Y Cyfarfod Llawn
Plenary
08/03/2022Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da, a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod yma ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn yma heddiw, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda.
Ac wrth inni gychwyn ar ein gwaith yr wythnos yma, eto dwi'n siŵr ein bod ni i gyd yn cadw mewn cof pobl Wcráin ar y foment yma, a heddiw, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, ein bod ni'n cofio yn benodol y menywod a'r merched hynny sydd ar hyn o bryd yn Wcráin yn ceisio ffoi eu gwlad, neu'n ceisio osgoi a chuddio oddi wrth y bomio ar eu gwlad. Felly, cadwn ni nhw i gyd yn ein cof a'n calonnau.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda.
And as we begin our work this week, again, I'm sure that we will all have the people of Ukraine in our thoughts at this time, and today, on International Women's Day, that we specifically remember the women and girls who are currently in Ukraine trying to flee the country or hiding from the bombing that they're experiencing. So, we will keep them all at the forefront of our thoughts and in our hearts.
Yr eitem gyntaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Carolyn Thomas.
The first item this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Carolyn Thomas.
1. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i wella cysylltedd digidol yng ngogledd Cymru? OQ57754
1. Will the First Minister provide an update on Welsh Government plans to improve digital connectivity in north Wales? OQ57754
I thank Carolyn Thomas for that question, Llywydd. Full-fibre broadband connectivity has been provided to 9,200 homes and businesses across north Wales through our current £56 million investment. The Access Broadband Cymru and the local broadband fund schemes are also available to improve broadband connectivity.
Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiwn yna, Llywydd. Darparwyd cysylltedd band eang ffeibr llawn i 9,200 o gartrefi a busnesau ledled y gogledd drwy ein buddsoddiad presennol o £56 miliwn. Mae cynlluniau Allwedd Band Eang Cymru a'r gronfa band eang lleol hefyd ar gael i wella cysylltedd band eang.
Thank you for the answer, First Minister. Digital connectivity has never been more important, and urgent action is needed to ensure no community is left behind. For broadband infrastructure to be cost-effective, it will need to be designed comprehensively with long-term benefits in mind that serve everyone. Communities right across north Wales, including rural Wales, are underserved by corporate providers due to being less profitable. Installing such a network would help mitigate digital exclusion, create skilled jobs and attract high-tech industries. In Liverpool, a joint venture project has been championed by Liverpool city metro mayor, Steve Rotheram, and this partnership means that public investment gives the authority a stake in the organisation, and, in turn, rather than profitability being the only concern, social benefit, and the public can continue to reap the benefits for years to come. Does the First Minister agree with me that such a joint venture project would be in the interests of the Welsh public, and would officials be willing to investigate such an option to dynamically drive forward digital connectivity in north Wales, which is currently happening on a piecemeal, very slow basis? Diolch.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. Ni fu cysylltedd digidol erioed yn bwysicach, ac mae angen gweithredu ar frys i sicrhau nad oes unrhyw gymuned yn cael ei gadael ar ôl. Er mwyn i seilwaith band eang fod yn gost-effeithiol, bydd angen ei gynllunio yn gynhwysfawr gyda manteision hirdymor mewn golwg sy'n gwasanaethu pawb. Mae cymunedau ar draws y gogledd, gan gynnwys Cymru wledig, yn cael gwasanaeth annigonol gan ddarparwyr corfforaethol gan eu bod nhw'n cynnig llai o elw. Byddai gosod rhwydwaith o'r fath yn helpu i liniaru allgáu digidol, yn creu swyddi medrus ac yn denu diwydiannau uwch-dechnoleg. Yn Lerpwl, hyrwyddwyd prosiect menter ar y cyd gan faer metro dinas Lerpwl, Steve Rotheram, ac mae'r bartneriaeth hon yn golygu bod buddsoddiad cyhoeddus yn rhoi cyfran i'r awdurdod yn y sefydliad, ac, yn sgil hynny, yn hytrach na chael elw fel yr unig ystyriaeth, gall budd cymdeithasol, a'r cyhoedd barhau i elwa am flynyddoedd i ddod. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi y byddai prosiect menter ar y cyd o'r fath o fudd i'r cyhoedd yng Nghymru, ac a fyddai swyddogion yn fodlon ymchwilio i ddewis o'r fath i fwrw ymlaen yn ddynamig â chysylltedd digidol yn y gogledd, sy'n digwydd ar sail dameidiog ac araf iawn ar hyn o bryd? Diolch.
Llywydd, I thank Carolyn Thomas for that. I'm pleased to be able to say to her that Welsh Government officials have already met with the company who are working with our colleague Steve Rotheram, in the Liverpool city region and developing that very innovative solution for that city. We will continue to work through the North Wales Economic Ambition Board, who have made digital connectivity one of their priority areas. There's £25 million being provided for digital connectivity, and there are, as I know the Member will know, four different components to the plan that the north Wales growth deal has developed: connected campuses to make sure that young people have access to broadband; connected corridors to make sure that businesses are connected; key sites, both public and private; and then reaching the final few per cent of people who are at the hardest, most distant end from digital connectivity. Three of those four purposes could be served by an arrangement of the sort that has been developed in the Liverpool city region, and we will continue to work closely with the economic ambition board to see whether the idea that has been developed in Liverpool and whether there are aspects of that that could be successfully transferred as part of the effort being made in north Wales.
Llywydd, diolch i Carolyn Thomas am hynna. Rwy'n falch o allu dweud wrthi fod swyddogion Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyfarfod â'r cwmni sy'n gweithio gyda'n cydweithiwr Steve Rotheram, yn ninas-ranbarth Lerpwl ac yn datblygu'r ateb arloesol iawn hwnnw ar gyfer y ddinas honno. Byddwn yn parhau i weithio drwy Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, sydd wedi gwneud cysylltedd digidol yn un o'u meysydd blaenoriaeth. Mae £25 miliwn yn cael ei ddarparu ar gyfer cysylltedd digidol, ac fel y gwn y bydd yr Aelod yn gwybod, ceir pedair elfen wahanol i'r cynllun y mae bargen twf y gogledd wedi ei ddatblygu: campysau cysylltiedig i wneud yn siŵr bod gan bobl ifanc fynediad at fand eang; coridorau cysylltiedig i wneud yn siŵr bod busnesau yn gysylltiedig; safleoedd allweddol, cyhoeddus a phreifat; ac yna cyrraedd yr ychydig y cant olaf o bobl sydd ar y pen caletaf, mwyaf pell o gysylltedd digidol. Gellid gwasanaethu tri o'r pedwar diben hynny drwy drefniant o'r math a ddatblygwyd yn ninas-ranbarth Lerpwl, a byddwn yn parhau i weithio yn agos gyda'r bwrdd uchelgais economaidd i weld a ellid trosglwyddo'r syniad a ddatblygwyd yn Lerpwl ac agweddau ar hwnnw, yn llwyddiannus yn rhan o'r ymdrech sy'n cael ei gwneud yn y gogledd.
First Minister, despite BT having been paid approximately £220 million to bring superfast broadband to around 96 per cent of premises between 2014 and 2018, and the organisation currently running a successor scheme to connect 39,000 premises, it still remains the fact that there are premises across Wales with unreliable internet. And in my constituency of Aberconwy, I have people who cannot receive any service. So, according to Business Wales, superfast broadband can have a positive impact on profit margins, staff productivity costs, and much more. Now, given the undeniable benefit there is, an immediate step that I feel you as our First Minister could take to provide a superfast internet hub for businesses in Aberconwy is to repurpose at least part of the underutilised building in Llandudno Junction—the Welsh Government building—to become a flexible digital working hub. Now, you did respond very positively to this idea on 9 November, so an update on that would be great, because, I tell you now, I've actually received enquiries from businesses wanting to actually go into that building. I wrote to you on 21 January, and I'm still yet to receive a reply, so an update would be really appreciated. Diolch, Llywydd.
Prif Weinidog, er bod BT wedi cael tua £220 miliwn i ddod â band eang cyflym iawn i tua 96 y cant o adeiladau rhwng 2014 a 2018, a bod y sefydliad yn rhedeg cynllun olynol ar hyn o bryd i gysylltu 39,000 o adeiladau, mae'n dal i fod yn ffaith bod safleoedd ledled Cymru sydd â rhyngrwyd annibynadwy. Ac yn fy etholaeth i, Aberconwy, mae gen i bobl nad ydyn nhw'n gallu dderbyn unrhyw wasanaeth. Felly, yn ôl Busnes Cymru, gall band eang cyflym iawn gael effaith gadarnhaol ar elw, costau cynhyrchiant staff, a llawer mwy. Nawr, o gofio'r budd na ellir ei wadu, un cam yr wyf i'n teimlo y gallech chi fel ein Prif Weinidog ei gymryd ar unwaith i ddarparu canolfan rhyngrwyd cyflym iawn i fusnesau yn Aberconwy yw addasu o leiaf ran o'r adeilad nad yw'n cael ei ddefnyddio yng Nghyffordd Llandudno—adeilad Llywodraeth Cymru—i ddod yn ganolfan gweithio digidol hyblyg. Nawr, fe wnaethoch chi ymateb yn gadarnhaol iawn i'r syniad hwn ar 9 Tachwedd, felly byddai'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny yn wych, oherwydd, dywedaf wrthych chi nawr, rwyf i wedi cael ymholiadau gan fusnesau a hoffai fynd i mewn i'r adeilad hwnnw. Ysgrifennais atoch chi ar 21 Ionawr, ac nid wyf i wedi cael ateb eto, felly byddai diweddariad yn cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch, Llywydd.
Llywydd, I thank the Member. It's good to see her do her bit for International Women's Day on the Tory benches in this Chamber. She will know that digital connectivity and telecommunications are not devolved to the Welsh Government. Every penny that this Government spends in this area is a penny that we spend because of the failure of her Government to invest properly in Wales. And I remember, Llywydd, as others will, that her party went into the last Senedd elections, in May of last year, with a manifesto commitment not to spend in non-devolved areas. So, while she urges me to do more, had she been—[Interruption.]—had she been—[Interruption.]—had she been in power, not likely of course, but had that happened here, there'd be no expenditure at all on this matter by the Welsh Government, because that is the policy that her party put in front of the people of Wales, to be, of course, so comprehensively rejected, which is why we do go on investing in superfast broadband in all parts of Wales, including to the Llandudno Junction office.
I did respond positively to the Member. We are very keen to have remote working hubs, where people can come, don't have to travel the distances they've had to in the past, learn the lessons of the pandemic, and to use buildings for more than a single purpose—whether that is in the Llandudno Junction context, the Welsh Government's use of it, but it may be possible for the building to be used for wider purposes, by other public sector bodies, third sector organisations, private sector partners in a number of the hubs we've developed elsewhere in Wales. So, this is a continuously developing programme. There are, inevitably, as I know the Member will understand, some additional security issues that have to be thought of when you're allowing wider access to a building where there is sensitive information in circulation, and safety of staff and other users. But I can assure her that the basic idea is one we continue to think of positively and want to take forward.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod. Mae'n dda ei gweld hi'n gwneud ei rhan ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ar feinciau'r Torïaid yn y Siambr hon. Bydd yn gwybod nad yw cysylltedd digidol a thelathrebu wedi'u datganoli i Lywodraeth Cymru. Mae pob ceiniog y mae'r Llywodraeth hon yn ei gwario yn y maes hwn yn geiniog yr ydym ni'n ei gwario oherwydd methiant ei Llywodraeth hi i fuddsoddi yn iawn yng Nghymru. Ac rwy'n cofio, Llywydd, fel y bydd pobl eraill, bod ei phlaid hi wedi mynd i etholiadau diwethaf y Senedd, ym mis Mai y llynedd, ag ymrwymiad maniffesto i beidio â gwario mewn meysydd nad ydyn nhw wedi eu datganoli. Felly, er ei bod hi'n fy annog i wneud mwy, pe bai hi wedi bod—[Torri ar draws.]—pe bai hi wedi bod—[Torri ar draws.]—pe bai hi wedi bod mewn grym, nid yw'n debygol wrth gwrs, ond pe bai hynny wedi digwydd yma, ni fyddai unrhyw wariant o gwbl ar y mater hwn gan Lywodraeth Cymru, oherwydd dyna'r polisi a roddodd ei phlaid o flaen pobl Cymru, i gael ei wrthod, wrth gwrs, mor gynhwysfawr, a dyna pam yr ydym ni'n parhau i fuddsoddi mewn band eang cyflym iawn ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys swyddfa Cyffordd Llandudno.
Fe wnes i ymateb yn gadarnhaol i'r Aelod. Rydym ni'n awyddus iawn i gael canolfannau gweithio o bell, lle gall pobl ddod, lle nad oes yn rhaid iddyn nhw deithio'r pellteroedd y bu'n rhaid iddyn nhw eu teithio yn y gorffennol, i ddysgu gwersi'r pandemig, ac i ddefnyddio adeiladau at fwy nag un diben—boed hynny yng nghyd-destun Cyffordd Llandudno, defnydd Llywodraeth Cymru ohono, ond efallai y bydd yn bosibl i'r adeilad gael ei ddefnyddio at ddibenion ehangach, gan gyrff eraill yn y sector cyhoeddus, sefydliadau trydydd sector, partneriaid yn y sector preifat mewn nifer o'r canolfannau rydym ni wedi eu datblygu mewn mannau eraill yng Nghymru. Felly, mae hon yn rhaglen sy'n datblygu yn barhaus. Mae'n anochel, fel y gwn y bydd yr Aelod yn deall, bod rhai materion diogelwch ychwanegol y mae'n rhaid meddwl amdanyn nhw pan fyddwch chi'n caniatáu mynediad ehangach i adeilad lle mae gwybodaeth sensitif yn cael ei dosbarthu, a diogelwch staff a defnyddwyr eraill. Ond gallaf ei sicrhau bod y syniad sylfaenol yn un yr ydym ni'n parhau i feddwl amdano yn gadarnhaol ac yn dymuno bwrw ymlaen ag ef.
I declare an interest as a member of the 5G EDC project consortium—an unpaid member, Llywydd. We've heard about the societal benefits of a full-fibre spine in north Wales, First Minister, but another advantage to having that network in north Wales is the ability to go on and develop 5G technology for the future, in rural communities that perhaps are hard to reach with traditional methods. I want to see north Wales be a global leader with this. We've heard again where the UK Conservative Government has let north Wales down with regard to full-fibre technology within this space. First Minister, I know officials have had conversations already, but will you instruct them to have further conversations with Bangor University and their partners in developing this type of technology so that we can become the global leader? And how can the Welsh Government support further, in funding these types of projects, where the UK Conservative Government, and the Department for Digital, Culture, Media and Sport, fail to do so?
Rwy'n datgan buddiant fel aelod o gonsortiwm prosiect 5G y Pwyllgor Datblygu Economaidd—aelod di-dâl, Llywydd. Rydym ni wedi clywed am fanteision cymdeithasol sylfaen ffeibr llawn yn y gogledd, Prif Weinidog, ond mantais arall o gael y rhwydwaith hwnnw yn y gogledd yw'r gallu i fynd ymlaen a datblygu technoleg 5G ar gyfer y dyfodol, mewn cymunedau gwledig sydd efallai yn anodd eu cyrraedd gyda dulliau traddodiadol. Hoffwn weld y gogledd yn arweinydd byd-eang yn hyn o beth. Rydym ni wedi clywed eto lle mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi siomi'r gogledd o ran technoleg ffeibr llawn yn y maes hwn. Prif Weinidog, gwn fod swyddogion eisoes wedi cael sgyrsiau, ond a wnewch chi eu cyfarwyddo nhw i gael sgyrsiau pellach gyda Phrifysgol Bangor a'u partneriaid i ddatblygu'r math hwn o dechnoleg fel y gallwn ni ddod yn arweinydd byd-eang? A sut gall Llywodraeth Cymru gefnogi ymhellach, wrth ariannu'r mathau hyn o brosiectau, lle mae Llywodraeth Geidwadol y DU, a'r Adran dros Dechnoleg Ddigidol, Diwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon, yn methu â gwneud hynny?
Llywydd, that's a very good example that Jack Sargeant cites of exactly the point I was making earlier, about the way in which the Welsh Government has had to step in to make good for the lack of investment—not just lack of investment, but lack of interest, Llywydd—in making sure that parts of north Wales have the investment that is needed. Jack Sargeant is right, Llywydd—our officials have already had discussions with the Digital Signal Processing Centre. It's another project where the North Wales Economic Ambition Board has been part of the development of the centre, including some millions of pounds in practical investment. There's an application that the Welsh Government has seen, and will be considering, to fund research into 5G and to deliver 5G broadband projects, particularly on Ynys Môn, and my officials will, indeed, be continuing those discussions with the centre.
Llywydd, mae honna yn enghraifft dda iawn y mae Jack Sargeant yn cyfeirio ati o'r union bwynt yr oeddwn i'n ei wneud yn gynharach, am y ffordd y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru gamu i mewn i wneud iawn am y diffyg buddsoddiad—nid dim ond diffyg buddsoddiad, ond diffyg diddordeb, Llywydd—i wneud yn siŵr bod gan rannau o'r gogledd y buddsoddiad sydd ei angen. Mae Jack Sargeant yn iawn, Llywydd—mae ein swyddogion eisoes wedi cael trafodaethau gyda'r Ganolfan Prosesu Signalau Digidol. Mae'n brosiect arall lle mae Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru wedi bod yn rhan o ddatblygiad y ganolfan, gan gynnwys rhai miliynau o bunnoedd mewn buddsoddiad ymarferol. Mae cais y mae Llywodraeth Cymru wedi ei weld, ac y bydd yn ei ystyried, i ariannu gwaith ymchwil i 5G ac i ddarparu prosiectau band eang 5G, yn enwedig ar Ynys Môn, a bydd fy swyddogion, yn wir, yn parhau â'r trafodaethau hynny gyda'r ganolfan.
2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu i fynd i'r afael â gwahaniaethu ar sail hil yn y system cyfiawnder troseddol yng Nghymru? OQ57734
2. What discussions is the Welsh Government having with the Ministry of Justice and police and crime commissioners to tackle racial discrimination in the criminal justice system in Wales? OQ57734
Diolch i Rhys ab Owen am y cwestiwn, Llywydd. Rydym yn parhau i weithio’n agos gyda chomisiynwyr yr heddlu a throseddu a phartneriaid cyfiawnder drwy fwrdd cyfiawnder troseddol Cymru er mwyn sicrhau bod ein cynlluniau gweithredu cydraddoldeb hiliol yn mynd i’r afael â gwahaniaethu yn y system gyfiawnder. Yr wythnos nesaf, byddaf yn cadeirio bwrdd partneriaeth plismona Cymru, lle bydd y materion hyn yn cael eu trafod.
Thank you very much to Rhys ab Owen for the question, Llywydd. We continue to work closely with police and crime commissioners and justice partners through the criminal justice in Wales board to ensure our race equality action plans tackle discrimination in the justice system. Next week, I will chair the policing partnership board for Wales, where these issues will be discussed.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog, a diolch yn fawr am waith y Llywodraeth yma o fewn y system gyfiawnder yng Nghymru sydd, drwy ryw ryfedd wyrth, heb gael ei ddatganoli i Gymru.
Thank you, First Minister, and thank you for the Government's work within the criminal justice system in Wales, which, of course, is not devolved to Wales.
Now, we have known for decades about the prejudices faced by people of ethnic minority within the justice system globally. What we have not known, until recent years, is that racial prejudice within the justice system in Wales seems to be worse here in Wales than in England. Through the work of the Cardiff University Wales Governance Centre, we now know that black offenders receive the highest average custodial sentence length in Wales, whilst white offenders receive the lowest average custodial sentence length. New stop-and-search data by the governance centre show that matters in Wales are far worse than in England. For every 1,000 white persons living in Wales, eight were stopped and searched, and this compares to 56 per 1,000 people in the black community in Wales. Individuals from black, ethnic backgrounds in Wales were seven times over-represented within police use of restraint, six times over-represented in police use of weapons, such as tasers. Now, these are disgraceful figures, which should worry all of us within this Chamber. I'm pleased that Wales is called a nation of refuge, but it can't really be called genuinely a nation of refuge if people in the black population are far more likely to be dragged into the criminal justice system than their white contemporaries. Now, will the Prif Weinidog set up an inquiry to analyse the extent of the racial prejudice within our justice system so we can understand why it's happening and address that fully? Diolch yn fawr.
Nawr, rydym ni'n gwybod ers degawdau am y rhagfarnau a wynebir gan bobl o leiafrifoedd ethnig yn y system gyfiawnder yn fyd-eang. Yr hyn nad oeddem ni'n ei wybod, tan y blynyddoedd diwethaf, yw ei bod yn ymddangos bod rhagfarn hiliol yn y system gyfiawnder yng Nghymru yn waeth yma yng Nghymru nag yn Lloegr. Trwy waith Canolfan Llywodraethiant Prifysgol Caerdydd, rydym ni bellach yn gwybod bod troseddwyr du yn cael yr hyd dedfryd o garchar cyfartalog uchaf yng Nghymru, tra bod troseddwyr gwyn yn cael yr hyd dedfryd o garchar cyfartalog isaf. Mae data stopio a chwilio newydd gan y ganolfan llywodraethiant yn dangos bod pethau yng Nghymru yn llawer gwaeth nag yn Lloegr. O bob 1,000 o bobl wyn sy'n byw yng Nghymru, stopiwyd a chwiliwyd wyth ohonyn nhw, ac mae hyn yn cymharu â 56 o bob 1,000 o bobl yn y gymuned bobl ddu yng Nghymru. Roedd unigolion o gefndiroedd du, ethnig yng Nghymru wedi'u gorgynrychioli saith gwaith yn nefnydd yr heddlu o ataliaeth, wedi'u gorgynrychioli chwe gwaith yn nefnydd yr heddlu o arfau, fel tasers. Nawr, mae'r rhain yn ffigurau gwarthus, a ddylai beri pryder i bob un ohonom ni yn y Siambr hon. Rwy'n falch bod Cymru yn cael ei galw yn genedl o loches, ond ni ellir ei galw yn genedl wirioneddol o loches os yw pobl yn y boblogaeth ddu yn llawer mwy tebygol o gael eu llusgo i mewn i'r system cyfiawnder troseddol na'u cymheiriaid gwyn. Nawr, a wnaiff y Prif Weinidog sefydlu ymchwiliad i ddadansoddi graddau'r rhagfarn hiliol yn ein system gyfiawnder fel y gallwn ni ddeall pam y mae'n digwydd a mynd i'r afael â hynny yn llawn? Diolch yn fawr.
Well, I thank Rhys ab Owen for that, and congratulate the Wales Governance Centre on the continuing work that they do and the very important, if very bleak, insights that they are providing to us through the work that they do. The figures to which the Member referred in terms of stop and search are obviously very concerning indeed, but they come on top of the work that we've seen already from the centre. It is a shocking figure, and I'm sure it will be shocking to people around the whole Chamber when that research reveals the fact that, while 14 white people in Wales are imprisoned for every 100,000 people in the population, 91 black people are imprisoned, and that is a shocking analysis. It's why, in the co-operation between our two parties, we have a specific commitment to ensure that the justice elements of the race equality action plan are robust and address these matters with the police and the courts, and that is the way in which we intend to take forward the practical ways in which we can address the figures that we've discussed this afternoon.
The long-term answer, Llywydd, is surely the devolution of policing and justice. And it is my belief, that that is not a matter of if it will happen, it is a matter of when it will happen. It should and it will happen, and that's because the case for doing so is so clear and reinforced by exactly the information that Rhys ab Owen has highlighted this afternoon. Where we have been able to have a strong influence, Llywydd, then we show the difference that we can make. Our influence has probably been strongest in the field of youth justice. A decade ago, in 2011, there were over 3,000 young people brought into the youth justice system for the first time that year. Ten years later, last year, that figure was under 400. Again, back in 2011, 109 young people in Wales were sentenced to custody that year. Last year, it was 17, the lowest figure ever on record. And that's why I feel confident that we will see the devolution of policing and justice, because we can show that, when we have the opportunity, we are able to deliver those services more efficiently and more effectively. Because when they are delivered locally they can be tailored, prioritised and implemented according to the values and the approach that we would wish to see for that service here in Wales.
Wel, diolch i Rhys ab Owen am hynna, ac rwy'n llongyfarch Canolfan Llywodraethiant Cymru ar y gwaith parhaus y maen nhw'n ei wneud a'r wybodaeth bwysig ond llwm iawn y maen nhw'n ei rhoi i ni drwy'r gwaith y maen nhw'n ei wneud. Mae'r ffigurau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw o ran stopio a chwilio yn amlwg yn peri pryder mawr yn wir, ond maen nhw'n dod ar ben y gwaith yr ydym ni eisoes wedi ei weld o'r ganolfan. Mae'n ffigur brawychus, ac rwy'n siŵr y bydd yn frawychus i bobl o amgylch y Siambr gyfan pan fydd y gwaith ymchwil hwnnw yn datgelu'r ffaith, er bod 14 o bobl wyn yng Nghymru yn cael eu carcharu o bob 100,000 o bobl yn y boblogaeth, bod 91 o bobl ddu yn cael eu carcharu, ac mae hwnnw yn ddadansoddiad brawychus. Dyna pam, yn y cydweithrediad rhwng ein dwy blaid, y mae gennym ni ymrwymiad penodol i sicrhau bod elfennau cyfiawnder y cynllun gweithredu ar gydraddoldeb hiliol yn gadarn ac yn mynd i'r afael â'r materion hyn gyda'r heddlu a'r llysoedd, a dyna'r ffordd yr ydym ni'n bwriadu bwrw ymlaen â'r ffyrdd ymarferol o fynd i'r afael â'r ffigurau yr ydym ni wedi eu trafod y prynhawn yma.
Heb os nac oni bai yr ateb hirdymor, Llywydd, yw datganoli plismona a chyfiawnder. A'm cred i yw nad yw hynny'n fater o ba un a fydd yn digwydd, mae'n fater o ba bryd y bydd yn digwydd. Dylai ddigwydd ac fe fydd yn digwydd, ac mae hynny oherwydd bod y ddadl dros wneud hynny mor eglur ac yn cael ei hatgyfnerthu gan yr union wybodaeth y mae Rhys ab Owen wedi tynnu sylw ati y prynhawn yma. Lle'r ydym ni wedi gallu cael dylanwad cryf, Llywydd, yna rydym ni'n dangos y gwahaniaeth y gallwn ni ei wneud. Mae'n debyg bod ein dylanwad wedi bod ar ei gryfaf ym maes cyfiawnder ieuenctid. Ddegawd yn ôl, yn 2011, daethpwyd â dros 3,000 o bobl ifanc i mewn i'r system cyfiawnder ieuenctid am y tro cyntaf y flwyddyn honno. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, y llynedd, roedd y ffigur hwnnw yn llai na 400. Eto, yn ôl yn 2011, cafodd 109 o bobl ifanc yng Nghymru eu dedfrydu i'r ddalfa y flwyddyn honno. Y llynedd, 17 oedd y nifer, y ffigur isaf erioed ar gofnod. A dyna pam yr wyf i'n teimlo'n ffyddiog y byddwn ni'n gweld plismona a chyfiawnder yn cael ei ddatganoli, oherwydd gallwn ddangos, pan gawn ni'r cyfle, ein bod ni'n gallu darparu'r gwasanaethau hynny yn fwy effeithlon ac yn fwy effeithiol. Oherwydd pan fyddan nhw'n cael eu darparu yn lleol gellir eu teilwra, eu blaenoriaethu a'u gweithredu yn unol â'r gwerthoedd a'r dull yr hoffem ni eu gweld ar gyfer y gwasanaeth hwnnw yma yng Nghymru.
First Minister, the HM Inspectorate of Prisons 'Children in Custody' report found that a disproportionately high number of Gypsy, Roma and Traveller children were in the criminal justice system. Typically, 11 per cent of children in secure training centres and 6 per cent of children in youth offending institutions are from a Gypsy, Roma and Traveller background, compared to 0.1 per cent of the whole population. The report also highlighted that Gypsy, Roma and Traveller children have a greater difficulty in engaging with youth offending teams and education provision when in custody. The reasons for this are extremely complex, but there seems to be a connection to when children are first taken into custody and their overall experience and outcomes. It has been found that very often family and friends who act as appropriate adults do not always understand the processes involved, and in addition the children in custody can also feel overwhelmed. This then leads on to feelings of mistrust and isolation for children when they're in custody. First Minister, could you explain what actions this Government has taken in terms of working with the Ministry of Justice and police and crime commissioners to identify the specific needs of children from Gypsy, Roma and Traveller communities in Wales when they enter the criminal justice system? What extra support do you believe is needed for children from these communities? Thank you.
Prif Weinidog, canfu adroddiad 'Children in Custody' Arolygiaeth Carchardai EM bod nifer anghymesur o uchel o blant Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn y system cyfiawnder troseddol. Yn nodweddiadol, mae 11 y cant o blant mewn canolfannau hyfforddi diogel a 6 y cant o blant mewn sefydliadau troseddau ieuenctid yn dod o gefndir Sipsiwn, Roma a Theithwyr, o'i gymharu â 0.1 y cant o'r boblogaeth gyfan. Tynnodd yr adroddiad sylw hefyd at y ffaith bod plant Sipsiwn, Roma a Theithwyr yn cael mwy o anhawster yn ymgysylltu â thimau troseddau ieuenctid a darpariaeth addysg pan fyddan nhw yn y ddalfa. Mae'r rhesymau am hyn yn gymhleth iawn, ond mae'n ymddangos bod cysylltiad â phryd y caiff plant eu cymryd i'r ddalfa am y tro cyntaf a'u profiad a'u canlyniadau cyffredinol. Canfuwyd nad yw teulu a ffrindiau sy'n gweithredu fel oedolion priodol bob amser yn deall y prosesau dan sylw, ac yn ogystal, gall y plant yn y ddalfa hefyd deimlo eu bod wedi'u llethu. Mae hyn wedyn yn arwain at deimladau o ddrwgdybiaeth ac ynysigrwydd gan blant pan fyddan nhw yn y ddalfa. Prif Weinidog, a allech chi egluro pa gamau y mae'r Llywodraeth hon wedi eu cymryd o ran gweithio gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu i nodi anghenion penodol plant o gymunedau Sipsiwn, Roma a Theithwyr yng Nghymru pan fyddan nhw'n mynd i'r system cyfiawnder troseddol? Pa gymorth ychwanegol sydd ei angen yn eich barn chi ar blant o'r cymunedau hyn? Diolch.
All those are very important points that the Member has made. The single biggest way in which we have been able to address that challenge in Wales is, as I said earlier, in reducing year on year the total number of children from Wales who find themselves in custody, down to the lowest ever figure last year. That will mean that we have been able to have a benefit for those young people from the Gypsy, Roma and Traveller community. But, more does need to be done, we know, because of the discrimination and disadvantage that children from those backgrounds face. We have significant investment from the Welsh Government in providing particular services to help meet the needs of those communities and that expertise is available to people who work in our youth justice system. I don't think it's unfair of me, Llywydd, even with what was a very constructive question, to point to the fact that there is legislation going through the House of Commons at the moment, taken forward by the Conservative Party, that will lead to the criminalisation of more people from that community, legislation to which this Senedd has refused to give its consent.
Mae'r rheini i gyd yn bwyntiau pwysig iawn y mae'r Aelod wedi eu gwneud. Yr un ffordd fwyaf yr ydym ni wedi gallu mynd i'r afael â'r her honno yng Nghymru, fel y dywedais yn gynharach, yw lleihau cyfanswm nifer y plant o Gymru sy'n cael eu hunain yn y ddalfa o flwyddyn i flwyddyn, i'r ffigur isaf erioed y llynedd. Bydd hynny yn golygu ein bod ni wedi gallu cael budd i'r bobl ifanc hynny o'r gymuned Sipsiwn, Roma a Theithwyr. Ond, mae angen gwneud mwy, rydym ni'n gwybod, oherwydd y gwahaniaethu a'r anfantais y mae plant o'r cefndiroedd hynny yn eu hwynebu. Mae gennym ni fuddsoddiad sylweddol gan Lywodraeth Cymru mewn darparu gwasanaethau penodol i helpu i ddiwallu anghenion y cymunedau hynny ac mae'r arbenigedd hwnnw ar gael i bobl sy'n gweithio yn ein system cyfiawnder ieuenctid. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n annheg i mi, Llywydd, hyd yn oed gyda'r hyn a oedd yn gwestiwn adeiladol iawn, dynnu sylw at y ffaith bod deddfwriaeth yn mynd drwy Dŷ'r Cyffredin ar hyn o bryd, a gyflwynwyd gan y Blaid Geidwadol, a fydd yn arwain at droseddoli mwy o bobl o'r gymuned honno, deddfwriaeth y mae'r Senedd hon wedi gwrthod rhoi ei chydsyniad iddi.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, First Minister—Presiding Officer, sorry. [Laughter.] You haven't quite had the promotion yet. First Minister, Russia and Ukraine produce about a third of the world's wheat exports. Ukraine, historically, has been known as the breadbasket of Europe, but because of the awful events that we are seeing unfold in this part of the world, the cost of wheat, for example, has jumped by a third, and forward markets indicate a doubling of the price of wheat. It's not just wheat, but fertilizer and many other fundamental aspects of food production that are going through the roof in their price, and availability is coming short. What work has the Welsh Government undertaken to understand the impact on food production here in Wales, and what actions does the Welsh Government believe it can take to alleviate some of these pressures that we are seeing on a global market?
Diolch, Prif Weinidog—Llywydd, mae'n ddrwg gen i. [Chwerthin.] Dydych chi ddim wedi cael y dyrchafiad eto. Prif Weinidog, mae Rwsia a Wcráin yn cynhyrchu tua thraean o allforion gwenith y byd. Mae Wcráin, yn hanesyddol, wedi cael ei hadnabod fel basged fara Ewrop, ond oherwydd y digwyddiadau ofnadwy yr ydym ni'n eu gweld yn datblygu yn y rhan hon o'r byd, mae cost gwenith, er enghraifft, wedi cynyddu traean, ac mae blaen-farchnadoedd yn dangos pris gwenith yn dyblu. Nid yw'n fater o wenith yn unig, ond gwrtaith a llawer o agweddau sylfaenol eraill ar gynhyrchu bwyd sy'n mynd drwy'r to o ran eu prisiau, ac nid oes digon ar gael. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud i ddeall yr effaith ar gynhyrchu bwyd yma yng Nghymru, a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn credu y gall eu cymryd i leddfu rhai o'r pwysau hyn yr ydym ni'n eu gweld ar farchnad fyd-eang?
I agree of course with what the leader of the opposition has said about those wider impacts of the conflict between Russia and Ukraine. Russia and Ukraine, between them, provide about 30 per cent of global wheat exports. We're not as exposed directly to that in the United Kingdom as other parts of the world. Indeed, it is the poorer parts of the world that are more directly exposed—90 per cent, for example, of wheat used in Lebanon comes from Russia, whereas we're 88 per cent self-sufficient in wheat. But, global prices will rise in the way that the Member indicated and we will be affected by the impact on production here in the United Kingdom. Forty per cent of the world's supply of potash comes from Belarus and Russia, and significant exports of ammonia, also used in the production of fertiliser, come from the same part of the world.
Welsh Government officials have carried out an analysis of the extent to which Wales will be exposed, not just in terms of food production but other things as well. The price of nickel has doubled this week on the world's market and it's used in industries that are important here in Wales—semiconductor chips, smartphones, electric vehicles and so on, and a range of other things. So, our job, Llywydd, it seems to me, is to carry out the best assessment we can of the impact here in Wales and then to use the opportunities we have to feed that information into the assessment that the UK Government is making. Because the key decisions that can be made in order to try to address some of these consequences will be the responsibility best discharged at a UK level. We continue to have opportunities where we are able to make sure that the best available information and analysis that we can provide from a Welsh perspective is fed into that ongoing process.
Rwy'n cytuno, wrth gwrs, â'r hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei ddweud am effeithiau ehangach y gwrthdaro rhwng Rwsia a Wcráin. Mae Rwsia a Wcráin, rhyngddyn nhw, yn darparu tua 30 y cant o allforion gwenith byd-eang. Nid ydym ni mor agored yn uniongyrchol i hynny yn y Deyrnas Unedig â rhannau eraill o'r byd. Yn wir, y rhannau tlotach o'r byd sy'n cael eu hamlygu yn fwy uniongyrchol—daw 90 y cant, er enghraifft, o wenith a ddefnyddir yn Lebanon o Rwsia, tra ein bod ni 88 y cant yn hunangynhaliol o ran gwenith. Ond, bydd prisiau byd-eang yn codi yn y ffordd y nododd yr Aelod gyda'r effaith ar gynhyrchu yn effeithio arnom ni yma yn y Deyrnas Unedig. Daw pedwar deg y cant o gyflenwad potash y byd o Belarws a Rwsia, a daw allforion sylweddol o amonia, a ddefnyddir hefyd wrth gynhyrchu gwrtaith, o'r un rhan o'r byd.
Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cynnal dadansoddiad o'r graddau y bydd Cymru yn agored, nid yn unig o ran cynhyrchu bwyd ond pethau eraill hefyd. Mae pris nicel wedi dyblu yr wythnos hon ar farchnad y byd ac mae'n cael ei ddefnyddio mewn diwydiannau sy'n bwysig yma yng Nghymru—sglodion lled-ddargludyddion, ffonau clyfar, cerbydau trydan ac yn y blaen, ac amrywiaeth o bethau eraill. Felly, ein gwaith ni, Llywydd, mae'n ymddangos i mi, yw cynnal yr asesiad gorau y gallwn ni o'r effaith yma yng Nghymru ac yna defnyddio'r cyfleoedd sydd gennym ni i fwydo'r wybodaeth honno i'r asesiad y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Oherwydd y penderfyniadau allweddol y gellir eu gwneud er mwyn ceisio mynd i'r afael â rhai o'r canlyniadau hyn fydd y cyfrifoldeb a fydd yn cael ei gyflawni orau ar lefel y DU. Rydym ni'n parhau i gael cyfleoedd lle gallwn ni wneud yn siŵr bod y wybodaeth a'r dadansoddiad gorau sydd ar gael y gallwn ni eu darparu o safbwynt Cymru yn cael eu bwydo i'r broses barhaus honno.
First Minister, the chief executive of Yara, which is the world's largest fertiliser producer, said it's not a case of if we have food shortages, it's more a case of the scale of those food shortages because of events in Ukraine. We have an agriculture Bill coming before the Senedd, being introduced by the Minister in April. The dynamics changed fundamentally two weeks ago when Putin invaded the breadbasket of Europe. Do you see from your understanding of the situation changes needed to be made in that agriculture Bill? It's an agriculture Bill that will be the first agriculture Bill for 75 years, and will guide the direction of policy and incentives that may be available to the agricultural industry here in Wales to make up the difference, albeit in a limited capacity because of the land mass that Wales forms as part of the wider land mass of the global food supply chain. But it is an important opportunity to consider the new world we live in today, and that Bill will be a fundamental plank to make up some of these differences.
Prif Weinidog, dywedodd prif weithredwr Yara, sef cynhyrchydd gwrtaith mwyaf y byd, nad yw'n fater o ba un a fyddwn ni'n dioddef prinder bwyd, mae'n fwy o achos o faint y prinder bwyd hwnnw oherwydd digwyddiadau yn Wcráin. Mae gennym ni Fil amaethyddiaeth yn dod gerbron y Senedd, sy'n cael ei gyflwyno gan y Gweinidog ym mis Ebrill. Newidiodd y ddynameg yn sylfaenol bythefnos yn ôl pan ymosododd Putin ar fasged fara Ewrop. A ydych chi'n gweld o'ch dealltwriaeth o'r sefyllfa bod angen gwneud newidiadau yn y Bil amaethyddiaeth hwnnw? Mae'n Fil amaethyddiaeth a fydd y Bil amaethyddiaeth cyntaf ers 75 mlynedd, a bydd yn llywio cyfeiriad polisi a chymhellion a allai fod ar gael i'r diwydiant amaethyddol yma yng Nghymru i wneud iawn am y gwahaniaeth, er mewn capasiti cyfyngedig oherwydd y màs tir y mae Cymru yn ei ffurfio yn rhan o fàs tir ehangach y gadwyn cyflenwi bwyd fyd-eang. Ond mae'n gyfle pwysig i ystyried y byd newydd yr ydym ni'n byw ynddo heddiw, a bydd y Bil hwnnw yn elfen sylfaenol i wneud iawn am rai o'r gwahaniaethau hyn.
The agriculture Bill will, of course, support the production of food by Welsh farmers, and the changing nature of the marketplace, the Member is right, needs to be taken into account in that. But, the agriculture Bill will also reward active farmers who produce public goods that the public is prepared to pay for. Both of those aspects of the Bill will continue to be important. Where farmers are able to produce food for which there is a market, the Bill will provide the mechanisms by which that can be supported, but there are other very important things that farmers do that we believe there is a public interest in supporting, and the Bill will provide for those aspects as well.
Bydd y Bil amaethyddiaeth, wrth gwrs, yn cefnogi cynhyrchu bwyd gan ffermwyr Cymru, ac mae angen, mae'r Aelod yn iawn, ystyried natur newidiol y farchnad yn hynny o beth. Ond, bydd y Bil amaethyddiaeth hefyd yn gwobrwyo ffermwyr gweithgar sy'n cynhyrchu nwyddau cyhoeddus y mae'r cyhoedd yn barod i dalu amdanyn nhw. Bydd y ddwy agwedd hynny ar y Bil yn parhau i fod yn bwysig. Lle gall ffermwyr gynhyrchu bwyd y mae marchnad ar ei gyfer, bydd y Bil yn darparu'r mecanweithiau ar gyfer cefnogi hynny, ond mae pethau pwysig iawn eraill y mae ffermwyr yn eu gwneud yr ydym ni'n credu fod gan y cyhoedd ddiddordeb yn eu cefnogi, a bydd y Bil yn darparu ar gyfer yr agweddau hynny hefyd.
First Minister, the events of two weeks ago have moved food security to the centre stage, I would suggest, and the whole responsibility of agricultural policy does reside on your Government benches. I do hope that you will consider the new elements that we're facing and the new challenges and opportunities we're facing when that Bill is introduced to us here in April. The Irish Government, some years ago, formed a policy document called 'Food Harvest 2020'. In that document, they pulled together the farmers, the processors and the retailers to build a consensus about how to reach the challenge of producing more food in the Republic of Ireland. Will you, in light of what has gone on in Ukraine, call a food summit of farmers, processors and retailers, so that they can inform the policy development work and outcomes of the Welsh Government so that Wales can play its part in growing its food production base, and play our part in the overall food security goals of this country?
Prif Weinidog, mae digwyddiadau bythefnos yn ôl wedi symud diogelwch bwyd i fod yn ystyriaeth flaenllaw, byddwn yn awgrymu, ac mae holl gyfrifoldeb polisi amaethyddol yn perthyn i feinciau eich Llywodraeth. Rwy'n gobeithio y gwnewch chi ystyried yr elfennau newydd sy'n ein hwynebu a'r heriau a'r cyfleoedd newydd sy'n ein hwynebu pan gaiff y Bil hwnnw ei gyflwyno i ni yma ym mis Ebrill. Lluniodd Llywodraeth Iwerddon, rai blynyddoedd yn ôl, ddogfen bolisi o'r enw 'Food Harvest 2020'. Yn y ddogfen honno, daethant â'r ffermwyr, y proseswyr a'r manwerthwyr at ei gilydd i greu consensws ynghylch sut i ymateb i'r her o gynhyrchu mwy o fwyd yng Ngweriniaeth Iwerddon. A wnewch chi, yng ngoleuni'r hyn sydd wedi digwydd yn Wcráin, drefnu uwchgynhadledd fwyd o ffermwyr, proseswyr a manwerthwyr, fel y gallan nhw lywio gwaith datblygu polisi a chanlyniadau Llywodraeth Cymru fel y gall Cymru chwarae ei rhan i dyfu ei sylfaen cynhyrchu bwyd, a chwarae ein rhan yn nodau diogelwch bwyd cyffredinol y wlad hon?
There is to be an inter-ministerial group, bringing together Ministers from across the United Kingdom, on 21 March. The Welsh Government has asked for food security to be placed on the agenda of that inter-ministerial group. I'll ask my colleague Lesley Griffiths to discuss with her contacts in the Welsh agricultural industry, with whom she is in contact all the time, when that meeting has taken place, to explore with them whether a meeting of the sort the leader of the opposition has suggested would be of value to them. Of course, the Welsh Government always has to calibrate our proposals in the light of changing circumstances. The agriculture Bill will have a new context with events in Ukraine, but it's had a new context as a result of trade deals struck with Australia and New Zealand as well—trade deals that are hostile to the interests of Welsh agriculture, and also form part of the context within which that Bill has to come forward.
Bydd grŵp rhyngweinidogol, sy'n dod â Gweinidogion o bob rhan o'r Deyrnas Unedig at ei gilydd, ar 21 Mawrth. Mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn i ddiogelwch bwyd gael ei roi ar agenda'r grŵp rhyngweinidogol hwnnw. Byddaf yn gofyn i fy nghyd-Weinidog Lesley Griffiths drafod gyda'i chysylltiadau yn niwydiant amaethyddol Cymru, y mae hi mewn cysylltiad â nhw drwy'r amser, pan fydd y cyfarfod hwnnw wedi'i gynnal, i archwilio gyda nhw a fyddai cyfarfod o'r math y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei awgrymu o werth iddyn nhw. Wrth gwrs, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru bob amser raddnodi ein cynigion yng ngoleuni amgylchiadau sy'n newid. Bydd gan y Bil amaethyddiaeth gyd-destun newydd yn sgil y digwyddiadau yn Wcráin, ond mae wedi cael cyd-destun newydd o ganlyniad i gytundebau masnach a drawyd gydag Awstralia a Seland Newydd hefyd—cytundebau masnach sy'n elyniaethus i fuddiannau amaethyddiaeth Cymru, ac sydd hefyd yn rhan o'r cyd-destun y mae'n rhaid i'r Bil hwnnw gael ei gyflwyno ynddo.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. On this International Women's Day, it's impossible not to think about those many Ukrainian women, many with children, tired, traumatised, desperate, having travelled out of a war zone and across the European continent only to be turned away at Calais by UK Government officials and told they have to go to Paris or Brussels to make an application for a visa. Where is the humanity of the British Government when it does something as risibly cold-hearted as that? Contrast that with the red carpets that were rolled out and the golden visas that were handed out to the Prime Minister's Russian oligarch friends. Contrast that to the situation in the Republic of Ireland, which has already welcomed over 1,800 refugees without visas, six times the number that have been issued visas by the UK so far, a state 10 times the size of the Republic of Ireland. Isn't it time the UK Government showed the sense of moral urgency that a situation of this gravity, the largest refugee crisis in Europe since world war two, commands?
Diolch, Llywydd. Ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, mae'n amhosibl peidio â meddwl am y nifer fawr o fenywod hynny o Wcráin, llawer ohonyn nhw â phlant, wedi blino, wedi'u trawmateiddio, yn anobeithiol, ar ôl teithio allan o ardal ryfel ac ar draws cyfandir Ewrop dim ond i gael eu troi i ffwrdd yn Calais gan swyddogion Llywodraeth y DU a chael clywed bod yn rhaid iddyn nhw fynd i Baris neu i Frwsel i wneud cais am fisa. Ble mae dyngarwch Llywodraeth Prydain pan fo'n gwneud rhywbeth mor ofnadwy o oergalon â hynny? Cymharwch hynny â'r carpedi coch a gyflwynwyd a'r fisâu euraid a roddwyd i ffrindiau oligarch Rwsiaidd Prif Weinidog y DU. Cymharwch hynny â'r sefyllfa yng Ngweriniaeth Iwerddon, sydd eisoes wedi croesawu dros 1,800 o ffoaduriaid heb fisâu, chwe gwaith y nifer sydd wedi cael fisâu gan y DU hyd yn hyn, gwladwriaeth 10 gwaith maint Gweriniaeth Iwerddon. Onid yw'n bryd i Lywodraeth y DU ddangos y synnwyr o frys moesol y mae sefyllfa o'r difrifoldeb hwn, yr argyfwng ffoaduriaid mwyaf yn Ewrop ers yr Ail Ryfel Byd, yn deilwng ohono?
Every time I meet with UK Ministers in relation to events in Ukraine, they assure me that the UK Government wants to do everything it can to make provision for people who will want to make their way to this country because of the desperate situation they face there. What we desperately need is to see those intentions translated into services on the ground that those people can use and can use in a way that recognises the circumstances that they now face. The accounts of what has happened in Calais have damaged the reputation of this country around the world. When the Home Secretary said that she was sending a 'surge team' to Calais to help people, it turned out to be three people with a box of KitKats and crisps. How can the UK Government possibly think that people in those circumstances are going to be able to make their way across the continent of Europe to yet further capitals? If they get to Brussels, they've not only got to get there, but they've got to get there on the right day, because the service available is only open for half the week. This is absolutely not what people in this country expect their Government to be doing. The level of generosity shown here in Wales and across the United Kingdom to people who now need our help is absolutely striking, isn't it? They expect their Government to respond in the same way. They do not expect people who live in this country already, who are British citizens already, to be turned away at Calais and told that they don't have the right piece of paper and now have to make their way elsewhere. I really think this is the day where the things that UK Ministers say have to be turned into the effective actions that are needed to make sure that those people who need our help can be confident that they will get it.
Bob tro y byddaf i'n cyfarfod â Gweinidogion y DU yng nghyswllt digwyddiadau yn Wcráin, maen nhw'n fy sicrhau bod Llywodraeth y DU eisiau gwneud popeth o fewn ei gallu i ddarparu ar gyfer pobl a fydd eisiau teithio i'r wlad hon oherwydd y sefyllfa enbyd y maen nhw'n ei hwynebu yno. Yr hyn y mae arnom ni ei angen yn ddirfawr yw gweld y bwriadau hynny yn cael eu troi'n wasanaethau ar lawr gwlad y gall y bobl hynny eu defnyddio a'u defnyddio mewn ffordd sy'n cydnabod yr amgylchiadau y maen nhw'n eu hwynebu bellach. Mae'r adroddiadau o'r hyn sydd wedi digwydd yn Calais wedi niweidio enw da'r wlad hon ledled y byd. Pan ddywedodd yr Ysgrifennydd Cartref ei bod yn anfon 'tîm ymchwydd' i Calais i helpu pobl, canfuwyd mai tri o bobl oedd hwn â bocs o KitKats a chreision. Sut gall Llywodraeth y DU feddwl o bosibl y bydd pobl o dan yr amgylchiadau hynny yn gallu gwneud eu ffordd ar draws cyfandir Ewrop i brifddinasoedd pellach eto? Os byddan nhw'n cyrraedd Brwsel, nid yn unig y mae'n rhaid iddyn nhw gyrraedd yno, ond mae'n rhaid iddyn nhw gyrraedd yno ar y diwrnod iawn, oherwydd dim ond am hanner yr wythnos y mae'r gwasanaeth sydd ar gael ar agor. Nid dyma'r hyn y mae pobl yn y wlad hon yn disgwyl i'w Llywodraeth ei wneud o gwbl. Mae lefel yr haelioni a ddangoswyd yma yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig tuag at bobl sydd angen ein cymorth nawr yn gwbl drawiadol, onid yw? Maen nhw'n disgwyl i'w Llywodraeth ymateb yn yr un modd. Dydyn nhw ddim yn disgwyl i bobl sy'n byw yn y wlad hon eisoes, sy'n ddinasyddion Prydain eisoes, gael eu troi i ffwrdd yn Calais a chael clywed nad yw'r darn cywir o bapur ganddyn nhw a bod yn rhaid iddyn nhw ganfod eu ffordd nawr i rywle arall. Rwyf i wir yn credu mai dyma'r diwrnod lle mae'n rhaid troi'r pethau y mae Gweinidogion y DU yn eu dweud yn gamau gweithredu effeithiol sydd eu hangen i wneud yn siŵr y gall y bobl hynny sydd angen ein cymorth fod yn ffyddiog y byddan nhw'n ei gael.
First Minister, in May 1937 hundreds of Basque children fleeing fascism were welcomed in Wales as part of a concerted effort organised voluntarily—again, in the teeth of inaction from the British Government at the time. Is this something that we can seek to emulate now, not in the hundreds, but in the thousands? The UK Government talks about a humanitarian pathway involving sponsorship by local authorities or private individuals or companies—a wholly unnecessary bureaucratic hurdle in our view. But given they have placed that obstacle there, could we help minimise it by creating a nationally co-ordinated Welsh sponsorship scheme, and could you update us on the potentially very positive discussions that are ongoing in relation to the use of our national airport as a receiving entry point for Ukrainian refugees?
Prif Weinidog, ym mis Mai 1937, croesawyd cannoedd o blant o Wlad y Basg a oedd yn ffoi rhag ffasgaeth i Gymru yn rhan o ymdrech ar y cyd a drefnwyd yn wirfoddol—eto, yn wyneb diffyg gweithredu gan Lywodraeth Prydain ar y pryd. A yw hyn yn rhywbeth y gallwn ni geisio ei efelychu nawr, nid yn y cannoedd, ond yn y miloedd? Mae Llywodraeth y DU yn sôn am lwybr dyngarol sy'n cynnwys nawdd gan awdurdodau lleol neu unigolion neu gwmnïau preifat—rhwystr biwrocrataidd cwbl ddiangen yn ein barn ni. Ond o ystyried eu bod nhw wedi gosod y rhwystr hwnnw yno, a allem ni helpu i'w leihau drwy greu cynllun nawdd i Gymru wedi'i gydgysylltu yn genedlaethol, ac a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau cadarnhaol iawn posibl sy'n parhau ynghylch defnyddio ein maes awyr cenedlaethol fel pwynt mynediad i ffoaduriaid o Wcráin?
I thank Adam Price for that. I have already raised with UK Ministers ways in which we could do things differently here in Wales, using the experience we have of working with our local authorities, with our third sector organisations, so that we have a simple, swift, safe and legal route for people wanting to make their way to this country. There are further discussions to be had this week, and what I've asked the UK Government to do is to give us the flexibility that we would need here in Wales to be able to do things in the most effective way, because we are simply better placed to be able to do that closer to where those decisions need to be made than somebody sitting in Whitehall trying to devise a further bureaucratic solution to the humanitarian crisis.
And if we are able to play a part through the offer that Wizz Air has made, and Members here will know about it—Wizz Air offering to fly, at its own expense, 100,000 people to the United Kingdom, particularly from those countries that have already absorbed hundreds and hundreds of thousands of people into their communities while we struggle to get a handful of people into the United Kingdom. So, Wizz Air has made that offer. Cardiff Airport could be an important part of making that happen. We of course are in conversations with the chief executive and others in the team at the airport. They are on standby right round the clock to be part of any further discussions. There will be more meetings later this week to see whether or not playing a part in that way could become part of the way in which the United Kingdom discharges our moral obligation, as the leader of Plaid Cymru said—our moral obligation to do everything we can to help.
Diolch i Adam Price am hynna. Rwyf i eisoes wedi codi gyda Gweinidogion y DU ffyrdd y gallem ni wneud pethau yn wahanol yma yng Nghymru, gan ddefnyddio'r profiad sydd gennym ni o weithio gyda'n hawdurdodau lleol, gyda'n sefydliadau trydydd sector, fel bod gennym ni lwybr syml, cyflym, diogel a chyfreithlon i bobl sydd eisiau teithio i'r wlad hon. Bydd trafodaethau pellach yn cael eu cynnal yr wythnos hon, a'r hyn yr wyf i wedi gofyn i Lywodraeth y DU ei wneud yw rhoi'r hyblygrwydd i ni y byddai ei angen arnom ni yma yng Nghymru i allu gwneud pethau yn y ffordd fwyaf effeithiol, oherwydd rydym ni mewn gwell sefyllfa i allu gwneud hynny yn nes at le mae angen gwneud y penderfyniadau hynny na rhywun sy'n eistedd yn Whitehall yn ceisio dyfeisio ateb biwrocrataidd pellach i'r argyfwng dyngarol.
Ac os gallwn ni chwarae rhan drwy'r cynnig y mae Wizz Air wedi ei wneud, a bydd Aelodau yma yn gwybod amdano—mae Wizz Air yn cynnig hedfan, ar ei draul ei hun, 100,000 o bobl i'r Deyrnas Unedig, yn enwedig o'r gwledydd hynny sydd eisoes wedi amsugno cannoedd a channoedd o filoedd o bobl i'w cymunedau tra ein bod ni yn ei chael hi'n anodd cael llond llaw o bobl i'r Deyrnas Unedig. Felly, mae Wizz Air wedi gwneud y cynnig hwnnw. Gallai Maes Awyr Caerdydd fod yn rhan bwysig o wneud i hynny ddigwydd. Wrth gwrs, rydym ni mewn sgyrsiau gyda'r prif weithredwr ac eraill yn y tîm yn y maes awyr. Maen nhw'n barod drwy'r amser i fod yn rhan o unrhyw drafodaethau pellach. Bydd mwy o gyfarfodydd yn ddiweddarach yr wythnos hon i weld a allai chwarae rhan yn y ffordd honno ddod yn rhan o'r ffordd y mae'r Deyrnas Unedig yn cyflawni ein rhwymedigaeth foesol, fel y dywedodd arweinydd Plaid Cymru—ein rhwymedigaeth foesol i wneud popeth o fewn ein gallu i helpu.
Turning, First Minister, to the situation facing women here in Wales on this International Women's Day, Chwarae Teg's annual 'State of the Nation' report showed that in 2021 Wales's gender pay gap, already significant, increased further. Women remain four times more likely to cite looking after the family or home as the reason for not engaging in the formal paid economy, and we see larger gender gaps emerge in terms of pay, employment and average hours for older women who are more likely to have caring responsibilities. Inequality in the economy will only be eradicated when women are able to enter and progress in work in the same way as men. With this in mind, do you agree that free universal childcare for every child, at the very least over the age of 1, should be a policy goal that we should set in Wales as part of our commitment to achieving genuine gender justice?
Gan droi, Prif Weinidog, at y sefyllfa sy'n wynebu menywod yma yng Nghymru ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, dangosodd adroddiad blynyddol 'Cyflwr y Genedl' Chwarae Teg bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru, sydd eisoes yn sylweddol, wedi cynyddu ymhellach yn 2021. Mae menywod yn dal i fod bedair gwaith yn fwy tebygol o nodi gofalu am y teulu neu'r cartref fel y rheswm am beidio â chymryd rhan yn yr economi gyflogedig ffurfiol, ac rydym ni'n gweld bylchau mwy rhwng y rhywiau yn dod i'r amlwg o ran cyflog, cyflogaeth ac oriau cyfartalog i fenywod hŷn sy'n fwy tebygol o fod â chyfrifoldebau gofalu. Dim ond pan fydd menywod yn gallu mynd i mewn i waith a gwneud cynnydd mewn gwaith yn yr un modd â dynion y bydd anghydraddoldeb yn yr economi yn cael ei ddileu. Gyda hyn mewn golwg, a ydych chi'n cytuno y dylai gofal plant cyffredinol am ddim i bob plentyn, o leiaf dros 1 oed, fod yn nod polisi y dylem ni ei osod yng Nghymru yn rhan o'n hymrwymiad i sicrhau cyfiawnder gwirioneddol rhwng y rhywiau?
Well, Llywydd, childcare services clearly are a fundamental part of ensuring that there can be equal participation in the workplace, and equal pay as part of that deal as well. We are committed through our co-operation agreement to extend free childcare to children from the age of 2 onwards. That is a significant financial commitment, but as I know the leader of Plaid Cymru knows as well, it isn't just money—you have to have in place the trained workforce, you have to have in place the premises that you need, and a great deal of work is going on to make sure that we can have all of those components in place to move that further, next and important step on that journey.
Later this afternoon, my colleague Jane Hutt will be making a statement on the floor of the Senedd to mark International Women's Day, and I know that she will have more to say on childcare, on violence against women, on providing the real living wage in social care, and a range of other policy initiatives that this Government is taking and that we are very keen to highlight today.
Wel, Llywydd, mae'n amlwg bod gwasanaethau gofal plant yn rhan sylfaenol o sicrhau y gellir cael cyfranogiad cyfartal yn y gweithle, a chyflog cyfartal yn rhan o'r fargen honno hefyd. Rydym ni wedi ymrwymo drwy ein cytundeb cydweithredu i ymestyn gofal plant am ddim i blant o 2 oed ymlaen. Mae hwnnw yn ymrwymiad ariannol sylweddol, ond fel y mae arweinydd Plaid Cymru yn gwybod hefyd, nid yw'n fater o arian yn unig—mae'n rhaid i chi sefydlu'r gweithlu hyfforddedig, mae'n rhaid i chi sefydlu'r safle sydd ei angen arnoch chi, ac mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud i sicrhau y gallwn ni gael yr holl elfennau hynny ar waith i gymryd y cam pellach, nesaf a phwysig hwnnw ar y daith honno.
Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd fy nghyd-Weinidog Jane Hutt yn gwneud datganiad ar lawr y Senedd i nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, a gwn y bydd ganddi fwy i'w ddweud am ofal plant, am drais yn erbyn menywod, am ddarparu'r cyflog byw go iawn ym maes gofal cymdeithasol, ac amrywiaeth o fentrau polisi eraill y mae'r Llywodraeth hon yn eu mabwysiadu ac yr ydym ni'n awyddus iawn i dynnu sylw atyn nhw heddiw.
3. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ynghylch grymuso cymunedau? OQ57740
3. What is the Welsh Government policy regarding community empowerment? OQ57740
Llywydd, experience of the coronavirus pandemic has powerfully illustrated the continued vitality of local action in Wales. The Welsh Government continues to support such actions through the promotion of best practice and the provision of significant annual funding.
Llywydd, mae profiad o'r pandemig coronafeirws wedi dangos yn rymus fywiogrwydd parhaus gweithredu lleol yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi camau gweithredu o'r fath drwy hyrwyddo arfer gorau a darparu cyllid blynyddol sylweddol.
As I've repeatedly stated here since the UK Localism Act 2011, the Welsh Government has proven strangely averse to implementing its community rights agenda. And although the well-being objectives in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 include people contributing to their community, being informed, included and listened to, too often this hasn't happened because it's not been monitored, because people in power don't want to share it or to understand that this would create more efficient and effective services. January's Wales Co-operative Centre discussion paper, 'Communities Creating Homes', states Wales is trailing other nations in the UK when it comes to community ownership rights, adding that the policies in Wales do not offer quite the same empowerment as enjoyed by communities in England or, particularly, Scotland, as they either focus solely on assets and facilities owned by public bodies or necessitate the direct involvement of a public body to implement the power. And the Institute of Welsh Affairs's recent 'Our Land: Communities and Land Use' report found that Welsh communities are the least empowered in Britain, and community groups in Wales told them about an arbitrary, demoralising scenario with little real process for communities to take ownership of public or private assets. How do you therefore respond to calls in both these new reports for the Welsh Government to strengthen community empowerment and ownership rights?
Fel yr wyf i wedi dweud dro ar ôl tro yma ers Deddf Lleoliaeth 2011 y DU, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhyfedd o amharod i weithredu ei hagenda hawliau cymunedol. Ac er bod yr amcanion llesiant yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn cynnwys pobl sy'n cyfrannu at eu cymuned, yn cael eu hysbysu, eu cynnwys ac yn cael gwrandawiad, yn rhy aml nid yw hyn wedi digwydd oherwydd nad yw wedi cael ei fonitro, oherwydd nid yw pobl mewn grym eisiau ei rannu na deall y byddai hyn yn creu gwasanaethau mwy effeithlon ac effeithiol. Mae papur trafod Canolfan Cydweithredol Cymru o fis Ionawr, 'Cymunedau'n Creu Cartrefi', yn datgan bod Cymru ar ôl gwledydd eraill yn y DU pan ddaw i hawliau perchnogaeth gymunedol, gan ychwanegu nad yw'r polisïau yng Nghymru yn cynnig yr un grymusiad ag y mae cymunedau yn Lloegr, neu, yn arbennig, yn yr Alban yn ei fwynhau, gan eu bod nhw naill ai'n canolbwyntio yn gyfan gwbl ar asedau a chyfleusterau sy'n eiddo i gyrff cyhoeddus neu'n ei gwneud yn angenrheidiol i gorff cyhoeddus gymryd rhan uniongyrchol i weithredu'r grym. A chanfu adroddiad diweddar y Sefydliad Materion Cymreig 'Our Land: Communities and Land Use' mai cymunedau Cymru yw'r rhai sydd wedi'u grymuso leiaf ym Mhrydain, a dywedodd grwpiau cymunedol yng Nghymru wrthyn nhw am sefyllfa fympwyol, ddigalon heb fawr o broses wirioneddol i gymunedau gymryd perchnogaeth o asedau cyhoeddus neu breifat. Sut felly ydych chi'n ymateb i alwadau yn y ddau adroddiad newydd hyn i Lywodraeth Cymru gryfhau hawliau grymusiad a pherchnogaeth cymunedol?
Llywydd, I simply don't agree with some of the points that are made in some of those reports. There are other parts that are very useful and constructive, and that we will wish to discuss further and to take forward. But the truth of the matter is that in every single part of Wales, there are community groups because of the actions of this Government who today are able to take on the running and management of facilities that otherwise would not have been available to them, who are able to be involved in the provision of those services, and where a partnership approach—. See, this is where he and I differ. His view of community empowerment is simply to hand things over to somebody else. Our view of it is that a partnership arrangement with the help of a public body can continue to be available to groups who, in taking on the running or the management of community assets, need to have—this is one of the conclusions of the report that we instigated into community asset transfer—the continued interest and engagement of a public authority able to help them with what are sometimes onerous things that are taken on.
And where this is done well, as, for example, in Labour-controlled Flintshire County Council in the Member's own area, you have a council that publishes a register of all potential asset transfers, gives information about the current level of expenditure, the usage and the occupancy rates, has an app that provides a potential community group with an up-to-date condition survey—all of this commended by those groups with which it works, and that has resulted in up to 30 transfer of assets from the council to groups that are not then abandoned to get on with it, but continue to be helped and supported. That is the sort of community empowerment that I think we talk about and mean here in Wales.
Llywydd, nid wyf i'n cytuno â rhai o'r pwyntiau sy'n cael eu gwneud yn rhai o'r adroddiadau yna. Mae rhannau eraill sy'n ddefnyddiol ac yn adeiladol iawn, ac y byddwn ni'n dymuno eu trafod ymhellach a bwrw ymlaen â nhw. Ond y gwir amdani yw bod grwpiau cymunedol ym mhob rhan o Gymru oherwydd gweithredoedd y Llywodraeth hon sydd heddiw yn gallu ymgymryd â rhedeg a rheoli cyfleusterau na fydden nhw wedi bod ar gael iddyn nhw fel arall, sy'n gallu cymryd rhan yn narpariaeth y gwasanaethau hynny, a lle mae dull partneriaeth—. Dyma lle mae ef a minnau yn wahanol. Ei safbwynt ef o rymuso cymunedau yw trosglwyddo pethau i rywun arall. Ein safbwynt ni yw y gall trefniant partneriaeth gyda chymorth corff cyhoeddus barhau i fod ar gael i grwpiau sydd, wrth ymgymryd â rhedeg neu reoli asedau cymunedol, angen cael—dyma un o gasgliadau'r adroddiad a sefydlwyd gennym ni ar drosglwyddo asedau cymunedol—diddordeb ac ymgysylltiad parhaus awdurdod cyhoeddus sy'n gallu eu helpu nhw gyda'r hyn sydd weithiau yn bethau beichus sy'n cael eu hysgwyddo.
A lle mae hyn yn cael ei wneud yn dda, oherwydd, er enghraifft, yng Nghyngor Sir y Fflint a reolir gan Lafur yn ardal yr Aelod ei hun, mae gennych chi gyngor sy'n cyhoeddi cofrestr o'r holl drosglwyddiadau asedau posibl, sy'n rhoi gwybodaeth am y lefel bresennol o wariant, y defnydd a'r cyfraddau meddiannaeth, sydd ag ap sy'n rhoi arolwg cyflwr cyfredol i ddarpar grŵp cymunedol—mae hyn i gyd yn cael ei gymeradwyo gan y grwpiau hynny y mae'n gweithio â nhw, ac mae hynny wedi arwain at drosglwyddo hyd at 30 o asedau o'r cyngor i grwpiau nad ydyn nhw'n cael eu gadael wedyn i fwrw ymlaen â phethau, ond sy'n parhau i gael cymorth a chefnogaeth. Dyna'r math o rymuso cymunedol yr wyf i'n credu yr ydym ni'n sôn amdano ac yn ei olygu yma yng Nghymru.
First Minister, I've heard what you've been saying to Mark Isherwood. I wonder if I could press you more on this sense of not just empowerment, but communities' sense of empowerment, because the IWA report that Mark Isherwood has referred to does make for sobering reading in terms of how unempowered, then, communities feel. The evidence that they have gathered has found that there are nearly universally negative views about the situation in Wales. And, again, I take on board the points that you've been saying, First Minister, but in terms of finding that link with communities, in terms of having this sense of empowerment and what is possible, I'd be really interested to hear your views.
We've heard as well that Scottish communities since 2001 have had funding available to take control of assets; legislation has been available there since 2003. In England the Localism Act does empower community groups. And the statutory rights and the funds aren't available in the same way in Wales. Again, whether a community is empowered or not is only really, truly, in a meaningful sense important if they feel that empowerment. So, could I ask, how do you think that that link could be made more so that communities feel the sense of empowerment in the same way in Wales, please?
Prif Weinidog, rwyf i wedi clywed yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei ddweud wrth Mark Isherwood. Tybed a allwn i bwyso mwy arnoch chi ar y synnwyr hwn nid yn unig o rymuso, ond synnwyr cymunedau o rymusiad, oherwydd mae darllen adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig y mae Mark Isherwood wedi cyfeirio ato yn ddigon i'ch sobreiddio o ran pa mor ddi-rym, felly, y mae cymunedau yn teimlo. Mae'r dystiolaeth y maen nhw wedi ei chasglu wedi canfod bod safbwynt sydd bron yn gwbl negyddol am y sefyllfa yng Nghymru. Ac, eto, rwy'n derbyn y pwyntiau yr ydych chi wedi bod yn eu dweud, Prif Weinidog, ond o ran dod o hyd i'r cysylltiad hwnnw â chymunedau, o ran cael y synnwyr hwn o rymusiad a'r hyn sy'n bosibl, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn clywed eich safbwyntiau.
Rydym ni wedi clywed hefyd bod cymunedau yr Alban wedi bod â chyllid ar gael ers 2001 i reoli asedau; mae deddfwriaeth wedi bod ar gael yno ers 2003. Yn Lloegr, mae'r Ddeddf Lleoliaeth yn grymuso grwpiau cymunedol. Ac nid yw'r hawliau statudol a'r cronfeydd ar gael yn yr un ffordd yng Nghymru. Eto, mae pa un a yw cymuned wedi'i grymuso ai peidio yn bwysig, mewn gwirionedd, mewn ystyr wirioneddol ystyrlon, dim ond os ydyn nhw'n teimlo'r grymusiad hwnnw. Felly, a gaf i ofyn, sut, yn eich barn chi, y gellid gwneud y cysylltiad hwnnw yn fwy fel bod cymunedau yn teimlo'r synnwyr o rymusiad yn yr un ffordd yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Well, Llywydd, it's a really interesting question and deserves a longer answer than what I can offer this afternoon, because if we were to explore it in the way that Delyth Jewell began there, we'd start by recognising that when we use the word 'community' we are talking about places like any other place, where there are differences of view, where there is no single idea about the best way to take things forward, and where there is very different access, not simply to financial resources, but human capital as well. There are communities who are fortunate to have a call on people with experience, qualifications, knowledge that they can bring to the table and make things happen.
I think, in my own constituency, Llywydd, just recently, of a formidable group of women—I should say, on International Women's Day—who came to see me from the Llandaff part of my constituency, who wanted to buy a disused toilet block that was in the ownership of the local authority and turn it into a centre for services for older people in the community. And they've done it. They've done it in just a short number of years. They persuaded the council to donate the building to them for 1p. The community facilities programme—[Interruption.] Thank you. That was the cost of the building. [Laughter.] The community facilities programme of the Welsh Government provided £225,000 to them. But what they were able to do, because of their own histories and their own connections, was that they were able to mobilise a group of people with accountancy experience, with architecture experience, with running of buildings experience, and it was put to work, and I don't think they felt for a moment that they weren't empowered or that they didn't have the capacity.
But you don't have to go far from Llandaff to find a community where people are equally motivated, equally ambitious, but just can't call on the same resources that were available there, and that's where I think our efforts have to be focused, in making sure that we grow that human capacity in those areas, so that people do feel that the opportunities are there. The community facilities programme, Llywydd—since 2015 over £40 million to 280 projects in every part of Wales. Every single local authority has examples. Every Member here will have examples that they have supported of community efforts to take on buildings, church halls, sports facilities, green spaces—all the things that that programme represents—but we know that we get more applications from places that are already well resourced than we do from places who need those facilities the most, and that, it seems to me, is the real challenge that we have to try to work on further.
Wel, Llywydd, mae'n gwestiwn diddorol iawn ac yn haeddu ateb hirach na'r hyn y gallaf i ei gynnig y prynhawn yma, oherwydd pe baem ni'n ei archwilio yn y ffordd y dechreuodd Delyth Jewell yn y fan yna, byddem ni'n dechrau drwy gydnabod ein bod ni'n sôn, pan fyddwn ni'n defnyddio'r gair 'cymuned', am leoedd fel unrhyw le arall, lle ceir gwahaniaeth barn, lle nad oes un syniad unigol am y ffordd orau o fwrw ymlaen â phethau, a lle ceir mynediad gwahanol iawn, nid yn unig at adnoddau ariannol, ond cyfalaf dynol hefyd. Ceir cymunedau sy'n ffodus o gael galwad ar bobl sydd â phrofiad, cymwysterau, gwybodaeth y gallan nhw eu cynnig a gwneud i bethau ddigwydd.
