud buddsoddiadau strategol yn y sector gofal. Gwyddom na fyddai'r buddsoddi hwn yn cyflawni ar gyfer menywod yn unig, byddai hefyd yn rhoi hwb i'n heconomi ac yn cynyddu cyflogaeth gyffredinol.

Mae ymchwil wedi dangos y byddai buddsoddi 2 y cant o gynnyrch domestig gros mewn gofal yn creu bron cymaint o swyddi i ddynion â buddsoddi mewn diwydiannau adeiladu, ond y byddai'n creu hyd at bedair gwaith cymaint o swyddi i fenywod. Yn y DU, byddai hyn yn cynyddu cyfradd cyflogaeth menywod 5 y cant a byddai'n cael effaith gadarnhaol fawr ar dwf economaidd a lleihau dyledion, a byddai'n helpu cymunedau lleol hefyd. Byddai buddsoddi o'r fath hefyd yn gyson â phontio tuag at economi carbon isel. Felly, Gweinidog, a gaf i ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i archwilio buddsoddi strategol o'r fath mewn gofal yn rhan o'r gwaith o adeiladu'n ôl ar ôl COVID? 

Mae'n gwbl wir bod gan y sector gofal cymdeithasol y gyfran uwch honno o weithwyr benywaidd, felly mae'r buddsoddiad a wnawn yn y sector gofal cymdeithasol yn cael yr effaith uniongyrchol honno ar y gweithwyr hynny a'u dyfodol, ac wrth gwrs ar y teuluoedd y maen nhw yn eu cefnogi. A gwyddom fod menywod yn tueddu i fyw'n hirach na dynion, felly mae gennym ni fwy o fenywod hŷn i fod yn eu cefnogi yn ein cymunedau hefyd, felly credaf fod buddsoddi mewn gofal cymdeithasol bob amser yn fuddsoddiad da ac yn sicr o'r safbwynt hwnnw o ran rhywedd. Gwnaethom newid sylweddol yn y cymorth i awdurdodau lleol yn ein cyllideb ddiwethaf, 2022-23, ac yn arbennig felly mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Felly, buom yn gweithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol ei hun i ddeall cwantwm y cyllid y byddai ei angen arnyn nhw er mwyn parhau i ddarparu gwasanaethau cymdeithasol o'r ansawdd yr hoffem ei weld. A rhoesant ffigur o £180.5 miliwn inni yn ychwanegol at yr adnoddau presennol, felly roeddem yn gallu bodloni'r cais hwnnw'n llawn, o gofio'r pwyslais gwirioneddol hwnnw sydd gennym ni ar ddarparu gwasanaethau cymdeithasol cynaliadwy o safon, ac mae hynny ochr yn ochr â chyllid ychwanegol mewn perthynas â'r cyflog byw go iawn. Mae'r cyflog byw go iawn, unwaith eto, rwy'n credu, yn enghraifft berffaith o'r ffordd yr ydym ni'n buddsoddi mewn menywod ac yn gwneud dewisiadau sy'n cefnogi menywod, ac mae'r pwyslais hwnnw ar y rhywiau yn ganolog iddo, felly mae'n un o'r meysydd allweddol. A hefyd, nid gofalwyr cyflogedig yn unig, wrth gwrs; mae gofalwyr di-dâl yn aml—fel arfer—yn fenywod, ac felly mae'n rhaid i'n cefnogaeth i ofalwyr di-dâl gael ei gweld o'r safbwynt hwnnw sy'n canolbwyntio ar y rhywiau hefyd. Felly, credaf fod yr enghraifft a roddwyd yn un perffaith o ran ein dull cyllidebu ar sail rhyw.

Rwyf wedi bod yn ymwneud â chyllidebu ar sail rhyw ers cyn fy ethol yma, fel un o sylfaenwyr Grŵp Cyllidebu ar Sail Rhyw, Cymru, bron 20 mlynedd yn ôl. Felly, nid yw'n gysyniad newydd, ond mae llawer o gamddealltwriaeth o'i gwmpas o hyd. Nid yw, fel y dywedoch chi, ac ni fu erioed, yn ymwneud â chyllidebau gwahanol i ddynion ac i fenywod, ond mae'n ymwneud â dilyn yr arian a rhoi cnawd ar esgyrn ein gwerthoedd a'n hymrwymiad i degwch. Felly, rhaid i gyllidebu ar sail rhyw gael ei lywio gan ddata, rhaid iddo ganolbwyntio ar ganlyniadau, a rhaid ei archwilio a rhaid iddo gadw i fyny â'n democratiaeth sy'n esblygu.

Fe wnaethoch chi sôn am gynlluniau peilot ac am ddysgu gwersi, ac rydych chi hefyd wedi sôn am y gwersi rhyngwladol sy'n cael eu dysgu. Ond os edrychwn ni ar y datganiadau—ac mae pobl wedi sôn am geisio dod â'r argyfwng y mae pobl ynddo i ben—os edrychwn ni ar y ffigyrau gros sy'n deillio o'r arian sy'n cael ei fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yn uniongyrchol i ardaloedd, yr elfennau mawr bob amser yw'r rhai sy'n ymwneud ag adeiladu a newid i'r cyfeiriad hwnnw, ac eto gwyddom yn iawn nad oes gan fenywod le amlwg o gwbl yn y gyrfaoedd hynny.

Felly, o ran edrych ar eich cyllidebu ar sail rhyw, rwy'n mwy na'i groesawu—credaf ei fod ddegawdau'n hwyr, ond mae yma—sut ydych chi'n rhyngweithio â'r penderfyniadau hynny a wneir y tu allan i'ch rheolaeth ac yn cyfeirio buddsoddiad lle na fydd yr anghydraddoldebau hynny ond parhau ac yn gwaethygu?

Rwy'n ddiolchgar iawn i Joyce Watson am godi hyn. Rwy'n gwybod y bu'n hyrwyddo hyn ers blynyddoedd lawer, ac mae Grŵp Cyllideb Menywod Cymru yn dal yn ei anterth ac yn cynnig her wirioneddol adeiladol i'r Llywodraeth. Maen nhw'n dweud wrthym ni fod angen inni weithredu'n gyflymach ar y gwaith yr ydym yn ei wneud ac rydym yn gwrando arnyn nhw yn hynny o beth i geisio sicrhau ein bod yn symud mor gyflym â phosibl ac yn dechrau sefydlu'r dull hwn, gan gydnabod, wrth gwrs, fod newid diwylliant yn anodd, mae'n cymryd amser hir, ond credaf, os oes gennych chi ymrwymiad iddo ac os oes gennych chi arweiniad priodol yna credaf y gallwn ni  gyrraedd y pwyntiau hyn.

Maen nhw hefyd wedi bod yn ein herio i ddarparu mwy o fanylion am ein gwaith, a dyna pam rydym ni'n awyddus i ddarparu cymaint o wybodaeth ag y gallwn i Aelodau'r Senedd ond hefyd yn rhoi mwy o fanylion drwy ein cynllun gwella cyllideb, a gyhoeddir gennym ni'n flynyddol, ond sy'n edrych bum mlynedd i'r dyfodol, ochr yn ochr â'n cyllideb ddrafft. Felly, rydym ni wedi gallu gwneud hynny a sicrhau bod cyllidebu ar sail rhyw yn rhan fawr o'n cynlluniau cyhoeddedig yn hynny o beth.

Felly, rydym ni wedi bod yn gwrando'n ofalus iawn ar y grŵp hwnnw, ochr yn ochr â grwpiau fel Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru; rwy'n gwybod y bydd Sioned Williams yn noddi lansiad y cerdyn sgorio, y bydd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yn bresennol ynddo, ac rwy'n gwybod y bu cyllidebu ar sail rhyw yn rhan bwysig iawn o'u her i ni, felly, unwaith eto, byddwn yn ymgysylltu â'r grwpiau hynny wrth inni geisio symud yr agenda yn ei blaen. Ond mae'n ymwneud yn llwyr â rhoi cnawd ar esgyrn ein hymrwymiad i degwch, a chredaf fod yr enghraifft a roddodd Joyce Watson o'r diwydiant adeiladu a sut rydym ni bob amser yn edrych ar y diwydiant hwnnw o ran—. Wel, hyd yn oed nawr, rydym ni'n edrych o ran yr adferiad o COVID, gan adeiladu ein ffordd allan, creu swyddi, ond gwn fod Joyce Watson yn gweithio'n galed iawn ar agenda menywod ym maes adeiladu i sicrhau bod swyddi ar gael i fenywod a bod menywod yn ystyried adeiladu fel gyrfa iddynt. A dyna un o feysydd ein cyfrifon dysgu personol, sy'n edrych yn benodol ar y diwydiant adeiladu a diwydiannau eraill lle'r ydym ni'n draddodiadol wedi gweld menywod yn cael eu tangynrychioli. Felly, mae pethau inni fod yn eu gwneud yno.

Ond eto, ac yn olaf, i gloi, Dirprwy Lywydd, credaf fod ein herio ni yn y Llywodraeth i wneud y newid diwylliant hwnnw tuag at gyllidebu ar sail rhyw ac edrych o'r safbwynt tyner hwnnw'n bwysig, ond rhaid inni fynd â hynny, wedyn, i'n cyfarfodydd ac i'n trafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU fel ein bod yn eu herio yn yr un modd. Ac yna mae'n rhaid i ni wneud hynny hefyd gyda'n partneriaid mewn byrddau iechyd, mewn llywodraeth leol ac mewn mannau eraill i sicrhau bod y dysgu yr ydym yn ei ddatblygu a'r ymrwymiad sydd gennym ni yn treiddio drwy bob rhan o wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru.

Diolch i'r Gweinidog.

Eitem 6 ar yr agenda yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg ac Addysg—cyflwyno’r Cwricwlwm i Gymru. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Ac ar ôl sawl blwyddyn o baratoi, rydyn ni ar fin gwneud newid aruthrol ym myd addysg wrth i ddisgyblion ddechrau dysgu o dan ein cwricwlwm newydd i Gymru. Mae e wedi cael ei greu ar gyfer Cymru drwy weithio ochr yn ochr gyda'r proffesiwn yng Nghymru, a bydd e'n dechrau ei addysgu o'r tymor nesaf. Bydd pob ysgol gynradd a bron i hanner ein hysgolion uwchradd yn cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru ym mis Medi, sydd yn golygu bydd 95 y cant o'n hysgolion yn cymryd y cam nesaf ar daith y cwricwlwm. Bydd gweddill ein hysgolion yn ymuno gyda'r daith ym mis Medi y flwyddyn nesaf, ac mae llawer wrthi'n treialu'n dulliau gweithio newydd yn y cyfamser. Erbyn Medi y flwyddyn nesaf, bydd pob dysgwr sydd ym mlwyddyn 8 ac sy'n iau yn cael ei addysgu o dan y Cwricwlwm i Gymru.

Mae wedi bod yn flwyddyn heriol, Dirprwy Lywydd. Dwi'n parhau i fod yn ddiolchgar dros ben i'n hysgolion, ein lleoliadau a'n staff addysgu am eu hymroddiad a'u ffocws di-baid ar wella canlyniadau eu dysgwyr. Does yr un lle lle mai hyn yn fwy amlwg nag wrth edrych ar y Cwricwlwm i Gymru. Er bod y pandemig wedi effeithio ar y paratoadau, mae yna ymrwymiad cryf o hyd i'r gwaith diwygio ledled y sector, yn ogystal ag awydd i gynnal y momentwm. Mae pob rheswm i fod yn bositif am y cynnydd sydd wedi'i wneud hyd yma, gan gydnabod ar yr un pryd, wrth gwrs, fod mwy i'w wneud dros y cyfnod sydd i ddod.

Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn herio pob ysgol a lleoliad i godi lefel ei uchelgais ar gyfer pob dysgwr yn eu cwricwlwm penodol nhw. Mae ysgolion a lleoliadau'n gweithio'n ofalus i wneud yn siŵr bod eu hegwyddorion ar gyfer cynllunio'u cwricwlwm a'u trefniadau asesu yn cyflawni anghenion pob dysgwr yn eu lleoliad. Codi lefel cyrhaeddiad pob dysgwr yw ein ffocws erioed, yn enwedig ein dysgwyr mwyaf difreintiedig, er mwyn sicrhau eu bod nhw hefyd yn cyflawni eu potensial, a dyna fydd y ffocws i'r dyfodol hefyd. 

Yr wythnos diwethaf, cyhoeddais yr adroddiad blynyddol cyntaf ar y Cwricwlwm i Gymru, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau, gan nodi'r darlun cyffredinol o'r sefyllfa bresennol o ran cyflwyno diwygiadau, ymdrechion Llywodraeth Cymru i gefnogi'r gwaith o'i gyflwyno, ac edrych ymlaen at y camau nesaf ar gyfer diwygio. Mae'r adroddiad yn gwneud canfyddiadau pwysig ynglŷn â'n sefyllfa ar hyn o bryd, gan gynnwys bod lleoliadau meithrin nas cynhelir a ariennir yn mynd rhagddynt yn dda ac wedi gwneud cynnydd arbennig o dda ers troad y flwyddyn. Dros y misoedd diwethaf, mae ysgolion yn gwneud cynnydd cyflymach tuag at gynllunio eu cwricwlwm, mae bron pob ysgol a lleoliad yn nodi eu ffactorau unigryw eu hunain a sut mae'r rhain yn cyfrannu at y pedwar diben ac yn datblygu dealltwriaeth o ystyriaethau dylunio'r cwricwlwm, gan gynnwys elfennau gorfodol a pholisi ieithyddol ysgol mewn perthynas â'r Gymraeg. Mae'r rhan fwyaf o ysgolion a lleoliadau yn ystyried rôl dilyniant, asesu ac addysgeg yn eu cwricwlwm a'u cyd-destun lleol, ac yn dylunio, cynllunio a threialu eu model cwricwlwm arfaethedig, gan werthuso dyluniadau cychwynnol a datblygu cynlluniau tymor canolig. Yn galonogol, mae mwy o ysgolion yn hapus i drafod dulliau treialu ac yna eu mireinio os nad ydyn nhw'n gweithio, ac mae bron i hanner yr ysgolion uwchradd, fel y dywedais i, yn ogystal â nifer o ysgolion arbennig ac unedau cyfeirio disgyblion, yn mabwysiadu'r Cwricwlwm i Gymru ar gyfer eu dysgwyr blwyddyn 7 ym mis Medi—flwyddyn yn gynharach na'r gofyn. Mae'r adroddiad hefyd yn amlinellu ein camau fel Llywodraeth i helpu i baratoi ysgolion i'w gyflwyno, i atgyfnerthu eu hymdrechion wrth iddyn nhw ddechrau rhoi’r cwricwlwm ar waith a'u galluogi i wella eu cwricwlwm yn barhaus. 

Yr wythnos diwethaf, fe wnaethom gyhoeddi'r pecyn diweddaraf o ddeunyddiau ategol ar gynllunio'r cwricwlwm, asesu a gwerthuso cynnydd dysgwyr i gefnogi'r broses o ddatblygu'r cwricwlwm ac i feithrin cysylltiadau clir â chynlluniau ysgolion ar gyfer gwella ysgolion. Bydd y deunyddiau hyn yn parhau i esblygu yn unol ag anghenion ysgolion. Cyn diwedd y tymor, byddwn yn cyhoeddi gweithdai datblygu Asesu ar gyfer y Dyfodol, gan roi adnodd parhaus i ysgolion ddatblygu eu dealltwriaeth o sut mae dysgwyr yn symud ymlaen a sut i asesu'r cynnydd hwnnw.

Y mis hwn, rydym ni hefyd wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer datblygwyr adnoddau a deunyddiau ategol. Mae hyn wedi'i gyd-lunio gydag ysgolion a bydd yn rhoi arweiniad clir i ddatblygwyr ar yr hyn sydd ei angen ar ysgolion a sut i sicrhau bod adnoddau'n gyson â Chwricwlwm Cymru. Bydd hyn yn helpu i sicrhau y gall y system gyfan gydlynu ei hymdrechion i gefnogi'r gwaith o gyflwyno'r cwricwlwm.

Bydd y rhwydwaith cenedlaethol yn parhau i sicrhau bod ysgolion a lleoliadau'n cael cyfleoedd i rannu eu profiadau o gyflwyno'r system, gan eu rhoi wrth wraidd ein hymdrechion parhaus i ddatblygu cefnogaeth bellach i'r system. Bydd y rhwydwaith hefyd yn cyflawni Camau i'r Dyfodol, a fydd yn chwarae rhan hanfodol wrth rannu arfer ac arbenigedd ar ddilyniant, sy'n allweddol i godi safonau. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi ymrwymo a buddsoddi eu hamser yn y sgyrsiau rhwydwaith cenedlaethol, gan helpu i lywio polisi Llywodraeth Cymru ac arferion ysgolion. Mae'r amser a fuddsoddwyd gan weithwyr proffesiynol yn y rhwydwaith eisoes wedi cael effaith bwysig, diriaethol, gan lunio canllawiau a deunyddiau ategol yn uniongyrchol ar gyfer ysgolion, cyfrannu at Camau i'r Dyfodol ac Asesu ar gyfer y Dyfodol a llywio dysgu proffesiynol i gefnogi hanes Cymru, er enghraifft. Mae'r sgyrsiau hyn yn gymuned, a thrwy barhau i weithio ar y cyd, rydym ni’n sicrhau ein bod ni’n darparu'r cymorth sydd ei angen ar ysgolion a lleoliadau.

Wrth edrych ymlaen, mae llawer i'w wneud o hyd i sicrhau lles ein dysgwyr a'u dilyniant i'w llawn botensial, ond rydym ni’n gadarn ar y trywydd iawn. Wrth i ysgolion a lleoliadau ddechrau rhoi'r cwricwlwm ar waith, byddwn yn dysgu gwersi newydd ar sut i wella'r arfer mewn ysgolion a'r cymorth y mae ganddyn nhw fynediad iddo. Bydd y broses o ymgorffori ein cwricwlwm newydd a'i wella'n barhaus mewn ysgolion a lleoliadau yn dechrau o ddifrif o fis Medi ymlaen. Rhaid i ni sicrhau bod ein cwricwlwm trawsnewidiol yn cyflawni ar gyfer y genhedlaeth nesaf. Er mwyn cyflawni hyn, rhaid i'n cynnig dysgu proffesiynol fod yn hygyrch i bawb. Yr wythnos diwethaf, rhoddais y wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y ffordd yr ydym ni’n gweithio i gwblhau ein hawl genedlaethol i ddysgu proffesiynol, y bydd arweinwyr ysgolion, athrawon a chynorthwywyr addysgu i gyd yn elwa ohoni—cynnig gwirioneddol genedlaethol, ac un a fydd yn llawer haws ei lywio.

Dirprwy Lywydd, mae'r cwricwlwm newydd yn symud i ffwrdd oddi wrth gael pynciau cul yn unig i gael chwe maes dysgu a phrofiad ehangach. Bydd y dysgu'n seiliedig ar ddiben; drwy'r pedwar diben, rydym ni’n cyfleu'r math o ddinasyddion mae Cymru eu heisiau a'u hangen. Bydd yn helpu i ddatblygu safonau llythrennedd a rhifedd uwch, gan gefnogi dysgwyr i ddod yn fwy cymwys yn ddigidol ac yn ddwyieithog ac i esblygu i fod yn feddylwyr mentrus, creadigol a beirniadol.

Gallwn fod yn falch bod y cwricwlwm yn cynrychioli'r gorau o ymdrechion ein proffesiwn addysg. Yn hytrach na bod yn ddiwedd y daith ddiwygio, mae mis Medi yn garreg filltir bwysig. Fel Llywodraeth, byddwn yn parhau i weithredu a chefnogi'r proffesiwn fel y gall pob dysgwr, beth bynnag fo'i gefndir, elwa o gwricwlwm eang a chytbwys o wybodaeth, sgiliau a phrofiad a fydd yn cyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb.

