Y Cyfarfod Llawn

Plenary

05/10/2021

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da. Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn y Siambr ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn deg. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn, ac mae'r rheini wedi eu nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod yma, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau yn y Siambr â'r rheini sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Good afternoon and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary, and those are set out on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Cwestiynau i'r Prif Weinidog, felly, yw'r eitem agenda gyntaf, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Natasha Asghar. 

The first item today is questions to the First Minister, and the first question is from Natasha Asghar. 

Cefnogi Busnesau
Supporting Businesses

1. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i gefnogi busnesau yn nhymor presennol y Senedd? OQ56948

1. What measures will the Welsh Government introduce to support businesses in the current Senedd term? OQ56948

Llywydd, I thank the Member for that question. In a week when the support to businesses in Wales afforded by the furlough scheme has been withdrawn by the UK Government, the Welsh Government will continue to provide a comprehensive package of assistance to Welsh businesses.

Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mewn wythnos pan fo'r cymorth i fusnesau yng Nghymru a ariannwyd gan y cynllun ffyrlo wedi ei dynnu yn ôl gan Lywodraeth y DU, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu pecyn cynhwysfawr o gymorth i fusnesau Cymru.

First Minister, I'm sure you'll agree that a thriving retail sector is vital to the economic development of all communities across Wales. It is concerning for me, however, that almost one in five shops in Wales are now empty according to the Welsh Retail Consortium. One of the main factors causing the decline of our high streets is the high level of business rates here in Wales. I heard your answer to my colleague James Evans on this last week, when you said, and I quote,

'When a Labour Government is able to implement the policy for England, then the money will flow to Wales to allow us to continue to develop the scheme we have.'

So, First Minister, why have you rejected the policy of your party in England of abolishing business rates when Wales is the only part of the UK where Labour is actually in power and can actually implement this? Thank you. 

Prif Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod sector manwerthu sy'n ffynnu yn hanfodol i ddatblygiad economaidd pob cymuned ledled Cymru. Mae'n destun pryder i mi, fodd bynnag, fod bron i un o bob pum siop yng Nghymru yn wag bellach yn ôl Consortiwm Manwerthu Cymru. Un o'r prif ffactorau sy'n achosi dirywiad ein strydoedd mawr yw'r lefel uchel o ardrethi busnes yma yng Nghymru. Clywais eich ateb i fy nghyd-Aelod James Evans ynghylch hyn yr wythnos diwethaf, pan wnaethoch chi ddweud, ac rwy'n dyfynnu,

'Pan fydd Llywodraeth Lafur yn gallu gweithredu'r polisi hwnnw ar gyfer Lloegr, yna bydd yr arian yn llifo i Gymru i ganiatáu i ni barhau i ddatblygu'r cynllun sydd gennym ni.'

Felly, Prif Weinidog, pam ydych chi wedi gwrthod polisi eich plaid yn Lloegr i ddiddymu ardrethi busnes pan mai Cymru yw'r unig ran o'r DU lle mae Llafur mewn grym ac yn gallu gweithredu hyn mewn gwirionedd? Diolch.

Well, the answer to the question must be known to the person who asked it before she began the question. The money that comes to Wales depends upon decisions that are made by the UK Government, and then that money is passported to Wales through the Barnett formula. The minute your party in England abolishes business rates, there will be money in Wales for us to do the same. You have made no such promise. The next Labour Government will do that; then there will be money in Wales for us to be able to attend to business rates here. 

Wel, mae'n rhaid bod y sawl a ofynnodd y cwestiwn yn gwybod yr ateb iddo cyn iddi ddechrau'r cwestiwn. Mae'r arian sy'n dod i Gymru yn dibynnu ar benderfyniadau sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth y DU, ac yna mae'r arian hwnnw yn cael ei drosglwyddo i Gymru drwy fformiwla Barnett. Y funud y bydd eich plaid chi yn Lloegr yn diddymu ardrethi busnes, bydd arian yng Nghymru i ni wneud yr un peth. Nid ydych chi wedi gwneud unrhyw addewid o'r fath. Bydd y Llywodraeth Lafur nesaf yn gwneud hynny; yna bydd arian yng Nghymru i ni allu rhoi sylw i ardrethi busnes yma.

First Minister, a recent letter from the Federation of Small Businesses Cymru to Members of the Senedd called for key Welsh Government interventions to support businesses such as Business Wales and the Development Bank of Wales to be protected and developed. With continuing uncertainty around post-EU funding, and the UK Government's blatant attempts to reclaim both money and powers, do you agree this poses a threat to the ability of Welsh Government to develop made-in-Wales solutions to support businesses in Wales?

Prif Weinidog, galwodd llythyr diweddar gan Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru at Aelodau'r Senedd am ymyriadau allweddol gan Lywodraeth Cymru i gefnogi busnesau fel Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru i gael eu diogelu a'u datblygu. Gydag ansicrwydd parhaus ynghylch cyllid ar ôl yr UE, ac ymdrechion amlwg Llywodraeth y DU i adennill arian a phwerau, a ydych chi'n cytuno bod hyn yn fygythiad i allu Llywodraeth Cymru i ddatblygu atebion wedi eu llunio yng Nghymru i gynorthwyo busnesau yng Nghymru?

I thank the Member for that question, Llywydd, and it's a very important one in relation to business support. I remember the letter that the FSB wrote to Members back in June of this year. It was in the context of the shared prosperity fund, and the FSB said that whatever the shape of the shared prosperity fund, it's vital that money continues to come to Wales so that core business support infrastructure, including Business Wales and the Development Bank of Wales, can be protected and developed in the future. Now, the truth of the matter is that, on the current information that we have from the UK Government, DBW funding will be reduced. We will lose up to a third of the money that we spend on apprenticeships in Wales—that's £30 million every year. We will lose £12 million that we invest in Business Wales. 

So, the point the Member makes is absolutely crucial. In order for us to be able to do what the original question asked us to do, we need to see the money that has come to Wales in the past, that has enabled us to make those investments, continue to flow here. If it doesn't, nobody should believe that there is some secret store of money available to the Welsh Government that we would be able to use to make good the deficits that would then exist in funding from the United Kingdom. You will remember the promise—I know the Member will remember the promise—that Wales would not be a penny worse off as a result of leaving the European Union. Well, we already know that that promise has not been delivered—£137 million worse off in rural funding alone. If we don't get the replacement money in business support, then those key things that the FSB pointed to in their letter to Members inevitably will be under threat.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd, ac mae'n un pwysig iawn o ran cymorth busnes. Rwy'n cofio'r llythyr a ysgrifennodd y Ffederasiwn Busnesau Bach at yr Aelodau yn ôl ym mis Mehefin eleni. Yr oedd yng nghyd-destun y gronfa ffyniant gyffredin, a dywedodd y Ffederasiwn Busnesau Bach, beth bynnag fo ffurf y gronfa ffyniant gyffredin, ei bod hi'n hanfodol bod arian yn parhau i ddod i Gymru fel y gellir diogelu a datblygu seilwaith cymorth busnes craidd, gan gynnwys Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru, yn y dyfodol. Nawr, y gwir amdani, ar sail yr wybodaeth bresennol sydd gennym ni gan Lywodraeth y DU, yw y bydd cyllid Banc Datblygu Cymru yn cael ei leihau. Byddwn yn colli hyd at draean o'r arian yr ydym ni'n ei wario ar brentisiaethau yng Nghymru—mae hynny yn £30 miliwn bob blwyddyn. Byddwn ni'n colli £12 miliwn yr ydym ni'n ei fuddsoddi yn Busnes Cymru.

Felly, mae'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn gwbl hanfodol. Er mwyn i ni allu gwneud yr hyn y gofynnodd y cwestiwn gwreiddiol i ni ei wneud, mae angen i ni weld yr arian sydd wedi dod i Gymru yn y gorffennol, sydd wedi ein caniatáu i ni wneud y buddsoddiadau hynny, yn parhau i lifo yma. Os na fydd, ni ddylai neb gredu bod rhyw storfa gyfrinachol o arian ar gael i Lywodraeth Cymru y byddem ni'n gallu ei defnyddio i wneud yn iawn am y diffygion a fyddai'n bodoli wedyn o ran cyllid gan y Deyrnas Unedig. Byddwch chi'n cofio'r addewid,—rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn cofio'r addewid—na fyddai Cymru geiniog yn waeth ei byd o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd. Wel, rydym ni eisoes yn gwybod nad yw'r addewid hwnnw wedi ei gyflawni—£137 miliwn yn waeth ei byd o ran cyllid gwledig yn unig. Os na chawn ni'r arian newydd mewn cymorth busnes, yna mae'n anochel y bydd y pethau allweddol hynny y cyfeiriodd y Ffederasiwn Busnesau Bach atyn nhw yn ei lythyr at yr Aelodau o dan fygythiad.

13:35

Prif Weinidog, I just really wanted to ask a very brief question about support to our town centres. As I'm sure you would agree, during the COVID period, many small shops have been absolutely vital to our communities. And therefore, I'd just be really interested in how you will be supporting our town centres, going forward. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Prif Weinidog, y cwbl roeddwn i eisiau ei ofyn mewn gwirionedd oedd cwestiwn cryno iawn am gymorth i ganol ein trefi. Fel y byddech chi'n cytuno, rwy'n siŵr, yn ystod cyfnod COVID, mae llawer o siopau bach wedi bod yn gwbl hanfodol i'n cymunedau. Ac felly, byddai gen i ddiddordeb mawr mewn gwybod sut y byddwch chi'n cynorthwyo canol ein trefi yn y dyfodol. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr i Jane Dodds am y cwestiwn.

I thank Jane Dodds for the question.

The Welsh Government is committed to supporting town centres. The Transforming Towns fund has many tens of millions of pounds in it that we are investing across Wales to create the town centres of the future. That is the point that I always try to make—that if we think we will sustain town centres and, indeed, the retail sector by just trying to go back to the way things used to be, I think that effort is doomed to fail. There is a future for town centres, but it will rely on a wider range of activities than simply retail. It will involve leisure activities, it will involve residential purposes, it will involve things that bring people into the centre of our towns in a way that will make them vibrant places that people will wish to visit.

Now, there's a whole range of things we are doing: from one end of the spectrum, £200,000 to make sure that digital connectivity in some of our most disadvantaged town centres can be improved, to £15 million of investment to allow all local authorities to tackle those abandoned buildings that too often disfigure town centres and make it more difficult to make them the attractive places we wish them to be. When you add all of that up, Llywydd, as I say, it comes to over £100 million worth of investment for the purposes to which Jane Dodds has drawn attention.

Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynorthwyo canol trefi. Mae gan y gronfa Trawsnewid Trefi ddegau lawer o filiynau o bunnoedd ynddi yr ydym ni'n eu buddsoddi ledled Cymru i greu canol trefi'r dyfodol. Dyna'r pwynt yr wyf i bob amser yn ceisio ei wneud—os ydym ni'n credu y byddwn ni'n cynnal canol trefi ac, yn wir, y sector manwerthu dim ond trwy geisio mynd yn ôl i'r ffordd yr oedd pethau yn arfer bod, rwy'n credu bod yr ymdrech honno yn sicr o fethu. Mae dyfodol i ganol trefi, ond bydd yn dibynnu ar amrywiaeth ehangach o weithgareddau na manwerthu yn unig. Bydd yn cynnwys gweithgareddau hamdden, bydd yn cynnwys dibenion preswyl, bydd yn cynnwys pethau sy'n dod â phobl i ganol ein trefi mewn ffordd a fydd yn eu gwneud yn lleoedd bywiog y bydd pobl yn dymuno ymweld â nhw.

Nawr, mae amrywiaeth eang o bethau yr ydym ni'n eu gwneud: o un pen i'r sbectrwm, £200,000 i wneud yn siŵr y gellir gwella cysylltedd digidol mewn rhai o'n canol trefi mwyaf difreintiedig, i £15 miliwn o fuddsoddiad i ganiatáu i bob awdurdod lleol fynd i'r afael â'r adeiladau segur hynny sy'n rhy aml yn difetha canol trefi ac yn ei gwneud hi'n fwy anodd eu gwneud nhw'n lleoedd deniadol yr ydym ni'n dymuno iddyn nhw fod. Pan fyddwch chi'n rhoi hynny i gyd at ei gilydd, Llywydd, fel y dywedais i, mae'n dod i werth dros £100 miliwn o fuddsoddiad at y dibenion y mae Jane Dodds wedi tynnu sylw atyn nhw.

Cymorth Iechyd Meddwl
Mental Health Support

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth iechyd meddwl i bobl ifanc yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ56952

2. How is the Welsh Government providing mental health support to young people in Alyn and Deeside? OQ56952

I thank Jack Sargeant. Llywydd, mental health support to young people in Alyn and Deeside is provided through a range of services, from preventative and early intervention through to specialist services for the acutely ill. Supporting schools to improve emotional and mental well-being has been a particular focus of policy and service development in recent years.

Diolchaf i Jack Sargeant. Llywydd, mae cymorth iechyd meddwl i bobl ifanc yn Alun a Glannau Dyfrdwy yn cael ei ddarparu drwy amrywiaeth o wasanaethau, o ymyrraeth ataliol a chynnar i wasanaethau arbenigol ar gyfer pobl â salwch difrifol. Mae cynorthwyo ysgolion i wella llesiant emosiynol a meddyliol wedi bod yn bwyslais penodol i ddatblygiad polisïau a gwasanaethau yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Diolch yn fawr, First Minister. As you know, this is a key priority for me, as I understand it is yours too. And I'm delighted that, on Friday, I had the chance to visit ysgol Saltney Ferry to see first-hand their work that they are doing on the well-being of pupils in their school. And, First Minister, it has become the first school in Flintshire to scoop up the well-being award for schools, and it's a great achievement, and one that formally recognises the mental health support the school offers to its pupils, to its staff, the parents and carers, putting emotional well-being at the heart of school life. And I think that's something we all could learn in everyday life. First Minister, do you agree with me that the school deserves real praise for their work, and will you commit to asking your officials to look at what they have done in order to secure and share best practice right across Wales?

Diolch yn fawr, Prif Weinidog. Fel y gwyddoch chi, mae hyn yn flaenoriaeth allweddol i mi, ac i chithau hefyd fel rwy'n ei ddeall. Ac rwyf i wrth fy modd fy mod i wedi cael cyfle, ddydd Gwener, i ymweld ag Ysgol Saltney Ferry i weld yn bersonol eu gwaith y maen nhw'n ei wneud ar lesiant disgyblion yn eu hysgol. A, Prif Weinidog, dyma'r ysgol gyntaf yn sir y Fflint i ennill y wobr llesiant ar gyfer ysgolion, ac mae'n llwyddiant gwych, ac yn un sy'n cydnabod yn ffurfiol y cymorth iechyd meddwl y mae'r ysgol yn ei gynnig i'w disgyblion, i'w staff, y rhieni a'r gofalwyr, gan wneud llesiant emosiynol yn ganolog i fywyd yr ysgol. Ac rwy'n credu bod hynny yn rhywbeth y gallem ni i gyd ei ddysgu mewn bywyd bob dydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod yr ysgol yn haeddu canmoliaeth wirioneddol am eu gwaith, ac a wnewch chi ymrwymo i ofyn i'ch swyddogion edrych ar yr hyn y maen nhw wedi ei wneud er mwyn sicrhau a rhannu arfer gorau ledled Cymru?

I thank Jack Sargeant, Llywydd, for drawing attention to the fantastic work that is going on at the Saltney Ferry school, and I congratulate all those associated with the school for the work that they are doing. As it happens, I was able to read an account of the award that they have won. And when you see what the school says about how it has gone about safeguarding the mental health and well-being of its pupils, you really do see a very impressive array of actions that they've taken: an open-door policy, in which any member of staff, any student, any parent or carer knows that they will be welcome to come and have their concerns thought about and responded to, and the many imaginative ways in which the school has found to allow young children, particularly, to find a way of having their voice heard. The headteacher of the school said that the purpose of all the things that they do in this area is to make sure that their young people feel supported, engaged and motivated. And it's no wonder at all, having read what she had to say, that the school has been successful in being awarded that well-being award.

Diolchaf i Jack Sargeant, Llywydd, am dynnu sylw at y gwaith gwych sy'n cael ei wneud yn ysgol Saltney Ferry, a hoffwn longyfarch pawb sy'n gysylltiedig â'r ysgol am y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Fel mae'n digwydd, fe wnes i lwyddo i ddarllen adroddiad ar y wobr y maen nhw wedi ei hennill. A phan fyddwch chi'n gweld yr hyn y mae'r ysgol yn ei ddweud am sut y mae wedi mynd ati i ddiogelu iechyd a llesiant meddwl ei disgyblion, rydych chi'n gweld yn wirioneddol yr amrywiaeth drawiadol iawn o gamau y maen nhw wedi eu cymryd: polisi drws agored, lle mae unrhyw aelod o staff, unrhyw fyfyriwr, unrhyw riant neu ofalwr yn gwybod y bydd croeso iddo ddod i gael ystyriaeth o'i bryderon ac ymateb iddyn nhw, a'r llawer o ffyrdd llawn dychymyg y mae'r ysgol wedi dod o hyd iddyn nhw i ganiatáu i blant ifanc, yn enwedig, ddod o hyd i ffordd i'w llais gael ei glywed. Dywedodd pennaeth yr ysgol mai diben yr holl bethau y maen nhw'n eu gwneud yn y maes hwn yw gwneud yn siŵr bod eu pobl ifanc yn teimlo eu bod nhw'n cael eu cefnogi, eu cynnwys a'u hysgogi. Ac nid yw'n syndod o gwbl, ar ôl darllen yr hyn yr oedd ganddi i'w ddweud, fod yr ysgol wedi llwyddo i ennill y wobr llesiant honno.

Flintshire's child and adolescent mental health service, CAMHS, is based in Alyn and Deeside. I continue to receive casework where children are denied autism diagnosis by Flintshire CAMHS because they've adopted effective masking and coping strategies in school, although they then melt down at home. In these cases, the council then blames poor parenting, with children even taken into care. Although the families in these cases are then forced to obtain expert independent diagnosis, confirming their children are on the autism spectrum, the council fails to identify and agree with them the support needed by their children and themselves. How will you, therefore, ensure that staff in public bodies properly understand and implement their new duties under your Government's autism code? How will your Government monitor this? And how will your Government respond to the recommendations in May's final Welsh Government social research report, 'Evaluation of the Child and Adolescent Mental Health Service (CAMHs) In-Reach to Schools Pilot Programme: Final Report', including that,

'The Welsh Government should consider the feasibility of identifying and mapping the skills and competencies required by staff performing different roles within schools'?  

Mae gwasanaeth iechyd meddwl plant a'r glasoed, CAMHS, sir y Fflint wedi ei leoli yn Alun a Glannau Dyfrdwy. Rwy'n parhau i gael gwaith achos lle mae CAMHS sir y Fflint yn gwrthod diagnosis awtistiaeth i blant gan eu bod nhw wedi mabwysiadu strategaethau cuddio ac ymdopi effeithiol yn yr ysgol, er eu bod nhw wedyn yn strancio gartref. Yn yr achosion hyn, mae'r cyngor yn rhoi'r bai wedyn ar rianta gwael, ac mae plant yn cael eu cymryd i ofal hyd yn oed. Er bod y teuluoedd yn yr achosion hyn yn cael eu gorfodi wedyn i gael diagnosis annibynnol arbenigol, yn cadarnhau bod eu plant ar y sbectrwm awtistiaeth, mae'r cyngor yn methu â nodi a chytuno â nhw ar y cymorth sydd ei angen ar eu plant a nhw eu hunain. Sut byddwch chi, felly, yn sicrhau bod staff mewn cyrff cyhoeddus yn deall ac yn gweithredu eu dyletswyddau newydd yn briodol o dan god awtistiaeth eich Llywodraeth? Sut bydd eich Llywodraeth chi yn monitro hyn? A sut bydd eich Llywodraeth yn ymateb i'r argymhellion yn adroddiad ymchwil cymdeithasol terfynol Llywodraeth Cymru ym mis Mai, 'Gwerthusiad o Raglen Beilot Mewngymorth y Gwasanaethau Iechyd Meddwl Plant a’r Glasoed (CAMHS): Adroddiad Terfynol', gan gynnwys,

'Dylai Llywodraeth Cymru ystyried dichonoldeb nodi a mapio'r sgiliau a'r cymwyseddau sy'n ofynnol gan staff sy'n cyflawni rolau gwahanol mewn ysgolion'?

13:40

I thank the Member for that question. As others will have realised in listening to it, it is a complex area in which the difficulties that some young people face and experience can be masked by coping techniques that they develop for themselves, and where it isn't always easy for members of staff to identify the difficulties that a young person is experiencing. I'm very pleased to confirm, again, Llywydd, that, as a result of the report into the in-reach pilot in schools—the CAMHS in-reach pilot—that the Government has found the funding to extend that pilot to all local authorities in Wales. Part of what the pilot does is to try and make sure that front-line staff, who are not themselves experts, as they can't be expected to be, in every aspect of a child's mental health or development, have better training so that they are aware of the sorts of issues that Mr Isherwood has mentioned, and, where they feel that those needs require further and more expert forms of help, that they are able to make sure that those forms of help are quickly mobilised for that young person. So, I do think that the in-reach scheme, which was powerfully endorsed in that interim report, does have some of the answers to the dilemmas that the question raised, while recognising the complexities—the genuine complexities—there are in being able to respond to such a wide variety of needs. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Fel y bydd eraill wedi sylweddoli wrth wrando arno, mae'n faes cymhleth lle gall yr anawsterau y mae rhai pobl ifanc yn eu hwynebu ac yn cael profiad ohonyn nhw gael eu cuddio gan dechnegau ymdopi y maen nhw'n eu hunain wedi eu datblygu, a lle nad yw bob amser yn hawdd i aelodau staff nodi'r anawsterau y mae person ifanc yn eu hwynebu. Rwy'n falch iawn o gadarnhau, eto, Llywydd, fod y Llywodraeth, o ganlyniad i'r adroddiad ar y rhaglen beilot mewngymorth mewn ysgolion—y rhaglen beilot mewngymorth CAMHS—wedi dod o hyd i'r cyllid i ymestyn y rhaglen beilot honno i bob awdurdod lleol yng Nghymru. Rhan o'r hyn y mae'r rhaglen beilot yn ei wneud yw ceisio gwneud yn siŵr bod staff rheng flaen nad ydyn nhw'n arbenigwyr eu hunain ym mhob agwedd ar iechyd meddwl neu ddatblygiad plentyn, ac na ellir disgwyl iddyn nhw fod, yn cael gwell hyfforddiant fel eu bod nhw'n ymwybodol o'r mathau o faterion y mae Mr Isherwood wedi eu crybwyll, a phan fyddan nhw o'r farn bod angen mathau eraill a mwy arbenigol o gymorth ar yr anghenion hynny, eu bod nhw'n gallu gwneud yn siŵr bod y mathau hynny o gymorth yn cael eu rhoi ar waith yn gyflym ar gyfer y person ifanc hwnnw. Felly, rwy'n credu bod gan y cynllun mewngymorth, a gymeradwywyd yn rymus yn yr adroddiad interim hwnnw, rai o'r atebion i'r penblethau a godwyd yn y cwestiwn, wrth gydnabod y cymhlethdodau—y cymhlethdodau gwirioneddol—sy'n bodoli o ran gallu ymateb i amrywiaeth mor eang o anghenion.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau ac, ar ran y Ceidwadwyr heddiw, Paul Davies.  

Questions now from the party leaders. On behalf of the Conservatives, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. First Minister, in 2019, the Welsh Government declared a climate emergency. Since that declaration, can you name one significant measure that you've introduced as a Government to combat climate change? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn 2019, fe wnaeth Llywodraeth Cymru ddatgan argyfwng hinsawdd. Ers y datganiad hwnnw, a allwch chi enwi un mesur arwyddocaol yr ydych chi wedi ei gyflwyno fel Llywodraeth i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd?

Well, I can name any number of them for the Member, but, if he'd like just one, then I will mention the retrofit programme of housing in Wales. One of the major contributors to climate change is the fact that we have an old housing stock, which is inefficient in the way that it uses heating, and the major programme of retrofit that the Welsh Government has announced helps us to tackle one of the main things that we can do to address the climate emergency. 

Wel, gallaf i enwi unrhyw nifer ohonyn nhw i'r Aelod, ond, os hoffai gael un yn unig, yna fe wnaf i sôn am y rhaglen ôl-osod tai yng Nghymru. Un o'r prif gyfranwyr at y newid yn yr hinsawdd yw'r ffaith bod gennym ni hen stoc dai, sy'n aneffeithlon yn y ffordd y mae'n defnyddio gwres, ac mae'r rhaglen ôl-osod fawr y mae Llywodraeth Cymru wedi ei chyhoeddi yn ein helpu ni i fynd i'r afael ag un o'r prif bethau y gallwn ni eu gwneud i fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd.

Well, First Minister, you were doing some of that before then, anyway, and the reality is that not enough has been done since that declaration to seriously address climate change in Wales. Progress to date has not been fast enough to ensure that Wales will have net-zero carbon emissions by 2050. And let me remind you that a report by the committee on climate change told us that Wales was not on track for its previous 80 per cent target, let alone net zero. There are towns and cities in Wales that have reported illegal and dangerous levels of air pollution in recent years, and air pollution is thought to contribute to over 2,000 premature deaths. But we're yet to see a clean air Act, despite it being one of your own leadership manifesto commitments back in 2018. And, on top of that, one of your own Ministers has admitted we're way behind where we need to be on tree planting targets, with only 80 hectares of new woodland planted in 2019-20—the lowest number for a decade. 

And flooding continues to have an enormous impact on our communities. The Rhondda Fawr village of Pentre was hit by flooding on five separate occasions in 2020, for example, and today it's been reported that fire services in south, mid and west Wales have been inundated with flood calls. So, First Minister, can you name one flood-risk community in Wales that is now safer because of Welsh Government intervention since your declaration, and can you tell us how the Welsh Government is prioritising climate change, given that communities are still facing the devastating impact of flooding and given that your Government has failed to reach any significant targets to address climate change since you declared a climate emergency?

Wel, Prif Weinidog, roeddech chi'n gwneud rhywfaint o hynna cyn hynny, beth bynnag, a'r gwirionedd yw nad oes digon wedi ei wneud ers y datganiad hwnnw i fynd i'r afael o ddifrif â'r newid yn yr hinsawdd yng Nghymru. Nid yw'r cynnydd hyd yma wedi bod yn ddigon cyflym i sicrhau y bydd gan Gymru allyriadau carbon sero-net erbyn 2050. A gadewch i mi eich atgoffa bod adroddiad gan y pwyllgor ar newid hinsawdd wedi dweud wrthym ni nad oedd Cymru ar y trywydd iawn ar gyfer ei tharged blaenorol o 80 y cant, heb sôn am sero-net. Ceir trefi a dinasoedd yng Nghymru sydd wedi adrodd am lefelau anghyfreithlon a pheryglus o lygredd aer yn y blynyddoedd diwethaf, a chredir bod llygredd aer yn cyfrannu at dros 2,000 o farwolaethau cynamserol. Ond nid ydym ni eto wedi gweld Deddf aer glân, er ei bod yn un o'ch ymrwymiadau maniffesto arweinyddiaeth eich hun yn ôl yn 2018. Ac, ar ben hynny, mae un o'ch Gweinidogion eich hun wedi cyfaddef ein bod ni ymhell y tu ôl i le mae angen i ni fod o ran targedau plannu coed, ar ôl plannu dim ond 80 hectar o goetir newydd yn 2019-20—y cyfanswm isaf ers degawd.

Ac mae llifogydd yn parhau i gael effaith enfawr ar ein cymunedau. Cafodd Pentre yn Rhondda Fawr ei daro gan lifogydd ar bum achlysur ar wahân yn 2020, er enghraifft, ac adroddwyd heddiw bod gwasanaethau tân yn y de, y canolbarth a'r gorllewin wedi eu llethu gan alwadau am lifogydd. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi enwi un gymuned sydd mewn perygl o lifogydd yng Nghymru sy'n fwy diogel erbyn hyn oherwydd ymyrraeth Llywodraeth Cymru ers eich datganiad, ac a wnewch chi ddweud wrthym ni sut y mae Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu'r newid yn yr hinsawdd, o gofio bod cymunedau yn dal i wynebu effaith ddinistriol llifogydd ac o gofio bod eich Llywodraeth wedi methu â chyrraedd unrhyw dargedau arwyddocaol i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd ers i chi ddatgan argyfwng hinsawdd?

13:45

Well, the Member is very keen in wanting a one-example answer, so Pontarddulais is my answer to his second question. I was very pleased to be there at the opening of the Pontarddulais flood defence scheme, a scheme that will indeed do everything that he asked.

More generally, look, if we are sensible about these things, then he's right, there's far more that we have to do in order to tackle the climate emergency, and that means that there are some difficult decisions that we will all have to face. Building an M4 relief road, for example, would hardly have contributed to what this country has to do to tackle climate change. Last week, I was being asked by members of that party why we were investigating further actions that were needed to tackle nitrogen oxide concentrations along motorways. These things are all difficult. What you can't do is to say to the Government, 'You must do more of this,' but every time the Government tries to do something about it—nitrate vulnerable zones in the agriculture industry, for example—every time—[Interruption.] 'Shameful,' I hear the Member call. I've just been asked a question about climate change and pollution, and yet your party refuses to take action to deal with it. I'm simply making the point to the Member that the points he makes about needing to do more and to do it faster—I agree with him. What that means is there is a responsibility on every member of this Chamber that, when practical actions are taken, you can't try to say, 'Ah, but you can't do that.'

Wel, mae'r Aelod yn awyddus iawn i gael ateb un enghraifft, felly Pontarddulais yw fy ateb i'w ail gwestiwn. Roeddwn i'n falch iawn o fod yno yn agoriad cynllun amddiffyn rhag llifogydd Pontarddulais, cynllun a fydd yn wir yn gwneud popeth a ofynnodd.

Yn fwy cyffredinol, edrychwch, os ydym ni'n synhwyrol am y pethau hyn, yna mae'n iawn, mae llawer mwy y mae'n rhaid i ni ei wneud er mwyn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, ac mae hynny'n golygu bod rhai penderfyniadau anodd y bydd yn rhaid i bob un ohonom ni eu hwynebu. Go brin y byddai adeiladu ffordd liniaru'r M4, er enghraifft, wedi cyfrannu at yr hyn y mae'n rhaid i'r wlad hon ei wneud i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Yr wythnos diwethaf, roedd aelodau o'r blaid honno yn gofyn i mi pam roeddem ni'n ymchwilio i gamau pellach yr oedd eu hangen i fynd i'r afael â chrynodiadau nitrogen ocsid ar hyd traffyrdd. Mae'r pethau hyn i gyd yn anodd. Yr hyn na allwch chi ei wneud yw dweud wrth y Llywodraeth, 'Mae'n rhaid i chi wneud mwy o hyn,' ond bob tro y mae'r Llywodraeth yn ceisio gwneud rhywbeth yn ei gylch—parthau perygl nitradau yn y diwydiant amaeth, er enghraifft—bob tro—[Torri ar draws.] 'Cywilyddus,' rwy'n clywed yr Aelod yn galw. Mae cwestiwn newydd gael ei ofyn i mi am y newid yn yr hinsawdd a llygredd, ac eto mae eich plaid chi yn gwrthod cymryd camau i ymdrin â nhw. Rwy'n gwneud y pwynt syml i'r Aelod o ran y pwyntiau y mae'n eu gwneud ynghylch yr angen i wneud mwy a'i wneud yn gyflymach—fy mod i'n cytuno ag ef. Yr hyn y mae hynny yn ei olygu yw bod cyfrifoldeb ar bob aelod o'r Siambr hon, pan fydd camau ymarferol yn cael eu cymryd, ni allwch chi geisio dweud, 'A, ond ni allwch chi wneud hynna.'

Oh, come on, First Minister, if motorists trapped on a gridlocked M4 are the most environmentally friendly policy the Welsh Government's got, then we are in serious trouble, aren't we? Now, First Minister, not only is climate change affecting our communities and people, but it's also affecting our natural world and wildlife too. The UN Convention on Biological Diversity COP15 will take place next week to agree a new global biodiversity framework, and, by signing the Edinburgh declaration, the Welsh Government has at least recognised the severe threat that biodiversity loss poses to our livelihoods and communities. However, there's an urgent need to tackle this crisis too. Wales is falling behind the rest of the UK when it comes to marine protected area designation, Wales is not yet meeting the four long-term aims of sustainable management of natural resources, and the 2019 RSPB 'State of Nature Report' showed that more than 30 per cent of species have decreased in distribution since the 1970s— species like red squirrels and water voles, which were once widespread in Wales and are now restricted to a few sites and are under real threat of extinction.

So, First Minister, let me try again: can you name one species that is now safer, then, because of Welsh Government intervention, and given that one of the strategic goals of COP26 in November is to adapt to protect communities and natural habitats by protecting and restoring ecosystems, can you confirm that your Government will now come forward with an urgent strategy before then to address Wales's nature crisis?

O, dewch yn eich blaen, Prif Weinidog, os mai modurwyr sydd wedi eu dal yn nhagfeydd parhaus yr M4 yw'r polisi mwyaf ecogyfeillgar sydd gan Lywodraeth Cymru, yna rydym ni mewn trafferthion difrifol, onid ydym ni? Nawr, Prif Weinidog, nid yn unig y mae'r newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar ein cymunedau a'n pobl, ond mae hefyd yn effeithio ar ein byd naturiol a'n bywyd gwyllt hefyd. Bydd Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Amrywiaeth Fiolegol COP15 yn cael ei chynnal yr wythnos nesaf i gytuno ar fframwaith bioamrywiaeth byd-eang newydd, a thrwy lofnodi datganiad Caeredin, mae Llywodraeth Cymru o leiaf wedi cydnabod y bygythiad difrifol y mae colli bioamrywiaeth yn ei achosi i'n bywoliaeth a'n cymunedau. Fodd bynnag, mae angen mynd i'r afael â'r argyfwng hwn ar frys hefyd. Mae Cymru yn syrthio y tu ôl i weddill y DU o ran dynodi ardaloedd morol gwarchodedig, nid yw Cymru eto yn bodloni pedwar nod hirdymor rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, a dangosodd adroddiad 'Sefyllfa Byd Natur' yr RSPB yn 2019 fod mwy na 30 y cant o rywogaethau wedi lleihau o ran dosbarthiad ers y 1970au— rhywogaethau fel gwiwerod coch a llygod y dŵr, a oedd yn gyffredin yng Nghymru ar un adeg ac sydd bellach wedi eu cyfyngu i ychydig o safleoedd ac sydd o dan fygythiad gwirioneddol o ddiflannu.

Felly, Prif Weinidog, gadewch i mi roi cynnig arall arni: a allwch chi enwi un rhywogaeth sy'n fwy diogel erbyn hyn, felly, oherwydd ymyrraeth Llywodraeth Cymru, ac o gofio mai un o nodau strategol COP26 ym mis Tachwedd yw addasu i ddiogelu cymunedau a chynefinoedd naturiol drwy ddiogelu ac adfer ecosystemau, a wnewch chi gadarnhau y bydd eich Llywodraeth bellach yn cyflwyno strategaeth frys cyn hynny i fynd i'r afael ag argyfwng natur Cymru?