Rwy'n meddwl, yn fy etholaeth i, Llywydd, dim ond yn ddiweddar, am grŵp grymus o fenywod—dylwn i ddweud, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod—a ddaeth i'm gweld i o ran Llandaf fy etholaeth, a oedd eisiau prynu bloc toiledau segur a oedd ym mherchnogaeth yr awdurdod lleol a'i droi yn ganolfan ar gyfer gwasanaethau i bobl hŷn yn y gymuned. Ac maen nhw wedi gwneud hynny. Maen nhw wedi ei wneud mewn nifer fach o flynyddoedd. Fe wnaethon nhw berswadio'r cyngor i roi'r adeilad iddyn nhw am 1c. Darparodd rhaglen cyfleusterau cymunedol—[Torri ar draws.] Diolch. Dyna oedd gost yr adeilad. [Chwerthin.] Darparodd rhaglen cyfleusterau cymunedol Llywodraeth Cymru £225,000 iddyn nhw. Ond yr hyn yr oedden nhw'n gallu ei wneud, oherwydd eu hanesion eu hunain a'u cysylltiadau eu hunain, oedd eu bod nhw'n gallu rhoi grŵp o bobl â phrofiad cyfrifyddu, â phrofiad pensaernïaeth, â phrofiad o redeg adeiladau at ei gilydd, ac fe'i rhoddwyd ar waith, ac nid wyf i'n credu eu bod nhw'n teimlo am eiliad nad oedden nhw wedi'u grymuso neu nad oedd y gallu ganddyn nhw.
Ond nid oes yn rhaid i chi fynd yn bell o Landaf i ddod o hyd i gymuned lle mae pobl yr un mor frwdfrydig, yr un mor uchelgeisiol, ond nad yw'n gallu galw ar yr un adnoddau a oedd ar gael yno, a dyna lle rwy'n credu bod yn rhaid canolbwyntio ein hymdrechion, i wneud yn siŵr ein bod ni'n tyfu'r capasiti dynol hwnnw yn yr ardaloedd hynny, fel bod pobl yn teimlo bod y cyfleoedd yno. Mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedol, Llywydd—ers 2015 dros £40 miliwn i 280 o brosiectau ym mhob rhan o Gymru. Mae gan bob un awdurdod lleol enghreifftiau. Bydd gan bob Aelod yma enghreifftiau y maen nhw wedi eu cefnogi o ymdrechion cymunedol i gymryd cyfrifoldeb am adeiladau, neuaddau eglwys, cyfleusterau chwaraeon, mannau gwyrdd—yr holl bethau y mae'r rhaglen honno yn eu cynrychioli—ond rydym ni'n gwybod ein bod ni'n cael mwy o geisiadau gan leoedd sydd eisoes ag adnoddau da nag yr ydym ni gan leoedd sydd angen y cyfleusterau hynny fwyaf, a dyna, mae'n ymddangos i mi, yw'r her wirioneddol y mae'n rhaid i ni geisio gweithio arni ymhellach.
First Minister, last week I chaired the launch of a very interesting report from the Wales Co-operative Centre into enhancing community ownership of land and increasing community housing opportunities. I know this was raised in Plenary with the climate change Minister and I welcome her comments, but an additional key recommendation from the report was to develop a standardised approach to community asset transfers for public bodies. While appreciating the good examples you have given in answer to my colleagues on this question already, I'd like to ask what work Welsh Government is doing around this, so that all communities can be empowered to take charge of those assets that may be so important to them locally.
Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf cadeiriais lansiad adroddiad diddorol iawn gan Ganolfan Cydweithredol Cymru ar wella perchnogaeth gymunedol o dir a chynyddu cyfleoedd tai cymunedol. Gwn y codwyd hwn yn y Cyfarfod Llawn gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd ac rwy'n croesawu ei sylwadau, ond un argymhelliad allweddol ychwanegol o'r adroddiad oedd datblygu dull safonol o drosglwyddo asedau cymunedol i gyrff cyhoeddus. Er fy mod i'n gwerthfawrogi'r enghreifftiau da yr ydych chi wedi eu rhoi wrth ateb fy nghyd-Aelodau ar y cwestiwn hwn eisoes, hoffwn ofyn pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran hyn, fel y gellir grymuso pob cymuned i gymryd cyfrifoldeb am yr asedau hynny a allai fod mor bwysig iddyn nhw yn lleol.
I thank Vikki Howells for that, Llywydd. I referred earlier to Welsh Government-commissioned research that we published that is about community asset transfer in Wales, and the purpose of the research was to look at the conditions that enable that to happen effectively and then to the barriers that prevent it from taking place.
As a result of the research, we published detailed guidance to support community groups looking to take on publicly owned assets, and it's a key finding—I was drawing on that when I made an earlier answer, Llywydd—it's a key finding of that research that, while most local authorities provide a good level of support during the transfer period, it's a minority of local authorities that provide support to that group post transfer. And for community asset transfers that succeed, the need to continue to be able to draw on a level of post-transfer support is one of the things that that report highlighted.
We're taking it forward through Ystadau Cymru, the group that we have in the Welsh Government that focuses on land and assets, and want to work with local authorities, particularly those who have seen the greatest success, to make sure that that best practice and the lessons that we've learned from the research can go on supporting those communities who wish to take charge of assets, and then are able successfully to go on discharging the responsibilities that they have taken on.
Diolch i Vikki Howells am hynna, Llywydd. Cyfeiriais yn gynharach at waith ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru a gyhoeddwyd gennym ni sy'n ymwneud â throsglwyddo asedau cymunedol yng Nghymru, a diben y gwaith ymchwil oedd edrych ar yr amodau sy'n galluogi hynny i ddigwydd yn effeithiol ac yna ar y rhwystrau sy'n ei atal rhag digwydd.
O ganlyniad i'r gwaith ymchwil, fe wnaethom ni gyhoeddi canllawiau manwl i gynorthwyo grwpiau cymunedol sy'n ceisio cymryd cyfrifoldeb am asedau sy'n eiddo cyhoeddus, ac mae'n un o ganfyddiadau allweddol—roeddwn i'n manteisio ar hwnnw pan roddais fy ateb cynharach, Llywydd—mae'n un o ganfyddiadau allweddol y gwaith ymchwil hwnnw, er bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn darparu lefel dda o gymorth yn ystod y cyfnod trosglwyddo, lleiafrif o awdurdodau lleol sy'n rhoi cymorth i'r grŵp hwnnw ar ôl y trosglwyddiad. Ac ar gyfer trosglwyddiadau asedau cymunedol sy'n llwyddo, mae'r angen i barhau i allu manteisio ar lefel o gymorth ar ôl trosglwyddo yn un o'r pethau a amlygwyd gan yr adroddiad hwnnw.
Rydym ni'n bwrw ymlaen ag ef drwy Ystadau Cymru, y grŵp sydd gennym ni yn Llywodraeth Cymru sy'n canolbwyntio ar dir ac asedau, ac sydd eisiau gweithio gydag awdurdodau lleol, yn enwedig y rhai sydd wedi gweld y llwyddiant mwyaf, i wneud yn siŵr y gall yr arfer gorau hwnnw a'r gwersi yr ydym ni wedi eu dysgu o'r gwaith ymchwil barhau i gefnogi'r cymunedau hynny sy'n dymuno cymryd cyfrifoldeb am asedau, ac yna'n gallu parhau i gyflawni'r cyfrifoldebau y maen nhw wedi ymgymryd â nhw yn llwyddiannus.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynghylch y gostyngiad yn niferoedd y deintyddion gweithredol yn y GIG yng Ngorllewin De Cymru? OQ57739
4. Will the First Minister make a statement on the reduction in the number of practising dentists in the NHS in South Wales West? OQ57739
Llywydd, a reduction in the number of NHS dentists in South Wales West is primarily due to the effect of boundary changes on data reporting. Brexit and the COVID pandemic have also reduced the overall level of dental activity and that too is reflected in these figures.
Llywydd, mae gostyngiad yn niferoedd deintyddion y GIG yng Ngorllewin De Cymru yn deillio yn bennaf o effaith newidiadau i ffiniau wrth adrodd data. Mae Brexit a phandemig COVID hefyd wedi lleihau lefel gyffredinol y gweithgarwch deintyddol ac mae hynny hefyd yn cael ei adlewyrchu yn y ffigurau hyn.
Diolch. The health board with the highest percentage reduction in NHS dentists was Swansea Bay University Health Board, which serves residents in my region, with 22 per cent fewer dentists in 2021, compared to the previous year. The effect of the pandemic and boundary changes may partly be responsible for this situation, but the fall in NHS dentists is a long-standing trend, and the British Dental Association believes that unhappiness with NHS dental contracts is a key factor.
The health Minister has admitted in her reply to my letter on this matter that there will be delays for new patients seeking regular care, but constituents who are registered patients are telling me that they are being turned away if they don't need emergency treatment; hundreds of people who have been affected by this crisis have contacted me—hundreds of them—one mother in Gorseinon saying, 'I have a three-year-old who is yet to have his first-ever visit to a dentist. Every time I call, they say they're only able to see emergencies.' Other patients report of having better treatment in the private sector, some NHS patients even being told that they'll be seen if they pay.
Does the First Minister agree with me this is completely unacceptable, and with regular dental care being vital in preventing oral health problems from occurring in the first place, what is the Government doing to address this scandal that is seeing patients, including children, having to face significant delays, or, in many cases, being turned away entirely?
Diolch. Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, sy'n gwasanaethu trigolion yn fy rhanbarth i, oedd y bwrdd iechyd â'r gostyngiad canrannol uchaf yn niferoedd y deintyddion GIG, gyda 22 y cant yn llai o ddeintyddion yn 2021, o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Efallai fod effaith y pandemig a newidiadau i ffiniau yn rhannol gyfrifol am y sefyllfa hon, ond mae'r gostyngiad yn niferoedd y deintyddion GIG yn duedd hirsefydlog, ac mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yn credu bod anhapusrwydd â chontractau deintyddol y GIG yn ffactor allweddol.
Mae'r Gweinidog iechyd wedi cyfaddef yn ei hateb i fy llythyr ar y mater hwn y bydd oediadau i gleifion newydd sy'n ceisio gofal rheolaidd, ond mae etholwyr sy'n gleifion cofrestredig yn dweud wrthyf i eu bod nhw'n cael eu gwrthod os nad oes angen triniaeth frys arnyn nhw; mae cannoedd o bobl y mae'r argyfwng hwn wedi effeithio arnyn nhw wedi cysylltu â mi—cannoedd ohonyn nhw—a dywedodd un fam yng Ngorseinon, 'Mae gen i blentyn tair oed nad yw eto wedi cael ei ymweliad cyntaf erioed â deintydd. Bob tro y byddaf i'n galw, maen nhw'n dweud mai dim ond achosion brys y maen nhw'n gallu eu gweld.' Mae cleifion eraill yn dweud eu bod nhw wedi cael gwell triniaeth yn y sector preifat, a dywedwyd wrth rai cleifion y GIG hyd yn oed y byddan nhw'n cael eu gweld os byddan nhw'n talu.
A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod hyn yn gwbl annerbyniol, a chyda gofal deintyddol rheolaidd yn hanfodol i atal problemau iechyd y geg rhag digwydd yn y lle cyntaf, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r sgandal hon sy'n golygu bod cleifion, gan gynnwys plant, yn gorfod wynebu oediadau sylweddol, neu, mewn llawer o achosion, yn cael eu gwrthod yn llwyr?
Well, Llywydd, let me begin by just correcting the record on one important thing that the Member said in the beginning, when she suggested that the reduction in the number of dentists in Wales was part of a long-term trend. In fact, the number of dentists providing NHS care in Wales rose every year between 2006-07 and 2018-19, and, in 2018-19, the number of dentists carrying out NHS work in Wales went above 1,500 for the first time. So, actually, the long-term trend is exactly the opposite to the one that the Member suggested.
The downturn in the numbers in the last couple of years is, particularly in the Swansea bay area, most explained—not partially explained—it is most explained by the changes in the boundaries, because the health board that saw the largest increase in the number of dentists is the health board that gained the Bridgend area of the previous health board. That's why the numbers went down in the way they did; there was a whole chunk of the health board that was no longer in the health board.
But the important points—the important points—are the ones the Member made in the second part of her contribution, because, of course, we want to see a recovery and growth in the ability of the dental profession in Wales to provide for more people than it is able to at the moment. The pandemic continues to have a bigger impact on dentistry than on any other part of the NHS, because those aerosol-generating procedures continue to mean that dentists are not able to see the volume of patients that they were able to in less challenging circumstances.
'How will we tackle that?' the Member asks, and it's a perfectly proper question. Well, here are three ways. First of all, as we emerge from the pandemic, we will be working with the profession so that they can safely see more patients within their premises. The Welsh Government has provided significant investment to dentists, for example, to improving ventilation in dental premises so they can see more patients safely.
Secondly, we will introduce contract reform, beginning, again, in earnest in April of this year. We will offer dentists a choice. Members of the British Dental Association will have a choice. They will be able to opt for the new contract, the better contract in my mind, because it will mean that dentists use their skills to the maximum extent and don't do as much routine and repetitive work as has been in the past in order to earn the incomes that they do, but those who prefer to continue to have their practices based on units of dental activity will be able to opt for that as well. I believe the contract reform will be in the long-term interests of the profession and of patients.
And then the third way, Llywydd, that we will address the need to increase the supply of NHS dentistry in Wales is to liberalise the profession. We need to make sure that there is a wider skill mix, that we don't have dentists who are very highly trained and very expensively trained doing work that does not require the level of skill that the dentist possesses. And the dental profession, if I'm being frank about it, has been the slowest of the primary care professions to move in that direction. There are ways in which we will be able to invest in the training of hygienists and therapists who perfectly clinically competently, under the supervision of a dentist, are able to do more work today than they do in most parts of Wales, and that will allow us to have a different sort of service here in Wales in the future.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ddechrau drwy gywiro'r cofnod ynghylch un peth pwysig a ddywedodd yr Aelod ar y cychwyn, pan awgrymodd fod y gostyngiad yn nifer y deintyddion yng Nghymru yn rhan o duedd hirdymor. Mewn gwirionedd, cynyddodd nifer y deintyddion sy'n darparu gofal GIG yng Nghymru bob blwyddyn rhwng 2006-07 a 2018-19, ac, yn 2018-19, aeth nifer y deintyddion a oedd yn gwneud gwaith GIG yng Nghymru yn uwch na 1,500 am y tro cyntaf. Felly, mewn gwirionedd, mae'r duedd hirdymor yn gwbl groes i'r un a awgrymodd yr Aelod.
Mae'r gostyngiad yn y niferoedd yn y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, yn enwedig yn ardal bae Abertawe, yn cael ei esbonio fwyaf—nid ei esbonio'n rhannol—yn cael ei esbonio fwyaf gan y newidiadau i'r ffiniau, oherwydd y bwrdd iechyd a welodd y cynnydd mwyaf yn niferoedd y deintyddion yw'r bwrdd iechyd a enillodd ardal Pen-y-bont ar Ogwr y bwrdd iechyd blaenorol. Dyna pam yr aeth y niferoedd i lawr yn y ffordd y gwnaethon nhw; roedd rhan gyfan o'r bwrdd iechyd nad oedd yn y bwrdd iechyd mwyach.
Ond y pwyntiau pwysig—y pwyntiau pwysig—yw'r rhai a wnaeth yr Aelod yn ail ran ei chyfraniad, oherwydd, wrth gwrs, rydym ni eisiau gweld adferiad a thwf yng ngallu'r proffesiwn deintyddol yng Nghymru i ddarparu ar gyfer mwy o bobl nag y mae'n gallu ar hyn o bryd. Mae'r pandemig yn parhau i gael mwy o effaith ar ddeintyddiaeth nag ar unrhyw ran arall o'r GIG, gan fod y triniaethau cynhyrchu aerosol hynny yn parhau i olygu nad yw deintyddion yn gallu gweld yr un faint o gleifion yr oedden nhw'n gallu eu gweld o dan amgylchiadau llai heriol.
'Sut byddwn ni'n mynd i'r afael â hynny?' mae'r Aelod yn gofyn, ac mae'n gwestiwn cwbl briodol. Wel, dyma dair ffordd. Yn gyntaf oll, wrth i ni ddod allan o'r pandemig, byddwn yn gweithio gyda'r proffesiwn fel y gallan nhw weld mwy o gleifion yn eu hadeiladau yn ddiogel. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu buddsoddiad sylweddol i ddeintyddion, er enghraifft, i wella awyru mewn practisau deintyddol fel y gallan nhw weld mwy o gleifion yn ddiogel.
Yn ail, byddwn yn cyflwyno trefn diwygio contractau, gan ddechrau, eto, o ddifrif ym mis Ebrill eleni. Byddwn yn cynnig dewis i ddeintyddion. Bydd gan aelodau Cymdeithas Ddeintyddol Prydain ddewis. Byddan nhw'n gallu dewis y contract newydd, y contract gwell yn fy marn i, oherwydd bydd yn golygu bod deintyddion yn defnyddio eu sgiliau i'r graddau mwyaf posibl ac nad ydyn nhw'n gwneud cymaint o waith rheolaidd ac ailadroddus ag yn y gorffennol er mwyn ennill yr incwm y maen nhw'n ei ennill, ond bydd y rhai y mae'n well ganddyn nhw i'w practisau barhau i gael eu seilio ar unedau gweithgarwch deintyddol yn gallu dewis hynny hefyd. Rwy'n credu y bydd diwygio'r contractau o fudd hirdymor i'r proffesiwn ac i gleifion.
Ac yna'r drydedd ffordd, Llywydd, y byddwn ni'n mynd i'r afael â'r angen i gynyddu'r cyflenwad o ddeintyddiaeth GIG yng Nghymru yw rhyddfrydoli'r proffesiwn. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod cymysgedd sgiliau ehangach, fel nad oes gennym ni ddeintyddion sydd wedi'u hyfforddi yn dda iawn ac sydd wedi'u hyfforddi yn ddrud iawn yn gwneud gwaith nad oes angen lefel y sgiliau sydd gan y deintydd. A'r proffesiwn deintyddol, os wyf i'n onest yn ei gylch, fu'r arafaf o'r proffesiynau gofal sylfaenol i symud i'r cyfeiriad hwnnw. Mae ffyrdd y byddwn ni'n gallu buddsoddi mewn hyfforddi hylenwyr a therapyddion sy'n gallu, yn gwbl gymwys yn glinigol, o dan oruchwyliaeth deintydd, wneud mwy o waith heddiw nag y maen nhw'n ei wneud yn y rhan fwyaf o Gymru, a bydd hynny yn caniatáu i ni gael gwahanol fath o wasanaeth yma yng Nghymru yn y dyfodol.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddull Llywodraeth Cymru o adfer yn dilyn COVID-19 yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ57774
5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's approach to recovery from COVID-19 in Mid and West Wales? OQ57774
Llywydd, I thank Joyce Watson for that. Our transition plan, published on 4 March, continues our well-established approach to the pandemic, informed by the best advice, focused on living safely with COVID-19 and prepared for new threats that the virus could yet pose.
Llywydd, rwy'n diolch i Joyce Watson am hynna. Mae ein cynllun pontio, a gyhoeddwyd ar 4 Mawrth, yn parhau â'n dull sefydledig o ymdrin â'r pandemig, wedi'i lywio gan y cyngor gorau, yn canolbwyntio ar fyw yn ddiogel gyda COVID-19 a bod yn barod am fygythiadau newydd y gallai'r feirws eu hachosi eto.
First Minister, the gradual, science-led response of the Welsh Government to the pandemic has been supported by the majority of people in Wales. How confident are you of the ability of Wales to continue to take that approach, and what assessment have you made of the impact UK Government actions may have on that?
Prif Weinidog, mae ymateb graddol wedi'i arwain gan wyddoniaeth Llywodraeth Cymru i'r pandemig wedi cael ei gefnogi gan fwyafrif y bobl yng Nghymru. Pa mor ffyddiog ydych chi o allu Cymru i barhau i fabwysiadu'r dull hwnnw, a pha asesiad ydych chi wedi ei wneud o'r effaith y gallai gweithredoedd Llywodraeth y DU ei chael ar hynny?
Llywydd, I thank Joyce Watson for that important question. We are on track, we believe, to move beyond alert level 0 on 28 March. And on Friday of last week, we published our transition plan, which is all about living safely with the virus. We are moving from the emergency to the endemic state of dealing with the pandemic, and, while we are living safely with the virus, we will rely on good advice, properly informed, as the Member said, by the best clinical and scientific advice available to us. We will have to rely on the continued responsibility of individual citizens here in Wales, and then that sense of responsibility will be underpinned by actions that only Governments can take. And that is where the actions of the UK Government are concerning to us. The abrupt, cliff-edge end to testing in England has, in the perverse way of the system, driven Barnett consequentials into Scotland, Wales and Northern Ireland that constrain our ability to make different choices of a public health nature, and really that cannot be acceptable.
We have two major concerns at the way in which the UK Government is rushing to remove the protections that have been available to citizens over the last two years. First of all, we have to have a sufficient capacity of surveillance so that we are able to spot whether there are new variants emerging here in Wales, new variants being imported from other parts of the world, or simply local outbreaks, where you need to have a more intensive public health response. Without adequate testing, having an adequate surveillance system becomes more difficult.
And secondly, I have a real concern about the way in which it will be possible in future to rebuild a system should we face an unexpected surprise. The UK Government has decided unilaterally to close the Imperial Park 5 laboratory in Newport at the end of this month. Wales will be the only part of the United Kingdom, or of Great Britain at least, without a testing laboratory of that sort available to us. I ask UK Ministers repeatedly what would happen in the autumn if we were to see a different variant emerge and a need for a new, stepped-up level of testing to be available to deal with it, and so far, Llywydd, I can tell you that there is no answer to that at all. Once you have dismantled a sophisticated laboratory of the sort we've had in Newport, when you take that equipment away, when you say to the people who have served us so well over the last two years that we're going to dispense with their services in a few short weeks, do we really expect that they will simply re-emerge when we need them again in an emergency? These are short-sighted actions, they are driven by the Treasury, in my view, not by the department of health in London, and I hope that we will not all have to live to regret them.
Llywydd, diolch i Joyce Watson am y cwestiwn pwysig yna. Rydym ni'n credu ein bod ni ar y trywydd iawn i symud y tu hwnt i lefel rhybudd 0 ar 28 Mawrth. A ddydd Gwener yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd ein cynllun pontio, sy'n ymwneud â byw yn ddiogel gyda'r feirws. Rydym ni'n symud o'r sefyllfa argyfwng i'r sefyllfa endemig o ddelio â'r pandemig, ac, er ein bod ni'n byw yn ddiogel gyda'r feirws, byddwn yn dibynnu ar gyngor da, ar sail gwybodaeth, fel y dywedodd yr Aelod, gan y cyngor clinigol a gwyddonol gorau sydd ar gael i ni. Bydd yn rhaid i ni ddibynnu ar gyfrifoldeb parhaus dinasyddion unigol yma yng Nghymru, ac yna bydd y synnwyr hwnnw o gyfrifoldeb yn cael ei ategu gan gamau y gall Llywodraethau yn unig eu cymryd. A dyna lle mae gweithredoedd Llywodraeth y DU yn peri pryder i ni. Mae'r terfyn pen dibyn sydyn ar brofion yn Lloegr, mewn ffordd wrthnysig y system, wedi anfon symiau canlyniadol Barnett i Gymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon sy'n cyfyngu ar ein gallu i wneud gwahanol ddewisiadau o natur iechyd y cyhoedd, ac ni all hynny fod yn dderbyniol mewn gwirionedd.
Mae gennym ni ddau bryder mawr ynglŷn â'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn rhuthro i gael gwared ar yr amddiffyniadau sydd wedi bod ar gael i ddinasyddion dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Yn gyntaf oll, mae'n rhaid i ni gael digon o gapasiti gwyliadwriaeth fel y gallwn ni weld a oes amrywiolion newydd yn dod i'r amlwg yma yng Nghymru, amrywiolion newydd sy'n cyrraedd o rannau eraill o'r byd, neu achosion lleol hyd yn oed, lle mae angen i chi gael ymateb iechyd cyhoeddus mwy dwys. Heb brofion digonol, mae cael system wyliadwriaeth ddigonol yn fwy anodd.
Ac yn ail, mae gen i bryder gwirioneddol ynghylch y ffordd y bydd yn bosibl ailadeiladu system yn y dyfodol pe baem ni'n wynebu syrpréis annisgwyl. Mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu yn unochrog cau labordy Imperial Park 5 yng Nghasnewydd ddiwedd y mis hwn. Cymru fydd yr unig ran o'r Deyrnas Unedig, neu o Brydain Fawr o leiaf, heb labordy profi o'r math hwnnw ar gael i ni. Rwy'n gofyn dro ar ôl tro i Weinidogion y DU beth fyddai'n digwydd yn yr hydref pe baem ni'n gweld gwahanol amrywiolyn yn dod i'r amlwg a bod angen i lefel newydd, uwch o brofion fod ar gael i ymdrin ag ef, a hyd yn hyn, Llywydd, gallaf ddweud wrthych chi nad oes ateb i hynny o gwbl. Pan fyddwch chi wedi datgymalu labordy soffistigedig o'r math a fu gennym ni yng Nghasnewydd, pan fyddwch chi'n mynd â'r offer hwnnw i ffwrdd, pan fyddwch chi'n dweud wrth y bobl sydd wedi ein gwasanaethu mor dda dros y ddwy flynedd diwethaf ein bod ni'n mynd i gael gwared ar eu gwasanaethau mewn ychydig wythnosau byr, a ydym ni wir yn disgwyl y byddan nhw'n ailymddangos pan fyddwn ni eu hangen nhw eto mewn argyfwng? Mae'r rhain yn gamau annoeth, maen nhw'n cael eu hysgogi gan y Trysorlys, yn fy marn i, nid gan yr adran iechyd yn Llundain, ac rwy'n gobeithio na fydd yn rhaid i bob un ohonom ni fyw i ddifaru hyn.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa gwella eiddo mewn canolfannau trefol yn ardal awdurdod lleol Pen-y-bont ar Ogwr? OQ57768
6. Will the First Minister provide an update on the urban centre property enhancement fund in the Bridgend local authority area? OQ57768
Llywydd, the fund to which the Member refers ended in April of last year. Its successor programme includes an expanded list of ways in which funding can be applied to urban centre improvement, and that investment continues to be available in the Bridgend county borough.
Llywydd, daeth y gronfa y mae'r Aelod yn cyfeirio ati i ben ym mis Ebrill y llynedd. Mae ei rhaglen olynol yn cynnwys rhestr estynedig o ffyrdd y gellir cymhwyso cyllid i wella canolfannau trefol, ac mae'r buddsoddiad hwnnw yn parhau i fod ar gael ym mwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr.
I thank the First Minister for that answer. I was recently contacted by Nadim, who was awarded a grant from the fund to renovate his business, Zia Nina, in Bridgend town centre. After the awarding of the grant, Nadim began the necessary work, including planning and architectural designs, but has struggled to find builders to complete the work on time due to difficulty in acquiring the necessary materials. He has now been instructed by Bridgend County Borough Council to complete the work by the end of this month, which is not possible due to builder delays. Paragraph 3.3 of the September 2021 report into the scheme stated that there is scope for possible extension beyond March 2022. Whilst Nadim and I are grateful that Zia Nina has been awarded this grant, would the First Minister confirm whether extension can be granted in such circumstances, given that the fund is delivered in partnership with Welsh Government?
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Cysylltodd Nadim â mi'n ddiweddar, y dyfarnwyd grant iddo o'r gronfa i ailwampio ei fusnes, Zia Nina, yng nghanol tref Pen-y-bont ar Ogwr. Ar ôl dyfarnu'r grant, dechreuodd Nadim y gwaith angenrheidiol, gan gynnwys cynllunio a dylunio pensaernïol, ond mae wedi cael trafferth yn dod o hyd i adeiladwyr i gwblhau'r gwaith yn brydlon oherwydd anawsterau wrth gaffael y deunyddiau angenrheidiol. Mae bellach wedi cael cyfarwyddyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr i gwblhau'r gwaith erbyn diwedd y mis hwn, nad yw'n bosibl oherwydd oediadau adeiladwyr. Nododd paragraff 3.3 adroddiad Medi 2021 ar y cynllun bod lle ar gyfer ymestyniad posibl y tu hwnt i fis Mawrth 2022. Er bod Nadim a minnau yn ddiolchgar bod Zia Nina wedi cael y grant hwn, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau a ellir caniatáu estyniad o dan amgylchiadau o'r fath, o gofio bod y gronfa yn cael ei darparu mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru?
Well, Llywydd, this is a matter for Bridgend County Borough Council, but, anticipating the next question, thanks to the Member's social media publicity, I am more familiar with the Zia Nina restaurant in Bridgend than I was hitherto the case. So, I'm pleased to be able to say to him that I am told that Bridgend council officers met with the business owner and his agent on 3 March, last week, to discuss a way forward with the project. When the grant was originally awarded, it was clearly on the terms that the work could and would be completed within the current financial year, but there are reasons, to which Luke Fletcher has referred. My note says that Bridgend council officers have told our officials that they are hopeful that they will be able to support the owner's project proposals in the future and that, as a result of the meeting held between them, both parties now feel that they have found a way in which that can happen.
Wel, Llywydd, mater i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yw hwn, ond, gan ragweld y cwestiwn nesaf, diolch i gyhoeddusrwydd yr Aelod ar gyfryngau cymdeithasol, rwy'n fwy cyfarwydd â bwyty Zia Nina ym Mhen-y-bont ar Ogwr nag yr oeddwn i cyn hyn. Felly, rwy'n falch o allu dweud wrtho fy mod i wedi cael gwybod bod swyddogion cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cyfarfod â pherchennog y busnes a'i asiant ar 3 Mawrth, yr wythnos diwethaf, i drafod ffordd ymlaen gyda'r prosiect. Pan ddyfarnwyd y grant yn wreiddiol, roedd yn amlwg ar y telerau y gallai ac y byddai'r gwaith yn cael ei gwblhau yn ystod y flwyddyn ariannol gyfredol, ond mae rhesymau, y mae Luke Fletcher wedi cyfeirio atyn nhw. Mae fy nodyn yn dweud bod swyddogion cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi dweud wrth ein swyddogion eu bod nhw'n obeithiol y byddan nhw'n gallu cefnogi cynigion prosiect y perchennog yn y dyfodol ac, o ganlyniad i'r cyfarfod a gynhaliwyd rhyngddyn nhw, bod y ddwy ochr bellach yn teimlo eu bod nhw wedi dod o hyd i ffordd y gall hynny ddigwydd.
7. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu strategaeth cyfryngau cymdeithasol Llywodraeth Cymru? OQ57769
7. Will the First Minister outline the Welsh Government's social media strategy? OQ57769
Llywydd, our strategy is to deploy social media channels to communicate directly and bilingually with the public, especially those audiences less engaged with conventional media. We provide rapid, authoritative information in forms that are clear, engaging and accessible to all.
Llywydd, ein strategaeth yw defnyddio sianeli cyfryngau cymdeithasol i gyfathrebu yn uniongyrchol ac yn ddwyieithog â'r cyhoedd, yn enwedig y cynulleidfaoedd hynny sy'n ymgysylltu llai â chyfryngau confensiynol. Rydym ni'n darparu gwybodaeth gyflym, awdurdodol mewn ffurfiau sy'n eglur, yn ddifyr ac yn hygyrch i bawb.
I thank the First Minister for that answer. First Minister, you will recall a few weeks ago, when I asked you about the Welsh Government's moribund Wales.com social media, you said that I needed to spend
'a little less time trailing Instagram'.
You will be delighted to know I followed your advice; I've been looking at TikTok instead. [Laughter.]
You will recall that my colleague Andrew R.T. Davies submitted a freedom of information request last year, and discovered, in the financial year of 2021 alone, the Welsh Government spent over £135,000 on advertising on TikTok. That's one year on one social media website. But, when Andrew R.T. Davies asked what the total reach of the posts was in return for the money spent, he was told the Welsh Government didn't store that data. If that's true, it means the Welsh Government has no idea how many people that spending reached, whether it reached the right people, or whether the money was well spent. No trail, no nothing.
Do you share my concerns, First Minister, that spending hundreds of thousands of pounds in this way, and having no means whatsoever to judge whether that was effective or not, is an incredibly poor way of spending taxpayers' money?
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Prif Weinidog, byddwch yn cofio ychydig wythnosau yn ôl, pan ofynnais i chi am gyfryngau cymdeithasol segur Llywodraeth Cymru Wales.com, dywedoch fod angen i mi dreulio
'ychydig llai o amser [â fy mhen] yn Instagram'.
Byddwch yn falch iawn o wybod fy mod i wedi dilyn eich cyngor; rwyf i wedi bod yn edrych ar TikTok yn lle hynny. [Chwerthin.]
Byddwch yn cofio bod fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies wedi cyflwyno cais rhyddid gwybodaeth y llynedd, ac wedi darganfod, ym mlwyddyn ariannol 2021 yn unig, bod Llywodraeth Cymru wedi gwario dros £135,000 ar hysbysebu ar TikTok. Mae hynny yn un flwyddyn ar un wefan cyfryngau cymdeithasol. Ond, pan ofynnodd Andrew R.T. Davies beth oedd cyfanswm cyrhaeddiad y negeseuon yn gyfnewid am yr arian a wariwyd, dywedwyd wrtho nad oedd Llywodraeth Cymru yn storio'r data hynny. Os yw hynny'n wir, mae'n golygu nad oes gan Lywodraeth Cymru syniad faint o bobl y gwnaeth y gwariant hwnnw eu cyrraedd, pa un a gyrhaeddodd y bobl iawn, neu a wariwyd yr arian yn ddoeth. Dim trywydd, dim byd.
A ydych chi'n rhannu fy mhryderon, Prif Weinidog, bod gwario cannoedd o filoedd o bunnoedd fel hyn, heb unrhyw fodd o gwbl o farnu a oedd hynny yn effeithiol ai peidio, yn ffordd eithriadol o wael o wario arian trethdalwyr?
Well, Llywydd, I don't share the Member's concerns because, despite not devoting the amount of time he does to social media, I turn out to be a good deal better informed than he is. [Laughter.]
So, let me help him. Let me explain to him that over the last two years there has been a 400 per cent increase in followers of the Welsh Government's different social media channels. So, if he's concerned about the effectiveness of the spending, he'll be cheered up by that. He'll be cheered up by the fact that we now have 2.9 million followers of Welsh Government social media channels, and he will surely be even more pleased to learn that on St David's Day last year, because he was interested in that I remember, 19.4 million people across the Welsh Government's digital and social media outlets were in contact with the messages of the Welsh Government, including 13 million people who watched video content produced by the Welsh Government through our social media channels.
So, I'm glad to have been able to help the Member this afternoon, and now he may find it less necessary to ask me questions where the answers are so reassuring to him. [Laughter.]
Wel, Llywydd, nid wyf i'n rhannu pryderon yr Aelod oherwydd, er nad wyf i'n neilltuo'r amser y mae ef yn ei wneud i gyfryngau cymdeithasol, mae'n ymddangos fy mod i'n llawer iawn mwy gwybodus nag yw ef. [Chwerthin.]
Felly, gadewch i mi ei helpu. Gadewch i mi esbonio iddo y bu cynnydd o 400 y cant yn nifer dilynwyr gwahanol sianeli cyfryngau cymdeithasol Llywodraeth Cymru dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Felly, os yw'n poeni am effeithiolrwydd y gwariant, bydd hynny yn codi ei galon. Bydd y ffaith bod gennym ni bellach 2.9 miliwn o ddilynwyr sianeli cyfryngau cymdeithasol Llywodraeth Cymru yn codi ei galon, ac mae'n siŵr y bydd yn fwy balch fyth o glywed, ar Ddydd Gŵyl Dewi y llynedd, oherwydd roedd ganddo ddiddordeb yn hynny rwy'n cofio, bod 19.4 miliwn o bobl ar draws cyfryngau digidol a chymdeithasol Llywodraeth Cymru mewn cysylltiad â negeseuon Llywodraeth Cymru, gan gynnwys 13 miliwn o bobl a wyliodd gynnwys fideo a gynhyrchwyd gan Lywodraeth Cymru drwy ein sianeli cyfryngau cymdeithasol.
Felly, rwy'n falch fy mod i wedi gallu helpu'r Aelod y prynhawn yma, a nawr efallai y bydd yn ei chael hi'n llai angenrheidiol gofyn cwestiynau i mi lle mae'r atebion mor galonogol iddo. [Chwerthin.]
Cwestiwn 8 yn olaf, Ken Skates.