Gweinidog, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i chi am eich datganiad heddiw. Rydym ni i gyd eisiau i'r cwricwlwm newydd, wrth gwrs, weithio. Rwyf i hefyd eisiau nodi ar y cofnod, os caf fi, Dirprwy Lywydd, ein diolch i staff ysgolion am eu gwydnwch a'u gwaith caled ym mhopeth maen nhw’n ei wneud, ond yn enwedig yn eu hymdrechion i baratoi ar gyfer y cwricwlwm newydd.

Gweinidog, dim ond bron i hanner ein hysgolion uwchradd sy'n rhoi’r cwricwlwm newydd ar waith ym mis Medi i'r llinell amser wreiddiol. Ac rwy'n dal i glywed nad yw llawer o ysgolion yn teimlo eu bod wedi cael yr amser a'r gefnogaeth ddigonol sydd eu hangen hefyd i deimlo'n ddigon parod i gyflwyno'r cwricwlwm newydd, fel y gallai rhai fod wedi dymuno, ym mis Medi. Waeth beth fo rhai o'r nodau yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn eich datganiad, mae'n amlwg na chafwyd digon o gefnogaeth broffesiynol hyd yma i athrawon, ac yn ei dro eu gwaith nhw yw troi gweledigaeth y cwricwlwm yn realiti. Gweinidog, mae hwn yn newid seismig i addysg yng Nghymru, ac, er mwyn bod yn llwyddiannus, mae angen iddo fod ar y cyd â'n hathrawon, ac mae angen i'r gwaith paratoi adlewyrchu eu hanghenion gwahanol.

Rhaid i holl ddogfennau a chanllawiau'r cwricwlwm fod yn hawdd eu deall a bod yn hygyrch i'r bobl maen nhw wedi'u cynllunio i'w cefnogi. Mae gormod o'r hyn yr wyf i wedi'i ddarllen mewn perthynas â'r cwricwlwm wedi bod yn ddryslyd, yn gymhleth ac yn aml yn anghyson. Hefyd, mae'n amlwg ein bod ni wedi gadael i ormod o athrawon fynd ar eu pennau eu hunain ar ddiwygio'r cwricwlwm, ac, y tu allan i'r model arloesi, gadael i’r proffesiwn suddo neu nofio ar sail yr hyn maen nhw wedi llwyddo i'w ddeall. Mae rhai o'r pethau yr ydych chi wedi'u hamlinellu yn y datganiad yn mynd beth o'r ffordd tuag at fynd i'r afael â hyn, ond a yw cefnogaeth ohiriedig yn rhywbeth yr ydych chi wedi'i ystyried, Gweinidog, ar gyfer dysgu proffesiynol, sydd ar gael i athrawon wrth iddyn nhw symud ymlaen at gyflwyno'r cwricwlwm newydd yn llawn, fel cyflwyno'n raddol, gyda chymorth penodol ar gyfer pob cam mae athro'n ei gyrraedd wrth iddyn nhw dyfu mewn hyder a gwybodaeth wrth wneud pethau mewn ffordd newydd? Rydw i’n meddwl yn benodol am athrawon oedd yn arfer bod yn rhan o'r hen gwricwlwm—neu'r cwricwlwm presennol, mae'n ddrwg gen i—ar ôl cael eu haddysgu gan ddefnyddio'r cwricwlwm hwnnw a'i addysgu am gynifer o flynyddoedd, ond, yn amlwg, byddai'n berthnasol i bob athro wrth symud ymlaen.

Hefyd, drwy ddatganoli llawer iawn o gyfrifoldeb am ddysgu proffesiynol i gonsortia rhanbarthol ac awdurdodau lleol, mae Llywodraeth Cymru wedi agor y drws i lu o atebion gwahanol i’r un problemau. Ac, er ein bod ni’n croesawu'r hyblygrwydd, wrth gwrs, yn y cwricwlwm newydd, er mwyn i'r broses o'i gyflwyno fod yn llwyddiannus, rhaid i ni sicrhau lefel o gysondeb ledled Cymru. Mae'r rhwydwaith cenedlaethol wedi bod yn ffordd dda o rannu arfer gorau, fel y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich datganiad, ond oherwydd lefel yr hyblygrwydd, Gweinidog, a'r ffaith eich bod chi wedi datganoli penderfyniadau i ysgolion, awdurdodau addysg lleol a chonsortia, sut y byddwch chi’n sicrhau bod safon debyg, lefel o addysg o ansawdd uchel yn cael ei darparu yn yr un modd ledled Cymru?

Nid yw'n glir o hyd chwaith sut rydych chi'n mynd i fesur llwyddiant o'r dechrau, o'r cychwyn cyntaf, ym mis Medi. Bydd angen i ni wybod sut fydd y baromedr ar gyfer mesur methiant neu lwyddiant y cwricwlwm newydd yn edrych, os gwelwch yn dda. Hefyd, os mai dim ond hanner yr ysgolion uwchradd sy'n rhoi’r cwricwlwm ar waith ym mis Medi, sut y gellir cymharu ac asesu ysgolion nad ydyn nhw'n ei weithredu ochr yn ochr â nhw? A beth os bydd myfyriwr yn symud o ysgol sy’n defnyddio'r cwricwlwm newydd i un nad yw'n gwneud hynny ac i'r gwrthwyneb? Ydym ni wedi ymchwilio i hynny? Hefyd, mae angen i ni wybod sut rydym ni’n mynd i asesu, mesur a chefnogi myfyrwyr o dan y cwricwlwm newydd sy'n mynd i fod naill ai'n fwy abl neu'n ddysgwyr sy'n cael trafferth sydd angen cymorth ychwanegol, gan nad ydym ni am i'r myfyrwyr hyn fynd ar goll yn yr heriau o gyflwyno'r cwricwlwm newydd.

Rwy’n gweld yn eich datganiad eich bod am gyhoeddi gweithdai Asesu ar gyfer y Dyfodol, gan roi rhywfaint o arweiniad i ysgolion ynghylch sut maen nhw’n mynd i asesu cynnydd. Ond, Gweinidog, a allwch chi roi ateb i rieni, athrawon a ninnau yn y Senedd heddiw ynghylch sut y byddwch chi’n mesur, yn monitro ac yn cymharu'r broses o gyflwyno'r cwricwlwm newydd wrth i ni fynd ymlaen, ac a allech chi addo i'r Senedd hon heddiw y cawn ni ddiweddariadau rheolaidd ar y cynnydd a wnaed? Diolch.

Diolch i'r Aelod a diolch iddi am y croeso a roddodd i'r datganiad, ac rwy’n nodi’r brwdfrydedd sydd ganddi dros y cwricwlwm, er gwaethaf yr heriau mae'n eu gosod i mi. Felly, rydw i’n croesawu'r ymrwymiad hwnnw i'r cwricwlwm newydd, y mae'n amlwg sydd ganddi.

O ran y pwyntiau mae hi wedi’u codi, maen nhw’n perthyn i nifer o gategorïau: roedd un yn ymwneud â'r ffaith bod dysgu proffesiynol ar gael. Rydym ni’n gwario symiau sylweddol o arian fel Llywodraeth wrth gomisiynu ac ariannu'r gwaith o gomisiynu dysgu proffesiynol, ac mae corff sylweddol iawn o adnoddau a deunydd a hyfforddiant ar gael i athrawon, ar bob lefel o'u taith, fel yr oedd yn ei ddisgrifio yn ei chwestiwn. Bydd yn gwybod bod dau o'r mesurau a gyhoeddais yn gynharach eleni, mewn gwirionedd, yn mynd at wraidd yr heriau mae'n eu gosod yn ei chwestiynau. Mae'r cyntaf yn ymwneud â sicrhau bod athro mewn unrhyw ran o Gymru yn gallu gwneud y defnydd gorau o adnoddau sy'n cael eu creu mewn unrhyw rannau eraill o Gymru, drwy wasanaethau gwella ysgolion, boed hynny mewn consortia neu mewn gwasanaethau awdurdodau lleol eu hunain. Ac felly, o ddechrau'r tymor nesaf, bydd yna drefniant mynediad cyffredin, fel nad yw, fel petai, yn bwysig ym mha ardal gonsortiwm rydych chi’n ymarfer, bydd gennych chi fynediad i'r cynnig cenedlaethol hwnnw o ddysgu proffesiynol.

Ac mae'r ail ffordd yr ydym ni’n ei ddefnyddio eisoes i fynd i'r afael â'r pwynt a godwyd gan yr Aelod yn ei chwestiynau yn ymwneud â'r hawl a gaiff ei lansio, eto ar ddechrau'r tymor nesaf, a bydd hynny'n egluro i athrawon, ar wahanol adegau o'u taith broffesiynol, beth yw eu hawl i ddysgu proffesiynol a ble i ddod o hyd iddo. Ac ochr yn ochr â'r darn hwnnw o waith, mae prosiect eisoes ar y gweill—mae wedi bod ar y gweill ers peth amser—i wella'r llywiadwyedd, y gallu i chwilio, y gallu i ddarganfod dysgu proffesiynol ar Hwb, lle mae'r rhan fwyaf o athrawon ar hyn o bryd yn gallu cael gafael ar y deunyddiau rydym ni’n eu comisiynu ac mae’r consortia'n comisiynu hefyd. Ac, fe wyddoch chi, bydd hi'n gwybod mai ethos dysgu proffesiynol yng Nghymru yw bod honno'n daith y mae pob ymarferydd unigol arni, ond ein tasg ni fel Llywodraeth, y mae'r hawl yn mynd i'r afael â hi, yw darparu pensaernïaeth hynny, fel y gellir ei wneud mor syml â phosibl ac mor hygyrch â phosibl i ymarferwyr unigol.

Cododd nifer o gwestiynau ynghylch y cydbwysedd rhwng fframwaith cenedlaethol a gwneud penderfyniadau lleol, ac rwy’n credu bod hynny wedi bod yn rhan o'r ddadl am y cwricwlwm o'r cychwyn cyntaf. Mae hwn yn gwricwlwm sydd â lefel uchel o ddatganoli, os mynnwch chi, i ysgolion. Ar un ystyr, rydym ni’n rhyddhau ysgolion i allu rhoi eu taith ddysgu unigol i ddysgwyr, a dyna'r cyffro sydd wrth wraidd y cwricwlwm, ond mae hefyd yn cynnwys, yn amlwg, set gyffredin o ddibenion, set gyffredin o ddisgwyliadau. Mae'r gofynion trawsgwricwlaidd yr un fath ym mhob rhan o Gymru, a bydd y cymedroli, y gwaith clwstwr a'r cysylltiad rhwng ysgolion mewn rhwydwaith yn mynd i'r safoni hwnnw o safon gyson ar draws y system, ond gan ganiatáu'r creadigrwydd lleol hwnnw a ffynnu a'r cysylltiad rhwng ysgolion a'u cymunedau.

Gofynnodd am y gwerthusiad a beth yw'r mesurau ar gyfer llwyddiant, a bydd wedi gweld, rwy'n siŵr, y cyhoeddiad diweddar a oedd yn rhoi cyngor i ni fel Llywodraeth ynghylch sut y gallwn ni sicrhau bod gennym ni’r arfau, os mynnwch chi, i werthuso dros y tymor hir. Mae hwn yn newid hirdymor i'n systemau, onid yw, fel y byddai hi’n cydnabod? Felly, yn nhymor yr hydref, byddaf yn dweud llawer mwy am yr hyn yr ydym ni’n ei wneud yn y maes hwnnw, mae rhywfaint ohono'n ymwneud â chomisiynu data newydd, ond mae rhywfaint ohono hefyd yn ymwneud â sicrhau bod gennym ni’r capasiti ymchwil a'r prosiectau ymchwil parhaus i allu eu gwerthuso mewn amser real. Y peth gwych am y cwricwlwm yw ei allu i esblygu ac ymateb i'r hyn y byddwn ni’n ei ddysgu drwy'r broses honno, ond hefyd drwy waith y rhwydwaith cenedlaethol, sydd eisoes yn cael effaith wirioneddol iawn ar esblygiad y cwricwlwm. Mae gan Estyn hefyd rôl bwysig fel yr arolygiaeth ysgolion wrth asesu gallu ysgolion i gyflwyno'r cwricwlwm, datblygu eu cwricwlwm, ond hefyd eu gallu i hunanwella, y bydd yn gwybod o ddatganiad yr wythnos diwethaf ei fod yn rhan hanfodol o'n llwyddiant.

Rwyf i’n croesawu'r her, ond rwyf i’n croesawu'r ymrwymiad sylfaenol i'r cwricwlwm y mae ei chwestiynau hi'n amlwg yn ei ddatgelu.

Gweinidog, hoffwn ddiolch i chi am y datganiad heddiw. Fel y gwyddoch chi, rydym ni’n llawn cyffro ond yn gefnogol i gwricwlwm newydd ac, fel yr amlygwyd gan bumed adroddiad pwyllgor y Senedd, gyda Lynne Neagle yn Gadeirydd, mae'n gyfle mawr iddo fod y newid mwyaf ers dechrau datganoli o ran ein system addysg, ac mae llawer i'w groesawu.

Rwy’n credu bod rhai o'r pryderon wedi'u trafod yn helaeth. Rydym ni wedi cael y ddadl hon dros y flwyddyn ddiwethaf o ran y pryderon a godwyd gan undebau'r athrawon ynghylch gallu'r gweithlu i gyflawni. Hoffwn adeiladu ar bwynt Laura Anne Jones o ran y cysondeb hwnnw ledled Cymru, oherwydd, fel y dywedodd Lynne Neagle hefyd fel Cadeirydd, rydym ni’n cydnabod na fydd y cwricwlwm newydd yn unffurf ar draws pob ysgol, ond rhaid iddo fod yn gyson.

Rwy’n cydnabod bod rhai pethau yr ydych chi wedi'u pwysleisio yn eich ymateb yn y fan yna, ond un o'r pethau mae undebau athrawon ac yn y blaen wedi dweud wrthym ni amdano, a gan athrawon, yw'r pryder ar hyn o bryd ynghylch presenoldeb yn yr ysgol, yr ydym ni hefyd wedi'i grybwyll, ac, felly, y ffaith y bydd y rheini yn yr ysgol, ie, yn elwa o'r cwricwlwm newydd, ond mae heriau enfawr ar hyn o bryd o ran presenoldeb, ar ôl COVID, am amrywiaeth eang o resymau. Sut ydym ni'n sicrhau y bydd y rhai mwyaf difreintiedig a'r rhai sy'n cael eu heffeithio gan yr argyfwng costau byw ar hyn o bryd yn dal i gael y budd hwnnw os nad ydyn nhw hyd yn oed yn gallu cyrraedd yr ysgol? Roeddwn i’n bryderus iawn yr wythnos diwethaf, yn ymateb y Prif Weinidog i fy nghwestiwn am gost cludiant i'r ysgol, i gael yr ymateb, 'Wel, rydym ni’n blaenoriaethu prydau ysgol am ddim.' Ond, i mi, siawns bod angen i ni edrych hefyd ar sicrhau bod disgyblion yn yr ysgol, fel y gallan nhw fanteisio ar brydau ysgol am ddim, ond hefyd i allu elwa o'r cwricwlwm newydd. Felly, sut mae hyn yn cael ei glymu i'r pryderon gwirioneddol ar hyn o bryd am bresenoldeb mewn ysgolion a rhai o'r heriau yn hyn o beth, fel ein bod ni’n sicrhau nad oes yr annhegwch hwnnw o ran mynediad i'r cwricwlwm newydd?

Hoffwn ategu eich sylwadau o ran pa mor heriol y bu i staff a nodi ein diolch hefyd i'r holl staff sy'n croesawu hyn ac sy'n gweithio'n galed i sicrhau bod y cwricwlwm newydd yn gweithio. Roeddwn i’n falch iawn, hefyd, i chi bwysleisio nad dyma ddiwedd y broses, ei bod yn garreg filltir, a hefyd yr ymrwymiad hwnnw y bydd pethau'n esblygu ac yn ymateb. Rwy’n credu ei fod yn rhywbeth mae angen i ni ei groesawu, ac, yn sicr, fel gwrthblaid, ie, ein rôl ni yw herio, ond rwyf i hefyd yn croesawu dysgu wrth i ni fynd ymlaen, a gobeithio y cawn ni’r gonestrwydd hwnnw wrth i bethau symud ymlaen o ran yr hyn sy'n gweithio a'r hyn nad yw'n gweithio, fel y gallwn ni weld rhai o'r lleoedd sydd angen rhagor o fuddsoddiad, neu os ydym ni’n gweld nad yw cymunedau difreintiedig yn gallu manteisio'n llawn ar y cwricwlwm, neu os ydym ni’n gweld bod rhai disgyblion yn colli allan, y gallwn ni gael yr adolygiad rheolaidd hwnnw a gallu addasu yn unol â hynny.

Yn yr un modd, un o'r pethau sydd wedi'i bwysleisio yw'r sefyllfa ariannol ansicr sy'n wynebu ysgolion, yn enwedig yng ngoleuni rhai o'r meysydd sy'n derbyn buddsoddiad nawr. Felly, o ran y pryder hwnnw ynghylch diffyg tryloywder ac anghysondebau o ran dosbarthu cyllid i ysgolion, yn enwedig o ran cyllidebau craidd ysgolion, ydy hyn yn rhywbeth sy'n peri pryder i chi o ran cyflwyno'r cwricwlwm newydd, neu a ydych chi’n hyderus bod y pryderon hynny wedi cael sylw fel y bydd pob ysgol sy'n gweithredu'r cwricwlwm newydd yn gallu gwneud hynny ac y bydd ganddi'r adnoddau i wneud hynny?

Felly, gobeithio y byddwch chi’n cymryd hwn fel ymateb cadarnhaol. Yn amlwg, rydym ni am weld pethau'n gweithio, ond rydym ni hefyd am sicrhau bod plant a phobl ifanc yn gallu bod yn yr ysgol i fanteisio ar y cyfleoedd a ddarperir gan y cwricwlwm newydd, a hefyd ein bod yn parhau i gefnogi staff. Yn amlwg, fel rydyn ni’n ei weld nawr, mae COVID yn ffactor arall nad yw wedi diflannu; rydym ni’n gweld effeithiau eto ar ysgolion, a bydd yn parhau i effeithio ar athrawon a chynorthwywyr addysgu yn yr ysgol. Felly, sut rydym ni’n mynd i gefnogi'r gweithlu dros y misoedd nesaf, er mwyn iddyn nhw weld ein bod ni’n Llywodraeth ac yn wrthbleidiau cefnogol, gan y bydd hyn yn cymryd amser i ymsefydlu ac esblygu? Diolch.

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. O ran y pwynt am ymateb y gweithlu addysgu i'r cwricwlwm, rwy’n credu ei bod yn un y byddai hi'n ei chydnabod yn un o gyffro ac ymrwymiad i egwyddorion y cwricwlwm newydd, a'r awydd, ynghyd â phob un ohonom ni yn y Siambr hon, i'w weld yn llwyddo, a dyna sydd wedi ysgogi gwaith caled aruthrol y proffesiwn dros flynyddoedd lawer i fod yn barod ar gyfer y cam nesaf cyffrous hwn ar y daith o fis Medi ymlaen, ac rwy’n gwybod y bydd hi hefyd yn croesawu hynny.