Llywydd, I agree that biodiversity loss in Wales is a very serious matter and that there is more that has to be done in order to use the opportunity we have while we still have it. I think one of the most striking things that I read in that RSPB report was that, if we lose the moment that we have, some of that biodiversity loss may well become irreplaceable. It's why the Government in the budget immediately before the coronavirus crisis mobilised £130 million-worth of investment in biodiversity loss and the recovery of habitats. The local places for nature scheme that we have means that biodiversity can be a matter not just for large-scale schemes, but for very small actions that can be taken, even in densely populated urban areas, where those local actions can help to repair the loss that we have seen and to give people confidence that collective action, in which they can play their part, can yet help us to repair the damage that has been done. 

I don't accept that Wales is behind what is happening elsewhere in this regard. We have some powerful schemes in place with some funding that we've been able to find behind them. And now we have to take seriously the fact that, unless we are prepared to act while we have the opportunity, that opportunity may no longer exist. 

Llywydd, rwy'n cytuno bod colli bioamrywiaeth yng Nghymru yn fater difrifol iawn a bod angen gwneud mwy er mwyn defnyddio'r cyfle sydd gennym ni tra'i fod dal gennym ni. Rwy'n credu mai un o'r pethau mwyaf trawiadol a ddarllenais yn yr adroddiad RSPB hwnnw oedd, os byddwn ni'n colli'r foment sydd gennym ni, y gallai rhywfaint o'r golled honno o fioamrywiaeth fod yn anadferadwy. Dyna pam y gwnaeth y Llywodraeth yn y gyllideb yn syth cyn argyfwng y coronafeirws ysgogi buddsoddiad gwerth £130 miliwn mewn colled o fioamrywiaeth ac adfer cynefinoedd. Mae'r cynllun lleoedd lleol ar gyfer natur sydd gennym ni yn golygu y gall bioamrywiaeth fod yn fater nid yn unig ar gyfer cynlluniau ar raddfa fawr, ond ar gyfer camau bach iawn y gellir eu cymryd, hyd yn oed mewn ardaloedd trefol poblog, lle gall y camau lleol hynny helpu i atgyweirio'r golled yr ydym ni wedi ei gweld ac i roi hyder i bobl y gall gweithredu ar y cyd, lle gallan nhw chwarae eu rhan, ein helpu o hyd i atgyweirio'r difrod sydd wedi ei wneud.

Nid wyf i'n derbyn bod Cymru y tu ôl i'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill yn hyn o beth. Mae gennym ni rai cynlluniau grymus ar waith gyda rhywfaint o gyllid yr ydym ni wedi gallu dod o hyd iddo i'w cefnogi. Ac mae'n rhaid yn awr i ni gymryd o ddifrif y ffaith, oni bai ein bod ni'n barod i weithredu tra bod gennym ni'r cyfle, efallai na fydd y cyfle hwnnw yn bodoli mwyach.

13:50

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

The Leader of Plaid Cymru, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. First Minister, members of all four of the largest NHS unions have now voted to reject your Government's pay offer of 3 per cent; the Royal College of Nursing in Wales doing so by a massive 94 per cent. Will you now agree to their request for formal pay negotiations?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae aelodau pob un o bedwar undeb mwyaf y GIG bellach wedi pleidleisio i wrthod cynnig cyflog eich Llywodraeth o 3 y cant; a gwnaeth y Coleg Nyrsio Brenhinol yng Nghymru hynny o ganran enfawr o 94 y cant. A wnewch chi gytuno nawr i'w cais am drafodaethau cyflog ffurfiol?

Well, Llywydd, the Welsh Government continues in negotiations with the major trade unions in Wales on the pay offer. The RCN has chosen not to participate in those ongoing discussions. I would urge them to come back around the table, because it is only by discussion that we will be able to find a resolution. 

Wel, Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau mewn trafodaethau gyda'r prif undebau llafur yng Nghymru ar y cynnig cyflog. Mae'r Coleg Nyrsio Brenhinol wedi dewis peidio â chymryd rhan yn y trafodaethau parhaus hynny. Byddwn i'n eu hannog i ddychwelyd at y bwrdd, oherwydd dim ond trwy drafodaeth y byddwn ni'n gallu dod o hyd i ateb.

Well, I have to say to the First Minister that I spoke to the RCN this morning, and the position that you've outlined I think does not give the real picture—as they see it, certainly—because what they've said is they wanted to talk to the Government about an across-the-board pay increase and you've refused to engage with them on that. You're not convening the pay negotiating committee of the NHS partnership forum, and yet you're supposed to be the Government of social partnership. Why aren't you practicing it?

Now, the reason this is important and urgent is, as we know, inflation as measured by the consumer prices index is currently running at 3.2 per cent—4.8 per cent if you use the retail price index. It's set to increase even further. Do you accept the view of the unions—all of the unions—and, indeed, even the leader of the British Labour Party, that a pay rise offer of 3 per cent now represents a real-terms pay cut? Wouldn't this, in the wake of the heroic sacrifice over the last 18 months, be a kick in the teeth for thousands of healthcare workers?

Wel, mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Prif Weinidog fy mod i wedi siarad gyda'r Coleg Nyrsio Brenhinol y bore yma, ac nid wyf i'n credu bod y sefyllfa yr ydych chi wedi ei hamlinellu yn rhoi'r darlun gwirioneddol—o'u safbwynt nhw, yn sicr—oherwydd yr hyn y maen nhw wedi ei ddweud yw eu bod nhw eisiau siarad gyda'r Llywodraeth am gynnydd i gyflogau ar draws y bwrdd ac rydych chi wedi gwrthod ymgysylltu â nhw ar hynny. Nid ydych chi'n cynnull pwyllgor negodi cyflogau fforwm partneriaeth y GIG, ac eto chi sydd i fod y Llywodraeth o bartneriaeth gymdeithasol. Pam nad ydych chi'n ei arfer?

Nawr, y rheswm y mae hyn yn bwysig ac yn fater brys yw bod chwyddiant fel y'i mesurir gan y mynegai prisiau defnyddwyr, fel y gwyddom ni, yn 3.2 y cant ar hyn o bryd—4.8 y cant os defnyddiwch chi'r mynegai prisiau manwerthu. Mae ar fin cynyddu hyd yn oed yn fwy. A ydych chi'n derbyn barn yr undebau—pob un o'r undebau—ac, yn wir, hyd yn oed arweinydd Plaid Lafur Prydain, fod cynnig codiad cyflog o 3 y cant bellach yn cynrychioli toriad cyflog mewn termau real? Oni fyddai hyn, yn sgil yr aberth arwrol dros y 18 mis diwethaf, yn gwneud tro gwael iawn â miloedd o weithwyr gofal iechyd?

Well, Llywydd, let me just make sure that Members are aware of the history of all of this. The Welsh Government, often at the urging of the trade union movement, committed ourselves to the independent pay review process. We made representations to it. It reported, and it recommended a 3 per cent pay increase, which the Welsh Government decided to honour. In order to fund that 3 per cent pay increase, we have a 1 per cent uplift from the UK Government. So, the other 2 per cent we are having to find from within the resources that are available to us for purposes other than pay. Every 1 per cent that the pay bill in the NHS rises costs £50 million. So, the Welsh Government is finding, from resources that were not sent to us for pay purposes, £100 million in order to make sure that we met the recommendations of the pay review body. Do I think that that is enough? No, I don't. Do I think the Welsh Government can go on finding dollops of £50 million in order to increase the pay award above and beyond what we are funded to do? The answer to that is 'no' as well.

And Llywydd, let me be clear, so that Members are in no doubt about it: we continue to be in discussions with the trade unions. I met them myself; the health Minister is meeting them this week. We are talking about a package of measures that we might be able to put together. Those discussions are not easy, I can tell you, because the trade unions, quite rightly, argue very strongly on behalf of their members. But you can't reach a resolution if you're not prepared to come to the table and have those discussions. The RCN is not at that table. I wish they were.  

Wel, Llywydd, gadewch i mi wneud yn siŵr bod yr Aelodau yn ymwybodol o hanes hyn i gyd. Fe wnaeth Llywodraeth Cymru, yn aml yn dilyn anogaeth y mudiad undebau llafur, ymrwymo ein hunain i'r broses adolygu cyflogau annibynnol. Fe wnaethom ni sylwadau iddo. Fe gyhoeddodd adroddiad, ac argymhellodd gynnydd o 3 y cant i gyflogau, a phenderfynodd Llywodraeth Cymru anrhydeddu hyn. Er mwyn ariannu'r cynnydd hwnnw o 3 y cant i gyflogau, mae gennym ni gynnydd o 1 y cant gan Lywodraeth y DU. Felly, rydym ni'n gorfod dod o hyd i'r 2 y cant arall o'r adnoddau sydd ar gael i ni at ddibenion ac eithrio cyflogau. Cost pob 1 y cant y mae'r bil cyflogau yn y GIG yn ei godi yw £50 miliwn. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn dod o hyd i £100 miliwn, o adnoddau nad oedden nhw wedi eu hanfon atom ni at ddibenion cyflogau, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni'n bodloni argymhellion y corff adolygu cyflogau. Ydw i'n credu bod hynny yn ddigon? Nac ydw, dydw i ddim. Ydw i'n credu y gall Llywodraeth Cymru barhau i ddod o hyd i dalpiau o £50 miliwn er mwyn cynyddu'r dyfarniad cyflog uwchlaw a'r tu hwnt i'r hyn yr ydym ni'n cael ein hariannu i'w wneud? 'Nac ydw' yw'r ateb i hynny hefyd.

A Llywydd, gadewch i mi fod yn eglur, fel nad oes gan yr Aelodau unrhyw amheuaeth yn ei gylch: rydym ni'n parhau i fod mewn trafodaethau gyda'r undebau llafur. Cefais gyfarfod â nhw fy hun; mae'r Gweinidog iechyd yn cyfarfod â nhw yr wythnos hon. Rydym ni'n sôn am becyn o fesurau efallai y gallem ni ei roi at ei gilydd. Nid yw'r trafodaethau hynny yn hawdd, credwch chi fi, oherwydd bod yr undebau llafur, yn gwbl briodol, yn dadlau yn gryf iawn ar ran eu haelodau. Ond ni allwch chi ddod o hyd i ateb os nad ydych chi'n barod i ddod at y bwrdd a chael y trafodaethau hynny. Nid yw'r Coleg Nyrsio Brenhinol wrth y bwrdd hwnnw. Byddai'n dda gen i pe baen nhw.

But they're not at the table because you've ruled out discussing with them an across-the-board pay increase. Now, most NHS workers—for most of them, the 3 per cent rise has already been more than cancelled by an increase in pension contributions. The new health and social care levy next year will wipe out almost half of next year's rise, and that's even before you consider the cost of living crisis and the erosion of pay over the last 11 years. Now, research—[Interruption.] Incredible that I'm being heckled by Labour Members when I'm making the case for NHS workers. Research last year suggested that a third of nurses are considering leaving the NHS, with the majority citing pay. 

Ond nid ydyn nhw wrth y bwrdd oherwydd eich bod chi wedi diystyru trafod cynnydd i gyflogau ar draws y bwrdd gyda nhw. Nawr, o ran y rhan fwyaf o weithwyr y GIG—i'r rhan fwyaf ohonyn nhw, mae'r cynnydd o 3 y cant eisoes wedi ei ganslo gan gynnydd i gyfraniadau pensiwn. Bydd yr ardoll iechyd a gofal cymdeithasol newydd y flwyddyn nesaf yn dileu bron i hanner y cynnydd y flwyddyn nesaf, ac mae hynny cyn i chi hyd yn oed ystyried yr argyfwng costau byw ac erydiad cyflogau dros yr 11 mlynedd diwethaf. Nawr, mae gwaith ymchwil—[Torri ar draws.] Anhygoel fy mod i'n cael fy heclo gan Aelodau Llafur wrth i fi ddadlau'r achos dros weithwyr y GIG. Awgrymodd gwaith ymchwil y llynedd fod traean o nyrsys yn ystyried gadael y GIG, gyda'r mwyafrif yn cyfeirio at gyflogau.

13:55

There are already 1,600 vacancies in the NHS in Wales. After the year that they've had, how will a 3 per cent pay increase convince those that remain to stay when even a Labour Government imposes a below-inflation pay award on nurses? Can you really blame them when NHS staff feel let down, undervalued and ignored?

Mae 1,600 o swyddi gwag yn y GIG yng Nghymru eisoes. Ar ôl y flwyddyn y maen nhw wedi ei chael, sut bydd cynnydd o 3 y cant i gyflogau yn argyhoeddi'r rhai sydd yn weddill i aros pan fydd hyd yn oed Llywodraeth Lafur yn gorfodi dyfarniad cyflog is na chwyddiant ar nyrsys? A allwch chi eu beio nhw mewn gwirionedd pan fo staff y GIG yn teimlo eu bod wedi cael cam, nad ydyn nhw'n cael eu gwerthfawrogi'n ddigonol a'u bod nhw'n cael eu hanwybyddu?

Well, Llywydd, I don't disagree with many of the points the Member made at the start of what he had to say. What he has to face up to is: where will that money come from? I see a list of questions on the order paper today, many from Members of his own group, who will no doubt be urging me to spend more money on different aspects of the health service—more money. Yet, if I was to follow his advice, we would have less money to do the things that they would ask us to do, because there is a fixed sum of money available, and, if more of it goes into pay, there is less of it to provide a service. That is a very difficult balance to strike; we have struck it by finding £100 million to honour the recommendations of the pay review body. We remain in discussion with the bulk of the trade unions who are prepared to come around the table and continue those discussions.

If I was to take the simplistic advice that I have been offered, magic money out of the air to pay people—who I want to pay, and I agree with what the Member said, that they deserve more, but that money has to be found from somewhere and it could only be found from doing even less to provide the services that his Members will, I know, and quite rightly, be urging me this afternoon that we should be doing more to support.

Wel, Llywydd, nid wyf i'n anghytuno â llawer o'r pwyntiau a wnaeth yr Aelod ar ddechrau yr hyn yr oedd ganddo i'w ddweud. Yr hyn y mae'n rhaid iddo ei wynebu yw: o ble fydd yr arian hwnnw yn dod? Rwy'n gweld rhestr o gwestiynau ar y papur trefn heddiw, llawer gan Aelodau ei grŵp ei hun, a fydd yn fy annog rwy'n siŵr i wario mwy o arian ar wahanol agweddau ar y gwasanaeth iechyd—mwy o arian. Ac eto, pe bawn i'n dilyn ei gyngor ef, byddai gennym ni lai o arian i wneud y pethau y bydden nhw'n gofyn i ni eu gwneud, oherwydd bod swm penodol o arian ar gael, ac, os bydd mwy ohono yn cael ei wario ar gyflogau, bydd llai ohono i ddarparu gwasanaeth. Mae hynny yn gydbwysedd anodd iawn i'w daro; rydym ni wedi ei daro drwy ddod o hyd i £100 miliwn i anrhydeddu argymhellion y corff adolygu cyflogau. Rydym ni'n parhau i drafod gyda'r rhan fwyaf o'r undebau llafur sy'n barod i ddod o amgylch y bwrdd a pharhau â'r trafodaethau hynny.

Pe bawn i'n dilyn y cyngor gor-syml yr wyf i wedi ei gael, creu arian hud o'r awyr i dalu pobl—yr wyf i eisiau eu talu, ac rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod, eu bod nhw'n haeddu mwy, ond mae'n rhaid dod o hyd i'r arian hwnnw o rywle a dim ond trwy leihau hyd yn oed yn fwy ddarpariaeth gwasanaethau y bydd ei Aelodau ef, rwy'n gwybod yn fy annog i y prynhawn yma y dylem ni fod yn gwneud mwy i'w cynorthwyo, a hynny yn gwbl briodol, y gellid dod o hyd iddo.

Gwasanaethau Iechyd Sylfaenol
Primary Health Services

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynediad at wasanaethau iechyd sylfaenol yng Ngogledd Cymru? OQ56982

3. Will the First Minister make a statement on access to primary health services in North Wales? OQ56982

Wel, siŵr o fod dyma'r un cyntaf. Mewn sefyllfa o bwysau parhaus, mae staff gofal sylfaenol ar draws y gogledd yn gweithio'n eithriadol o galed i gynllunio a gwella mynediad at eu gwasanaethau.

Well, this is the first question. Under circumstances of sustained pressure, staff in primary care across north Wales work extremely hard to plan and to improve access to their services.

Yn iawn, maen nhw'n gweithio'n eithriadol o galed ac wedi gweithio'n eithriadol o galed nid dim ond dros y 18 mis diwethaf, ond yn wyneb rhybuddion ynglŷn â diffyg capasiti yn y blynyddoedd cyn hynny. Nawr, chwe blynedd yn ôl, mi wnaeth Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu arolwg o feddygon teulu yn Wrecsam pan ddywedodd traean ohonyn nhw eu bod nhw'n bwriadu gadael y proffesiwn o fewn pum mlynedd. Chwe blynedd yn ddiweddarach, wrth gwrs, mae hynny wedi'i wireddu, felly ydych chi'n difaru ichi fethu â gweithredu'n ddigonol yr adeg honno, yn wyneb y rhybuddion ynglŷn â cholli doctoriaid yn ardal Wrecsam, a beth ŷch chi'n ei wneud nawr i wneud yn iawn am hynny?

Yes, they are working exceptionally hard and have done so not only over the past 18 months, but in light of warnings about a lack of capacity in previous years. Now, six years ago, the Royal College of General Practitioners carried out a survey of GPs in Wrexham and a third of them said that they intended to leave the profession within five years. Six years later, that has come to pass, so do you regret that you failed to take sufficient action at that point, given the warnings on the loss of doctors in the Wrexham area, and what are you doing do now to put that right?

Wel, ar y foment bresennol, Llywydd, mae 770 o feddygon teulu yn gweithio yng ngogledd Cymru ac mae wyth swydd yn wag. So, dwi jest ddim yn derbyn beth mae'r Aelod yn ei ddweud. Dros y flwyddyn i gyd, mae 29 o swyddi wedi cael eu hysbysebu yn y gogledd. Mae nifer y bobl sy'n hyfforddi yn y maes yn y gogledd wedi cynyddu dros y blynyddoedd, a'r flwyddyn nesaf bydd 42 o bobl yn dod i'r gogledd, mwy nag mewn unrhyw flwyddyn yn y gorffennol, i gael eu hyfforddi fel meddygon teulu yn y gogledd. Wrth gwrs, mae mwy i'w wneud; dŷn ni eisiau ehangu'r timau gofal sylfaenol, ffisiotherapyddion, fferyllwyr, parafeddygwyr ac yn y blaen, i wneud mwy o ran helpu pobl yng ngogledd Cymru i gael y gwasanaethau maen nhw eisiau eu gweld. Ond mae'r bobl sy'n gweithio'n galed nawr yn gweithio'n galed gyda ni i baratoi am bethau sy'n mynd i fod yn helpu pobl i wneud hynny yn y dyfodol ac yng ngogledd Cymru hefyd.

Well, at the current time, Llywydd, 770 GPs are working in north Wales and eight posts are vacant. So, I just don't accept what the Member says. Over the entire year, 29 posts have been advertised in the north. The number of people training in this field in north Wales has increased over the years, and next year 42 people will come into the profession in north Wales, more than in any year in the past, to be trained as GPs north Wales. Of course there is more to do; we want to expand the primary care teams, physiotherapists, pharmacists, paramedics and so on, to do more in terms of helping people in north Wales to receive the care and the services that they want to see. But there are people working exceptionally hard now; they're working with us to prepare for those things that are going to assist people to do all of that in future in north Wales.

First Minister, according to the community health council, people in parts of Wales are facing a crisis of access to GPs. The Betsi health board estimates that in the local practices it manages demand for appointments has increased by up to 20 per cent, so of course this is exerting real pressure now on our front-line GPs, with them consulting more than ever whilst also using the phone to treat and serve our most vulnerable people.

In Wales, however, this problem has its roots elsewhere. Under the capitation allowance in England, practices cannot have more than 2,000 patients per doctor. With an ageing population of 65-plus, this number is then reduced further to 1,750 patients. However, in Wales, the Welsh Government allows an unrestricted number of patients per doctor. Your regulations also pay no attention to the number of patients over the age of 65. According to the July 2021 GP practice analysis produced by the shared services partnership, at one of my surgeries locally, with two registered doctors, there are 6,072 registered patients. To address waiting times, and then acknowledging the realities of modern life in England after the 2015 election of the UK Conservative Government, they amended the working hours of general practice to include two evenings to 8 p.m. plus a Saturday morning. So, you haven't taken those changes on board.

Prif Weinidog, yn ôl y cyngor iechyd cymuned, mae pobl mewn rhannau o Gymru yn wynebu argyfwng o ran mynediad at feddygon teulu. Mae bwrdd iechyd Betsi yn amcangyfrif bod y galw am apwyntiadau wedi cynyddu hyd at 20 y cant yn y meddygfeydd lleol y mae'n eu rheoli, felly wrth gwrs mae hyn yn rhoi pwysau gwirioneddol erbyn hyn ar ein meddygon teulu rheng flaen, wrth iddyn nhw ymgynghori yn fwy nag erioed gan ddefnyddio'r ffôn hefyd i drin a gwasanaethu ein pobl fwyaf agored i niwed.

Yng Nghymru, fodd bynnag, mae gwreiddiau'r broblem hon mewn mannau eraill. O dan y lwfans y pen yn Lloegr, ni all meddygfeydd fod â mwy na 2,000 o gleifion i bob meddyg. Gyda phoblogaeth sy'n heneiddio o 65 neu hŷn, mae'r nifer hwn yn lleihau ymhellach wedyn i 1,750 o gleifion. Fodd bynnag, yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru yn caniatáu nifer diddiwedd o gleifion i bob meddyg. Nid yw eich rheoliadau yn rhoi unrhyw sylw ychwaith i nifer y cleifion dros 65 oed. Yn ôl dadansoddiad meddygfeydd mis Gorffennaf 2021 a luniwyd gan y bartneriaeth cydwasanaethau, yn un o fy meddygfeydd yn lleol, sydd â dau feddyg cofrestredig, ceir 6,072 o gleifion cofrestredig. Er mwyn mynd i'r afael ag amseroedd aros, ac yna cydnabod realiti bywyd modern yn Lloegr ar ôl etholiad Llywodraeth Geidwadol y DU yn 2015, fe wnaethon nhw ddiwygio oriau gwaith ymarfer cyffredinol i gynnwys dwy noson tan 8 p.m. yn ogystal â bore Sadwrn. Felly, nid ydych chi wedi ystyried y newidiadau hynny.

14:00

Can you come to your question now, please, Janet? You're 50 per cent over time.

A wnewch chi ddod at eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda, Janet? Rydych chi 50 y cant dros amser.

Will you confirm what steps you will take with your health Minister to review the number of patients that any single practice can have on the books, and also—

A wnewch chi gadarnhau pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd gyda'ch Gweinidog iechyd i adolygu nifer y cleifion y gall unrhyw un feddygfa eu cynnwys ar ei chofrestr, a hefyd—

No, no 'and also'. Can you get to your question?

Na, dim 'a hefyd'. A wnewch chi ddod at eich cwestiwn?

—review the working hours of our practices? Thank you.

—adolygu oriau gwaith ein meddygfeydd? Diolch.

Llywydd, we work with the General Practitioners Committee Wales, we're in negotiation with them at the moment, as we do every year, about how we best organise and deliver general practice services in Wales. We talk to Welsh GPs for Welsh solutions to the problems that we face. We don't spend our whole time, as the Members opposite do, looking over the border as though it were some land of milk and honey. What we do is we talk to the people who work in the system here in Wales and with them we devise the solutions that best meet our needs and circumstances.

Llywydd, rydym ni'n gweithio gyda Phwyllgor Meddygon Teulu Cymru, rydym ni'n cynnal trafodaethau gyda nhw ar hyn o bryd, fel y byddwn ni'n ei wneud bob blwyddyn, ynglŷn â'r ffordd orau o drefnu a darparu gwasanaethau ymarfer cyffredinol yng Nghymru. Rydym ni'n siarad â meddygon teulu yng Nghymru i gael atebion addas i Gymru i'r problemau sy'n ein hwynebu. Nid ydym ni'n treulio ein holl amser, fel y mae'r Aelodau gyferbyn yn ei wneud, yn edrych dros y ffin fel pe bai'n rhyw wlad o laeth a mêl. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw siarad â'r bobl sy'n gweithio yn y system yma yng Nghymru a gyda nhw rydym ni'n llunio'r atebion sy'n diwallu ein hanghenion ac yn cyd-fynd â'n hamgylchiadau orau.

First Minister, during and before the pandemic you were a regular visitor to GP surgeries in Clwyd South, including in Chirk and Llangollen. Would you join me in congratulating all staff at GP surgeries for the incredible work they've done during the pandemic, including, of course, reception staff? Would you also join me in condemning all abusive behaviour towards primary care health staff?

Prif Weinidog, yn ystod a chyn y pandemig roeddech chi'n ymwelydd rheolaidd â meddygfeydd teulu yn ne Clwyd, gan gynnwys yn y Waun a Llangollen. A wnewch chi ymuno â mi i longyfarch yr holl staff mewn meddygfeydd teulu am y gwaith anhygoel y maen nhw wedi ei wneud yn ystod y pandemig, gan gynnwys, wrth gwrs, staff derbynfa? A wnewch chi hefyd ymuno â mi i gondemnio'r holl ymddygiad ymosodol tuag at staff iechyd gofal sylfaenol?

I absolutely do that, Llywydd. I thank Ken Skates; it was at his invitation that I went both to Chirk, a little while ago now, but far more recently to the fantastic surgery in Llangollen, a twenty-first century surgery with all the facilities that you need to run a modern primary care service. It was hugely impressive, Llywydd, hearing directly from the staff there of the way in which they had organised their services during the coronavirus pandemic, the enormous number of vaccinations they were able to do in a single day because of the way that they'd organised the services for that local population, and to hear not just from GPs but, as Ken Skates has said, from the practice manager and others who provide that service. It is a brilliant example and hugely appreciated by that local population. I completely agree, as I'm sure Members right across the Chamber do, with what Ken Skates said: none of those people should be subject to abuse for doing the fantastic job that they have done on behalf of their local populations.

Rwy'n sicr yn gwneud hynny, Llywydd. Diolchaf i Ken Skates; ar ei wahoddiad ef yr es i i'r Waun, gryn amser yn ôl erbyn hyn, ond yn llawer mwy diweddar i'r feddygfa wych yn Llangollen, meddygfa yr unfed ganrif ar hugain â'r holl gyfleusterau sydd eu hangen arnoch chi i redeg gwasanaeth gofal sylfaenol modern. Gwnaeth argraff enfawr arnaf i, Llywydd, i gael clywed yn uniongyrchol gan y staff yno am y ffordd yr oedden nhw wedi trefnu eu gwasanaethau yn ystod pandemig y coronafeirws, y nifer enfawr o frechiadau yr oedden nhw'n gallu eu gwneud mewn un diwrnod oherwydd y ffordd yr oedden nhw wedi trefnu'r gwasanaethau ar gyfer y boblogaeth leol honno, a chael clywed nid yn unig gan feddygon teulu ond, fel y dywedodd Ken Skates, gan reolwr y feddygfa ac eraill sy'n darparu'r gwasanaeth hwnnw. Mae'n enghraifft wych ac yn cael ei gwerthfawrogi yn enfawr gan y boblogaeth leol honno. Rwy'n cytuno yn llwyr, fel yr wyf i'n siŵr y mae'r Aelodau ar draws y Siambr, â'r hyn a ddywedodd Ken Skates: ni ddylai'r un o'r bobl hynny gael eu cam-drin am wneud y gwaith gwych y maen nhw wedi ei wneud ar ran eu poblogaethau lleol.

Yr Argyfwng Hinsawdd a Natur
The Climate and Nature Crisis

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi iechyd meddwl pobl sydd yn dioddef trawma yn sgil yr argyfwng hinsawdd a natur? OQ56977

4. How does the Welsh Government support the mental health of people who are suffering trauma as a result of the climate and nature crisis? OQ56977

Llywydd, i'r rhai sy’n cael eu heffeithio gan yr argyfwng hinsawdd, nod Llywodraeth Cymru yw rhoi cyfleon i gymryd camau ar y cyd sy'n gwneud gwahaniaeth. Er enghraifft, mae ein rhaglen o ddigwyddiadau o amgylch COP26 wedi ei chynllunio i roi gobaith i'r rhai sy'n teimlo eu bod wedi'u llethu gan faint yr argyfwng.

Llywydd, for those affected by the climate emergency, the Welsh Government aims to provide opportunities to take collective action that makes a difference. For example, our programme of events around COP26 is designed to give hope to those who feel overwhelmed by the scale of the crisis.

Diolch, Prif Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol, dwi'n siŵr, fod llifogydd wedi bod unwaith eto dros nos gan effeithio busnesau a thai yn fy rhanbarth. Yn wir, bûm allan y bore yma yn gweld y difrod gyda fy llygaid fy hun ym Mhontypridd, Cilfynydd a Rhydyfelin. Mae'r trawma, heb sôn am y dinistr, yn amlwg, a hyd yn oed yn yr ardaloedd hynny na chafodd eu heffeithio neithiwr ond a ddioddefodd y llynedd, fel Clydach Terrace yn Ynysybwl, Oxford Street yn Nantgarw, dwi'n gwybod o'r degau o negeseuon wnes i eu derbyn dros nos eu bod nhw heb gysgu o gwbl neithiwr. Fe fyddwch chi'n ymwybodol fy mod i'n parhau i ymgyrchu am ymchwiliad annibynnol i lifogydd 2020. Mae neithiwr, unwaith eto, yn profi i mi'r angen am hyn, ond hyd yn oed heb hynny, beth ydych chi am ei wneud i sicrhau mwy o gefnogaeth i ddioddefwyr llifogydd o ran eu hiechyd meddwl a'r trawma amlwg maen nhw'n parhau i'w ddioddef?

Thank you, First Minister. You will be aware, I'm sure, that there have been floods again overnight, affecting businesses and homes in my region. Indeed, I was out this morning looking at the damage in Pontypridd, Cilfynydd and Rhydyfelin. The trauma, not to mention the destruction, is clear, and even in those area that weren't impacted last night but suffered last year, such as Clydach Terrace in Ynysybwl, Oxford Street in Nantgarw, I know from the tens of messages that I received overnight that they hadn't slept at all last night. You'll be aware that I'm continuing to campaign for an independent inquiry into flooding in 2020. Last night, once again, proves the need for this, but even without that, what are you going to do to ensure greater support for those who've suffered flooding in terms of their mental health and the clear trauma that they continue to suffer? 

14:05

Llywydd, dwi wedi gweld adborth yn ôl oddi wrth pobl sy'n gweithio yn y rheng flaen ym Mhontypridd ac yn RCT i gyd ar ôl y glaw trwm neithiwr, ac rŷm ni'n dal i aros am y manylion diweddaraf.

Yn gyffredinol, i droi at y cwestiwn, rydym ni wedi gweithredu i gryfhau gwasanaethau trawma yng Nghymru, gan gynnwys yn yr amgylchiadau mae'r Aelod wedi'u disgrifio. Mae Straen Trawmatig Cymru wedi derbyn dros £1 miliwn o gyllid y flwyddyn ariannol yma. Bydd hyn yn helpu i sicrhau bod gan weithwyr yn y gwasanaethau hynny sydd yn dod i gyswllt â phobl mewn sefyllfa trawmatig y sgiliau a'r hyfforddiant sydd eu hangen arnynt i ymateb yn y ffordd orau.

Yn benodol, yn clywed beth ddywedodd yr Aelod am Ynysybwl, dwi'n gwybod bod Aelod etholaeth yr ardal wedi ysgrifennu at y Gweinidog Julie James am y materion hyn ym mis Gorffennaf. Fe wnaeth yr Aelod dderbyn ateb yn esbonio camau brys sydd wedi cael eu rhoi ar waith i gefnogi'r bobl hynny sydd wedi cael eu heffeithio gan y llifogydd, yn ogystal â'r camau mwy hirdymor sy'n cael eu rhoi ar waith gan Cyfoeth Naturiol Cymru.

Llywydd, I have seen some feedback from those working on the front line in Pontypridd and across RCT following the heavy rain that we experienced last night, and we are still waiting for updates.

Generally speaking, to turn to your question, we have taken action to strengthen trauma services in Wales, including in the circumstances described by the Member. Traumatic Stress Wales has received over £1 million in funding this financial year. This will help to ensure that workers in those services that come into contact with people in traumatic circumstances do have the skills and training necessary to respond in the best possible way.

Specifically, and having heard what the Member said about Ynysybwl, I do know that the constituency Member for the area wrote to the Minister Julie James on these issues in July. The Member received a response explaining the urgent actions that have been put in place in order to support those people who were impacted by the flooding, as well as the longer term actions that are being put in place by Natural Resources Wales. 

First Minister, many people, including myself, are rightly concerned about the health of our planet and the mental health of our young people. I remember when people of my age in school were shown a documentary on Al Gore predicting a doomsday scenario unless radical changes were made, and the world as we know it would be over in 2006. I'm glad to stay we're still here. However, this is nothing compared to what children are now being shown on tv and social media. They are being far more politicised on the topic than my generation ever were. Whilst our children need to be aware of climate change and the climate crisis, we have a duty to ensure this is done in a sensitive way to protect their mental health. I want the next generation to be given a positive message on what steps we can take, and have a positive impact on protecting the environment. What we don't want to do is scare young people and make them feel helpless or resent the last generation. So, First Minister, do you think there is a better way we can educate the young children of Wales on climate change in a more sensitive way that does not have a negative impact on the mental health of young people, but works towards addressing the climate challenges we all face? Diolch, Llywydd.

Prif Weinidog, mae llawer o bobl, gan fy nghynnwys i, yn pryderu yn gwbl briodol am iechyd ein planed ac iechyd meddwl ein pobl ifanc. Rwy'n cofio pryd cafodd rhaglen ddogfen ei dangos i bobl o fy oedran i yn yr ysgol, ar Al Gore yn rhagweld senario dydd y farn oni bai fod newidiadau radical yn cael eu gwneud, ac y byddai'r byd fel yr oeddem ni'n ei adnabod drosodd yn 2006. Rwy'n falch o ddweud ein bod ni yma o hyd. Fodd bynnag, nid yw hyn yn ddim byd o'i gymharu â'r hyn sy'n cael ei ddangos i blant ar y teledu a'r cyfryngau cymdeithasol erbyn hyn. Maen nhw'n cael eu gwleidyddoli yn llawer mwy ar y pwnc na chafodd fy nghenhedlaeth i erioed. Er bod angen i'n plant fod yn ymwybodol o'r newid yn yr hinsawdd a'r argyfwng hinsawdd, mae gennym ni ddyletswydd i sicrhau bod hyn yn cael ei wneud mewn ffordd sensitif i ddiogelu eu hiechyd meddwl. Rwyf i eisiau i'r genhedlaeth nesaf gael neges gadarnhaol ar ba gamau y gallwn ni eu cymryd, a chael effaith gadarnhaol ar ddiogelu'r amgylchedd. Yr hyn nad ydym ni eisiau ei wneud yw dychryn pobl ifanc a gwneud iddyn nhw deimlo'n ddiymadferth neu ddal dig at y genhedlaeth ddiwethaf. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod ffordd well y gallwn ni addysgu plant ifanc Cymru am y newid yn yr hinsawdd mewn ffordd fwy sensitif nad yw'n cael effaith negyddol ar iechyd meddwl pobl ifanc, ond sy'n gweithio tuag at fynd i'r afael â'r heriau yr ydym ni i gyd yn eu hwynebu o ran yr hinsawdd? Diolch, Llywydd.