And, finally, question 8, Ken Skates.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cynghorau i atgyweirio ffyrdd lleol yn Ne Clwyd? OQ57732
8. How is the Welsh Government supporting councils in repairing local roads in Clwyd South? OQ57732
Llywydd, I thank Ken Skates for that. The Welsh Government has provided £90 million to local authorities for highway maintenance over the past five years. This is funding over and above capital contained in the local government settlement, itself increased by £70 million this year. Support through the resilient roads fund is also available in south Clwyd.
Llywydd, diolch i Ken Skates am hynna. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £90 miliwn i awdurdodau lleol ar gyfer cynnal a chadw priffyrdd dros y pum mlynedd diwethaf. Mae hyn yn gyllid sy'n ychwanegol at gyfalaf a geir yn y setliad llywodraeth leol, a gynyddodd £70 miliwn ei hun eleni. Mae cymorth drwy'r gronfa ffyrdd cydnerth hefyd ar gael yn ne Clwyd.
Thank you, First Minister, and you'll be aware that the Welsh Labour Government has already provided financial support to Wrexham County Borough Council for assessing the work that is required to bring the B5605 Newbridge road back into use after a major landslide. First Minister, I'd be very grateful if you could confirm whether, as a result of this financial support from the Welsh Government, the council has now been able to submit an application for funding for the repair work itself, and if so, I'd be very grateful for a speedy decision and a sympathetic decision on that by Ministers, given this road's unique role as an alternative artery supporting north Wales when the A483 trunk road is closed.
Diolch, Prif Weinidog, a byddwch yn ymwybodol bod Llywodraeth Lafur Cymru eisoes wedi rhoi cymorth ariannol i Gyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam i asesu'r gwaith sydd ei angen i sicrhau bod ffordd y B5605 yn cael ei defnyddio unwaith eto ar ôl tirlithriad mawr. Prif Weinidog, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech chi gadarnhau a yw'r cyngor, o ganlyniad i'r cymorth ariannol hwn gan Lywodraeth Cymru, bellach wedi gallu cyflwyno cais am gyllid ar gyfer y gwaith atgyweirio ei hun, ac os felly, byddwn yn ddiolchgar iawn am benderfyniad buan a phenderfyniad â chydymdeimlad ar hynny gan Weinidogion, o ystyried swyddogaeth unigryw'r ffordd hon fel gwythïen amgen sy'n cefnogi'r gogledd pan fydd cefnffordd yr A483 ar gau.
Well, Llywydd, first of all, I'm very happy to confirm for Ken Skates that, as a result of the help provided to the county borough council, an application has now been received from Wrexham council. Let me say to Ken Skates that I entirely understand the need for speed in this matter, both the importance of the issue itself and the impact of that road being closed, but we are keen, if we can—and I have to say it's 'if we can'—to be able to make decisions in advance of the local government election period, so that officers of local authorities can get on with the work that they would then be able to carry out. And, Llywydd, I recognise the enormous effort made by the Member on behalf of his constituents in this matter, and the case he has made for a positive decision. A decision on the application is with Ministers, and I can't anticipate it, but I am certainly able to assure him that the efforts that he has made, and the case that he has promoted, have certainly been heard.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, rwy'n hapus iawn i gadarnhau i Ken Skates bod cais bellach wedi dod i law gan gyngor Wrecsam o ganlyniad i'r cymorth a roddwyd i'r cyngor bwrdeistref sirol. Gadewch i mi ddweud wrth Ken Skates fy mod i'n deall yn llwyr yr angen am gyflymder yn y mater hwn, pwysigrwydd y mater ei hun ac effaith cau'r ffordd honno, ond rydym ni'n awyddus, os gallwn—ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod yn fater o 'os gallwn'—i allu gwneud penderfyniadau cyn cyfnod yr etholiad llywodraeth leol, fel y gall swyddogion awdurdodau lleol fwrw ymlaen â'r gwaith y bydden nhw'n yn gallu ei wneud wedyn. A, Llywydd, rwy'n cydnabod yr ymdrech enfawr a wnaed gan yr Aelod ar ran ei etholwyr yn y mater hwn, a'r ddadl y mae wedi ei gwneud dros benderfyniad cadarnhaol. Mae penderfyniad ar y cais gyda Gweinidogion, ac ni allaf ei ragweld, ond gallaf yn bendant ei sicrhau bod yr ymdrechion y mae ef wedi eu gwneud, a'r ddadl y mae ef wedi ei hyrwyddo, yn sicr wedi cael eu clywed.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw, Lesley Griffiths.
The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make that statement, Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business: a motion to suspend Standing Orders is required to enable us to debate the LCM on the Commercial Rent (Coronavirus) Bill. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers, available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon: mae angen cynnig i atal y Rheolau Sefydlog er mwyn galluogi ni i drafod yr LCM ar y Bil Rhent Masnachol (Coronafeirws). Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, you will have heard the exchanges that the First Minister and I had in relation to food security. I'm obviously questioning you today as leader of the house, but, obviously, you wear the other hat of rural affairs Minister, and you are the sponsoring Minister for the agricultural Bill that you will be bringing in in April, I believe. I cannot overstate the dilemma that we face with what is going on in Ukraine. We've heard about the refugee crisis, we see the brutality of the scenes on tv, every night, every morning, every waking hour, really. But coming down the tracks at us in the next two, three, four months, and indeed, two, three, four years, is this issue of the complete destabilisation of that region and its ability to produce food, not just for this part of Europe but for the world. It has changed the fundamental gravity, I would suggest, of where this Bill needs to sit in our food security requirements. As I've said, wheat has doubled in price, and going forward on the futures market, for November, it will be far higher than even today—it might be over £300 a tonne. Other commodities are going north when it comes to food production as well, as well as the fertilisers, herbicides and pesticides that are required to grow these crops. A farmer can only make that decision once in a year, and if that decision isn't made then, then that year is lost, and it takes two years to catch up.
Could we have a statement on what your officials and, in particular, you as Minister believe are the actions that the Welsh Government now need to take to reactivate the mentality within the Welsh agricultural community to grow for food security? Because I know they're up for that challenge and they want to play their part, albeit, and I acknowledge, the relatively small agricultural land base that we have in Wales. But there is an opportunity here that we need to grasp and make sure that we play our part in making sure that, whilst Ukraine remains destabilised, we are doing our bit to feed the nation and feed the world.
Gweinidog, byddwch chi wedi clywed y trafodaethau a gafodd y Prif Weinidog a minnau ynglŷn â diogelwch bwyd. Rwyf i'n amlwg yn eich holi chi heddiw fel arweinydd y tŷ, ond, yn amlwg, rydych chi'n gwisgo het arall y Gweinidog materion gwledig, a chi yw'r Gweinidog sy'n noddi'r Bil amaethyddol y byddwch chi'n ei gyflwyno ym mis Ebrill, rwy'n credu. Ni allaf i orbwysleisio'r cyfyng-gyngor yr ydym ni'n ei wynebu gyda'r hyn sy'n digwydd yn Wcráin. Rydym ni wedi clywed am argyfwng y ffoaduriaid, rydym ni'n gweld creulondeb y golygfeydd ar y teledu, bob nos, bob bore, bob awr effro, a dweud y gwir. Ond o'n blaenau ni yn y ddau, tri, pedwar mis nesaf, ac yn wir, dwy, tair, pedair blynedd, y mae'r mater hwn o ansefydlogi'r rhanbarth hwnnw'n llwyr a'i allu i gynhyrchu bwyd, nid yn unig ar gyfer y rhan hon o Ewrop ond ar gyfer y byd. Mae wedi newid difrifwch sylfaenol, fe fyddwn i'n ei awgrymu, o ran ble y mae angen i'r Bil hwn fod fel rhan o'n gofynion diogelwch bwyd. Fel yr wyf i wedi'i ddweud, mae gwenith wedi dyblu mewn pris, ac wrth symud ymlaen at farchnad y dyfodol, ar gyfer mis Tachwedd, bydd yn llawer uwch na hyd yn oed heddiw—gallai fod dros £300 y dunnell. Mae prisiau nwyddau eraill yn cynyddu o ran cynhyrchu bwyd hefyd, yn ogystal â'r gwrteithiau, y chwynladdwyr a'r plaladdwyr sy'n ofynnol i dyfu'r cnydau hyn. Dim ond unwaith y flwyddyn y gall ffermwr wneud y penderfyniad hwnnw, ac os na chaiff y penderfyniad hwnnw ei wneud bryd hynny, yna caiff y flwyddyn honno ei cholli, ac mae'n cymryd dwy flynedd i ddal i fyny.
A gawn ni ddatganiad am yr hyn y mae eich swyddogion ac, yn benodol, chi fel Gweinidog yn credu yw'r camau y mae angen i Lywodraeth Cymru eu cymryd nawr i ailfywiogi meddylfryd cymuned amaethyddol Cymru i dyfu er diogelwch bwyd? Oherwydd rwy'n gwybod eu bod yn barod am yr her honno ac maen nhw eisiau chwarae eu rhan, er, ac yr wyf i'n cydnabod, mai sylfaen tir amaethyddol gymharol fach sydd gennym ni yng Nghymru. Ond mae cyfle yma y mae angen i ni afael ynddo a sicrhau ein bod ni'n chwarae ein rhan ni i sicrhau, er bod Wcráin yn parhau i fod yn ansefydlog, ein bod ni'n gwneud ein rhan ni i fwydo'r genedl a bwydo'r byd.
Thank you very much. I don't disagree with anything that you said about the heartbreaking situation unfolding in Ukraine. You will have heard the First Minister say that I have asked for food security to be put on the inter-ministerial group agenda when we meet a week on Monday. Because, obviously, food security has to be integral across the UK—we all have to work together around that. And you're quite right about wheat prices. I will be meeting with the National Farmers Union and the Farmers Union of Wales on Monday—part of my regular meetings—and, obviously, that's something that we will continue to discuss.
In relation to the specific points you make about the agricultural Bill, I think, again, the First Minister referred to a lot of things that have changed since we had the White Paper in the last term of Government, which, obviously, will then feed into the agricultural Bill. So, these are all things that my officials are looking at, including the cumulative impact of the trade deals that the UK Government have brought forward.
Diolch yn fawr iawn. Nid wyf i'n anghytuno ag unrhyw beth y gwnaethoch chi ei ddweud am y sefyllfa dorcalonnus sy'n datblygu yn Wcráin. Byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud fy mod i wedi gofyn am roi diogelwch bwyd ar agenda'r grŵp rhyngweinidogol pan fyddwn yn cyfarfod wythnos i ddydd Llun. Oherwydd, yn amlwg, rhaid i ddiogelwch bwyd fod yn gyfannol ledled y DU—rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd o amgylch hynny. Ac rydych chi yn llygad eich lle ynghylch prisiau gwenith. Byddaf i’n cyfarfod ag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr ac Undeb Amaethwyr Cymru ddydd Llun—rhan o fy nghyfarfodydd rheolaidd—ac, yn amlwg, mae hynny'n rhywbeth y byddwn i'n parhau i'w drafod.
O ran y pwyntiau penodol yr ydych chi'n eu gwneud am y Bil amaethyddol, rwy'n credu, unwaith eto, fod y Prif Weinidog wedi cyfeirio at lawer o bethau sydd wedi newid ers i ni gael y Papur Gwyn yn nhymor diwethaf y Llywodraeth, a fydd, yn amlwg, wedyn yn cyfrannu at y Bil amaethyddol. Felly, mae'r rhain i gyd yn bethau y mae fy swyddogion yn eu hystyried, gan gynnwys effaith gronnol y cytundebau masnach y mae Llywodraeth y DU wedi'u cyflwyno.
Trefnydd, I'd like a statement, please, outlining the Welsh Government's justification for going ahead with spending £1.4 billion to dual 11 miles of road on the A465. The Western Mail expressed the view yesterday that this hugely expensive project was no longer justifiable, given the rationale behind the decision to cancel two less-carbon-intensive projects in the north. Now, I note that the Government hasn't denied that pressing ahead with the project does contradict its climate change policies, but you'll know that I've been raising concerns for some years now about the funding of the project, because it will lock future decades into a debt that they'll have to pay back. The Western Mail has questioned if contractual obligations are the reason that the project perhaps can't be cancelled, and, as we're talking about such a huge sum of money, not just now, but for decades to come, I would ask for an oral statement, please, to help us determine why this vastly expensive project is going ahead.
Trefnydd, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, yn amlinellu cyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros fwrw ymlaen â gwario £1.4 biliwn i wneud 11 milltir o'r A465 yn ffordd ddeuol. Mynegodd y Western Mail y farn ddoe nad oedd modd cyfiawnhau'r prosiect hynod ddrud hwn mwyach, o ystyried y rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniad i ganslo dau brosiect llai carbon-ddwys yn y gogledd. Nawr, rwy'n sylwi nad yw'r Llywodraeth wedi gwadu bod bwrw ymlaen â'r prosiect yn gwrth-ddweud ei pholisïau newid hinsawdd, ond byddwch chi'n gwybod fy mod i wedi bod yn codi pryderon ers rhai blynyddoedd nawr ynghylch ariannu'r prosiect, oherwydd bydd yn cloi degawdau'r dyfodol i ddyled y bydd yn rhaid iddyn nhw ei thalu'n ôl. Mae'r Western Mail wedi cwestiynu ai rhwymedigaethau cytundebol yw'r rheswm nad oes modd canslo'r prosiect efallai, ac, gan ein bod ni'n sôn am swm mor enfawr o arian, nid yn unig nawr, ond am ddegawdau i ddod, byddwn i'n gofyn am ddatganiad llafar, os gwelwch yn dda, i'n helpu ni i benderfynu pam mae'r prosiect hynod ddrud hwn yn mynd rhagddo.
Thank you. You will be aware of the significant work that's been undertaken in relation to road reviews, both in south Wales and, now, north Wales, with the Deputy Minister for Climate Change recently announcing the chair for the north Wales road review. So, I would think it's probably more beneficial to bring forward a statement when we've got the pan-Wales approach, rather than at the current time about one road.
Diolch. Byddwch chi'n ymwybodol o'r gwaith sylweddol sydd wedi'i wneud o ran adolygiadau ffyrdd, yn y de a, nawr, yn y gogledd, gyda'r Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd yn cyhoeddi'r cadeirydd ar gyfer adolygiad ffyrdd y gogledd yn ddiweddar. Felly, byddwn i'n credu ei bod yn fwy buddiol, mae'n debyg, cyflwyno datganiad pan fydd gennym ni ddull Cymru gyfan, yn hytrach nag ar hyn o bryd ynghylch un ffordd.
Could I ask for one statement and one debate? The statement is one I know that the Trefnydd will be familiar with in her departmental role as well. Back in autumn 2019—. Sorry, I do declare my interest as the Atlantic salmon champion for the Senedd. [Laughter.] But in autumn 2019, the salmon and sea trout plan for action was introduced. It had a series of actions that flowed from it. I suspect that some of them may have been hit by recent factors, including the pandemic and the ability to get out there and monitor and evaluate on the ground. So, it would be good to have an update through a statement on the floor of the Senedd on the actions and the outcomes of that plan, and where we are, bearing in mind that it was brought forward, and I quote, recognising,
'the serious declines...in early-running "spring salmon" and now...all sea age components of salmon and, more recently, sea trout',
as well. The health of those migratory fish stocks is an indicator of the health not only of our rivers, but also of our marine environment around the UK and globally as well. So, I'd welcome a statement.
It would also be an opportunity to test the views of people, here within this Chamber, on the issue of the cage farming of salmon. Major questions have been raised over the sustainability of this, and it is not only a question for Scotland; it's wherever this takes place. Because there is the issue of parasites and the effects of parasites on wild salmon and migrating salmon, the issue of pesticides discharged from caged salmon and the effect on wild salmon and other wild species, and also of protein foodstuff—the scandal that we have recently heard of 460,000 tons of wild fish being harvested to feed caged farm salmon. Heaven help us with what's going on there and the question of sustainability around this, and we need assurance that this is never going to be seen in Wales in the warmer waters that we have here.
I'd also like to seek a debate, if I could—
A gaf i ofyn am un datganiad ac un ddadl? Mae'r datganiad yn un y gwn i y bydd y Trefnydd yn gyfarwydd ag ef yn ei swyddogaeth adrannol hefyd. Yn ôl yn hydref 2019—. Mae'n ddrwg gennyf i, rwy'n datgan buddiant fel hyrwyddwr eogiaid yr Iwerydd ar gyfer y Senedd. [Chwerthin.] Ond yn hydref 2019, cafodd y cynllun gweithredu ar gyfer eogiaid a brithyllod y môr ei gyflwyno. Roedd ganddo gyfres o gamau gweithredu a ddeilliodd ohono. Rwy'n amau y gallai rhai ohonyn nhw fod wedi cael eu taro gan ffactorau diweddar, gan gynnwys y pandemig a'r gallu i fynd allan a monitro a gwerthuso ar lawr gwlad. Felly, byddai'n dda cael yr wybodaeth ddiweddaraf drwy ddatganiad ar lawr y Senedd am weithredoedd a chanlyniadau'r cynllun hwnnw, a lle yr ydym ni, o gofio iddo gael ei gyflwyno, ac rwy'n dyfynnu, gan gydnabod, y
'dirywiadau difrifol...mewn "eogiaid y gwanwyn" cynnar a bellach gan holl gydrannau oedran môr eogiaid ac, yn fwy diweddar, brithyllod y môr',
hefyd. Mae iechyd y stociau pysgod mudol hynny'n arwydd o iechyd nid yn unig ein hafonydd, ond hefyd ein hamgylchedd morol ledled y DU ac yn fyd-eang hefyd. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad.
Byddai hefyd yn gyfle i brofi barn pobl, yma yn y Siambr hon, ar fater ffermio eogiaid â chewyll. Mae cwestiynau mawr wedi'u codi ynghylch cynaliadwyedd hyn, ac nid cwestiwn i'r Alban yn unig ydyw ond lle bynnag y bydd hyn yn digwydd. Oherwydd mae'n fater yn ymwneud a pharasitiaid ac effeithiau parasitiaid ar eogiaid gwyllt ac eogiaid ymfudol, plaladdwyr sy'n cael eu rhyddhau o eogiaid mewn cawell a'r effaith ar eogiaid gwyllt a rhywogaethau gwyllt eraill, a hefyd mater o fwyd protein—y sgandal a glywsom amdani yn ddiweddar sef 460,000 tunnell o bysgod gwyllt yn cael eu cynaeafu i fwydo eogiaid fferm mewn cewyll. Duw a'n helpo ni o ran yr hyn sy'n digwydd yn y fan honno a'r cwestiwn o gynaliadwyedd ynghylch hyn, ac mae angen sicrwydd arnom ni na fydd hyn byth yn cael ei weld yng Nghymru yn y dyfroedd cynhesach sydd gennym ni yma.
Hoffwn i hefyd geisio dadl, os caf i—
I think you've spent two minutes calling for your first statement. I think you'll have to wait until next week to call for your debate.
Rwy'n credu eich bod chi wedi treulio dwy funud yn galw am eich datganiad cyntaf. Rwy'n credu y bydd yn rhaid i chi aros tan yr wythnos nesaf i alw am eich dadl.
My apologies. I'll wait until next week. [Laughter.]
Rwy'n ymddiheuro. Arhosaf tan yr wythnos nesaf. [Chwerthin.]
James Evans. No, Minister to respond. Yes, sorry, I forgot about that bit of it. [Laughter.]
James Evans. Na, Gweinidog i ymateb. Ie, mae'n ddrwg gennyf i, anghofiais i am y rhan honno. [Chwerthin.]
I'll be slightly more succinct. So, the first thing to say, and I'm really pleased to be able to say this and to reassure not just Huw Irranca-Davies, the Atlantic salmon champion, but all Members, that this type of industrial fishing does not take place in Welsh waters. We don't have industrial fin fish aquaculture here in Wales either, but I will—. You heard me say, in an earlier answer to the leader of the opposition, that we've got an IMG DEFRA meeting a week on Monday, so I will raise it with the other administrations at that time.
Byddaf i ychydig yn fwy cryno. Felly, y peth cyntaf i'w ddweud, ac yr wyf i'n falch iawn o allu dweud hyn a rhoi sicrwydd nid yn unig i Huw Irranca-Davies, hyrwyddwr eogiaid yr Iwerydd, ond pob Aelod, nad yw'r math hwn o bysgota diwydiannol yn digwydd yn nyfroedd Cymru. Nid oes gennym ni ddyframaeth pysgod asgell diwydiannol yma yng Nghymru chwaith, ond gwnaf i—. Gwnaethoch chi fy nghlywed i'n dweud, mewn ateb cynharach i arweinydd yr wrthblaid, fod gennym ni gyfarfod grŵp rhyngweinidogol DEFRA wythnos i ddydd Llun, felly byddaf i'n ei godi gyda'r gweinyddiaethau eraill bryd hynny.
What the Minister said, Huw.
Minister, can I ask for a statement, please, on why Welsh Government are removing the rural broadband scheme top-up? This is vitally important for rural communities in getting superfast broadband right across our communities, and I'd like to know exactly what that scheme is going to be replaced with, because I do worry that some of our communities will be left behind, if that top-up isn't available, which makes a lot of these schemes viable. Thank you.
Yr hyn y gwnaeth y Gweinidog ei ddweud, Huw.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad, os gwelwch yn dda, ynghylch pam mae Llywodraeth Cymru yn cael gwared ar y cynllun taliadau atodol band eang gwledig? Mae hyn yn hanfodol bwysig i gymunedau gwledig o ran cael band eang cyflym iawn ledled ein cymunedau, a hoffwn i wybod yn union beth fydd yn dod yn lle'r cynllun hwnnw, oherwydd rwy'n poeni y bydd rhai o'n cymunedau'n cael eu gadael ar ôl, os nad yw'r elfen atodol honno ar gael, sy'n gwneud llawer o'r cynlluniau hyn yn hyfyw. Diolch yn fawr iawn.
Well, you will have heard the First Minister say, in an earlier answer around broadband, that actually it's the responsibility of the UK Government. So, maybe, if they'd have kept to their promise of 'not a penny less' we would have had more money to continue with that rural broadband scheme.
Wel, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud, mewn ateb cynharach ynghylch band eang, mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU mewn gwirionedd yw hynny. Felly, efallai, os bydden nhw wedi cadw at eu haddewid o 'ddim ceiniog yn llai' byddem ni wedi cael mwy o arian i barhau â'r cynllun band eang gwledig hwnnw.
I wish to call for two statements, and I'll try and keep it within two minutes.
Hoffwn i alw am ddau ddatganiad, a byddaf i'n ceisio cadw o fewn dwy funud.
No, one minute, actually.
Na, un funud, mewn gwirionedd.
One minute, then. [Laughter.]
Un funud, felly. [Chwerthin.]
I was far too lenient.
Roeddwn i'n llawer rhy drugarog.
Firstly, I would like to ask for a statement from the Deputy Minister for Mental Health and Well-being on residential mental health facilities in Wales. I've recently been contacted by a constituent who is under the care of a mental health team in south Wales who, due to lack of local facilities, was referred to a residential unit based in London. After a resident at that unit tested positive for COVID, she was sent home after only 10 days of treatment. As you can imagine, this has been a very stressful experience for someone who had to travel so far for the treatment they needed. So, I would appreciate if the Deputy Minister could provide an update as to whether there are any developments in providing suitable residential mental health facilities in Wales.
Secondly, I would appreciate a statement from the Minister for Finance and Local Government on recent claims that councillors on Bridgend County Borough Council were threatened by statutory officers with breaching the code of conduct if they were to vote down a recent budget proposal. As we all know, elected members, whether it be to Westminster, council chambers across Wales or to this very Senedd, are all elected to act in the best interests of their constituents. Therefore, I would appreciate it if the Minister could offer some clarity on the situation and confirm whether any investigation into these claims will be taking place so that we can get to the bottom of the issue.
Yn gyntaf, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant ar gyfleusterau iechyd meddwl preswyl yng Nghymru. Mae etholwr sydd o dan ofal tîm iechyd meddwl yn y de wedi cysylltu â mi'n ddiweddar oherwydd diffyg cyfleusterau lleol cafodd ei hatyfeirio i uned breswyl yn Llundain. Ar ôl i breswylydd yn yr uned honno brofi'n bositif am COVID, cafodd ei hanfon adref ar ôl dim ond 10 diwrnod o driniaeth. Fel y gallwch chi ddychmygu, mae hwn wedi bod yn brofiad llawn straen i rywun a oedd yn gorfod teithio mor bell i gael y driniaeth yr oedd ei hangen arni. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi pe byddai'r Dirprwy Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch a oes unrhyw ddatblygiadau o ran darparu cyfleusterau iechyd meddwl preswyl addas yng Nghymru.
Yn ail, byddwn i'n gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol ar honiadau diweddar fod cynghorwyr ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn cael eu bygwth gan swyddogion statudol y byddai camau yn cael eu cymryd yn eu herbyn am dorri'r cod ymddygiad pe baen nhw'n pleidleisio yn erbyn cynnig cyllideb diweddar. Fel y gwyddom ni i gyd, mae aelodau etholedig, boed hynny i San Steffan, siambrau cyngor ledled Cymru neu i'r union Senedd hon, i gyd yn cael eu hethol i weithredu er budd eu hetholwyr. Felly, byddwn i'n gwerthfawrogi pe byddai modd i'r Gweinidog gynnig rhywfaint o eglurder ynglŷn â'r sefyllfa a chadarnhau a fydd unrhyw ymchwiliad i'r hawliadau hyn yn digwydd fel y gallwn ni fynd at wraidd y mater.
Thank you. In relation to your first point, around suitable residential placements for people suffering with mental health issues, I will ask the Deputy Minister for mental health to bring forward a written statement.
The Minister for Finance and Local Government has heard your request. I'm not aware of the situation that you spoke about, and I'm sure, if the Minister does have anything further to say, she'll write to you.
Diolch. O ran eich pwynt cyntaf, ynghylch lleoliadau preswyl addas i bobl sy'n dioddef o broblemau iechyd meddwl, gofynnaf i'r Dirprwy Weinidog iechyd meddwl gyflwyno datganiad ysgrifenedig.
Mae'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol wedi clywed eich cais. Nid wyf i'n ymwybodol o'r sefyllfa y gwnaethoch chi sôn amdani, ac yr wyf i'n siŵr, os oes gan y Gweinidog unrhyw beth arall i'w ddweud, y bydd yn ysgrifennu atoch.
Trefnydd, I was just wondering, given the awful situation in Ukraine, as another sign of our solidarity, whether you do have on site within the Welsh Government offices and things a book of remembrance where staff and Members or Ministers can send their thoughts across. I have also raised this with the Llywydd and had a positive response, but I just wondered whether any books have yet been placed in any of the Welsh Government buildings.
Trefnydd, roeddwn i'n meddwl tybed, o gofio'r sefyllfa ofnadwy yn Wcráin, fel arwydd arall o'n hundod ni, a oes gennych chi ar y safle o fewn swyddfeydd Llywodraeth Cymru ac ati, lyfr coffa lle gall staff ac Aelodau neu Weinidogion gyfleu eu meddyliau. Rwyf i hefyd wedi codi hyn gyda'r Llywydd ac wedi cael ymateb cadarnhaol, ond roeddwn i'n meddwl tybed a oes unrhyw lyfrau wedi'u gosod eto yn unrhyw un o adeiladau Llywodraeth Cymru.
Before the Minister responds, I think you've put words in my mouth there. My response to you was to say that I would want us as a Senedd to think about our actions rather than our words, and that I was investigating whether it would be possible for us to set up a collection point for money to be given in support of those suffering in Ukraine. I very much believe, and I hope I reflect the Chamber on this, that it is our actions not our words that are most important at this point. I'm sorry if my message to you didn't get to you in time for you to have raised that, but I didn't want my words to be misinterpreted in any way.
Cyn bod y Gweinidog yn ymateb, rwy'n credu eich bod chi wedi rhoi geiriau yn fy ngheg yn y fan yna. Fy ymateb i chi oedd dweud y byddwn i eisiau i ni fel Senedd feddwl am ein gweithredoedd yn hytrach na'n geiriau ni, ac ein bod ni'n ymchwilio i weld a fyddai'n bosibl i ni sefydlu pwynt casglu ar gyfer rhoi arian i gefnogi'r rhai sy'n dioddef yn Wcráin. Rwyf i wir yn credu, ac yn gobeithio fy mod i'n adlewyrchu'r Siambr ynghylch hyn, mai ein gweithredoedd ni ac nid ein geiriau ni sydd bwysicaf ar hyn o bryd. Mae'n ddrwg gennyf i os na wnaeth fy neges i chi eich cyrraedd mewn pryd i chi fod wedi codi hynny, ond nid oeddwn i eisiau i fy ngeiriau i gael eu camddehongli mewn unrhyw ffordd.
So—
Felly—
No, this is not a—. This is not—.
Na, nid yw hyn yn—. Nid yw hyn—.
Just for clarity, are you saying we cannot have a book here, then?
Er eglurder, a ydych chi'n dweud na chawn ni lyfr yma, felly?
I've said actions not words, yes, and there will be a collection point. I'm very, very sorry, Janet, that you've chosen to raise this in this most inappropriate way at this point. The Minister, to respond.
Rwyf i wedi dweud gweithredu nid geiriau, bydd, fe fydd pwynt casglu. Mae'n ddrwg iawn gennyf i, Janet, eich bod chi wedi dewis codi hyn yn y ffordd fwyaf amhriodol hon nawr. Y Gweinidog, i ymateb.
So, I would think that this is more of a matter for the Senedd Commission rather than Welsh Government. But I absolutely agree with what the Llywydd has said—I think it's really important that our actions speak far louder than words.
Felly, byddwn i'n credu bod hyn yn fwy o fater i Gomisiwn y Senedd yn hytrach na Llywodraeth Cymru. Ond rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn y mae'r Llywydd wedi'i ddweud—rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn bod ein gweithredoedd yn amlycach o lawer na geiriau.
I'd like to request a Government statement on day-care provision for disabled people during the pandemic. I raise this with you again because there seems to be a big contrast between what is provided, with some local authorities, such as Gwynedd and Blaenau Gwent, retaining day-care centre provision for the most profoundly disabled, and other local authorities, such as Caerphilly County Borough Council, have slashed provision, leaving many parents and carers of disabled people with little or no respite. It seems that local authority interpretation of Government COVID regulations and guidance has led to a postcode lottery whereby somebody profoundly disabled in Crumlin, for instance, which is in Caerphilly County Borough Council area, would not receive day-care centre provision, whereas somebody living in Sofrydd, a few yards away in Blaenau Gwent, would. I've raised this matter a number of times in this Siambr since my election. I was hoping that, with things opening up and this Government's commitment to the importance of day-care centres, we would see some change in disabled day-care provision, but that hasn't happened in many parts of the country yet. Can the Government look at this as a matter of urgency? I don't think it's good enough just to say that it's a matter for local authorities.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar ddarpariaeth gofal dydd i bobl anabl yn ystod y pandemig. Rwy'n codi hyn gyda chi eto oherwydd mae'n ymddangos bod gwrthgyferbyniad mawr rhwng yr hyn sy'n cael ei ddarparu, gyda rhai awdurdodau lleol, megis Gwynedd a Blaenau Gwent, yn cadw darpariaeth canolfannau gofal dydd ar gyfer y rhai mwyaf anabl, ac mae awdurdodau lleol eraill, megis Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, wedi torri'r ddarpariaeth, gan adael llawer o rieni a gofalwyr pobl anabl heb ddim neu fawr ddim o seibiant. Mae'n ymddangos bod dehongliad awdurdodau lleol o reoliadau a chanllawiau COVID y Llywodraeth wedi arwain at loteri cod post lle na fyddai rhywun ag anabledd dwys yng Nghrymlyn, er enghraifft, sydd yn ardal Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, yn cael darpariaeth canolfan gofal dydd, er y byddai rhywun sy'n byw yn Swffryd, ychydig lathenni i ffwrdd ym Mlaenau Gwent, yn cael hynny. Roeddwn i'n gobeithio, gyda phethau'n ailagor ac ymrwymiad y Llywodraeth hon i bwysigrwydd canolfannau gofal dydd, y byddem ni'n gweld rhywfaint o newid yn y ddarpariaeth gofal dydd i bobl anabl, ond nid yw hynny wedi digwydd mewn sawl rhan o'r wlad eto. A all y Llywodraeth ystyried hyn fel mater o frys? Nid wyf i'n credu ei bod yn ddigon da dweud mai mater i awdurdodau lleol ydyw.
Well, it might not be good enough, but it is a fact that provision of services for the people to whom you refer is a matter for each local authority. I think the Welsh Government's guidance is very clear in this area and it is up to local authorities to ensure for their local population those services are provided. Clearly, there have been issues during the COVID pandemic—I know from my own constituency—with staff who've unfortunately been off sick with COVID, et cetera. There's been a shortage of that provision. But, as you say, we are now opening up. I would hope that each local authority is able to put the importance that this absolutely requires on these services.
Wel, efallai nad yw'n ddigon da, ond mae'n ffaith mai mater i bob awdurdod lleol yw darparu gwasanaethau i'r bobl yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw. Rwy'n credu bod canllawiau Llywodraeth Cymru yn glir iawn yn y maes hwn a mater i awdurdodau lleol yw sicrhau bod y gwasanaethau hynny'n cael eu darparu ar gyfer eu poblogaeth leol. Yn amlwg, mae problemau wedi bod yn ystod pandemig COVID—rwy'n gwybod o fy etholaeth fy hun—gyda staff sydd, yn anffodus, wedi bod i ffwrdd yn sâl gyda COVID, ac ati. Mae prinder wedi bod yn y ddarpariaeth honno. Ond, fel y dywedwch chi, yr ydym ni nawr yn ailagor. Byddwn i'n gobeithio y gall pob awdurdod lleol roi'r pwysigrwydd y mae wir ei angen ar y gwasanaethau hyn.
Rŷn ni yn clywed nawr, wrth gwrs, fod yna gymorth dyngarol sydd fod i fynd i Wcráin yn styc ar ffin y Deyrnas Unedig oherwydd y tâp coch ychwanegol i allforio nwyddau yn sgil Brexit. Nawr, yn ôl yr elusennau sy'n cael eu heffeithio, maen nhw'n dweud bod angen nawr gwaith papur ychwanegol am mai rhoddion sy'n cael eu cludo ac nid nwyddau sy'n mynd i gael eu gwerthu ymlaen ar ôl croesi'r ffin. Byddwch chi'n ymwybodol, efallai, fod Llyr Jones a Rhys Jones o sir Ddinbych yn gyrru cerbyd i Wcráin yr wythnos yma, ond maen nhw, oherwydd yr amgylchiadau hynny, yn cael eu gorfodi i groesi'r ffin i Ffrainc, wedyn prynu y nwyddau dyngarol er mwyn eu cludo. Nawr, liciwn i gael datganiad ysgrifenedig neu ryw fath o ddiweddariad gan y Llywodraeth jest yn egluro beth ŷch chi'n ei wneud i roi'r achos gerbron Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fynd i'r afael â'r broblem yma, oherwydd mae rhywun yn poeni am dynged cannoedd o filoedd o eitemau sydd wedi cael eu rhoi mewn casgliadau—yn Rhug, yn Wrecsam, ac ar draws Cymru—a allai fod yn styc mewn porthladdoedd yn methu â chyrraedd Wcráin, lle mae mawr eu hangen nhw.
We are hearing now, of course, that there is humanitarian aid that is meant to go to Ukraine stuck on the UK border because of the additional red tape to export goods as a result of Brexit. Now, according to the charities affected, they say that there is additional paperwork needed because it's gifts that are being transported rather than products that will be sold on after crossing the border. You might be aware that Llyr Jones and Rhys Jones from Denbighshire are driving to Ukraine this week, but, because of the circumstances, they are being forced to cross the border to France and then they have to buy the humanitarian aid to transport it. Now, I would like to have a written statement or some kind of update from the Government to explain what you're doing to make the case to the UK Government to get to grips with this problem, because one is concerned about the fate of hundreds of thousands of items that have been given in collections—in Wrexham, in Rhug, and across Wales—that could be stuck in ports and not reaching Ukraine, where they are very much needed.
I think the Member raises a very important point, because there's been such an outpouring, hasn't there, from the people of Wales in relation to this horrendous situation in Ukraine. And, as you say, significant donations have been given, and I know there are many lorries going this week.
I think the Minister for Social Justice has been working with the UK Government to try and find a way forward. I mean, the Welsh Government—. We were thinking about bringing forward an oral statement today, but because, obviously, the Welsh Conservatives have got a debate tomorrow, we've decided that the Minister's response will be the appropriate place for this. So, I will make sure that she refers to the work that's been going on in answer to your question. Diolch.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, oherwydd mae'r fath gydymdeimlad wedi bod, onid ydyw, gan bobl Cymru o ran y sefyllfa erchyll hon yn Wcráin. Ac, fel y dywedwch chi, mae rhoddion sylweddol wedi'u rhoi, ac rwy'n gwybod bod llawer o lorïau'n mynd yr wythnos hon.