Rwy’n rhannu ei phryder ynglŷn â'r her presenoldeb, a ddisgrifiodd yn glir iawn yn ei chwestiwn. Mae hi yn llygad ei lle wrth ddweud bod angen i ddisgyblion fod yn yr ysgol er mwyn elwa'n llawn o fanteision y cwricwlwm newydd, a dyna pam rydym ni’n blaenoriaethu ein hymateb i sicrhau bod disgyblion yn yr ysgol. Bydd yn gwybod am y buddsoddiad rydym ni wedi'i wneud mewn perthynas â swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, a chawsom drafodaeth ffrwythlon iawn yn y pwyllgor y diwrnod o'r blaen mewn perthynas â rhai o'r ymyriadau eraill rydym ni’n eu rhoi ar waith. Bydd hefyd yn gwybod, rwy’n credu, hyd yn oed i'r rhieni a'r gofalwyr hynny sydd wedi dewis addysgu eu plant gartref, ein bod yn edrych ar ffyrdd o sicrhau bod rhwydwaith Hwb ar gael iddyn nhw, fel bod ganddyn nhw gyfres o adnoddau, ac mae'n amlwg y bydd llawer ohonyn nhw wedi'u teilwra i ddulliau'r cwricwlwm newydd. Felly, byddwn bob amser yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o leihau'r gwahaniaethau hynny, ond mae cyfyngiad ymarferol ar hynny, a dyna pam rwyf i mor awyddus i sicrhau, efallai yn enwedig y rhai sydd wedi gwneud penderfyniad diweddar i aros gartref, o ganlyniad i bandemig COVID, ein bod yn annog y rhai sy'n dychwelyd i'r ysgol i fanteisio'n llawn ar y bennod newydd wych hon yn ein stori addysg yma yng Nghymru.

Gofynnodd gwestiwn pwysig am sut rydym ni’n defnyddio esblygiad y cwricwlwm fel ffordd o ddysgu ein hunain, a gallaf roi sicrwydd iddi y bydd yr adroddiad a gyhoeddais yr wythnos diwethaf am barodrwydd y cwricwlwm yn un o ddwsinau lawer o adroddiadau, gobeithio—un bob blwyddyn—a fydd yn rhoi cyfle ffurfiol i'r Senedd asesu ble'r ydym ni, ond rwy'n siŵr y bydd llawer o gyfleoedd rhwng yr adroddiadau hynny i mi roi cyfrif am gynnydd, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n gyflym ac yn barhaus.

Mae'r rhwydwaith cenedlaethol, rwy’n credu, o ran esblygiad y cwricwlwm, yn ddimensiwn pwysig iawn o'r dirwedd wrth symud ymlaen. Mae hynny eisoes, fel y dywedais i yn fy natganiad, wedi cael effaith wirioneddol bendant ar sut rydym ni wedi gweithio ar rai o'r adnoddau sydd ar gael i athrawon a rhai o'r dulliau gweithredu a'u datblygu, ac rwy’n credu na fydd hynny ond yn dwysáu. Mae gennym ni sesiwn ar y gweill yn ystod y misoedd nesaf ar lafaredd a darllen, a bydd cyfres o drafodaethau rhwydwaith a fydd yn nodwedd o'r system wrth symud ymlaen. Mae'n golygu bod ymarferwyr yn rhoi o'u hamser; rydym ni’n darparu cyllid i ysgolion i alluogi hynny i ddigwydd. Ond, mae'n bwysig iawn fy mod i’n gallu dangos gwerth rhoi'r amser yn barhaus, a byddaf yn chwilio am ffyrdd o wneud hynny oherwydd mae'n hanfodol i lwyddiant y rhan honno o'r system ei hun. 

Fe wnaeth nifer o bwyntiau am ariannu. Hoffwn ei hatgoffa mai'r setliad llywodraeth leol eleni, sef sut y caiff ysgolion eu hariannu'n gyffredinol, yw'r setliad mwyaf helaeth ers blynyddoedd lawer. Yn amlwg, mae'r hinsawdd economaidd yn newid ac mae wedi newid ers hynny, ond dyna fan cychwyn ein trafodaeth ar ariannu ysgolion. Rwy’n credu ei bod yn gwneud pwynt am gysondeb, yn y bôn, ac, rwy'n credu, yn cyfeirio at waith Luke Sibieta—cymerais y goblygiad hwnnw o'i chwestiwn.

Bydd hefyd yn gwybod, rwy’n credu, o safbwynt parodrwydd y cwricwlwm, ein bod ni’n amlwg wedi darparu cyllid uniongyrchol i'r system gan Lywodraeth Cymru, ac rydym ni’n darparu £21 miliwn i ysgolion eleni ar gyfer paratoi'r cwricwlwm, yn ogystal, wrth gwrs, â'r miliynau lawer rydyn ni’n ei wario ar ddysgu proffesiynol, y mae athrawon yn cael cyfle i fanteisio ar hynny'n uniongyrchol iawn. Felly, gobeithio y bydd yr atebion hynny'n galonogol, ac rwy’n croesawu ei hymrwymiad a'i chefnogaeth i'r cwricwlwm.

Gweinidog, diolch am eich datganiad yma heddiw. Roedd hi'n bleser mawr dod gyda chi yr wythnos diwethaf ar ymweliad ag Ysgol Uwchradd Pontypridd yn fy etholaeth i arddangos y gwaith gwych mae'r ysgol wedi bod yn ei wneud ar y cyd â Menter Canser Moondance, i godi ymwybyddiaeth o ganser y coluddyn gan ddefnyddio dull amlbroffesiwn sy'n rhedeg drwy lawer o wahanol feysydd pwnc yn y cwricwlwm. Felly, Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi, wrth i'r cwricwlwm gael ei gyflwyno, fod gan fentrau fel hyn y potensial i achub llawer o fywydau yng Nghymru bob blwyddyn, ac, yn fwy na hynny, eu bod yn gwbl addas i natur drawsbynciol, eang a phwrpasol y cwricwlwm newydd, yr ydych chi wedi'i amlinellu mor glir yn eich datganiad yma heddiw?

Diolch i Vikki Howells am dynnu fy sylw at y gwaith gwych mae Ysgol Uwchradd Pontypridd yn ei arwain ar y cyd ag ysgolion eraill yn yr ardal a gyda chyfraniad Iechyd Cyhoeddus Cymru a'r gymuned ehangach. Rwy'n gwybod y bydd gan fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog iechyd, ddiddordeb mewn clywed mwy am y datblygiad hwn, sy'n enghraifft wych o weithio rhwng y system addysg a'r gwasanaeth iechyd yn y cyd-destun hwnnw, lle gall disgyblion ddysgu, yn y cyd-destun hwn am ganser y coluddyn, a bod y wybodaeth honno ar gael i rieni a'r gymuned yn gyffredinol hefyd drwy waith Iechyd Cyhoeddus Cymru. Roeddwn i fy hun yn meddwl bod manteision iechyd yn amlwg o'r dull hwn, sy'n eithaf clir, ymddengys i mi. Ond o safbwynt y cwricwlwm, mae cyfle cyffrous iawn, rwy'n meddwl, yma. Yr hyn y gwnaethom ni ei glywed yn y drafodaeth oedd bod yr ysgol yn cymryd mater a oedd yn arbennig i'r gymuned leol, lle'r oedd arwyddocâd arbennig, y byddai disgyblion a'u teuluoedd yn teimlo perthynas ag ef, a defnyddio hynny i ddysgu am wyddoniaeth ac am ymddygiadau, sydd, rwy'n credu, mewn ffordd, yn enghraifft o'r hyblygrwydd a'r arloesedd yn y cwricwlwm newydd yn llwyr. A, gaf fi ddweud, rydw i'n llongyfarch yr ysgol yn fawr iawn am ei harweinyddiaeth yn hyn o beth, a diolchaf i Vikki Howells am dynnu fy sylw ato.

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Dwi am gyfeirio at baragraff 4 o'ch datganiad heddiw sy'n sôn am godi uchelgeisiau. Dwi'n cymryd bod hyn yn cynnwys sgiliau iaith Cymraeg hefyd, sydd i'w groesawu, ond mae'n rhaid i fi godi fy mhryder ynglŷn â'r sefyllfa yng nghyngor sir Pen-y-bont. Unwaith eto dwi'n ffeindio fy hun yn codi yn y Siambr hon i godi pryderon ynglŷn â sefyllfa addysg Gymraeg yn y sir. Am flynyddoedd, mae ymgyrchwyr wedi bod yn lobïo'r sir ar y pwynt yma a, dro ar ôl tro, maen nhw wedi wynebu gwrthwynebiadau diri. Mae yna fwriad i droi adeilad presennol Bro Ogwr i mewn i ysgol Saesneg. Mae yna hefyd fwriad i ymestyn ysgolion cynradd Pencoed a Choety—eto, ysgolion Saesneg. A, gyda llaw, dwi'n llywodraethwr yn ysgol gynradd Pencoed. Mae yna hefyd fwriad i agor trydedd ysgol gynradd ym Mhencoed, ond mae cynghorwyr yn y sir yn dweud wrtha i bydd yr ysgol honno yn Saesneg eto, a hynny pan fo yna blant ym Mhencoed yn colli mas ar addysg Gymraeg yn barod. Ar yr ochr addysg Gymraeg, rŷn ni'n dal yn aros am ddyddiad ar gyfer ysgol Gymraeg newydd ym Mhorthcawl. Dydy hynny ddim yn ddigon da. Felly, a fyddai'r Gweinidog yn cytuno i ymchwilio i mewn i benderfyniadau swyddogion ac aelodau etholedig ym Mhen-y-bont sydd i'w gweld yn mynd yn erbyn eich gweledigaeth chi a'ch Llywodraeth?

Mae'r Aelod yn gwybod bod gyda fi ymroddiad llwyr i sicrhau bod gan bob plentyn yng Nghymru fynediad hafal at addysg Gymraeg a bod pob plentyn sydd eisiau addysg Gymraeg yn gallu cael hynny. Mae hynny'n gwbl glir, a does dim dwywaith am hynny. O ran materion penodol am y dewisiadau mae'r cyngor yn ei wneud o fewn y cwestiwn gwnaeth yr Aelod godi, bydd e'n gwybod mai at y cyngor mae angen iddo fe gyfeirio'r cwestiynau hynny. Ond, o fy safbwynt i fel Gweinidog, byddaf i'n sicr eisiau gweld cynnydd o ran cynllun strategol addysg Gymraeg pob sir yng Nghymru, yn cynnwys Pen-y-bont, a fy mwriad i yw cael sgyrsiau gydag arweinwyr pob cyngor i amlinellu fy nisgwyliadau i o'r hyn sydd yn digwydd. Byddaf i eisiau gweld cynnydd cynnar ym mhob un o'r ymrwymiadau uchelgeisiol hynny sydd yn digwydd ym Mhen-y-bont, fel ym mhob rhan arall o Gymru.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Mae'n wych clywed y bydd 95 y cant o ysgolion Cymru yn cymryd y cam nesaf ar eu taith yn y cwricwlwm. Mae'r byd wedi newid yn sylweddol dros gyfnod byr iawn, a bydd yn parhau i newid. Mae'n iawn ein bod ni'n parhau i drawsnewid addysg er mwyn cadw i fyny â'r newid hwn, mae symud i ffwrdd oddi wrth y pynciau cul a rhoi mwy o ymreolaeth yn newid mae athrawon Ysgol Nantgwyn, yr ymwelais â hi yn ddiweddar, yn ei groesawu'n galonnog. Ond mae pryderon gwirioneddol ynghylch absenoldeb disgyblion o ganlyniad i'r pandemig. Dim ond os yw plant yn ymgysylltu y bydd y cwricwlwm hwn yn cyflawni safonau a dyheadau uchel i bawb, ac rwy'n credu bod gan dechnoleg rôl bwysig i'w chwarae yn hyn o beth. Felly, Gweinidog, pa waith sydd ar y gweill i fynd i'r afael â chyfraddau absenoldeb disgyblion, ac a ydych chi'n cytuno, er mwyn i'r cwricwlwm weithio i Gymru gyfan, ein bod ni angen seilwaith digidol sy'n addas i'r diben?

Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Bydd yn gwybod o fy atebion cynharach fod cryn dipyn o waith ar y gweill er mwyn annog disgyblion yn ôl i'r ysgol. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud ag ariannu swyddogion ymgysylltu â theuluoedd, ond rydym ni hefyd yn edrych ar yr argymhellion a wnaethpwyd i ni fel Llywodraeth yn yr adroddiad diweddar rydym ni wedi'i gyhoeddi gan Meilyr Rowlands, ac mae rhywfaint ohono yn ein hannog i edrych eto ar y fframwaith rydym ni wedi'i ddefnyddio i arwain ysgolion yn y maes hwn ledled Cymru, y byddwn yn ymgymryd ag ef.

Ochr yn ochr â hynny, byddwn ni hefyd yn edrych ar ein canllawiau mewn perthynas â gwaharddiadau ac yn edrych ar ddull cyfannol o ymdrin â'r canllawiau rydym ni'n eu darparu i ysgolion. Mae pob ysgol yng Nghymru yn cydnabod pa mor bwysig yw'r mater hwn, ac rwy'n hyderus bod ysgolion yn cydnabod mai'r ffordd orau o wneud hynny yw ailadeiladu'r berthynas honno â rhieni a gofalwyr nad ydyn nhw'n teimlo eu bod yn gallu anfon eu plant i'r ysgol ar hyn o bryd, ac i'w hatgoffa o'r gwerth i'r teuluoedd hynny ac i'r plant o fod yn yr ysgol. Rwy'n credu mewn gwirionedd fod y cwricwlwm newydd yn gyfle gwych iawn er mwyn gwneud hynny hyd yn oed yn fwy llwyddiannus yn y dyfodol, a'r rheswm am hynny yw mai'r holl syniad sydd wrth wraidd y cwricwlwm yw dechrau taith y dysgwr o rywle sy'n gyfarwydd, a mynd â'r dysgwr hwnnw ar daith ddarganfod a all fod yn ddi-derfyn. Rwy'n credu bod hynny'n ffordd gyffrous o ail-ymgysylltu dysgwyr â byd yr ysgol a gyda'u dysgu. 

O ran technoleg, rwy'n cytuno â hi—mae hynny'n bwysig iawn. Bydd yn gwybod am y buddsoddiad gwerth £150 miliwn rydym ni wedi'i wneud er mwyn sicrhau bod technoleg ddigidol ar gael i bob plentyn yng Nghymru. Mae 50 o bobl yn mewngofnodi i rwydwaith Hwb, sef asgwrn cefn y cwricwlwm, bob eiliad erbyn hyn, sy'n enghraifft wych o lwyddiant, ac rydym ni am wneud mwy yn y gofod hwn. Unwaith eto, wrth wraidd y cwricwlwm mae sicrhau bod ein holl ddysgwyr yn llythrennog yn ddigidol, ac mae hynny, yn fy marn i, yn gyfle cyffrous iawn i bob dysgwr yng Nghymru, ond hefyd i ni fel cenedl. 

Ac yn olaf, Rhianon Passmore.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwyf i'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr heddiw, y brwdfrydedd ar draws y Siambr dros y cwricwlwm newydd, yr arloesi y tu ôl i'r meysydd dysgu, a'r gydnabyddiaeth onest bod newid yn golygu her yn ein hysgolion. Mae fy nghwestiwn yn syml iawn, mewn gwirionedd, yn eich datganiad, yn ymwneud â rôl y consortia rhanbarthol addysg o ran cefnogi rhagoriaeth o fewn ein gweithlu addysgu ac addysg proffesiynol, a'r angen gwirioneddol hwnnw i hyrwyddo'r uchelgais mae eraill wedi sôn amdano yn ein hysgolion drwy'r cwricwlwm newydd. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Mae gan y consortia a'r gwasanaethau gwella ysgolion rôl bwysig iawn yn y cwricwlwm newydd, fel y gŵyr o'r datganiad a wnes i'r wythnos diwethaf, gan gefnogi ysgolion ar eu taith wella, beth bynnag yw'r daith honno, darparu'r gwasanaeth hwnnw i ysgolion, y gwasanaeth hwnnw i gyrff llywodraethu gan eu bod yn atebol am daith eu hysgol. Mae hynny'n bwysig iawn. Ond hefyd, rwy'n siŵr y bydd yr Aelod wedi'i gyffroi gan y pwynt a wnes i ar y cychwyn cyntaf, sef bod consortia, ledled Cymru, yn creu llawer iawn o ddeunydd a hyfforddiant adnoddau dysgu proffesiynol, ac o'r tymor nesaf, lle bynnag yr ydych chi yng Nghymru, lle bynnag yr ydych chi'n ymarfer fel athro, byddwch chi'n gallu cael gafael ar yr holl ddeunydd sydd ar gael yn unrhyw ran o Gymru, sydd, yn fy marn i, yn un o'r ffyrdd niferus yr ydym ni'n dangos bod hwn yn wir yn gwricwlwm i Gymru.

Diolch i'r Gweinidog. 

Symudwn ymlaen at eitem 7, datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar iechyd menywod. Galwaf ar y Gweinidog i wneud y ddatganiad. Eluned Morgan. 

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch am y cyfle i wneud y datganiad pwysig hwn heddiw am gyhoeddi ein datganiad ansawdd ar iechyd menywod a merched. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed i wella ansawdd y gofal mae pawb yn ei dderbyn yng Nghymru ac i leihau lefel yr amrywiaeth yn y safonau rhwng gwasanaethau sydd ar gael mewn un rhan o Gymru a'r llall. Fodd bynnag, mae rhai gwahaniaethau dwfn a sefydledig iawn o hyd yn y ffordd mae dynion a menywod yn profi gofal iechyd. Mae'r rhain wedi'u dogfennu'n dda ac wedi'u hymchwilio'n dda ac nid ydynt yn unigryw i Gymru.

Menywod yw ychydig dros hanner ein poblogaeth ac maen nhw’n cyfrif am y rhan fwyaf o weithlu'r GIG yng Nghymru. Mae menywod yn ysgwyddo'r rhan fwyaf o gyfrifoldebau gofalu'r teulu ac yn parhau i wneud y rhan fwyaf o'r gwaith yn y cartref, yn ogystal â gweithio y tu allan i'r cartref. Ond yn rhy aml o lawer, mae menywod yn cael gofal iechyd yn seiliedig ar brofiad gwrywaidd o salwch, yn hytrach na chael yr help a'r gofal sydd eu hangen arnyn nhw, wedi'u teilwra i'w hanghenion fel menyw neu ferch. Gall rhagfarn ac anghydraddoldebau o'r fath olygu bod menywod yn aml yn cael gwasanaethau mwy gwael ac, mewn rhai achosion, rydym ni’n gweld canlyniadau gwaeth.

Mae ymchwil gan Sefydliad Prydeinig y Galon yn awgrymu y gellid bod wedi atal marwolaethau o leiaf 8,000 o fenywod pe baen nhw wedi cael triniaeth gardiaidd deg dros gyfnod o 10 mlynedd yng Nghymru a Lloegr. Dim ond un enghraifft yw hon, mewn un maes meddygaeth. Yn anffodus, mae'r anghydraddoldebau hyn yn amlwg ar draws meddygaeth. Llywydd, nid yw hyn yn iawn ac nid yw'n deg. Os ydym ni am fod yn driw i’n nod cyffredinol o ddarparu gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn yng Nghymru, yna rhaid i ni newid y ffordd rydym ni’n darparu gofal iechyd i fenywod a merched fel y gallant ei gael mewn modd amserol, fel bod y GIG yn ymateb i'w dewisiadau a'u hanghenion a bod ymchwil a datblygu yn adlewyrchu profiadau byw menywod a merched. Dyna pam yr wyf i, heddiw, yn cyhoeddi'r datganiad ansawdd ar iechyd menywod a merched.

Rwyf i eisiau cofnodi heddiw, pan fyddwn ni’n sôn am iechyd menywod a gofal iechyd menywod, nad sôn am wasanaethau gynaecolegol neu iechyd atgenhedlol yn unig yr ydym ni. Mae'r rhain, wrth gwrs, yn wasanaethau pwysig i fenywod ond nid dyma’r unig ofal iechyd i fenywod. Mae ystod eang o gyflyrau lle gall menywod fod â symptomau gwahanol i ddynion neu y gallen nhw gael eu heffeithio'n anghymesur, gan gynnwys awtistiaeth, asthma, meigryn, esgyrn a chlefyd y galon. Mae menywod hefyd yn profi patrymau gwahanol o angen a symptomau ar draws ethnigrwydd ac anabledd, beichiogrwydd a mamolaeth. Rhaid i'r GIG allu trin pobl sy'n profi'r cyflyrau hyn yn briodol er mwyn sicrhau'r canlyniadau gorau posibl.