Llywydd, I agree with this point that the Member raised, that we must all find ways of helping those people who do feel overwhelmed by the challenge of climate change to find things that they can do that make a difference, because that is what gives people hope when they feel hopeless, feeling that there is something that they can do that, when you add it up with everything else that others are doing, genuinely can make an impact.

We've got good reason for doing that here in Wales. We will know that when the Senedd came into being, Wales had some of the lowest recycling rates around the world. Today, we have the third-best rates around the world. When I'm talking to young people, I say to them, 'There is an example of the way a difference can be made. You shouldn't feel hopeless about the future. It's right to feel concerned, but if we do the right things and if we act together, then we can make a difference.'

Now, when we have our own climate week, Wales Climate Week, in November, we will have a series of activities that young people in particular will be able to take part in. It's all focused on those things that we need to do today, in the way that the leader of opposition, the spokesperson for the opposition—pardon me—today led off with in his questions: those things we need to do in transport, in residential buildings, in the circular economy, in the way that we deal with environmental risks. And if we do it in that way, saying to our young people that provided we do the right things and provided we do them together then there is proper hope for the future, then I think we can help to overcome some of the feelings that the Member referred to.

Llywydd, rwy'n cytuno â'r pwynt hwn y gwnaeth yr Aelod ei godi, bod yn rhaid i bob un ohonom ni ddod o hyd i ffyrdd o helpu'r bobl hynny sydd yn teimlo eu bod wedi eu llethu gan her y newid yn yr hinsawdd i ddod o hyd i bethau y gallan nhw eu gwneud sy'n gwneud gwahaniaeth, oherwydd dyna sy'n rhoi gobaith i bobl pan fyddan nhw'n teimlo yn anobeithiol, gan deimlo bod rhywbeth y gallan nhw ei wneud, a all, drwy ei ychwanegu at bopeth arall y mae pobl eraill yn ei wneud, gael effaith wirioneddol.

Mae gennym ni reswm da dros wneud hynny yma yng Nghymru. Byddwn yn gwybod, pan ddaeth y Senedd i fodolaeth, fod gan Gymru rai o'r cyfraddau ailgylchu isaf ledled y byd. Heddiw, mae gennym ni'r cyfraddau gorau ond dau ledled y byd. Pan fyddaf i'n siarad â phobl ifanc, rwy'n dweud wrthyn nhw, 'Dyna enghraifft o'r ffordd y mae modd gwneud gwahaniaeth. Ni ddylech chi deimlo yn anobeithiol am y dyfodol. Mae'n iawn i deimlo'n bryderus, ond os byddwn ni'n gwneud pethau iawn ac os byddwn ni'n gweithredu gyda'n gilydd, yna gallwn ni wneud gwahaniaeth.'

Nawr, pan fyddwn yn cynnal ein hwythnos hinsawdd ein hunain, Wythnos Hinsawdd Cymru, ym mis Tachwedd, bydd gennym ni gyfres o weithgareddau y bydd pobl ifanc yn arbennig yn gallu cymryd rhan ynddyn nhw. Mae'r cyfan yn canolbwyntio ar y pethau hynny y mae angen i ni eu gwneud heddiw, yn y ffordd y gwnaeth arweinydd yr wrthblaid, llefarydd yr wrthblaid—mae'n ddrwg gen i—ddechrau ei gwestiynau heddiw: y pethau hynny y mae angen i ni eu gwneud o ran trafnidiaeth, o ran adeiladau preswyl, o ran yr economi gylchol, o ran y ffordd yr ydym ni'n ymdrin â risgiau amgylcheddol. Ac os byddwn ni'n ei wneud fel hynny, trwy ddweud wrth ein pobl ifanc, cyn belled â'n bod ni'n gwneud y pethau iawn a chyn belled â'n bod ni'n eu gwneud nhw gyda'n gilydd, mae gobaith gwirioneddol ar gyfer y dyfodol, yna rwy'n credu y gallwn ni helpu i oresgyn rhai o'r teimladau y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw.

14:10
Yr Amgylchedd Dysgu mewn Ysgolion
The Learning Environment in Schools

5. Sut bydd Llywodraeth Cymru yn gwella'r amgylchedd dysgu mewn ysgolion ledled Cymru? OQ56981

5. How will the Welsh Government improve the learning environment in schools across Wales? OQ56981

Llywydd, I thank Buffy Williams for that question. Our twenty-first century schools and colleges programme is already halfway through its second wave. The £2.3 billion-worth of investment will create new schools and colleges, enhance and improve our existing college and school infrastructure, and support the needs of local communities.

Llywydd, diolchaf i Buffy Williams am y cwestiwn yna. Mae ein rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain eisoes hanner ffordd drwy ei hail don. Bydd y buddsoddiad gwerth £2.3 biliwn yn creu ysgolion a cholegau newydd, yn gwella ein seilwaith colegau ac ysgolion presennol, ac yn cefnogi anghenion cymunedau lleol.

Thank you, First Minister. I'm really pleased that the ambitious long-term programme of education reform in Wales will continue during the sixth Senedd with a new curriculum for Wales, the Welsh language education Bill, the new additional learning needs system, and twenty-first century schools investment. Yesterday, Rhondda Cynon Taf County Borough Council cabinet members accepted proposals to transform Penrhys Primary School and Ysgol Gyfun Cwm Rhondda into twenty-first century schools. These are really exciting developments for both schools, who are in desperate need of brand-new facilities. Do you agree with me that twenty-first century schools facilities would make a world of difference to the well-being and education of pupils and staff? And will you commit to a further twenty-first century school investment to help close the gap on education inequalities in Wales?

Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n falch iawn y bydd y rhaglen hirdymor uchelgeisiol o ddiwygio addysg yng Nghymru yn parhau yn ystod y chweched Senedd gyda chwricwlwm newydd i Gymru, Bil addysg Gymraeg, y system anghenion dysgu ychwanegol newydd, a buddsoddiad ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Ddoe, derbyniodd aelodau cabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf gynigion i weddnewid Ysgol Gynradd Penrhys ac Ysgol Gyfun Cwm Rhondda yn ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae'r rhain yn ddatblygiadau cyffrous iawn i'r ddwy ysgol, sydd ag angen dybryd am gyfleusterau newydd sbon. A ydych chi'n cytuno â mi y byddai cyfleusterau ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn gwneud byd o wahaniaeth i lesiant ac addysg disgyblion a staff? Ac a wnewch chi ymrwymo i fuddsoddiad ysgolion yr unfed ganrif ar hugain pellach i helpu i gau'r bwlch ar anghydraddoldebau addysg yng Nghymru?

I thank the Member for that very important question. I can't imagine that there is any Member, in the Chamber or online, Llywydd, who have not seen the impact that the twenty-first schools programme has made in the area that they represent. It is an outstanding programme and is making exactly the sort of difference that Buffy Williams referred to in all parts of Wales. RCT has been, as we would expect, a very progressive council in this area, very ambitious for what the programme can do: £173 million spent in RCT alone during band A of the programme; £252 million to be spent during band B, and that includes, as Members will have heard, Ysgol Gyfun Cwm Rhondda. Very good news to know that the council confirmed that and the other school yesterday.

Llywydd, just in the way that Buffy Williams suggested, it isn't just the number of schools that are being improved or built under the scheme—170 in band A, 200 in band B—it's the quality of the buildings and it's those other agendas that those twenty-first century schools and colleges are now able to advance: the active travel agenda, the climate and biodiversity loss agenda, making them genuinely community schools, so that they have that impact on inequality in different parts of Wales. It is a tremendous programme and we are of course fully committed to it during this Senedd term.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pwysig iawn yna. Ni allaf ddychmygu bod unrhyw Aelod, yn y Siambr neu ar-lein, Llywydd, nad yw wedi gweld yr effaith y mae'r rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi ei chael yn yr ardal y maen nhw'n ei chynrychioli. Mae'n rhaglen ragorol ac mae'n gwneud yn union y math o wahaniaeth y cyfeiriodd Buffy Williams ato ym mhob rhan o Gymru. Mae RhCT wedi bod, fel y byddem ni'n ei ddisgwyl, yn gyngor blaengar iawn yn y maes hwn, yn uchelgeisiol iawn ar gyfer yr hyn y gall y rhaglen ei wneud: cafodd £173 miliwn ei wario yn RhCT yn unig yn ystod band A y rhaglen; bydd £252 miliwn i'w wario yn ystod band B, ac mae hynny yn cynnwys, fel y bydd yr Aelodau wedi clywed, Ysgol Gyfun Cwm Rhondda. Newyddion da iawn i wybod bod y cyngor wedi cadarnhau hynny a'r ysgol arall ddoe.

Llywydd, yn union fel yr awgrymodd Buffy Williams, nid yw'n ymwneud â nifer yr ysgolion sy'n cael eu gwella neu eu hadeiladu o dan y cynllun yn unig—170 ym mand A, 200 ym mand B—mae'n ymwneud ag ansawdd yr adeiladau a'r agendâu eraill hynny y gall yr ysgolion a'r colegau unfed ganrif ar hugain hynny eu datblygu erbyn hyn: yr agenda teithio llesol, yr agenda hinsawdd a cholli bioamrywiaeth, gan eu gwneud nhw'n ysgolion gwirioneddol gymunedol, fel eu bod nhw'n cael yr effaith honno ar anghydraddoldeb mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae'n rhaglen ardderchog ac rydym ni, wrth gwrs, wedi ymrwymo'n llwyr iddi yn ystod y tymor Senedd hwn.

First Minister, for me a learning environment in school extends itself to the quality of the facilities in place, and the twenty-first century schools programme, as you've said, is outstanding. It's fabulous. I've visited many schools myself. My son attends one. They're very, very good. But when I was driving back down from the Conservative Party conference in Manchester yesterday, it became glaringly apparent that the sporting facilities that schools have, whether it be in a deprived area or an area that was better off, were far better than what we have in Wales and what I'm seeing in my region and across Wales as I'm visiting schools.

Personally, I think if the Government are serious about children's health, children's obesity and equality of opportunity right across the board, right across the UK, then we need to have massive investment in the sporting facilities across all schools, not just the new ones that are being built. The sheer scale of updating that is needed, in my opinion, is so big that we can't rely just on the funding from the local authorities; it has to come from this Welsh Government. This drastic and much needed change needs to happen now if we are serious about investing in our children and the future of our country, to ensure that our children have the facilities that they need and deserve. Do you agree with me that this Government needs to invest in our children now?

Prif Weinidog, yn fy marn i mae amgylchedd dysgu yn yr ysgol yn ymestyn ei hun i ansawdd y cyfleusterau sydd ar waith, ac mae rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, yn rhagorol. Mae'n wych. Rwyf i wedi ymweld â llawer o ysgolion fy hun. Mae fy mab yn mynychu un. Maen nhw'n dda iawn, iawn. Ond pan oeddwn i'n gyrru yn ôl i lawr o gynhadledd y Blaid Geidwadol ym Manceinion ddoe, daeth yn amlwg iawn bod y cyfleusterau chwaraeon sydd gan ysgolion, boed hynny mewn ardal ddifreintiedig neu ardal a oedd yn fwy llewyrchus, yn llawer gwell na'r hyn sydd gennym ni yng Nghymru a'r hyn yr wyf i'n ei weld yn fy rhanbarth i a ledled Cymru pan fyddaf i'n ymweld ag ysgolion.

Yn bersonol, rwy'n credu os yw'r Llywodraeth o ddifrif ynghylch iechyd plant, gordewdra plant a chyfle cyfartal yn gyffredinol, ledled y DU, yna mae angen i ni gael buddsoddiad enfawr yn y cyfleusterau chwaraeon ar draws pob ysgol, nid dim ond y rhai newydd sy'n cael eu hadeiladu. Mae maint y gwaith diweddaru sydd ei angen, yn fy marn i, mor fawr fel na allwn ni ddibynnu ar y cyllid gan yr awdurdodau lleol yn unig; mae'n rhaid iddo ddod gan y Llywodraeth hon yng Nghymru. Mae angen i'r newid aruthrol hwn y mae wir ei angen ddigwydd nawr os ydym ni o ddifrif ynghylch buddsoddi yn ein plant a dyfodol ein gwlad, i sicrhau bod gan ein plant y cyfleusterau sydd eu hangen arnyn nhw ac maen nhw'n eu haeddu. A ydych chi'n cytuno â mi fod angen i'r Llywodraeth hon fuddsoddi yn ein plant nawr?

14:15

I certainly agree with what the Member said about the importance of sporting facilities, and the twenty-first century schools programme certainly does provide that, alongside the school buildings that it generates. In my own constituency, where Fitzalan High School is to be a beneficiary of the twenty-first century schools programme, it comes with a new swimming pool, it comes with 4G pitches, it comes with a new cricket academy, doing all the sorts of things that the Member describes. We have provided funding in this financial year for the sports council for Wales to be able to improve facilities for community use at schools that the twenty-first century schools programme hasn't yet reached. So, I agree with everything that the Member said, other than the pretty desperate way in which Members of the Conservative Party in Wales continually wish they were living in a different country.

Rwy'n sicr yn cytuno â'r hyn a ddywedodd yr Aelod am bwysigrwydd cyfleusterau chwaraeon, ac mae rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn sicr yn darparu hynny, ochr yn ochr â'r adeiladau ysgol y mae'n eu cynhyrchu. Yn fy etholaeth i, lle bydd Ysgol Uwchradd Fitzalan yn elwa ar raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, mae'n dod gyda phwll nofio newydd, mae'n dod gyda chaeau 4G, mae'n dod gydag academi griced newydd, gan wneud yr holl fathau o bethau y mae'r Aelod yn eu disgrifio. Rydym ni wedi darparu cyllid yn y flwyddyn ariannol hon i gyngor chwaraeon Cymru allu gwella cyfleusterau at ddefnydd cymunedol mewn ysgolion nad yw rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain wedi eu cyrraedd eto. Felly, rwy'n cytuno â phopeth a ddywedodd yr Aelod, ac eithrio'r ffordd eithaf anobeithiol y mae Aelodau'r Blaid Geidwadol yng Nghymru yn dyheu yn barhaus eu bod nhw'n byw mewn gwlad wahanol.

Y Lluoedd Arfog
The Armed Forces

6. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i gymuned y lluoedd arfog? OQ56980

6. Will the First Minister provide an update on Welsh Government support for the armed forces community? OQ56980

I thank the Member. The Welsh Government remains committed to continue and build upon the wide range of support provided for our armed forces community in Wales. Our third armed forces covenant annual report, which was published on 22 June, highlights the progress made and our future plans.

Diolchaf i'r Aelod. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod wedi ymrwymo i barhau ac ychwanegu at yr amrywiaeth eang o gymorth sy'n cael ei ddarparu i'n cymuned lluoedd arfog yng Nghymru. Mae ein trydydd adroddiad blynyddol ar y cyfamod lluoedd arfog, a gyhoeddwyd ar 22 Mehefin, yn tynnu sylw at y cynnydd sydd wedi ei wneud a'n cynlluniau ar gyfer y dyfodol.

Thank you for that response, First Minister. One of the things that the armed forces community in Wales really does value and appreciate is the opportunity to commemorate significant events in military history and to reflect and remember those who have fallen in those periods of conflict. One of the successes that we've seen in Wales in recent years in terms of being able to commemorate events has been the Cymru'n Cofio programme, which I thought was absolutely superb and ought to have continued into the future. What consideration has the Welsh Government given to picking the Cymru'n Cofio programme back up so that it can incorporate future anniversaries of significance, including, for example, next year's fortieth anniversary of the Falklands war, in which 48 people from Wales were killed and there were 97 casualties? These are the sorts of significant events that I think we need to be able to plan well in advance for. I wonder what you're able to tell us today about commemoration of that particular event and whether you can set up another sort of Cymru'n Cofio-type programme for the future.

Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Un o'r pethau y mae'r gymuned lluoedd arfog yng Nghymru yn ei werthfawrogi yn wirioneddol yw'r cyfle i goffáu digwyddiadau arwyddocaol mewn hanes milwrol ac i fyfyrio a chofio'r rhai hynny a fu farw yn y cyfnodau hynny o wrthdaro. Un o'r llwyddiannau yr ydym ni wedi eu gweld yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf o ran gallu coffáu digwyddiadau fu rhaglen Cymru'n Cofio, a oedd, yn fy marn i, yn hollol wych ac a ddylai fod wedi parhau i'r dyfodol. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei rhoi i ailgyflwyno rhaglen Cymru'n Cofio fel y gall gynnwys pen-blwyddi arwyddocaol yn y dyfodol, gan gynnwys, er enghraifft, deugain mlynedd ers rhyfel y Falklands y flwyddyn nesaf, lle cafodd 48 o bobl o Gymru eu lladd a 97 eu hanafu? Dyma'r mathau o ddigwyddiadau arwyddocaol yr wyf i'n credu y mae angen i ni allu cynllunio ymhell ymlaen llaw ar eu cyfer. Tybed beth allwch chi ei ddweud wrthym ni heddiw am goffáu'r digwyddiad penodol hwnnw ac a allwch chi sefydlu math arall o raglen Cymru'n Cofio ar gyfer y dyfodol.

I thank the Member for that question. I agree with him, of course, on the importance of commemoration of these major events. Next week, Llywydd, as I think you know, I will represent Wales at the celebration of the hundredth anniversary of the British legion at the service of commemoration at Westminster abbey. And, indeed, in the following week, I will take part at Brecon barracks in a commemoration event of the actions that Welsh troops were involved in in the second world war in liberating parts of Holland.

The Member asks about the conflict that happened in the Falklands; it'll be 40 years next year. I know that the Member himself was involved in the commemoration of the thirty-fifth anniversary here at the Senedd. I'm happy to tell him that discussions have already taken place with the Scottish Government to make sure that we're aware of what's happening there, and discussions are planned to take place with the UK Government through the Ministry of Defence. We will want to make sure that Wales is aligned with whatever UK-wide commemorative events are planned, but I do know that local events are already being thought about. In Wrexham, there is to be an event jointly held between local organisations and the Welsh Guards, and the South Atlantic Medal Association, I understand, is considering a commemorative event here in Cardiff. So, I thank the Member for drawing attention to the need to plan ahead for this and give him an assurance that, both at whatever national events are planned but in supporting those local events as well, the Welsh Government will want to play our part.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rwy'n cytuno ag ef, wrth gwrs, ynghylch pwysigrwydd coffáu'r digwyddiadau mawr hyn. Yr wythnos nesaf, Llywydd, fel y byddwch chi'n gwybod rwy'n credu, byddaf i'n cynrychioli Cymru yn nathliad canmlwyddiant y lleng Prydeinig yn y gwasanaeth coffáu yn abaty San Steffan. Ac, yn wir, yn yr wythnos ganlynol, byddaf i'n cymryd rhan ym marics Aberhonddu mewn digwyddiad coffáu'r gweithredoedd yr oedd milwyr Cymru yn rhan ohonyn nhw yn ystod yr ail ryfel byd wrth ryddhau rhannau o'r Iseldiroedd.

Mae'r Aelod yn gofyn am y gwrthdaro a ddigwyddodd yn y Falklands; bydd yn 40 mlynedd y flwyddyn nesaf. Rwy'n gwybod y bu'r Aelod ei hun yn rhan o goffáu'r pumed pen-blwydd ar ddeg ar hugain yma yn y Senedd. Rwy'n hapus i ddweud wrtho fod trafodaethau eisoes wedi eu cynnal gyda Llywodraeth yr Alban i wneud yn siŵr ein bod ni'n ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd yno, a bwriedir cynnal trafodaethau gyda Llywodraeth y DU drwy'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Byddwn ni eisiau gwneud yn siŵr bod Cymru yn cyd-fynd â pha bynnag ddigwyddiadau coffáu sydd wedi eu cynllunio ledled y DU, ond rwy'n gwybod bod digwyddiadau lleol eisoes yn cael eu hystyried. Yn Wrecsam, bydd digwyddiad yn cael ei gynnal ar y cyd rhwng sefydliadau lleol a'r Gwarchodlu Cymreig, ac mae Cymdeithas Medal De'r Iwerydd, rwyf i ar ddeall, yn ystyried digwyddiad coffáu yma yng Nghaerdydd. Felly, diolchaf i'r Aelod am dynnu sylw at yr angen i gynllunio ymlaen llaw ar gyfer hyn a rhoddaf y sicrwydd iddo, ym mha ddigwyddiadau cenedlaethol bynnag sy'n cael eu cynllunio ac o ran cefnogi'r digwyddiadau lleol hynny hefyd, y bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i chwarae ein rhan.

14:20

I'm grateful to you for that answer, First Minister; you’ll have support for all of that across the whole of the Chamber. But, it’s also important to support serving armed forces today, and to ensure that we have bases and locations in Wales that are able to support and sustain today’s armed forces. In the past we have had debates here about a firm-base strategy to enable us to support and sustain additional location of the UK armed forces in this county, to support and sustain the industries that support our armed forces, and also to ensure that we can continue to offer training facilities for the armed forces. Would the Welsh Government, therefore, be prepared to make a statement on how it will take forward a firm-base strategy so that we can continue to support today’s armed forces as well?

Rwy'n ddiolchgar i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog; cewch gefnogaeth ar gyfer hynny i gyd ar draws y Siambr gyfan. Ond, mae hefyd yn bwysig cefnogi'r lluoedd arfog sy'n gwasanaethu heddiw, a sicrhau bod gennym ni ganolfannau a lleoliadau yng Nghymru sy'n gallu cefnogi a chynnal lluoedd arfog heddiw. Yn y gorffennol, rydym ni wedi cael dadleuon yn y fan yma ynghylch strategaeth canolfan sefydlog i'n galluogi i gefnogi a chynnal lleoliad ychwanegol i luoedd arfog y DU yn y sir hon, i gefnogi a chynnal y diwydiannau sy'n cefnogi ein lluoedd arfog, a hefyd i sicrhau y gallwn ni barhau i gynnig cyfleusterau hyfforddi ar gyfer y lluoedd arfog. A fyddai Llywodraeth Cymru, felly, yn barod i wneud datganiad ar sut y bydd yn bwrw ymlaen â strategaeth canolfan sefydlog fel y gallwn ni barhau i gefnogi lluoedd arfog heddiw hefyd?

I thank Alun Davies for that question. He draws attention to a very important point. Wales is 5 per cent of the UK population, yet we provide 9 per cent of serving personnel, and we have 2.5 per cent of them based here in Wales. So, we contribute nearly twice our population share, and yet we have half our population share in terms of the basing strategy of the armed forces. I have raised this directly—I’m sure others have too—with UK Ministers who are responsible for the UK Government’s integrated review, which they are currently carrying out. I think they’re right to be concerned about that review. The future of the Brecon barracks is not settled. There is a very important army presence in west Wales, which we know is—well, let’s put it no more than 'under consideration' as part of that review.

The current UK Government talks a lot about its commitment to the United Kingdom. One of the bits of the glue that holds the United Kingdom together, I believe, is that we have a common set of armed forces across the whole of the UK. It’s therefore, I think, incumbent upon the UK Government to demonstrate to all component parts of the United Kingdom that they get a fair share of the practical impact of those armed forces in the four nations. Wales doesn’t have that at present, I believe. I hope the integrated review will help to put that right. Alun Davies asked about a Government statement, and I’m happy to say that we would be prepared to make such a statement once the results of the integrated review are published, which are expected this autumn.   

Diolchaf i Alun Davies am y cwestiwn yna. Mae'n tynnu sylw at bwynt pwysig iawn. Cymru yw 5 y cant o boblogaeth y DU, ac eto rydym ni'n darparu 9 y cant o bersonél sy'n gwasanaethu, ac mae gennym ni 2.5 y cant ohonyn nhw wedi eu lleoli yma yng Nghymru. Felly, rydym ni'n cyfrannu bron i ddwywaith ein cyfran o'r boblogaeth, ac eto mae gennym ni hanner ein cyfran o'r boblogaeth o ran strategaeth trefnu canolfannau'r lluoedd arfog. Rwyf i wedi codi hyn yn uniongyrchol—rwy'n siŵr bod pobl eraill wedi gwneud hefyd—gyda Gweinidogion y DU sy'n gyfrifol am adolygiad integredig Llywodraeth y DU, y maen nhw'n ei gynnal ar hyn o bryd. Rwy'n credu eu bod nhw'n iawn i fod yn bryderus am yr adolygiad hwnnw. Nid yw dyfodol barics Aberhonddu yn sefydlog. Mae presenoldeb pwysig iawn gan y fyddin yng ngorllewin Cymru, yr ydym ni'n gwybod sydd—wel, gadewch i ni ddweud 'dan ystyriaeth' yn unig yn rhan o'r adolygiad hwnnw.

Mae Llywodraeth bresennol y DU yn sôn llawer am ei hymrwymiad i'r Deyrnas Unedig. Un o'r darnau o'r glud sy'n dal y Deyrnas Unedig gyda'i gilydd, yn fy marn i, yw bod gennym ni luoedd arfog cyffredin ar draws y DU gyfan. Mae'n ddyletswydd felly, yn fy marn i, ar Lywodraeth y DU i ddangos i bob rhan o'r Deyrnas Unedig eu bod nhw'n cael cyfran deg o effaith ymarferol y lluoedd arfog hynny yn y pedair gwlad. Nid oes gan Gymru hynny ar hyn o bryd, yn fy marn i. Rwy'n gobeithio y bydd yr adolygiad integredig yn helpu i unioni hynny. Gofynnodd Alun Davies am ddatganiad gan y Llywodraeth, ac rwy'n falch o ddweud y byddem ni'n barod i wneud datganiad o'r fath pan fydd canlyniadau'r adolygiad integredig yn cael eu cyhoeddi, a disgwylir hynny yr hydref hwn.

Brechlyn COVID-19
The COVID-19 Vaccine

7. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog pobl i gael brechlyn y coronafeirws? OQ56978

7. What is the Welsh Government doing to encourage coronavirus vaccine take-up? OQ56978

I thank the Member for that very important question. Efforts to boost take-up amongst those still unvaccinated against COVID-19 continue, with a range of actions in place to enable easy access and to build trust. Pop-up clinics, walk-in centres, drive-in clinics and the work of health board outreach workers are amongst the methods deployed to do so.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pwysig iawn yna. Mae ymdrechion i roi hwb i'r nifer sy'n cael brechiad ymhlith y rhai sy'n dal i fod heb eu brechu yn erbyn COVID-19 yn parhau, gydag amrywiaeth o gamau gweithredu ar waith i alluogi mynediad rhwydd ac i feithrin ymddiriedaeth. Mae clinigau dros dro, canolfannau galw i mewn, clinigau gyrru i mewn a gwaith gweithwyr allgymorth byrddau iechyd ymysg y dulliau sy'n cael eu defnyddio i wneud hynny.

I think it’s important to note that take-up across all demographic groups remains incredibly high, despite anti-vaxxers making a lot of noise, but remaining in a tiny minority. But we need to move on. We’ve seen lots of good work, as you say, in terms of reaching out to more vaccine-hesitant communities. So, how is that learning now informing the roll-out to the 12 to 15-year-olds? Because the message isn’t quite the same, is it? Pregnant women, for example, need to know that COVID, particularly in the third trimester, increases the risk of severe illness and hospitalisation, whereas for young people, yes it’s about protection from COVID and long COVID, but it’s also missing school and the disruption and the upset that that incurs.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig nodi bod y nifer sy'n manteisio ar y brechlyn ar draws pob grŵp demograffig yn parhau i fod yn eithriadol o uchel, er gwaethaf y ffaith bod pobl sy'n eu gwrthwynebu yn gwneud llawer o sŵn, ond yn dal i fod yn lleiafrif bach iawn. Ond mae angen i ni symud ymlaen. Rydym ni wedi gweld llawer o waith da, fel yr ydych chi wedi ei ddweud, o ran estyn allan at fwy o gymunedau sy'n petruso ynghylch brechu. Felly, sut mae'r dysgu hwnnw yn llywio'r broses o gyflwyno'r rhaglen i bobl ifanc 12 i 15 oed erbyn hyn? Oherwydd nid yw'r neges yr un fath yn union, nac ydy? Mae angen i fenywod beichiog, er enghraifft, wybod bod COVID, yn enwedig yn y trydydd tri mis, yn cynyddu'r risg o salwch difrifol a mynd i'r ysbyty, ond i bobl ifanc, ydy, mae'n ymwneud ag amddiffyniad rhag COVID a COVID hir, ond mae hefyd yn ymwneud â cholli'r ysgol a'r tarfu a'r gofid y mae hynny'n eu hachosi.

I thank Joyce Watson. Those are all really important points. She’s right that vaccine take-up in Wales has been very high and it’s been very high across the age ranges. There is a gap between vaccine-hesitant communities and everybody else, but that gap has narrowed. It's not fast enough, but every three weeks we publish the figures, and every three weeks we see that gap slowly being eroded. And that is because of all the actions that I mentioned in my original answer, plus everything else we do—vaccine centres in faith centres, cultural centres, community centres, taking the message out to where people themselves are to be found.

We're right to be worried about the activities of the anti-vaccine people. I was very concerned to get some reports over the weekend of parts of the Member's own region where leaflets were being delivered and children targeted by anti-vaxxers. That does create a climate that makes it more difficult to persuade some people, because they hear this deeply misleading information, and they get that information before you're able to get to them with more accurate and persuasive information. For pregnant women, I completely agree with what Joyce Watson said: the vaccine is safe for pregnant women throughout pregnancy, and the risk from COVID is much higher than it would be from the vaccine.

For 12 to 15-year-olds, we have deliberately allowed a period of time for there to be those conversations between parents, their children and the people who are responsible for the vaccine programme in different parts of Wales, to make sure that those young people get the best possible chance to have the best possible information, and then, as we hope, make their minds up to take up the offer of vaccination.

Diolchaf i Joyce Watson. Mae'r pwyntiau hynny i gyd yn rhai pwysig iawn. Mae hi'n iawn bod y nifer sydd wedi manteisio ar y brechlyn yng Nghymru wedi bod yn uchel iawn ac mae wedi bod yn uchel iawn ar draws yr ystodau oedran. Mae bwlch rhwng cymunedau sy'n petruso ynghylch brechu a phawb arall, ond mae'r bwlch hwnnw wedi cau ychydig. Nid yw'n ddigon cyflym, ond rydym ni'n cyhoeddi'r ffigurau bob tair wythnos, a phob tair wythnos rydym ni'n gweld y bwlch hwnnw yn cael ei erydu yn araf. Ac mae hynny oherwydd yr holl gamau y gwnes i sôn amdanyn nhw yn fy ateb gwreiddiol, ynghyd â phopeth arall yr ydym ni'n ei wneud—canolfannau brechu mewn canolfannau ffydd, canolfannau diwylliannol, canolfannau cymunedol, rhannu'r neges lle mae pobl eu hunain i'w cael.

Rydym ni'n iawn i boeni am weithgareddau'r bobl sy'n gwrthwynebu'r brechlyn. Roeddwn i'n bryderus iawn o gael rhai adroddiadau dros y penwythnos o rannau o ranbarth yr Aelod ei hun lle'r oedd taflenni yn cael eu danfon a phlant yn cael eu targedu gan bobl sy'n gwrthwynebu'r brechlyn. Mae hynny yn creu amgylchedd sy'n ei gwneud yn fwy anodd argyhoeddi rhai pobl, gan eu bod nhw'n clywed yr wybodaeth hynod gamarweiniol hon, ac maen nhw'n cael yr wybodaeth honno cyn y gallwch chi eu cyrraedd gyda gwybodaeth fwy cywir a darbwyllol. I fenywod beichiog, rwy'n cytuno yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Joyce Watson: mae'r brechlyn yn ddiogel i fenywod beichiog drwy gydol beichiogrwydd, ac mae'r risg o COVID yn llawer uwch nag y byddai o'r brechlyn.

I bobl ifanc 12 i 15 oed, rydym ni wedi caniatáu yn fwriadol gyfnod o amser i'r sgyrsiau hynny gael eu cynnal rhwng rhieni, eu plant a'r bobl sy'n gyfrifol am y rhaglen frechu mewn gwahanol rannau o Gymru, i wneud yn siŵr bod y bobl ifanc hynny yn cael y cyfle gorau posibl i gael yr wybodaeth orau bosibl, ac yna, hyn yr ydym yn ei obeithio, penderfynu manteisio ar y cynnig o gael eu brechu.

14:25

Cwestiwn 8 yn olaf—Vikki Howells.

Finally, question 8—Vikki Howells.

Gwasanaethau Gofal Plant a Chwarae
Childcare and Play Services

8. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei gwaith i gefnogi gwasanaethau gofal plant a chwarae? OQ56961

8. Will the Welsh Government provide an update on its work to support childcare and play services? OQ56961

We long recognise the importance of childcare and play services across Wales. I'd like to thank them in particular for the part they've played in supporting children and families throughout the pandemic, and, most recently, over the Summer of Fun programme.

Rydym ni wedi hir gydnabod pwysigrwydd gofal plant a gwasanaethau chwarae ledled Cymru. Hoffwn i ddiolch iddyn nhw'n arbennig am y rhan y maen nhw wedi ei chwarae wrth gefnogi plant a theuluoedd drwy gydol y pandemig, ac, yn fwyaf diweddar, yn ystod y rhaglen Haf o Hwyl.

Thank you, First Minister. I was very pleased to see the written statement from the Deputy Minister setting out how Welsh Government was making additional funding available to childcare and play services to weather the impacts of COVID-19. I welcome the comments around play sufficiency assessments and supporting Play Wales in their work on the ministerial review of play. How will improving opportunities for inclusive play, so that all children and young people can access good-quality play opportunities with their peers, fit into this work?

Diolch, Prif Weinidog. Roeddwn i'n falch iawn o weld y datganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog yn nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael i wasanaethau gofal plant a chwarae i wrthsefyll effeithiau COVID-19. Rwy'n croesawu'r sylwadau ynghylch asesiadau digonolrwydd chwarae a chefnogi Chwarae Cymru yn eu gwaith i gynnal yr adolygiad gweinidogol o chwarae. Sut y bydd gwella cyfleoedd ar gyfer chwarae cynhwysol, fel y gall pob plentyn a pherson ifanc fanteisio ar gyfleoedd chwarae o safon gyda'u cyfoedion, yn cyd-fynd â'r gwaith hwn?