Rwy'n credu bod y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi bod yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i geisio dod o hyd i ffordd ymlaen. Llywodraeth Cymru, rwy'n ei olygu—. Roeddem ni'n ystyried cyflwyno datganiad llafar heddiw, ond oherwydd, yn amlwg, mae gan Geidwadwyr Cymru ddadl yfory, yr ydym ni wedi penderfynu mai ymateb y Gweinidog fydd y lle priodol ar gyfer hyn. Felly, byddaf i'n sicrhau ei bod hi'n cyfeirio at y gwaith sydd wedi bod yn digwydd wrth ateb eich cwestiwn. Diolch.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol sydd nesaf, ar ddiweddariad ar COVID-19. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad hynny—Eluned Morgan.
The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services—an update on COVID-19. I call on the Minister to make that statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch am y cyfle i ddiweddaru'r tŷ yma ar y digwyddiadau diweddaraf o ran coronafeirws.
Thank you very much, Llywydd, and thank you for the opportunity to give an update to this place on the recent information on coronavirus.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Thanks for the opportunity to provide an update about the current public health situation, the outcome of the latest review of the coronavirus regulations, and our plans to move beyond the emergency response to the pandemic as we move to live safely with coronavirus in the longer term.
I’m pleased to report that cases of coronavirus continue to be well below the peak that we saw with omicron across Wales. The latest figures show we have 178 cases per 100,000 people in Wales, but that's based on positive PCR tests. As I've previously said, however, we now need to look at a wider range of measures to understand the public health picture beyond just the PCR tests. And one of the best ways of doing this is the regular Office for National Statistics's coronavirus infection survey, which is currently carried out across the United Kingdom. The infection survey shows that infections in Wales have been falling over recent weeks. They also show that levels of infection in Wales continue to be lower than elsewhere in the United Kingdom. The public health situation is improving steadily, thanks to everyone’s hard work. People in Wales continue to follow the rules and do all those small things that help to keep themselves and their loved ones safe. Last week, we reviewed all the protections we have in place at the moment and we agreed Wales will remain at alert level 0. As long as the public health situation remains favourable, we will aim to remove all the legal frameworks that have underpinned our response to the pandemic for the last two years at the end of March. This means the legal requirement to wear face coverings in those remaining settings, the requirement to self-isolate, and the requirement for businesses to carry out specific COVID risk assessments will come to an end.
Dirprwy Lywydd, these measures have kept us safe for two years and we'll not be abandoning them. We don't want to forget all those behaviours that have helped to protect us from this dreadful virus. We'll be producing guidance, we'll be advising people to carry on wearing a face covering in certain places, and to self-isolate for five days if they have symptoms, to wash their hands regularly, to meet people outdoors, if possible, and to keep indoor spaces well ventilated. We want to keep on keeping each other safe as we move to the next phase of our response, because the pandemic is not yet over. Coronavirus won’t vanish on 28 March just because we no longer have regulations.
As we move away from a law-based approach, we'll also be making changes to testing. Between the end of March and June, we'll gradually move in a phased way from PCR testing and lateral flow testing being available to everyone. PCR tests will no longer be used for symptomatic testing. Instead, lateral flow tests will be available to order free online for people with symptoms.
Dirprwy Lywydd, on Friday, we published our longer term plan 'Together for a safer future', which sets out how we'll move beyond the emergency footing we have been on for the last two years. It retains the two planning assumptions we first described in the autumn—COVID stable and COVID urgent. We hope and believe that COVID stable is the most likely scenario for the future.
Diolch am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y sefyllfa bresennol o ran iechyd y cyhoedd, canlyniad yr adolygiad diweddaraf o'r rheoliadau coronafeirws, a'n cynlluniau ni i symud y tu hwnt i'r ymateb brys i'r pandemig wrth i ni symud i fyw'n ddiogel gyda coronafeirws yn y tymor hwy.
Rwy'n falch o adrodd bod achosion o coronafeirws yn parhau i fod ymhell o dan yr uchafbwynt y gwnaethom ni ei weld gydag omicron ledled Cymru. Mae'r ffigurau diweddaraf yn dangos bod gennym ni 178 o achosion fesul 100,000 o bobl yng Nghymru, ond mae hynny'n seiliedig ar brofion PCR cadarnhaol. Fel yr wyf i wedi dweud o'r blaen, fodd bynnag, mae angen i ni nawr ystyried amrywiaeth ehangach o fesurau i ddeall y darlun iechyd cyhoeddus y tu hwnt i brofion PCR yn unig. Ac un o'r ffyrdd gorau o wneud hyn yw arolwg rheolaidd y Swyddfa Ystadegau Gwladol o haint coronafeirws, sy'n cael ei gynnal ar hyn o bryd ledled y Deyrnas Unedig. Mae arolwg yr haint yn dangos bod heintiau yng Nghymru wedi bod yn gostwng yn ystod yr wythnosau diwethaf. Maen nhw hefyd yn dangos bod lefelau'r haint yng Nghymru yn parhau i fod yn is nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae sefyllfa iechyd y cyhoedd yn gwella'n gyson, diolch i waith caled pawb. Mae pobl yng Nghymru yn parhau i ddilyn y rheolau a gwneud yr holl bethau bach hynny sy'n helpu i gadw eu hunain a'u hanwyliaid yn ddiogel. Yr wythnos diwethaf, gwnaethom ni adolygu'r holl fesurau diogelu sydd gennym ar waith ar hyn o bryd a gwnaethom ni gytuno y bydd Cymru'n aros ar lefel rhybudd 0. Cyn belled â bod sefyllfa iechyd y cyhoedd yn parhau'n ffafriol, byddwn yn ceisio dileu'r holl fframweithiau cyfreithiol sydd wedi bod yn sail i'n hymateb i'r pandemig yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf ddiwedd mis Mawrth. Mae hyn yn golygu y bydd y gofyniad cyfreithiol i wisgo gorchuddion wyneb yn y lleoliadau sy'n weddill, y gofyniad i hunanynysu, a'r gofyniad i fusnesau gynnal asesiadau risg COVID penodol yn dod i ben.
Dirprwy Lywydd, mae'r mesurau hyn wedi ein cadw ni'n ddiogel am ddwy flynedd ac ni fyddwn ni'n rhoi'r gorau iddyn nhw. Nid ydym ni eisiau anghofio'r holl ymddygiad hynny sydd wedi helpu i'n hamddiffyn ni rhag y feirws ofnadwy hwn. Byddwn ni'n llunio canllawiau, byddwn ni'n cynghori pobl i barhau i wisgo gorchudd wyneb mewn rhai mannau, ac i hunanynysu am bum niwrnod os oes ganddyn nhw symptomau, i olchi eu dwylo'n rheolaidd, i gwrdd â phobl yn yr awyr agored, os yw'n bosibl, ac i gadw mannau dan do wedi'u hawyru'n dda. Rydym ni eisiau parhau i gadw ein gilydd yn ddiogel wrth i ni symud i gam nesaf ein hymateb, oherwydd nid yw'r pandemig wedi dod i ben eto. Ni fydd coronafeirws yn diflannu ar 28 Mawrth oherwydd nad oes gennym ni reoliadau mwyach.
Wrth i ni symud oddi wrth ddull sy'n seiliedig ar y gyfraith, byddwn ni hefyd yn gwneud newidiadau i brofi. Rhwng diwedd mis Mawrth a mis Mehefin, byddwn ni'n symud yn raddol mewn dull cam wrth gam o sefyllfa lle mae profion PCR a phrofion llif unffordd ar gael i bawb. Ni fydd profion PCR yn cael eu defnyddio mwyach ar gyfer profi symptomau. Yn hytrach, bydd profion llif unffordd ar gael i'w harchebu am ddim ar-lein i bobl â symptomau.
Dirprwy Lywydd, ddydd Gwener, gwnaethom ni gyhoeddi ein cynllun tymor hwy 'Gyda'n gilydd at ddyfodol mwy diogel', sy'n nodi sut y byddwn ni'n symud y tu hwnt i'r dull gweithredu mewn argyfwng rydym wedi bod yn ei ddilyn dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Mae'n cadw'r ddwy dybiaeth gynllunio a gafodd eu disgrifio gennym ni gyntaf yn yr hydref—COVID sefydlog a COVID brys. Rydym ni'n gobeithio ac yn credu mai COVID sefydlog yw'r sefyllfa fwyaf tebygol ar gyfer y dyfodol.
Rŷn ni'n gobeithio y bydd ein brechlynnau’n parhau'n effeithiol ac na fydd y gwasanaeth iechyd yn cael ei lethu. Fe fydd ein hymateb iechyd cyhoeddus yn dilyn y protocolau presennol, sydd wedi eu hen sefydlu ar gyfer clefydau trosglwyddadwy. Bydd y gwaith o gadw golwg ar ac adrodd am COVID-19 yn digwydd ochr yn ochr â'r trefniadau adrodd ar gyfer heintiau anadlol. Fe fyddwn ni'n dechrau cyfuno ein rhaglen brechlyn lwyddiannus iawn ar gyfer COVID-19 gyda brechlynnau ataliol eraill i roi'r amddiffyniad gorau posibl, ar sail cyngor diweddaraf y JCVI a swyddfa Prif Swyddog Meddygol Cymru. Fe fydd y rhaglen yn parhau i ganolbwyntio ar ddiogelu'r bobl sydd yn fwyaf agored i niwed. Fe fyddwn ni'n cynnig brechiad atgyfnerthu yn yr wythnosau nesaf i bobl dros 75 oed, preswylwyr hŷn mewn cartrefi gofal a'r bobl fwyaf agored i niwed.
Fel y soniais i dair wythnos yn ôl, fe fyddwn ni'n cynnig brechlyn i bob plentyn rhwng pump ac 11 mlwydd oed yn nes ymlaen yn y mis. Cynnig rhagofalus yw hwn i gynyddu imiwnedd plant yn erbyn COVID-19 difrifol cyn inni weld unrhyw donnau posibl yn y dyfodol. Fe fydd hefyd yn rhoi'r siawns orau iddyn nhw o dymor yr hydref esmwyth ar ôl gwyliau'r haf. Dwi'n annog teuluoedd i drafod y cynnig hwn nawr. Mae rhagor o wybodaeth ar gael ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru i'w helpu nhw i wneud y penderfyniad.
Hoffwn i ddweud unwaith eto, os nad ydych chi wedi cael eich brechu eto, dyw hi byth yn rhy hwyr. Mae bron i 6.9 miliwn dos o'r brechlyn wedi eu rhoi mewn ychydig dros flwyddyn. Mae'r rhaglen frechu wedi achub bywydau ac mae'n parhau i wanhau'r cysylltiad rhwng y feirws a salwch difrifol.
Dirprwy Lywydd, fe fyddwn ni hefyd yn paratoi ar gyfer y gwaethaf, gan obeithio, wrth gwrs, na fydd hyn yn digwydd. Dwi'n ymwybodol iawn o farn y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau a'r Grŵp Cynghori ar Fygythiadau Feirysau Anadlol Newydd a Datblygol fod amrywiolion yn debygol iawn o ymddangos yn y dyfodol ac y gallen nhw wneud mwy o niwed uniongyrchol na'r hyn rŷn ni wedi ei weld yn sgil amrywiolyn omicron.
O dan y senario brys, mae gyda ni gynlluniau wrth gefn i ymateb pe bai sefyllfa iechyd cyhoeddus yn gwaethygu. Mewn sefyllfa o'r fath, fe fyddem ni'n cymryd y camau angenrheidiol i ddiogelu iechyd pobl gan ehangu ein gwasanaeth profi, olrhain a diogelu, a chydweithredu i ddiogelu'r bobl fwyaf agored i niwed. Rŷn ni wedi gofyn i fyrddau iechyd gynllunio ar gyfer senario COVID brys rhag ofn. Yn y senario hon, byddai angen iddyn nhw roi'r gallu ychwanegol sydd yn y rhaglen frechu ar waith pe bai ymateb cyflym yn angenrheidiol unwaith eto.
Dirprwy Lywydd, dwi'n falch o allu dweud heddiw, diolch i'r rhaglen frechu wych ac i bobl ar draws Cymru am eu gwaith caled, eu haberth a'u hamynedd, ein bod ni ar fin gadael yr argyfwng iechyd cyhoeddus y tu ôl inni, a dechrau perthynas wahanol iawn, gobeithio, gyda'r feirws.
We hope that our vaccines will continue to be effective and that the national health service will not be overwhelmed. Our public health response will be based on the existing, well-established protocols for communicable diseases, and the surveillance and reporting of COVID-19 will take place alongside the reporting mechanisms for respiratory infections. We will begin to integrate our very successful COVID-19 vaccination programme with other preventative vaccines to maximise protection, based on the latest advice from the Joint Committee on Vaccination and Immunisation and the office of the Chief Medical Officer for Wales. The programme will continue to focus on protecting our most vulnerable, and we will be offering a booster vaccine in the coming weeks to over-75s, older care home residents and the most vulnerable.
As I outlined three weeks ago, we will be offering a vaccine to every child between the ages of five and 11 later this month. This is a precautionary offer to increase children's immunity against severe COVID-19 in advance of a potential future wave, and this will also give them the best chance of a smooth autumn term after the summer holidays. I would urge families to talk about this offer now. There’s more information on the Public Health Wales website to help them make a decision.
I want to reiterate that if you haven’t had a vaccination yet, it's never too late. Almost 6.9 million doses of the vaccine have been delivered in just over a year. The vaccination programme has saved lives, and it continues to weaken the link between virus and serious illness.
Dirprwy Lywydd, we will also prepare for the worst, but in the hope, of course, that this doesn’t happen. I'm very mindful of the views of the Scientific Advisory Group for Emergencies and the New and Emerging Respiratory Virus Threats Advisory Group that future variants are highly likely to appear and that these may lead to more significant levels of direct harm than we have seen from the omicron variant.
Under the COVID urgent scenario, we have contingency plans in place to respond to a deteriorating public health situation. In such a situation, we would take the necessary actions to protect people’s health, by scaling back up our test, trace and protect service, and taking collective action to protect the most vulnerable. We have asked health boards to plan for a COVID urgent scenario, and in this scenario they will need to stand up surge capacity in the vaccination programme if a quick response should be needed once again.
Dirprwy Lywydd, I’m very pleased that I can say today, thanks to the fantastic vaccination programme, and to people across Wales for their hard work, sacrifice and patience, that we are poised to leave the public health emergency behind us and start a very different relationship, hopefully, with the virus.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
The Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement today, Minister. I very much welcome the announcement last Friday regarding a road map to releasing restrictions, with the majority of restrictions being lifted at the end of this month. This is very good and positive news indeed, and, of course, as Welsh Conservatives, we've been calling for this for several weeks. So, I'm glad that the Government has now provided this road map and easing of restrictions. What I would like to understand, Minister, is, given your criticism of the UK Government for lifting restrictions when they did—and I guess you can include the Northern Ireland Executive in that way as well, as they announced the same at the same period of time—can you explain what evidence you've seen to make these changes? Because when I asked you just last week to scrap all restrictions, you said:
'Unlike in England...we like to follow the science rather than the politics here in Wales'.
And then, three days later, after saying that, you did the same yourself. So, can you explain the science that changed your position in those three days last week? After 28 March, Minister, I'm very pleased that we will see the end of restrictions. Can I ask you when you anticipate the three-week review cycle to conclude? Will that continue for some time? When are you expecting to get to a point where those three-week cycles will no longer take place?
The UK Government Scientific Advisory Group for Emergencies committee is winding down. I would, perhaps, just ask, is your Government doing the same for the technical advisory cell? I appreciate that some structures will wind down but will remain dormant. There are elements of putting some of these infrastructures into a dormant state, ready to react—although we don't want to see this—should restrictions come back, or the pandemic comes back at any point as well. But I'm interested to know your views in that regard.
I'd also be interested to know, Minister, whether the Welsh Government Cabinet has discussed whether to reintroduce COVID alert levels during next winter, during those winter months, should cases rise, especially given the First Minister's comments last Friday—and I don't disagree with his comments—that the pandemic isn't over and that there could be fluctuations in global patterns for several years to come. I'm obviously concerned here that we do not want to be at the stage where we're back into a full lockdown next winter, so I'd very much like that to be taken off the table. I appreciate you don't have a crystal ball, but you do work on assumptions and you do work on modelling, and we are in a very different place to where we were in March 2020 with so many uncertainties. Can you also tell me what preparations the Welsh Government is now making for future pandemics, should they arise, so that lessons can truly be learnt about the community spread and hospital-acquired infections?
We're also moving into a recovery phase from the pandemic, and given that it's a year since your predecessor published the Welsh NHS's recovery plan, I'd be interested to know where you are in terms of the COVID-lite surgical hubs to help tackle the mounting backlog in Wales. In December, waiting figures didn't make good reading at all, with one in four patient pathways waiting over a year for treatment and a staggering 50,000 still waiting for over two years for treatment. I for one very much welcomed the announcement in regard to the winter plan for hubs, but we're not hearing much about this. Given the fact that we're technically out of winter, how far are health boards with COVID-lite hubs, and what timescales are you now working to in order to reduce one-year and two-year waits? Could you also outline the actions the Welsh Government are taking in terms of ensuring that the COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru group will get core participation status in the UK-wide public inquiry, given the fact that the Welsh Government has, extremely disappointingly, refused to hold a public inquiry to look at your actions here in Wales specifically?
Finally—I have asked this before, and I hope you can answer this this time—Nicola Sturgeon and Boris Johnson both presented their plans to live with COVID and the end of restrictions to their respective Parliaments, but, here in Wales, those comments were made first to journalists and then later here in our Parliament. Can you explain why this continues to be regularly the case? Diolch, Llywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad heddiw, Gweinidog. Rwy'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad ddydd Gwener diwethaf ynghylch map ffyrdd i gael gwared ar gyfyngiadau, gyda'r rhan fwyaf o'r cyfyngiadau'n cael eu codi ddiwedd y mis hwn. Mae hyn yn newyddion da a chadarnhaol iawn yn wir, ac, wrth gwrs, fel Ceidwadwyr Cymru, rydym ni wedi bod yn galw am hyn ers sawl wythnos. Felly, rwy'n falch bod y Llywodraeth nawr wedi darparu'r map ffyrdd hwn a llacio'r cyfyngiadau. Yr hyn yr hoffwn i ei ddeall, Gweinidog, yw, o ystyried eich beirniadaeth o Lywodraeth y DU ynghylch codi cyfyngiadau pan wnaethon nhw—ac rwy'n dyfalu y gallwch chi gynnwys Gweithrediaeth Gogledd Iwerddon yn y modd hwnnw hefyd, wrth iddyn nhw gyhoeddi'r un peth ar yr un adeg—a wnewch chi egluro pa dystiolaeth yr ydych chi wedi'i gweld i wneud y newidiadau hyn? Oherwydd pan ofynnais i chi yr wythnos diwethaf i ddileu'r holl gyfyngiadau, gwnaethoch chi ddweud:
'Yn wahanol i Loegr... rydym ni'n hoffi dilyn yr wyddoniaeth yn hytrach na'r wleidyddiaeth yma yng Nghymru'.
Ac yna, dri diwrnod yn ddiweddarach, ar ôl dweud hynny, gwnaethoch chi'r un peth eich hun. Felly, a allwch chi egluro'r wyddoniaeth a newidiodd eich sefyllfa yn y tridiau hynny yr wythnos diwethaf? Ar ôl 28 Mawrth, Gweinidog, rwy'n falch iawn y byddwn ni'n gweld diwedd y cyfyngiadau. A gaf i ofyn i chi pryd yr ydych chi'n rhagweld y bydd y cylch adolygu tair wythnos yn dod i ben? A fydd hynny'n parhau am beth amser? Pryd yr ydych yn disgwyl cyrraedd pwynt lle na fydd y cylchoedd tair wythnos hynny'n digwydd mwyach?
Mae Grŵp Cynghori Gwyddonol Llywodraeth y DU ar Argyfyngau yn dirwyn i ben. Efallai y byddwn i ond yn gofyn, a yw eich Llywodraeth yn gwneud yr un peth ar gyfer y gell cyngor technegol? Rwy'n sylweddoli y bydd rhai strwythurau'n dirwyn i ben ond y byddan nhw'n parhau'n segur. Mae elfennau o roi rhai o'r seilweithiau hyn mewn cyflwr segur, yn barod i ymateb—er nad ydym ni eisiau gweld hyn—pe bai'r cyfyngiadau'n dod yn ôl, neu os daw'r pandemig yn ôl ar unrhyw adeg hefyd. Ond mae gennyf i ddiddordeb mewn gwybod eich barn yn hynny o beth.
Byddai o ddiddordeb i mi wybod hefyd, Gweinidog, a yw Cabinet Llywodraeth Cymru wedi trafod a ddylai lefelau rhybudd COVID gael eu hailgyflwyno yn ystod y gaeaf nesaf, yn ystod misoedd y gaeaf hwnnw, pe bai achosion yn codi, yn enwedig o ystyried sylwadau'r Prif Weinidog ddydd Gwener diwethaf—ac nid wyf i'n anghytuno â'i sylwadau—nad yw'r pandemig ar ben ac y gallai fod amrywiadau mewn patrymau byd-eang am sawl blwyddyn i ddod. Rwy'n amlwg yn bryderus yma nad ydym ni eisiau bod mewn sefyllfa lle yr ydym ni nôl i gyfnod cyfyngiadau symud llawn y gaeaf nesaf, felly hoffwn i petai hynny'n cael ei dynnu oddi ar y bwrdd. Rwy'n gwerthfawrogi nad oes gennych chi bêl grisial, ond yr ydych chi'n gweithio ar ragdybiaethau ac yr ydych chi'n gweithio ar fodelu, ac yr ydym ni mewn lle gwahanol iawn i'r sefyllfa lle yr oeddem ni ynddi ym mis Mawrth 2020 gyda chymaint o ansicrwydd. A wnewch chi ddweud wrthyf i hefyd pa baratoadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud nawr ar gyfer pandemigau yn y dyfodol, pe baen nhw'n codi, fel y byddai modd dysgu gwersi gwirioneddol am ledaeniad yn y gymuned a heintiau a gaiff eu trosglwyddo mewn ysbytai?
Rydym ni hefyd yn symud i gyfnod adfer o'r pandemig, ac o ystyried ei bod yn flwyddyn ers i'ch rhagflaenydd gyhoeddi cynllun adfer GIG Cymru, byddai gennyf i ddiddordeb mewn gwybod lle yr ydych chi arni o ran y canolfannau llawfeddygol sy'n rhydd o COVID-19 i helpu i fynd i'r afael â'r ôl-groniad cynyddol yng Nghymru. Ym mis Rhagfyr, nid oedd ffigurau aros yn dda o gwbl, gydag un o bob pedwar llwybr cleifion yn aros dros flwyddyn am driniaeth a 50,000 yn dal i aros am dros ddwy flynedd am driniaeth, sy'n syfrdanol. Roeddwn i'n croesawu'n fawr y cyhoeddiad ynglŷn â'r cynllun gaeaf ar gyfer canolfannau, ond nid ydym ni'n clywed llawer am hwn. O ystyried y ffaith ein bod ni allan o'r gaeaf yn dechnegol, lle mae byrddau iechyd arni o ran canolfannau sy'n rhydd o COVID-19, a pha amserlenni ydych yn gweithio iddyn nhw nawr er mwyn lleihau amseroedd aros blwyddyn a dwy flynedd? A fyddai modd i chi hefyd amlinellu'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd o ran sicrhau y bydd y grŵp COVID-19 Bereaved Families for Justice Cymru yn cael statws cyfranogiad craidd yn yr ymchwiliad cyhoeddus ledled y DU, o gofio bod Llywodraeth Cymru, yn hynod siomedig, wedi gwrthod cynnal ymchwiliad cyhoeddus i ystyried eich gweithredoedd yma yng Nghymru yn benodol?
Yn olaf—rwyf wedi gofyn hyn o'r blaen, a gobeithio y gallwch chi ateb y tro hwn—cyflwynodd Nicola Sturgeon a Boris Johnson eu cynlluniau i fyw gyda COVID a diwedd y cyfyngiadau i'w priod Seneddau, ond, yma yng Nghymru, gwnaed y sylwadau hynny'n gyntaf i newyddiadurwyr ac yna'n ddiweddarach yma yn ein Senedd. A wnewch chi egluro pam mae hyn yn parhau i ddigwydd yn rheolaidd? Diolch, Llywydd.
Diolch yn fawr. Thanks very much, Russell. I'm glad that you're welcoming the lifting of restrictions. Of course, our job is to keep Wales safe. Other Governments keep their own people safe, but our responsibility is to do it in the way that we believe is correct for us, and we do that by always trying to follow the evidence and the science. But we've always been very clear that, actually, it was always going to be the case that we would go in the same direction as the UK Government, it was just a question of timing. We believe that the timing that we announced on Friday will work for us. We are in a situation where, of course, we're not lifting those restrictions yet—we're keeping them in place for another month, effectively. That will ease us into, hopefully, a warmer time. We know that there's a seasonality to the shape of the virus and the way it hits our communities. We're hoping, as things get warmer, that we will be in a situation by 24 June, of course, where there will be no restrictions anymore and it will be a very different position. So, we're not the same as England, and that's the reason why we are in a different place from England.
We have started discussions with TAC in terms of what that might look like in future, and we're very keen to make sure that we keep in place an infrastructure that would allow us to spring back into action if we were to see a new and dangerous variant. Of course, that is made more difficult because of the restricted funding that we're getting now from the UK Government. Certainly, in terms of COVID alert levels, we will keep them on the back burner ready and, of course, we'll need to keep an eye on developments. Nobody wants to go back into lockdown, but I do think it's irresponsible to say that we would never do that. We have no idea what's ahead of us, Russell, and it always makes sense to make sure that you have a range of options available to you in terms of being able to respond.
In terms of lessons learnt, we have been trying to learn lessons all the way along during the pandemic. We're continuing to learn those lessons, but, of course, there will be more lessons to learn, and I'm sure some of those will come out during the course of the inquiry. You asked about the core participant status for COVID-bereaved families. I know that the First Minister has discussed this issue with the bereaved families for justice. The inquiry will set out the process for designating the core participant status, and we don't know yet how the chair is going to do this. What we wouldn't want to do is to do anything that would end up causing more harm than helping that situation.
Certainly, when it comes to waiting lists, we will be publishing our planned care plan in April and, obviously, we'll be looking at how we can see better regional co-operation in terms of trying to address that backlog that we've been looking at. And just to emphasise that, actually, I thought that the NHS did a remarkable job in December. We only saw an increase of 0.2 per cent in December. That's despite the fact that we asked them to concentrate and to roll out the booster at a superfast pace. So, I'm really pleased, actually, that things are already moving in the NHS. Of course, we've got a long way to go. On our figures, of course, we count very differently from the way that they count their waiting lists in England. In terms of the 21-day review, I think it makes sense for us to continue with this. I think we need to consider whether that is necessary beyond 24 June.
Diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn, Russell. Rwy'n falch eich bod chi'n croesawu codi'r cyfyngiadau. Wrth gwrs, ein gwaith ni yw cadw Cymru'n ddiogel. Mae Llywodraethau eraill yn cadw eu pobl eu hunain yn ddiogel, ond ein cyfrifoldeb ni yw gwneud hynny yn y ffordd yr ydym ni'n credu sy'n gywir i ni, a gwnawn ni hynny drwy geisio dilyn y dystiolaeth a'r wyddoniaeth bob tro. Ond rydym ni bob amser wedi bod yn glir iawn, mewn gwirionedd, y byddai bob amser yn wir y byddem ni'n mynd i'r un cyfeiriad â Llywodraeth y DU, mater o amseru yn unig ydoedd. Rydym ni'n credu bod yr amseru yr oeddem ni wedi'i gyhoeddi ddydd Gwener yn gweithio i ni. Rydym ni mewn sefyllfa lle nad ydym ni, wrth gwrs, yn codi'r cyfyngiadau hynny eto—rydym ni'n eu cadw yn eu lle am fis arall, i bob pwrpas. Bydd hynny'n ein harwain ni, gobeithio, at amser cynhesach. Gwyddom ni fod yna agwedd dymhorol ar ffurf y feirws a'r ffordd y mae'n taro ein cymunedau. Rydym ni'n gobeithio, wrth i bethau gynhesu, y byddwn ni mewn sefyllfa erbyn 24 Mehefin, wrth gwrs, lle na fydd unrhyw gyfyngiadau mwyach a bydd yn sefyllfa wahanol iawn. Felly, nid ydym ni'r un fath â Lloegr, a dyna'r rheswm pam yr ydym ni mewn lle gwahanol i Loegr.
Rydym ni wedi dechrau trafodaethau gyda TAC o ran sut y gallai hynny edrych yn y dyfodol, ac rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n cadw seilwaith a fyddai'n ein galluogi ni i weithredu'n gyflym os byddem ni'n gweld amrywiolyn newydd a pheryglus. Wrth gwrs, caiff hyn ei wneud yn anoddach oherwydd y cyllid cyfyngedig yr ydym ni'n ei gael nawr gan Lywodraeth y DU. Yn sicr, o ran lefelau rhybudd COVID, byddwn i'n eu cadw wrth gefn yn barod ac, wrth gwrs, bydd angen i ni gadw llygad ar ddatblygiadau. Nid oes neb eisiau mynd yn ôl i'r cyfyngiadau symud, ond rwy'n credu ei bod yn anghyfrifol dweud na fyddem ni byth yn gwneud hynny. Nid oes gennym ni syniad beth sydd o'n blaenau, Russell, ac mae bob tro'n gwneud synnwyr i sicrhau bod gennych chi amrywiaeth o ddewisiadau ar gael i chi o ran gallu ymateb.
O ran y gwersi sydd wedi'u dysgu, rydym ni wedi bod yn ceisio dysgu gwersi yr holl ffordd yn ystod y pandemig. Rydym ni'n parhau i ddysgu'r gwersi hynny, ond, wrth gwrs, bydd mwy o wersi i'w dysgu, ac rwy'n siŵr y bydd rhai o'r rheini'n ymddangos yn ystod yr ymchwiliad. Gwnaethoch chi ofyn am statws cyfranogwr craidd teuluoedd sydd mewn profedigaeth COVID-19. Gwn i fod y Prif Weinidog wedi trafod y mater hwn gyda theuluoedd mewn profedigaeth COVID-19 dros gyfiawnder. Bydd yr ymchwiliad yn nodi'r broses ar gyfer dynodi statws craidd y cyfranogwr, ac nid ydym ni'n gwybod eto sut y bydd y cadeirydd yn gwneud hyn. Yr hyn na fyddem ni eisiau'i wneud yw gwneud unrhyw beth a fyddai'n achosi mwy o niwed na helpu'r sefyllfa honno yn y pen draw .
Yn sicr, o ran rhestrau aros, byddwn ni'n cyhoeddi ein cynllun gofal arfaethedig ym mis Ebrill ac, yn amlwg, byddwn ni'n ystyried sut y gallwn ni weld gwell cydweithredu rhanbarthol o ran ceisio mynd i'r afael â'r ôl-groniad hwnnw yr ydym ni wedi bod yn ei ystyried. A dim ond i bwysleisio hynny, mewn gwirionedd, yr oeddwn i'n meddwl bod y GIG wedi gwneud gwaith rhyfeddol ym mis Rhagfyr. Dim ond cynnydd o 0.2 y cant y gwnaethom ni ei weld ym mis Rhagfyr. Mae hynny er gwaethaf y ffaith ein bod ni wedi gofyn iddyn nhw ganolbwyntio ar y brechiad atgyfnerthu a'u gyflwyno'n gyflym iawn. Felly, rwy'n falch iawn, mewn gwirionedd, fod pethau eisoes yn symud yn y GIG. Wrth gwrs, mae gennym ni dipyn o ffordd i fynd. O ran ein ffigurau, wrth gwrs, yr ydym ni'n eu cyfrif nhw'n wahanol iawn i'r ffordd y maen nhw'n cyfrif eu rhestrau aros yn Lloegr. O ran yr adolygiad 21 diwrnod, rwy'n credu ei bod yn gwneud synnwyr i ni barhau â hyn. Rwy'n credu bod angen i ni ystyried a oes angen hynny y tu hwnt i 24 Mehefin.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Dwi'n gobeithio bod hwn wedi bod yn ddatganiad arwyddocaol iawn, a beth dwi'n meddwl wrth hynny ydy dwi'n gobeithio mai hwn ydy'r datganiad mawr olaf sydd yn marcio dechrau y diwedd—dim ond dechrau y diwedd, wrth gwrs, nid diwedd y pandemig. Mi fydd yna droeon trwstan arall dwi'n siŵr, ond allwn ni ond gobeithio mai i'r cyfeiriad iawn y byddwn ni yn symud.
Oherwydd yr arwyddocâd yna, mae yna nifer o feysydd o gwestiynau y buaswn ni'n licio mynd ar eu holau nhw. Yn gyntaf, oes, mae gennym ni'r ddau senario—bod pethau'n aros yn gyson, neu fod pethau'n mynd yn urgent. Mae beth sy'n digwydd yn y pontio rhwng y ddau a beth ydy'r trosi yn ôl a blaen rhwng y ddau yn fater, dwi'n meddwl, y gallwn ni wneud efo rhywfaint yn rhagor o eglurhad arno fo. Yn benodol, wrth gwrs, dydi hi ddim yn dderbyniol bod y cyllid wedi cael ei dynnu gan Drysorlys Prydain, ond yn absenoldeb yr arian hwnnw, a oes yna gronfa yn barod i fynd gan Lywodraeth Cymru, easy-access, os liciwch chi, lle y byddai modd rhoi camau cefnogi yn ôl mewn lle pe baem ni'n gorfod cymryd cam yn ôl oherwydd amrywiolyn newydd? A hefyd, mae'r fframweithiau deddfwriaethol yn dod i ben mewn mater o wythnosau erbyn hyn; oes yna ddeddfwriaeth newydd fyddai angen ei hailgyflwyno, neu ei chyflwyno o'r newydd, er mwyn gallu ailgyflwyno mesurau diogelwch, mesurau rydyn ni'n gobeithio na fydd mo'u hangen, wrth gwrs?
Dwi'n meddwl fy mod i'n hapus efo'r hyn dwi wedi'i glywed gan y Gweinidog a'i thîm o ran bod profion yn mynd i barhau i fod am ddim. Er mwyn bod yn gwbl sicr o hynny, gaf i eglurhad o beth fydd yn digwydd i bobl sydd yn fregus? Mi fydd fferyllfeydd yn gwerthu profion. Gaf i sicrwydd llwyr na fydd rhaid i unrhyw un sydd angen prawf oherwydd eu bod nhw'n fregus orfod talu am brofion dan unrhyw amgylchiadau? Hefyd, un cwestiwn dwi wedi methu â chael ateb iddo fe mewn briefings gan y Gweinidog a'i swyddogion hyd yma ydy: pryd yn union gawn ni ddiffiniad o bwy fydd yn cael eu hystyried yn fregus yn y misoedd sydd i ddod? Achos dwi'n gwybod mai un o'r cwestiynau yr oeddwn i'n ei gael mwyaf rheolaidd ym misoedd cyntaf y pandemig oedd pobl yn gofyn, 'Ydw i'n fregus? Ydw i i fod ar y rhestr o bobl sy'n cael eu gwarchod?' Felly, mi fyddwn i'n gwerthfawrogi rhagor o wybodaeth am hynny.
Un ymateb dwi'n gwybod sydd o gonsérn i staff iechyd ydy awyru o fewn ystad yr NHS yng Nghymru. Rydyn ni wedi siarad llawer iawn am awyru mewn ysgolion yn benodol, ac ambell i leoliad arall, ond a gawn ni eglurhad o'r asesiad sydd wedi cael ei gynnal gan Lywodraeth Cymru o'r gwaith sydd wedi cael ei wneud ar ystad yr NHS—ysbytai, ac ati—i sicrhau diogelwch staff drwy gael digon o awyru drwy'r adeiladau hynny?
Thank you very much, Deputy Llywydd. I hope that this has been a very significant statement, and what I mean by that is that I hope that this is the last major statement that marks the beginning of the end—only the beginning of the end, of course, not the end of the pandemic. There will be other twists in the road I'm sure, but we can only hope that we will be continuing to travel in the right direction.
Because of that significance, there are a number of questions I'd like to pose. First of all, yes, we have the two scenarios—that things remain stable, or become urgent. What is that transition between the two? I think that's an issue we could do with some more clarification on. Specifically, of course, it's not acceptable that the funding has been withdrawn by the UK Treasury, but in the absence of that funding, is there a fund that's ready to go—an easy-access fund, if you like—held by Welsh Government, where support could be put back in place if we did have to take a step back because of a new variant? Also, the legislative frameworks will be lapsing in a matter of weeks now; is there new legislation that we would need to reintroduce, or introduce anew, in order to reintroduce restrictions, which we very much hope won't be required, of course?