Y datganiad ansawdd yw'r cam cyntaf pwysig yn ein cynlluniau i drawsnewid y gofal mae menywod yn ei dderbyn yng Nghymru. Mae'n nodi'r hyn y disgwylir i'r GIG ei gyflawni i sicrhau gwasanaethau iechyd o ansawdd da i gefnogi menywod a merched drwy gydol eu bywydau. Mae'n disgrifio sut fydd ‘da' yn edrych. Yn dilyn y datganiad ansawdd bydd cynllun iechyd menywod 10 mlynedd yn cael ei gyhoeddi yn yr hydref. Mae'r cynllun yn cael ei ddatblygu gan GIG Cymru gyda mewnbwn sylweddol gan grwpiau menywod. Gyda'i gilydd, bydd y datganiad ansawdd a'r cynllun yn gosod y cwrs ar gyfer y ffordd y caiff gwasanaethau i fenywod a merched eu darparu a'u datblygu yng Nghymru. Rydw i wedi bod yn glir y bydd y cynllun yn dilyn yr un dull cwrs bywyd ag a nodwyd gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr yn ei adroddiad 'Gwell i fenywod' yn 2019. Bydd yn hyrwyddo dull lle mae menywod yn gallu cael y driniaeth gywir drwy gydol eu hoes a rhaid i'r GIG weithio mewn man mwy ataliol.

Er y bydd y ddwy ddogfen hyn yn gosod y llwybr ar gyfer y dyfodol, nid ydym wedi bod yn aros am heddiw i wneud newidiadau i ofal iechyd menywod a merched yng Nghymru. Rydym ni wedi ariannu'r grŵp gweithredu iechyd menywod ac rydym ni wedi cyflwyno nyrsys endometriosis arbenigol a chydlynwyr iechyd a lles y pelfis ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru. Maen nhw’n sicrhau bod menywod yn cael eu cyfeirio at wasanaethau priodol ac yn cael eu cefnogi drwy ddiagnosis a thriniaeth. 

Mae'r adnodd ymwybyddiaeth Mislif Fi/Bloody Brilliant—

nid yw'n cyfieithu i'r Gymraeg yn dda iawn—

—hefyd yn cael ei ariannu drwy'r grŵp gweithredu ar iechyd menywod. Mae hwn wedi cael canmoliaeth eang, ac mae pobl mewn gwahanol rannau o'r byd wedi bod yn edrych arno ar y we. 

Gan weithio gyda chlinigwyr, rŷn ni wedi sefydlu grŵp gorchwyl i edrych ar yr arferion gorau er mwyn cynllunio llwybr gofal menopos newydd i Gymru. Bydd gwaith y grŵp yn cefnogi tasglu menopos y pedair gwlad. 

Rŷn ni hefyd wedi sefydlu bwrdd rhaglen gofal wedi'i gynllunio ym maes gynaecoleg i foderneiddio a thrawsnewid y ffordd mae gwasanaethau yn cael eu darparu. Mae'r gwaith yma'n cael ei arwain gan glinigwyr, a bydd yn helpu gwasanaethau i adfer o effaith y pandemig.  

Yn olaf, mae fy swyddogion yn archwilio'r syniad o greu cronfa ymchwil iechyd menywod. Byddai hwn yn cael ei ddefnyddio i ariannu cyfleoedd i wneud ymchwil i feysydd lle mae bylchau amlwg mewn gwybodaeth am iechyd menywod. Yn hanesyddol, mae menywod wedi bod o dan anfantais oherwydd diffyg ymchwil a data am gyflyrau sy'n effeithio arnyn nhw, neu am fod y gofal clinigol yn cael ei fodelu ar ddata ac ymchwil sydd wedi ei seilio'n bennaf ar ddynion a'u profiadau nhw.  

Llywydd, mae'n bryd inni gau'r bwlch rhwng y rhywiau a dileu'r anghydraddoldebau rhwng y rhywiau mewn gofal iechyd yng Nghymru. Bydd y datganiad ansawdd a'r cynllun, pan gaiff ei gyhoeddi, yn ein helpu i wella profiad menywod a merched o ofal iechyd a'r ffordd maen nhw'n cael gafael arno. Bydd y rhain yn trawsnewid y ffordd mae'r gwasanaeth iechyd yn cefnogi ac yn gofalu am fenywod a merched yng Nghymru. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw, a manteisio hefyd ar y cyfle i dalu teyrnged i'r GIG wrth iddo nodi ei ben-blwydd yn 70 oed heddiw, a 74 o flynyddoedd o wasanaeth rhyfeddol? A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am y datganiad heddiw a dweud fy mod yn falch iawn o glywed eich bod, wrth gwrs, yn cydnabod yr anghydraddoldebau sy'n bodoli, anghydraddoldebau, efallai, 18 mis yn ôl, cyn i mi ymgymryd â'r brîff iechyd, a chyn fy swyddogaeth ar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, na fyddwn â fawr ddim dealltwriaeth ohonyn nhw fy hun. Ond yn sicr, rwy'n gwerthfawrogi'r angen am y cynllun. Nid yw'r datganiad ansawdd ei hun wedi creu argraff fawr arnaf, ond rwyf yn sicr yn edrych ymlaen at y cynllun iechyd menywod a fydd yn deillio ohono yn yr hydref. 

O ran y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, fe wnaethom ni gynnal ein hymgynghoriad ein hunain yr haf diwethaf yn gofyn i'n rhanddeiliaid am eu blaenoriaethau, ac roedd iechyd menywod ac iechyd merched yn uchel iawn ar yr agenda. O ganlyniad i hynny, gwnaethom bwynt o sicrhau bod iechyd menywod a merched yn flaenoriaeth i'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar gyfer tymor y Senedd hon, dros y pum mlynedd nesaf. 

Dylwn i ddweud ein bod ni hefyd wedi gwneud rhywfaint o ymchwil pan wnaethom wahodd clymblaid iechyd menywod Cymru i ddod yn ôl ym mis Mawrth, a gwneud cyflwyniad i ni, a oedd yn ddefnyddiol o ran llywio fy marn yn sicr. Yr hyn a ddywedodd y glymblaid wrthym—a chyfeirioch chi at hyn yn eich datganiad heddiw—yw ein bod, pan fyddwn yn astudio calonnau a thrawiadau ar y galon, rydym yn astudio calonnau dynion a thrawiadau ar y galon ymhlith dynion. Ac mewn gwirionedd, mae angen i fenywod fod yn rhan o hynny, ac mae angen i ni ystyried bod y clefydau hyn yn bethau sy'n effeithio ar y ddau. Wrth gwrs, fel yr ydych chi wedi nodi eich hun, Gweinidog, efallai fod tangynrychiolaeth o fenywod mewn treialon clinigol. Rydym yn gwybod hefyd, yn sicr fe ddywedodd y glymblaid wrthym ni, fod menywod 50 y cant yn fwy tebygol o gael camddiagnosis cychwynnol o drawiad ar y galon, ac nid ydym yn gwybod beth yw'r rheswm dros hyn. Felly, Gweinidog, a wnewch chi gadarnhau y bydd y cynllun iechyd yn cynnwys ymrwymiad i gynyddu cynrychiolaeth menywod mewn treialon clinigol yng Nghymru?

Dywedoch chi hefyd y bydd y cynllun yn cael ei ddatblygu gyda grwpiau menywod, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr, wrth gwrs, ond, yn sicr, pan glywn am brofiadau menywod wrth ddatblygu'r cynllun gweithredu hwnnw, a gaf i hefyd ofyn a ydych chi'n mynd i gynnwys lleisiau'r menywod hynny yn hwnnw ac yn strwythurau llywodraethu ac arwain o fewn y GIG hefyd?

Rydym wedi clywed am lawer o broblemau yn ymwneud â chamgyfathrebu. Mae newidiadau i'r rhaglen sgrinio serfigol wedi tynnu sylw at bwysigrwydd cyfathrebu clir a chywir. Ar y pwynt hwnnw, tybed, o ran gwella cyfathrebu, a wnewch chi egluro sut y mae'r cynllun yn mynd i wella cyfathrebu â menywod? Cyflwynwyd rhywfaint o dystiolaeth i ni hefyd, weithiau, wrth i fenywod ymadfer, y byddai llawer o gleifion yn cael eu llawdriniaeth ac yna byddai'r meddyg ymgynghorol yn dod o gwmpas i siarad â nhw wrth iddyn nhw ymadfer, a phan oedden nhw'n lled-ymwybodol ac yn methu cofio'r hyn a ddywedwyd. Felly, o ran pwysigrwydd cyfathrebu, byddai gennyf ddiddordeb yn eich syniadau pellach ynghylch sut y mae'r cynllun yn mynd i wella cyfathrebu yn yr elfen honno hefyd.

Yna, wrth gwrs, mae'r mater yn ymwneud ag atal hefyd. Gwn y byddwch, mae'n debyg, yn cytuno â'r asesiad hwnnw, ond byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, Gweinidog, sut y bydd eich cynllun yn ymgorffori atal a sut y bydd hynny'n cyd-fynd, hefyd, â 'Pwysau Iach: Cymru Iach'.

Rydych chi hefyd, Gweinidog, yn sôn yn eich datganiad ansawdd,

'Bydd byrddau iechyd yn sicrhau lefelau priodol o gapasiti diagnostig, therapiwtig a llawfeddygol i alluogi menywod sydd angen ymyriadau ar gyfer anghenion iechyd sy'n benodol i fenywod a merched, gan gynnwys gofal mislif...a menopos, i dderbyn gofal mor agos â phosibl at y cartref heb orfod aros am gyfnod helaeth.'

Mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y bydd hynny'n cael ei ddatblygu, gan gadw ardaloedd gwledig mewn cof hefyd. Wrth gwrs, efallai y byddai'r rheini'n hawdd iawn eu cyflwyno yng Nghaerdydd, ond pan feddyliwn ni am ardaloedd gwledig, mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y bydd eich cynllun yn datblygu o ran sicrhau bod gennym ddigon o gapasiti mewn ardaloedd gwledig hefyd. Ac— 

Russell, a wnewch chi gloi nawr, os gwelwch yn dda?

Iawn. Fe ofynnaf fy nghwestiwn olaf felly, Dirprwy Lywydd. Sut ydych chi'n rhagweld y bydd eich cynllun hefyd yn mynd i'r afael â'r cyfnod byr o amser—ni allaf hyd yn oed ddarllen fy ysgrifen fy hun yma, Gweinidog. [Chwerthin.] Mae fy amser ar ben, felly fe orffennaf gyda hynny, oherwydd ni allaf ddarllen fy llawysgrifen fy hun. 

Gwych. Diolch, Russell. Yn gyntaf oll, diolch i'r pwyllgor am gymryd y mater hwn o ddifrif. Mae'n debyg bod gennyf apêl fach i chi, fel pwyllgor—gwn eich bod yn annibynnol a gallwch wneud fel y mynnoch chi, ond byddai'n ddefnyddiol iawn pe gallech chi wneud hyn yn eithaf cyflym fel y gallwch chi ddylanwadu ar y cynllun. Yr hyn rwy'n awyddus iawn i'w wneud â'r cynllun hwn yw cael pawb i gyfrannu a theimlo y gallan nhw wneud gwahaniaeth yma, a dyna pam yr wyf wedi bod yn awyddus iawn o'r dechrau i gynnwys grwpiau menywod mewn gwahanol bethau dim ond i sicrhau bod pobl yn teimlo eu bod wedi'u grymuso i gyfrannu.

Felly, pe gallech wneud hynny fel pwyllgor—rwy'n siŵr eich bod wedi dechrau ar y gwaith hwnnw eisoes—byddai'n ddefnyddiol iawn. Mae gennym amserlen eithaf tynn, ond rwy'n awyddus iawn i wneud hyn fel y gall ddylanwadu ar gynigion cynllun tymor canolig integredig y flwyddyn nesaf, felly byddai hynny'n dda iawn.

Rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o ddatganiad y Gweinidog cyllid heddiw, ac roedd yn dweud ei bod hi wrth ei bodd yn rhannu 

'gyda'r Senedd y gwaith trawslywodraethol sydd ar y gweill i archwilio'r potensial ar gyfer pecyn gwaith penodol mewn ymchwil rhywedd sy'n gysylltiedig ag iechyd.'

Mae hyn yn bwysig iawn, rwy'n credu, i gael trefn ar y data fel y cawn wybod yn union beth sy'n digwydd. Mae hynny'n rhan o'r broblem; roedd yn broblem a nodwyd gan Caroline Criado Perez yn Invisible Women, ei llyfr hi, ac rwy'n siŵr bod y ffeministiaid yn ein plith wedi dadansoddi hynny'n eithaf gofalus ac wedi sylweddoli ein bod, fel y gwyddoch chi, yn byw mewn byd a gynlluniwyd gan ddynion ar gyfer dynion. Mae angen i ni ailgydbwyso hynny. Mae'n anodd iawn deall sut yr ydych chi'n mynd i'w newid oni bai eich bod yn cael y data'n iawn o'r dechrau, a chredaf fod hynny'n beth pwysig ac yn rhywbeth yr ydym ni'n awyddus iawn i fynd i'r afael ag ef.

O ran menywod mewn swyddi arwain a llywodraethu yn GIG Cymru, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych fod nifer y menywod mewn swyddi arwain a llywodraethu yn y GIG yng Nghymru wedi creu argraff fawr arnaf. Rwy'n credu fy mod yn iawn wrth ddweud bod llawer o'r cadeiryddion yn fenywod, mae llawer o'r prif weithredwyr yn fenywod, ac yn sicr, mae llawer o'r bobl mewn rheolaeth ganol yn fenywod, felly nid dim ond bod y GIG yn cynnwys canran uchel iawn o fenywod, ond maen nhw mewn gwirionedd yn cyrraedd y swyddi uchaf hynny hefyd.

O ran cyfathrebu, felly, y peth pwysig am y rhaglen hon yw bod yn rhaid i'r GIG ei pherchnogi, a dyna pam yr wyf wir eisiau iddyn nhw ei datblygu. Mae'n rhaid iddyn nhw ei pherchnogi er mwyn iddyn nhw ei chyflawni. Nid wyf eisiau iddi gael ei gorfodi'n llwyr arnyn nhw. Rwy'n dweud wrthyn nhw beth yw ansawdd yr hyn y mae angen iddyn nhw ei gyrraedd, ond mae'n rhaid iddyn nhw benderfynu sut y byddan nhw'n mynd ati i wneud hynny. O ran cyfathrebu, rwy'n credu bod angen i ni fod yn ofalus iawn ynghylch cyfathrebu—rhaid i ni wneud hyn yn iawn. Rwy'n awyddus iawn i wthio llawer mwy ar ddigidol. Ar y llaw arall, mae llawer o'r bobl yn ein hysbytai, er enghraifft, yn gleifion dementia. Felly, rydych yn llygad eich lle, ond hyd yn oed os ydych—. Mae'n rhaid i chi fod yn sensitif gyda gwahanol bobl, a gobeithio bod hynny'n rhywbeth yr eir i'r afael ag ef.

Mae atal yn faes lle yr ydym yn awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud rhywfaint o waith ac mae'n debyg gen i, fod edrych ar y rhaglenni sydd gennym ni drwy lens rhywedd, rwy'n credu, yn bwysig iawn, felly bydd pethau fel 'Pwysau Iach: Cymru Iach' yn bwysig. Ac yna pan ddaw'n fater o ofal yn nes at gartref, yr hyn yr hoffwn ei weld, a byddaf yn sicr yn eu gwthio i weithio tuag at hyn, yw arbenigedd mislif neu fenopos yn y clystyrau gofal sylfaenol, fel ein bod yn cael un ym mhob clwstwr. Mae'n rhaid i mi sicrhau eu bod yn cefnogi hynny, ond dyna'r hyn yr hoffwn ei weld—y math hwnnw o arbenigedd a ddatblygwyd ac a ddarperir ar lefel leol.

Diolch i'r Gweinidog am y datganiad am y datganiad ansawdd. Mae'n gam arwyddocaol, dwi'n meddwl. Does yna ddim deufis ers oeddem ni ym Mhlaid Cymru yn cyflwyno cynnig o flaen y Senedd yn pwysleisio pwysigrwydd rhoi sylw i faterion iechyd yn ymwneud â merched, a dwi'n falch ein bod ni yma rŵan yn gweld y datganiad yma heddiw.

Mae'n rhyfeddol ac yn gywilyddus, mewn difri, ei bod hi wedi cymryd tan rŵan inni ddechrau o ddifri, efallai, gweld pethau o bersbectif y ferch mewn iechyd.

Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n dechrau sylweddoli yw pwysigrwydd gofal iechyd rhyw benodol yn ei ystyr ehangaf, a'r angen i deilwra gofal iechyd ar gyfer anghenion mwy na hanner y boblogaeth. Nid yw'n ymwneud yn benodol â chyflyrau neu afiechydon sy'n rhyw benodol yn unig, mae'n ymwneud â'r ffaith nad yw menywod wedi cael digon o sylw yn ein ffordd o feddwl am gyflyrau sy'n effeithio ar ddynion a menywod, ond lle mae persbectif penodol o ran menywod. Mae anghenion menywod wedi cael eu hanwybyddu neu heb gael digon o sylw hyd yn oed pan fo effaith anghymesur ar fenywod yn sgil y cyflyrau hynny. Sonioch chi am rai ohonyn nhw. Mae clefyd y galon yn un sy'n codi'n eithaf aml. Mae asthma yn un arall. Mae meigryn yn un arall. Ac mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at y rheini.

Fodd bynnag, hoffwn dynnu sylw at y ffaith, er bod y Gweinidog, a chytunaf yn llwyr â hi, yn dweud ei bod am gofnodi, pan soniwn ni am iechyd menywod a gofal iechyd menywod, nad sôn am wasanaethau gynaecolegol neu iechyd atgenhedlol yn unig yr ydym ni, ac yna mae'n mynd ymlaen i enwi'r pethau sy'n cael eu gwneud eisoes, a dilyn y dull cwrs bywyd a nodwyd gan Goleg Brenhinol yr Obstetryddion a'r Gynaecolegwyr, a siarad am y nyrsys endometriosis arbenigol a'r cydgysylltwyr iechyd a llesiant pelfis sy'n cael eu sefydlu, ac adnodd ymwybyddiaeth Bloody Brilliant, a'r gwaith ar y mislif. Mae'r rhain i gyd yn faterion sy'n rhyw benodol, ac rwyf eisiau sicrhau nad yw'r Llywodraeth eisoes yn syrthio i'r fagl o restru'r materion hynny sy'n rhyw benodol yn unig. Rwy'n ffyddiog, o ystyried yr olwg ehangach hon yn awr, na fydd hynny'n digwydd, ond mae angen i ni barhau i fynegi'r rhybudd hwnnw bob amser.

Dau gwestiwn, yn eithaf syml, ar y diwedd gennyf i: pa adnoddau sy'n cael eu neilltuo nawr ar gyfer y cynllun 10 mlynedd? Oherwydd, er mor bwysig yw'r datganiad ansawdd heddiw, hwnnw sy'n fy nghyffroi i, gan fy mod yn gweld bod hynny'n mynd i wneud gwahaniaeth mewn gwirionedd o ran sicrhau bod y gwasanaethau hynny ar gael i fenywod. Felly, pa adnoddau sy'n cael eu neilltuo ar gyfer hwnnw o ran pobl, ac, yn ariannol, a fydd adnoddau ychwanegol, ynteu a fydd hyn yn ymwneud â sicrhau bod ein byrddau iechyd, o fewn eu hadnoddau presennol, yn gwneud digon i sicrhau bod iechyd menywod yn cael y sylw y mae'n ei haeddu? A hefyd, fel y gallwn ddwyn y Llywodraeth i gyfrif am hyn, sut y bydd menywod, a sut y byddwn ni fel seneddwyr, yn gwybod bod y cynllun hwnnw'n gwneud gwahaniaeth? Sut y bydd menywod yn gallu gweld a synhwyro a chael teimlad bod newid wedi bod a bod hynny'n cael effaith glir ar y gofal a gânt yn ein gwasanaethau iechyd a gofal?