I thank the Member for that. I know she has a long-standing interest in all of this, having led a debate on these matters on the floor of the Senedd towards the end of the last Senedd term. The £5.1 million that my colleague Julie Morgan announced recently is designed to do exactly the things that Vikki Howells has mentioned: to reinforce play provision in different parts of Wales, to make sure that that play provision is inclusive and available to all children. Very importantly, as part of that funding, local authorities are required to show how they have consulted with children and young people themselves in carrying out those assessments and then making decisions as to how that money can be put to best use.

Diolch i'r Aelod am hynny. Rwy'n gwybod bod ganddi ddiddordeb ers tro yn hyn i gyd, ar ôl arwain dadl ar y materion hyn ar lawr y Senedd tua diwedd tymor diwethaf y Senedd. Mae'r £5.1 miliwn a gafodd ei gyhoeddi gan fy nghyd-Aelod Julie Morgan yn ddiweddar wedi ei gynllunio i wneud yr union bethau y mae Vikki Howells wedi sôn amdanyn nhw: atgyfnerthu'r ddarpariaeth chwarae mewn gwahanol rannau o Gymru, er mwyn sicrhau bod y ddarpariaeth chwarae honno yn gynhwysol ac ar gael i bob plentyn. Yn bwysig iawn, yn rhan o'r cyllid hwnnw, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol ddangos sut y maen nhw wedi ymgynghori â phlant a phobl ifanc eu hunain wrth gynnal yr asesiadau hynny ac yna gwneud penderfyniadau ynghylch sut y mae modd defnyddio'r arian hwnnw orau.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Lesley Griffiths.

The next item is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement—Lesley Griffiths.

Member
Lesley Griffiths 14:28:33
Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd

Diolch, Llywydd. There is one change to today's agenda: the statement by the Minister for Social Justice has been retitled 'Well-being of future generations national implementation'. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Mae un newid i'r agenda heddiw: mae gan y datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol deitl newydd 'Gweithredu cenedlaethol llesiant cenedlaethau'r dyfodol'. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w gweld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for two statements today, please? The first is in relation to the ambulance service. I know that the Minister for Health and Social Services has made it clear that she'll be receiving monthly updates on the delivery against the ambulance delivery plan, and I wondered whether those could be published so that Members of the Senedd could also have a copy of those updates, so that we can hold the Welsh Government to account for that delivery.

Secondly, can I call for a statement—an urgent statement—from the Minister for Climate Change on red squirrel conservation? I received a notification last week from Natural Resources Wales that they're planning to clear-fell 6,500 tonnes of timber from Pentraeth forest, which, of course, is a red squirrel stronghold, and one of the few red squirrel strongholds in Wales. The problem with this is that they're planning to clear-fell between October and March 2021. The peak of the breeding season is February and March for red squirrels. At that time, the young will be in their nests, and because of the population density in that area, it is likely that many will be killed. Clearly, that's not a good thing; it does need to be looked at, and I would appreciate very much if the Minister for Climate Change could take this up directly with Natural Resources Wales to discuss what may be done in order to mitigate that particular issue. Thank you. 

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad heddiw, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r gwasanaeth ambiwlans. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ei gwneud yn glir y bydd yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf yn fisol am y cyflawni o ran y cynllun cyflenwi ambiwlansys, ac roeddwn i'n meddwl tybed a fyddai modd eu cyhoeddi fel y gallai Aelodau'r Senedd gael copi o'r wybodaeth ddiweddaraf honno hefyd, fel y gallwn ni ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif ynghylch y ddarpariaeth honno.

Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad—datganiad brys—gan y Gweinidog Newid Hinsawdd ar gadwraeth gwiwerod coch? Cefais hysbysiad yr wythnos diwethaf gan Cyfoeth Naturiol Cymru eu bod yn bwriadu clirio 6,500 tunnell o bren o goedwig Pentraeth, sydd, wrth gwrs, yn gadarnle i'r wiwer goch, ac yn un o'r ychydig gadarnleoedd gwiwerod coch yng Nghymru. Y broblem gyda hyn yw eu bod yn bwriadu clirio rhwng mis Hydref a mis Mawrth 2021. Cyfnod prysuraf y tymor bridio yw mis Chwefror a mis Mawrth ar gyfer gwiwerod coch. Bryd hynny, bydd y rhai ifanc yn eu nythod, ac oherwydd dwysedd y boblogaeth yn yr ardal honno, mae'n debygol y bydd llawer yn cael eu lladd. Yn amlwg, nid yw hynny'n beth da; mae angen edrych arno, a byddwn i'n gwerthfawrogi'n fawr pe gallai'r Gweinidog Newid Hinsawdd godi hyn yn uniongyrchol gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i drafod yr hyn y mae modd ei wneud er mwyn lliniaru'r mater penodol hwnnw. Diolch.

14:30

Thank you. In regard to your second question around the tree felling on the red squirrel population in Gwynedd and Anglesey, I know NRW did consult stakeholders back, it's probably around 10 years ago now when they drew up the current forest development plan. So, they are in the process, obviously, of replacing that plan with a new forest resource plan, which is what you're referring to. So, again, there will be a detailed consultation carried out with stakeholders ahead of any final decisions, and that will of course include red squirrel groups. 

In relation to your first question around the publication of the monthly performance data, I will ask the Minister for social services to consider your request.FootnoteLink

Diolch. O ran eich ail gwestiwn ynghylch effaith torri coed ar boblogaeth y wiwer goch yng Ngwynedd ac Ynys Môn, rwy'n gwybod bod CNC wedi ymgynghori â rhanddeiliaid, mae'n debyg ei fod tua 10 mlynedd yn ôl erbyn hyn, pan wnaethon nhw lunio'r cynllun datblygu coedwigoedd presennol. Felly, maen nhw wrthi, yn amlwg, yn disodli'r cynllun hwnnw gyda chynllun adnoddau coedwigoedd newydd, sef yr hyn yr ydych chi'n cyfeirio ato. Felly, unwaith eto, bydd ymgynghoriad manwl yn cael ei gynnal gyda rhanddeiliaid cyn unrhyw benderfyniadau terfynol, a bydd hynny, wrth gwrs, yn cynnwys grwpiau gwiwerod coch.

O ran eich cwestiwn cyntaf ynghylch cyhoeddi'r data perfformiad misol, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol ystyried eich cais.FootnoteLink

As we approach COP26, I'd like a statement about what the Government will do to address the climate anxiety being felt by increasing numbers of young people. I led a debate on this issue in June, Trefnydd, and I'm desperately keen for us to see progress. A University of Bath study found that 56 per cent of young people believe humanity is doomed because of climate change. This feeling of anxiety is endemic and it's escalating. And I've spoken to the youth climate ambassadors about this issue too. What young people want and need is to feel empowered, to be listened to, to know that they're not alone in feeling scared or worried, and to know what is being done to help combat the crisis, what we can all do to play our part. 

Trefnydd, striking the right balance is key in terms of not downplaying the severity of climate change, but reframing it in the curriculum, in the guidance given to teachers, so that the focus is on the brilliant and resilient community projects taking place, preventative action, and the agency we all have. I know that this was raised earlier in First Minister's questions, Trefnydd, but young people don't want to be told that their fears are unfounded because they're not. They have every right to be angry as well about the state that the world is in as we hand it to them, but we need to work with young people not just on their behalf. 

So, will the Government please make a statement as early as possible setting out how you will work with all of us who want to see climate anxiety and its causes addressed, and a stronger voice given to young people in helping us determine how we tackle humanity's greatest challenge together?

Wrth i ni nesáu at COP26, hoffwn i gael datganiad ynghylch yr hyn y bydd y Llywodraeth yn ei wneud i ymdrin â'r pryder hinsawdd y mae nifer cynyddol o bobl ifanc yn ei deimlo. Arweiniais i ddadl ar y mater hwn ym mis Mehefin, Trefnydd, ac rwyf i'n awyddus iawn i ni weld cynnydd. Gwnaeth astudiaeth gan Brifysgol Caerfaddon ddarganfod bod 56 y cant o bobl ifanc yn credu ei bod hi ar ben ar ddynoliaeth oherwydd newid yn yr hinsawdd. Mae'r teimlad hwn o bryder yn endemig ac mae'n gwaethygu. Ac rwyf i wedi siarad â'r llysgenhadon hinsawdd ieuenctid am y mater hwn hefyd. Yr hyn sydd ei eisiau ar bobl ifanc a'r hyn sydd ei angen arnyn nhw yw teimlo eu bod wedi eu grymuso, bod pobl yn gwrando arnyn nhw, i wybod nad ydyn nhw ar eu pennau eu hunain wrth deimlo'n ofnus neu'n bryderus, ac i wybod beth sy'n cael ei wneud i helpu i fynd i'r afael â'r argyfwng, yr hyn y gallwn ni i gyd ei wneud i chwarae ein rhan.

Trefnydd, mae cyflawni'r cydbwysedd cywir yn allweddol o ran peidio â bychanu difrifoldeb y newid hinsawdd, ond ei ail-lunio yn y cwricwlwm, yn y canllawiau sy'n cael eu rhoi i athrawon, fel bod y pwyslais ar y prosiectau cymunedol gwych a chadarn sy'n mynd rhagddynt, camau ataliol, a'r asiantaeth sydd gennym ni i gyd. Rwy'n gwybod bod hyn wedi ei godi'n gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, Trefnydd, ond nid yw pobl ifanc  yn dymuno clywed bod eu hofnau'n ddi-sail, oherwydd dydyn nhw ddim. Mae ganddyn nhw bob hawl i fod yn ddig hefyd oherwydd y cyflwr y mae'r byd ynddo wrth i ni ei roi iddyn nhw, ond mae angen i ni weithio gyda phobl ifanc nid ar eu rhan yn unig.

Felly, a wnaiff y Llywodraeth ddatganiad cyn gynted â phosibl yn nodi sut y byddwch chi'n gweithio gyda phob un ohonom ni sy'n dymuno rhoi sylw i bryder yn yr hinsawdd a'i achosion, a rhoi llais cryfach i bobl ifanc wrth ein helpu i benderfynu sut yr ydym yn mynd i'r afael â her fwyaf y ddynoliaeth ar y cyd?

Thank you. Well, you will have heard the First Minister say, in answer to the question he was asked, about the work that we will be doing once again with children and young people as part of our climate change week, which is obviously going to be held in November. Certainly, the previous two years when we held our first conference, which I think was just one day when we held it in 2019, and then we held a week last year in 2020, children and young people were absolutely a vital part of that week, and we certainly encourage them to participate as well. So, I don't think we ever say that their concerns are unfounded, and you're absolutely right; it's a matter for each and every one us, not just in this Chamber, but outside, across the whole of Wales, to make sure that the decisions we take about the way we lead our lives help to mitigate climate change. 

Diolch. Wel, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud, wrth ateb y cwestiwn a gafodd ei ofyn iddo, am y gwaith y byddwn ni'n ei wneud unwaith eto gyda phlant a phobl ifanc yn rhan o'n hwythnos newid hinsawdd, a fydd yn amlwg yn cael ei chynnal ym mis Tachwedd. Yn sicr, yn y ddwy flynedd flaenorol pan wnaethom ni gynnal ein cynhadledd gyntaf, a oedd yn un diwrnod yn unig pan wnaethom ni ei chynnal yn 2019, rwy'n credu, ac yna fe wnaethom ni gynnal wythnos y llynedd yn 2020, roedd plant a phobl ifanc yn rhan gwbl hanfodol o'r wythnos honno, ac rydym ni'n sicr yn eu hannog i gymryd rhan hefyd. Felly, nid wyf i'n credu ein bod ni byth yn dweud bod eu pryderon yn ddi-sail, ac yr ydych chi'n hollol gywir; mae'n fater i bob un ohonom ni, nid yn unig yn y Siambr hon, ond y tu allan, ledled Cymru gyfan, i sicrhau bod y penderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud o ran y ffordd yr ydym ni'n byw ein bywydau yn helpu i liniaru'r newid yn yr hinsawdd.

Firstly, I'm sure the Welsh Government finds the use of fire and rehire by companies as abhorrent as I do. Whilst the Welsh Government cannot outlaw it as employment law is not devolved, I'm asking for a Government statement on how companies who carry out this practice can be excluded from Welsh Government contracts, or from contracts with Welsh Government funded bodies, and also, how they can be excluded from grant funding directly or indirectly from the Welsh Government. 

The second statement I'm asking for is relating to the continuation of home and hub working. I believe this is the way forward—bringing people to an office between nine and five was important in the nineteenth century, and even the early part of the twentieth century, but with data readily available online, the reason for a large amount of office work has disappeared. It would also actually reduce the amount of traffic on the road, removing any need for bypasses, and it would help the environment. 

Yn gyntaf, rwy'n siŵr bod Llywodraeth Cymru o'r farn bod y defnydd o ddiswyddo ac ailgyflogi gan gwmnïau mor wrthun â mi. Er na all Llywodraeth Cymru ei gwahardd gan nad yw cyfraith cyflogaeth wedi ei datganoli, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar sut y mae modd eithrio cwmnïau sy'n cyflawni'r arfer hwn o gontractau Llywodraeth Cymru, neu o gontractau gyda chyrff a ariennir gan Lywodraeth Cymru, a hefyd, sut y mae modd eu heithrio o gyllid grant yn uniongyrchol neu'n anuniongyrchol gan Lywodraeth Cymru.

Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yn ymwneud â pharhau i weithio gartref ac mewn canolfannau. Rwy'n credu mai dyma'r ffordd ymlaen—roedd dod â phobl i swyddfa rhwng naw a phump yn bwysig yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg, a hyd yn oed ar ddechrau'r ugeinfed ganrif, ond gan fod data ar gael yn rhwydd ar-lein, mae'r rheswm dros lawer iawn o waith swyddfa wedi diflannu. Byddai hefyd yn lleihau faint o draffig sydd ar y ffordd, gan ddileu unrhyw angen am ffyrdd osgoi, a byddai'n helpu'r amgylchedd.

Thank you. In relation to fire and rehire, we're very concerned by the practice of imposing new terms and conditions on workers through the tactic of fire and rehire, and we're very clear that that sort of practice is absolutely not consistent with our values of fair work and social partnership. We encourage all employers to resolve difficult and challenging issues through social partnership, but, of course, as you say, it is a matter for the UK Government—they do have reserved powers to end the irresponsible use of fire and rehire practices, and we've certainly called upon the UK Government to act in this respect. Certainly, we would expect firms who benefit from public investment to act in a spirit of social partnership, and that absolutely should focus on the well-being of their workers and the wider public interest. Mike Hedges will be aware of the steps that we're taking to strengthen our approach, through the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, which, when it's introduced, and if it's passed, will then introduce new duties in relation to social partnership.

In relation to continuation of working from home and hub working, Welsh Government advice is you should work from home wherever possible. As we know, that does make a big difference to preventing the spread of COVID-19. And I think what we've seen is old ways of working will not probably—well, I think they're very unlikely to return in exactly the same way, and we've certainly seen many businesses and employees stating a desire for a new pattern of work, which allows people to work in the workplace, at home, near home, or even in a local work hub. So this, I think, is something that—. That type of flexible working from businesses and from employers I think also strengthens local communities as well and the local economy, and I think it is certainly something that we will see continuing.

Diolch. O ran diswyddo ac ailgyflogi, rydym ni'n pryderu'n fawr ynghylch yr arfer o osod telerau ac amodau newydd ar weithwyr drwy'r dacteg o ddiswyddo ac ailgyflogi, ac rydym ni'n glir iawn nad yw'r math hwnnw o arfer yn cyd-fynd o gwbl â'n gwerthoedd gwaith teg a phartneriaeth gymdeithasol ni. Rydym ni'n annog pob cyflogwr i ddatrys materion anodd a heriol drwy bartneriaeth gymdeithasol, ond, wrth gwrs, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mater i Lywodraeth y DU ydyw—mae ganddyn nhw bwerau a gadwyd yn ôl i roi terfyn ar ddefnyddio arferion diswyddo ac ailgyflogi yn anghyfrifol, ac rydym ni'n sicr wedi galw ar Lywodraeth y DU i weithredu yn hyn o beth. Yn sicr, byddem ni'n disgwyl i gwmnïau sy'n elwa ar fuddsoddiad cyhoeddus weithredu yn ysbryd partneriaeth gymdeithasol, ac y dylai hynny ganolbwyntio yn llwyr ar les eu gweithwyr a budd ehangach y cyhoedd. Bydd Mike Hedges yn ymwybodol o'r camau yr ydym ni'n eu cymryd i gryfhau ein dull gweithredu, drwy'r Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), a fydd, pan gaiff ei gyflwyno, ac os caiff ei basio, yn cyflwyno dyletswyddau newydd o ran partneriaeth gymdeithasol.

O ran parhau i weithio gartref a gweithio mewn canolfannau, cyngor Llywodraeth Cymru yw y dylech chi weithio gartref lle bynnag y bo modd. Fel y gwyddom ni, mae hynny yn gwneud gwahaniaeth mawr i atal COVID-19 rhag lledaenu. Ac rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yw na fydd hen ffyrdd o weithio, mae'n debyg—wel, rwy'n credu eu bod yn annhebygol iawn o ddychwelyd yn yr un ffordd yn union, ac rydym ni'n sicr wedi gweld llawer o fusnesau a gweithwyr yn datgan awydd am batrwm gwaith newydd, sy'n galluogi pobl i weithio yn y gweithle, gartref, yn agos i gartref, neu hyd yn oed mewn canolfannau gwaith lleol. Felly, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth—. Rwy'n credu bod y math hwnnw o weithio hyblyg gan fusnesau a gan gyflogwyr, yn fy marn i, yn cryfhau cymunedau lleol hefyd a'r economi leol, ac rwy'n credu ei fod yn sicr yn rhywbeth y byddwn ni'n ei weld yn parhau.

14:35

I refer Members to my entry in the register of interests. Firstly, I would like to thank the Minister for Climate Change for taking the time to answer my written questions on carbon offsetting and the net Welsh emissions account—the NWEA. And I'm sure the Trefnydd will share my alarm regarding the fact that international businesses are offsetting their own carbon emissions at the expense of traditional Welsh farmland—she and I have already briefly discussed this. Indeed, I'm sure the Trefnydd and her ministerial colleague, the Minister for Climate Change, are well aware that the offloading of Welsh carbon credits to businesses outside of Wales does nothing to reduce Wales's own carbon footprint; also, the sale of carbon in this way risks undermining the ability of Welsh farms, Welsh agriculture, or Wales as a whole to become carbon neutral. Therefore, will the Minister make an urgent statement on what steps the Government is taking to protect traditional Welsh farmland from being bought up by foreign businesses? And what safeguards exist to ensure that Welsh carbon credits, bought for the purpose of offsetting emissions from outside of Wales, are not double counted and used to offset Wales's own emissions? Diolch.

Rwy'n cyfeirio'r Aelodau at fy nghofnod yn y gofrestr buddiannau. Yn gyntaf, hoffwn i ddiolch i'r Gweinidog Newid Hinsawdd am roi o'i hamser i ateb fy nghwestiynau ysgrifenedig ynglŷn â gwrthbwyso carbon a chyfrif allyriadau net Cymru—yr NWEA. Ac rwy'n siŵr y bydd y Trefnydd yn rhannu fy nychryn ynglŷn â'r ffaith bod busnesau rhyngwladol yn gwrthbwyso eu hallyriadau carbon eu hunain ar draul tir fferm traddodiadol Cymru—mae hi a minnau eisoes wedi trafod hyn yn fyr. Yn wir, rwy'n siŵr bod y Trefnydd a'i chyd-Weinidog, y Gweinidog Newid Hinsawdd, yn ymwybodol iawn nad yw gollwng credydau carbon Cymru i fusnesau y tu allan i Gymru yn gwneud dim i leihau ôl troed carbon Cymru ei hun; hefyd, mae gwerthu carbon fel hyn yn peryglu tanseilio gallu ffermydd Cymru, amaethyddiaeth Cymru, neu Gymru yn ei chyfanrwydd i fod yn garbon niwtral. Felly, a wnaiff y Gweinidog ddatganiad brys ar ba gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ddiogelu tir fferm traddodiadol Cymru rhag cael ei brynu gan fusnesau tramor? A pha fesurau diogelu sy'n bodoli i sicrhau nad yw credydau carbon Cymru, sy'n cael eu prynu er mwyn gwrthbwyso allyriadau o'r tu allan i Gymru, yn cael eu cyfrif ddwywaith a'u defnyddio i wrthbwyso allyriadau Cymru ei hun? Diolch.

Thank you. It is about a balance, isn't it? And I've said on the floor of the Chamber before, we cannot tell farmers who to sell their land to, and it is something that obviously concerns us. I think the issue you raise—I just had a discussion, actually, with Llyr Huws Gruffydd on the way into the Chamber around this, and making sure that we avoid double counting. It's certainly something that we can look at as part of the sustainable farming scheme.

Diolch. Mae'n ymwneud â chydbwysedd, onid yw? Ac rwyf i wedi dweud ar lawr y Siambr o'r blaen, ni allwn ni ddweud wrth ffermwyr i bwy i werthu eu tir, ac mae'n rhywbeth sy'n amlwg yn peri pryder i ni. Rwy'n credu bod y mater yr ydych chi'n ei godi—rwyf i newydd gael trafodaeth, mewn gwirionedd, gyda Llyr Huws Gruffydd ynglŷn â'r ffordd i mewn i'r Siambr ynghylch hyn, a sicrhau ein bod ni'n osgoi cyfrif ddwywaith. Mae'n sicr yn rhywbeth y gallwn ni edrych arno yn rhan o'r cynllun ffermio cynaliadwy.

Could I ask for a debate, rather than a statement, on the availability of free banking for charities and community groups? Unfortunately, HSBC is the latest of the banks to take the money and run, and they'll be introducing charges for the Women's Institute, local scouts and girl guides groups, local sports clubs, and others, from the end of this month. It's a really important thing for some groups, who have had such a hard time coming through the pandemic, now to find that they're going to be facing charges. So, we need to signal to them how we can still continue to provide free banking services for them.

Could we also have a statement in response to many constituents who have written to me on the state of our rivers? And I declare an interest as the Senedd's salmon champion for the next five years. But they've written to me particularly on the issue of the Wye river, and what they see as the real dangers here that we are stripping life out of that river for invertebrates, for fish, and for other wildlife, and for that amazing habitat that it provides. And they draw a particular reference, I have to say, to the phosphate production now from Powys being, frankly, Europe's largest producer of free-range eggs within the whole of Europe. It's adding the equivalent of 2,000 tonnes now of phosphates across the whole water catchment area in the Wye, and it's of course affecting every constituency down. It's not the only pollutant, by the way, in that area, but it does of course have a major impact.

And could we finally have a statement on the charging of electric vehicles where there is no kerbside parking, no community hub charging, and no off-kerb parking in your own driveway? I've got people who live in terrace houses who are now asking is it legal to run a cable across the pavement. Some local authorities actually have a blanket 'no' to this; others have no policy whatsoever. It would be great to have a statement to give clarity. Thank you, Llywydd.

A gaf i ofyn am ddadl, yn hytrach na datganiad, ar gyfle elusennau a grwpiau cymunedol i fancio am ddim i? Yn anffodus, HSBC yw'r diweddaraf o'r banciau i gymryd yr arian a'i heglu hi, a byddan nhw'n cyflwyno taliadau i Sefydliad y Merched, grwpiau sgowtiaid a geidiaid lleol, clybiau chwaraeon lleol, ac eraill, o ddiwedd y mis hwn ymlaen. Mae'n beth pwysig iawn i rai grwpiau, sydd wedi cael amser mor anodd wrth ddod drwy'r pandemig, i ddarganfod yn awr eu bod nhw'n mynd i wynebu taliadau. Felly, mae angen i ni ddangos iddyn nhw sut y gallwn ni barhau i ddarparu gwasanaethau bancio am ddim ar eu cyfer.

A gawn ni hefyd ddatganiad mewn ymateb i lawer o etholwyr sydd wedi ysgrifennu ataf i ynglŷn â chyflwr ein hafonydd? Ac rwy'n datgan buddiant fel hyrwyddwr eogiaid y Senedd am y pum mlynedd nesaf. Ond maen nhw wedi ysgrifennu ataf i'n arbennig ynglŷn â mater afon Gwy, a'r hyn y maen nhw'n eu hystyried yw'r peryglon gwirioneddol yma yw ein bod ni'n tynnu bywyd allan o'r afon honno ar gyfer infertebratau, ar gyfer pysgod, ac ar gyfer bywyd gwyllt arall, ac ar gyfer y cynefin rhyfeddol hwnnw y mae'n ei ddarparu. Ac maen nhw'n cyfeirio'n benodol, mae'n rhaid i mi ddweud, at y ffosffad sy'n cael ei gynhyrchu erbyn hyn o Bowys, y cynhyrchydd wyau buarth mwyaf yn Ewrop gyfan a bod yn onest. Mae'n ychwanegu'r hyn sy'n cyfateb i 2,000 tunnell bellach o ffosffadau ledled y dalgylch dŵr cyfan yn afon Gwy, ac wrth gwrs mae'n effeithio ar bob etholaeth ar y ffordd i lawr. Nid dyma'r unig lygrydd, gyda llaw, yn yr ardal honno, ond mae yn cael effaith fawr wrth gwrs.

Ac i orffen, a gawn ni ddatganiad ar wefru cerbydau trydan lle nad oes parcio wrth ymyl y ffordd, lle nad oes gwefru mewn hybiau cymunedol, a lle nad oes parcio oddi ar y ffordd yn eich dreif eich hun? Mae gen i bobl sy'n byw mewn tai teras sydd yn gofyn bellach a yw'n gyfreithlon rhedeg cebl ar draws y palmant. Mewn gwirionedd, mae gan rai awdurdodau lleol bolisi 'na' cyffredinol i hyn; nid oes gan eraill unrhyw bolisi o gwbl. Byddai'n wych cael datganiad i roi eglurder. Diolch, Llywydd.

Thank you, Huw Irranca-Davies. So, in relation to free banking for charities and community groups, I think it's safe to say we've certainly seen a number of voluntary organisations, right across Wales, experience difficulties with regard to banking services. That's in terms of identifying an account that is free, as well as being open, in the first place, because, of course, we've seen a significant number of banks close, along with the free ATM machines as well. You'll be aware of the work that the Minister for Social Justice has done with Third Sector Support Wales, and I know she's about to appoint the Wales Council for Voluntary Action to establish a community loan fund—community asset loan fund, sorry—which I'm sure will help in that way. 

Your second question around the River Wye—and you'll be aware of our programme for government commitment to begin the designation of inland waters for recreation, for instance. And what we really want to do is improve river pollution management in a way that we've done with our beaches and with our sea water. So, this is a significant piece of work, and, as you say, there are a diverse range of sources that are polluting our rivers, and NRW is working with Dŵr Cymru Welsh Water, at the moment, to look at modelling to apportion sources to pollutant levels on a sub-catchment level. I'm obviously very aware of the concerns around poultry farms, and it's a discussion I've had around planning issues with the Minister for Climate Change, who has responsibility for planning, to see if we need to look at the threshold for these poultry farms, and that's an ongoing piece of work.

In relation to your question around electric vehicles, obviously highway authorities and local authorities do have the ability to adopt their own positions, and, as you say, there is perhaps a range of views across Wales, as to how we do that. I know there are some trials under way in England, at the moment, and I think we will watch those very closely, but, I think, it is a matter for local authorities and highway authorities to adopt their own positions in the way that you referred to—looking at highway safety—because obviously the local area and population is for them to ascertain what's best. 

Diolch, Huw Irranca-Davies. Felly, o ran bancio am ddim i elusennau a grwpiau cymunedol, rwy'n credu ei bod yn ddiogel dweud ein bod ni'n sicr wedi gweld nifer o sefydliadau gwirfoddol, ledled Cymru, yn cael anawsterau o ran gwasanaethau bancio. Mae hynny o ran nodi cyfrif sydd am ddim, yn ogystal â bod yn agored yn y lle cyntaf, oherwydd, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld nifer sylweddol o fanciau yn cau, ynghyd â'r peiriannau codi arian am ddim hefyd. Byddwch chi’n ymwybodol o'r gwaith y mae'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi ei wneud gyda Chymorth Trydydd Sector Cymru, ac rwy'n gwybod ei bod hi ar fin penodi Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i sefydlu cronfa benthyciadau cymunedol—mae'n ddrwg gen i, cronfa benthyciadau asedau cymunedol—a fydd, rwy'n siŵr, yn helpu yn y ffordd honno.

Eich ail gwestiwn ynghylch Afon Gwy—a byddwch chi'n ymwybodol o'n hymrwymiad yn y rhaglen lywodraethu i ddechrau dynodi dyfroedd mewndirol ar gyfer hamdden, er enghraifft. A'r hyn yr ydym ni eisiau ei wneud mewn gwirionedd yw gwella trefniadau rheoli llygredd afonydd yn y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud gyda'n traethau a gyda'n dŵr môr. Felly, mae hwn yn ddarn sylweddol o waith, ac, fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae amrywiaeth eang o ffynonellau sy'n llygru ein hafonydd, ac mae CNC yn gweithio gyda Dŵr Cymru ar hyn o bryd i edrych ar fodelau i ddosrannu ffynonellau i lefelau llygryddion ar lefel is-ddalgylch. Rwy'n amlwg yn ymwybodol iawn o'r pryderon ynghylch ffermydd dofednod, ac mae'n drafodaeth yr wyf i wedi ei chael ynghylch materion cynllunio gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd, sy'n gyfrifol am gynllunio, i weld a oes angen i ni ystyried y trothwy ar gyfer y ffermydd dofednod hyn, ac mae hynny yn ddarn parhaus o waith.

O ran eich cwestiwn ynghylch cerbydau trydan, mae'n amlwg bod gan awdurdodau priffyrdd ac awdurdodau lleol y gallu i fabwysiadu eu safbwyntiau eu hunain, ac, fel y dywedwch chi, efallai fod amrywiaeth o safbwyntiau ledled Cymru, o ran sut yr ydym ni'n gwneud hynny. Rwy'n gwybod bod rhai treialon ar y gweill yn Lloegr, ar hyn o bryd, ac rwy'n credu y byddwn ni'n eu gwylio nhw yn agos iawn, ond rwyf i'n meddwl mai mater i awdurdodau lleol ac awdurdodau priffyrdd yw mabwysiadu eu safbwyntiau eu hunain yn y ffordd y gwnaethoch chi gyfeirio ati—gan edrych ar ddiogelwch priffyrdd—oherwydd, yn amlwg, iddyn nhw mae penderfynu yr hyn sydd orau i'r ardal leol a'r boblogaeth.

14:40

Minister, may I ask for a statement from the Minister for health on the availability of electroretinography services for eye patients here in Wales? Wales is the only country in the UK that does not have access to this service for eye patients, and I'm advised that the only centre in Wales, which was based in Cardiff, closed 18 months ago. I asked the Minister about this in a written question, and the reply said, 'A task and finish group has been formed to review the Welsh Government's approach to this' and the group's recommendations would result in appropriate action. Given that time is of the essence now in preventing sight loss, please could we have a statement on the timescales involved, and when we may expect the task and finish group to report back? Thank you. 

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ynglŷn â sicrhau bod gwasanaethau electroretinograffeg ar gael i gleifion llygaid yma yng Nghymru? Cymru yw'r unig wlad yn y DU lle nad yw'r gwasanaeth hwn ar gael i gleifion llygaid, ac rwy'n clywed bod yr unig ganolfan yng Nghymru, a oedd wedi'i lleoli yng Nghaerdydd, wedi cau 18 mis yn ôl. Fe ofynnais i'r Gweinidog ynglŷn â hyn mewn cwestiwn ysgrifenedig, ac roedd yr ateb yn dweud bod grŵp gorchwyl a gorffen wedi'i ffurfio i adolygu dull Llywodraeth Cymru o ymdrin â hyn ac y byddai argymhellion y grŵp yn arwain at gamau priodol. O ystyried bod angen gweithredu ar fyrder i atal pobl rhag colli eu golwg, a gawn ni ddatganiad ynglŷn â'r amserlenni sydd dan sylw, a phryd y gallem ni ddisgwyl i'r grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw adrodd yn ôl? Diolch i chi.

Well, I'm unaware as to when the task and finish group will report, but I'm sure, when it does to the Minister for Health and Social Services, she will update us. 

Wel, nid wyf i'n gwybod pryd fydd y grŵp gorchwyl a gorffen yn adrodd, ond rwy'n siŵr, pan fydd yn gwneud hynny i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, fe wnaiff hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni.

In the Equality and Social Justice Committee on Monday 20 September, the Minister for Social Justice was asked about the work being done to prepare for a basic income pilot. On more than one occasion, she was ambling to be more specific around some of the matters under consideration, giving the reason that she is due to give a statement in Plenary. Having listened to the business statement, there is nothing scheduled, meaning that the earliest chance of this happening would be Tuesday 9 November, some seven weeks since the committee meeting. The promise of a statement should not be used as an excuse for a Minister to avoid answering questions, when Standing Order 16 states that part of the role of a committee is to examine matters of Government policy. Otherwise, the promise of a statement, however far into the future, could become the standard defence for not providing detail in committee where scrutiny takes place. Can the Minister confirm that a statement will be made here, please? Thank you. 

Yn y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ddydd Llun 20 Medi, fe ofynnwyd i'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol ynglŷn â'r gwaith sy'n cael ei wneud i baratoi ar gyfer cynllun treialu incwm sylfaenol. Fwy nag unwaith, roedd hi'n hamddenol o ran bod yn fwy penodol ynghylch rhai o'r materion dan sylw, gan nodi mai'r rheswm am hynny oedd y byddai hi'n rhoi datganiad eto yn y Cyfarfod Llawn. Ar ôl gwrando ar y datganiad busnes, nid oes dim wedi cael ei drefnu, sy'n golygu mai'r cyfle cyntaf i hyn ddigwydd fyddai dydd Mawrth y 9fed o Dachwedd, tua saith wythnos ers i'r pwyllgor gyfarfod. Ni ddylid defnyddio'r addewid o ddatganiad fel esgus i Weinidog osgoi ateb cwestiynau, pan fo Rheol Sefydlog 16 yn nodi mai rhan o waith pwyllgor yw archwilio materion polisi'r Llywodraeth. Fel arall, fe allai addewid o ddatganiad, waeth pa mor bell i'r dyfodol, fynd yn amddiffyniad rheolaidd ar gyfer gwrthod rhoi manylion yn y pwyllgor lle mae'r craffu yn digwydd. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau y bydd datganiad yn cael ei wneud yma, os gwelwch chi'n dda? Diolch i chi.

If the Minister for Social Justice has promised to publish a statement, either an oral one or a written one, I can assure the Member it will be absolutely included in our Government business. 

Os yw'r Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol wedi addo cyhoeddi datganiad, naill ai un llafar neu un ysgrifenedig, fe allaf sicrhau'r Aelod yn llwyr y caiff hwnnw ei gynnwys yn ein busnes Llywodraeth.

Diolch i'r Trefnydd am yr eitem yna. 

I thank the Trefnydd for that item. 

3. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Diweddariad ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg
3. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on Cwm Taf Morgannwg University Health Board

Y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol sydd nesaf ar ddiweddariad ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Y Gweinidog, Eluned Morgan, i wneud ei datganiad.  

We'll move now to a statement by the Minister for Health and Social Services: update on Cwm Taf Morgannwg University Health Board. Minister, Eluned Morgan, to make the statement. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Yn gynharach heddiw, mi wnes i gyhoeddi'r ddau adroddiad diweddaraf gan y panel trosolwg annibynnol ar wasanaethau mamolaeth. Dwi'n ddiolchgar iawn iddyn nhw am y rôl maen nhw wedi parhau i chwarae dros y flwyddyn ddiwethaf a'u hymrwymiad parhaus i'r gwaith yma. 

Thank you very much, Llywydd. Earlier today, I published the two latest reports by the independent maternity services oversight panel. I am very grateful to them for the role that they have continued to play over the past year and for their ongoing commitment to this work.

This has been the most challenging of times for the Cwm Taf Morgannwg health board, and the progress report on maternity services highlights the impact the pandemic has had on its ability to maintain pace in securing improvement. That said, I am sure that we're all encouraged by the panel's confirmation that, despite this, the health board has continued to make incremental progress in improving its maternity services, with a further five of the royal colleges' recommendations delivered—so, that's 55 out of 70. Importantly, they're also satisfied that the improvements made over the past two and a half years are now firmly embedded in practice, ensuring sustainable change. I'm particularly heartened to see that there's been a fundamental shift in the way in which the health board engages with women and families.

But we can't forget the past, and alongside this progress update, the 'Thematic Stillbirth Category Report', detailing the findings and learnings from 63 episodes of care that tragically resulted in a stillbirth, makes for particularly difficult reading. And whilst the findings are in line with those of the previous royal colleges' review and, indeed, similar reviews across the UK, this will not make it any easier to bear for the women and the families affected. It's tragic that in one in three episodes of care, it is possible that the poor outcome may have been avoided if the care had been different. There were also minor modifiable factors identified in almost two thirds of the episodes of care reviewed. Although these were unlikely to have contributed to the poor outcome, these findings highlight many deficiencies in the quality of care women experienced and the standards they had a right to expect. I was particularly saddened to read the feedback from those women and families who shared their stories, which reinforced this further, and I am truly sorry for this. Whilst nothing can change what they've experienced, I hope that the improvements that have happened as a result are of some comfort to them. And can I just say that I can't begin to imagine the pain that those women and those families who are grieving the loss of their babies still endure.

We can't underestimate either how difficult these findings will be for staff. I firmly believe the vast majority of staff go to work every day in our NHS to do a good job. It's the system in which they work that can prevent them from providing the best possible care. The commitment of staff in ensuring a continued focus on improvement, despite the operational pressures they have faced, shows this to be the case.

Whilst much has been achieved, the report reminds us there is still more to do, with the focus now very much on shifting to a more holistic, longer term continuous improvement approach. Key to this is building greater integration between neonatal and maternity services. Members will already be aware that the panel has already turned its focus to the neonatal service. The individual clinical reviews within the neonatal category are progressing, and the panel has advised me that they're aiming to begin sharing findings with women and families early in the new year.

Mae hwn wedi bod yn gyfnod eithriadol o heriol i fwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg, ac mae'r adroddiad ar gynnydd o ran gwasanaethau mamolaeth yn tanlinellu'r effaith a gafodd y pandemig ar ei allu i gynnal cyflymder y broses o sicrhau gwelliant. Wedi dweud hynny, rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn cael ein calonogi wrth i'r panel gadarnhau bod y bwrdd iechyd, er gwaethaf hyn, wedi dal ati i wneud cynnydd eto o ran gwella ei wasanaethau mamolaeth, gyda phump o argymhellion eraill gan y colegau brenhinol yn cael eu cyflawni—felly, dyna 55 o 70. Yn bwysig iawn, maen nhw'n fodlon bod y gwelliannau a wnaethpwyd dros y ddwy flynedd a hanner diwethaf bellach wedi ymwreiddio yn ddwfn mewn arfer, gan sicrhau newid y bydd modd ei gynnal. Rwyf i wedi fy nghalonogi yn fawr iawn o weld bod newid sylfaenol wedi digwydd yn y ffordd y mae'r bwrdd iechyd yn ymgysylltu â menywod a theuluoedd.

Ond ni ellir anghofio'r hyn sydd wedi digwydd yn y gorffennol, ac ochr yn ochr â'r diweddariad hwn ar y cynnydd, mae'r 'Adroddiad Thematig Categori Marw-enedigaethau', sy'n manylu ar y canfyddiadau a'r gwersi o 63 achos o ofal a arweiniodd yn drasig at farw-enedigaeth, yn arbennig o ddirdynnol i'w ddarllen. Ac er bod y canfyddiadau yn cyd-fynd ag adolygiad blaenorol y colegau brenhinol ac, yn wir, adolygiadau tebyg ledled y DU, ni fydd hwn yn ei gwneud hi'n haws i'r menywod na'r teuluoedd yr effeithiwyd arnyn nhw. Mae hi'n drueni ofnadwy y gellid bod wedi osgoi canlyniad gwael mewn un o bob tri achos o ofal, pe bai'r gofal wedi bod yn wahanol. Nodwyd mân ffactorau y gellid bod wedi eu newid nhw hefyd mewn bron i ddwy ran o dair o'r achosion o ofal a adolygwyd. Er nad oedd y rhain yn debygol o fod wedi cyfrannu at y canlyniad gwael, mae'r canfyddiadau hyn yn tynnu sylw at lawer o ddiffygion yn ansawdd y gofal a gafodd menywod a'r safonau yr oedd ganddyn nhw hawl i'w disgwyl. Roeddwn i'n arbennig o drist o ddarllen yr adborth gan y menywod a'r teuluoedd hynny a rannodd eu straeon nhw, a oedd yn ategu hyn ymhellach, ac mae hi'n wir ddrwg gennyf i am hynny. Er nad oes dim a ellir ei wneud i newid yr hyn a ddigwyddodd iddyn nhw, rwy'n gobeithio y bydd y gwelliannau sydd wedi digwydd o ganlyniad i hyn yn rhywfaint o gysur iddyn nhw. Ac a gaf i ddweud na allaf i ddechrau dychmygu'r boen y mae'r menywod hynny a'r teuluoedd hynny sy'n galaru am eu babanod yn ei ddioddef o hyd.

Ni allwn ni danystyried pa mor anodd fydd y canfyddiadau hyn i'r staff. Rwyf i o'r farn gref fod y mwyafrif llethol o'n staff ni'n mynd i'r gwaith bob dydd yn ein GIG i wneud gwaith da. Y system y maen nhw'n gweithio ynddi hi sy'n gallu eu hatal weithiau rhag darparu'r gofal gorau posibl. Mae ymrwymiad staff i sicrhau canolbwyntio parhaus ar wella, er gwaethaf y pwysau gweithredol a wynebwyd ganddyn nhw, yn dangos mai dyna yw'r gwirionedd.

Er i lawer gael ei gyflawni, mae'r adroddiad yn ein hatgoffa ni bod mwy i'w wneud eto, gyda'r canolbwyntio erbyn hyn ar symud tuag at ddull parhaus o wella mwy cyfannol, i'r tymor hwy. Yr hyn sy'n allweddol yn hyn o beth yw meithrin mwy o integreiddio rhwng gwasanaethau newyddenedigol a mamolaeth. Mae'r Aelodau eisoes yn ymwybodol bod y panel yn canolbwyntio nawr ar y gwasanaeth newyddenedigol. Mae'r adolygiadau clinigol unigol yn y categori newyddenedigol yn mynd rhagddynt, ac mae'r panel wedi dweud wrthyf eu bod nhw'n bwriadu dechrau rhannu canfyddiadau â menywod a theuluoedd yn gynnar yn y flwyddyn newydd.

Dwi'n sylweddoli pa mor anodd yw hi i'r rhai sydd wedi'u heffeithio i orfod aros am ganlyniadau'r ymchwiliad, ond, yn anffodus, mae cyflymder y broses wedi'i effeithio oherwydd ymrwymiadau gweithredol cynyddol yr adolygwyr clinigol, yn ogystal â thîm y bwrdd iechyd, yn sgil effaith COVID-19 ar ddarparu gwasanaethau. Dwi'n deall bod yr adolygiadau yn y maes newyddenedigol yn fwy cymhleth, ac mae'n hanfodol eu bod nhw'n cael eu cynnal yn drylwyr. Er hynny, hoffwn sicrhau'r teuluoedd nad yw'r adolygiad manwl sydd ar y gweill i wasanaethau newyddenedigol yn Ysbyty'r Tywysog Siarl wedi tynnu'r panel oddi wrth y flaenoriaeth o gwblhau'r adolygiadau unigol hyn. Mae'r panel wedi rhoi gwybod imi fod yr adolygiad manwl o ofal newyddenedigol bron â'i gwblhau ac y bydd yn adeiladau ar y camau gwella uniongyrchol a thymor byr y mae eisoes wedi nodi bod eu hangen. Roedd yn bwysig peidio ag aros am yr adroddiad terfynol cyn cymryd y cyfle i wneud rhai gwelliannau ar unwaith. Bydd y panel yn parhau i gefnogi'r bwrdd iechyd er mwyn sicrhau ei fod yn gweithredu'n llawn ar y newidiadau angenrheidiol hyn ac y byddant yn cael eu rhoi ar waith yn ymarferol. Bydd fy swyddogion hefyd yn monitro hyn yn ofalus.

I appreciate how difficult it is for those affected to have to wait for the results of the inquiry, but, unfortunately, the pace of the process has been impacted due to increased operational commitments of the clinical reviewers, as well as the health board's team, due to the impact of COVID-19 on service delivery. I understand that the neonatal reviews are more complex, and it is essential that they are undertaken thoroughly. However, I do want to reassure families that the ongoing deep-dive review into neonatal services at Prince Charles Hospital has not taken the panel's focus away from the priority of completing these individual reviews. The panel has advised me that the neonatal deep-dive review is nearing completion and will build on the immediate and short-term improvement actions that they have already identified are needed. It was important not to wait for the final report before taking the opportunity to make some immediate improvements. The panel will continue to support the health board in ensuring that these necessary changes are fully acted upon and that they are embedded in practice. My officials will also monitor this closely.

In addition to the focus on neonatal and maternity services, the health board has also continued to improve its quality governance arrangements and is striving to develop a learning, open and transparent culture. This builds on the recommendations of the quality governance review undertaken by Healthcare Inspectorate Wales and Audit Wales and their latest assessment of progress. A range of actions are in train to enable this, and my officials are working closely with the organisation to support and track progress.

I don't underestimate the scale of the challenges the organisation has faced, which has been made all the more difficult against the backdrop of the impact of the pandemic. What I've described today, and the reports you've seen, shows just how much work has continued despite this, and I want to thank all of those involved for these achievements. This is very much a journey to sustainable change and not a set of quick-fix actions. When I met the panel last week, they told me that this is now a very different maternity service to the one they first encountered. It is very important that individuals using the service today can also be assured of this.

In closing, Llywydd, I'd like to take the opportunity to thank the outgoing chair, Marcus Longley, for his strong leadership during such a difficult period. I'm also grateful to Emrys Elias for agreeing to take on this role over the next 18 months. With his background and experience, he'll undoubtedly provide the direction and support required for the organisation to take the next steps on its improvement journey. Diolch yn fawr.

Yn ogystal â chanolbwyntio ar wasanaethau newyddenedigol a mamolaeth, mae'r bwrdd iechyd wedi parhau i wella ei drefniadau llywodraethu ansawdd hefyd ac mae'n ymdrechu i ddatblygu diwylliant agored a thryloyw o ddysgu. Mae hyn yn ategu argymhellion yr adolygiad llywodraethu ansawdd a gynhaliwyd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ac Archwilio Cymru a'u hasesiad diweddaraf nhw o gynnydd. Mae amrywiaeth o gamau gweithredu ar waith i alluogi hyn, ac mae fy swyddogion i yn gweithio'n agos gyda'r sefydliad i gefnogi a thracio cynnydd.

Nid wyf i'n bychanu maint yr heriau y mae'r sefydliad wedi eu hwynebu, heriau a oedd yn anoddach byth oherwydd effaith y pandemig. Mae'r hyn yr wyf i wedi ei ddisgrifio heddiw, a'r adroddiadau yr ydych chi wedi eu gweld, yn dangos faint o waith sydd wedi parhau er gwaethaf hyn, ac rwy'n awyddus i ddiolch i bawb a oedd wedi chwarae rhan yn y cyflawniadau hyn. Mae hon, i raddau helaeth, yn daith tuag at newid cynaliadwy ac nid cyfres o gamau gweithredu brysiog. Pan es i i gyfarfod â'r panel yr wythnos diwethaf, roedden nhw'n dweud wrthyf i fod hwn yn wasanaeth mamolaeth gwahanol iawn erbyn hyn i'r un y gwnaethon nhw ei weld ar y dechrau. Mae hi'n bwysig iawn bod unigolion sy'n defnyddio'r gwasanaeth heddiw yn gallu bod yn siŵr o hyn hefyd.

Wrth gloi, Llywydd, hoffwn i achub ar y cyfle i ddiolch i'r cadeirydd sy'n gadael, Marcus Longley, am ei arweinyddiaeth gref yn ystod cyfnod mor anodd. Rwy'n ddiolchgar hefyd i Emrys Elias am gytuno i ymgymryd â'r swydd hon dros y 18 mis nesaf. Gyda'i gefndir a'i brofiad ef, fe fydd yn sicr o ddarparu'r cyfeiriad a'r gefnogaeth sydd eu hangen ar y sefydliad i gymryd y camau nesaf ar ei daith tuag at welliant. Diolch yn fawr.

14:50

Can I thank the Minister for her statement today and also for the invitation to technical briefings? I know, Minister, that you, as much as I am, are appalled that one in three babies who were stillborn at Cwm Taf may have survived if it were not for serious mistakes made at the Royal Glamorgan and Prince Charles hospitals between 2016 and 2018. This is a tragic day for families in south Wales who have had it confirmed that their precious baby died needlessly. The report into the maternity service scandal at Cwm Taf makes, as you said, Minister, yourself, harrowing reading, and my thoughts go to the mothers and the families who went through such tragic circumstances. Women facing childbirth have the right to expect high-quality care and the best chance of delivering a healthy baby, but they were let down and ultimately failed.

The scale of this scandal is shocking, and it continues to pose many challenging questions for Cwm Taf, its regulatory system as well as, of course, the Labour Government here. In over a quarter of those cases, inadequate or inappropriate treatment was identified as a major factor in the outcome, and this is a clear failure to provide basic good care to women and their babies at the most vulnerable times of their lives. So, I suppose, my ultimate question, Minister, in that regard is: what went wrong?

And while the panel has not outlined any specific recommendations and has said that the board is back on the right track, the stories from women affected make distressing reading. One, I quote, said,

'My fear is that we will share our stories and nothing will happen as a result and we will be slowly forgotten about. This has opened old wounds and we hope that it will result in change.'

This fear seems to be justified, as deep concerns are still there about aspects of services provided by Prince Charles Hospital, which still did not meet, and I quote here from the panel,

'the standards of safety and effectiveness which it expected to see in a neonatal unit operating at that level within the UK healthcare system.'

So, what mechanisms, Minister, are you putting in place to ensure that every single maternity unit in Wales is operating at that level within the UK healthcare system? And, ultimately, how will you and health boards be monitoring them in the future?

I and my colleagues believe that there are wider problems within the healthcare service at play here. The former Minister took Betsi Cadwaladr University Health Board out of special measures just six weeks after he said they needed further assurances from the health board in respect of progress in mental health services. But concerns about the health board's mental health services remain, and recent reports show that there were two deaths of patients in mental health service units in the board within six months. So, I think properly investigating staff complaints is still of concern to the board. And, in Tawel Fan, staff treatment was mentioned as a primary concern of families of patients there, who described staff as seemingly not concerned or not seeming to care about what was going on, or trying to cover up their actions.

And there are some very harrowing quotes that we read today. One of the many women who tragically lost their children said this:

'He quite roughly threw a picture of the scan saying "Here’s the last picture of your baby."'

Also,

'"The baby has died, do you want to see him?"',

and,

'"You had best see him now while he's at his best"'.

Surely it's not just about the words, of course, that are said; it's about the way that they're said and the way that they're delivered. But, given the short notice at which Betsi was taken out of special measures, Minister, what assurances can you give the Chamber today that Cwm Taf Morgannwg health board's maternity services will stay within this level for the medium term? And how are you going to make sure that the staff who are responsible for these terrible incidents are properly investigated? Diolch, Llywydd.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw ac am y gwahoddiad i sesiynau briffio technegol hefyd? Rwy'n gwybod, Gweinidog, eich bod chi, cymaint â minnau, wedi eich arswydo gan y ffaith y gallai un o bob tri baban a oedd yn farw-anedig yng Nghwm Taf fod wedi goroesi oni bai am gamgymeriadau difrifol a wnaed yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac Ysbyty'r Tywysog Charles rhwng 2016 a 2018. Mae hwn yn ddiwrnod torcalonnus i deuluoedd yn y de sydd wedi cael cadarnhad y bu eu baban annwyl farw yn gwbl ddiangen. Mae'r adroddiad ar warth y gwasanaeth mamolaeth yng Nghwm Taf, fel y gwnaethoch chi eich hun ddweud, Gweinidog, yn ddirdynnol i'w ddarllen, ac mae'r mamau a'r teuluoedd a aeth drwy amgylchiadau mor drist yn fy meddyliau i. Mae gan fenywod sy'n wynebu geni plentyn hawl i ddisgwyl gofal o ansawdd uchel a'r cyfle gorau i roi genedigaeth i blentyn iach, ond cawson nhw gam a'u siomi yn y pen draw.

Mae maint y gwarth hwn yn frawychus, ac mae'n parhau i godi llawer o gwestiynau heriol i Cwm Taf, ei system reoleiddio yn ogystal â'r Llywodraeth Lafur yn y fan hon, wrth gwrs. Mewn dros chwarter yr achosion hynny, nodwyd bod triniaeth annigonol neu amhriodol yn ffactor pwysig yn y canlyniad, ac mae hyn yn golygu methiant amlwg i ddarparu gofal sylfaenol da i fenywod a'u babanod ar yr adeg yn eu bywydau y maen nhw'n fwyaf agored i niwed. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn i yn y pen draw, Gweinidog, yn hyn o beth yw: beth aeth o'i le?

Ac er nad yw'r panel wedi amlinellu unrhyw argymhellion penodol ac wedi dweud bod y bwrdd yn ôl ar y trywydd iawn, mae'r straeon gan y menywod dan sylw wedi bod yn anodd iawn eu darllen. Dywedodd un, ac rwy'n dyfynnu,

'Fy mhryder i yw y byddwn ni'n rhannu ein straeon ac na fydd dim yn digwydd o ganlyniad i hynny a gydag amser byddwn ni'n mynd yn angof. Mae hyn wedi agor hen glwyfau ac rydym ni'n gobeithio y bydd yn arwain at newid.'

Mae'n ymddangos bod y pryder hwn yn ddilys, gan fod pryderon mawr yn parhau o ran agweddau ar y gwasanaethau a ddarperir gan Ysbyty'r Tywysog Charles, nad ydyn nhw'n bodloni o hyd, ac rwy'n dyfynnu'r panel,

'y safonau diogelwch ac effeithiolrwydd yr oedd yn disgwyl eu gweld mewn uned newyddenedigol sy'n gweithredu ar y lefel honno o fewn system gofal iechyd y DU.'

Felly, pa systemau, Gweinidog, ydych chi'n eu rhoi ar waith i sicrhau bod pob un uned famolaeth yng Nghymru yn gweithio ar y lefel honno o fewn system gofal iechyd y DU? Ac, yn y pen draw, sut byddwch chi a'r byrddau iechyd yn eu monitro nhw yn y dyfodol?

Mae fy nghyd-Aelodau a minnau o'r farn bod yna broblemau ehangach o fewn y gwasanaeth gofal iechyd ar waith yma. Tynnodd y cyn-Weinidog Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr allan o fesurau arbennig chwe wythnos yn unig ar ôl iddo ddweud bod angen sicrwydd pellach gan y bwrdd iechyd ynglŷn â chynnydd mewn gwasanaethau iechyd meddwl. Ond mae pryderon yn parhau o ran gwasanaethau iechyd meddwl y bwrdd iechyd, ac mae adroddiadau diweddar yn dangos y bu dau achos o farwolaeth claf o fewn chwe mis mewn unedau gwasanaeth iechyd meddwl yn y bwrdd. Felly, rwyf i o'r farn bod ymchwilio mewn modd priodol i gwynion staff yn parhau i fod yn destun pryder i'r bwrdd. Ac, yn Nhawel Fan, nodwyd bod triniaeth gan staff yn un o brif bryderon teuluoedd y cleifion yno, a wnaeth ddisgrifio staff nad oedd hi'n ymddangos bod ganddyn nhw yr un ots neu nad oedden nhw'n poeni dim am yr hyn a oedd yn digwydd, nac yn ceisio cuddio eu gweithredoedd nhw ychwaith.

Ac rydym ni wedi darllen dyfyniadau dirdynnol iawn heddiw. Dywedodd un o'r menywod niferus a gollodd eu plant yn drist iawn:

'Fe daflodd lun o'r sgan ataf i'n ddi-deimlad gan ddweud "Dyma'r llun olaf o'ch baban."'

Hefyd,

'"Mae'r baban wedi marw, a ydych chi'n dymuno ei weld e'?',

ac,

'Fe fyddai hi'n well i chi ei weld e' nawr tra'i fod e' ar ei orau"'.

Wrth gwrs nid yw'n ymwneud dim ond â'r geiriau a gafodd eu dweud; mae hyn yn ymwneud â'r ffordd y cawson nhw eu dweud a'r ffordd y cawson nhw eu mynegi. Ond, o gofio'r modd y tynnwyd Betsi o fesurau arbennig ar fyr rybudd, Gweinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r Siambr heddiw y bydd gwasanaethau mamolaeth bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg yn aros o fewn y lefel hon yn y tymor canolig? A sut ydych chi am sicrhau y bydd y staff sy'n gyfrifol am y digwyddiadau ofnadwy hyn yn destun ymchwiliad priodol? Diolch, Llywydd.

14:55

Thanks, Russell. I think we're all clear that this was not the finest hour for maternity services in Cwm Taf Morgannwg health board. And I, like you, was quite shocked by some of those quotes from the women who had suffered in this way, and they really hit you hard. And you're absolutely right, and I think the one that you picked up was also one that I felt we absolutely need to take on board, and that is,

'we will share our stories and nothing will happen'.

You think about the trauma of having to share that story again and again with these people who are coming and asking you and investigating what went wrong. They have to know that something will change. And I can give them that assurance in the sense that we are putting systems in place. We had, first of all, that independent review by the royal colleges, which set out not just what went wrong but how to put things right. And we have got those lists of things, and I am pleased that we are a long way along that road to improvement. And I think that has got to be the lasting tribute that we give to these women, who were not given the respect that they should have been given. 

One of the assurances that I was given, speaking to the representatives of the maternity services and oversight panel, who I met earlier this week, was that, actually, when it comes to communication, they are confident that the board is now in a different place. And I do think, very often, communication is absolutely key. Ultimately, however, it's got to be about respect. We've got to respect people who use our health services, and certainly we will continue in the Welsh Government to make sure that we look at areas that need to have those targeted interventions, those special measures to make sure that we can avoid any issues like this in future. 

Diolch, Russell. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn deall yn iawn nad hwn oedd penllanw gyrfa gwasanaethau mamolaeth ym mwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg. Ac roeddwn i, fel chithau, wedi fy syfrdanu'n fawr gan rai o'r dyfyniadau hynny gan y menywod a oedd wedi dioddef fel hyn, ac maen nhw'n gwneud argraff ddofn arnoch chi yn wirioneddol. Ac rydych chi'n llygad eich lle, ac rwy'n credu bod y dyfyniad y gwnaethoch chi ei roi yn un yr oeddwn innau hefyd yn teimlo bod angen i ni ei ystyried yn llawn, sef,

'byddwn ni'n rhannu ein straeon ac na fydd dim yn digwydd'.

Rydych chi'n meddwl am y trawma o orfod rhannu'r stori honno dro ar ôl tro gyda'r bobl hyn sy'n dod ac yn gofyn i chi ac yn ymchwilio i'r hyn a aeth o'i le. Mae'n rhaid iddyn nhw wybod y bydd rhywbeth yn newid. Ac fe allaf i roi'r sicrwydd hwnnw iddyn nhw yn yr ystyr ein bod ni yn rhoi systemau ar waith. Cawsom ni, yn gyntaf, yr adolygiad annibynnol hwnnw gan y colegau brenhinol, a nododd nid yn unig yr hyn a aeth o'i le ond sut i unioni pethau. Ac mae gennym ni'r rhestrau hynny o bethau, ac rwy'n falch ein bod ni ymhell ar ein ffordd ar y daith honno i sicrhau gwelliant. Ac rwy'n credu bod yn rhaid i honno fod y deyrnged barhaol yr ydym ni'n ei rhoi i'r menywod hyn, nad oedden nhw wedi cael y parch a oedd yn ddyledus iddyn nhw.

Un sicrwydd a roddwyd i mi, wrth siarad â chynrychiolwyr y panel trosolwg ar wasanaethau mamolaeth, y gwnes i gyfarfod â nhw yn gynharach yr wythnos hon, oedd eu bod nhw, mewn gwirionedd, o ran cyfathrebu, yn ffyddiog bod y bwrdd mewn sefyllfa wahanol erbyn hyn. Ac rwyf i yn credu, yn aml iawn, fod cyfathrebu yn beth cwbl allweddol. Yn y pen draw, serch hynny, bod â pharch sy'n bwysig. Mae'n rhaid i ni barchu pobl sy'n defnyddio ein gwasanaethau iechyd, ac yn sicr byddwn ni'n parhau yn Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar feysydd y mae angen yr ymyriadau hynny arnyn nhw, y mesurau arbennig hynny i sicrhau y gallwn ni osgoi unrhyw broblemau fel hyn yn y dyfodol.

Dwi'n meddwl ei bod yn dweud y cyfan pa mor fud yw'r Siambr y prynhawn yma yn gwrando ar hyn. Mae'r straeon a'r adroddiad yn anodd iawn i'w clywed, i'w darllen, a dwi'n gwybod bod nifer ohonoch chi hefyd wedi cyfarfod nifer o'r rhieni yma a'u teuluoedd a chlywed ganddyn nhw, a pha mor emosiynol ydy o. Efallai y dylwn i hefyd ddatgan ar y dechrau fod fy mab fy hun wedi ei eni yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg a fy mod i wedi derbyn ymddiheuriad yn sgil y profiad echrydus dderbyniodd y ddau ohonon ni. Mi oedd hyn yn 2013, ac mae gweld bod y gwersi, efallai, heb eu dysgu o'r gŵyn honno yn rhywbeth sy'n aros efo finnau hefyd. Wrth lwc, mae o bellach yn wyth oed, ond mae pawb yn darllen yr adroddiad hwn a meddwl sut y gallai pethau fod wedi bod yn wahanol, a dwi ddim yn meddwl byddai unrhyw un yn gallu peidio â chael eu heffeithio gan straeon y rhieni hynny.

Unwaith eto, rydyn ni wedi clywed am fethiannau difrifol o ran y gofal a dderbyniwyd yn Cwm Taf Morgannwg. Mae'n ddiwrnod anodd i'r rhieni gafodd eu heffeithio gan y methiannau hyn ac mae'n iawn bod y Gweinidog wedi ymddiheuro am hyn, ond mae'n rhaid pwysleisio, fel dywedoch chi, does yna ddim geiriau all ddod â'r rhai a gollwyd yn ôl na lleihau'r golled. O ddechrau'r sgandal hon, mae Plaid Cymru wedi galw am adolygiadau eang i'r hyn sydd wedi digwydd, ac rydym yn croesawu cyhoeddi'r adroddiad arall yma heddiw. Rydyn ni bob amser wedi pwysleisio ei bod yn bwysig bod yr adolygiad yn ymchwilio pam fod cymaint o fabanod wedi marw mewn cyfnod mor fyr. Mae'r adroddiad newydd sydd wedi'i gyhoeddi heddiw, fel sydd wedi cael ei ddweud, yn dangos bod un o bob tri o fabanod gafodd eu geni'n farw, buasen nhw wedi gallu goroesi heblaw am gamgymeriadau difrifol yn eu gofal, ac mae hyn yn frawychus dros ben. Ac i mi hefyd, nid dim ond yr ystadegyn hwnnw o ran y traean o blant a allai fod yn dal efo ni rŵan, ond y ffaith, mewn 37 achos pellach, fod yr adolygiad yn awgrymu y gallai un neu ragor o gamgymeriadau bach fod wedi digwydd, er y mae'n annhebygol y gallai'r rhain fod wedi arwain at ganlyniad gwahanol—ond annhebygol, nid yn bendant—a dim ond mewn pedwar achos y daeth yr arbenigwyr i'r casgliad na ddylid wedi gwneud unrhyw beth yn wahanol.

Er bod y bwrdd iechyd a'r Llywodraeth yn croesawu'r casgliadau, mae'n amlwg bod mwy sydd angen ei wneud. Ydy, mae hwn yn bwnc emosiynol i nifer o bobl. Mae'r newyddion wedi ailagor nifer o greithiau emosiynol i rieni; nid yw'n bosibl gorbwysleisio'r boen, y brifo, y niwed a'r gofid sydd wedi'i achosi i bob un o'r teuluoedd y mae'r sgandal hon wedi effeithio arnynt ac mae hynny'n parhau.

Nid rhywbeth sydd wedi digwydd yn y gorffennol ydy hyn; mae pobl yn mynd i fod yn byw efo fo am weddill eu bywydau. Y canlyniad gorau posib fyddai i'r Llywodraeth a'r bwrdd iechyd weithredu'r argymhellion o'r adroddiadau hyn er mwyn sicrhau na fydd y methiannau byth yn digwydd eto. Ac mae yna nifer o gwestiynau, dwi'n tybio, o ran atebolrwydd sydd yn dal i fod angen eu hateb, hyd yn oed gyda chyhoeddi'r adroddiad hwn. Mi roddodd yr adroddiad a'r datganiad lawer o bwyslais ar y gwelliannau a'r dysgu sydd wedi digwydd, ond mae'n rhaid hefyd cael atebolrwydd. Ac a all y Gweinidog ddweud â'i llaw ar ei chalon fod atebolrwydd wedi bod o ran y sgandal hon, o ystyried bod nifer o'r arweinyddion blaenorol o ran y bwrdd iechyd wedi cael taliadau mawr wrth adael a'u bod nhw'n parhau i weithio yn y maes iechyd rŵan, efallai mewn bwrdd iechyd gwahanol, tra bod y rhai sydd wedi dioddef profedigaeth wedi cael eu gadael heb ddim? Ble mae'r atebolrwydd, Weinidog?

I think how quiet the Chamber is this afternoon in listening to this says it all. The stories and the report are very difficult to listen to, to read, and I know that many of you will have met many of these parents and the families and will have heard from them and know just how emotional it all is. I should also declare at the outset my own son was born in the Royal Glamorgan Hospital and that I received an apology following the appalling experience that we had at the hospital. This was back in 2013, and seeing that the lessons haven't been learned following that complaint is something that stays with me, too. Luckily, he is now eight years old, but everyone is reading this report and thinking how things could have been different, and I don't think anyone could fail to be impacted by the stories of those parents.

Once again, we've heard about grave failings in terms of the care received within Cwm Taf Morgannwg. It's a difficult day for the parents affected by these failings and it's right that the Minister has apologised, but we must emphasise, as you said, that there are no words that can bring those who are lost back or diminish the loss felt. From the beginning of this scandal, Plaid Cymru has been calling for broad-ranging reviews into what's happened, and we welcome the announcement of this further report today. We've always emphasised that it's important that the review looks at why so many babies died in such a short period of time. The new report published today, as has already been mentioned, shows that one in three of the stillbirths could have been avoided were it not for serious deficiencies in care, and this is frightening. And for me, it's not just that statistic in terms of the third of babies who could have survived, but the fact that, in 37 further cases, the review suggested that one or more minor errors could have happened, although it's unlikely that these could have led to a different outcome—but it's unlikely, not impossible—and only in four cases did the experts come to the view that nothing could have been done differently.

Although the health board and the Government welcomed the conclusions, it's clear that more needs to be done. Yes, this is an emotional topic for many people. The news has reopened a number of wounds for parents, and it's impossible to overemphasise the pain, the hurt and the anxiety caused to every one of these families affected by this scandal and that remains the case.

This isn't something that happened in the past; people will be living with this for the rest of their lives. The best possible outcome would be for the Government and the health board to implement the recommendations of these reports in order to ensure that these failings never happen again. And there are a number of questions in terms of accountability that remain unanswered, even with the publication of this report. The report and the statement placed a great deal of emphasis on the improvements and the learning that's taken place, but we also need accountability. And can the Minister say with hand on heart that there's been accountability in terms of this scandal, given that many of the previous leaders within the health board had been given large payoffs when they left and they continue to work in health now, perhaps at a different health board, whilst those who have suffered bereavement are left with nothing? Where is the accountability, Minister?

15:00

Wel, diolch yn fawr iawn i'r Aelod ac mae'n ddrwg iawn gen i glywed am eich profiad personol chi yng Nghwm Taf ac, yn sicr, rŷch chi'n un o nifer sydd wedi dioddef yn ystod y cyfnod caled yna pan oedd pethau mewn cyflwr go ddrwg. Dwi'n meddwl bod y cyhoeddiad yma yn ateb rhai o'r cwestiynau—a'r adroddiad yn ateb y cwestiwn hwnnw roeddech chi'n ei ofyn, 'Pam oedd cymaint wedi marw?', ac mae atebion yma ynglŷn â pham roedd rhai wedi marw; mae hwnna'n adeiladu ar y gwaith a wnaethpwyd eisoes gan y coleg brenhinol.

Dwi yn meddwl ei bod hi'n rili bwysig ein bod ni'n glir nad yw'r stori yma drosodd, chwaith, bod mwy i fynd; mae mwy sydd ei angen ei wneud. Ac wrth gwrs, mae yna adroddiad arall i ddod, yr adroddiad neonatal, sydd hefyd, mae arnaf i ofn, yn mynd i fod yn ddarllen sydd yn mynd i fod yn anodd.

Gallaf gadarnhau i chi ein bod ni yn mynd i gadw golwg o ran sicrhau ein bod ni'n gweithredu'r argymhellion, ein bod ni yn sicrhau bod y bwrdd yn cadw i fynd, a bod y tîm sydd yna ar hyn o bryd yn sicrhau eu bod yn cadw ati. Dwi'n meddwl bod y pwynt ynglŷn ag atebolrwydd yn bwysig, ac un o'r pethau dwi'n awyddus i weld yw gweld newid diwylliant yn y bwrdd iechyd. Mae angen iddyn nhw fod yn lot mwy agored ynglŷn â beth sy'n mynd ymlaen. Un o'r problemau oedd bod cymaint wedi cael ei guddio am gymaint o amser. Felly, mae yn bwysig dyw pobl ddim yn teimlo ofn i ddweud beth sy'n mynd ymlaen, a'u bod nhw'n gallu dod ymlaen, fel ein bod ni'n gallu gwella'r sefyllfa ynghynt, a'u bod ni ddim yn gweld cymaint o'r trasiedïau yma yn digwydd.