I think I'm content with what I've heard from the Minister and her team in terms of testing continuing to be available free of charge. In order to be entirely certain of that, could I have an explanation of what will happen to people who are vulnerable? Pharmacies will sell tests, of course, but can I be given a full assurance that anyone who needs a test because of vulnerability will not have to pay for those tests under any circumstances? Also, one question that I've failed to get a response to in briefings from the Minister and her officials to date is: when exactly will we get a definition of who will be considered vulnerable in months to come? Because I know that one of the questions that I was asked most regularly in the first months of the pandemic was people asking, 'Am I vulnerable? Am I to be on a list of people who are to be safeguarded?' So, I would appreciate more information on that.
One issue that I know is of concern to health professionals is ventilation within the NHS estate. We've talked a great deal about ventilation in schools specifically, and a few other settings, but can we have an explanation of the assessment that's been made by the Welsh Government of the work that's been done on the NHS estate—in hospitals and so on—in order to ensure the safety of staff by having adequate ventilation through those buildings?
There are two other issues. I asked the Minister last week if she would be willing to join my call for the COVID-19 Bereaved Families for Justice in Wales to be given core participant status in the UK inquiry. I and that campaign and many of us wanted a Wales-specific inquiry; that was blocked by Welsh Government. I'm astounded by the response we heard a few minutes ago from the Minister, actually, who said that they don't want to intervene somehow in the UK inquiry. I'm asking the Minister again today: just join our calls for COVID-bereaved family campaigners to be given core participant status. Yes, we hope that the Welsh public as a whole, and the Welsh Government, and us as opposition parties, and the health and care services in Wales, will be listened to by the UK inquiry. But this is a campaign group that has its own legal counsel, that has gone through the diligent work of gathering the kind of evidence that we need to make sure gets heard by the UK inquiry. So, I'm asking Welsh Government again: will you join our call? I've written to the UK inquiry asking for that to be the case, please would the Minister also back that call? Not as the exclusive interaction between Wales and that inquiry, but as a very, very important element of it.
And finally, we are coming up to two years, or we're at the two-year point, since the pandemic began. There are health and care workers in particular who contracted the virus in the early days, perhaps being exposed to a particularly heavy viral load, because they were on the front line in the NHS and in the care service. They are now facing the prospect of having their pay halved—those who are still suffering the devastating effects of long COVID to this very day. As far as I know, COVID special leave is still in place in Scotland to protect NHS workers who are in this position. It is not good enough to cast those NHS workers who put themselves in harm's way aside at this point. They need assurance that they will not see their pay cut, and I'm asking Welsh Government to look at this issue as a matter of real urgency, to give hard-working, caring staff within the NHS the support that they need after they cared for others in those first dark days of COVID two years ago.
Mae dau fater arall. Gofynnais i'r Gweinidog yr wythnos diwethaf a fyddai'n fodlon ymuno â fy ngalwad i ar gyfer rhoi statws cyfranogwr craidd i Deuluoedd mewn Profedigaeth COVID-19 dros Gyfiawnder-Cymru yn ymchwiliad y DU. Roeddwn i a'r ymgyrch honno a llawer ohonom ni eisiau cael ymchwiliad sy'n benodol i Gymru; cafodd hynny ei rwystro gan Lywodraeth Cymru. Rwyf i wedi fy syfrdanu gan yr ymateb yr oeddem ni wedi'i glywed ychydig funudau'n ôl gan y Gweinidog, a dweud y gwir, a ddywedodd nad ydyn nhw eisiau ymyrryd rywsut yn ymchwiliad y DU. Rwy'n gofyn i'r Gweinidog eto heddiw: ymunwch â'n galwadau ni ar gyfer rhoi statws cyfranogwr craidd i ymgyrchwyr teuluoedd mewn profedigaeth COVID-19. Ydym, yr ydym ni'n gobeithio y bydd ymchwiliad y DU yn gwrando ar y cyhoedd yng Nghymru yn gyffredinol, a Llywodraeth Cymru, a ninnau fel gwrthbleidiau, a'r gwasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru. Ond grŵp ymgyrchu yw hwn sydd â'i gwnsler cyfreithiol ei hun, sydd wedi mynd drwy'r gwaith diwyd o gasglu'r math o dystiolaeth sydd ei hangen arnom ni i sicrhau bod ymchwiliad y DU yn ei glywed. Felly, rwy'n gofyn i Lywodraeth Cymru eto: a wnewch chi ymuno â'n galwad? Rwyf i wedi ysgrifennu at ymchwiliad y DU yn gofyn bod hynny'n digwydd, a wnaiff y Gweinidog gefnogi'r alwad honno hefyd? Nid fel y rhyngweithio unigryw rhwng Cymru a'r ymchwiliad hwnnw, ond fel elfen bwysig iawn ohono.
Ac yn olaf, rydym ni'n dod at ddwy flynedd, neu yr ydym ni wedi cyrraedd pwynt dwy flynedd, ers i'r pandemig ddechrau. Mae gweithwyr iechyd a gofal yn arbennig a oedd wedi dal y feirws yn y dyddiau cynnar, ac efallai wedi bod yn agored i lwyth feirysol arbennig o drwm, oherwydd iddyn nhw fod ar y rheng flaen yn y GIG ac yn y gwasanaeth gofal. Maen nhw nawr yn wynebu'r posibilrwydd o gael eu cyflog wedi'i haneru—y rhai sy'n dal i ddioddef effeithiau dinistriol COVID hir hyd heddiw. Hyd y gwn i, mae cyfnod absenoldeb arbennig COVID yn dal i fod ar waith yn yr Alban i ddiogelu gweithwyr y GIG sydd yn y sefyllfa hon. Nid yw'n ddigon da nawr i droi o'r neilltu'r gweithwyr GIG hynny a oedd wedi rhoi eu hunain mewn perygl. Mae angen sicrwydd arnyn nhw na fyddan nhw'n gweld toriad yn eu cyflog, ac rwy'n gofyn i Lywodraeth Cymru ystyried y mater hwn fel mater o wir frys, er mwyn rhoi'r cymorth sydd ei angen ar staff gofalgar, gweithgar o fewn y GIG ar ôl iddyn nhw ofalu am eraill yn nyddiau tywyll cyntaf COVID ddwy flynedd yn ôl.
Diolch yn fawr, a dwi hefyd yn gobeithio mai hwn yw'r datganiad mawr olaf yn ymwneud â COVID, a gobeithio yn wir y gallwn ni fynd ymlaen a chanolbwyntio ar faterion eraill yn ymwneud â'r NHS yn y dyfodol.
Jest o ran absenoldeb arian, pe byddai'n rhaid inni ailgydio mewn rhai o'r mesurau yma yn y dyfodol, wrth gwrs, mae wastad arian yn y reserves a byddai angen imi wneud achos i'r Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol os byddai angen arian ar gyfer y dyfodol. Mae'r ddeddfwriaeth yn mynd i ddod i'w diwedd ar 24 Mawrth eleni. Rŷn ni wedi gwneud asesiad manwl o'r hyn a fydd yn stopio, jest i sicrhau bod dim byd sydd â sail ddeddfwriaethol ar ôl hynny, a'n bod ni'n gyffyrddus gyda'r sefyllfa yna. Wrth gwrs, bydd rhaid inni gadw llygad ar beth fydd yn digwydd yn y dyfodol. Beth dŷn ni ddim eisiau gweld yw sefyllfa lle byddai Llywodraeth Prydain yn ceisio defnyddio deddfwriaeth wahanol a fyddai yn ein stopio ni rhag cael y rôl rŷn ni wedi ei chael tan nawr.
O ran profion—.
Thank you very much, and I too very much hope that this is the last major statement with regard to COVID, and I very much hope that we can continue and focus on other issues regarding the NHS in future.
Just in terms of the absence of funding, if we needed to return to some of these measures in futures, there's always funding in reserve and we would have to make a case to the Minister for Finance and Local Government if funding was required in future. The legislation is going to come to an end on 24 March this year. We've undertaken a detailed assessment of what will stop to ensure that nothing that has a legislative basis remains after that, and we are content with that particular situation. Of course, we'll have to keep an eye on what happens in future. What we don't want to see is a situation where the UK Government tries to use different legislation that would prevent us from having the role that we've had hitherto.
In terms of testing—.
The lateral flow tests will continue to be available from pharmacies until 31 March. Discussions are taking place with our partners to ensure that those vulnerable people who are digitally excluded can continue to access tests when they need after 31 March. So, there is a facility for you to phone up and to get that support, or you can obviously order those online. We're also working with our community hubs and local collection points to ensure that from April, the most vulnerable can continue to access tests in person. And, of course, we will be moving to use lateral flow tests for symptomatic individuals.
Bydd y profion llif unffordd yn parhau i fod ar gael o fferyllfeydd tan 31 Mawrth. Mae trafodaethau'n cael eu cynnal gyda'n partneriaid i sicrhau bod y bobl hynny sy'n agored i niwed sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol yn gallu parhau i gael profion pan fydd eu hangen arnyn nhw ar ôl 31 Mawrth. Felly, mae cyfleuster i chi ffonio a chael y cymorth hwnnw, neu mae'n amlwg y gallwch chi archebu'r rheini ar-lein. Rydym ni hefyd yn gweithio gyda'n hybiau cymunedol a'n mannau casglu lleol i sicrhau y gall y rhai mwyaf agored i niwed barhau i gael profion yn bersonol o fis Ebrill ymlaen. Ac, wrth gwrs, byddwn ni'n symud i ddefnyddio profion llif unffordd ar gyfer unigolion symptomatig.
Jest o ran ventilation mewn ysbytai—
Just in terms of ventilation in hospitals—
—there have been lots of reports and assessments made in terms of making sure that people are taking that situation seriously, so every health board knows exactly what they need to do in this space.
I've given an answer on the core participants' status, but I think it's really important that we do stand by our health and care workers and give them the medical support that they need. They were on the front line for us, they suffered for us and, obviously, we've put a lot of support in place, particularly when it comes to health workers in terms of mental health but also in terms of long COVID support. But I think there is a lot more work to do in this space, and we need to make sure we stand by these people who were there for us throughout the pandemic.
—mae llawer o adroddiadau ac asesiadau wedi'u gwneud o ran sicrhau bod pobl yn cymryd y sefyllfa honno o ddifrif, felly mae pob bwrdd iechyd yn gwybod yn union beth y mae angen iddo ei wneud yn y cyfnod hwn.
Rwyf i wedi rhoi ateb ar statws y cyfranogwyr craidd, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cefnogi ein gweithwyr iechyd a gofal ac yn rhoi'r cymorth meddygol sydd ei angen arnyn nhw. Roedden nhw ar y rheng flaen i ni, yr oedden nhw'n dioddef drosom ni ac, yn amlwg, yr ydym ni wedi rhoi llawer o gefnogaeth ar waith, yn enwedig o ran gweithwyr iechyd o ran iechyd meddwl ond hefyd o ran cymorth COVID hir. Ond rwy'n credu bod llawer mwy o waith i'w wneud yn hyn o beth, ac mae angen i ni sicrhau ein bod ni'n cefnogi'r bobl hyn a oedd yno i ni drwy gydol y pandemig.
I've been contacted by a constituent stating, 'My husband had his first COVID vaccination in Scotland, second in Wales and booster in England.' This year, he's had two letters with appointments for a vaccination. After he pursued the first, he was told, 'Unfortunately, we aren't authorised to record vaccinations given outside north Wales as it's outside our jurisdiction. Having checked the system, none of your vaccination details have been transferred over to us from NHS England.' He then learned that, in fact, his booster had been recorded but not his initial Scottish vaccination, and there was no mechanism for recording this. He then received another letter offering him a vaccination appointment. When he pursued this, he was given the option of opting out, but given that he's likely to be eligible for a fourth vaccination or second booster later in the year, that's not an option he's willing to accept, and after discussion, it was agreed he would have to have a stop on his record until June. As the wife said, both England and Scotland have sorted out the issue of people having vaccinations in different places. Why can't Wales manage it?
When I pursued this with the health board, their chief executive stated, 'The national vaccination record system is the responsibility of the Welsh Government. We can't alter the record for vaccines received outside our area. We've repeatedly raised this issue at a national level because of the problems it causes.' How do you respond to my constituent accordingly?
Mae etholwr wedi cysylltu â mi yn dweud, 'Cafodd fy ngŵr ei frechiad COVID cyntaf yn yr Alban, yr ail yng Nghymru a'r brechiad atgyfnerthu yn Lloegr.' Eleni, mae wedi cael dau lythyr gydag apwyntiadau ar gyfer brechiad. Ar ôl iddo fynd ar drywydd y cyntaf, cafodd wybod, 'Yn anffodus, nid oes gennym ni'r awdurdod i gofnodi brechiadau sy'n cael eu rhoi y tu allan i ogledd Cymru gan ei fod y tu allan i'n hawdurdodaeth. Ar ôl cadarnhau'r system, nid oes un o'ch manylion brechu chi wedi'u trosglwyddo i ni o GIG Lloegr.' Dysgodd ef wedyn fod ei frechiad atgyfnerthu wedi'i gofnodi, mewn gwirionedd, ond nid ei frechiad cychwynnol yn yr Alban, ac nad oedd mecanwaith ar gyfer cofnodi hyn. Yna cafodd lythyr arall yn cynnig apwyntiad brechu iddo. Pan aeth ar drywydd hwn, cafodd ddewis optio allan, ond o ystyried ei fod yn debygol o fod yn gymwys i gael pedwerydd brechiad neu ail frechiad atgyfnerthu yn ddiweddarach yn y flwyddyn, nid yw hynny'n ddewis y mae'n fodlon ei dderbyn, ac ar ôl trafod, cytunwyd y byddai'n rhaid iddo atal ei gofnod tan fis Mehefin. Fel y dywedodd y wraig, mae Lloegr a'r Alban wedi datrys y broblem o bobl yn cael brechiadau mewn gwahanol leoedd. Pam na all Cymru ei reoli?
Pan es i ar drywydd hyn gyda'r bwrdd iechyd, dywedodd ei brif weithredwr, 'Cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yw'r system cofnodion brechu genedlaethol. Ni allwn ni newid y cofnod ar gyfer brechlynnau sy'n cael eu rhoi y tu allan i'n hardal ni. Rydym ni wedi codi'r mater hwn dro ar ôl tro ar lefel genedlaethol oherwydd y problemau y mae'n eu hachosi.' Sut yr ydych chi'n ymateb i fy etholwr yn unol â hynny?
Thanks very much, Mark. This is an issue that has been ongoing for a long time, so whilst the Wales and England systems speak to each other and they can record and we can know exactly if people have had a first vaccination and a second vaccination in England, the system has never worked with Scotland. And the responsibility for that and the people leading on the digital side of this is actually England, so we have been asking them to try and correct the situation for a long time, but we're still waiting for that to happen.
Diolch yn fawr iawn, Mark. Mae hwn yn fater sydd wedi bod yn mynd rhagddo ers amser maith, felly er bod systemau Cymru a Lloegr yn siarad â'i gilydd a'u bod yn gallu cofnodi a gallwn ni wybod yn union a yw pobl wedi cael brechiad cyntaf ac ail frechiad yn Lloegr, nid yw'r system erioed wedi gweithio gyda'r Alban. Ac mae'r cyfrifoldeb am hynny a'r bobl sy'n arwain ar ochr ddigidol hyn gyda Lloegr, mewn gwirionedd, felly rydym ni wedi bod yn gofyn iddyn nhw geisio cywiro'r sefyllfa ers amser maith, ond rydym ni dal yn aros i hynny ddigwydd.
I just want to say a word about our track, trace and protect staff, who have been a huge part of the effort to keep us safe over recent years. They're now being discarded at what feels like a moment's notice. I know of workers, for example, who've just had 48 hours' notice that their hours were being cut. They, frankly, did a job that not many people wanted to do, and they're being paid back with this abrupt reduction in hours, which has serious implications for their livelihoods, of course, and their incomes, at a time when we know that the cost-of-living crisis is—it's not emerging, it's with us. So, if the scheme is to be wound down, do you not agree that that should happen gradually and that it should happen in a way that acknowledges that people's livelihoods depend on these jobs, because they were all heroes last year, but now it seems they're being tossed off at a whim?
Fe hoffwn i ddweud ychydig am ein staff profi, olrhain a diogelu sydd wedi bod â rhan enfawr yn yr ymdrech i'n cadw ni'n ddiogel dros y blynyddoedd diwethaf. Maen nhw'n cael eu taflu ar y domen nawr ar yr hyn sy'n ymddangos fel y nesaf peth i ddim rhybudd. Fe wn i am weithwyr, er enghraifft, sydd newydd gael 48 awr o rybudd bod eu horiau nhw'n cael eu torri. Roedden nhw'n gwneud gwaith, a dweud y gwir, nad oedd llawer o neb yn awyddus i'w wneud, a'u gwobr nhw am hynny yw lleihad sydyn yn eu horiau nhw, sydd â goblygiadau difrifol i'w bywoliaeth, wrth gwrs, a'u hincwm nhw, mewn cyfnod y gwyddom ni bod yr argyfwng costau byw—nid yw e' ar ddod, mae yma gyda ni. Felly, os caiff y cynllun ei ddirwyn i ben, onid ydych chi o'r farn hefyd y dylai hynny ddigwydd yn raddol ac y dylai ddigwydd mewn ffordd sy'n cydnabod bod bywoliaeth pobl yn dibynnu ar y swyddi hyn, oherwydd roedden nhw i gyd yn arwyr y llynedd, ond nawr mae hi'n ymddangos eu bod nhw'n cael eu taflu ar y domen yn fympwyol iawn?
Thanks very much, and I must say that I would endorse your view that these have become really skilled workers. They have done a terrific job for us, and certainly kept the rates lower than they would have been, thanks to their huge efforts. Of course, we're reluctant to let these people go. There was obviously a time when it would have to come to an end, but, as you say, this is rather an abrupt end to what has been a very effective programme. The problem, of course, is that the funding was cut by the UK Government, and certainly we would have liked to have seen a much slower phasing of that than the one I'm afraid we've had to impose.
Diolch yn fawr iawn, ac mae'n rhaid i mi ddweud y byddwn innau'n ategu eich barn fod y rhain wedi dod yn weithwyr medrus iawn. Maen nhw wedi gwneud gwaith rhagorol i ni, ac yn sicr wedi cadw'r cyfraddau yn is nag y bydden nhw wedi bod fel arall, oherwydd eu hymdrechion aruthrol. Wrth gwrs, rydym ni'n amharod i adael i'r bobl hyn fynd. Mae hi'n amlwg y byddai adeg pan y byddai'n rhaid i'r gwaith hwn ddod i ben rywdro, ond, fel rydych chi'n ei ddweud, fe ddaeth y diwedd braidd yn swta i raglen a fu'n effeithiol iawn. Y broblem, wrth gwrs, yw i'r cyllid gael ei dorri gan Lywodraeth y DU, ac yn sicr fe fyddem ni wedi hoffi gweld hynny'n cael ei gyflwyno yn llawer mwy graddol na'r toriad y bu'n rhaid i ni ei orfodi, rwy'n ofni.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 y prynhawn yma yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi: Cymru gryfach, decach, wyrddach—cynllun ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau.
Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Economy: stronger, fairer, greener Wales—a plan for employability and skills.
Thank you, Deputy Presiding Officer. It's a pleasure to be back in the Chamber today.
In the programme for government, we set out the actions that we will pursue over this Senedd term to help ensure that nobody is left behind, nobody is held back and everyone has the opportunity to reach their potential. Today I am pleased to launch the plan for employability and skills, to set out what we will do. This signals our policy and our investment priorities, together with how we expect to sharpen our delivery focus and the activity of our partners. And we do this in building on the significant labour market and skills improvement in Wales since the publication of the last plan in 2018.
Economic inactivity reached a record low in 2018, and fell below the UK level for the first time in November 2018. By the end of 2019, we had reached our target of closing the unemployment gap with the UK, and levels continue to remain lower than the UK today. And the employment rate for the last quarter of 2021 was higher than at any point before the last plan was introduced in March 2018. And, of course, the proportion of 19 to 24-year-olds who are now in employment, education or training is close to the highest level on record. The proportion of people aged between 18 and 64 who have no qualifications has fallen by more than 1 per cent, and those with higher education qualifications has increased by 4 per cent.
We are setting out our new plan today in the context that the labour market impacts of COVID-19 have not been as severe as feared, with a strong rebound in hiring. This has led to the lowest ever ratio of unemployment to vacancies in the UK. However, looking forward, we face a number of risks and new challenges: high vacancy levels, labour shortages of key workers, an ageing population, and more people leaving the labour market prematurely for reasons of ill health—and particularly those over the age of 50.
Rising business overheads, the cost-of-living crisis and impacts on living standards are all challenges we will need to contend with. And, of course, the sad reality is that the invasion of Ukraine marks the onset of what could be the largest humanitarian crisis on our continent in decades. At the same time, unequal access and insufficient provision of fair work and a pay gap for gender, ethnicity and disability still prevail. There are still significant disparities between groups, such as black, Asian and minority ethnic communities, disabled people and single parents.
Now, in addressing the plan, I know that we can't fully replace from the Welsh Government budget the missing millions lost through the fact that the UK Government has not kept its funding promises to Wales following our departure from the European Union. As Members will be aware, Wales is due to lose about £1 billion over the next few years, and much of that money lost to Wales would have been invested in improving employability and skills. That means that together with ministerial colleagues, I've therefore had to make difficult choices to prioritise budgets, to continue to invest in our people and skills. We will of course continue to press UK Government to back our team Wales ambitions to invest in the talent of our people and restore to Wales the lost £1 billion. I do hope that parties across this Senedd will be able eventually to present a united front on this key issue for the future of the people that we all represent.
Supporting people to stay in work, enter or progress in employment, and increase their skills and employability is critical to increase the pool of available talent, and to support people to gain fair work and progress in the labour market. Access to fair work supports household incomes and livelihoods and the health and well-being of workers.
The new plan sets out five key areas of action over this Government term, which should propel us towards our longer term milestone. The first is delivering the young person's guarantee to protect a generation from the impacts of lost learning and delays to entering employment. I'm pleased to launch Jobs Growth Wales+ today as part of that. This will deliver the most successful element of the traineeships and Jobs Growth Wales programmes to offer the best possible support to young people.
The second is tackling economic inequality, shifting our focus to those furthest away from the labour market to find work, to improve labour market outcomes for disabled people, minority ethnic communities, women and those with lower skill levels. This includes building on the Better Jobs Closer to Home model, while supporting employment and continuing our partnership approach with local authorities.
The third is promoting fair work for all, to use our levers to improve the offer for workers. That includes introducing the social partnership and public procurement Bill and, of course, continuing to encourage employers to make work safer, better, fairer and more secure.
The fourth is providing more support for people with long-term health conditions to work. This includes better anchoring the health service, both as employer and the partner of the delivery network, to prevent people falling out of work or getting into employment because of a healthcare condition.
And finally is raising skill levels and the adaptability of our workforce by expanding access to flexible and personal learning for people both in and out of work to improve their skills, find work or retrain. Just last week, the Welsh Government extended the childcare offer so that parents can be supported to undertake education and training.
We remain committed to driving forward our priorities in the 2018 plan to tackle economic inactivity, to increase employment levels of disabled people, and to try to futureproof the supply of people and skills. This plan responds to and draws on the involvement of key stakeholders in the development of the regional investment framework for Wales, the race equality action plan and the 'Locked Out: Liberating disabled people's lives and rights in Wales beyond Covid-19' report.
Going forward, we always need to work smarter and together to make the best use of our people and resources. This plan will help our partners to align their activities to our priorities, and help to ensure that UK Government funding is used in a way that supports rather than cuts across Welsh Government priorities. Elements of this plan are covered by the co-operation agreement, and where applicable these policies are being developed with Plaid Cymru. I look forward to working with ministerial colleagues and Plaid Cymru's designated Members to develop and oversee an area of genuine cross-Government policy implementation over this programme for government.
Our people are our greatest asset, and Wales will not prosper if the ability to train, learn, train and progress at work is not made more equal. Making this a reality requires a shared sense of mission from all partners, so that we can maximise our resources to deliver a stronger, fairer and greener Wales, with an economy that works for everyone. Thank you, Dirprwy Lywydd.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae hi'n bleser bod yn ôl yn y Siambr heddiw.
Yn y rhaglen lywodraethu, rydym ni'n nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd yn ystod y tymor Seneddol hwn i helpu i sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl, nad oes neb yn cael ei ddal yn ôl a bod pawb yn cael cyfle i gyrraedd eu potensial. Heddiw, mae hi'n bleser gennyf lansio'r cynllun ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau, i nodi'r hyn y byddwn ni'n ei wneud. Mae hwn yn amlygu ein blaenoriaethau o ran polisi a buddsoddi, ynghyd â sut yr ydym yn disgwyl cynyddu ein pwyslais ar gyflawni ac ar weithgarwch ein partneriaid. Ac rydym ni'n gwneud hyn wrth adeiladu ar y gwelliant sylweddol sydd wedi bod yn y farchnad lafur ac o ran sgiliau yng Nghymru ers cyhoeddiad y cynllun diwethaf yn 2018.
Cyrhaeddodd anweithgarwch economaidd ei gyfradd isaf erioed yn 2018, ac fe ostyngodd yn is na chyfradd y DU am y tro cyntaf ym mis Tachwedd 2018. Erbyn diwedd 2019, roeddem ni wedi cyrraedd ein nod o gau'r bwlch diweithdra gyda'r DU, ac mae'r cyfraddau yn parhau i fod yn is na rhai'r DU heddiw. Ac roedd y gyfradd gyflogaeth ar gyfer chwarter olaf 2021 yn uwch nag ar unrhyw gyfnod cyn cyflwyno'r cynllun diwethaf ym mis Mawrth 2018. Ac, wrth gwrs, mae cyfran y bobl ifanc 19 i 24 oed sydd mewn cyflogaeth, addysg neu hyfforddiant erbyn hyn yn agos at y gyfradd uchaf a gofnodwyd erioed. Mae cyfran y bobl rhwng 18 a 64 oed heb unrhyw gymwysterau wedi gostwng mwy na 1 y cant, ac mae cyfran y rhai sydd â chymwysterau addysg uwch wedi cynyddu 4 y cant.
Rydym ni'n nodi ein cynllun newydd heddiw yng nghyd-destun y ffaith nad yw effeithiau COVID-19 ar y farchnad lafur wedi bod mor ddifrifol ag yr ofnwyd, ac mae cynnydd mawr wedi bod o ran cyflogi gweithwyr unwaith eto. Mae hyn wedi arwain at y gymhareb isaf erioed o ddiweithdra i swyddi gwag yn y DU. Serch hynny, wrth edrych ymlaen, rydym ni'n wynebu nifer o risgiau a heriau newydd: cyfraddau uchel o swyddi gwag, prinder gweithwyr allweddol, poblogaeth sy'n heneiddio, a mwy o bobl yn gadael y farchnad lafur cyn eu hamser oherwydd afiechyd—ac yn enwedig y rhai dros 50 oed.
Mae gorbenion busnes cynyddol, yr argyfwng costau byw ac effeithiau ar safonau byw i gyd yn heriau y bydd angen i ni fynd i'r afael â nhw. Ac, wrth gwrs, y gwirionedd trist amdani yw bod yr ymosodiad ar Wcráin yn nodi dechrau'r argyfwng dyngarol mwyaf ar ein cyfandir mewn degawdau. Ar yr un pryd, mae mynediad anghyfartal a darpariaeth annigonol o waith teg a'r bwlch cyflog o ran rhywedd, ethnigrwydd ac anabledd yn dal i fodoli. Mae gwahaniaethau sylweddol yn parhau rhwng grwpiau, fel cymunedau du, Asiaidd ac ethnig leiafrifol, pobl anabl a rhieni sengl.
Nawr, wrth fynd i'r afael â'r cynllun, rwy'n gwybod na allwn, o gyllideb Llywodraeth Cymru, ddod o hyd i'r holl filiynau a gollwyd oherwydd y ffaith nad yw Llywodraeth y DU wedi cadw ei haddewidion i Gymru o ran ariannu yn dilyn ein hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd. Fel y gŵyr yr Aelodau, fe fydd Cymru yn colli tua £1 biliwn dros y blynyddoedd nesaf, ac fe fyddai llawer o'r arian hwnnw a gollodd Cymru wedi cael ei fuddsoddi mewn gwella cyflogadwyedd a sgiliau. Mae hynny'n golygu fy mod i, ynghyd â fy nghyd-Weinidogion, wedi gorfod gwneud dewisiadau anodd o ran blaenoriaethu cyllidebau, ar gyfer parhau i fuddsoddi yn ein pobl ni a'u sgiliau. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gefnogi ein huchelgeisiau tîm Cymru o ran buddsoddi yn nhalent ein pobl a chael y £1 biliwn a gollwyd yn ôl i Gymru. Rwy'n gobeithio y bydd y pleidiau ar draws y Senedd hon yn unfryd yn y pen draw o ran y mater allweddol hwn ar gyfer dyfodol y bobl yr ydym ni i gyd yn eu cynrychioli.
Mae cefnogi pobl i aros mewn gwaith, dechrau neu symud ymlaen gyda chyflogaeth, a chynyddu eu sgiliau a'u cyflogadwyedd yn hanfodol i chwyddo'r gronfa o dalent sydd ar gael, a chefnogi pobl i gael gwaith teg a chynnydd yn y farchnad lafur. Mae'r gallu i gael gafael ar waith teg yn cefnogi incwm a bywoliaeth aelwydydd yn ogystal ag iechyd a lles y gweithwyr.
Mae'r cynllun newydd yn nodi pum maes gweithredu allweddol yn ystod tymor y Llywodraeth hon, a ddylai ein harwain ni at ein cerrig milltir i'r tymor hwy. Y cyntaf o'r rhain yw darparu gwarant i bobl ifanc o ran diogelu cenhedlaeth gyfan rhag effeithiau addysg a gollwyd ac oedi cyn dechrau ar gyflogaeth. Rwy'n falch o lansio Twf Swyddi Cymru+ heddiw yn rhan o hynny. Fe fydd hyn yn darparu'r elfennau mwyaf llwyddiannus o'r rhaglenni hyfforddeiaethau a Thwf Swyddi Cymru i gynnig y cymorth gorau posibl i bobl ifanc.
Yr ail yw mynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd, gan roi mwy o bwyslais ar helpu'r rhai sydd bellaf i ffwrdd oddi wrth y farchnad lafur i ddod o hyd i waith, i wella canlyniadau'r farchnad lafur i bobl anabl, a chymunedau ethnig leiafrifol, menywod a'r rhai sydd â lefelau sgiliau is. Mae hyn yn cynnwys adeiladu ar batrwm Swyddi Gwell yn Nes at Adref, wrth gefnogi cyflogaeth a pharhau â'n dull o bartneriaeth gydag awdurdodau lleol.
Y trydydd yw hybu gwaith teg i bawb, gan ddefnyddio ein hysgogiadau i wella'r cynnig sydd ar gael i weithwyr. Mae hynny'n cynnwys cyflwyno'r Bil partneriaeth gymdeithasol a chaffael cyhoeddus ac, wrth gwrs, parhau â'n hanogaeth i gyflogwyr i wneud gwaith yn fwy diogel, gwell, tecach ac yn fwy sicr.
Y pedwerydd yw rhoi mwy o gymorth i bobl sydd â chyflyrau iechyd hirdymor allu canfod gwaith. Mae hyn yn cynnwys angori'r gwasanaeth iechyd yn well, fel cyflogwr a phartner y rhwydwaith cyflenwi hefyd, i atal pobl rhag mynd yn ddi-waith neu golli cyflogaeth oherwydd cyflwr gofal iechyd.
A'r olaf yw cynyddu cyfraddau sgiliau a hyblygrwydd ein gweithlu drwy ehangu addysg hyblyg a phersonol i bobl sydd mewn gwaith ac allan o waith i wella eu sgiliau nhw, a dod o hyd i waith neu ailhyfforddi. Yr wythnos diwethaf, fe estynnodd Llywodraeth Cymru'r cynnig gofal plant i allu cefnogi rhieni i ymgymryd ag addysg a hyfforddiant.
Rydym ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i fwrw ymlaen â'n blaenoriaethau yng nghynllun 2018 i fynd i'r afael ag anweithgarwch economaidd, a chynyddu cyfraddau cyflogaeth pobl anabl, a cheisio diogelu'r cyflenwad o bobl a sgiliau ar gyfer y dyfodol. Mae'r cynllun hwn yn ymateb i randdeiliaid allweddol yn y gwaith o ddatblygu fframwaith buddsoddi rhanbarthol Cymru, y cynllun gweithredu cydraddoldeb hiliol a'r adroddiad 'Drws ar Glo: Datgloi bywydau a hawliau pobl anabl yng Nghymru ar ôl COVID-19'.
Wrth symud ymlaen, mae angen i ni weithio yn ddoeth a gyda'n gilydd bob amser i wneud y defnydd gorau o'n pobl a'n hadnoddau. Fe fydd y cynllun hwn yn helpu ein partneriaid ni i gysoni eu gweithgareddau â'n blaenoriaethau, ac yn helpu i sicrhau bod cyllid Llywodraeth y DU yn cael ei ddefnyddio mewn modd sy'n cefnogi yn hytrach nag yn sefyll yn ffordd blaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Mae elfennau o'r cynllun hwn yn cael eu cynnwys yn y cytundeb cydweithredu, a phan fo hynny'n berthnasol fe fydd y polisïau hyn yn cael eu datblygu gyda Phlaid Cymru. Rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chyd-Weinidogion ac Aelodau dynodedig Plaid Cymru i ddatblygu a goruchwylio maes gweithredu polisi traws-Lywodraethol gwirioneddol yng nghwrs y rhaglen lywodraethu hon.
Ein pobl yw ein mantais fwyaf ni, ac ni all Cymru ffynnu os na cheir mwy o gydraddoldeb o ran y gallu i ddysgu, hyfforddi a symud ymlaen yn y gwaith. I wireddu hyn bydd angen ymdeimlad cyffredin o genhadaeth gan bob partner, ar gyfer manteisio hyd yr eithaf ar ein hadnoddau i sicrhau Cymru gryfach, decach, wyrddach, gydag economi sy'n gweithio i bawb. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Minister for his statement this afternoon? Today's statement makes it clear that the Welsh Government's plan for employability and skills will be rooted in the principle of fairness and with the intention of tackling climate change and creating a much greener economy, and so I welcome today's plan and its five key areas. This is exactly the right time to be laying the foundations for change in relation to the delivery of skills so that we can yield those returns in the future. Firstly, we need to ensure that our children and young people have access to opportunities, and I'm pleased that one of the five priority areas in today's statement refers to the young person's guarantee, which has the power to be the vehicle to offer young people opportunities in sectors and industries that they might not have thought of before. It's absolutely crucial that these opportunities are relevant to the skills that we need here in Wales, and that young people are gaining valuable skills and experience in fields that are meaningful. Therefore, perhaps the Minister can tell us how the young person's guarantee is being tracked to monitor its effectiveness, and how it's ensuring that young people are going to be equipped with the right skills for the future.
Of course, any plans for employability and skills should link with the Commission for Tertiary Education and Research, which will be responsible for overseeing the post-16 sector in Wales, and will be working to align education and training more closely with the needs of employers. Therefore, can the Minister tell us how this plan will link with the Commission for Tertiary Education and Research, and what discussions he's having with the education Minister on this and on the wider issue of aligning education and training to the needs of employers as well?
Now, one of the key areas of the plan is in relation to promoting fair work by encouraging employers to make work safer, better, fairer and more secure. Perhaps the Minister could tell us how much funding is being allocated to meet this specific aim, and how that funding will in fact be distributed.
Now, central to the Welsh Government's employability and skills plan are regional skills partnerships. And we all know how important they are in terms of advising Welsh Government on current and future regional skills demand, as well as identifying shortages and advising on how to address those shortages. Members will know that the Economy, Infrastructure and Skills Committee looked at regional skills partnerships in the last Senedd, and so I hope the Minister will provide us with an update on the Welsh Government's progress in relation to the recommendations in that report, and perhaps he could also tell us a bit more about the current work of the regional skills partnerships.
The Minister will know that it's National Careers Week, and it's disappointing that there's no mention of the Welsh Government's careers policy. And perhaps the Minister could tell us how this plan will work alongside other policies and strategies, like its careers policy, enterprise zones, city and growth deals and the Jobs Growth Wales+ programme, which was also launched today.
Now, one of the five areas of the plan is raising skill levels and adaptability of the workforce, and I'm pleased to read that the Welsh Government is expanding flexible and personal learning opportunities. There is sometimes a fear that we focus on skills delivery in terms of school leavers, and we must see skills development as a continuous programme through a person's working life. And so I'd be grateful if the Minister could tell us what the Welsh Government is doing to encourage employers to develop a continuous approach to upskilling and learning.
Now, today's statement refers to action being taken to better anchor the health service, both as an employer and part of the delivery network to prevent people falling out of work, or getting into employment because of a health condition. And it's crucial that more support is available to those with long-term health conditions. And so perhaps the Minister can tell us a little bit more about the Welsh Government's initial steps in this specific area.