Diolch yn fawr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ei gwneud yn gwbl glir nad oes unrhyw wrthddweud yn y ffaith ein bod eisoes wedi dechrau gwneud gwaith ym maes gynaecoleg. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yma yw ehangu y tu hwnt i hynny, ac, yn sicr, roedd hyn yn rhywbeth a amlygwyd i mi yn gynnar iawn ar ôl i mi gael fy mhenodi, ac nid oeddwn yn ymwybodol ohono, y ffaith bod clefyd y galon yn lladd mwy o fenywod na chanser y fron.

Mae'r holl bethau hyn, ac rydych chi'n meddwl, 'Arhoswch funud, mae un o bob 10 menyw hefyd yn dioddef o endometriosis. Ble mae'r arian i gyd-fynd â hynny? A fyddai hynny'n wir pe bai'n faes dynion traddodiadol?' Felly, nid wyf yn credu bod gwrthddweud yma. Yr hyn yr wyf yn ei wneud yn gwbl glir yw, pan gawsom ni grŵp gweithredu iechyd menywod—. Felly, dyma'r pwynt—rydych yn dweud, 'Pam nad ydych wedi bwrw ymlaen ag ef?' Y pwynt yw ein bod wedi bwrw ymlaen ag ef; roeddem yn gwneud pethau o dan y grŵp gweithredu iechyd menywod. Mae hyn yn cymryd cam yn ôl ohono ac yn edrych arno'n wirioneddol, y system gyfan, o safbwynt rhywedd. Ac fe welwch chi restr yn yr atodiad, ac mae'r swyddogion druan sy'n gweithio i mi yn cael llond bol arnaf yn dweud, 'Rwyf wedi dod o hyd i un arall; rwyf wedi dod o hyd i un arall. Mae hwn yn faes arall lle nad ydym wedi edrych ar yr agwedd rhywedd', ac yn sicr mae'r rhestr yn yr atodiad yn rhoi dealltwriaeth i chi o faint o gyflyrau sydd yn effeithio'n wahanol ar fenywod, ac felly gall meddygon teulu fethu'r symptomau oherwydd bod y symptomau'n amlygu eu hunain yn wahanol. Felly, dyna'r math o beth, ac yna bydd goblygiadau o ran hyfforddi'r gweithlu a'r holl fathau hynny o bethau, felly mae'n rhaid i ni gadw'r holl bethau hynny mewn cof.

O ran adnoddau, mae hwn yn gynllun a fydd yn eiddo i'r byrddau iechyd. Bydd yn rhaid iddyn nhw ddefnyddio eu hadnoddau nhw ar ei gyfer. Y syniad yw eu bod yn mabwysiadu dull sy'n rhywedd benodol wrth gyflawni'r hyn y maen nhw'n ei wneud eisoes. Ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw ein bod, mewn gwirionedd, wrth ddatblygu'r cynllun ei hun, wedi neilltuo £160,000 o adnoddau ychwanegol ac rydym wedi secondio i gydweithfa GIG Cymru rywun sy'n ymwneud â datblygu cynlluniau mewn mannau eraill, i weithio nawr gyda'r prif swyddog nyrsio i helpu i greu'r cynllun hwn, felly mae gennym rywun sydd wedi bod drwy hyn o'r blaen i'n helpu ni ac i sicrhau ein bod yn cyrraedd y lle iawn.

Mae gen i chwe Aelod sy'n dal i ddymuno siarad, a gobeithiaf i alw pawb, felly a all pawb fod yn gryno yn eu cyfraniadau, os gwelwch yn dda? Ac mae hynny'n cynnwys y Gweinidog. Jenny Rathbone.

Diolch yn fawr iawn. Nododd Ignaz Semmelweis pam yr oedd gan fenywod a oedd yn rhoi genedigaeth a oedd o dan ofal bydwragedd—bron i gyd yn fenywod—gyfradd marwolaethau llawer is na charfan ar hap union yr un fath o dan ofal meddygon—i gyd yn ddynion—ym 1847, ond cymerodd dros 100 mlynedd mewn proffesiwn a oedd yn cael ei reoli gan ddynion, i olchi dwylo rhwng cleifion a chyn llawdriniaeth fod yn arfer gorfodol. Ac felly mae hynny'n dangos maint y problemau sy'n ein hwynebu mewn sawl agwedd ar fywyd, ac mae hynny'n cynnwys meddygaeth. Pe bai dynion yn beichiogi, rwy'n awgrymu na fyddem ag ymosodiadau mor warthus ar hawl menywod a merched i ddewis yn o leiaf hanner gwledydd y byd. Ac yn ffodus, mae Gweinidog iechyd Cymru wedi diogelu hawl menywod yng Nghymru i gael mynediad cyflym at erthyliadau telefeddygol, a'r arloesedd a gyflawnwyd gennym yn ystod COVID i fod yn nodwedd barhaol yn y GIG yng Nghymru. 

Sonioch chi yn eich datganiad am endometriosis, ac roeddwn eisiau ymchwilio ychydig ymhellach i hyn. Ydym, rydym wedi cyflwyno nyrsys endo arbenigol i bob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr iawn, ond nid yw menywod yn cael mynediad cyfartal at ofal eilaidd a thrydyddol, ac felly mae hynny'n amlwg yn her fawr i ni ac i GIG Cymru.

Jenny, mae angen ichi ofyn eich cwestiwn, os gwelwch yn dda. Rwy'n rhedeg allan o amser.

Ocê. Felly, beth yw statws y ganolfan dros dro yn Ysbyty Singleton, a sut ydych chi'n rhagweld y byddwch yn sicrhau y bydd pob menyw yng Nghymru yn cael gofal eilaidd a thrydyddol, pan fo angen?

Diolch yn fawr. A, Jenny, hoffwn eich cefnogi chi o ran eich safbwynt ar hawl menywod i ddewis. Rwyf yn gwbl anobeithiol o ran yr hyn sy'n digwydd yn yr Unol Daleithiau, ac rwy'n credu ei fod yn gam trist iawn yn ôl i fenywod ac, yn wir, i ddynion yn y wlad honno.

O ran endometriosis, byddwch yn ymwybodol bod gennym ni bellach ym mhob bwrdd iechyd nyrs endometriosis. Rwyf wedi cwrdd â nhw ychydig o weithiau. Mae eu brwdfrydedd, mi wn, yn dal i fod yn heintus iawn. Gwn eu bod yn gwneud gwaith gwych, ac maen nhw'n hyfforddi pobl, rwy'n gwybod, oherwydd—rwy'n datgan buddiant—yr oedd fy ngŵr ar gwrs, fel meddyg teulu, y diwrnod o'r blaen gydag un o'r bobl hyn, yn dysgu am endometriosis. Yr hyn yr wyf i'n ei gydnabod, pan ddaw i ofal eilaidd a thrydyddol, yw bod llawer mwy o waith i'w wneud ac, wrth gwrs, y bydd yn rhaid i ni edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud yn y maes hwnnw o ran recriwtio llawfeddygon sy'n gallu helpu gyda'r cyflwr anodd iawn hwn y mae pobl yn byw gydag ef.

Rwy'n ceisio cwtogi ar fy araith yma. Rwy'n croesawu'r datganiad hwn yn fawr a'r cyfle i siarad am iechyd menywod. Ers gormod o amser yn ein cymdeithas, rydym wedi gweld iechyd, diogelwch a llesiant menywod yn cael eu hesgeuluso a'u hanwybyddu. Rwy'n croesawu'n fawr y bydd cynllun iechyd menywod 10 mlynedd yn yr hydref, ac rwy'n croesawu llawer o rannau o'r datganiad hwn yn fawr iawn. Bydd yn gyfle enfawr i'r Senedd hon wneud cyfraniad sylweddol mewn sawl ffordd i fenywod ledled Cymru.

Un maes pwysig sy'n peri pryder i mi, wrth gwrs, yw gofal amenedigol—rhywbeth y mae Buffy a minnau wedi siarad â rhywfaint o angerdd yn ei gylch, oherwydd y profiadau a gawsom. Oherwydd effeithiau sylweddol a pharhaol yn sgil peidio â thrin iechyd amenedigol, beth, Gweinidog, ydych yn ei wneud o ran sicrhau mynediad cyfartal at wasanaethau amenedigol ledled Cymru, a pha adnoddau, fel y dywedodd Rhun, sydd wedi'u neilltuo i fynd i'r afael â hynny? 

Ac rwy'n croesawu'n fawr eich datganiad am endometriosis, a chymeradwyaf y gwaith a gyflwynodd Suzy Davies, cyn gyd-Aelod, i'r Siambr hon am dynnu sylw at yr holl faterion hynny. Beth ydych chi'n ei wneud i dynnu sylw at ymwybyddiaeth o'r mater hwn, endometriosis, gan weithio gyda'r Gweinidog dros addysg, gyda'r cwricwlwm newydd, ond hefyd perimenopos a menopos a holl faterion menywod? Sut ydych chi'n gweithio gyda Gweinidogion eraill i dynnu sylw at y rheini yng Nghymru? Diolch.

Diolch yn fawr. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn, ac rwyf wedi eich clywed ar sawl achlysur yn sôn am eich profiadau o ran iechyd amenedigol, a'r un peth gyda Buffy—profiadau trawmatig iawn, ac rydych yn gynrychiadol o filoedd lu o fenywod sydd wedi bod drwy gyfnod trawmatig iawn. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn meddwl yn ofalus, a dyma pam mae cwrs bywyd yn bwysig iawn. Nid yw'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd yn unig, mae'n ymwneud â'r hyn sy'n digwydd, o ganlyniad, am weddill eich bywyd, i'r pwynt pan fo gan lawer o bobl, er enghraifft, broblemau anymataliaeth. Mae'n rhaid i ni feddwl beth yw'r effaith drwy gydol cylch bywyd unigolyn. Felly, mae'r rhain yn bethau, gobeithio, y cânt eu cyflwyno yn y cynllun, lle bydd pwyslais. Yr hyn yr ydym ni'n sôn amdano yma yw datganiad ansawdd, pryd y disgwylir y bydd mynediad, a bydd mynediad cyfartal. 

O ran endometriosis, hoffwn ganmol hefyd y gwaith a wnaeth Suzy Davies, a gwn mai un o'r pethau olaf a wnaeth yn y Senedd hon oedd sicrhau, mewn gwirionedd, y byddai hyn yn rhywbeth a oedd wedi'i gynnwys yn y cwricwlwm, ac felly bydd pobl yn dysgu amdano yng nghwricwlwm ysgolion Cymru.

Rwyf i hefyd yn croesawu'r datganiad yn fawr. Hoffwn amlygu rhywbeth am effaith prinder therapi adfer hormonau ar fenywod sy'n mynd drwy'r menopos. Mae un etholwr wedi codi rhywbeth eithaf penodol gyda mi, sef yr effeithir yn arbennig o wael ar fenywod sy'n mynd drwy fenopos llawfeddygol. Felly, menopos llawfeddygol yw pan fydd llawdriniaeth, yn hytrach na'r broses heneiddio, yn achosi i'r menopos ddigwydd. Dywedodd fy etholwr wrthyf, i fenywod fel hi heb hormonau, nad yw mynd heb HRT yn fater o'i gwneud yn anos codi hwyl, mae'n ei gwneud bron yn amhosibl gweithredu, ac mae meddyliau hunanladdol yn cymryd drosodd ei bywyd weithiau. Felly, a ellir gwneud unrhyw beth, os gwelwch yn dda, i flaenoriaethu menywod sydd angen HRT fwyaf, oherwydd ni fydd menopos pawb yr un fath? Ac, fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, sylweddolaf mai Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am gynnal y cyflenwad o feddyginiaethau, ond byddwn yn croesawu rhagor o wybodaeth am yr hyn yr ydych yn ei wneud ar draws y Llywodraeth ynghylch hyn, os gwelwch yn dda. 

Diolch yn fawr. Wel, yr hyn yr ydym wedi'i weld yw cynnydd o 40 y cant yn y galw dros y pum mlynedd diwethaf o ran HRT. A'r broblem wirioneddol yw nad yw gweithgynhyrchwyr wedi llwyddo i ateb y galw hwnnw. Felly, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, sydd, wrth gwrs, yn gyfrifol am gaffael hwn ar ein rhan, ac, yn amlwg, mae pobl yn cael eu cynghori i fynd at bethau amgen sydd ar gael efallai. Byddaf yn edrych ar y mater hwnnw mewn cysylltiad â menopos llawfeddygol; nid yw'n fater yr wyf wedi dod ar ei draws o'r blaen, ond byddwn yn sicr yn gofyn i swyddogion edrych ar hynny hefyd.

Diolch, Gweinidog, am hyn. Gwn fod iechyd menywod yn flaenoriaeth i chi a'n Llywodraeth, ac felly rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr heddiw.

Nid wyf eisiau dweud pethau sydd eisoes wedi'u dweud; rwyf eisiau cefnogi'r hyn yr ydych chi, Gweinidog, a Jenny Rathbone wedi'i ddweud am y dyfarniad a gafodd ei wrthdroi yn yr Unol Daleithiau—y Roe v. Wade—ac rwy'n credu mewn gwirionedd y bydd yn gyfnod tywyll iawn yng nghymdeithas America yn awr, fel y dywedoch chi, i ddynion a menywod, oherwydd y penderfyniad hwn. Rwy'n credu ei fod yn frawychus iawn hefyd i lawer iawn o bobl ledled y byd oherwydd bod hyn wedi digwydd. Gellir tynnu ein hawl i ymreolaeth ac i ofal iechyd oddi wrthym gydag ewyllys wleidyddol, a dyna pam y mae'n rhaid i ni barhau i frwydro i ddiogelu hawliau menywod ledled y byd.

Rwyf eisiau dweud, serch hynny, mewn gwirionedd—. Hoffwn dalu teyrnged i'r menywod yn fy nghymuned sydd wedi rhannu eu profiadau o ofal iechyd a rhywedd, o sgrinio serfigol a menopos i niwrowahaniaeth. Fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, mae'n hanesyddol, mae wedi ymwreiddio yn ein systemau, oherwydd nid yw'r penderfyniadau a wneir am ein gofal iechyd bob amser wedi'u gwneud gyda menywod mewn golwg, gan fenywod. Felly, roeddwn eisiau gofyn a wnewch chi roi ychydig mwy i ni am niwrowahaniaeth, a dweud y gwir, oherwydd mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi cael ymateb syfrdanol yn ei gylch, a chredaf y byddai llawer o fenywod yn hoffi'r sicrwydd hwnnw ei fod yn cael ei gymryd o ddifrif gan ein Llywodraeth yng Nghymru. Diolch.

Diolch yn fawr. O ran sgrinio serfigol, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod hefyd yn cymryd nid yn unig—. Mae'n amlwg yn fater o rywedd, ond mae mater anghydraddoldebau o fewn hynny. Felly, mae'n amlwg ein bod yn gweld llai o bobl o ardaloedd tlotach yn cyflwyno eu hunain i'w sgrinio, felly mae'n rhaid i ni ystyried hynny hefyd, a sicrhau ein bod yn gwneud iawn am hynny, nid yn unig o ran sgrinio serfigol ond yn fwy cyffredinol o ran sgrinio. O ran niwrowahaniaeth, fe welwch yn yr atodiad fod niwrowahaniaeth yn fater sydd wedi'i restru yno sy'n amlwg, rwy'n credu, angen ychydig o sylw pan ddaw'n fater o ddeall y gall menywod ddangos symptomau gwahanol i rai dynion. A gwn y bydd gan fy nghyd-Aelod Julie Morgan, sy'n gyfrifol am hynny, ddiddordeb mewn mynd ar drywydd hynny hefyd.

Diolch, Gweinidog, am y datganiad heddiw. Fel y gwyddoch chi, mae cymorth iechyd meddwl amenedigol a'r bwlch rhwng y rhywiau sy'n dioddef trawiad ar y galon yn eithriadol o bwysig i mi, ond mae angen i ni siarad am y menopos hefyd. Mae'r menopos yn broses naturiol y mae pob menyw yn mynd drwyddi. Fodd bynnag, mae llawer o fenywod yn mynd drwy gyfnod llawn straen, fel a geir ar unrhyw adeg o newid. Rwy'n hapus iawn i weld llai a llai o fenywod yn ofni neu'n teimlo anghyfforddus wrth siarad am y newid hwn a mwy a mwy o fenywod yn dewis cael triniaeth, ond mae angen i ni fod yn barod i ateb y galw hwn. Rwy'n credu ei bod yn bwysig dros ben ein bod yn cofio bod y menopos yn newid personol iawn. Rydym ni i gyd yn mynd ar ein taith ein hunain a bydd yn effeithio ar bob un ohonom yn wahanol.

Ar ôl bod ag angen llawdriniaeth dros 11 mlynedd yn ôl, cefais fy nhaflu i'r menopos, ac, ar ôl sgwrsio gyda fy meddyg ymgynghorol, dewisais driniaeth HRT. Roeddwn i'n ofni ar y dechrau, ar ôl clywed rhai o'r risgiau posibl sy'n dod gyda HRT, ond dyna a weithiodd i mi ac ni fyddwn hebddo. Gan adleisio cyfraniad Delyth, gwn i'r Gweinidog gyhoeddi, yn gynharach eleni, y bydd yn cymryd rhan yn nhasglu menopos y DU yn dilyn trafferthion cyflenwi HRT. A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y tasglu hyd yma? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Buffy, ac rwy'n gwybod eich bod chithau hefyd wedi bod â phroblemau o ran iechyd menywod. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn siarad am y menopos nawr, ac mae'n wych bod pobl ychydig yn fwy agored am y peth. Ac rwy'n credu bod llawer y gallwn ni ei wneud i gefnogi menywod â'r menopos ac mae'n rhaid i ni ddeall—. Yn y gweithle hefyd, rwy'n credu bod gwaith i undebau ei wneud i dynnu sylw pobl at hyn, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod pobl yn deall, fel y dywedwch chi, fod taith pawb yn wahanol. O ran y menopos, mae gennym bellach grŵp gorchwyl a gorffen yng Nghymru sy'n edrych ar y menopos, a bydd hynny'n gwneud cyfraniadau i dasglu menopos y DU, y mae Carolyn Harris, wrth gwrs, yn weithgar iawn arno ac yn arwain y ffordd ymlaen yn y DU. Diolch yn fawr.

Ac yn olaf, Joyce Watson.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf eisiau sôn am fater menywod sy'n dioddef anafiadau trawmatig i ardal y pelfis o ganlyniad i enedigaeth. Gwn i chi ddweud bod hyn yn ehangach, ond, serch hynny, mae'n faes nad yw wedi cael ei drafod. Mae rhai ohonyn nhw'n cael anaf difrifol, megis anafiadau i sffincter yr anws, sy'n gallu arwain at anymataliaeth ysgarthol. Yn ôl Sefydliad MASIC, mae un o bob 50 o fenywod yn y DU yn dioddef o anaf obstetrig a sffincter, ac mae'r effaith ar y menywod hynny'n sylweddol, ar eu llesiant corfforol a meddyliol, heb sôn am y teulu ehangach. Nid wyf erioed wedi clywed unrhyw un yn sôn amdano, ac rwy'n falch iawn bod unigolyn wedi derbyn fy nghynnig i ddod i siarad â mi am y peth.

Rwyf hefyd yn ymwybodol bod Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro wedi agor hwb pelfig yn ddiweddar i helpu i wella'r gofal i gleifion sydd wedi profi'r anafiadau hynny. Maen nhw'n gwneud gwaith gwych iawn, ac rwy'n gobeithio cwrdd â'r llawfeddyg yn ystod toriad yr haf. Ond dim ond yno y ceir y cymorth hwnnw, felly mae'n ymwneud ag anghydraddoldeb mynediad. Felly, Gweinidog, pa drafodaethau ydych chi'n eu cael, fel Llywodraeth Cymru, gyda byrddau iechyd ledled Cymru ynghylch y posibilrwydd o agor hybiau pelfig mewn rhannau eraill o Gymru a fydd yn trin menywod sydd, o ganlyniad i fod yn fenywod, yn cael mynediad teg a chyfartal? A gadewch i ni agor dadl arall am yr effeithiau sy'n digwydd yn uniongyrchol yn aml iawn o ganlyniad i gael plant.