Well, thank you very much to the Member and I'm very sorry to hear about your personal experience in Cwm Taf and, certainly, you're one of many who has suffered over this very difficult period when things were in a very poor condition. I think that this statement answers, and the report answers, that question that you asked, 'Why did so many die?', and there are answers here in terms of why some did die; that built on the work that was already done by the royal college.

I think that it is very important that we are clear that this story isn't over, either; that there is more to go; there is more that needs to be done. And of course, there is another report to come, the neonatal report, and I'm afraid that that is also going to be very challenging reading.

I can confirm that we are going to be keeping an eye on ensuring that we do act on these recommendations, that we ensure that the board pushes on, and that the team that is currently in place ensures that they keep at it. I think that the point in terms of accountability is important, and one of the things that I am eager to see is to see that change of culture in the health board. They need to be much more open in terms of what is going on. One of the problems was that so much had been hidden for so long, so it is important that people aren't afraid to speak out, that they can come forward, so that we can improve the situation sooner and that we don't see so many of these tragedies.

15:05

Thank you, Minister, for your statement today. Once again, I want to place on record my thoughts for all those families who have been affected by this scandal, especially with data from the thematic stillbirth category report suggesting that one in three episodes of stillbirth might have been avoided if the care had been different. These numbers are shocking enough, but they represent real families torn apart by grief, families who I myself and other Senedd Members have supported over the past few years.

My questions today: we know that the ongoing pandemic has had a tremendous impact on front-line NHS staff, the vast majority of whom work really hard to provide appropriate care, in many cases going above and beyond for their patients. How is this pressure being managed within the context of delivering the long-term cultural change that has been identified? Secondly, the pandemic has caused additional pressures for expecting mothers and families, not least in terms of, for example, restrictions around partners attending appointments. How are these being managed to give reassurance to such families? And thirdly, a point in the thematic report also mentioned in your written statement is the panel's comments around more effective action to reduce the adverse impact of smoking and raised blood pressure during pregnancy, which can both reduce the risk of stillbirth. So, how are you working to embed this, not just across Cwm Taf Morgannwg, but across the whole of the NHS in Wales?

Diolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad heddiw. Unwaith eto, hoffwn i fynegi ar goedd fy mod i'n meddwl am yr holl deuluoedd hynny y mae'r gwarth hwn wedi effeithio arnyn nhw, yn enwedig yn sgil data o'r Adroddiad Thematig y Categori Marw-enedigaethau yn awgrymu y gellid bod wedi osgoi un o bob tri achos o farw-enedigaeth pe bai'r gofal wedi bod yn wahanol. Mae'r niferoedd hyn yn ddigon brawychus, ond maen nhw'n cynrychioli teuluoedd gwirioneddol sydd wedi eu chwalu gan alar, teuluoedd yr wyf i ac Aelodau eraill y Senedd wedi eu cefnogi dros y blynyddoedd diwethaf.

Fy nghwestiynau i heddiw: rydym ni'n gwybod bod y pandemig parhaus wedi cael effaith aruthrol ar staff rheng flaen y GIG, y mae'r mwyafrif helaeth ohonyn nhw'n gweithio yn galed iawn i roi gofal priodol, ac mewn llawer o achosion yn mynd y tu hwnt i'r disgwyl dros eu cleifion. Sut mae'r pwysau hwn yn cael ei reoli yng nghyd-destun cyflawni'r newid diwylliannol hirdymor sydd wedi ei nodi? Yn ail, mae'r pandemig wedi achosi pwysau ychwanegol ar famau sy'n disgwyl a'u teuluoedd, yn arbennig felly, er enghraifft, cyfyngiadau o ran partneriaid yn cael bod yn bresennol mewn apwyntiadau. Sut mae'r rhain yn cael eu rheoli i roi sicrwydd i deuluoedd fel hyn? Ac yn drydydd, pwynt yn yr adroddiad thematig y gwnaeth eich datganiad ysgrifenedig sôn amdano hefyd, yw sylwadau'r panel ynghylch gweithredu'n fwy effeithiol i leihau effaith andwyol ysmygu a phwysedd gwaed uwch yn ystod beichiogrwydd, ill dau yn gallu lleihau'r risg o farw-enedigaeth. Felly, sut ydych chi'n gweithio i sefydlu hyn, nid yn unig ar draws Cwm Taf Morgannwg, ond ledled y GIG cyfan yng Nghymru?

Thanks, Vikki. I know how much work you've done on behalf of so many of those people who have come forward explaining how they have been affected by this. Certainly, I am very aware of the pressures that the staff in Cwm Taf are already under. Staff across the whole of the NHS are under huge pressure, and I'm told that there's a COVID baby bounce going on as well, so the pressures are even greater than they normally are.

In terms of the long-term cultural change, it does give me some comfort to think that, despite the COVID pressures, actually they have still managed to deliver and change 55 of those 70 recommendations, and, more than that, to embed them. Now, there is still a long way to go. I think we've got to be absolutely clear about that. We are still a long way from being where we need to be in relation to maternity services in Cwm Taf, but I agree with you that, certainly in terms of the adverse impacts of smoking and blood pressure, there's more we can do in the broader sense of maternity health, where we need to encourage people to think about those things, and certainly one of the key issues that I'm concerned with at the moment is the number of women who are pregnant who have not been vaccinated. The number of people who are in hospital who are pregnant because they haven't been vaccinated is extremely worrying, and I would encourage all of those women who are pregnant in Wales at the moment to make sure that they get the vaccine. It will not harm you and it will not harm your baby.

Certainly, in terms of partners visiting, we've made it clear that, for the actual birth, the partner can be present, but the situation relating to visiting outside that depends on the situation locally when it comes to COVID rates.

Diolch, Vikki. Rwy'n gwybod faint o waith yr ydych chi wedi ei wneud ar ran llawer iawn o'r bobl hynny sydd wedi dod ymlaen i esbonio sut mae hyn wedi effeithio arnyn nhw. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn o'r pwysau sydd ar staff Cwm Taf eisoes. Mae staff ledled y GIG cyfan dan bwysau aruthrol, a dywedir wrthyf i fod ymchwydd yng nghyfradd genedigaethau yn sgil COVID hefyd, felly mae'r pwysau hyd yn oed yn fwy nag y mae fel arfer.

O ran y newid diwylliannol hirdymor, mae yn rhoi rhywfaint o gysur i mi feddwl, er gwaethaf pwysau COVID, eu bod nhw wedi llwyddo, mewn gwirionedd, i gyflawni a newid 55 o'r 70 o argymhellion hynny, ac, ar ben hynny, i'w sefydlu nhw. Nawr, mae llawer i'w wneud eto. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn gwbl glir yn hynny o beth. Rydym ni ymhell o fod yn y sefyllfa y dylem ni fod ynddi o ran gwasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf, ond rwy'n cytuno â chi, yn sicr, o ran effeithiau andwyol ysmygu a phwysedd gwaed, fod yna fwy y gallwn ni ei wneud yn yr ystyr ehangach o ran iechyd mamolaeth, lle mae angen i ni annog pobl i ystyried y pethau hynny, ac un o'r materion allweddol, yn sicr, yr wyf i'n ymwneud â nhw ar hyn o bryd yw nifer y menywod beichiog nad ydyn nhw wedi eu brechu. Mae nifer y menywod beichiog sydd yn yr ysbyty oherwydd nad ydyn nhw wedi eu brechu yn peri pryder enfawr, a byddwn i'n annog yr holl fenywod hynny sy'n feichiog yng Nghymru ar hyn o bryd i sicrhau eu bod nhw'n cael y brechlyn. Ni wnaiff unrhyw niwed i chi nac i'ch babi.

Yn sicr, o ran partneriaid yn cael ymweld, rydym ni wedi ei gwneud hi'n glir, ar gyfer yr enedigaeth ei hun, y caiff y partner fod yn bresennol, ond mae'r sefyllfa o ran ymweld fel arall yn dibynnu ar y sefyllfa leol o ran cyfraddau COVID.

I would like to pay tribute to all the staff working to deliver services in the Cwm Taf Morgannwg health board area, not just the medical staff, who have shown such resilience in the past 18 months, but those leading the organisation in what has been a challenging time. We know that the board were facing substantial challenges before the onset of the pandemic, and many of the weaknesses in our health services were exposed by COVID-19. Benefiting from higher quality neonatal and maternity services is still a priority of the local community, and I hope the board is focused on this.

My questions are, Minister: in your written statement earlier today, you said that there has been loss in momentum because of COVID, but that the programme is on the right track to deliver long-term and sustainable improvements. Unless something drastic has been done to regain the lost momentum, how is the programme on track?

No. 2: the independent maternity services oversight panel's thematic stillbirth category report paints a bleak picture. We should be valuing what women have to say about these services, and this has not been the case. What does this health board and others need to do to listen to the views of women who have been neglected and ignored? My last question, Minister: the oversight of the board is critical. In other spheres, people would have been replaced, and the competency of the board put under review. What are you doing to ensure that the board is fit for purpose? Thank you very much. 

Hoffwn i roi teyrnged i'r holl staff sy'n gweithio i gynnal gwasanaethau yn ardal bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg, nid y staff meddygol yn unig, sydd wedi arddangos cymaint o gadernid yn ystod y 18 mis diwethaf, ond y rhai hynny sy'n arwain y sefydliad mewn cyfnod heriol fel hwn. Rydym ni i gyd yn gwybod bod y bwrdd yn wynebu heriau sylweddol cyn dechrau'r pandemig, a bod COVID-19 wedi dwyn llawer o'r gwendidau yn ein gwasanaethau iechyd ni i'r amlwg. Mae elwa ar wasanaethau newyddenedigol a mamolaeth o ansawdd uwch yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r gymuned leol, ac rwy'n gobeithio bod y bwrdd yn canolbwyntio ar hyn.

Fy nghwestiynau i yw, Gweinidog: yn eich datganiad ysgrifenedig chi'n gynharach heddiw, fe wnaethoch chi ddweud bod momentwm wedi ei golli oherwydd COVID, ond bod y rhaglen ar y trywydd iawn i gyflawni gwelliannau hirdymor a chynaliadwy. Oni bai bod rhywbeth mawr wedi ei wneud i adennill y momentwm a gollwyd, sut mae'r rhaglen ar y trywydd iawn?

Rhif 2: mae adroddiad thematig categori marw-enedigaethau y panel trosolwg annibynnol ar wasanaethau mamolaeth yn cyfleu darlun tywyll. Dylem ni fod yn gweld gwerth yn yr hyn sydd gan fenywod i'w ddweud am y gwasanaethau hyn, ac nid yw hynny wedi digwydd. Beth mae angen i'r bwrdd iechyd hwn ac eraill ei wneud er mwyn gwrando ar farn menywod sydd wedi eu hesgeuluso a'u hanwybyddu? Fy nghwestiwn olaf i, Gweinidog: mae goruchwylio'r bwrdd yn hollbwysig. Mewn meysydd eraill, byddai pobl wedi eu diswyddo, a byddai cymhwysedd y bwrdd yn cael ei adolygu. Beth ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod y bwrdd hwn yn addas i'r diben? Diolch yn fawr iawn i chi.

15:10

Thanks very much, Altaf. Certainly, I think it's fair to say that there is an understanding, of course, that maternity services are a priority not just for the local community, but also for the health board. It is one of the key areas that is the responsibility of the NHS—to make sure that babies are delivered safely. Of course, like other services, there has been a loss of momentum as a result of COVID. You wouldn't expect anything else. So, it has been knocked off track slightly, but we are very keen to make sure that we do all we can to get things back on track, and that we don't change the need to address the issue of culture within the organisation. And I agree with you that the picture that's painted in the report is bleak, and it is critical that we listen to the views of women who were affected by the services that they had.

But I think you make a really fair point in terms of the need for the board of Cwm Taf Morgannwg to take a real interest in this, and that their role in oversight is absolutely critical. And that's why I'm very pleased that Emrys Elias has taken this seriously. I know he understands the need to really focus on this as an issue, and it's not just this as an issue, but also the broader governance issues that really need to be addressed, particularly within this health board.  

Diolch yn fawr iawn, Altaf. Yn sicr, rwy'n credu ei bod hi'n deg i ni ddweud bod dealltwriaeth, wrth gwrs, fod gwasanaethau mamolaeth yn flaenoriaeth nid yn unig i'r gymuned leol, ond i'r bwrdd iechyd hefyd. Dyma un o'r meysydd allweddol y mae'r GIG yn gyfrifol amdanyn nhw—sef sicrhau y caiff babanod eu geni mewn modd diogel. Wrth gwrs, fel gwasanaethau eraill, mae momentwm wedi ei golli o ganlyniad i COVID. Ni fyddech chi'n disgwyl iddi fod fel arall. Felly, mae wedi gwyro oddi ar y trywydd iawn i ryw raddau, ond rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau ein bod ni'n gwneud popeth sydd yn ein gallu i weld pethau ar y trywydd iawn unwaith eto, ac nad ydym ni'n newid yr angen i fynd i'r afael â diwylliant yn y sefydliad ei hun. Ac rwy'n cytuno â chi mai darlun tywyll sy'n cael ei gyfleu yn yr adroddiad, a'i bod hi'n hanfodol i ni wrando ar farn y menywod yr effeithiwyd arnyn nhw gan y gwasanaethau a gawsant.

Ond rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt teg iawn ynglŷn â'r angen i fwrdd Cwm Taf Morgannwg fod â diddordeb gwirioneddol yn hyn, a bod eu swyddogaeth nhw o ran goruchwylio yn gwbl hanfodol. A dyna pam rwy'n falch iawn bod Emrys Elias wedi cymryd hyn o ddifrif. Rwy'n gwybod ei fod yn deall yr angen i ganolbwyntio ar y mater hwn yn wirioneddol, ac nid ar y mater hwn yn unig, ond hefyd y materion llywodraethu ehangach y mae angen gwirioneddol i fynd i'r afael â nhw, yn enwedig yn y bwrdd iechyd hwn.

Diolch i'r Gweinidog, ac fe fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr. 

Thank you, Minister. We will now take a short break. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:13.

Plenary was suspended at 15:13.

15:20

Ailymgynullodd y Senedd am 15:21, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:21, with the Presiding Officer in the Chair.

4. Datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol: Rhoi Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol ar Waith yn Genedlaethol
4. Statement by the Minister for Social Justice: Well-being of Future Generations National Implementation

Croeso i'r eitem nesaf, felly, a'r datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol yw hwnnw, ar roi llesiant cenedlaethau'r dyfodol ar waith yn genedlaethol. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol i wneud ei datganiad. Jane Hutt.

Welcome back, and the next item is a statement by the Minister for Social Justice on the well-being of future generations national implementation. I call on the Minister for Social Justice to make the statement. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. Sustainable development has been at the heart of devolution in Wales right from the start. In 2015, this Parliament made a historic decision to change the course of Wales onto a more sustainable path by passing the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. This reflected the tireless effort by people from across Wales to strengthen the way in which Wales's future is shaped. It remains Welsh society's commitment to a better quality of life for both current and future generations. For people, for the planet, for now and for the future.

Last month, we saw the United Nations, for the very first time, commit to putting in place a range of institutional mechanisms to improve solidarity with future generations. It also recognised the importance of representing future generations as part of any country's approach to improving the lives of citizens and responsibility to the planet. This includes proposals for a declaration on future generations, a United Nations special envoy for future generations and regular mechanisms to consider future trends. Our experience in Wales has encouraged other countries to do the same, and these changes are a strong endorsement of the Senedd's bold decisions to legislate for the future.

The Agenda 2030 declaration, which formed the United Nations sustainable development goals, specifically acknowledges the essential role of national parliaments through their enactment of legislation and adoption of budgets and their role in ensuring accountability for effective implementation. The Senedd is therefore an important and recognised component of the accountability architecture of the well-being of future generations Act. In recognition of this, I wanted to make an early statement in this Senedd term as we start the next cycle of rooting sustainability in how Wales works.

Wales is continuing to show its international leadership on the sustainable development agenda. The independent report launched last week by the First Minister and the climate change Minister shows that Wales's research base is making a significant contribution to the United Nations sustainable development goals. I am proud to see the contribution that our scientific community is making to global issues.

Our action and leadership on the well-being of future generations agenda is accelerating in this Government term. Our programme for government, with the well-being objectives at its heart, demonstrates the central role of the well-being of future generations approach in our thinking and policy making. We've brought public bodies together to discuss how we take forward our sustainable development ambitions for Wales through a well-being of future generations national stakeholder forum. I plan to meet members of the forum shortly to discuss how Welsh Government will continue to provide leadership in the national implementation of the Act, and how we can take forward specific actions in collaboration with the forum and bring these actions together in a plan for this Government term.

Last month I launched a consultation on national milestones for Wales, which will shape future action towards achieving the shared well-being goals. And, at the end of this year, we’ll have the first set of national milestones within the Act, we’ll have updated our national well-being indicators to reflect the impact of the pandemic so far, and updated our report on future trends likely to affect Wales. This work provides an opportunity to raise awareness of the legislation, which is something I know the national forum are keen to work with us on.

We will also be reviewing the list of public bodies subject to the Act, as we recognise that there is value in extending these duties to other public bodies, and that many bodies are already adopting the sustainable development principle voluntarily. We’ll also continue to engage with our international counterparts through our continued membership of Regions4 sustainable development and the Wellbeing Economy Governments network, alongside Scotland, Iceland, Finland and New Zealand.

At the end of the last Senedd term, we saw three significant reports focused on the Act being published. The 'Future Generations Report' provided the Future Generations Commissioner for Wales's assessments of improvements public bodies should make to act in accordance with the sustainable development principle; the Auditor General for Wales reported on the results of their examinations of all public bodies; and the Public Accounts Committee of the fifth Senedd looked into the barriers to implementation. I’ve welcomed these reports because they provide a stock take every Senedd term on how the Act is enabling Government and public bodies to work in a more sustainable way.

Our response to the PAC report has now been published, and we will also shortly publish our responses to the auditor general’s and the future generations commissioner’s reports. Members and the relevant committees will need time to consider both the findings of these reports as well as the responses from Government, the commissioner, the auditor general and the public bodies charged with carrying out sustainable development.

I understand that the Public Accounts and Public Administration Committee will be considering the responses to the PAC report tomorrow, and I hope that our response to the recommendations are helpful in their discussions. But I also appreciate that members of the Public Accounts and Public Administration Committee and, of course, the Equality and Social Justice Committee, whose remit includes the Act, will need time to consider our response, and I’d be happy to respond to any further points that come out of these discussions.

In recognition of this, today’s statement is focused on our continued action on the well-being of future generations agenda in Wales and how the legislation can drive better decision making for current and future generations. The well-being of future generations Act continues to inform and shape what we do, how we work, and how we work with others. We will lead both the message on delivering a sustainable future for Wales, and the changes to how we work, so that sustainable development is reinforced as the central organising principle of Government and public bodies in Wales.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae datblygu cynaliadwy wedi bod wrth wraidd datganoli yng Nghymru o'r cychwyn cyntaf. Yn 2015, gwnaeth y Senedd hon benderfyniad hanesyddol i newid cwrs Cymru a'i rhoi ar lwybr mwy cynaliadwy drwy basio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Roedd hyn yn adlewyrchu'r ymdrech ddiflino gan bobl o bob cwr o Gymru i gryfhau'r ffordd y caiff dyfodol Cymru ei lunio. Mae'n parhau i fod yn ymrwymiad cymdeithas Cymru i ansawdd bywyd gwell ar gyfer cenedlaethau'r presennol a'r dyfodol. Ar gyfer pobl, ar gyfer y blaned, nawr ac ar gyfer y dyfodol.

Fis diwethaf, gwelsom y Cenhedloedd Unedig, am y tro cyntaf erioed, yn ymrwymo i sefydlu ystod o ddulliau sefydliadol i wella undod â chenedlaethau'r dyfodol. Roedd hefyd yn cydnabod pwysigrwydd cynrychioli cenedlaethau'r dyfodol yn rhan o ddull gweithredu unrhyw wlad i wella bywydau dinasyddion a bod â chyfrifoldeb dros y blaned. Mae hyn yn cynnwys cynigion ar gyfer datganiad ar genedlaethau'r dyfodol, cennad arbennig y Cenhedloedd Unedig ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol a dulliau rheolaidd i ystyried tueddiadau yn y dyfodol. Mae ein profiad yng Nghymru wedi annog gwledydd eraill i wneud yr un peth, ac mae'r newidiadau hyn yn gymeradwyaeth gref i benderfyniadau beiddgar y Senedd i ddeddfu ar gyfer y dyfodol.

Mae datganiad Agenda 2030, a ffurfiodd nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig, yn cydnabod yn benodol swyddogaeth hanfodol seneddau cenedlaethol drwy ddeddfu deddfwriaeth a mabwysiadu cyllidebau a'u swyddogaeth o ran sicrhau atebolrwydd am weithredu effeithiol. Felly, mae'r Senedd yn elfen bwysig a chydnabyddedig o bensaernïaeth atebolrwydd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. I gydnabod hyn, roeddwn i eisiau gwneud datganiad cynnar yn nhymor y Senedd hon wrth i ni ddechrau'r cylch nesaf o wneud cynaliadwyedd yn rhan annatod o'r ffordd y mae Cymru'n gweithio.

Mae Cymru'n parhau i ddangos ei harweinyddiaeth ryngwladol ar yr agenda datblygu cynaliadwy. Mae'r adroddiad annibynnol a lansiwyd yr wythnos diwethaf gan y Prif Weinidog a'r Gweinidog Newid Hinsawdd yn dangos bod sylfaen ymchwil Cymru yn gwneud cyfraniad sylweddol i nodau datblygu cynaliadwy'r Cenhedloedd Unedig. Rwy'n falch o weld y cyfraniad y mae ein cymuned wyddonol yn ei wneud at faterion byd-eang.

Mae ein camau gweithredu a'n harweinyddiaeth ar agenda llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn cyflymu yn nhymor y Llywodraeth hon. Mae ein rhaglen lywodraethu, gyda'r amcanion llesiant wrth ei gwraidd, yn dangos swyddogaeth ganolog dull llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn y ffordd yr ydym yn meddwl ac yn llunio polisïau. Rydym wedi dod â chyrff cyhoeddus at ei gilydd i drafod sut yr ydym yn bwrw ymlaen â'n huchelgeisiau datblygu cynaliadwy ar gyfer Cymru drwy fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Rwy'n bwriadu cwrdd ag aelodau'r fforwm yn fuan i drafod sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i roi arweiniad wrth roi'r Ddeddf ar waith yn genedlaethol, a sut y gallwn fwrw ymlaen â chamau gweithredu penodol mewn cydweithrediad â'r fforwm a dwyn ynghyd y camau hyn mewn cynllun ar gyfer tymor y llywodraeth hon.

Y mis diwethaf, lansiais ymgynghoriad ar gerrig milltir cenedlaethol i Gymru, a fydd yn llywio camau gweithredu yn y dyfodol tuag at gyflawni'r nodau llesiant a rennir. Ddiwedd eleni, bydd gennym y gyfres gyntaf o gerrig milltir cenedlaethol o fewn y Ddeddf, byddwn wedi diweddaru ein dangosyddion llesiant cenedlaethol i adlewyrchu effaith y pandemig hyd yn hyn, ac wedi diweddaru ein hadroddiad ar dueddiadau yn y dyfodol sy'n debygol o effeithio ar Gymru. Mae'r gwaith hwn yn rhoi cyfle i godi ymwybyddiaeth o'r ddeddfwriaeth, yr wyf yn gwybod bod y fforwm cenedlaethol yn awyddus i weithio gyda ni arni hi.

Byddwn ni hefyd yn adolygu'r rhestr o gyrff cyhoeddus sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf, gan ein bod yn cydnabod bod gwerth mewn ymestyn y dyletswyddau hyn i gyrff cyhoeddus eraill, a bod llawer o gyrff eisoes yn mabwysiadu'r egwyddor datblygu cynaliadwy yn wirfoddol. Byddwn hefyd yn parhau i ymgysylltu â'n cymheiriaid rhyngwladol drwy ein haelodaeth barhaus o 'Regions4 sustainable development' a Rhwydwaith Llywodraethau'r Economi Llesiant, ochr yn ochr â'r Alban, Gwlad yr Iâ, y Ffindir a Seland Newydd.

Ar ddiwedd tymor diwethaf y Senedd, gwelsom dri adroddiad arwyddocaol yn canolbwyntio ar gyhoeddi'r Ddeddf. Roedd 'Adroddiad Cenedlaethau'r Dyfodol' yn darparu asesiadau Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru o welliannau y dylai cyrff cyhoeddus eu gwneud i weithredu yn unol â'r egwyddor datblygu cynaliadwy; adroddodd Archwilydd Cyffredinol Cymru ar ganlyniadau ei archwiliadau o'r holl gyrff cyhoeddus; ac edrychodd Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y pumed Senedd ar y rhwystrau rhag gweithredu. Rwyf wedi croesawu'r adroddiadau hyn gan eu bod yn rhoi cyfle i bwyso a mesur ym mhob tymor Senedd sut y mae'r Ddeddf yn galluogi'r Llywodraeth a chyrff cyhoeddus i weithio mewn ffordd fwy cynaliadwy.

Mae ein hymateb i adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus bellach wedi'i gyhoeddi, a byddwn hefyd yn cyhoeddi ein hymatebion i adroddiadau'r archwilydd cyffredinol a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol cyn bo hir. Bydd angen amser ar aelodau a'r pwyllgorau perthnasol i ystyried canfyddiadau'r adroddiadau hyn yn ogystal â'r ymatebion gan y Llywodraeth, y comisiynydd, yr archwilydd cyffredinol a'r cyrff cyhoeddus sy'n gyfrifol am gyflawni datblygu cynaliadwy.

Rwy'n deall y bydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn ystyried yr ymatebion i adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yfory, ac rwy'n gobeithio y bydd ein hymateb i'r argymhellion yn ddefnyddiol yn eu trafodaethau. Ond rwy'n sylweddoli hefyd y bydd angen amser ar aelodau'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus ac, wrth gwrs, y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, y mae ei gylch gwaith yn cynnwys y Ddeddf, i ystyried ein hymateb, a byddwn yn hapus i ymateb i unrhyw bwyntiau eraill sy'n deillio o'r trafodaethau hyn.

I gydnabod hyn, mae'r datganiad heddiw yn canolbwyntio ar ein camau gweithredu parhaus ar agenda llesiant cenedlaethau'r dyfodol yng Nghymru a sut y gall y ddeddfwriaeth ysgogi gwell penderfyniadau ar gyfer y cenedlaethau presennol a rhai'r dyfodol. Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn parhau i lywio'r hyn a wnawn, sut yr ydym yn gweithio, a sut yr ydym yn gweithio gydag eraill. Byddwn yn arwain y neges ar sicrhau dyfodol cynaliadwy i Gymru, a'r newidiadau i'r ffordd yr ydym yn gweithio, fel bod datblygu cynaliadwy yn cael ei atgyfnerthu fel egwyddor drefniadol ganolog y Llywodraeth a chyrff cyhoeddus yng Nghymru.

15:25

I imagine that the 'Delivering for Future Generations' report must have made for some uncomfortable reading for the Minister, given the overwhelming number of criticisms that have been laid at her feet and how poorly implemented this legislation has been.

The commissioner herself has expressed deep concern that her office is massively underfunded to fully implement this Welsh Government’s flagship future generations policy, and although it has been shown that the future generations commissioner does deliver in some select cases, there are many reported instances where public bodies in Wales have felt totally unsupported. Indeed, 

'For some, communication and correspondence is "limited", and attendance at Public Services Boards (PSB) meetings',

by the commissioner, is 'fairly sporadic'. The Welsh NHS Confederation goes a step further, highlighting that they're unsure about what level of support they can actually expect, that the implementation of the Act is not always clear, and that they would actually welcome more practical support from the commissioner's office. Upon being questioned about this, the future generations commissioner felt that she lacked the resources to deliver this programme of work because she has the lowest budget of any commissioner in Wales. Moreover, the commissioner highlighted that 43 per cent of their office time is actually taken up by,

'supporting, advising, and lobbying the Welsh Government'

to implement the Act within its own organisation. It is unbelievable, yet not surprising, given the overall incompetence of this Government that they cannot even implement their own legislation in their own organisation, and their commissioner is so fed up that she is willing to state that it's not her job to lobby the Welsh Government. 

Minister, why is the future generations commission spending a disproportionate amount of its time trying to get this establishment to work within the confines of the well-being of future generations Act, when it should be looking at increasing its profile and supporting outside organisations? Given that 87 per cent of the Welsh public, and, more startlingly, 8 per cent of Welsh public bodies, have never heard of the well-being of future generations Act, can the Minister agree with me that after five years the Welsh Government has failed to deliver its flagship policy? And will the Minister agree with the students who engaged with the inquiry that it's the fault of the governing party if ultimately things aren't right?

Further analysis of the report shows that the Welsh Government seems to have no idea whatsoever on how to implement this legislation, a fact highlighted by WWF Cymru, whose investigation concluded that there is no systematic, coherent approach by the Welsh Government to implementing the Act and there is a little evidence as yet that the Act's framework is driving any policy development. Indeed, the inquiry also heard from other public bodies and stakeholders that there was a siloed approach to working in Welsh Government, that there was a lack of consistency in how the Act is applied, and that there is a culture of slow change within the organisation. More negative criticism came from the auditor general, who stated:

'Repeatedly...we're seeing decisions taken by the Welsh Government that are not entirely congruent with the spirit of the Act.'

The chief executive and librarian of the National Library of Wales has argued that

'It's difficult to see where the policy of the Government in relation to culture and a thriving Welsh language is aligned with the requirements of the Act at present.'

Further damning criticism came from the commissioner, who agreed that

'we got off to quite a slow start at the beginning of the Act coming into force. We weren’t really seeing that very clear political leadership around the Act, and therefore it wasn’t really flowing down into the civil service and so on.'

The commissioner further went on to say, rather bluntly, in the report:

'when you start getting different bits of guidance and policy coming from Welsh Government, which doesn’t link to the thing that they’ve created in statute over here and that takes us off in a different direction, that is where the whole thing starts to be undermined.'

Sadly, this sentiment is shared by many public bodies in Wales, that the Act, although readily featuring in the Government's headline messaging and policy intent, appears to have no coherent message to how this actually translates into implementation; that this Act is overly complicated, overly inconsistent and, to paraphrase the future generations commissioner, complicates an already complex landscape. 

Finally, in closing, from reading the report, it is obvious that public bodies in Wales believe that the Welsh Government has shown very little political leadership in implementing this legislation, that it consistently needs to be lobbied to implement its own legislation, and there's very little evidence that the Act is driving forward any policy development or that it's a coherent approach. I understand that the Minister will do everything to save face on this damning report, but, in the simplest possible terms, can the Minister explain whether they will take seriously this criticism and respond accordingly, or will they simply deny it and carry on regardless? The future generations website declares that the well-being of future generations Act remains the only legislation of its type in the world and is regarded by the United Nations as a role model for other countries to follow. If this is truly the case, then this Government should be truly embarrassed. Thank you. 

Rwy'n dychmygu y cafodd y Gweinidog brofiad amhleserus wrth ddarllen adroddiad 'Cyflawni ar gyfer Cenedlaethau'r Dyfodol' o gofio'r nifer llethol o feirniadaethau a osodwyd wrth ei drws a pha mor wael y cafodd y ddeddfwriaeth hon ei gweithredu.

Mae'r comisiynydd ei hun wedi mynegi pryder mawr fod ei swyddfa'n cael ei thanariannu'n aruthrol i weithredu polisi cenedlaethau'r dyfodol blaenllaw Llywodraeth Cymru yn llawn, ac er y dangoswyd bod comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn cyflawni mewn rhai achosion dethol, mae llawer o achosion a gofnodwyd lle mae cyrff cyhoeddus yng Nghymru wedi teimlo'n gwbl ddi-gefnogaeth. Yn wir,

'Yn ôl rhai, "cyfyngedig" oedd y cyfathrebu a'r ohebiaeth, a "gweddol ysbeidiol" yw presenoldeb'

y comisiynydd mewn cyfarfodydd byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Mae Conffederasiwn GIG Cymru yn mynd gam ymhellach, gan dynnu sylw at y ffaith eu bod yn ansicr ynghylch pa lefel o gymorth y gallan nhw ei ddisgwyl mewn gwirionedd ac nad yw gweithredu'r Ddeddf bob amser yn glir, ac y bydden nhw mewn gwirionedd yn croesawu cymorth mwy ymarferol gan swyddfa'r comisiynydd. O gael ei holi am hyn, teimlai comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol nad oedd ganddi'r adnoddau i gyflawni'r rhaglen waith hon gan mai ganddi hi y mae'r gyllideb isaf o'i chymharu â chyllideb unrhyw gomisiynydd yng Nghymru. Hefyd, tynnodd y comisiynydd sylw at y ffaith bod 43 y cant o'i hamser swyddfa yn cael ei ddefnyddio mewn gwirionedd i

'gefnogi, cynghori a lobïo Llywodraeth Cymru'

i weithredu'r Ddeddf o fewn ei sefydliad ei hun. Mae'n anghredadwy, ond eto nid yw'n syndod, o ystyried anallu cyffredinol y Llywodraeth hon i hyd yn oed roi ei deddfwriaeth ei hun ar waith yn ei sefydliad ei hun, ac mae ei chomisiynydd wedi syrffedu fel ei bod yn barod i ddweud nad ei gwaith hi yw lobïo Llywodraeth Cymru.

Gweinidog, pam mae comisiwn cenedlaethau'r dyfodol yn treulio amser anghymesur yn ceisio cael y sefydliad hwn i weithio o fewn cyfyngiadau Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, pan ddylai fod yn ceisio cynyddu ei broffil a chefnogi sefydliadau allanol? O gofio nad yw 87 y cant o'r cyhoedd yng Nghymru, ac, yn fwy syfrdanol, 8 y cant o gyrff cyhoeddus Cymru, erioed wedi clywed am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a wnaiff y Gweinidog gytuno â mi fod Llywodraeth Cymru, ar ôl pum mlynedd, wedi methu â chyflawni ei pholisi blaenllaw? Ac a wnaiff y Gweinidog gytuno â'r myfyrwyr a fu'n ymwneud â'r ymchwiliad mai bai'r blaid lywodraethol ydyw os nad yw pethau'n iawn yn y pen draw?