The statement also prioritises tackling economic inequality, and I'm pleased that the Welsh Government is committing to improving labour market outcomes for disabled people, minority ethnic people, women and those with low skills. One of the milestones to measure the plan's success is the elimination of the pay gap for gender, disability and ethnicity by 2050. Perhaps the Minister could tell us how confident he is that this plan will help tackle inequalities in the labour market.
Dirprwy Lywydd, the Welsh Government made it very clear that moving to a low-carbon, net-zero economy is a priority, and, as I've said before, I believe that a net-zero skills audit needs to take place so that we can identify the gaps in skills, knowledge and resources that our economy will need. And so perhaps the Minister can tell us more about how the Welsh Government is collating that information, and if it is doing so as part of this plan.
Dirprwy Lywydd, the Minister is right, our people are our greatest asset, and that's why now is the time to invest in our skills landscape, and I look forward to working with the Minister constructively to ensure that everyone has access to vital learning and training opportunities across Wales. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad brynhawn yma? Mae'r datganiad heddiw yn ei gwneud hi'n eglur y bydd cynllun Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau yn cael ei wreiddio yn yr egwyddor o degwch a gyda'r bwriad o fynd i'r afael â newid hinsawdd a chreu economi lawer gwyrddach, ac felly rwy'n croesawu cynllun heddiw a'i bum maes allweddol. Dyma'r union adeg iawn i osod y sylfeini ar gyfer newid o ran darparu sgiliau i arwain at y manteision hynny yn y dyfodol. Yn gyntaf, mae angen i ni sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc ni'n gallu manteisio ar gyfleoedd, ac rwy'n falch bod un o'r pum maes blaenoriaeth yn y datganiad heddiw yn cyfeirio at y warant i bobl ifanc, sydd â'r gallu i fod yn gyfrwng i gynnig cyfleoedd i bobl ifanc mewn sectorau a diwydiannau na fydden nhw efallai wedi meddwl amdanyn nhw o'r blaen. Mae hi'n gwbl hanfodol fod y cyfleoedd hyn yn berthnasol i'r sgiliau sydd eu hangen arnom ni yma yng Nghymru, a bod pobl ifanc yn ennill sgiliau a phrofiad gwerthfawr mewn meysydd sy'n ystyrlon. Felly, efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut mae'r warant i bobl ifanc yn cael ei holrhain ar gyfer cadw golwg ar ei heffeithiolrwydd, a sut bydd honno'n sicrhau y bydd pobl ifanc yn ennill y sgiliau iawn ar gyfer y dyfodol.
Wrth gwrs, fe ddylai unrhyw gynlluniau ar gyfer cyflogadwyedd a sgiliau gysylltu â'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, a fydd yn gyfrifol am oruchwylio'r sector ôl 16 yng Nghymru, ac fe fydd yn gweithio i gysoni addysg a hyfforddiant yn nes at anghenion y cyflogwyr. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut y bydd y cynllun hwn yn cysylltu â'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil, a pha drafodaethau y mae ef yn ei gael gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â hynny ac ynglŷn â'r mater ehangach o gysoni addysg a hyfforddiant ag anghenion y cyflogwyr hefyd?
Nawr, un o feysydd allweddol y cynllun yw o ran hyrwyddo gwaith teg drwy annog cyflogwyr i wneud gwaith yn fwy diogel, yn well, yn decach ac yn fwy sicr. Efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni faint o arian sydd wedi ei ddyrannu i gyflawni'r nod penodol hwn, a sut y caiff yr arian hwnnw ei ddosbarthu mewn gwirionedd.
Nawr, mae partneriaethau sgiliau rhanbarthol yn ganolog i gynllun cyflogadwyedd a sgiliau Llywodraeth Cymru. Ac rydym ni i gyd yn gwybod pa mor bwysig ydyn nhw o ran cynghori Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r galw sydd am sgiliau rhanbarthol ar hyn o bryd ac yn y dyfodol, yn ogystal ag o ran nodi prinderau a chynghori ar sut i fynd i'r afael â'r prinderau hynny. Mae'r Aelodau yn gwybod bod Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau wedi edrych ar bartneriaethau sgiliau rhanbarthol yn y Senedd ddiwethaf, ac felly rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am gynnydd Llywodraeth Cymru o ran argymhellion yr adroddiad hwnnw, ac efallai y gwnaiff ef ddweud ychydig mwy wrthym ni hefyd am waith y partneriaethau sgiliau rhanbarthol ar hyn o bryd.
Mae'r Gweinidog yn ymwybodol ei bod hi'n Wythnos Genedlaethol Gyrfaoedd, ac mae'n siomedig nad oes sôn am bolisi Llywodraeth Cymru o ran gyrfaoedd. Ac efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni sut bydd y cynllun hwn yn gweithio ochr yn ochr â pholisïau a strategaethau eraill, fel ei bolisi gyrfaoedd, parthau menter, bargeinion dinesig a thwf a rhaglen Twf Swyddi Cymru+, a lansiwyd heddiw hefyd.
Nawr, un o bum maes y cynllun yw cynyddu cyfraddau sgiliau a hyblygrwydd y gweithlu, ac rwy'n falch o ddarllen bod Llywodraeth Cymru yn ehangu'r cyfleoedd o ran addysg hyblyg a phersonol. Mae pryder weithiau ein bod ni'n canolbwyntio ar ddarparu sgiliau'r rhai sy'n gadael yr ysgol, ac mae'n rhaid i ni ystyried bod datblygu sgiliau yn rhaglen barhaus drwy gydol oes waith yr unigolyn. Ac felly, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddai'r Gweinidog yn dweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog cyflogwyr i ddatblygu dull o uwchsgilio a dysgu sy'n barhaus.
Nawr, mae datganiad heddiw yn cyfeirio at gymryd camau i angori'r gwasanaeth iechyd yn well, fel cyflogwr ac yn rhan o'r rhwydwaith cyflenwi i atal pobl rhag mynd yn ddi-waith, neu golli gwaith oherwydd cyflwr iechyd. Ac mae hi'n hanfodol bod mwy o gymorth ar gael i rai sydd â chyflyrau iechyd hirdymor. Ac felly efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud ychydig mwy wrthym ni am gamau cychwynnol Llywodraeth Cymru yn y maes arbennig hwn.
Mae'r datganiad yn blaenoriaethu mynd i'r afael ag anghydraddoldeb economaidd hefyd, ac rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i wella canlyniadau'r farchnad lafur i bobl anabl, pobl ethnig leiafrifol, menywod a'r rhai sydd â sgiliau isel. Un o'r cerrig milltir o ran mesur llwyddiant y cynllun yw cau'r bwlch cyflog rhywedd, anabledd ac ethnigrwydd erbyn 2050. Efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni pa mor hyderus yw ef y bydd y cynllun hwn yn helpu i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau yn y farchnad lafur.
Dirprwy Lywydd, fe ddywedodd Llywodraeth Cymru yn eglur iawn fod symud at economi carbon isel, sero-net yn flaenoriaeth, ac, fel y dywedais i o'r blaen, rwyf i o'r farn bod angen cynnal archwiliad sgiliau sero-net ar gyfer nodi'r bylchau o ran sgiliau, gwybodaeth ac adnoddau y bydd eu hangen ar ein heconomi. Ac felly efallai y gwnaiff y Gweinidog ddweud mwy wrthym ni ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn casglu'r wybodaeth honno, ac os yw'n gwneud hynny'n rhan o'r cynllun hwn.
Dirprwy Lywydd, mae'r Gweinidog yn iawn, ein pobl ni yw ein mantais fwyaf ni, a dyna pam mai nawr yw'r amser i fuddsoddi yn ein tirlun sgiliau, ac rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda'r Gweinidog yn adeiladol i sicrhau bod pawb yn gallu manteisio ar gyfleoedd o ran addysg a hyfforddiant hanfodol ledled Cymru. Diolch i chi.
Thank you for the series of questions. I will try to deal with as many of them as I can without testing the patience of the Deputy Presiding Officer.
On to your starting points, when it comes to the part that the young person's guarantee will play, it's clearly a key component of what we're trying to do with the employability and skills plans. And in not just today's plan, but in my previous statements on the young person's guarantee, I've indicated that Working Wales are running the guarantee and the job-matching service, and the range of things going through there. And we are going to have data, as I indicated in the previous statement, that will help to demonstrate the numbers of people that are coming through, but the sorts of outcomes that we think we're going to be able to deliver as well.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Rwyf i am ymdrin â chymaint ohonyn nhw ag y gallaf i heb drethu amynedd y Dirprwy Lywydd.
Felly, ynglŷn â'ch pwyntiau cychwynnol, o ran y warant i bobl ifanc, mae honno'n elfen allweddol, yn amlwg, o'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud gyda'r cynlluniau cyflogadwyedd a sgiliau. Ac nid yn unig yn y cynllun heddiw, ond yn fy natganiadau blaenorol ar y warant i bobl ifanc, rwyf i wedi nodi mai Cymru'n Gweithio sy'n rhedeg y warant a'r gwasanaeth paru swyddi, a'r ystod o bethau sy'n mynd rhagddyn nhw yn y fan honno. Ac fe fyddwn ni'n cael data, fel y dywedais i yn y datganiad blaenorol, a fydd yn helpu i ddangos nifer y bobl sy'n dod trwodd, ond y mathau o ganlyniadau y credwn y byddwn ni'n gallu eu cael hefyd.
And I'm pleased you mentioned Jobs Growth Wales+. It's a new programme, combining what we've learned from traineeships and the Jobs Growth Wales programme, to help people into work or to get them the skills they need to get into work in the first place. And we've learned about the support that different people will need at various points to make sure they're ready to go on and acquire those skills or enter the world of work. So, the personal support element will be important for us.
Now, I fully expect that, in this Chamber, and in the committee you chair, with a slightly different hat on, you may well take an interest, and I'd expect that to be the case going through the first year, but as we get through the rest of this term, to be able to understand the sorts of outcomes we're achieving and whether actually we're learning more as we go along to help improve the offer of the programme. Because on this, I think, there isn't much difference between the parties in the Chamber as to what we ultimately want to see, which is more people in work and in good work, with an improved ability for that person to acquire and then continue to gain skills through their working life.
And that brings me on to your point about the Commission for Tertiary Education and Research. I'm happy to be able to confirm to you that I have met the education Minister in advance of the plan being published, in advance of the Cabinet discussion that agreed this, and we do see significant work to do between us and the work of the new commission. Because part of what we're going to need to do to help to improve people's skills, lots of that will be undertaken within the further education sphere. So, we're going to need to understand what we're going to do alongside them and how that's going to enable them to deliver for us. Of course, further education will be one of the key partners in delivering the Jobs Growth Wales+ programme.
And on your point about regional skills partnerships, which you mentioned on several occasions, I've met all of the regional skills partnerships, and I've met all of the regional groups led by local authorities in the new joint committees that are working alongside the city deals. And one of the things that I think has been really positive is that, in amongst all of the different political leaderships of local authorities, they all see the regional partnerships they have as key to their regional future, and they recognise it adds to what they're doing rather than takes away from it. And they all recognise the importance of those regional skills partnerships, understand the opportunities that exist for businesses within their areas, and then to try to understand how we're going to match the skills needs for those businesses. So, they're a key part of how we're going to run the system successfully—that's both earlier skills, but, crucially, developing skills for people in the workplace as well.
And I think that really does go to your point about employers investing in their future and current workforce. Of course, the workforce of the future is in very large part already with us. It's the workers who are already in the workplace today who are going to be here with us in five years' and 10 years' time. So, there is going to be a need to carry on investing in them. And that is one of the things we're trying to do in setting out our plan today: to help provide stability for employers to make their own choices, but also for them to be clear about how they can get involved in helping to influence our own agenda on skills provision.
And I think the Member also made a point around not just this plan but alongside other interventions. So, to give you an example, the Minister for Climate Change is especially interested in this plan, not just because she cares about the ambitions of the whole Government or her constituency, but, as an example, the housing retrofit programme, that should make a difference in spending money to improve the efficiency of people's homes, to make their homes warmer and less expensive to fit. There's also plenty of work to do in that programme as well, and we want to try to make sure we have the right skills for people to undertake that programme for the future housing needs that we know will exist as well. So, there are jobs and there is skills provision needed.
And recently, I visited not a retrofit programme, but a new-build programme in partnership between Cardiff Council and Wates, as a partner in the Cardiff Living programme. And they are delivering apprenticeships on that site—people are being trained today in how homes are being constructed, and those people will find that that is very much the world they're going to carry on working in for the future. So, we're already seeing a jobs and a training dividend whilst improving new housing stock, as well as the need to improve the housing stock we already have. And you should find those examples through the way that this plan works alongside other Government interventions. This isn't simply going to be a success if my department is the only one working towards it.
And on the challenge around economic inequality, it's one of the key things we know we need to address. With our current programme, the Communities for Work programme, 40 per cent of the people who were helped and supported in that programme have a disability or a limiting healthcare condition that is a barrier to them accessing work. We know that lots of people have support from our Parents, Childcare and Employment programme, helping parents into education where childcare is a barrier, and I met some of those people today, when we launched the programme. So, we're deliberately setting out how we're going to look to reduce economic inequality in the delivery of this plan, and that, of course, includes the gender pay gap.
Now, I look forward to updating the Member on some of the other points he's made, including the work we are undertaking on improving net-zero skills and the work that I'm doing with climate change Ministers on that. But I can see the Deputy Presiding Officer politely giving me the look that says that I should stop and allow the next question to get asked.
Ac rwy'n falch eich bod chi wedi sôn am Twf Swyddi Cymru+. Mae honno'n rhaglen newydd, sy'n cyfuno'r hyn y gwnaethom ni ei ddysgu o hyfforddeiaethau a rhaglen Twf Swyddi Cymru, i helpu pobl i gael gwaith neu i ennill y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i gael gwaith yn y lle cyntaf. Ac rydym ni wedi dysgu am y gefnogaeth y bydd ei hangen ar wahanol bobl ar wahanol adegau i sicrhau eu bod nhw'n barod i fynd ymlaen a chaffael y sgiliau hynny neu fynd i fyd gwaith. Felly, fe fydd yr elfen o gymorth i'r unigolyn yn bwysig i ni.
Nawr, rwy'n llwyr ddisgwyl, yn y Siambr hon, ac yn y pwyllgor yr ydych chi'n ei gadeirio, yn gwisgo het ychydig yn wahanol, mae hi'n ddigon posibl y bydd diddordeb gennych chi yn hyn, ac fe fyddwn i'n disgwyl i hynny fod yn wir drwy'r flwyddyn gyntaf, ond wrth i ni fwrw ymlaen drwy weddill y tymor hwn, i allu deall y mathau o ganlyniadau yr ydym ni'n eu cael ac a ydym ni'n dysgu wrth i ni fynd ymlaen, mewn gwirionedd, i helpu i wella'r cynnig y bydd y rhaglen yn ei roi i bobl. Oherwydd yn hyn o beth, yn fy marn i, nid oes llawer o wahaniaeth rhwng y pleidiau yn y Siambr o ran yr hyn yr ydym ni'n dymuno ei weld yn y pen draw, sef mwy o bobl mewn gwaith ac mewn gwaith da, gyda darpariaeth well i unigolyn gaffael ac yna barhau i ennill sgiliau drwy gydol ei oes waith.
Ac mae hynny'n dod â mi at eich pwynt chi ynglŷn â'r Comisiwn Addysg Drydyddol ac Ymchwil. Rwy'n hapus i allu cadarnhau i chi fy mod i wedi cwrdd â'r Gweinidog addysg cyn cyhoeddiad y cynllun hwn, a chyn trafodaeth y Cabinet a gytunodd ar hyn, ac rydym ni'n gweld bod gwaith sylweddol i'w wneud ar y cyd â'r hyn y bydd y comisiwn newydd yn ei wneud. Oherwydd yn rhan o'r hyn y bydd angen i ni ei wneud i helpu i wella sgiliau pobl, fe gaiff llawer o hynny ei wneud ym maes addysg erbyn hyn. Felly, fe fydd angen i ni ddeall yr hyn y byddwn ni'n ei wneud ochr yn ochr â nhw a sut y bydd hynny'n eu galluogi nhw i gyflawni ar ein cyfer ni. Wrth gwrs, fe fydd addysg bellach yn un o'r partneriaid allweddol wrth gyflwyno rhaglen Twf Swyddi Cymru+.
Ac o ran eich pwynt am bartneriaethau sgiliau rhanbarthol, rydych chi wedi sôn amdanyn nhw droeon, rwyf i wedi cwrdd â'r holl bartneriaethau sgiliau rhanbarthol, ac rwyf i wedi cwrdd â'r holl grwpiau rhanbarthol a arweinir gan awdurdodau lleol yn y cyd-bwyllgorau newydd sy'n gweithio ochr yn ochr â'r bargeinion dinas. Ac un o'r pethau sydd, yn fy marn i, wedi bod yn gadarnhaol iawn yw eu bod nhw i gyd, ymhlith holl wahanol arweinwyr gwleidyddol yr awdurdodau lleol, yn ystyried y partneriaethau rhanbarthol sydd ganddyn nhw mor allweddol i'w dyfodol rhanbarthol nhw, ac maen nhw'n cydnabod bod hynny'n ychwanegu at yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn hytrach na'i chwalu. Ac maen nhw i gyd yn cydnabod pwysigrwydd y partneriaethau sgiliau rhanbarthol hyn, ac yn deall y cyfleoedd sy'n bodoli i fusnesau yn eu hardaloedd nhw, ac yn ceisio deall wedyn sut y byddwn ni'n cyfateb hynny i anghenion y busnesau o ran sgiliau. Felly, maen nhw'n rhan allweddol o'r ffordd yr ydym ni'n mynd i redeg y system yn llwyddiannus—sef sgiliau cynharach, ond, yn hollbwysig, datblygu sgiliau i bobl yn y gweithle hefyd.
Ac rwyf i o'r farn bod hynny'n dilyn ymlaen mewn gwirionedd ar eich pwynt chi ynglŷn â chyflogwyr yn buddsoddi yn eu gweithlu yn y dyfodol ac ar hyn o bryd. Wrth gwrs, mae gweithlu'r dyfodol i raddau helaeth iawn gyda ni'n barod. Y gweithwyr sydd eisoes yng ngweithle heddiw a fydd gyda ni ymhen pum mlynedd a 10 mlynedd. Felly, fe fydd angen parhau i fuddsoddi ynddyn nhw. A dyna un o'r pethau yr ydym ni'n ceisio eu gwneud wrth nodi ein cynllun ni heddiw: helpu i roi sefydlogrwydd i gyflogwyr ar gyfer gwneud eu dewisiadau eu hunain, ond iddyn nhw allu bod yn eglur hefyd ynghylch sut y gallan nhw fod â rhan gynorthwyol wrth ddylanwadu ar ein hagenda ni ein hunain ar gyfer y ddarpariaeth sgiliau.
Ac rwy'n credu bod yr Aelod wedi gwneud pwynt hefyd ynglŷn â nid dim ond y cynllun hwn yn unigol ond ochr yn ochr ag ymyriadau eraill. Felly, i roi enghraifft i chi, mae gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ddiddordeb arbennig yn y cynllun hwn, nid yn unig am fod uchelgeisiau'r Llywodraeth gyfan neu ei hetholaeth hi yn bwysig iddi, ond, er enghraifft, y rhaglen ôl-ffitio tai, a ddylai wneud gwahaniaeth o ran gwario arian i wella effeithlonrwydd cartrefi pobl, i wneud eu cartrefi yn gynhesach a llai costus i'w ffitio. Mae digonedd o waith i'w wneud eto yn y rhaglen honno hefyd, ac rydym ni'n awyddus i sicrhau bod y sgiliau cywir gennym ni i bobl ymgymryd â'r rhaglen honno ar gyfer anghenion y dyfodol y gwyddom ni y bydd eu hangen nhw hefyd. Felly, mae angen swyddi a darpariaeth sgiliau.
Ac yn ddiweddar, fe ymwelais i nid â rhaglen ôl-ffitio, ond rhaglen adeiladu newydd mewn partneriaeth rhwng Cyngor Caerdydd a Wates, sy'n bartner yn y rhaglen Cartrefi Caerdydd. Ac maen nhw'n cynnig prentisiaethau ar y safle hwnnw—mae pobl yn cael eu hyfforddi heddiw yn y ffordd y caiff cartrefi eu hadeiladu, ac fe fydd y bobl hynny'n gweld mai dyna'r byd y byddan nhw'n parhau i weithio ynddo i'r dyfodol. Felly, rydym ni'n gweld swyddi ac elw o ran hyfforddiant eisoes wrth wella'r stoc newydd o dai, yn ogystal â'r angen i wella'r stoc o dai sydd gennym ni'n barod. Ac fe ddylech ddod o hyd i'r enghreifftiau hynny drwy'r ffordd y mae'r cynllun hwn yn gweithio ochr yn ochr ag ymyriadau eraill gan y Llywodraeth. Ni fydd hyn yn llwyddo os mai dim ond fy adran i sy'n gweithio tuag ato.
Ac o ran yr her ynglŷn ag anghydraddoldeb economaidd, dyma un o'r pethau allweddol y gwyddom ni fod angen i ni fynd i'r afael ag ef. Gyda'n rhaglen gyfredol ni, y rhaglen Cymunedau dros Waith, mae anabledd neu gyflwr gofal iechyd cyfyngol gan 40 y cant o'r bobl a gafodd gymorth a chefnogaeth yn y rhaglen honno sy'n rhwystr iddyn nhw gael gwaith. Fe wyddom ni fod llawer o bobl yn cael cymorth gan ein rhaglen Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth, gan helpu rhieni i gael addysg lle mae gofal plant yn rhwystr iddyn nhw, ac fe wnes i gyfarfod â rhai o'r bobl hynny heddiw, wrth i ni lansio'r rhaglen. Felly, rydym ni'n mynegi yn bwrpasol sut rydym ni am geisio lleihau anghydraddoldeb economaidd wrth gyflawni'r cynllun hwn, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys y bwlch cyflog rhwng y rhywiau.
Nawr, rwy'n edrych ymlaen at roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod ynglŷn â rhai o'r pwyntiau eraill a wnaeth ef, gan gynnwys y gwaith yr ydym ni'n ei wneud i wella sgiliau sero-net a'r gwaith yr wyf i'n ei wneud gyda Gweinidogion newid hinsawdd yn y maes hwnnw. Ond rwy'n gallu gweld o'r olwg ar ei wyneb fod y Dirprwy Lywydd yn gofyn yn garedig i mi fod yn ddirwyn i ben a chaniatáu i'r cwestiwn nesaf gael ei ofyn.
Always happy for you to be succinct in your answers, Minister.
Rwy'n hapus bob amser i chi roi atebion cryno, Gweinidog.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Dirprwy Lywydd, and thank you to the Minister for his statement. There's much to welcome here, but I'd like to focus on a couple of points. Access to high-quality employment is strongly linked to mental health: 43 per cent of unemployed people report poor mental health, compared to 27 per cent who are in employment. The Organisation for Economic Co-operation and Development has noted that job loss, of which there have been many in Wales over the pandemic period, is a traumatic experience in someone's life and has an immediate negative impact on their mental health. Further still, there is significant further damage when unemployment continues long term.
Low-paid workers were the most likely to be furloughed or lose their jobs, and groups already at the most risk of problem debt prior to the pandemic are now at even greater risk. Addressing these financial inequalities this side of the pandemic should be at the forefront of our political agenda. However, access to employment alone is not enough. We must guarantee that this employment is fair and just. Half of people in poverty now live in working families. People are being trapped in poverty by low wages, zero-hour contracts and job insecurity. Promoting fair work is great, but I would like the Minister to drill down a bit and outline how fair work will be guaranteed, including job security, opportunity for education and training and staff consultation and representation. How exactly will these be guaranteed?
On the green economy, Russian oil and gas imports have not currently been fully included in the UK economic sanctions against Russia, because of the concern of the impact of this on the UK economy, especially while we are already experiencing a cost-of-living crisis that is being heavily fuelled by rising energy costs. Some reports suggest that this is set to change today, but the impact of our reliance on Russian fossil fuels is huge. Shell has calculated that current exports and flow prices to western democracies are helping to finance a Russian T-90 tank every 20 minutes. This is something that my colleague Liz Saville-Roberts MP has been raising in her Westminster capacity, and a topic that Adam Price has already spoken on, and, to reiterate his words,
'not a single drop of Russian oil should be offloaded into Wales...while innocent blood is being shed in Ukraine'.
But the discussions have rightly raised questions around our reliance on fossil fuels. We must ramp up our renewable low-carbon economy, which, hopefully, this plan will play a part in doing. To do this, we have to immediately and continuously invest in the technologies of the future here in Wales, and create green jobs through a just transition. A skills gap in Wales is one of the obstacles that is preventing us from moving at this accelerated rate away from fossil fuels, an issue that has been highlighted by the Construction Industry Training Board, an issue I know the Minister is aware of. Specifically, how will we fill these skill gaps? How will this gap be filled urgently so that we can significantly increase our renewable, low-carbon economy?
And, finally, on gender equality, today marks International Women's Day, and economic barriers continue to face women. Our economic system, structures and policies are continuing to recreate and reproduce gender inequality. The latest data from Chwarae Teg has highlighted that the gender pay gap in Wales has actually worsened in 2021. The gender pay gap increased from 11.8 per cent to 12.3 per cent. Women's median hourly pay increased 34p between 2020 and 2021, below the average of 42p, whereas men's increased by 49p. And this is a point I've highlighted before in this Chamber, but needs reiterating: as of 2021, men earn more than women in every local authority in Wales. These figures should highlight to us that progress towards eradicating income inequality is neither consistent, guaranteed nor rapid, and we must, therefore, ensure we are considering the views and needs of women in plans like these. I am concerned that, as we move towards a green economy, these figures may continue to worsen, as it's known that the biggest gender gaps occur in agriculture, manufacturing, construction and transportation—areas that will be key areas to a green transition, where new jobs and skills will be focused. So, we must ensure that women are not left out of the green transition.
So, finally, I ask the Minister: how does this plan tangibly address these issues? How are we encouraging women in Wales into STEM subjects? How are we guaranteeing fair and green employment for women? And how are we ensuring they're not left out of the green transition? And of course, if this plan does not address those issues, will the Minister consider expanding the plan to include additions that address economic inequalities in employment and training, on International Women's Day?
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Mae llawer i'w groesawu yn hyn, ond fe hoffwn i ganolbwyntio ar un neu ddau o bwyntiau. Fe geir cysylltiad cryf rhwng ennill cyflogaeth o ansawdd uchel ac iechyd meddwl: mae 43 y cant o bobl ddi-waith yn dweud eu bod nhw'n cael problemau ag iechyd meddwl, o'i gymharu â 27 y cant o bobl mewn cyflogaeth. Mae'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd wedi nodi bod colli gwaith, a ddigwyddodd yn fynych yng Nghymru dros gyfnod y pandemig, yn brofiad dirdynnol ym mywyd rhywun ac yn cael effaith negyddol uniongyrchol ar ei iechyd meddyliol. At hynny, fe achosir rhagor o niwed pan fydd diweithdra yn para i'r hirdymor.
Gweithwyr ar gyflogau isel oedd y rhai mwyaf tebygol o gael eu rhoi ar ffyrlo neu golli eu swyddi, ac mae'r grwpiau a oedd yn wynebu'r risg fwyaf o ddyled broblemus cyn y pandemig mewn mwy fyth o berygl erbyn hyn. Fe ddylai mynd i'r afael â'r anghydraddoldebau ariannol hyn ar y pen hwn i'r pandemig fod ar flaen ein hagenda wleidyddol ni. Er hynny, nid yw ennill cyflogaeth yn ddigon ar ei ben ei hun. Mae'n rhaid i ni warantu bod y gyflogaeth honno'n deg ac yn gyfiawn. Erbyn hyn, mae hanner y bobl sydd mewn tlodi yn byw mewn teuluoedd sy'n gweithio. Mae pobl yn cael eu cadw mewn tlodi gan gyflogau isel, contractau dim oriau ac ansicrwydd o ran swyddi. Mae hyrwyddo gwaith teg yn ardderchog, ond fe hoffwn i'r Gweinidog fanylu ryw ychydig ac amlinellu sut y caiff gwaith teg ei warantu, gan gynnwys diogelwch swyddi, a chyfle i gael addysg a hyfforddiant ac ymgynghori â staff a'u cynrychioli. Sut yn union y caiff y rhain eu gwarantu?
O ran yr economi werdd, nid yw mewnforion olew a nwy o Rwsia wedi'u cynnwys yn llawn ar hyn o bryd yn sancsiynau economaidd y DU yn erbyn Rwsia, oherwydd pryder effaith hynny ar economi'r DU, yn arbennig felly gan ein bod ni eisoes yn gweld argyfwng costau byw a ysgogwyd i raddau helaeth gan gostau ynni cynyddol. Mae rhai adroddiadau yn awgrymu y bydd hyn yn newid heddiw, ond mae effaith ein dibyniaeth ni ar danwydd ffosil o Rwsia yn aruthrol. Mae Shell yn cyfrif bod yr allforion presennol a phrisiau llif i ddemocratiaethau gorllewinol yn helpu i ariannu tanc T-90 i Rwsia bob 20 munud. Mae hyn yn rhywbeth y mae fy nghydweithwraig Liz Saville-Roberts AS wedi bod yn ei godi yn rhinwedd ei swydd yn San Steffan, ac mae hwn yn bwnc y mae Adam Price wedi siarad amdano eisoes, ac, i ailadrodd ei eiriau ef,
'na ddylid dadlwytho diferyn o olew Rwsia i Gymru...tra bod gwaed pobl ddiniwed yn cael ei dywallt yn Wcráin'.
Ond mae'r trafodaethau hyn wedi codi cwestiynau am ein dibyniaeth ni ar danwydd ffosil, a hynny'n briodol. Mae'n rhaid i ni ehangu ein heconomi carbon isel adnewyddadwy ni, a fydd, gobeithio, â rhan yn y gwaith o wneud felly. I wneud hyn, mae'n rhaid i ni fuddsoddi ar unwaith ac yn barhaus ym maes technolegau'r dyfodol yma yng Nghymru, a chreu swyddi gwyrdd drwy bontio sy'n gwneud cyfiawnder. Mae'r bwlch sgiliau yng Nghymru yn un o'r rhwystrau sy'n ein hatal ni rhag symud ar y gyfradd gyflymach hon oddi wrth danwydd ffosil, mater y mae Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu wedi tynnu sylw ato, mater y gwn i fod y Gweinidog yn ymwybodol ohono. Yn benodol, sut ydym ni am lenwi'r bylchau hyn o ran sgiliau? Sut y caiff y bylchau hyn eu llenwi ar frys i ni allu ehangu ein heconomi adnewyddadwy, carbon isel ni'n sylweddol?
Ac, yn olaf, o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau, mae hi'n Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod heddiw, ac mae menywod yn parhau i wynebu rhwystrau economaidd. Mae ein system economaidd ni, ein strwythurau ni a'n polisïau ni'n parhau i ail-lunio ac atgynhyrchu anghydraddoldeb rhwng y rhywiau. Mae'r data diweddaraf gan Chwarae Teg wedi tynnu sylw at y ffaith bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru wedi gwaethygu yn ystod 2021. Fe gynyddodd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau o 11.8 y cant i 12.3 y cant. Fe gynyddodd cyflog canolrifol fesul awr menywod gan 34c rhwng 2020 a 2021, yn is na'r cyfartaledd o 42c, tra bod dynion wedi cynyddu gan 49c. Ac mae hwn yn bwynt yr wyf i wedi tynnu sylw ato o'r blaen yn y Siambr hon, ond mae angen ei ailadrodd: o 2021 ymlaen, mae dynion yn ennill mwy na menywod ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru. Fe ddylai'r ffigurau hyn dynnu ein sylw ni at y ffaith nad yw'r cynnydd tuag at ddiddymu anghydraddoldeb incwm yn gyson, yn sicr nac yn gyflym, ac mae'n rhaid i ni, felly, sicrhau ein bod ni'n rhoi ystyriaeth i farn ac anghenion menywod mewn cynlluniau fel rhain. Rwy'n pryderu, wrth i ni symud tuag at economi werdd, y gallai'r ffigurau hyn barhau i waethygu, gan ei bod hi'n hysbys fod y bylchau mwyaf rhwng y rhywiau yn digwydd mewn amaethyddiaeth, gweithgynhyrchu, adeiladu a thrafnidiaeth—meysydd a fydd yn allweddol ar gyfer pontio gwyrdd, lle bydd y swyddi a'r sgiliau newydd yn ymgasglu. Felly, mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw menywod yn cael eu hepgor o'r cyfnod pontio gwyrdd.
Felly, yn olaf, rwy'n gofyn i'r Gweinidog: sut mae'r cynllun hwn am fynd i'r afael â'r materion hyn mewn ffordd sylweddol? Sut ydym ni am annog menywod yng Nghymru i ddilyn addysg pynciau STEM? Sut ydym ni am warantu cyflogaeth deg a gwyrdd i fenywod? A sut ydym ni am sicrhau nad ydyn nhw'n cael eu hepgor o'r cyfnod pontio gwyrdd? Ac wrth gwrs, os nad yw'r cynllun hwn am fynd i'r afael â'r materion hynny, a wnaiff y Gweinidog ystyried ehangu'r cynllun hwn i gynnwys ychwanegiadau sy'n mynd i'r afael ag anghydraddoldebau economaidd mewn cyflogaeth a hyfforddiant, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod?
Thank you for the questions and the comments. I recognise that work, and in particular good work, is often a protective factor for people's mental health. It isn't a guarantee, but I also know that poor work can have a really detrimental impact on people's mental health. I know from my former time as an employment lawyer, when I've seen people who worked in a poor workplace having difficult experiences at work affecting not just their work, but their whole life around them as well, and the people they love and care for. And that's particularly the case when people are in poorly paid work as well. So, fair work is one of our five key aspects in the plan.
There are some things we can do ourselves rather more directly. So, the NHS, for example, is a living wage employer, a real living wage employer. We're doing more on the social care system in terms of making sure that people have decent and better wages. We're looking to try to make sure we build on the social partnership we have created through the last few years, which has been accelerated and deepened during the pandemic, to try to make sure that we really do deliver Wales as a fair work nation.
Our staff are paid in a certain way; we know that in the private sector we can't influence every single employer. Where we do need to be clear, though, is in the examples of what we're prepared to reward and stand by and say, 'This is what good looks like.' I've seen more of that in the way the economic contract works and is being deepened. So, I expect to have more on that in what we're doing with people in the private sector where most pay, of course, choices are made. And at the same time I think we'll be able to do more in the field of procurement, and that's a matter that the finance Minister leads on and Ministers right across the Government have a real interest in. So, I think you're going to find, not just in this plan, but more generally in what the Government does, that we're genuinely committed to that, as well as individual interventions like Healthy Working Wales and Time to Change Wales, which my department jointly funds, together with the Deputy Minister for Mental Health and Well-being as the lead Minister.
When it comes to the comments you made about Putin's war and the invasion of Ukraine, I fully recognise that there are challenges in rising prices that will be exacerbated by the war. The cost-of-living crisis was with us already before the invasion of Ukraine. It will be made worse because there will be reduced supply of oil and gas from Russia. One of the things we have to accept is that if we think it's wrong for there to be Russian oil and gas helping to fund that war, then that means there'll be challenges in energy supply within this country as well. It reinforces the point about energy security and our ability to generate more of our own energy and be less reliant on the supply of oil and gas from other parts of the world. It's one of the things that, even before the dreadful crisis in Ukraine, Ministers were already clear about and keen to make the most of our assets.
Within that, there are of course challenges in terms of investing in skills and in the infrastructure we need. We know that we already have a position where, I think, over half of our power needs are regularly provided by renewable sources. The challenge then is how much more can we do, how much more reliable will that need to be, how we'll get the investment from the private sector as well as the public sector that will be required to further exploit offshore wind, marine and tidal power as well, and then the skills that go alongside that. That is a bit of a circular conversation because we need to understand what is going to happen with investment in the whole supply chain for those industries that are going be created when new rounds are auctioned off by the Crown Estate for offshore wind. How do we then make sure we understand what those companies are going to do and when we can actually invest alongside them to make sure we have the skills supply for people?
An example of where that can go wrong, of course, is Wylfa Newydd, the former Hitachi project. We did invest in lots of skills, and actually what we were doing there would have made sense if the project had gone forward. When it didn't, we'd essentially taken a community of people together with us on a journey that wasn't then completed. It does, though, show I think that where we have some certainty on those very large investment choices, we can make sure that the levers we have are available to help people into what should be good jobs for the future. We're already doing some of that work as we know we're going to need to do even more to accelerate the transition to a zero-carbon economy, and in particular how we get the most gain from renewable sources of power.