Diolch yn fawr iawn, Joyce, ac mae hwn yn faes sydd, unwaith eto, yn un o'r meysydd hynny lle mae'n bwysig iawn ein bod yn dechrau siarad amdano'n gyhoeddus, oherwydd mae'n effeithio'n wirioneddol ar fenywod hŷn yn benodol, y mae llawer ohonyn nhw ag ofn gadael eu cartrefi yn awr oherwydd y stigma cymdeithasol y maen nhw'n ei deimlo os oes ganddyn nhw broblemau fel hynny. Rwy'n siŵr y byddwch yn falch iawn o glywed bod gennym ni, mewn gwirionedd, rwydwaith o gydlynwyr iechyd a llesiant pelfig ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru, ac mae hynny wedi digwydd o ganlyniad i'r grŵp gweithredu iechyd menywod. Felly, mae hynny eisoes ar waith, felly os oes angen i chi gyfeirio pobl at y rheini, rwy'n siŵr y gallaf eich helpu o ran ble mae'r rheini wedi'u lleoli.

Diolch i'r Gweinidog. Cyn inni symud i ddadl Cyfnod 3 ar y Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), byddwn yn gohirio'r trafodion am 10 munud yn unol â Rheol Sefydlog 12.18. Bydd y gloch yn cael ei chanu pum munud cyn ailymgynnull. A fyddech cystal â sicrhau bod pob Aelod yn dychwelyd yn brydlon, fel y gellir gwneud paratoadau pleidleisio?

Dyma ni'n cyrraedd Cyfnod 3 y Bil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu).

Fe fyddwn ni yn gyntaf yn trafod y grŵp cyntaf o welliannau, sy'n ymwneud â chyfyngiadau defnyddio'r pwer yn adran 1. Gwelliant 1 yw'r prif welliant, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i gynnig y prif welliant ac i siarad ar y gwelliannau eraill yn y grŵp—Rebecca Evans. 

Diolch. Cyn i mi fanylu ar y manylion technegol, hoffwn fanteisio ar y cyfle i gofnodi, Llywydd, gymaint yr wyf wedi gwerthfawrogi'r trafodaethau adeiladol iawn yr wyf wedi eu cael gydag Aelodau'r gwrthbleidiau a meincwyr cefn Llafur drwy Gyfnod 2 ac o flaen Cyfnod 3 ar newidiadau i'r Bil. Rwyf bob amser wedi ceisio deall a myfyrio ar y pwyntiau a wnaed, ac ystyried yn ofalus yr hyn y mae'r pwyllgorau craffu wedi ei ddweud pan fyddan nhw wedi edrych ar y Bil. Mae canlyniadau'r trafodaethau a'r ystyriaethau hynny wedi newid y Bil mewn ffordd gadarnhaol. Mae'r gwelliannau sy'n ymwneud â'r broses adolygu, y cyfyngiadau ar ddefnyddio'r ddeddfwriaeth ôl-weithredol a'r cymal machlud yn dangos bod y Bil hwn yn wahanol iawn bellach i'r hyn a gafodd ei gyflwyno gyntaf yn y Senedd, a oedd ynddo'i hun yn wahanol iawn i'r hyn yr oeddem ni wedi ei ragweld yn wreiddiol, fel y dangoswyd yn glir drwy gynnwys y pedwar prawf pwrpas. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau'n cydnabod y cynnydd a'r ffydd dda yr wyf wedi eu cyflwyno i'r broses hon, ac rwyf wedi dweud, os gallwn ni lwyddo i gael y Bil hwn drwodd, fy mod  i eisiau i ni weithio mewn ffordd yr un mor agos i ddatblygu'r bensaernïaeth a all lywio'r newidiadau hirdymor i ddeddfwriaeth treth yng Nghymru.

Ond nawr i'r manylion technegol. Mae gwelliant 1, a gyflwynir yn fy enw i, yn ddiwygiad canlyniadol i adran 1(2) i adlewyrchu'r ffaith bod y pŵer yn adran 1 hefyd yn ddarostyngedig i'r cyfyngiadau ychwanegol a fewnosodir yn adran 2(5) a 2(6) drwy welliannau y cytunwyd arnynt yng Nghyfnod 2. Mae adran 1(2) o'r Bil yn nodi fel a ganlyn:

'Ond gweler adran 2(4) (cyfyngiadau ar y pŵer).'

Dylai hwn nodi:

'Ond gweler adran 2(4), (5) a (6) (cyfyngiadau ar y pŵer).'

Mae gwelliant 5, a gyflwynwyd yn enw Peter Fox, yn ceisio eithrio Rhan 3A o Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016 o gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1. Mae Rhan 3A yn rhoi ffordd i Awdurdod Cyllid Cymru wrthweithio trefniadau osgoi mewn cysylltiad â threthi datganoledig—y rheol gwrth-osgoi gyffredinol, neu'r GAAR. Er ei bod yn debygol y bydd angen i Weinidogion Cymru wneud newidiadau i weithrediad y GAAR mewn amgylchiadau cyfyngedig yn unig, mae'n bosibl y bydd angen newidiadau ar fyr rybudd ac, wrth gwrs, yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd. 

Cyn y ddadl ar egwyddorion cyffredinol, yn fy ymateb i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, nodais yn glir adolygiad manwl o'r Rhannau o'r Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi a rhoddais enghreifftiau o senarios yn y dyfodol lle gellir gwneud diwygiadau drwy reoliadau o dan y Bil. Roedd hyn yn cynnwys enghreifftiau o'r angen am newid mewn cysylltiad â'r GAAR, sy'n fwyaf tebygol o godi mewn sefyllfaoedd lle mae llys yn barnu ar ystyr darpariaethau gwahanol ac sy'n lleihau neu'n ehangu cwmpas y GAAR mewn ffordd na ragwelwyd neu annisgwyl. Gall sefyllfa o'r fath godi, er enghraifft, pan fo llys yn barnu ar ddehongli 'artiffisial', cysyniad allweddol yn y GAAR, sy'n ehangach neu'n gulach nag a ddeallwyd yn flaenorol ac felly'n ehangu cwmpas y GAAR neu o bosibl yn lleihau ei effeithiolrwydd. Yn y sefyllfaoedd hyn, byddai'r gallu i ddefnyddio adran 1(1)(d) i egluro'r gyfraith ar frys yn fuddiol iawn i ddiogelu'r refeniw ar y naill law a threthdalwyr ar y llaw arall. Rwy'n credu bod hyn yn dangos pam mae'r gallu i ddiwygio'r GAAR yn bwysig ac y dylai aros o fewn cwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil. Felly, ni allaf gefnogi gwelliant 5.

Diben gwelliant 6, a gyflwynwyd hefyd gan Peter Fox, yw diwygio'r geiriad yn adran 2(6) o 'newid' i 'addasu' fel na chaiff rheoliadau o dan adran 1 addasu unrhyw weithdrefn yn y Senedd sy'n ymwneud â gwneud offeryn statudol o dan unrhyw ddarpariaeth yn y Deddfau hynny. Nid wyf yn siŵr beth yw'r bwriad y tu ôl i'r newid arfaethedig. Fy marn i yw ei bod yn ymddangos yn gwbl arddulliadol, gan geisio creu unffurfiaeth iaith o fewn y Bil. Defnyddir 'addasu' mewn mannau eraill yn y Bil i ddisgrifio newidiadau y gellir eu gwneud i ddeddfwriaeth, ac, o'r herwydd, mae wedi cael diffiniad, sy'n cynnwys 'diddymu' a 'dirymu'. Fodd bynnag, gan y byddai'n rhyfedd siarad am 'ddirymu' neu 'ddiddymu' gweithdrefn Senedd, penderfynais y byddai defnyddio'r gair 'newid' yn fwy priodol yn y cyd-destun hwn. Nid yw defnyddio 'addasu' yn cyfyngu ar yr hyn y gellir ei wneud o dan y pŵer yn adran 1 yn fwy na defnyddio 'newid'. Gan fod rhesymau amlwg pam y defnyddiwyd 'newid' yn hytrach nag 'addasu', a hefyd gan nad yw'r gwelliant yn cael unrhyw effaith mewn gwirionedd, ni allaf gefnogi'r gwelliant hwn. 

Byddaf yn siarad am welliannau 5 a 6, a gyflwynwyd yn fy enw i, ond, cyn i mi ddechrau, a gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei hymgysylltiad drwy gydol y broses hon â mi'n bersonol a chydweithwyr eraill ar draws y Siambr? Mae wedi bod yn ddefnyddiol ac mae hynny i'w groesawu, ac rwy'n diolch i chi am hynny, a hefyd i'r bobl niferus sydd wedi cyfrannu at daith y Bil hwn i'r pwynt hwn.

Mae gwelliant 5 yn dileu'r rheol gwrth-osgoi gyffredinol, GAAR, fel yr amlinellir yn Neddf Casglu a Rheoli Trethi (Cymru) 2016, o gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1. Mae'r gwelliant hwn yn dilyn argymhelliad 6 y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Yn ystod Cyfnod 2, cynigiais welliannau a dynnodd y Ddeddf Casglu a Rheoli Trethi gyfan o ddarpariaethau adran 1 o'r Bil deddfau treth. Fodd bynnag, cyflwynodd y Gweinidog welliannau a oedd yn lleddfu rhai o fy mhryderon, i raddau, ynghylch sut y gellid defnyddio'r Bil hwn i newid y ddeddfwriaeth dreth bresennol. Roeddwn i hefyd yn croesawu'r eglurder ychwanegol ym memorandwm esboniadol diweddaraf y Bil am rai o'r materion y gwnaethom eu trafod yn ystod cyfnod y pwyllgor. Ac eto, nid wyf wedi fy argyhoeddi'n llwyr o hyd bod y Bil fel y'i drafftiwyd yn darparu digon o fesurau diogelu i atal diwygio'r GAAR yn ddiangen drwy is-ddeddfwriaeth.

Mae'r Gweinidog wedi datgan o'r blaen, er bod y tebygolrwydd yn isel, y gellid defnyddio'r pwerau yn y Bil yn dechnegol i ddiwygio'r GAAR, y mae Awdurdod Cyllid Cymru wedi ei galw'n arf pwysig i'w gael yn ôl yr angen, gan ei bod yn rhwystr effeithiol ar hyn o bryd. Yn y cyfamser, dadleuodd y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad na fyddai'r prawf angenrheidiol a phriodol yn adran 1(1) yn rhwystr i ddiwygio'r GAAR, oherwydd y cwbl y byddai ei angen i fodloni'r prawf yw'r Gweinidog ar y pryd i ystyried bod camau gweithredu o'r fath yn briodol. O'r herwydd, mae posibilrwydd y gallai'r ddeddfwriaeth o dan Weinidog yn y dyfodol ganiatáu i'r GAAR gael ei diwygio pan na fyddai'n ddymunol nac yn angenrheidiol. Er enghraifft, fel y soniodd yr Athro Lewis yn ystod y cyfnod craffu, gellid defnyddio'r Bil fel y'i drafftiwyd i ddiwygio'r darpariaethau gwrth-osgoi presennol yn Neddf Casglu a Rheoli Trethi 2016 i wrthdroi pethau fel y baich prawf, neu ei gwneud yn ofynnol i drethdalwyr ddangos nad yw trefniadau osgoi yn artiffisial, yn hytrach nag Awdurdod Cyllid Cymru, fel y mae'r gyfraith yn ei gwneud yn ofynnol ar hyn o bryd.

Mewn tystiolaeth, ysgrifennodd Dr Sara Closs-Davies,

'lle mae proses lle gellir gwneud newidiadau a phenderfyniadau, mae posibilrwydd y gall newidiadau a phenderfyniadau anghywir ddigwydd.'

Ac felly mae'n rhaid cwestiynu a yw unrhyw newidiadau i risg GAAR yn y dyfodol yn ei gwneud yn llawer llai effeithiol nag y mae ar hyn o bryd. 

Yn olaf, mae gwelliant 6 yn welliant technegol, treiddgar. Yng Nghyfnod 2, cyflwynodd y Gweinidog welliant a fewnosododd ddwy is-adran, ac roedd un ohonyn nhw'n nodi:

'Ni chaiff rheoliadau o dan adran 1 newid unrhyw weithdrefn gan Senedd Cymru sy’n ymwneud â gwneud offeryn statudol o dan unrhyw ddarpariaeth yn y Deddfau hynny.'

Fel y'i cyflwynwyd, mae nifer o gyfyngiadau ar ddefnyddio'r pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1, ac eto mae'r cyfyngiadau hyn i gyd wedi eu geirio fel gwaharddiad ar addasu yn hytrach na newid. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog egluro'r dewis o'r gair 'newid' yng ngwelliant 2 er budd y cofnod, fel bod effaith y gwelliant hwnnw'n glir i ddarllenwyr y ddeddfwriaeth yn y dyfodol. Diolch.

Gaf innau hefyd ar y dechrau fel hyn ategu'r diolchiadau i'r Gweinidog a'i swyddogion am y modd maen nhw wedi ymgysylltu â ni, a hefyd wrth gwrs i'r pwyllgorau cyllid ac LJC am eu gwaith, a hefyd i lefarydd y Ceidwadwyr am y modd rydyn ni wedi gallu gweithio gyda'n gilydd ar y Bil yma? 

Jest i ddweud, mi fyddwn ni'n cefnogi'r gwelliannau i gyd yn y grŵp yma. Mae gwelliant 1, fel rydyn ni wedi clywed, yn welliant canlyniadol, felly fe wnaf i ymhelaethu, efallai, pan ddown ni i'r gwelliant mwy sylweddol yng ngrŵp 4, ond rydym hefyd yn cefnogi gwelliannau 5 a 6, am y rhesymau y mae Peter Fox wedi eu hamlinellu ond hefyd oherwydd y dystiolaeth a amlygwyd yn ystod Cyfnod 1 o graffu ar y Bil yma. 

Y Gweinidog i ymateb—Rebecca Evans. 

Diolch i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniad yn yr adran benodol hon ac, fel y clywsom, mae gwelliant 1 yn welliant canlyniadol, ac rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth i hynny gan Blaid Cymru, a byddwn yn gobeithio y cawn gefnogaeth gan gyd-Aelodau Ceidwadol i'r gwelliant penodol hwnnw.

Yna, rwy'n credu i ni gael y cyfle yng Nghyfnod 2 i archwilio argymhelliad 6 gan y pwyllgor deddfwriaeth, cyfiawnder a'r cyfansoddiad yn fanwl, a bu modd i mi, fel y dywed Peter Fox, gyflwyno gwelliannau i geisio lleddfu rhai o'r pryderon a godwyd bryd hynny. Ond rwy'n gobeithio, yn fy sylwadau agoriadol i'r adran hon, fy mod i wedi gallu nodi pam y teimlir ei bod yn dal i fod yn angenrheidiol bod â'r pŵer hwn, er, fel y dywedais i, dim ond mewn amgylchiadau cyfyngedig y byddai'n debygol o gael ei ddefnyddio. Efallai y bydd angen cyflwyno newidiadau ar fyr rybudd, ond wrth gwrs yn amodol ar gymeradwyaeth y Senedd hon.

Yna, fel yr wyf wedi ei nodi, o ran defnyddio'r gair 'newid' yn hytrach nag 'addasu', rwy'n credu bod y gwelliant a gyflwynwyd gan Peter Fox, unwaith eto, mae'n ymddangos bod y gair 'newid' yn cael ei ffafrio'n arddulliadol oherwydd ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn mannau eraill i ddisgrifio newidiadau tebyg. Mae'n air sy'n cael ei ddefnyddio a'i ddeall yn y gyfraith ac, fel y cyfryw, mae arnaf ofn na allaf dderbyn y gwelliant y mae Peter Fox wedi ei gyflwyno yn hyn o beth ychwaith. Ond rwy'n ddiolchgar iawn i'r cyd-Aelodau am eu cyfraniadau.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad?

Dim gwrthwynebiad i welliant 1.

Felly, mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 5.

Gwelliant 5, a yw'n cael ei gynnig, Peter Fox?

Cynnig.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 5? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe gymerwn ni bleidlais ar welliant 5. Gwelliant 5. Fe wnawn ni agor y bleidlais ar welliant 5 yn enw Peter Fox. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, yn erbyn 25. Felly, mae gwelliant 5 wedi ei wrthod.

Peter Fox, gwelliant 6.

Gwelliant 6, a yw'n cael ei gynnig?

Cynnig.

Gwelliant 6 wedi ei symud. A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 6? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, symudwn i bleidlais ar welliant 6 yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 6 wedi ei wrthod.

Grŵp 2 sydd nesaf. Mae'r grŵp yma yn ymwneud â'r dyletswydd i hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd. Gwelliant 7 yw'r prif welliant a'r unig welliant. Rwy'n galw ar Peter Fox i gynnig gwelliant 7. Peter Fox.

Diolch, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle i drafod gwelliant 7, a gyflwynwyd yn fy enw i. Diben y gwelliant hwn yw ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru gymryd camau i hyrwyddo ymwybyddiaeth o newidiadau i gyfraith trethiant a wneir gan reoliadau o dan adran 1 o'r Bil. O dan y pwerau yn y Bil, bydd Gweinidogion Cymru yn cael pwerau i wneud newidiadau sylweddol posibl i ddeddfwriaeth trethiant, fel ar osgoi trethi. Fodd bynnag, fel y nododd Dr Sara Closs-Davies mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid, nid yw rhai trethdalwyr yn ymwybodol o bwerau trethu datganoledig yng Nghymru ac Awdurdod Cyllid Cymru a'r math o gymorth a chefnogaeth sydd ar gael gan yr Awdurdod. Felly, er mwyn lleihau cymhlethdod a chynyddu sicrwydd, sy'n hanfodol i system dreth effeithiol, mae'n bwysig bod y cyhoedd yn ddigon ymwybodol o'r holl newidiadau mewn da bryd. Er bod y Bil yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru roi gwybod i'r Senedd am newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, nid yw'n sicr y bydd y cyhoedd yn gyffredinol yn ymwybodol o hysbysiad o'r fath. Bydd dyletswydd ychwanegol i hyrwyddo ymwybyddiaeth yn helpu i sicrhau nad ydyn nhw'n torri'r gyfraith yn anfwriadol, yn enwedig o ystyried natur deddfwriaeth trethiant sydd eisoes yn gymhleth. Gobeithio y bydd y Senedd yn gallu cefnogi'r gwelliant hwn heddiw. Diolch.

Y Gweinidog i gyfrannu. Rebecca Evans.

Diolch. Mae gwelliant 7, a gyflwynwyd yn enw Peter Fox, fel yr ydym wedi ei glywed, yn nodi bod yn rhaid i Weinidogion Cymru gymryd camau priodol i hyrwyddo ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r newidiadau i'r gyfraith a wneir gan reoliadau a gyflwynir o dan adran 1. Mae'r gwelliant yn cynnwys gofyniad i Weinidogion Cymru gymryd camau i wneud y cyhoedd yn ymwybodol os bydd rheoliadau a wneir drwy'r weithdrefn gadarnhaol a wnaed yn peidio â chael effaith. Bydd rheoliadau cadarnhaol a wneir yn peidio â bod yn effeithiol naill ai drwy beidio â phleidleisio arnyn nhw cyn i 60 diwrnod fynd heibio ar ôl cael eu gwneud neu drwy beidio â chael cymeradwyaeth y Senedd.

Er fy mod i'n gwerthfawrogi'r rhesymeg y tu ôl i'r gwelliant arfaethedig hwn, rwy'n credu ei fod yn ddiangen. Byddai unrhyw reoliadau newydd a wneir o dan y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil hwn yn cael eu cyhoeddi drwy'r sianeli arferol ar gyfer deddfwriaeth ar wefan y Senedd, ynghyd â chyhoeddi memorandwm esboniadol. Caiff y rheoliadau eu cyhoeddi ar wefan legislation.gov.uk, ac adlewyrchir y diwygiadau i Ddeddfau treth Cymru yn gyflym yn y Deddfau. At hynny, byddai Trysorlys Cymru ac Awdurdod Cyllid Cymru hefyd, fel mater o drefn, yn defnyddio eu sianeli cyfathrebu, ymgysylltu a'r cyfryngau presennol i ehangu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r newidiadau.