Mae dadansoddiad pellach o'r adroddiad yn dangos nad yw'n ymddangos bod gan Lywodraeth Cymru unrhyw syniad o gwbl ynghylch sut i weithredu'r ddeddfwriaeth hon, ffaith a amlygwyd gan WWF Cymru, y daeth ei hymchwiliad i'r casgliad nad oes dull systematig a chydlynol gan Lywodraeth Cymru i weithredu'r Ddeddf ac ychydig o dystiolaeth a geir hyd yma bod fframwaith y Ddeddf yn ysgogi unrhyw ddatblygiad polisi. Yn wir, clywodd yr ymchwiliad hefyd gan gyrff cyhoeddus a rhanddeiliaid eraill fod gan Lywodraeth Cymru feddylfryd ynysig wrth weithio, bod diffyg cysondeb yn y ffordd y defnyddir y Ddeddf, a bod diwylliant o newid araf o fewn y sefydliad. Cafwyd beirniadaeth fwy negyddol gan yr archwilydd cyffredinol, a ddywedodd:

'nad yw’r penderfyniadau a wneir gan Lywodraeth Cymru yn hollol gyson ag ysbryd y Ddeddf yn aml.'

Mae prif weithredwr a llyfrgellydd Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi dadlau,

'Mae’n anodd gweld sut mae polisi’r Llywodraeth mewn perthynas â diwylliant a Chymraeg yn ffynnu yn cyd-fynd â gofynion y Ddeddf ar hyn o bryd.'

Cafwyd beirniadaeth ddamniol bellach gan y comisiynydd, a gytunodd eu bod,

wedi dechrau’n eithaf araf ar ddechrau’r broses o gyflwyno’r Ddeddf. Nid oedd wir yn gweld yr arweinyddiaeth wleidyddol glir iawn honno o amgylch y Ddeddf, ac felly dywedodd nad oedd yn "llifo i lawr" i’r gwasanaeth sifil ac ati.

Aeth y comisiynydd ymlaen ymhellach i ddweud, yn ddi-flewyn-ar-dafod, yn yr adroddiad:

'pan fyddwch yn dechrau cael tameidiau o ganllawiau a pholisi gan Lywodraeth Cymru, nad ydyn nhw'n cysylltu â'r peth y maen nhw wedi'i greu mewn statud yma, mae hynny'n mynd â ni i gyfeiriad gwahanol, dyna lle mae'r holl beth yn dechrau cael ei danseilio.'

Yn anffodus, mae llawer o gyrff cyhoeddus yng Nghymru yn rhannu'r farn hon, sef nad yw'n ymddangos bod gan y Ddeddf, er ei bod i'w gweld yn gyson ym mhrif negeseuon a bwriad polisi'r Llywodraeth, unrhyw neges gydlynol o ran y ffordd y mae hyn yn troi'n weithredu; bod y Ddeddf hon yn rhy gymhleth, yn rhy anghyson ac, i aralleirio comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, mae'n cymhlethu tirwedd sydd eisoes yn gymhleth. 

Yn olaf, wrth gloi, o ddarllen yr adroddiad, mae'n amlwg bod cyrff cyhoeddus yng Nghymru yn credu mai ychydig iawn o arweiniad gwleidyddol a ddangosodd Llywodraeth Cymru wrth weithredu'r ddeddfwriaeth hon, bod angen lobïo'n gyson i weithredu ei deddfwriaeth ei hun, ac ychydig iawn o dystiolaeth sydd bod y Ddeddf yn hybu unrhyw ddatblygiad polisi neu ei bod yn ddull cydlynol. Rwy'n deall y bydd y Gweinidog yn gwneud popeth i arbed ei hunan-barch yn sgil yr adroddiad damniol hwn, ond, yn y termau symlaf posibl, a wnaiff y Gweinidog egluro a fyddan nhw'n cymryd y feirniadaeth hon o ddifrif ac yn ymateb yn unol â hynny, neu a fyddan nhw'n ei gwadu ac yn parhau beth bynnag? Mae gwefan cenedlaethau'r dyfodol yn datgan mai Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yw'r unig ddeddfwriaeth o'i math yn y byd o hyd ac mae'n cael ei hystyried gan y Cenhedloedd Unedig fel esiampl i wledydd eraill ei dilyn. Os yw hyn yn wir, yna dylai'r Llywodraeth hon fod â chywilydd gwirioneddol. Diolch. 

15:30

A very disappointing set of questions and comments on reports—reports that I think actually reflect a very different view about the implementation of the well-being of future generations Act. I think it's really important that we look at the reports—the report, first of all, most importantly, of our own Public Accounts Committee, which, of course, reported before the end of the last session, to which we are responding today. I understand the committee is meeting tomorrow, and I think it will be very useful to see what their response is to our Government response to their recommendations. I thought the Public Accounts Committee report was extremely constructive, extremely useful, and, of course, we have Members here who've sat on that committee and who took part in that inquiry. But, also, I look forward to hearing from them in full. 

But let's just recognise that over the past 18 months the well-being of future generations Act has received considerable scrutiny on its effectiveness as a legislative framework to improve Wales's sustainability, and that's why these reports are so important. We need to look at all three of them in terms of a response. I think the reports from the Public Accounts Committee, the future generations commissioner and the auditor general provide a whole range of findings and ideas on how Government and public bodies can embed sustainable development in how they work, and advance the implementation of the well-being of future generations framework in Wales. So, I really welcome these reports, as they remain an integral part of the cycle of the Act. It would have been good to have heard some questions and comments on our responses to the recommendations that came through these reports.

The Welsh Government continues to provide leadership on the well-being of future generations agenda, we recognise our role as custodians of the legislation, and we want to use the legislation, as it has done already, to drive positive improvements in the way we make decisions in Wales. I've mentioned the new national stakeholder forum that has been set up, and the exchange events to share best practice. And also, I would hope that you have some interest in the consultation on national milestones and the national indicators. I hope that you will respond to these in terms of the consultation that we set out. This is about national milestones, the seven well-being goals for Wales, to provide a description of ways in which we want to achieve an economically, socially and environmentally just Wales.

I just want to finish, in terms of response to your points today, by giving some examples of the difference the well-being of future generations Act has made. It's interesting; in my own portfolio, the community facilities programme provides grants for community-led projects. They're used to improve the environmental and financial sustainability of community facilities; they're very much driven by the five goals—the more equal, more resilient, more sustainable Wales—but also the way in which we work on those. The disability equality forum, which I chair, is also considering the ways in which we can engage more frequently with the voice of disabled people, to ensure the voices of disabled people are heard, and also informing us in terms of the way we implement the socioeconomic duty.

Outside of my portfolio, 'Llwybr Newydd: The Wales Transport Strategy 2021' is a long-term vision, a key goal of the well-being of future generations—what's good for people, the environment, and for Wales, to have an accessible and sustainable transport system. And also, the 'Beyond Recycling' strategy, aiming to support the green recovery, by taking actions that support zero waste, net-zero carbon in Wales. They have all used the well-being of future generations ways of working and seven key goals to drive them forward.

Cyfres siomedig iawn o gwestiynau a sylwadau ar adroddiadau—adroddiadau sydd, yn fy marn i yn adlewyrchu barn wahanol iawn am roi Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol ar waith. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i ni edrych ar yr adroddiadau—yr adroddiad, yn gyntaf oll, yn bwysicaf oll, gan ein Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ein hunain, a gyflwynodd adroddiad, wrth gwrs, cyn diwedd y sesiwn ddiwethaf, yr ydym yn ymateb iddo heddiw. Rwy'n deall bod y pwyllgor yn cyfarfod yfory, ac rwy'n credu y bydd yn ddefnyddiol iawn gweld beth yw eu hymateb nhw i ymateb ein Llywodraeth ni i'w hargymhellion nhw. Roeddwn i'n credu bod adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn adeiladol dros ben, yn hynod o ddefnyddiol, ac, wrth gwrs, mae gennym Aelodau yma sydd wedi eistedd ar y pwyllgor hwnnw ac a gymerodd ran yn yr ymchwiliad hwnnw. Ond, hefyd, rwy'n edrych ymlaen at glywed ganddyn nhw yn llawn.

Ond gadewch i ni gydnabod bod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol dros y 18 mis diwethaf wedi bod yn destun cryn graffu ar ei heffeithiolrwydd fel fframwaith deddfwriaethol i wella cynaliadwyedd Cymru, a dyna pam y mae'r adroddiadau hyn mor bwysig. Mae angen i ni edrych ar y tri ohonyn nhw o ran ymateb. Rwy'n credu bod yr adroddiadau gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a'r archwilydd cyffredinol yn darparu ystod eang o ganfyddiadau a syniadau ynghylch sut y gall y Llywodraeth a chyrff cyhoeddus ymgorffori datblygu cynaliadwy yn y ffordd y maen nhw'n gweithio, a hybu gweithredu fframwaith llesiant cenedlaethau'r dyfodol ar waith yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'r adroddiadau hyn yn fawr, gan eu bod yn parhau i fod yn rhan annatod o gylch y Ddeddf. Byddai wedi bod yn dda clywed rhai cwestiynau a sylwadau ar ein hymatebion i'r argymhellion a ddaeth drwy'r adroddiadau hyn.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i roi arweiniad ar agenda llesiant cenedlaethau'r dyfodol, rydym yn cydnabod ein swyddogaeth yn geidwaid y ddeddfwriaeth, ac rydym eisiau defnyddio'r ddeddfwriaeth, fel y gwnaeth eisoes, i ysgogi gwelliannau cadarnhaol yn y ffordd yr ydym yn gwneud penderfyniadau yng Nghymru. Rwyf wedi sôn am y fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol newydd sydd wedi'i sefydlu, a'r digwyddiadau cyfnewid i rannu arfer gorau. A hefyd, byddwn yn gobeithio bod gennych rywfaint o ddiddordeb yn yr ymgynghoriad ar gerrig milltir cenedlaethol a'r dangosyddion cenedlaethol. Gobeithio y byddwch yn ymateb i'r rhain o ran yr ymgynghoriad a nodwyd gennym. Mae hyn yn ymwneud â cherrig milltir cenedlaethol, y saith nod llesiant ar gyfer Cymru, i roi disgrifiad o'r ffyrdd yr ydym ni eisiau sicrhau Cymru economaidd, gymdeithasol ac amgylcheddol gyfiawn.

Rwyf eisiau gorffen, o ran ymateb i'ch pwyntiau heddiw, drwy roi rhai enghreifftiau o'r gwahaniaeth y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol wedi'i wneud. Mae'n ddiddorol; yn fy mhortffolio fy hun, mae'r rhaglen cyfleusterau cymunedol yn darparu grantiau ar gyfer prosiectau a arweinir gan y gymuned. Fe'u defnyddir i wella cynaliadwyedd amgylcheddol ac ariannol cyfleusterau cymunedol; maen nhw'n cael eu hysgogi'n fawr gan y pum nod—y Gymru fwy cyfartal, fwy cydnerth a mwy cynaliadwy—ond hefyd y ffordd yr ydym yn gweithio ar y rheini. Mae'r fforwm cydraddoldeb i bobl anabl, yr wyf i'n ei gadeirio, hefyd yn ystyried y ffyrdd y gallwn ymgysylltu'n amlach â llais pobl anabl, er mwyn sicrhau bod lleisiau pobl anabl yn cael eu clywed, a hefyd yn ein llywio ni o ran y ffordd yr ydym yn gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol.

Y tu allan i fy mhortffolio i, mae 'Llwybr Newydd: Strategaeth Drafnidiaeth Cymru 2021' yn weledigaeth hirdymor, sy'n un o nodau allweddol llesiant cenedlaethau'r dyfodol—yr hyn sy'n fuddiol i bobl, i'r amgylchedd, ac i Gymru, sef cael system drafnidiaeth hygyrch a chynaliadwy. A hefyd, y strategaeth 'Tu Hwnt i Ailgylchu', sy'n bwriadu cefnogi'r adferiad gwyrdd, drwy gymryd camau sy'n cefnogi sero wastraff, carbon sero-net yng Nghymru. Maen nhw i gyd wedi defnyddio ffyrdd llesiant cenedlaethau'r dyfodol o weithio a saith nod allweddol i'w gyrru ymlaen.

15:35

Dwi'n ddiolchgar i gael ymateb i'r datganiad heddiw.

I'm pleased and grateful to have the opportunity to respond to the statement today.

The well-being of future generations Act has been lauded internationally, and rightfully so. It's a groundbreaking piece of legislation that has the potential to transform our country for the better. Who could argue with legislation that enshrines seven cross-cutting well-being goals of prosperity, resilience, health, equality, cohesive communities, a vibrant culture with a thriving Welsh language, and finally a global, responsible Wales? In terms of a wish list for Wales, it's hard to fault it. I also think it's important for devolution that we have a point of difference that demonstrates that we can do things differently and better here in Wales. This Act, on paper at least, certainly does that.

However, as is often the case with legislation, the best of intentions are often let down by the execution. Unfortunately, that is what we have seen with the well-being of future generations Act. The Senedd's Public Accounts Committee, which reported in March of this year, found that the Act's radical ambitions have not been met with the necessary culture change across public bodies. Also, these public bodies have not done enough to build awareness of the shift to sustainable development across public services.

Such an ambitious piece of legislation also requires ambitious funding, but that has not been the case. Short funding cycles and late funding announcements have made it difficult for public bodies to plan, work together, and make the most of the resources they have. Nor has the future generations commissioner's budget been sufficient to allow their office to provide enough of the practical support that public bodies need to implement the Act. I acknowledge that Brexit has made matters worse for the Act's implementation as it has made it harder for public bodies to plan for an uncertain future.

I'm pleased to see that, in today's statement, there are several measures that have been taken to get things back on track. I welcome the bringing together of public bodies to discuss sustainable development and emissions through a national forum. The intention to draw up the first set of national milestones within the Act by the end of the year is also to be lauded. Looking to widen the scope of the Act to include more public bodies is also a positive move. I hope, together, your measures will address some of the shortfalls that have been identified as preventing the legislation meeting its full potential. 

If we are to achieve the seven goals, we will need to see more action on a range of policy areas. Until we see further progress in tackling matters like the housing crisis, the destruction of our environment and the awful rate of child poverty, the well-being of future generations Act will not be brought to life. Diolch.

Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi'i chanmol yn rhyngwladol, ac yn gwbl briodol felly. Mae'n ddarn arloesol o ddeddfwriaeth sydd â'r potensial i drawsnewid ein gwlad er gwell. Pwy allai ddadlau â deddfwriaeth sy'n ymgorffori saith nod llesiant trawsbynciol o ffyniant, cydnerthedd, iechyd, cydraddoldeb, cymunedau cydlynol, diwylliant bywiog gydag iaith Gymraeg ffyniannus, ac yn olaf Cymru fyd-eang, gyfrifol? O ran rhestr ddymuniadau i Gymru, mae'n anodd gweld bai arni. Rwy'n credu hefyd ei bod yn bwysig i ddatganoli fod gennym enghraifft o wahaniaeth sy'n dangos y gallwn ni wneud pethau'n wahanol ac yn well yma yng Nghymru. Mae'r Ddeddf hon, ar bapur o leiaf, yn sicr yn gwneud hynny.

Fodd bynnag, fel sy'n digwydd yn aml gyda deddfwriaeth, mae'r bwriadau gorau'n aml yn cael eu siomi gan y gweithredu. Yn anffodus, dyna'r hyn a welsom ni gyda Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Canfu Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y Senedd, a adroddodd ym mis Mawrth eleni, nad yw uchelgeisiau radical y Ddeddf wedi'u cyflawni gan y newid diwylliant angenrheidiol ar draws cyrff cyhoeddus. Hefyd, nid yw'r cyrff cyhoeddus hyn wedi gwneud digon i feithrin ymwybyddiaeth o'r newid i ddatblygu cynaliadwy ar draws gwasanaethau cyhoeddus.

Mae darn mor uchelgeisiol o ddeddfwriaeth hefyd yn gofyn am gyllid uchelgeisiol, ond nid yw hynny wedi digwydd. Mae cylchoedd ariannu byr a chyhoeddiadau ariannu hwyr wedi ei gwneud yn anodd i gyrff cyhoeddus gynllunio, cydweithio, a manteisio i'r eithaf ar yr adnoddau sydd ganddyn nhw. Nid yw cyllideb comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ychwaith wedi bod yn ddigonol i ganiatáu i'w swyddfa ddarparu digon o'r cymorth ymarferol sydd ei angen ar gyrff cyhoeddus i weithredu'r Ddeddf. Rwy'n cydnabod bod Brexit wedi gwneud pethau'n waeth o ran gweithredu'r Ddeddf gan ei bod wedi ei gwneud yn anoddach i gyrff cyhoeddus gynllunio ar gyfer dyfodol ansicr.

Rwy'n falch o weld bod nifer o fesurau wedi'u cymryd i gael pethau'n ôl ar y trywydd iawn yn y datganiad heddiw. Rwy'n croesawu dod â chyrff cyhoeddus at ei gilydd i drafod datblygu cynaliadwy ac allyriadau drwy fforwm cenedlaethol. Mae'r bwriad i lunio'r gyfres gyntaf o gerrig milltir cenedlaethol o fewn y Ddeddf erbyn diwedd y flwyddyn hefyd i'w ganmol. Mae ceisio ehangu cwmpas y Ddeddf i gynnwys mwy o gyrff cyhoeddus hefyd yn gam cadarnhaol. Rwy'n gobeithio, gyda'ch gilydd, y bydd eich mesurau'n mynd i'r afael â rhai o'r diffygion a nodwyd fel rhai sy'n atal y ddeddfwriaeth rhag cyflawni ei photensial llawn.

Os ydym ni am gyflawni'r saith nod, bydd angen inni weld mwy o weithredu ar amrywiaeth o feysydd polisi. Hyd nes y gwelwn gynnydd pellach o ran mynd i'r afael â materion fel yr argyfwng tai, dinistrio ein hamgylchedd a'r gyfradd ofnadwy o dlodi plant, ni fydd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn dod yn fyw. Diolch.

15:40

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

Diolch yn fawr, Peredur. Thank you, also, for acknowledging the importance of this groundbreaking legislation—the well-being of future generations Act—which is lauded not just in terms of those who engage with it proactively, but across the world as well. But obviously it's the first five years, and we have to learn and address the issues that have, most importantly, come out very constructively, I believe, in the reports that we've had from our former Public Accounts Committee, and from the auditor general as well, and, indeed, from the well-being and future generations commissioner herself, in terms of her report.

As I said in my statement, I'm shortly writing to the future generations commissioner to ensure that we conclude our response to the future generations report 2020, which was a very impressive and deep and wide-ranging document in terms of her policy ambitions, priorities and, also, reflecting on what has been achieved, but, also, recognising, as she did—. The future generations report recognised many of the actions we've taken to lead Wales down a more sustainable path, which is what quite clearly and rightly you were asking me. What have been the impacts and outcomes? The declaration of our climate emergency, changes to our national planning policy, work to support community-level actions through the Local Places for Nature and community hubs programme, and, also improving our budget process—all acknowledged in her report. 

I do think it's important to just report, as I did in my response to the Public Accounts Committee report, that the commissioner's funding has been increased this year to provide parity with the children's commissioner. What's important, in her positive response to this, is that this will be used to meet the statutory demands on her—statutory work demands at the end of this financial year and into the next. Of course, it's also important to recognise the huge level of demand the Welsh Government recognises that the future generations commissioner's office has in terms of seeking guidance. So, we're certainly working with the commissioner to help relieve these pressures. 

But I do think it's really helpful, again, Peredur, that you've outlined the importance of the way forward in terms of the national milestones and the well-being indicators that we're consulting on, because this is what people want to hear about, and how we want to drive our priorities. It does include the ecological footprint of Wales, the percentage of people in employment, pay equality for gender, ethnicity and disability, emissions of greenhouse gases within Wales, the number of people who can speak Welsh. All of these issues are now being consulted on in the national well-being indicators, which are actually crucial to the well-being of future generations legislation and what it will deliver.

So, I'm grateful for your response. There is much to learn from as a result of these reports. I've accepted in principle or, if not, in full the recommendations from the Public Accounts Committee, to make sure that we can move forward in terms of recognising those public bodies that we perhaps need to also bring into the purview of the well-being of future generations legislation, to ensure that everyone can benefit. And I think one of the important developments—I've mentioned the national stakeholder forum—is the role of the third sector, particularly the third sector in the environmental sector, who can also help with the delivery of national implementation of this Act.

Diolch yn fawr, Peredur. Diolch, hefyd, am gydnabod pwysigrwydd y ddeddfwriaeth arloesol hon—Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol—sy'n cael ei chanmol nid yn unig o ran y rhai sy'n ymgysylltu â hi yn rhagweithiol, ond ar draws y byd hefyd. Ond yn amlwg, dyma'r pum mlynedd cyntaf, ac mae'n rhaid inni ddysgu a mynd i'r afael â'r materion sydd, yn bwysicaf oll, wedi ymddangos yn adeiladol iawn, rwy'n credu, yn yr adroddiadau a gawsom gan ein cyn-Bwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, a chan yr archwilydd cyffredinol hefyd, ac, yn wir, gan y comisiynydd llesiant a chenedlaethau'r dyfodol ei hun, o ran ei hadroddiad.

Fel y dywedais yn fy natganiad, rwy'n ysgrifennu'n fuan at gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i sicrhau ein bod yn cwblhau ein hymateb i adroddiad cenedlaethau'r dyfodol 2020, a oedd yn ddogfen drawiadol a dwfn ac eang iawn o ran ei huchelgeisiau polisi, ei blaenoriaethau a hefyd yn myfyrio ar yr hyn a gyflawnwyd, ond, hefyd, gan gydnabod, fel y gwnaeth hi—. Roedd adroddiad cenedlaethau'r dyfodol yn cydnabod llawer o'r camau yr ydym wedi'u cymryd i arwain Cymru i lawr llwybr mwy cynaliadwy, sef yr hyn, yn amlwg a phriodol, yr oeddech chi'n ei ofyn i mi. Beth fu'r effeithiau a'r canlyniadau? Datgan ein hargyfwng hinsawdd, newidiadau i'n polisi cynllunio cenedlaethol, gwaith i gefnogi camau gweithredu ar lefel gymunedol drwy'r rhaglen Lleoedd Lleol ar gyfer Natur a chanolfannau cymunedol, a hefyd gwella proses ein cyllideb—i gyd yn cael eu cydnabod yn ei hadroddiad.

Rwyf yn credu ei bod yn bwysig adrodd fel y gwneuthum yn fy ymateb i adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, fod cyllid y comisiynydd wedi cynyddu eleni i ddarparu cydraddoldeb o'i gymharu â'r comisiynydd plant. Yr hyn sy'n bwysig, yn ei hymateb cadarnhaol i hyn, yw y caiff hyn ei ddefnyddio i fodloni'r gofynion statudol arni—gofynion gwaith statudol ar ddiwedd y flwyddyn ariannol hon ac i'r nesaf. Wrth gwrs, mae hefyd yn bwysig cydnabod y lefel enfawr o alw y mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yn ei gael o ran ceisio arweiniad. Felly, rydym yn sicr yn gweithio gyda'r comisiynydd i helpu i leddfu'r pwysau hyn. 

Ond rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol iawn, unwaith eto, Peredur, eich bod wedi amlinellu pwysigrwydd y ffordd ymlaen o ran y cerrig milltir cenedlaethol a'r dangosyddion llesiant yr ydym yn ymgynghori arnyn nhw, oherwydd dyma'r hyn y mae pobl eisiau clywed amdano, a sut yr ydym am ysgogi ein blaenoriaethau. Mae'n cynnwys ôl troed ecolegol Cymru, canran y bobl mewn cyflogaeth, cydraddoldeb cyflog ar gyfer rhyw, ethnigrwydd ac anabledd, allyriadau nwyon tŷ gwydr yng Nghymru, nifer y bobl sy'n gallu siarad Cymraeg. Ymgynghorir ar yr holl faterion hyn nawr yn y dangosyddion llesiant cenedlaethol, sy'n hanfodol mewn gwirionedd i ddeddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol a'r hyn y bydd yn ei gyflawni.

Felly, rwy'n ddiolchgar am eich ymateb. Mae llawer i'w ddysgu o ganlyniad i'r adroddiadau hyn. Rwyf wedi derbyn mewn egwyddor neu, os nad wyf, rwyf wedi derbyn argymhellion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn llawn, i sicrhau y gallwn symud ymlaen o ran cydnabod y cyrff cyhoeddus hynny y mae angen inni eu dwyn i mewn i gwmpas deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol, er mwyn sicrhau y gall pawb elwa. Ac rwy'n credu mai un o'r datblygiadau pwysig—rwyf wedi sôn am y fforwm rhanddeiliaid cenedlaethol—yw'r rhan y gall y trydydd sector ei chwarae, yn enwedig y trydydd sector yn y sector amgylcheddol, a all hefyd helpu i gyflawni gweithredu i'r Ddeddf hon yn genedlaethol.

15:45

Well, if Members aren't aware, I'm responding as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee rather than in a party capacity.

Well, as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee, now abbreviated as PAPAC, I must remind Members that the role of this committee is to scrutinise the efficient and effective use and administration of public resources, which cuts across all areas of Welsh Government business. It is practice for committee Chairs to receive Welsh Government responses to committee reports in writing, enabling detailed consideration by the committee. But we only received a written response last Wednesday, and the committee doesn't meet until tomorrow. Furthermore, PAPAC reports, and ministerial responses to them, are not usually debated via ministerial statement. The approach taken by the Welsh Government today is therefore considered discourteous, as is the replacement, only yesterday, of a tabled statement with a title, which included our report, by a generic statement—the statement being debated now.

Minister, do you recognise that this is not the usual way for a committee report to be responded to, and that this does not allow for an adequate debate or discussion on this very important cross-cutting issue? I advise the Minister that the committee will consider tabling a further Plenary debate on this where a previous Plenary debate in March preceded the Welsh Government's response.

The Minister has referred to the three reports published relating to the Act, namely the previous Public Accounts Committee report, the Auditor General for Wales report and the future generations commissioner's report. However, responses to the latter two have not even yet been shared by the Welsh Government. The fifth Senedd Chairs' forum tasked the then Public Accounts Committee to undertake an inquiry into the implementation of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, involving other committees in its work. The subsequent report recognised, in recommendations 13 and 14, that the Business Committee of the sixth Senedd should give consideration to how scrutiny of the Act should be taken forward. The Equality and Social Justice Committee now does have remit for the Act, but, in responding to these recommendations, the Business Committee stated that making one committee responsible for scrutiny of the implementation of the well-being of future generations Act will hopefully ensure it receives focused post-legislative scrutiny, but this need not be done in isolation from the work of other committees. Do you therefore recognise the important point here, that any scrutiny of this Act has to be undertaken collaboratively, and that PAPAC will maintain a key role in this work?

Minister, I only received the Welsh Government's response to the PAC report, as you know, last Wednesday, with its acceptance in principle only of the majority of the report's recommendations directed at the Welsh Government. The Welsh Government explained this approach was taken where they agreed with the recommendations themselves but not their timetable for delivery or the means in which to achieve the recommendation. Why, when the Permanent Secretary previously gave the Public Accounts Committee a commitment, in January 2018, to end the practice, in light of Members' concerns that acceptance in principle did not constitute an adequate response to all but one of your responses, accept in principle only? Further, do you recognise that it is not clear how the Welsh Government has agreed with the recommendations, even in principle? Although many of the Welsh Government's responses suggest there is other activity being undertaken, do you accept that implementation of legislation requires monitoring, evaluation, and a clear timetable, not only for the recommendations you have agreed to in principle, but also for the implementation of the Act? It's regrettable—[Interruption.]

Wel, os nad yw'r Aelodau'n ymwybodol, rwy'n ymateb fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn hytrach nag fel aelod plaid.

Wel, a minnau'n Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, sydd bellach wedi'i dalfyrru'n PAPAC, mae'n rhaid i mi atgoffa'r Aelodau mai swyddogaeth y pwyllgor hwn yw craffu ar ddefnydd a gweinyddiaeth effeithlon ac effeithiol o adnoddau cyhoeddus, sy'n croesi holl feysydd busnes Llywodraeth Cymru. Mae'n arfer i Gadeiryddion pwyllgorau gael ymatebion Llywodraeth Cymru i adroddiadau pwyllgorau yn ysgrifenedig, gan alluogi'r pwyllgor i ystyried yn fanwl. Ond dim ond dydd Mercher diwethaf y cawsom ymateb ysgrifenedig, ac nid yw'r pwyllgor yn cyfarfod tan yfory. Hefyd, nid yw adroddiadau PAPAC, ac ymatebion gweinidogol iddyn nhw, fel arfer yn cael eu trafod drwy ddatganiad gan y Gweinidog. Felly, ystyrir bod y dull a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru heddiw yn anghwrtais, fel y mae datganiad generig a gyflwynwyd ddoe yn unig i gymryd lle datganiad a gyflwynwyd â theitl, a oedd yn cynnwys ein hadroddiad—y datganiad sy'n cael ei drafod nawr.

Gweinidog, a ydych chi'n cydnabod nad dyma'r ffordd arferol i ymateb i adroddiad pwyllgor, ac nad yw hyn yn caniatáu dadl na thrafodaeth ddigonol ar y mater trawsbleidiol pwysig iawn hwn? Rwy'n cynghori'r Gweinidog y bydd y pwyllgor yn ystyried cyflwyno dadl arall yn y Cyfarfod Llawn ar hyn pan fu dadl flaenorol yn y Cyfarfod Llawn ym mis Mawrth yn rhagflaenu ymateb Llywodraeth Cymru.

Mae'r Gweinidog wedi cyfeirio at y tri adroddiad a gyhoeddwyd yn ymwneud â'r Ddeddf, sef adroddiad blaenorol y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru ac adroddiad comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol. Fodd bynnag, nid yw'r ymatebion i'r ddau olaf wedi'u rhannu eto gan Lywodraeth Cymru. Rhoddodd pumed fforwm Cadeiryddion y Senedd y dasg i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar y pryd i gynnal ymchwiliad i weithredu Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan gynnwys pwyllgorau eraill yn ei waith. Roedd yr adroddiad dilynol yn cydnabod, yn argymhellion 13 a 14, y dylai Pwyllgor Busnes y chweched Senedd ystyried sut y dylid bwrw ymlaen â'r gwaith o graffu ar y Ddeddf. Mae gan y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol gylch gwaith ar gyfer y Ddeddf erbyn hyn, ond, wrth ymateb i'r argymhellion hyn, dywedodd y Pwyllgor Busnes y bydd gwneud un pwyllgor yn gyfrifol am graffu ar weithredu Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol ar waith, gobeithio, yn sicrhau ei fod yn destun gwaith craffu ôl-ddeddfwriaethol penodol, ond nid oes angen gwneud hyn ar wahân i waith pwyllgorau eraill. A ydych chi felly'n cydnabod y pwynt pwysig yma, bod yn rhaid gwneud unrhyw waith craffu ar y Ddeddf hon ar y cyd, ac y bydd PAPAC yn cynnal swyddogaeth allweddol yn y gwaith hwn?

Gweinidog, fel y gwyddoch chi, dim ond ddydd Mercher diwethaf y cefais ymateb Llywodraeth Cymru i adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, gan dderbyn mewn egwyddor yn unig y rhan fwyaf o argymhellion yr adroddiad a gyfeiriwyd at Lywodraeth Cymru. Esboniodd Llywodraeth Cymru fod y dull hwn wedi'i fabwysiadu pan oedd yn cytuno â'r argymhellion eu hunain ond nid eu hamserlen ar gyfer cyflawni na'r modd o gyflawni'r argymhelliad. Pam, pan roddodd yr Ysgrifennydd Parhaol ymrwymiad i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn flaenorol, ym mis Ionawr 2018, i ddod â'r arfer i ben, yn sgil pryderon yr Aelodau nad oedd derbyn mewn egwyddor yn ymateb digonol i bob un ond un o'ch ymatebion, derbyn mewn egwyddor yn unig? Hefyd, a ydych chi'n cydnabod nad yw'n glir sut y mae Llywodraeth Cymru wedi cytuno â'r argymhellion, hyd yn oed mewn egwyddor? Er bod llawer o ymatebion Llywodraeth Cymru yn awgrymu bod gweithgaredd arall yn digwydd, a ydych yn derbyn bod gweithredu deddfwriaeth yn gofyn am fonitro, gwerthuso ac amserlen glir, nid yn unig ar gyfer yr argymhellion yr ydych wedi cytuno iddyn nhw mewn egwyddor, ond hefyd ar gyfer gweithredu'r Ddeddf? Mae'n destun gofid—[Torri ar draws.]

I have given the Member additional time, because he is Chair, but he has gone beyond that time now.

Rwyf wedi rhoi amser ychwanegol i'r Aelod, gan ei fod yn Gadeirydd, ond mae wedi mynd dros yr amser hwnnw yn awr.

It's regrettable I have insufficient time to question you about our report's recommendations themselves.

Mae'n destun gofid nad oes gennyf ddigon o amser i'ch holi am argymhellion ein hadroddiad eu hunain.

15:50

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Congratulations on your role as Chair of the Public Accounts and Public Administration Committee—PAPAC, as it is now called. Obviously, you are responding to—taking forward the report that was undertaken by the previous Public Accounts Committee, and I've already written to you, as you've outlined, with our response to your report, and I wanted to make sure that you did get that response in time for this statement today, and also knowing that you will be discussing this tomorrow.

Well, it is important that I respond to the point about how we're managing and responding to this, and what the role of the scrutiny of the Senedd is in terms of the well-being of future generations Act. As I said in my statement, I wanted to look at the whole picture of all the reports that are coming before us on the well-being of future generations Act, given it's the first five years. It's the first time that we've had all the reports, and we do need to give Members time to consider both the findings of the reports, not, obviously, just our response to your report, but also, as we respond, as I said in my statement, to the auditor general's report and the future generations commissioner report as well. And I'm very happy to come back to respond to further discussions and the outcome of your consideration tomorrow.

In terms of why I'm responding today, the recommendations within the report are directed at Welsh Government. Those that are directed to Welsh Government are for Welsh Ministers to determine, and they do cover key decisions, such as reviewing the list of bodies subject to that—that has to be Welsh Ministers who consider that; funding cycles as well—those are for Ministers to lead on. And the nature of the well-being of future generations Act, rightly, is that it cuts across all the responsibilities of Welsh Ministers, as well as the Welsh Government civil service. So, I do look forward to—. I will respond to points that come out of your discussion tomorrow. 

As far as scrutiny of the Act by the Senedd, obviously, as we've said, the Senedd is an important part of the accountability architecture of the well-being of future generations Act, and I think the approach taken shows that the legislation can't be considered just by one committee, nor is it the responsibility of one Welsh Minister. It's a collective responsibility and duty to promote and carry out sustainable development in what we do, and I understand that the Llywydd as Chair of the Business Committee has provided a response to the two recommendations from the PAC report concerning scrutiny of the Act. Hopefully you will see that what's very important, in terms of my response to the PAC committee, is the fact that I have accepted your recommendations—that I have accepted, within the remit and the prospects that we have in terms of timing, all of the recommendations.