I'll finish with your points about women and the pay gap. I've been very lucky in my working life to work with a number of women, to be led and managed by women in the workplace, and I'm very proud of my own wife who is a women of real achievement in her business. She's a much better leader and manager than I ever was in the workplace. But, actually, we know that we still have significant gender inequalities, not just in money, but in the way that leadership positions are undertaken and the culture of workforces and workplaces in the private and the public sector. It's why the Government continues to invest in promoting opportunities for women and girls to seek careers in areas where they have not been in the past, whether that's construction, whether that's STEM or, indeed, in tech and in fintech. And I have to say, when I was recently away and looking at some of the promotion we're doing in the United Arab Emirates around the World Expo in Dubai, I was really proud to see Welsh women in fintech as leading figures, running those companies and making a pitch about how they are doing something not just for themselves, but for a whole sector where their skills could and should be recognised. I think we're going to see more of that in the future, so that everyone can see there is someone you can see and someone you can be, and there's a Government that is on your side to make sure you get what you're worth, which is exactly the same as the person next to you, whether a man or a woman.
Diolch i chi am y cwestiynau a'r sylwadau. Rwy'n cydnabod bod gwaith, a gwaith ystyrlon yn arbennig felly, yn elfen warcheidiol o ran iechyd meddwl pobl. Nid yw'n gwarantu hynny, ond fe wn y gall gwaith diwerth fod ag effaith andwyol iawn ar iechyd meddwl pobl hefyd. Fe wn i o'm gyrfa flaenorol fel cyfreithiwr cyflogaeth, pan welais i bobl a oedd yn gweithio mewn gweithle truenus yn cael profiadau anodd yn y gwaith a fyddai nid yn unig yn effeithio ar eu gwaith nhw, ond ar eu bywydau cyfan a'u hamgylchiadau hefyd, yn ogystal â'r bobl y maen nhw'n eu caru ac yn gofalu amdanyn nhw. Ac mae hynny'n arbennig o wir pan fydd pobl mewn gwaith sydd â thâl pitw hefyd. Felly, mae gwaith teg yn un o'r pum agwedd allweddol sydd gennym ni yn y cynllun.
Fe geir rhai pethau y gallwn ni eu gwneud ein hunain mewn ffordd ychydig yn fwy uniongyrchol. Felly, mae'r GIG, er enghraifft, yn gyflogwr cyflog byw, yn gyflogwr cyflog byw gwirioneddol. Rydym ni'n gwneud mwy yn y system gofal cymdeithasol o ran sicrhau bod gan bobl gyflogau parchus a gwell. Rydym ni'n ceisio sicrhau ein bod ni'n adeiladu ar y bartneriaeth gymdeithasol a luniwyd gennym ni yn ystod y blynyddoedd diwethaf, a gyflymwyd ac a gryfhawyd yn ystod y pandemig, i geisio sicrhau ein bod ni'n cyflawni o ran sicrhau bod Cymru yn wlad o waith teg mewn gwirionedd.
Mae ein staff ni'n cael eu talu mewn ffordd arbennig; rydym ni'n gwybod na allwn ni ddylanwadu ar bob cyflogwr yn y sector preifat. Serch hynny, mae angen i ni fod yn eglur gyda'r enghreifftiau o'r hyn yr ydym ni'n barod i'w wobrwyo a'i argymell a dweud, 'Fel hyn y dylai hi fod.' Rwyf i wedi gweld rhagor yn hynny o beth yn y ffordd y mae'r Contract Economaidd yn gweithio ac yn cael ei gryfhau. Felly, rwy'n disgwyl bod â mwy o wybodaeth ynglŷn â hynny yn yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda phobl yn y sector preifat lle gwneir y rhan fwyaf o ddewisiadau o ran cyflogau, wrth gwrs. Ac ar yr un pryd, rwy'n credu y byddwn ni'n gallu gwneud mwy ym maes caffael, ac mae hwnnw'n fater y mae'r Gweinidog cyllid yn arwain arno ac mae gan Weinidogion ar draws y Llywodraeth ddiddordeb gwirioneddol yn hynny. Felly, rwy'n credu y byddwch chi'n canfod, nid yn unig yn y cynllun hwn, ond yn fwy cyffredinol yn yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud, ein bod ni wedi gwir ymrwymo i hynny, yn ogystal ag i ymyriadau unigol fel Cymru Iach ar Waith ac Amser i Newid Cymru, y mae fy adran i'n ei ariannu ar y cyd, ynghyd â'r Dirprwy Weinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, fel y Gweinidog arweiniol.
O ran y sylwadau a wnaethoch chi am ryfel Putin a'r ymosodiad ar Wcráin, rwy'n llwyr gydnabod y ceir heriau o ran prisiau cynyddol y bydd y rhyfel yn eu gwaethygu. Roedd yr argyfwng costau byw gyda ni eisoes cyn yr ymosodiad ar Wcráin. Fe waethygir y sefyllfa oherwydd fe fydd yna lai o gyflenwad olew a nwy o Rwsia. Un o'r pethau y mae'n rhaid i ni eu derbyn yw, os ydym ni o'r farn ei bod hi'n anghyfiawn i ni brynu olew a nwy oddi wrth Rwsia ac i hynny helpu i ariannu'r rhyfel hwnnw, yna fe fydd hynny'n golygu y bydd yna heriau o ran y cyflenwad ynni yn y wlad hon hefyd. Mae hyn yn atgyfnerthu'r pwynt am ddiogelwch ynni a'n gallu ni i gynhyrchu mwy o'n hynni ein hunain a bod yn llai dibynnol ar gyflenwad o olew a nwy o rannau eraill o'r byd. Dyma un o'r pethau yr oedd Gweinidogion eisoes, hyd yn oed cyn yr argyfwng ofnadwy yn Wcráin, yn eglur iawn yn ei gylch ac yn awyddus i wneud yn fawr o'n hasedau ni ein hunain.
O fewn hynny, fe geir heriau, wrth gwrs, o ran buddsoddi mewn sgiliau ac yn y seilwaith sydd ei angen arnom ni. Fe wyddom ni ein bod ni eisoes yn y sefyllfa o fod â dros hanner ein hanghenion ni o ran ynni, rwy'n credu, yn cael eu darparu o ffynonellau adnewyddadwy yn rheolaidd. Yr her wedyn yw faint yn fwy y gallwn ni ei wneud, faint yn fwy dibynadwy y bydd angen i hwnnw fod, sut y gallwn ni gael buddsoddiad gan y sector preifat yn ogystal â'r sector cyhoeddus y bydd ei angen i fanteisio ymhellach ar ynni gwynt, ynni morol, ac ynni'r llanw hefyd, ac yna'r sgiliau sy'n cyd-fynd â hynny. Mae honno'n sgwrs gylchol i ryw raddau oherwydd mae angen i ni ddeall beth sy'n mynd i ddigwydd gyda buddsoddiad yn y gadwyn gyflenwi gyfan ar gyfer y diwydiannau hynny a gaiff eu creu pan fydd rowndiau newydd yn cael eu gwerthu ar ocsiwn gan Ystâd y Goron o ran gwynt ar y môr. Sut ydym ni am sicrhau wedyn ein bod ni'n deall yr hyn y bydd y cwmnïau hynny'n ei wneud a phryd y gallwn ni fuddsoddi yn ochr yn ochr â nhw i sicrhau bod y cyflenwad sgiliau ar gael i bobl?
Un enghraifft o hynny'n mynd o'i le, wrth gwrs, yw Wylfa Newydd, y prosiect a oedd gan Hitachi. Fe wnaethom ni fuddsoddi mewn llawer o sgiliau, ac fe fyddai'r hyn yr oeddem ni'n ei wneud yno wedi gwneud synnwyr pe byddai'r prosiect wedi cael ei wireddu. Pan na ddigwyddodd hynny, roeddem ni i bob pwrpas wedi dod â chymuned o bobl gyda ni ar daith na ddaeth i'w diwedd bryd hynny. Eto i gyd, mae hynny'n dangos, yn fy marn i, lle ceir rhywfaint o sicrwydd gennym ni ynglŷn â'r dewisiadau mawr iawn hynny o ran buddsoddiad, fe allwn ni sicrhau bod yr ysgogiadau sydd gennym ni ar gael i helpu pobl at yr hyn a ddylai fod yn waith da i'r dyfodol. Rydym ni eisoes yn gwneud rhywfaint o'r gwaith hwnnw gan ein bod ni'n gwybod y bydd angen i ni wneud mwy hyd yn oed i gyflymu'r broses o bontio at economi ddi-garbon, ac yn arbennig sut y cawn ni fwyaf o fudd yn sgil y ffynonellau o ynni adnewyddadwy.
Rwyf i am orffen gyda'ch pwyntiau chi ynglŷn â menywod a'r bwlch cyflog. Rwyf i wedi bod yn lwcus iawn yn fy oes waith i weithio gyda nifer o fenywod, a chael fy arwain a fy rheoli gan fenywod yn y gweithle, ac mae gennyf i lawer o falchder yn fy ngwraig sy'n fenyw o gyflawniad gwirioneddol yn ei busnes hi. Mae hi'n arweinydd a rheolwr llawer gwell yn y gweithle nag yr oeddwn i erioed. Ond, mewn gwirionedd, fe wyddom ni fod gennym ni anghydraddoldebau sylweddol o hyd o ran rhyw, nid yn unig o ran arian, ond yn y ffordd yr ymgymerir â swyddi arweiniol a'r diwylliant ymysg gweithluoedd ac mewn gweithleoedd yn y sectorau preifat a chyhoeddus. Dyna pam mae'r Llywodraeth yn parhau i fuddsoddi mewn hybu cyfleoedd i fenywod a merched chwilio am yrfaoedd mewn meysydd lle nad ydyn nhw wedi gweithio yn y gorffennol, mewn adeiladu, neu feysydd STEM neu, yn wir, mewn technoleg ac mewn technoleg ariannol. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, pan oeddwn i dramor yn ddiweddar ac wrth edrych ar rywfaint o'r ymgyrchu a wnawn yn yr Emiradau Arabaidd Unedig ynghylch Expo y Byd yn Dubai, roeddwn i'n falch iawn o weld menywod Cymru yn ffigurau blaenllaw mewn technoleg ariannol, yn rhedeg y cwmnïau hynny ac yn rhoi cynnig ar ddangos eu bod nhw'n gwneud rhywbeth nid yn unig er eu mwyn eu hunain, ond er mwyn y sector cyfan lle gellid ac y dylid cydnabod eu sgiliau nhw. Rwyf i o'r farn y byddwn ni'n gweld mwy o hynny yn y dyfodol, i bawb sylweddoli y gallwch chi fod fel unrhyw un llwyddiannus a welwch chi, ac mae'r Llywodraeth ar eich ochr chi i wneud yn siŵr y byddwch chi'n cael yr hyn yr ydych chi'n ei haeddu, yn union yr un fath â'r unigolyn agosaf atoch chi, yn wryw neu'n fenyw.
Following the International Women's Day theme, I want to try and explore how we're going to close the gender gap in relation to not having women in one section of the workforce and men in the other, because we need—. A bit more mixing up will benefit the whole community.
So, we know from the Well-being of Future Generations Commissioner for Wales's report, 'Homes Fit for the Future: The Retrofit Challenge', that we need over 4,000 people to be skilled in insulating people's homes—existing homes—and we also need nearly 3,000 retrofit energy assessors. How does the Government think that we can get a much better balanced workforce in these really important skills, rather than them all being male? Equally, the social care sector would benefit from having a much wider diversity of the workforce, both in terms of more men working in it, and also a range of different ethnic minorities to reflect the communities they're serving. So, I'd be very keen to understand how the proper shortage in social care and in childcare could be filled by training up many more people to work in this absolutely crucial area, which is never going to be outsourced to artificial algorithms—these are proper jobs of the future—as well as the most urgent jobs around retrofitting, which, obviously, with the price of energy going up, we need to get on with as quickly as we possibly can.
Yn dilyn ar thema Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, rwyf i eisiau ceisio archwilio sut y byddwn ni'n cau'r bwlch rhwng y rhywiau o ran peidio â bod â menywod mewn un adran o'r gweithlu a dynion yn y llall, oherwydd mae angen—. Fe fyddai ychydig mwy o gymysgu o fudd i'r gymuned gyfan.
Felly, fe wyddom ni o adroddiad Comisiynydd Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru, 'Cartrefi sy'n Addas i'r Dyfodol: Her Ôl-ffitio', fod angen i dros 4,000 o bobl fod yn fedrus o ran inswleiddio cartrefi pobl—cartrefi sy'n bodoli eisoes—ac mae angen bron i 3,000 o aseswyr ynni ôl-ffitio arnom ni hefyd. Sut mae'r Llywodraeth yn credu y gallwn ni sicrhau gweithlu llawer mwy cytbwys yn y sgiliau pwysig iawn hyn, yn hytrach na bod pob un ohonyn nhw'n ddynion? Yn yr un modd, fe fyddai'r sector gofal cymdeithasol yn elwa ar gael amrywiaeth llawer ehangach o'r gweithlu, o ran mwy o ddynion yn gweithio ynddo, a hefyd amrywiaeth ethnig leiafrifol i adlewyrchu'r cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu. Felly, rwyf i'n awyddus iawn i ddeall sut y gellid llenwi'r prinder gwirioneddol mewn gofal cymdeithasol ac mewn gofal plant drwy hyfforddi llawer mwy o bobl i weithio yn y maes hollol hanfodol hwn, na fydd byth yn cael ei roi ar gontract allanol i algorithmau artiffisial—swyddi go iawn y dyfodol yw'r rhain—yn ogystal â'r swyddi y mae'r angen amdanyn nhw ar frys gwirioneddol o ran ôl-ffitio, y mae angen i ni, yn amlwg, gyda chwyddiant prisiau ynni, fwrw ymlaen â nhw cyn gynted ag y gallwn ni.
I thank the Member for the questions. I'm not sure how far linked and how closely linked they are to the plan, but I'm happy to address the points that I think are being made. Because, again, in my past, when I've run equal pay claims, you very quickly get to see what looks unusual, and you then have to try and prove them. So, for example, in areas where there are gender-segregated jobs and different negotiation structures, you often find, even in the same employer, there are different outcomes in terms of pay structures. And that has created a huge problem for employers in the public and some parts of the private sector. The difficulty is that actually running a legal claim is a blunt tool to try and achieve it, and you often find people invest lots of money in defending claims, rather than looking at what they can do to address their pay systems to make sure they properly reward people for the work that they're doing. That's where people who really are doing the work should be valued and paid the same, rather than challenges where you tend to find people concentrating in different professions entirely.
I take on board your point around some of the work on energy assessing. Well, some of this is about promoting opportunities and being clear that this isn't just man's work or woman's work. To be really clear, there are jobs for people with skills and talent, and to be clear that that talent exists in all parts of the country. And that's what we're trying to do in giving people the skills and the opportunities to re-enter the workforce. I met a single dad and a single mum who'd been helped by the programmes that we had provided, and they were now in work because of the help and support we had provided. But it is about making clear that we tried to remove some of those barriers in the way that people see themselves, as well as the way they're seen by other people. And that's a bigger challenge, because, actually, lots of gender bias that we talk about starts off from before people are born and then after they're born.
I don't know how many of you still wander up and down aisles with children's clothing and books, but you still see an awful lot of pink for those things that are for women—and I'm wearing a pink shirt by coincidence today. But, when you look at the messages on people's clothing, and I recently saw messages around this, the messages that girls are given about who they should be and what they should do are very different from the messages that boys are given at a very young age. And, actually, part of our challenge is how we get through some of that, because without knowing it, we end up growing up with those assumptions about ourselves and about other people. What we are doing with this plan is part of what we should do as a Government in making clear that the opportunities are there for everyone, and we recognise that people are not in the same position and we deliberately want to do something about righting that and making sure that people who do have different responsibilities and different outcomes have a better chance because of the action that this Government will take.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau. Nid wyf i'n siŵr pa mor bell na pha mor agos yw'r cysylltiad rhyngddyn nhw â'r cynllun, ond rwy'n hapus i fynd i'r afael â'r pwyntiau a wneir, fel rwyf i'n eu deall. Oherwydd, unwaith eto, yn y gorffennol i mi, pan oeddwn i'n rhedeg hawliadau am gyflog cyfartal, roeddwn ni'n gallu gweld pethau a fyddai'n ymddangos yn anarferol yn gyflym iawn, ac yna mae'n rhaid i chi geisio eu profi nhw. Felly, er enghraifft, mewn meysydd lle ceir swyddi ar wahân ar gyfer y rhywiau a strwythurau negodi gwahanol, rydych chi'n gweld yn aml, hyd yn oed gyda'r un cyflogwr, fod canlyniadau amrywiol o ran strwythurau cyflog. Ac mae hynny wedi creu problem enfawr i gyflogwyr yn y sector cyhoeddus ac mewn rhai rhannau o'r sector preifat. Yr anhawster yw bod rhedeg hawliad cyfreithiol yn arf heb awch i geisio cyflawni hynny, ac rydych chi'n gweld yn aml fod pobl yn buddsoddi llawer o arian i amddiffyn hawliadau, yn hytrach nag edrych ar yr hyn y gallan nhw ei wneud i fynd i'r afael â'u systemau talu cyflog i sicrhau eu bod nhw'n gwobrwyo pobl yn iawn am y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Dyna pryd y dylai pobl sy'n gwneud y gwaith gael eu gwerthfawrogi a'u talu'r un fath, yn hytrach na'r herio sy'n tueddu i wneud i bobl ganolbwyntio ar yrfaoedd cyfan gwbl wahanol.
Rwy'n derbyn eich pwynt chi ynghylch rhywfaint o'r gwaith ar asesu ynni. Wel, mae rhywfaint o hyn yn ymwneud â hyrwyddo cyfleoedd a bod yn eglur nad gwaith dyn neu waith menyw yn unig yw hyn. I fod yn glir iawn, fe geir swyddi i bobl sydd â sgiliau a thalent, a bod yn glir fod y dalent honno'n bodoli ym mhob rhan o'r wlad. A dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud ar gyfer rhoi'r sgiliau a'r cyfleoedd i bobl ailymuno â'r gweithlu. Fe wnes i gyfarfod ag un tad sengl ac un fam sengl a oedd wedi cael cymorth gan y rhaglenni y gwnaethom ni eu darparu, ac roedden nhw mewn gwaith erbyn hyn oherwydd y cymorth a'r gefnogaeth y gwnaethom ni eu rhoi. Ond mae hyn yn ymwneud ag egluro ein bod ni wedi ceisio tynnu rhai o'r rhwystrau hynny o ran y ffordd y mae pobl yn eu gweld eu hunain ynddi hi, yn ogystal â'r ffordd y maen nhw'n cael eu gweld gan bobl eraill. Ac mae honno'n her fwy, oherwydd, mewn gwirionedd, caiff llawer o ragfarn rhywedd yr ydym ni'n sôn amdani ei sefydlu o'r foment cyn i bobl gael eu geni ac yna ar ôl i bobl gael eu geni.
Nid wyf i'n gwybod faint ohonoch chi sy'n dal i grwydro ymysg yr eiliau dillad a llyfrau plant mewn siopau, ond rydych chi'n dal i weld llawer iawn o binc ar gyfer y pethau hynny sydd ar gyfer menywod—ac rwy'n gwisgo crys pinc drwy gyd-ddigwyddiad heddiw. Ond, pan edrychwch chi ar y negeseuon ar ddillad pobl, ac fe welais i negeseuon am hyn yn ddiweddar, mae'r negeseuon a roddir i ferched am bwy y dylen nhw fod a'r hyn y dylen nhw ei wneud yn wahanol iawn i'r negeseuon a roddir i fechgyn yn ifanc iawn. Ac, mewn gwirionedd, rhan o'n her yw sut yr ydym ni am fynd drwy rywfaint o hynny, oherwydd heb wybod hynny, fe fyddwn ni yn y pen draw yn tyfu i fyny gyda'r tybiaethau hynny amdanom ni ein hunain ac am bobl eraill. Mae'r hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'r cynllun hwn yn rhan o'r hyn y dylem ei wneud yn y Llywodraeth i'w gwneud hi'n glir bod y cyfleoedd hyn ar gyfer pawb, ac rydym ni'n cydnabod nad yw pobl yn yr un sefyllfa ac rydym ni'n bwriadu gwneud rhywbeth ynghylch unioni hynny a sicrhau bod gan bobl sydd â chyfrifoldebau gwahanol a chanlyniadau gwahanol well cyfle oherwydd y camau y bydd y Llywodraeth hon yn eu cymryd.
Thank you, Minister, for your statement today and responses so far in the Chamber here. As a keen follower of Plenary, I'm sure that you noted that, last week, I asked a question to the climate change Minister around the opportunities in particular in north Wales around renewable energy and the supply chain there, and making the most of the resources that we have in north Wales to ensure that the green economy is thriving in that part of the country. I outlined the opportunities that it has to offer, and, of course, that's not just for north Wales but for Wales as a whole, and whether that's in wind energy, solar energy or some marine energy as well, and I thank you for acknowledging that today in some of your responses. There's been cross-party acknowledgement of the opportunities there today as well.
I did note in one of your responses—I think it was probably to Paul Davies a moment ago—that you touched on some of the potential risks because this type of statement and thinking touches all parts of Government, and perhaps there's a risk of some departments of Government not fully engaging in this, and what we see sometimes in Government around silo working. So, I was wondering whether you'd be able to outline how you're working across Government to ensure that your plans and thinking around employability and skills, and particularly around the economy and greener Wales, are completely and properly utilised and that we don't see that silo working that can be associated with Government from time to time. Thanks.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi heddiw a'r ymatebion hyd yn hyn yn y Siambr hon. Gan eich bod yn ddilynwyr brwd o'r Cyfarfod Llawn, rwy'n siŵr eich bod chi wedi sylwi fy mod i wedi gofyn cwestiwn yr wythnos diwethaf i'r Gweinidog newid hinsawdd ynghylch y cyfleoedd yn arbennig yn y gogledd ynghylch ynni adnewyddadwy a'r gadwyn gyflenwi yn y fan honno, ac am wneud yn fawr o'r adnoddau sydd gennym ni yn y gogledd i sicrhau bod yr economi werdd yn ffynnu yn y rhan honno o'r wlad. Fe amlinellais i'r cyfleoedd y mae hynny'n eu cynnig, ac, wrth gwrs, nid i'r gogledd yn unig y mae hynny'n wir ond i Gymru gyfan, boed hwnnw'n ynni gwynt, ynni'r haul neu rywfaint o ynni morol hefyd, ac rwy'n diolch i chi am gydnabod hynny heddiw yn rhai o'ch atebion chi. Roedd cydnabyddiaeth drawsbleidiol heddiw hefyd o'r cyfleoedd yn hynny o beth.
Fe nodais i yn un o'ch atebion—rwy'n credu mai i Paul Davies gynnau yr oedd hynny mae'n debyg—roeddech chi'n cyfeirio at rai o'r risgiau posibl oherwydd mae'r math hwn o ddatganiad a meddylfryd yn cyffwrdd â phob rhan o Lywodraeth, ac efallai fod perygl na fydd rhai adrannau o Lywodraeth â rhan lawn yn hyn, a'r hyn a welwn mewn Llywodraeth weithiau sef gweithio mewn seilos ar wahân. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a fyddech chi'n gallu amlinellu sut rydych chi'n gweithio ar draws y Llywodraeth i sicrhau bod eich cynlluniau a'ch meddylfryd o ran cyflogadwyedd a sgiliau, ac yn arbennig o ran yr economi a Chymru wyrddach, yn cael eu defnyddio yn llawn ac mewn ffordd briodol ac nad ydym ni'n gweld y gweithio mewn seilos ar wahân sy'n gysylltiedig â Llywodraeth o bryd i'w gilydd. Diolch.
Thank you for the question. Yes, I am particularly interested, as indeed are our climate change Ministers, in supply chain opportunities for renewables in all their forms; there's much to offer in both north and south Wales on those opportunities for us. And it will require us to have a conversation with businesses as well as the UK Government, as well as the partners that we have in devolved areas of responsibility too.
When it comes to cross-Government working, in the questions earlier, I know that I was asked about work with the education Minister but also with the housing Minister and others, because we do know that for the employability and skills plan to work, we need to match up our own interventions to point in the same direction. Part of the reason we've undertaken this review and a new plan is that there's been a shift in the way that some of our partners are working. That's partly the pandemic, it's also partly that the UK Government have pivoted and shifted some of their employability support as well. I think I mentioned it before that the Department for Work and Pensions are more active in some of this space than they have been in the past. They tend, though, to be active closer to the labour market, which is why we're concentrating our efforts further away from the labour market, so that we don't contradict or potentially duplicate the support that should be in place from the DWP.
This isn't particularly interesting in the sense of people who are watching getting lots from it, but the wiring within the Government really does work: how we make sure that officials talk with each other, how much of our briefings are shared at the right point in time and how we make sure that Ministers do properly discuss this when we need to, to make sure that we're keeping on track. So, the obvious points about the work with the education Minister, but also the opportunities not just in the area of housing but others are something that I'm keen that we do see carried forward. I hope that the Member is reassured by the fact that, when it came to the discussion in Cabinet, there was not just a general welcome for it, but a recognition by lots of Ministers that they had a part to play in making the plan successful.
Diolch i chi am y cwestiwn. Oes, mae gennyf i ddiddordeb arbennig, fel sydd gan ein Gweinidogion newid hinsawdd yn wir, mewn cyfleoedd cadwyn gyflenwi ar gyfer ynni adnewyddadwy o bob math; mae yna lawer i'w gynnig i ni yn y gogledd a'r de o ran y cyfleoedd hynny. Ac fe fydd hynny'n mynnu ein bod ni'n cael sgwrs gyda busnesau yn ogystal â Llywodraeth y DU, yn ogystal â'r partneriaid sydd gennym ni mewn meysydd o gyfrifoldeb sy'n ddatganoledig hefyd.
O ran gweithio ar draws y Llywodraeth, yn y cwestiynau gynnau, ac fe wn i mi gael fy holi ynglŷn â gwaith gyda'r Gweinidog addysg a gyda'r Gweinidog tai ac eraill hefyd, oherwydd fe wyddom ni fod angen i ni, ar gyfer gwaith y cynllun cyflogadwyedd a sgiliau, gyfateb ein hymyriadau ni ein hunain ar gyfer tynnu i'r un cyfeiriad. Rhan o'r rheswm yr ydym ni wedi cynnal yr adolygiad hwn a bod â chynllun newydd yw bod newid wedi digwydd yn y ffordd y mae rhai o'n partneriaid ni'n gweithio. Y pandemig yw achos hynny'n rhannol, a hefyd bod Llywodraeth y DU wedi newid cyfeiriad a symud rhywfaint o'u cymorth cyflogadwyedd nhw hefyd. Rwy'n credu i mi sôn am hynny o'r blaen sef bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn fwy gweithgar i ryw raddau yn y maes hwn nag y buon nhw yn y gorffennol. Serch hynny, maen nhw'n tueddu i fod yn weithgar yn nes at y farchnad lafur, a dyna pam rydym ni'n canolbwyntio ein hymdrechion ni ymhellach i ffwrdd oddi wrth y farchnad lafur, fel nad ydym ni'n gwrth-ddweud nac yn dyblygu'r gefnogaeth o bosibl a ddylai fod ar waith gan yr Adran Gwaith a Phensiynau.
Nid yw hyn yn arbennig o ddiddorol yn yr ystyr bod pobl sy'n edrych yn cael llawer o hynny, ond mae'r rhwydwaith o fewn y Llywodraeth yn gweithio mewn gwirionedd: sut rydym ni'n sicrhau bod swyddogion yn siarad â'i gilydd, faint o'n papurau briffio sy'n cael eu rhannu ar yr amser priodol a sut rydym ni'n sicrhau bod Gweinidogion yn trafod hyn yn iawn pan fydd angen gwneud felly, ar gyfer gwneud yn siŵr ein bod ni'n aros ar y trywydd iawn. Felly, mae'r pwyntiau amlwg ynglŷn â'r gwaith gyda'r Gweinidog addysg, ond y cyfleoedd hefyd nid yn unig ym maes tai ond mewn meysydd eraill yn bethau rwyf i'n awyddus i'w gweld yn cael eu dal ymlaen â nhw. Rwy'n gobeithio y caiff yr Aelod ei galonogi gan y ffaith, pan godwyd hynny yn y drafodaeth yn y Cabinet, nid yn unig yr oedd croeso cyffredinol i hynny, ond roedd cydnabyddiaeth gan lawer o Weinidogion fod rhan iddyn nhw yng nghyflawniad llwyddiannus y cynllun.
I welcome the statement today, Minister. It's not just these benches who welcome the statement, I think most Members of the Chamber do. I know that the opposition spokesperson looks like he's wearing a tie from our party today, but even he welcomes the majority of it, as do our colleagues in the Trades Union Congress, of course. But I think it's worth noting, as well, what we've delivered as a Welsh Labour Government. In the last Senedd term, 112,000 plus apprenticeships were delivered in Wales, and that's something I'm really proud of as a former apprentice. And this statement again shows our ambitious plan for training in Wales.
You'll be aware, Minister, that I have an ambition to bring the design and manufacture of renewable technologies to Alyn and Deeside. We have the skill set, we have the people. I've worked alongside them, I've trained alongside them. So, I just wonder if you would be willing to meet with me to discuss how Alyn and Deeside fits in to the plan for a stronger, fairer, greener Wales, and how the Welsh Government can support projects and unlocking potential projects within Alyn and Deeside—perhaps, for example, the Tata Steel manufacturing offsite hub in Shotton, a great project for the future of Alyn and Deeside. I'd be grateful if you would accept that invitation.
Rwy'n croesawu'r datganiad heddiw, Gweinidog. Nid ar y meinciau hyn yn unig y ceir croeso i'r datganiad, rwyf i o'r farn bod y rhan fwyaf o Aelodau'r Siambr yn gwneud felly. Fe wn i fod llefarydd yr wrthblaid yn edrych heddiw fel ei fod yn gwisgo tei a gafodd gan ein plaid ni, ond mae o hyd yn oed yn croesawu'r rhan fwyaf o hyn, fel ein cydweithwyr ni yng Nghyngres yr Undebau Llafur, wrth gwrs. Ond rwy'n credu ei bod hi'n werth nodi, hefyd, yr hyn y gwnaethom ni ei gyflawni yn Llywodraeth Lafur Cymru. Yn y tymor seneddol diwethaf, fe ddarparwyd 112,000 a mwy o brentisiaethau yng Nghymru, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf i'n falch iawn ohono a minnau'n gyn-brentis. Ac mae'r datganiad hwn yn amlygu eto ein cynllun uchelgeisiol ni ar gyfer hyfforddiant yng Nghymru.
Rydych chi'n ymwybodol, Gweinidog, fod gennyf i uchelgais i ddod â dyluniad a gweithgynhyrchu technolegau adnewyddadwy i Alun a Glannau Dyfrdwy. Mae'r set sgiliau gennym ni, mae'r bobl gennym ni. Rwyf i wedi gweithio ochr yn ochr â nhw, rwyf i wedi cael fy hyfforddi ochr yn ochr â nhw. Felly, tybed a fyddech chi'n fodlon cwrdd â mi i drafod rhan Alun a Glannau Dyfrdwy yn y cynllun ar gyfer Cymru gryfach, decach, wyrddach, a sut y gall Llywodraeth Cymru gefnogi prosiectau a datgloi prosiectau posibl yn Alun a Glannau Dyfrdwy—efallai, er enghraifft, yng nghanolfan gweithgynhyrchu dur Tata yn Shotton, prosiect gwych ar gyfer dyfodol Alun a Glannau Dyfrdwy. Fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n derbyn y gwahoddiad hwnnw.
I'm very pleased that Jack Sargeant has highlighted our track record on delivering and, in fact, overachieving our pledge in the last Senedd term. We pledged 100,000 apprentices; we got to over 112,000. Of course, we had the ability to draw on European funding at the time, so 125,000—a 25 per cent increase on our previous target—is going to be more difficult to achieve, but I'm confident that we'll do so. Actually, this plan shows that we're directing our resources to do just that. It means there are difficult choices we've had to make elsewhere, but that does reinforce the priority that we place on the future of apprentices and the skills that they will bring, the economic benefit that they will bring as well. As to his kind invitation, I have of course already visited the Member's constituency. I've been to Shotton works with him, but I'll be more than happy to have a further meeting with him. Because there is lots for us to talk about in opportunities for north-east Wales, including, of course, Alyn and Deeside, the investment we're putting in to some of our manufacturers there, the advanced manufacturing centre that we're funding and supporting as well. So, I'd be more than happy to discuss how we could have a useful conversation with a range of stakeholders around his constituency about the future.
Rwy'n falch iawn fod Jack Sargeant wedi tynnu sylw at ein henw da ni o ran cyflawni ac, mewn gwirionedd, ein bod ni wedi mynd y tu hwnt i hynny o ran ein haddewid ni yn y tymor Seneddol diwethaf. Fe wnaethom ni addo 100,000 o brentisiaid; fe gawsom ni dros 112,000. Wrth gwrs, roedd y gallu gennym ni i ddefnyddio arian o Ewrop ar y pryd, felly fe fydd 125,000—sef cynnydd o 25 y cant ar ein nod blaenorol ni—yn galetach i'w gyflawni, ond rwy'n hyderus y byddwn ni'n gwneud felly. Mewn gwirionedd, mae'r cynllun hwn yn dangos ein bod ni'n dargyfeirio ein hadnoddau ni i wneud felly. Mae'n golygu y bu'n rhaid i ni wneud penderfyniadau anodd mewn meysydd eraill, ond mae hynny'n atgyfnerthu'r flaenoriaeth a roddwn ni i ddyfodol prentisiaethau a'r sgiliau a ddaw yn eu sgil, y budd economaidd a ddaw yn eu sgil hefyd. O ran ei wahoddiad caredig ef, rwyf i eisoes, wrth gwrs, wedi ymweld ag etholaeth yr Aelod. Fe es i i waith Shotton gydag ef, ond rwy'n fwy na pharod i gael cyfarfod arall ag ef. A chan fod llawer gennym ni i'w drafod o ran cyfleoedd yn y gogledd-ddwyrain, gan gynnwys, wrth gwrs, Alun a Glannau Dyfrdwy, y buddsoddiad yr ydym ni'n ei roi yn rhai o'n gweithgynhyrchwyr ni yno, y ganolfan gweithgynhyrchu uwch hefyd yr ydym ni'n ei hariannu a'i chefnogi. Felly, rwy'n fwy na pharod i drafod sut y gallem ni gael sgwrs ddefnyddiol gydag ystod o randdeiliaid ynglŷn â'i etholaeth ef i'r dyfodol.
Ac yn olaf, Carolyn Thomas.
Finally, Carolyn Thomas.
Diolch. Minister, I welcome the statement and message regarding growing a stronger, fairer, greener Wales by investing in people and developing skills and confidence. I think confidence is really important. I attended a very interesting presentation at the women's cross-party group, chaired by Siân Gwenllian, on a care-led recovery, which would generate more employment than investment in construction, whilst not exacerbating the gender pay gap. It would improve well-being by contributing to a better cared-for population, preventing greater needs in the future, help create a greener, more resilient and caring economy. Investing in care expands the supply of labour across the regions, not just where there is land supply, and recoups more revenue through increasing the numbers in employment who then spend in their local economy, and maintains vibrant communities. Pathways have already been created into nursing careers for healthcare workers in north Wales, though Grŵp Llandrillo Menai, working with Bangor University and Betsi Cadwaladr University Health Board, which is really welcome. Minister, is a care-led recovery an idea you would take forward with the health Minister under this plan for employability and skills? Thank you.
Diolch. Gweinidog, rwy'n croesawu'r datganiad a'r neges ynghylch tyfu Cymru gryfach, decach, wyrddach drwy fuddsoddi mewn pobl a datblygu sgiliau a hyder. Rwy'n credu bod hyder yn rhywbeth pwysig iawn. Fe fûm i mewn cyflwyniad diddorol iawn yn y grŵp trawsbleidiol ar fenywod, dan gadeiryddiaeth Siân Gwenllian, ynglŷn ag adferiad a arweinir gan ofal, a fyddai'n creu mwy o gyflogaeth na buddsoddi mewn adeiladu, heb ehangu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Fe fyddai hynny'n gwella llesiant drwy gyfrannu at boblogaeth sy'n derbyn gofal gwell, gan atal mwy o anghenion yn y dyfodol, a helpu i greu economi wyrddach, fwy cydnerth a gofalgar. Mae buddsoddi mewn gofal yn ehangu'r cyflenwad llafur ar draws y rhanbarthau, nid yn unig lle ceir cyflenwad o dir, ac yn adennill mwy o refeniw drwy gynyddu'r niferoedd mewn cyflogaeth sy'n gwario arian yn eu heconomïau lleol wedyn, ac yn cynnal cymunedau byrlymus. Crëwyd llwybrau at yrfaoedd nyrsio ar gyfer gweithwyr gofal iechyd yn y gogledd eisoes, drwy Grŵp Llandrillo Menai, gan weithio gyda Phrifysgol Bangor a Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, sydd i'w groesawu yn fawr. Gweinidog, a yw adferiad a arweinir gan ofal yn syniad y byddech chi'n ei ddatblygu gyda'r G