I roi enghraifft, ar gyfer treth trafodiadau tir, mae trethdalwyr bron bob amser yn cael eu cynrychioli gan gyfreithwyr, trawsgludwyr neu gynghorwyr treth eraill, ac yn aml hybu ymwybyddiaeth ymhlith y cynghorwyr hyn yw'r dull mwyaf effeithiol o ledaenu gwybodaeth.

Rwyf hefyd o'r farn bod cwmpas y gwelliant yn eang iawn, ac mae ei ystyr hefyd yn agored i'w ddehongli. Nid oes esboniad o ba gamau a fyddai'n cael eu hystyried yn briodol i fodloni'r gofyniad i roi cyhoeddusrwydd, a phwy fyddai'n penderfynu a oedd y gofyniad hwnnw wedi ei fodloni.

Rwy'n cydnabod y bwriad y tu ôl i'r gwelliant y mae Peter Fox wedi ei osod. Fodd bynnag, mae'r ffaith bod mesurau cadarn i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd eisoes ar waith, ac y byddan nhw'n parhau i fod ar waith, a diffyg eglurder y gwelliant, yn gwneud y gwelliant yn ddiangen, ac am y rhesymau hyn ni allaf gefnogi'r gwelliant hwn.

Peter Fox i ymateb.

Ychydig iawn sydd gen i i'w ddweud, Llywydd. Rwy'n siomedig na ellir ychwanegu hynny, ond rwyf wedi clywed yr hyn y mae'r Gweinidog wedi ei ddweud. Rwy'n hapus i gynnig hynny.

Felly, y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 7? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, symudwn ni i bleidlais ar welliant 7. Agor y bleidlais. Gwelliant 7 yn enw Peter Fox. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac, felly, mae gwelliant 7 wedi ei wrthod. 

Grŵp 3 o welliannau sydd nesaf, ac mae'r rhain yn ymwneud ag adolygu'r Ddeddf. Gwelliant 8 yw'r prif welliant yn y grŵp yma, a dwi'n galw ar Peter Fox i gynnig gwelliant 8. Peter Fox. 

Diolch, Llywydd. Mae gwelliant 8 yn gofyn am adolygiad o'r Ddeddf ddwy flynedd ar ôl iddi ddod i rym, yn ogystal â phedair blynedd ar ôl iddi ddod i rym. I fod yn gryno, ni fyddaf yn ailadrodd rhai o'r trafodaethau manwl yr ydym wedi eu cael gyda'r Gweinidog yn ystod Cyfnod 2. Fodd bynnag, yn ystod hynt y Bil, codwyd nifer o faterion ynghylch priodoldeb Gweinidogion Cymru yn defnyddio pwerau is-ddeddfwriaeth i ddiwygio deddfwriaeth sylfaenol. Rwy'n dal i gredu bod ffyrdd mwy priodol o ddiwygio a diweddaru deddfwriaeth trethiant, rhywbeth y byddaf yn dod ato ymhen ychydig funudau. Fodd bynnag, mae'r gwelliant yn ceisio gweithio gyda nodau'r Bil drwy sicrhau bod digon o wiriadau a gwrthbwysau ar weithrediad y Ddeddf drwy ddarparu ar gyfer adolygiad ddwy flynedd ar ôl iddi ddod i rym, yn ogystal ag adolygiad ar ôl pedair blynedd, fel y mae eisoes wedi ei ddrafftio yn y Bil.

Mae'r ysbrydoliaeth y tu ôl i'r gwelliant hwn yn ymwneud â syniad y soniodd yr Aelod dros Ddwyrain Abertawe amdano yn y cam blaenorol, sef y dylid edrych ar weithrediad y Ddeddf pan ddefnyddir ei phwerau am y tro cyntaf. Drwy gael adolygiad statudol ar ôl dwy flynedd, mae'r gwelliant yn ceisio rhoi amser i Weinidogion ddefnyddio'r Ddeddf, ac i ganlyniadau defnydd o'r fath gael eu gwireddu. Byddai'r adolygiad cychwynnol yn caniatáu i Weinidogion a'r Senedd nodi unrhyw faterion o ganlyniad i'r Ddeddf, ac i gymryd camau i unioni'r rhain yn gynnar yng ngweithrediad y Ddeddf.

Er ein bod wedi clywed y ddadl mai bwriad y Ddeddf yw bod yn ddewis olaf, byddwn i'n meddwl ei bod yn annhebygol y bydd yn cael ei gadael ar y silff i gasglu llwch ac na chaiff ei defnyddio o gwbl. Fel y gwelsom gyda Biliau eraill, mae gan Weinidogion gyfres o is-ddeddfwriaeth yn aml yn aros yn y cefndir pan fydd Cydsyniad Brenhinol wedi ei roi. Ac felly, rwyf i yn credu bod angen adolygiad ar ôl dwy flynedd a bod hynny'n ymateb i awgrym Mike Hedges.

Llywydd, bydd yr Aelodau yn dymuno bod yn ymwybodol bod gwelliant 9 yn welliant canlyniadol i welliant 8; os na chaiff gwelliant 8 ei dderbyn, ni chaiff y gwelliant hwn ei gynnig.

Mae gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd, yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ystyried dulliau deddfwriaeth amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru wrth adolygu gweithrediad y Ddeddf, fel sy'n ofynnol yn adran 6. Mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid, nododd Syr Paul Silk fod y Bil, ac rwy'n dyfynnu:

'yn esiampl i mi...o bryder mwy cyffredinol sydd gen i am y ffordd y mae'r Weithrediaeth yn ymgymryd â swyddogaethau sydd, yn fy marn i, yn perthyn yn briodol i'r ddeddfwrfa.'

Felly, mae llawer o randdeiliaid wedi galw am ddatblygu mecanweithiau deddfwriaethol amgen, fel Bil cyllid blynyddol. Cefnogwyd y casgliad hwn gan y Pwyllgor Cyllid blaenorol yn y bumed Senedd. Gallai proses o'r fath hefyd leihau'r angen i ddefnyddio pwerau Harri VIII, a sicrhau bod unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth treth yn dryloyw ac yn cael eu harchwilio'n briodol.

Yn olaf, mae gwelliant 4, a gyflwynwyd hefyd yn enw Llyr Gruffydd, yn sicrhau bod Gweinidogion Cymru yn ymgynghori â'r Senedd a rhanddeiliaid eraill wrth adolygu gweithrediad y Ddeddf o dan adran 6. Mae'r gwelliant hwn yn sicrhau bod mwy o graffu ar weithrediad y Ddeddf, yn ogystal ag unrhyw benderfyniad a wneir gan Weinidogion Cymru i gyhoeddi rheoliadau i ymestyn gweithrediad y Ddeddf. Mae hefyd yn ymateb i bryderon na fydd Gweinidogion ond yn ymestyn oes y Ddeddf heb ystyried a yw mecanweithiau amgen ar gyfer diwygio deddfwriaeth trethiant sylfaenol yn fwy priodol.

Llywydd, galwaf ar yr Aelodau i gefnogi gwelliannau 8 a 9, a gyflwynwyd yn fy enw i, yn ogystal â gwelliannau 3 a 4, a gyflwynwyd yn enw Llyr Gruffydd. Diolch.

Mi oedd y Pwyllgor Cyllid, a nifer o randdeiliaid, yn credu'n gryf bod cynnwys adolygiad ôl-weithredol cadarn yn arfer da, ac yn rhywbeth a fyddai'n helpu i sicrhau bod amcanion y ddeddfwriaeth yn cael eu cyflawni yn unol â'r disgwyliadau, a hefyd bod gwerth am arian, wrth gwrs, pan fo'n dod i'r hyn sy'n cael ei gyflawni. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y mae'r Pwyllgor Cyllid wedi ei argymell yn gyson yn y gorffennol, yn sicr pan oeddwn i'n Gadeirydd—hynny yw, y dylid cynnwys adolygiad o'r math yma ym mhob Bil, fel rhyw fath o arfer safonol.

Ond yn y maes yma yn benodol, gan fod datganoli trethi yn ddatblygiad cymharol newydd yng Nghymru, a hefyd wrth i system drethu Cymru aeddfedu, mae hi hyd yn oed yn bwysicach bod y Senedd yn medru bod yn hyderus bod unrhyw ddatblygiadau yn gymesur ac yn cydffurfio â'r arferion seneddol ac egwyddorion democrataidd gorau. Dyna pam dwi'n cefnogi gwelliannau 8 a 9 sydd o'n blaenau ni fan hyn, sy'n cynnig mynd ymhellach nag y mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i'w wneud, sef bod angen i'r Senedd wneud rhagor o waith ar oruchwylio pwerau trethu.

Nawr, gan fod hwn yn Fil galluogi, gyda phwerau'n cael eu dirprwyo i'r Gweinidog, mi fydd hi'n hanfodol asesu sut y mae'r ddeddfwriaeth yn gweithredu'n ymarferol, yn ogystal â'i heffaith ar drethdalwyr ac ar drethi datganoledig. Mae yna gonsensws, dwi'n meddwl, o gwmpas yr angen i adolygu'r Ddeddf ar ôl pedair blynedd, a byddai hynny yn ei dro yn bwydo i mewn i ystyriaethau ynglŷn ag a ddylid estyn wedyn y Ddeddf am bum mlynedd, neu ar ôl pum mlynedd. Ond fel y mae'r pwyllgor yn ei awgrymu, ac fel rydym ni wedi clywed, mi ddylid cynnal adolygiad statudol cychwynnol o'r Bil ddwy flynedd ar ôl Cydsyniad Brenhinol, er mwyn gallu craffu ar gasgliadau'r adolygiad hwnnw, wrth gwrs, cyn diwedd y chweched Senedd, sef y Senedd yma. Felly, dŷn ni am gefnogi gwelliannau 8 a 9 am y rhesymau hynny.

Nawr, mae fy ngwelliannau i yn y grŵp yma, gwelliannau 3 a 4, yn ymateb i argymhelliad a oedd yn adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor Cyllid. Roedd y pwyllgor yn argymell bod y Bil yn cael ei ddiwygio i nodi bod yr adolygiad statudol o weithrediad ac effaith y Ddeddf gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys asesiadau o natur ac effeithiolrwydd unrhyw reoliadau a oedd yn cael eu gwneud o dan adran 1(1) o'r Ddeddf; ei fod e'n asesu effaith y Ddeddf ar drethdalwyr a threthi datganoledig Cymru; ei fod e hefyd yn asesu priodoldeb parhaus y pwerau i wneud rheoliadau sy'n cael eu rhoi i Weinidogion Cymru gan y Ddeddf; ac, yn bwysicaf oll yng nghyd-destun y grŵp yma o welliannau, fod yr adolygiad hefyd yn asesu dulliau deddfwriaethol amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau trethi Cymru a'r rheoliadau sy'n cael eu gwneud o dan y rheini—mewn geiriau eraill, bod yr adolygiad yn mynd ymhellach ac yn edrych ar y darlun Deddfau trethi ehangach.

Fy ngobaith i yn hynny o beth yw y bydd edrych ar fecanweithiau deddfwriaethol amgen yn y maes yma yn hyrwyddo ac yn cyfrannu at y drafodaeth ar sut y mae’r Senedd yn creu ei chyllideb flynyddol a sut, yn y cyd-destun hwnnw, y mae Gweinidogion yn cael eu grymuso gan y Senedd yma i weithredu yn y maes trethi. Gyda'r adolygiad arfaethedig yn dod pedair blynedd ar ôl i'r Ddeddf ddod i rym, mi fyddwn i'n gobeithio'n fawr y bydd yr holl drafodaeth ehangach yna wedi aeddfedu cryn dipyn erbyn hynny ac y bydd yr adolygiad yn amserol iawn ac yn gyfle i wyntyllu y materion yma mewn cyd-destun gwahanol iawn i’r un rŷn ni ynddi heddiw.

Mae fy ail welliant, gwelliant 4, yn galw ar Weinidogion Cymru i ymgynghori â’r Senedd, a chydag unrhyw rhanddeiliaid eraill y maen nhw'n teimlo sy'n briodol fel rhan o’r broses yna. Mae’n bwysig yn fy marn i fod ystod eang o leisiau ac o safbwyntiau yn cael eu clywed fel rhan o’r adolygiad, yn enwedig ein bod ni, wrth gwrs, fel y seneddwyr sydd wedi creu’r Ddeddf, os daw i rym, yn cael y cyfle i gael mewnbwn i’r adolygiad. Felly, mi fyddwn i'n annog fy nghyd-Aelodau yn y Senedd yma i gefnogi gwelliannau 3 a 4 yn enwedig.

Mae gwelliant 8, a gyflwynwyd gan Peter Fox, yn ei hanfod yn ychwanegu adeg adolygu newydd, ddwy flynedd ar ôl i'r Ddeddf ddod i rym. Mae hynny'n ychwanegol at gynnal yr ymrwymiad presennol i adolygu'r Ddeddf ar ôl pedair blynedd. Fel y clywsom, mae gwelliant 9 yn ganlyniadol i gymeradwyo gwelliant 8. Rwyf wedi rhoi cryn ystyriaeth i'r amseru ar gyfer yr adolygiad, gan roi ystyriaeth arbennig i'r ffordd y mae'r Bil wedi newid o ganlyniad i adroddiad y pwyllgor a'r gwelliannau a wnaed yng Nghyfnod 2. Mae'n rhaid i amseriad yr adolygiad o'r ddeddfwriaeth hon sicrhau bod digon o amser wedi ei neilltuo i wneud yr adolygiad yn ystyrlon, ond hefyd y bydd canlyniad yr adolygiad yn gallu llywio'r gwaith o ddatblygu trefniadau yn y dyfodol yn gynnar yn nhymor nesaf y Senedd. Caiff hyn ei lywio hefyd gan gynnwys, wrth gwrs, y ddarpariaeth machlud bum mlynedd ar ôl i'r Bil ddod i rym, felly nid yw'n wir y gellid ymestyn y Bil dro ar ôl tro. Mae'n amlwg iawn y bydd gan y Bil ddyddiad dod i ben.

Bydd yr adolygiad yn ystyried defnyddio'r pŵer i wneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru ac rwyf i o'r farn bod cynnal adolygiad ddwy flynedd ar ôl iddo ddod i rym yn rhy fuan, gan fod pob siawns na fydd y pŵer wedi'i ddefnyddio bryd hynny, gan wneud yr adolygiad, i raddau helaeth, yn ddiystyr. At hynny, mae'n cymryd amser ac adnoddau i gynnal adolygiadau o'r fath os ydyn nhw i gael eu cynnal mewn ffordd ystyrlon. Pe bai'r adolygiad yn cael ei bennu ar ddwy flynedd ar ôl y Cydsyniad Brenhinol, mae'n debygol y byddai angen i ni ddechrau gweithio ar yr adolygiad hwnnw heb fod yn hir ar ôl i'r Bil ddod i rym. Mae hefyd yn ymddangos braidd yn aneffeithiol ac yn ailadroddus i fod â'r ddau adolygiad hynny mor agos at ei gilydd ar adeg pan nad yw'n debygol y byddai llawer o newid wedi bod yn ystod y cyfnod hwnnw. Felly, am y rheswm hwnnw, ni allaf gefnogi'r gwelliannau hyn.

Mae gwelliant 3, a gyflwynwyd gan Llyr Gruffydd ac a gefnogir gan Peter Fox, yn ei gwneud yn ofynnol i'r adolygiad o weithrediad ac effaith y Ddeddf gynnwys ystyriaeth o fecanweithiau deddfwriaethol eraill ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru a rheoliadau a wneir o dan y Deddfau hynny. Rwyf wedi nodi fy mwriad i weithio gyda'r pwyllgorau i sefydlu trefniadau tymor hirach ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, a fyddai o reidrwydd yn cynnwys ystyried mecanweithiau deddfwriaethol amgen ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru. Rwyf hefyd wedi ymrwymo i adolygu gweithrediad ac effaith y Ddeddf hon yn benodol bedair blynedd ar ôl iddi ddod i rym ac mae'r gofyniad hwnnw bellach ar wyneb y Bil. Felly, nid wyf o'r farn bod y gwelliant hwn yn gwbl angenrheidiol gan y bydd y gwaith hwn yn cael ei ddatblygu fel rhan o ystyriaethau ehangach y mecanweithiau deddfwriaethol amgen hynny. Gallai hyn, ond ni fydd o reidrwydd, gynnwys ystyried proses flynyddol neu lai aml o Fil cyllid neu drethiant. Mae gen i amheuon y gallai gosod gofyniad statudol ar Weinidogion Cymru i gyflwyno adroddiad erbyn dyddiad penodol arwain at bwysau gormodol ar unrhyw weithgorau a sefydlir i gyd-fynd â'r amserlen honno, ond er bod gen i'r amheuon hynny, rwyf yn fodlon gofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant 3, oherwydd er y bydd gwaith ar y trefniadau hirdymor hyn yn cael ei wneud beth bynnag, rwy'n barod i fynd un cam ymhellach a dangos fy ymrwymiad drwy nodi hyn ar wyneb y ddeddfwriaeth.

Mae gwelliant 4, a gyflwynwyd hefyd gan Llyr Gruffydd ac a gefnogir gan Peter Fox, yn ei gwneud yn ofynnol i Weinidogion Cymru ymgynghori â'r Senedd a phersonau priodol eraill fel rhan o'r adolygiad o'r ddeddfwriaeth, ac rwyf wrth gwrs yn fodlon mynychu unrhyw gyfarfodydd y Pwyllgor Cyllid, neu unrhyw bwyllgor arall a dweud hynny, pan fyddan nhw'n fy ngwahodd i, er mwyn trafod manylion y gwaith sy'n cael ei wneud a'r syniadau sy'n dod i'r amlwg ynghylch beth ddylai'r mecanweithiau tymor hirach fod. Mae'n ymddangos i mi y bydd proses ymgysylltu ac ymgynghori o'r fath yn digwydd fel mater o drefn. Yn ogystal â hyn, byddai Gweinidogion Cymru, fel mater o drefn, yn ymgynghori â phersonau priodol yn ôl yr angen wrth ddatblygu'r adolygiad hwn, a dyna sut yr wyf wedi mynd ati i ddatblygu'r polisi a wnaed ar y Bil hwn, a Deddfau treth Cymru yn fwy eang hyd yma, a byddaf yn sicrhau, gyda'i gilydd, fod y mecanwaith tymor hirach yn iawn i Gymru. Felly, i grynhoi, o ran y gwelliant hwn, er fy mod i'n credu nad yw'n gwbl angenrheidiol gan y byddwn, beth bynnag, yn ysgrifennu at y Senedd i ofyn am eu barn ar yr adolygiad o weithrediad y Ddeddf ac ymgysylltu â phobl briodol wrth ddatblygu'r adolygiad, rwyf wrth gwrs yn barod i ddangos fy ymrwymiad i gydweithio ar ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon drwy dderbyn gwelliant 4 a nodi hyn ar wyneb y ddeddfwriaeth.

Ac yna i ymateb i rai o'r pryderon ehangach a godwyd yn ystod yr adran benodol hon o'r ddadl y prynhawn yma. O dan amgylchiadau arferol deddfu—hynny yw, pan wneir cyfraith o ganlyniad i ddatblygu polisi ystyriol yn hytrach na'i bod yn ofynnol ar frys neu mewn ymateb i ddigwyddiadau allanol—mae'n iawn, wrth gwrs, i'r Senedd benderfynu pwy sy'n cael ei drethu a sut y cânt eu trethu yn unol â'r egwyddorion cyfansoddiadol a nodir yn Neddf Llywodraeth Cymru 2006. Fodd bynnag, bwriedir i'r pŵer yn y Bil ymdrin ag amgylchiadau eithriadol sy'n unigryw i ddeddfwriaeth treth. I roi enghraifft, cafwyd llawer o achosion lle mae elfennau treth newydd o dreth dir y dreth stamp wedi eu cyflwyno gan Lywodraeth y DU yn syth neu'n fuan iawn ar ôl i gyhoeddiad gael ei wneud, ac mae hyn yn gyffredinol er mwyn atal trethdalwyr rhag rhagweld—hynny yw, cyflwyno trafodyn neu ohirio eu trafodiad fel arall er mwyn elwa ar newid treth a gyhoeddwyd ymlaen llaw. Mae Llywodraeth y DU wedi cydnabod natur unigryw deddfwriaeth treth pan roddodd bŵer i Weinidogion y DU yn adran 109 o Ddeddf Cyllid 2003 i allu gwneud unrhyw newidiadau i ddeddfwriaeth treth tir y dreth stamp sy'n hwylus er budd y cyhoedd.

Rhoddodd Senedd yr Alban lawer o bwerau i Lywodraeth yr Alban wneud rheoliadau yn ei Deddfau treth datganoledig, gan gynnwys pennu cyfraddau a bandiau drwy reoliadau gweithdrefn gadarnhaol a wneir. Ac, wrth gwrs, dilynodd y Senedd hon y cynsail a osodwyd gan Senedd yr Alban, a rhoddodd gyfres debyg o bwerau gwneud rheoliadau i Weinidogion Cymru, gan gynnwys pennu cyfraddau drwy reoliadau gweithdrefn gadarnhaol a wneir. Felly, mae'r Bil hwn yn ceisio adeiladu ar y cynseiliau hyn, gan ddatblygu mecanwaith hyblyg ac ystwyth ar gyfer ymateb i amgylchiadau allanol sy'n darparu ateb tymor byr ar gyfer y cam hwn yn ein taith ddatganoli. Bydd fy nghyd-Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi ceisio cyfyngu ar gwmpas y pŵer i wneud rheoliadau yn y Bil hwn gymaint â phosibl. Dim ond pan fydd Gweinidogion Cymru o'r farn bod hynny'n angenrheidiol neu'n briodol, ac yn unol â'r pedwar prawf pwrpas hynny, y caniateir ei ddefnyddio. Ac, yn bwysig iawn, yn ystod y broses graffu ac mewn trafodaethau gydag Aelodau, mae'r pŵer wedi'i gwtogi ymhellach, yn yr hyn y gellir ei ddefnyddio i'w wneud a'r cyfnod y gellir ei ddefnyddio ar ei gyfer.

Rwy'n gefnogol iawn o'r angen i edrych ar y trefniadau hirdymor i wneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru, ac yn wir rwyf wedi ymrwymo i ddechrau'r gwaith hwnnw gyda phwyllgorau yn ddiweddarach yn yr hydref. Rwyf hefyd yn dechrau ystyried y cwmpas a phwy sydd angen bod yn rhan o'r gwaith hwnnw. Ond nid yw'n bosibl, ac ni fyddai'n iawn ychwaith, i ni gyflwyno'r trefniadau hyn dros nos heb ymgymryd â'r hyn a fyddai yn ddatblygiad polisi ac ymgysylltu trylwyr iawn hefyd, fel bod gennym y mecanwaith deddfwriaethol mwyaf priodol yn y dyfodol sy'n diwallu ein hanghenion penodol yma yng Nghymru.

Peter Fox i ymateb i'r ddadl. 

Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i Llyr Gruffydd am ei gefnogaeth drwy gydol hyn ac i fy ngwelliannau yno? Gweinidog, rwy'n falch i chi ddweud y byddwch yn cefnogi gwelliannau 3 a 4 yn enw Llyr Gruffydd. Rwy'n siomedig na allwch chi dderbyn 8, gan fy mod i'n credu ei bod yn deg dweud bod llawer iawn o bryder gan bawb y cawsom dystiolaeth ganddyn nhw fod defnyddio is-ddeddfwriaeth i newid deddfwriaeth sylfaenol bron yn ymosodiad ar y ddeddfwrfa hon, oherwydd ni yw'r Senedd; ni ddylai fod yn gwneud y penderfyniadau, a dylem ni fod wedi ein galluogi i graffu'n drylwyr iawn ar bethau. Rwy'n gwybod nad yw Mike Hedges yma heddiw, ond rwy'n gwybod, pe bai wedi bod yma, y byddai wedi rhannu ei bryder ef hefyd ei fod yn teimlo y dylid cael cyfle i adolygu ar ôl dwy flynedd, hyd yn oed os mai dim ond dweud wrthym nad oes dim wedi digwydd, neu ryw arwydd o pryd y gellid ei defnyddio. Byddai'r cyfle ychwanegol hwnnw'n helpu i fodloni'r diffyg craffu sydd gennym yn ein barn ni. Felly, Llywydd, rwy'n siomedig nad yw'n edrych fel y gall y Llywodraeth dderbyn gwelliant 8, ond rwy'n hapus ei bod yn edrych fel y bydd 3 a 4 yn cael eu cefnogi.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 8? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe gymrwn ni bleidlais ar welliant 8 yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 25 yn erbyn. Ac, felly, mae gwelliant 8 wedi ei wrthod. 

Gwelliant 3, ydy e'n cael ei symud gan Llyr Gruffydd?

Symud.

Ydy, mae'n cael ei gynnig. A oes unrhyw wrthwynebiad i welliant 3? Nac oes, ac felly mae gwelliant 3 wedi ei dderbyn.

Gwelliant 4, Llyr Gruffydd.

Symud.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 4? A oes gwrthwynebiad? Nac oes, dim gwrthwynebiad, ac felly mae gwelliant 4 wedi ei dderbyn.

Grŵp 4 yw'r grŵp olaf o welliannau, ac mae rhain yn ymwneud â'r pŵer o dan adran 1 yn dod i ben. Gwelliant 2 yw'r prif welliant yn y grŵp yma. Dwi'n galw ar y Gweinidog i gyflwyno'r gwelliant. Rebecca Evans.

Bwriad gwelliant 2 a gyflwynwyd yn fy enw i yw mynd i'r afael â phryder a godwyd yn nhrafodion Cyfnod 2. Ar hyn o bryd, gallai'r pŵer sydd ar gael i Weinidogion Cymru i ymestyn oes y pŵer i wneud rheoliadau olygu y gellir gwneud rheoliadau newydd o dan y pŵer hwnnw am hyd at 10 mlynedd o ddyddiad y Cydsyniad Brenhinol. Gallai hynny olygu na fydd y bensaernïaeth tymor hirach ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru yn cael ei chyflwyno tan yr wythfed Senedd. Mae'r gwelliant hwn yn dangos fy mod i'n parhau i fod yn ymatebol ac yn agored i weithio ochr yn ochr â'r pwyllgorau wrth ddatblygu'r Bil hwn ac, yn y pen draw, y trefniadau ar gyfer gwneud newidiadau i Ddeddfau treth Cymru yn y dyfodol. Mae'r gwelliant yn nodi na all ymestyn oes y pŵer fynd y tu hwnt i ddyddiad gorffen 30 Ebrill 2031. Y bwriad yw rhoi sicrwydd y bydd y trefniadau newydd yn cael eu cyflwyno yn ystod tymor nesaf y Senedd. Fodd bynnag, dyma'r cyfnod hiraf o hyd. Gall Gweinidogion barhau i ddewis gwneud yr estyniad yn fyrrach os ydyn nhw'n dymuno gwneud hynny.

Mae gwelliant 10 a gyflwynwyd gan Peter Fox yn darparu na ellir cynnal pleidlais ar reoliadau cadarnhaol drafft a osodwyd gerbron y Senedd mewn cysylltiad ag ymestyn oes y pŵer i wneud rheoliadau yn adran 1 o'r Bil cyn bod cyfnod o 28 diwrnod neu fwy wedi mynd heibio o'r dyddiad y cawson nhw eu gosod. Derbyniwyd gwelliant gan y Llywodraeth yng Nghyfnod 2, a oedd yn gweithredu argymhelliad y pwyllgor i gyflwyno isafswm o 28 diwrnod cyn y gellid pleidleisio ar reoliadau gweithdrefn gadarnhaol 'gwnaed' o dan adran 1 o'r Bil. Mae gwelliant Peter Fox yn ceisio gosod rheol debyg mewn cysylltiad â rheoliadau a osodwyd i ymestyn gallu Gweinidogion Cymru i ddefnyddio'r pŵer yn adran 1 y tu hwnt i'r dyddiad machlud pum mlynedd.

Fodd bynnag, mae'r ddau safbwynt yn wahanol iawn; roedd y gwelliant yng nghyfnod 2 yn adlewyrchu'r ffaith nad oes isafswm cyfnod y mae'n rhaid i reoliadau cadarnhaol 'gwnaed' gael eu gosod ar ei gyfer, a chytunais, yn yr achos hwn, ei bod yn briodol, i adlewyrchu'r ffaith, pan fo angen neu pan fo'n briodol, a lle y gellid gwneud newidiadau sylweddol i Ddeddfau treth Cymru ar frys drwy ddefnyddio rheoliadau cadarnhaol 'gwnaed'. Fodd bynnag, mae'r cyfnod gosod sefydledig o 20 diwrnod ar gyfer rheoliadau cadarnhaol drafft yn ddigonol at ddibenion y ddeddfwriaeth hon. Y rheswm rwy'n dweud hyn yw nad yw rheoliadau cadarnhaol drafft yn dod i rym nes y pleidleisir arnyn nhw. Felly, yn fy marn i, nid ydyn nhw'n codi'r un pryderon gweithdrefnol, ac felly nid oes angen yr un lefel o ddiogelwch arnyn nhw â'r rheoliadau cadarnhaol 'gwnaed'. O ystyried hyn, ni allaf gytuno â'r gwelliant hwn.FootnoteLink

Mae gwelliant 10 yn mewnosod cyfnod craffu o 28 diwrnod gofynnol lleiaf, fel yr ydym ni newydd ei glywed, cyn y ceir cynnal pleidlais ar Orchymyn ymestyn a wneir gan Weinidogion Cymru o dan adran 7(2). Ar hyn o bryd, fel y mae wedi ei ddrafftio, nid yw'r Bil yn pennu amser gofynnol lleiaf y gall y Senedd graffu ar unrhyw ymgais gan Weinidogion Cymru i ymestyn oes y Ddeddf. Felly, mae pryderon y gallai Gweinidog Cymru geisio cynnal pleidlais mor hwyr â diwedd tymor y Senedd â phosibl er mwyn cyfyngu ar gyfleoedd i graffu. Mae'r gwelliant hwn yn gyfaddawd ar welliant a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2 yn enw Llyr Gruffydd. Gwrthododd y Gweinidog ei welliant, a oedd yn darparu ar gyfer cyfnod o 60 diwrnod, am ei fod yn rhy hir. Felly, mae'r gwelliant hwn yn ceisio ymateb i bryderon y Gweinidog gan gadw hanfod y gwelliant a gyflwynwyd yng Nghyfnod 2. Diolch.

Mae'n gam positif yn y lle cyntaf fod y Llywodraeth wedi derbyn yr angen am gymal machlud, fel roedd y Gweinidog yn sôn yn gynharach yn y sesiwn yma. Dewis y Llywodraeth, wrth gwrs, yn wreiddiol oedd gwneud hynny ar ôl pum mlynedd, gyda chyfle untro wedyn i estyn y pwerau am hyd at bum mlynedd ymhellach, ac fe esboniais i yng Nghyfnod 2 y Bil yma mai fy ngofid gyda hynny oedd ei fod e allan o sync gyda realiti y cylchdro etholiadol a'i fod e ddim yn ddelfrydol am resymau ymarferol. Gallech chi efallai ddweud yr un peth am yr adolygiad o ddeddfwriaeth ar ôl pedair blynedd hefyd a fyddai'n wynebu'r un benbleth, i raddau helaeth. Hynny yw, os does dim adolygiad yn mynd i ddigwydd cyn yr etholiad nesaf, yna fydd dim cymhelliad i gynnwys cynlluniau i ddatblygu trefniadau amgen ym maniffestos y pleidiau ar gyfer yr etholiad nesaf, dim byd yn y maniffesto o bosib yn golygu wedyn fod Gweinidog yn dweud bod dim mandad i newid pethau yn y Senedd nesaf.

Ac yn yr un modd, o safbwynt y bleidlais fachlud ar ôl pum mlynedd, i benderfynu os ydych chi'n parhau â'r trefniadau yma neu beidio, wel, byddai hynny ddim yn digwydd, wrth gwrs—fyddai'r bleidlais yna a'r drafodaeth yna ddim yn digwydd yn y Senedd nesaf tan ar ôl cyhoeddi rhaglen lywodraethu'r Senedd nesaf, ar ôl cyhoeddi'r rhaglen ddeddfwriaethol. A gallaf i glywed y dadleuon nawr: 'O, wel, does dim lle i newid pethau, does dim amser i drio edrych ar hwn mewn gwirionedd', ac felly beth gawn ni ydy rhyw fath o sefyllfa default lle mae'r pum mlynedd o estyniad yn cael ei 'trigger-o'. Ac, wrth gwrs, fe allen ni ffeindio'n hunain yn yr un sefyllfa ar ddiwedd y Senedd yna wedyn, yn gwthio'r angen i gyflwyno diwygio ehangach nid i'r seithfed Senedd, ond i'r wythfed Senedd. Felly, bwriad fy ngwelliannau i yng Nghyfnod 2 oedd trio torri neu ailsetio'r amseru hynny, bod yn bragmatig a sticio at gymal machlud ar ôl pum mlynedd, ond fy ngofyn gwreiddiol i oedd dim ond caniatáu wedyn estyniad o hyd at ddwy flynedd yn lle pump, sicrhau bod y Llywodraeth nesaf wedyn yn gorfod mynd i'r afael â'r diwygiadau ehangach hynny, yn hytrach na rhedeg y risg o ffeindio'n hunain fawr ddim ymlaen ddegawd o nawr.

Dwi'n falch, felly, ac yn ddiolchgar i'r Gweinidog am gyfaddawdu ar hwn gyda'i gwelliant 2, a gwelliant 1, sy'n gysylltiedig, wrth gwrs, yn cyfyngu ar estyn y ddeddfwriaeth i ddiwedd y Senedd nesaf yn lle am hyd at bum mlynedd. Ac fel dywedodd hi, 'hyd at ddiwedd y Senedd nesaf'—mi allai ddigwydd yn gynt. Fy ngobaith i yn sicr yw y bydd hyn, felly, yn help i sicrhau bod diwygio ehangach a chyflwyno trefniadau amgen o leiaf yn digwydd cyn diwedd y Senedd nesaf, neu, fel mae wedi awgrymu, efallai ychydig yn gynt hefyd. Diolch.

Y Gweinidog i ymateb.

Diolch i fy nghyd-Aelodau am eu cyfraniadau. Rwy'n ddiolchgar am gydnabyddiaeth Llyr Gruffydd fod y gwelliant 2 hwn yn cael ei gyflwyno'n benodol i fynd i'r afael â'r pryderon a gododd yng Nghyfnod 2 wrth basio'r Bil, sydd, yn fy marn i, yn ymateb pragmatig i bryderon y mae ef a minnau'n gwybod y mae cyd-Aelodau eraill wedi eu codi. Felly, rwyf wedi bod yn falch o gyflwyno'r gwelliant hwn y prynhawn yma. Ond ailadroddaf y pwynt hwn mai dyma'r cyfnod hiraf o hyd a adlewyrchir yn y gwelliant ac y gall Gweinidogion barhau i ddewis gwneud y cyfnod ymestyn yn fyrrach os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny.

Fel y dywedais yn gynharach, hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu hagwedd adeiladol at drafodaethau ar y Bil hwn. Fel y gallwn weld yma heddiw, rwyf wedi bod yn barod i geisio ystyried gwelliannau'r gwrthbleidiau ac ymgynghori ag Aelodau ar eiriad rhai o'n gwelliannau allweddol yn y Llywodraeth, ac, fel y dywedais i, mae canlyniad y gwaith hwnnw yr ydym wedi ei wneud gyda'n gilydd wedi newid y Bil yn wirioneddol mewn ffordd gadarnhaol bellach, ac rwy'n credu ei fod yn cael ei wella eto o ganlyniad i'r pleidleisiau sy'n cael eu cynnal yma prynhawn yma. Mae'r gwelliannau, rwy'n credu, ynghylch y broses adolygu, a'r cymal machlud yn arbennig, yn dangos bod y Bil bellach yn wahanol iawn i'r un a ddaeth i mewn i'r Senedd yn gyntaf. Rwy'n dal i fod o'r farn fy mod i'n dymuno datblygu'r bensaernïaeth a all lywio'r newidiadau hirdymor i ddeddfwriaeth treth yma yng Nghymru.

Gan edrych ymlaen at Gyfnod 4, rwy'n credu pe bai'r ddeddfwriaeth hon yn methu, y byddai'n golygu, dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, y byddai Gweinidogion Cymru, ac o bosibl ein trethdalwyr hefyd, yn cael eu gadael mewn sefyllfa fregus iawn lle na fyddem efallai'n gallu ymateb yn effeithiol i newidiadau polisi treth a wnaed gan Lywodraeth y DU sy'n effeithio ar ein trethi ni yng Nghymru ac, o ganlyniad, ar ein refeniw a'n gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Ac i roi enghraifft, pe bai Llywodraeth y DU yn cyflwyno cyfundrefn codi tâl newydd, yn debyg i gyfraddau treth tir y dreth stamp uwch ar gyfer anheddau ychwanegol, fel ail gartrefi, gallem  ni gael ein hunain mewn sefyllfa lle'r ydym ar ein colled yn sylweddol yng Nghymru. Neu pe bai newid gan Lywodraeth y DU a fyddai o fudd arbennig, er enghraifft, i'r rhai sy'n ceisio sefydlu busnesau ffermio newydd a'n bod ni'n dymuno cyflwyno mathau tebyg o newidiadau ar fyrder i sicrhau na fyddai ein trethdalwyr ni o dan anfantais, gallem ni ein cael ein hunain yn methu â gwneud hynny hefyd.

Ond hoffwn dynnu sylw at fy awydd i barhau i weithio gyda chyd-Aelodau ar draws y Senedd ar y bensaernïaeth tymor hirach honno. Rwyf eisiau gallu dweud wrth drethdalwyr ein bod ni wedi manteisio ar y cyfle pan oedd gennym ni i'w diogelu nhw ac i ddiogelu cyllid Cymru, ond tra ein bod yn gweithio ar y bensaernïaeth tymor hirach bwysig honno, a dyma'r cyfle i ni wneud hynny wrth i ni fynd ar yr hyn sy'n daith bwysig o'n blaenau.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw wrthwynebiad? Dim gwrthwynebiad i welliant 2, felly mae'r gwelliant wedi'i dderbyn.

Peter Fox, gwelliant 9—a yw'n cael ei gynnig?

Cynnig—. Na—

Roeddwn i'n meddwl mai dyna oeddech chi wedi ei ddweud. Nid yw'n cael ei gynnig?

Na.

Felly, nid yw gwelliant 9 wedi'i gynnig.

Gwelliant 10, Peter Fox, a yw'n cael ei gynnig?

Ydy. Cynnig.

Ydy. Mae gwelliant 10 yn cael ei gynnig.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 10?

Gwelliant 10. [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad. Byddwn yn symud i bleidlais ar welliant 10.

Gwelliant 10, yn enw Peter Fox. Agor y bleidlais. 

Mae un Aelod yn dal heb bleidleisio.

Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal a 25 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 10 wedi'i wrthod.

Dyna ni. Dyna ddod â ni at ddiwedd ein hystyriaethau ni ar Gyfnod 3 o Fil Deddfau Trethi Cymru etc. (Pŵer i Addasu), a dwi'n datgan y bernir pob adran o'r Bil wedi'u derbyn. A dyna ni. Dyna ddod â'n gwaith ni am heddiw i ben.