Just looking at financial security to public bodies that are subject to this Act—the longer term financial security—that's a crucial recommendation that came out of your committee. Of course, you know it remains our aspiration, as a Welsh Government, to provide longer term budgets, and I do want to comment on this today, because it's not just for us, but for our partners and stakeholders, to provide that certainty. But there is an issue here in terms of—and it was recognised by the committee—lack of forward funding figures from the UK Government. It has been an issue for us. It has meant that we haven't been able to give multi-year funding settlements as a Welsh Government, and we continue to press the case to the UK Government to publish multi-year settlements. We will, then, hopefully see, with the forthcoming UK spending review and budget on 24 October, this move to—that we could hopefully expect a three-year settlement. So, this could help us move forward, because we want to provide an indication of funding for future years, where this is possible, for our public bodies, and if we receive this multi-year settlement from the UK Government, it should enable us to provide bodies with much longer term indicative budgets. So, that is the reason why we have to accept in principle, but it includes, obviously, a recognition that the UK Government has a part to play in this as well.

And just, finally, we are looking very carefully at the other issues I've mentioned, the milestones, and the way we move forward on that, but also the review of public bodies that are subject to the Act. And that is crucially important, that we are carrying out a review of the bodies subject to the Act, and those four tests applied in determining which public bodies are subject to the Act that are being developed will form the basis of that work. So, this is a positive response to the recommendations of the Public Accounts Committee, and I've mentioned at least three already. Thank you, Deputy Llywydd.

Diolch yn fawr, Mark Isherwood. Llongyfarchiadau ar eich rôl fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus—PAPAC, fel y'i gelwir nawr. Yn amlwg, rydych chi'n ymateb i—yn bwrw ymlaen â'r adroddiad a gynhaliwyd gan y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol, ac rwyf eisoes wedi ysgrifennu atoch, fel yr ydych wedi amlinellu, gyda'n hymateb i'ch adroddiad, ac roeddwn i eisiau sicrhau eich bod wedi cael yr ymateb hwnnw mewn pryd ar gyfer y datganiad hwn heddiw, gan wybod hefyd y byddwch yn trafod hyn yfory.

Wel, mae'n bwysig fy mod yn ymateb i'r pwynt ynghylch sut yr ydym ni'n rheoli ac yn ymateb i hyn, a beth yw swyddogaeth craffu ar y Senedd o ran Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Fel y dywedais yn fy natganiad, roeddwn i eisiau edrych ar y darlun cyfan o'r holl adroddiadau sy'n dod ger ein bron ar Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, o gofio mai dyma'r pum mlynedd cyntaf. Dyma'r tro cyntaf inni gael yr holl adroddiadau, ac mae angen i ni roi amser i'r Aelodau ystyried canfyddiadau'r adroddiadau, nid, yn amlwg, dim ond ein hymateb i'ch adroddiad chi, ond hefyd, wrth i ni ymateb, fel y dywedais yn fy natganiad, i adroddiad yr archwilydd cyffredinol ac adroddiad comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol hefyd. Ac rwy'n hapus iawn i ddod yn ôl i ymateb i drafodaethau pellach a chanlyniad eich ystyriaeth yfory.

O ran pam yr wyf yn ymateb heddiw, mae'r argymhellion yn yr adroddiad wedi'u cyfeirio at Lywodraeth Cymru. Gweinidogion Cymru sy'n penderfynu ar y rheini sy'n cael eu cyfeirio at Lywodraeth Cymru, ac maen nhw'n ymdrin â phenderfyniadau allweddol, fel adolygu'r rhestr o gyrff sy'n ddarostyngedig i hynny—Gweinidogion Cymru sydd i ystyried hynny; cylchoedd ariannu hefyd—mae'r rheini i Weinidogion arwain arnyn nhw. A natur Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a hynny'n briodol, yw ei bod yn croesi ar draws holl gyfrifoldebau Gweinidogion Cymru, yn ogystal â gwasanaeth sifil Llywodraeth Cymru. Felly, rwy'n edrych ymlaen at—. Fe wnaf i ymateb i bwyntiau sy'n deillio o'ch trafodaeth yfory.

O ran gwaith craffu ar y Ddeddf gan y Senedd, mae'n amlwg, fel yr ydym ni wedi dweud, mae'r Senedd yn rhan bwysig o bensaernïaeth atebolrwydd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac rwy'n credu bod y dull a gymerwyd yn dangos na all un pwyllgor yn unig ystyried y ddeddfwriaeth, ac nid cyfrifoldeb un o Weinidogion Cymru ydyw ychwaith. Mae'n gyfrifoldeb a dyletswydd ar y cyd i hybu a chyflawni datblygu cynaliadwy yn yr hyn a wnawn, ac rwy'n deall bod y Llywydd fel Cadeirydd y Pwyllgor Busnes wedi ymateb i'r ddau argymhelliad o adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ynghylch craffu ar y Ddeddf. Gobeithio y gwelwch mai'r hyn sy'n bwysig iawn, o ran fy ymateb i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, yw'r ffaith fy mod wedi derbyn eich argymhellion—fy mod wedi derbyn, o fewn y cylch gwaith a'r rhagolygon sydd gennym o ran amseru, yr holl argymhellion.

Gan edrych ar sicrwydd ariannol i gyrff cyhoeddus sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf hon—y sicrwydd ariannol tymor hirach—mae hynny'n argymhelliad hollbwysig a ddeilliodd o'ch pwyllgor. Wrth gwrs, gwyddoch mai ein dyhead o hyd, fel Llywodraeth Cymru, yw darparu cyllidebau tymor hirach, ac rwyf eisiau gwneud sylwadau ar hyn heddiw, oherwydd nid dim ond ni, ond ein partneriaid a'n rhanddeiliaid sydd i roi'r sicrwydd hwnnw. Ond mae problem yma o ran—ac fe'i cydnabuwyd gan y pwyllgor—diffyg ffigurau ariannu ymlaen llaw gan Lywodraeth y DU. Mae wedi bod yn broblem i ni. Mae wedi golygu nad ydym ni wedi gallu rhoi setliadau ariannu aml-flwyddyn fel Llywodraeth Cymru, ac rydym ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gyhoeddi setliadau aml-flwyddyn. Byddwn, felly, gobeithio, yn gweld, gyda'r adolygiad gwariant arfaethedig a chyllideb y DU ar 24 Hydref, y cam hwn i—y gallem ni, gobeithio, ddisgwyl setliad tair blynedd. Felly, gallai hyn ein helpu ni i symud ymlaen, oherwydd rydym ni eisiau rhoi syniad o gyllid ar gyfer y blynyddoedd i ddod, pan fo hynny'n bosibl, i'n cyrff cyhoeddus, ac os cawn y setliad aml-flwyddyn hwn gan Lywodraeth y DU, dylai ein galluogi ni i ddarparu cyllidebau dangosol tymor hirach o lawer i gyrff. Felly, dyna'r rheswm pam y mae'n rhaid inni dderbyn mewn egwyddor, ond mae'n amlwg yn cynnwys cydnabyddiaeth bod gan Lywodraeth y DU ran i'w chwarae yn hyn hefyd.

Ac yn olaf, rydym ni'n edrych yn ofalus iawn ar y materion eraill yr wyf wedi'u crybwyll, y cerrig milltir, a'r ffordd yr ydym yn symud ymlaen ar hynny, ond hefyd yr adolygiad o gyrff cyhoeddus sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf. Ac mae hynny'n hollbwysig, ein bod yn cynnal adolygiad o'r cyrff sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf, a bydd y pedwar prawf hynny a ddefnyddir wrth benderfynu pa gyrff cyhoeddus sy'n ddarostyngedig i'r Ddeddf sy'n cael eu datblygu, yn sail i'r gwaith hwnnw. Felly, mae hwn yn ymateb cadarnhaol i argymhellion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, ac rwyf wedi sôn am o leiaf dri eisoes. Diolch, Dirprwy Lywydd.

15:55

I agree with Mark Isherwood, particularly that we do actually need a full debate in Government time on these important issues, because we simply can't afford not to use the Act to ensure that all public bodies are working together to collectively deliver the aims and required outcomes of the well-being of future generations Act, not least because of the cuts in funding by the UK Government, so we have less money to play with, but also because of the really overriding challenges we face as a result of COVID, Brexit and all manner of other things.

Although I Chair the Equality and Social Justice Committee, we haven't discussed this at all, so I'm speaking in my capacity as somebody who was involved in the PAC report that the Minister is replying to. I have to say that I share Mark Isherwood's sadness that so many of the recommendations have only been accepted in principle, because I don't think that is in the spirit of the way the Government should be working. Either you reject them, or—

Rwy'n cytuno â Mark Isherwood, yn enwedig bod angen dadl lawn arnom yn amser y Llywodraeth ar y materion pwysig hyn, oherwydd ni allwn fforddio peidio â defnyddio'r Ddeddf i sicrhau bod pob corff cyhoeddus yn cydweithio i gyflawni nodau a chanlyniadau gofynnol Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, yn bennaf oherwydd y toriadau mewn cyllid gan Lywodraeth y DU, felly mae gennym lai o arian i'w wario, ond hefyd oherwydd yr heriau gwirioneddol bwysicaf sy'n ein hwynebu o ganlyniad i COVID, Brexit a phob math o bethau eraill.

Er fy mod yn Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, nid ydym wedi trafod hyn o gwbl, felly rwy'n siarad fel rhywun a oedd yn rhan o adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus y mae'r Gweinidog yn ymateb iddo. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn rhannu tristwch Mark Isherwood mai dim ond mewn egwyddor y derbyniwyd cynifer o'r argymhellion, oherwydd nid wyf i'n credu mai dyna'r ffordd y dylai'r Llywodraeth fod yn gweithio. Naill ai yr ydych chi'n eu gwrthod, neu—

Can the Member ask a question now, please?

A wnaiff yr Aelod ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda?

—you accept them. So, the question really is—I don't understand why you've not accepted fully recommendation 2, that you look at the way the public services boards are funded, simply because—. This is not about giving them loads of money so they get into the whole cycle of bidding for grants; it's about ensuring that they can access pooled funds so that they're not thinking about who is going to be covering the minimum hiring of rooms for meeting together— 

—yr ydych chi'n eu derbyn. Felly, y cwestiwn mewn gwirionedd yw—nid wyf yn deall pam nad ydych chi wedi derbyn argymhelliad 2 yn llawn, eich bod yn edrych ar y ffordd y caiff y byrddau gwasanaethau cyhoeddus eu hariannu, dim ond oherwydd—. Nid yw hyn yn ymwneud â rhoi llwyth o arian iddyn nhw fel eu bod yn mynd i'r cylchdro o geisiadau am grantiau; mae'n ymwneud â sicrhau y gallan nhw gael gafael ar gronfeydd ariannol wedi'u cyfuno fel nad ydyn nhw'n meddwl am bwy sy'n mynd i fod yn talu am logi'r lleiafswm o ystafelloedd ar gyfer cyfarfod â'i gilydd—

They clearly have to use their funds collectively to do whatever they think are the priorities for their area, but I do think that there is something that the Government can do to make it easier for them. So, that is certainly one, and I have plenty more to say, but I can see that the Deputy Presiding Officer is not going to let me proceed.

Mae'n amlwg bod yn rhaid iddyn nhw ddefnyddio eu harian ar y cyd i wneud beth bynnag yn eu barn nhw yw'r blaenoriaethau ar gyfer eu meysydd, ond rwy'n credu bod rhywbeth y gall y Llywodraeth ei wneud i'w gwneud yn haws iddyn nhw. Felly, mae hynny'n sicr yn un, ac mae gennyf ddigon i'w ddweud, ond gallaf weld nad yw'r Dirprwy Lywydd yn mynd i adael imi barhau.

Thank you very much, Jenny Rathbone. I recognise your roles here today as Chair of the Equality and Social Justice Committee and also having been a member of the previous Public Accounts Committee, and you're absolutely right, we can't afford not to use this Act in terms of the impact of COVID-19, particularly, which has had an impact on how we've been able to respond to the legislation over the past year at the end of the first five years of the Act and also the decade of austerity and, indeed, the committee even looked at the impact of Brexit as well in its considerations.

But I will respond to that key recommendation. Accepting in principle or in full is about have you got full control over saying 'yes' to some things, so in terms of public services boards funding, it has been our policy that it's for the boards themselves to decide how they collectively resource their work, including pooling funding, and there are some good examples of how boards have taken this forward. But, there have been varying degrees of success, and it's reflected in the report, about pooling funding or drawing on funds outside of the budget of those particular PSBs. So, what we need to do is work with the PSBs, the public services boards, to learn the lessons of the past and current work to pool resources to get some common practice on effective pooling of funding between members, but also look at how we can raise awareness of the range of other funding sources available and how they can access them, and then also—and this is crucially important in terms of the Welsh Government's response—consider annually the package of funding and support Welsh Government must make available directly to PSBs. So, there were a lot of elements in that very good recommendation that I'm responding to where we can in principle and then in full respond to it. So, we aim to complete the funding work ready for them to deliver on their next well-being plans from May 2023, because it's crucially important—we have to assist them in delivering their local assessments of well-being.

Diolch yn fawr iawn, Jenny Rathbone. Rwy'n cydnabod eich swyddogaethau yma heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol a hefyd wedi bod yn aelod o'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus blaenorol, ac rydych yn llygad eich lle, ni allwn fforddio peidio â defnyddio'r Ddeddf hon o ran effaith COVID-19 yn enwedig, sydd wedi cael effaith ar sut yr ydym wedi gallu ymateb i'r ddeddfwriaeth dros y flwyddyn ddiwethaf ar ddiwedd y pum mlynedd cyntaf o'r Ddeddf a hefyd y degawd o gyni ac, yn wir, roedd y pwyllgor hyd yn oed yn edrych ar effaith Brexit yn ogystal yn ei ystyriaethau.

Ond fe wnaf i ymateb i'r argymhelliad allweddol hwnnw. Mae derbyn mewn egwyddor neu'n llawn yn ymwneud â chael rheolaeth lawn dros ddweud 'ie' i rai pethau, felly o ran cyllid byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ein polisi ni yw mai mater i'r byrddau eu hunain yw penderfynu sut y maen nhw'n rhoi adnoddau i'w gwaith ar y cyd, gan gynnwys cyfuno cyllid, ac mae rhai enghreifftiau da o sut y mae byrddau wedi bwrw ymlaen â hyn. Ond, bu graddau amrywiol o lwyddiant, ac mae'n cael ei adlewyrchu yn yr adroddiad, ynghylch cyfuno cyllid neu ddefnyddio arian y tu allan i gyllideb y Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus penodol hynny. Felly, yr hyn y mae angen inni ei wneud yw gweithio gyda'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus, i ddysgu gwersi o'r gwaith yn y gorffennol ac o'r gwaith presennol i gyfuno adnoddau i gael rhywfaint o arfer cyffredin ar gyfuno cyllid yn effeithiol rhwng aelodau, ond hefyd edrych ar sut y gallwn ni godi ymwybyddiaeth o'r ystod o ffynonellau ariannu eraill sydd ar gael a sut y gallan nhw gael gafael arnyn nhw, ac yna hefyd—ac mae hyn yn hollbwysig o ran ymateb Llywodraeth Cymru—ystyried yn flynyddol y pecyn ariannu a chymorth y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei ddarparu'n uniongyrchol i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus. Felly, roedd llawer o elfennau yn yr argymhelliad da iawn hwnnw yr wyf i'n ymateb iddo lle gallwn ni ymateb iddo mewn egwyddor ac yna'n llawn. Felly, ein nod yw cwblhau'r gwaith ariannu yn barod iddyn nhw gyflawni eu cynlluniau llesiant nesaf o fis Mai 2023, oherwydd mae'n hollbwysig—mae'n rhaid inni eu cynorthwyo i gyflawni eu hasesiadau lleol o lesiant.

16:00

The future generations commissioner has the scope to challenge all of us and the way we work to deliver a better future. I would like to congratulate the current and first commissioner on establishing the office, building its profile and relationship with public bodies, working with them to embed the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 in their work. I also want to recognise the organisations not within the scope of the Act who have also worked to understand the potential of the legislation in the way they deliver services.

Minister, my questions are: increasingly, public bodies will turn to the commissioner's office for help and assistance in using the well-being goals. On the one hand, their engagement is welcome, but it does raise the matter of resources. What consideration are you giving to the resourcing of the commissioner's office to ensure they are able to support the work being taken forward by public bodies? Also, in your statement you said that the programme for government demonstrates the central role of the well-being of future generations approach in your thinking and policy making. Can you be more specific in how Government departments have changed to reflect this, and on what evidence can you rely? Last is— 

Mae gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol y cyfle i herio pob un ohonom ni a'r ffordd yr ydym ni'n gweithio i sicrhau dyfodol gwell. Hoffwn longyfarch y comisiynydd presennol a'r comisiynydd cyntaf ar sefydlu'r swyddogaeth, datblygu ei phroffil a'i pherthynas â chyrff cyhoeddus, gan weithio gyda nhw i ymgorffori egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn eu gwaith. Rwyf hefyd eisiau cydnabod y sefydliadau nad ydyn nhw o fewn cwmpas y Ddeddf sydd hefyd wedi gweithio i ddeall potensial y ddeddfwriaeth yn y ffordd y maen nhw'n darparu gwasanaethau.

Gweinidog, fy nghwestiynau i yw: yn gynyddol, bydd cyrff cyhoeddus yn troi at swyddfa'r comisiynydd am gymorth i ddefnyddio'r nodau llesiant. Ar y naill law, croesewir eu hymgysylltiad, ond mae'n codi mater o adnoddau. Pa ystyriaeth ydych chi yn ei rhoi i adnoddau swyddfa'r comisiynydd i sicrhau eu bod yn gallu cefnogi'r gwaith sy'n cael ei wneud gan gyrff cyhoeddus? Hefyd, yn eich datganiad fe wnaethoch chi ddweud bod y rhaglen lywodraethu yn dangos swyddogaeth ganolog dull llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn eich ffordd o feddwl ac wrth lunio polisïau. A wnewch chi fod yn fwy penodol yn y ffordd y mae adrannau'r Llywodraeth wedi newid i adlewyrchu hyn, ac ar ba dystiolaeth y gallwch chi ddibynnu arni? Yr olaf yw—

The Member has asked questions and we've gone over time. Minister. 

Mae'r Aelod wedi gofyn cwestiynau ac rydym wedi mynd dros amser. Gweinidog.

Thank you, and thank you very much to the Member. It is crucially important that we are able to use the well-being of future generations legislation, and it is important that we do have the scope to challenge how this is being used. I have already answered the question on how we've increased the funding of the commissioner, but also have given some examples about how we have used the well-being of future generations Act to deliver on the changes. I've already mentioned a few, but I think I'd like to also, for example, mention not only—. I've already mentioned that the Welsh Parliament was the first in the world to declare a climate emergency, that we're upholding our policy of opposing the extraction of fossil fuels in Wales, but we've also signalled our intent to pause all new road schemes against the backdrop of our legally binding target of reaching net zero by 2050.

Also some other examples in terms of the ways of working, in terms of involvement and engagement, are the fact that the national museum has been involving young people in all aspects of the museum of Wales's work and also, indeed, the arts council and Welsh NHS confederation. These are bodies that have ensured that they can draw on the well-being goals and the ways of working to deliver. 

But finally I want to say that there is a very important recommendation in terms of remit letters. The remit letters now include a requirement to meet fully the well-being duties set out in the well-being of future generations Act. And that's a very important public accounts committee recommendation that I'm very pleased to accept. 

Diolch yn fawr, a diolch yn fawr iawn i'r Aelod. Mae'n hollbwysig ein bod yn gallu defnyddio deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ac mae'n bwysig bod gennym y cyfle i herio sut y caiff hon ei defnyddio. Rwyf eisoes wedi ateb y cwestiwn ynghylch sut yr ydym wedi cynyddu cyllid y comisiynydd, ond rydym hefyd wedi rhoi rhai enghreifftiau o sut yr ydym wedi defnyddio Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol i gyflawni'r newidiadau. Rwyf eisoes wedi sôn am rai, ond rwy'n credu yr hoffwn hefyd, er enghraifft, sôn nid yn unig—. Rwyf eisoes wedi sôn mai Senedd Cymru oedd y cyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd, ein bod yn cynnal ein polisi o wrthwynebu echdynnu tanwydd ffosil yng Nghymru, ond rydym hefyd wedi nodi ein bwriad i oedi pob cynllun ffordd newydd yn erbyn cefndir ein targed wedi'i rwymo mewn cyfraith o gyrraedd sero-net erbyn 2050.

Hefyd rhai enghreifftiau eraill o ran y ffyrdd o weithio, o ran cynnwys ac ymgysylltu, yw'r ffaith bod yr amgueddfa genedlaethol wedi bod yn cynnwys pobl ifanc ym mhob agwedd ar waith amgueddfa Cymru a hefyd, yn wir, cyngor y celfyddydau a chydffederasiwn GIG Cymru. Mae'r rhain yn gyrff sydd wedi sicrhau y gallan nhw ddefnyddio'r nodau llesiant a'r ffyrdd o weithio i gyflawni.

Ond yn olaf, rwyf eisiau dweud y ceir argymhelliad pwysig iawn o ran llythyrau cylch gwaith. Mae'r llythyrau cylch gwaith bellach yn cynnwys gofyniad i fodloni'n llawn y dyletswyddau llesiant a nodir yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Ac mae hynny'n argymhelliad pwysig iawn gan y pwyllgor cyfrifon cyhoeddus yr wyf yn falch iawn o'i dderbyn.

Minister, it's really good that we have this internationally recognised legislation here in Wales to help guide us, and I would say a very strong commissioner to help drive progress. And I'm glad that you've been able to find some additional funding for the office. You mentioned the pandemic, Minister, and new processes being put in place. Certainly, I've heard, and I'm sure other Members will have, of very good joint working, integrated working, during the pandemic between local government and Welsh Government, local government and voluntary organisations, the health service and key partners, for example. So, could you say a little bit more about how that process will recognise that new working that's very much along the lines of what the Act requires and help develop it and embed it for the future? And also the corporate joint committees and public services boards—both of them are very important. They're on the sort of same footprint, really. How will the Act make sure that they're a key part of delivering the necessary progress, working together?

Gweinidog, mae'n dda iawn bod gennym y ddeddfwriaeth hon a gydnabyddir yn rhyngwladol yma yng Nghymru i'n helpu i'n harwain, a byddwn i'n dweud, comisiynydd cryf iawn i helpu i sbarduno cynnydd. Ac rwy'n falch eich bod wedi gallu dod o hyd i rywfaint o arian ychwanegol ar gyfer y swyddogaeth. Fe wnaethoch chi sôn am y pandemig, Gweinidog, a'r prosesau newydd sy'n cael eu rhoi ar waith. Yn sicr, rwyf wedi clywed, ac rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill wedi clywed am gydweithio da iawn, cydweithio integredig, yn ystod y pandemig rhwng llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru, llywodraeth leol a sefydliadau gwirfoddol, y gwasanaeth iechyd a phartneriaid allweddol, er enghraifft. Felly, a wnewch chi ddweud ychydig mwy ynghylch sut y bydd y broses honno'n cydnabod y gwaith newydd hwn sy'n debyg iawn i'r hyn y mae'r Ddeddf yn gofyn amdano a helpu i'w ddatblygu a'i ymgorffori ar gyfer y dyfodol? A hefyd y cyd-bwyllgorau corfforaethol a'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus—mae'r ddau ohonyn nhw'n bwysig iawn. Maen nhw ar yr un trywydd, mewn gwirionedd. Sut y bydd y Ddeddf yn sicrhau eu bod yn rhan allweddol o gyflawni'r cynnydd angenrheidiol, drwy gydweithio?

Well, thank you very much, John Griffiths, for the key role you've played in this Senedd and in Government in terms of bringing us to this point where we have such groundbreaking legislation with the well-being of future generations Act. In 'Shaping Wales' Future', which is the publication for our consultation on our national milestones, it's so important—it says that we have a law in Wales that helps us all work together to improve our environment, our economy, our society and our culture, and that's all of the well-being goals that have already been identified today. The fact that the ways of working, which include collaboration, integration, involvement, long-term prevention, have actually guided the work that we've done during the pandemic, I think, in terms of the ways of working not just with local government, Welsh Government, but also with all our other partners in the third sector, obviously the health service, but policing as well, is a testament to the fact that those public bodies have signed up to the principles of the well-being of future generations legislation.

And I think that the public services boards have a key role to play, and you will probably be aware, I'm sure, being the Member for Newport East, of the work that's been done in Gwent, where all of the public services boards have come together to ensure that they can make the most of that integrated partnership working at that sub-regional level.

I think it's going to be very important to look at their assessments—the public services boards' assessments—of well-being. They're being undertaken by next spring, but I would also very much encourage Members to look at our 'Well-being in Wales' report, which was published last week, as well as looking at the future trends report, which will be delivered in the coming weeks and months.

Wel, diolch yn fawr iawn, John Griffiths, am y rhan allweddol yr ydych chi wedi'i chwarae yn y Senedd hon ac mewn Llywodraeth o ran dod â ni i'r pwynt hwn lle mae gennym ddeddfwriaeth arloesol o'r fath gyda Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Yn 'Llunio Dyfodol Cymru', sef y cyhoeddiad ar gyfer ein hymgynghoriad ar ein cerrig milltir cenedlaethol, mae mor bwysig—mae'n dweud bod gennym gyfraith yng Nghymru sy'n ein helpu ni i gyd i gydweithio i wella ein hamgylchedd, ein heconomi, ein cymdeithas a'n diwylliant, a dyna'r holl nodau llesiant sydd eisoes wedi'u nodi heddiw. Mae'r ffaith bod y ffyrdd o weithio, sy'n cynnwys cydweithio, integreiddio, cymryd rhan, atal hirdymor, wedi llywio'r gwaith yr ydym wedi'i wneud yn ystod y pandemig, rwy'n credu, o ran y ffyrdd o weithio nid yn unig gyda llywodraeth leol, Llywodraeth Cymru, ond hefyd gyda'n holl bartneriaid eraill yn y trydydd sector, yn amlwg y gwasanaeth iechyd, ond mae plismona hefyd yn dyst i'r ffaith bod y cyrff cyhoeddus hynny wedi ymrwymo i egwyddorion deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol.

Ac rwy'n credu bod gan y byrddau gwasanaethau cyhoeddus ran allweddol i'w chwarae, ac mae'n debyg eich bod yn ymwybodol, rwy'n siŵr, gan mai chi yw'r Aelod dros Ddwyrain Casnewydd, o'r gwaith sydd wedi'i wneud yng Ngwent, lle mae'r holl fyrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi dod at ei gilydd i sicrhau y gallan nhw wneud y gorau o'r gwaith partneriaeth integredig hwnnw ar y lefel is-ranbarthol honno.

Rwy'n credu y bydd yn bwysig iawn edrych ar eu hasesiadau—asesiadau'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus—o lesiant. Maen nhw'n cael eu cynnal erbyn y gwanwyn nesaf, ond byddwn i hefyd yn annog Aelodau i edrych ar ein hadroddiad 'Llesiant yng Nghymru', a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, yn ogystal ag edrych ar adroddiad tueddiadau'r dyfodol, a fydd yn cael ei gyflwyno yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf.

16:05
5. Rheoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru (Diwygio) 2021
5. The Education Tribunal for Wales (Amendment) Regulations 2021

Yr eitem nesaf yw eitem 5, Rheoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru (Diwygio) 2021. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig—Jeremy Miles.

The next item is item 5, the Education Tribunal for Wales (Amendment) Regulations 2021. And I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.

Cynnig NDM7788 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru (Diwygio) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Medi 2021.

Motion NDM7788 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Education Tribunal for Wales (Amendment) Regulations 2021 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 14 September 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Wrth i ni barhau gyda'r gwaith o baratoi'r tir ar gyfer cyflwyno'r system anghenion dysgu ychwanegol yn llawn, mae wedi dod i'n sylw bod yna groesgyfeiriad anghywir yn rheoliad 17(2) o Reoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru 2021. Mae rheoliad 17(2) yn amlinellu'r amserlen y mae'n rhaid i unigolyn sydd am ddod â hawliad sy'n ymwneud â gwahaniaethu ar sail anabledd o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 gyflwyno datganiad achos o'i mewn. Mae'r diwygiad yr ydym am ei wneud heddiw yn cywiro'r camgymeriad hwn ac yn disodli'r croesgyfeiriad anghywir i 13(2)(c) gyda'r cyfeiriad a fwriedir i reoliad 13(1)(b). Os cymeradwyir y diwygiad, bydd rheoliad 17(2) yn gwneud darpariaeth bod cyfnod y datganiad achos ar gyfer yr hawlydd yn dechrau o'r dyddiad y bydd yr hawlydd yn cael hysbysiad gan y tribiwnlys, sef y bwriad polisi gwreiddiol. Os na wnawn y diwygiad hwn, bydd Rheoliadau Tribiwnlys Addysg Cymru 2021 yn ddiffygiol. Rwyf am ddiolch i'r Aelodau am eu hamser a hyderaf y gallwn wneud y cywiriad angenrheidiol hwn heddiw.

Thank you, Deputy Presiding Officer. As we continue with the work of preparing the ground for introducing the additional learning needs system in full, it's come to our attention that there is an incorrect cross-reference in regulation 17(2) of the Education Tribunal for Wales Regulations 2021. Regulation 17(2) outlines the timetable that an individual that wants to make a claim related to discrimination on the basis of disability under the Equalities Act of 2010 had to present a case. The amendment that we want to make today will correct this incorrect reference to 13(2)(c) with the intended reference to 13(1)(b). If this is amendment is approved, regulation 17(2) will make provision that the period of the case statement for the claimant starts on the date that the claimant is notified by the tribunal, which was the original policy intention. Without this amendment, the Education Tribunal Wales Regulations 2021 will be deficient. I want to thank Members for their time and I'm confident that we can make this necessary correction today.

Nid oes siaradwr ar gyfer yr eitem hon. Weinidog, ydych chi am ddweud unrhyw beth arall? Na. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

There are no speakers for this item. Minister, do you wish to say anything else? I see that you don't. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

6. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Cymwysterau Proffesiynol
6. Legislative Consent Motion on the Professional Qualifications Bill

Eitem 6, cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cymwysterau  Proffesiynol. Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i wneud y cynnig—Jeremy Miles.

Item 6, a legislative consent motion on the Professional Qualifications Bill. I call on the Minister for Education and the Welsh Language to move the motion—Jeremy Miles.

Cynnig NDM7787 Lesley Griffiths

Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Cymwysterau Proffesiynol, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Senedd Cymru.

Motion NDM7787 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6, agrees that provisions in the Professional Qualifications Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle yma i egluro cefndir y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol, ac i egluro pam rwy'n awgrymu nad yw'r Senedd yn caniatáu’r Bil Cymwysterau Proffesiynol. Rwy'n ddiolchgar i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am ystyried y memorandwm cydsyniad deddfwriaethol ac am gynhyrchu'r adroddiad. Rwyf wedi ymateb i'r cwestiynau a godwyd. Rwyf hefyd yn ddiolchgar i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad am eu hystyriaethau a'u hadroddiad. Mae'r pwyllgor wedi codi nifer o awgrymiadau, a byddaf yn ymateb iddynt yn y dyfodol agos, ond gallaf gadarnhau heddiw y byddaf yn derbyn holl argymhellion y pwyllgor, a lle mae adroddiad y  pwyllgor yn gofyn am wybodaeth bellach, ceisiaf ei darparu ar lafar cyn ysgrifennu at y pwyllgor. Yn enwedig, rwy'n nodi'r casgliad yn yr adroddiad, sydd yn cyd-fynd â fy ngofid am bwerau cyd-amserol sydd yn y Bil. Rwy'n gwasgu ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig am welliannau i'r Bil, ond, tan i ni gael y sicrwydd sydd yn ein bodloni, nid wyf yn medru newid fy awgrymiad ar y Bil. Gallaf hefyd gadarnhau ein bod ni'n dal i aros am ganllawiau ar ddiffiniadau, sef un o'r cwestiynau a gofynnwyd gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome this opportunity to explain the background of this LCM, and to explain why I suggest that the Senedd should not agree to this LCM. I'm grateful to the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee for considering the legislative consent memorandum and for producing a report, and I have responded to the questions raised within it. I'm also grateful to the Legislation, Justice and Constitution Committee for their consideration and their report. The committee has made a number of suggestions, and I will respond to them in the near future, but I can confirm today that I will accept all of the committee's recommendations, and, where the committee asks for further information, I will seek to provide orally that information before writing to the committee. In particular, I note the conclusion in the report, which corresponds to my concern about concurrent powers contained within the Bill. I urge the UK Government for amendments to the Bill, but, until we're given the assurances that we are seeking, I can't change my recommendation on this Bill. I can also confirm that we are still awaiting guidance on definitions, which is one of the issues raised by the Legislation, Justice and Constitution Committee.  

As you're aware, my advice to the Senedd is that we should not give approval to the Bill in its current form. The Bill was developed at speed by the UK Government, and the majority of this activity took place during our pre-election period, which prevented Ministers from engaging in the development of the Bill. This rapidly turned the development of a non-legislative common framework, which is our preferred option to manage mutual recognition of professional qualifications, into a Professional Qualifications Bill rushed forward into the House of Lords with little opportunity for Welsh Ministers to comment. I do see that clause 5 arguably is necessary as a helpful way of modifying legislation consequent on EU departure, but the process left little time for regulatory bodies, including the Education Workforce Council and Social Care Wales, to properly consider the implications of the Bill on their regulatory functions. The passage of the Bill so far in the House of Lords has also indicated that many other regulatory bodies across the UK have concerns about the Bill and the impact it will have on their autonomy and existing arrangements to facilitate recognition of qualifications.

However, my main concern with this Bill is the inclusion of concurrent powers. These powers have been written into the legislation with no meaningful explanation from the UK Government as to why they're necessary in the area of regulated professions, leading, I'm afraid to say, to the conclusion that this is another move by the UK Government to act in areas that are clearly devolved. In view of the type of concurrent powers included in the Bill, as well as the speed at which the Bill has been developed by the UK Government, an early debate has been brought to the Senedd to clearly set out our position against any attempt by the UK Government to threaten the devolution settlement. Our starting point is that concurrent functions should not be created. However, if the UK Government is determined, as it may well be in this case, to create them, then at the very least we would expect a consent provision. It is the Welsh Government's conclusion that provisions 1 to 10 and 12 to 19 in the Bill fall within the legislative competence of the Senedd. The Bill cannot be allowed to progress as it currently stands. We must see the amendments that we have sought. I therefore move the motion, and I urge all Members of the Senedd to reject the motion and deny the Bill our consent.

Fel y gwyddoch chi, fy nghyngor i'r Senedd yw na ddylem ni roi cymeradwyaeth i'r Bil yn ei ffurf bresennol. Cafodd y Bil ei ddatblygu'n gyflym gan Lywodraeth y DU, a digwyddodd y rhan fwyaf o'r gweithgarwch hwn yn ystod ein cyfnod cyn yr etholiad, a oedd yn atal Gweinidogion rhag cymryd rhan yn y gwaith o ddatblygu'r Bil. Yn gyflym, trodd hyn y gwaith o ddatblygu fframwaith cyffredin anneddfwriaethol, sef ein yr opsiwn yr ydym ni'n ei ffafrio ar gyfer rheoli trefn cydnabod cymwysterau proffesiynol ar y cyd, yn Fil Cymwysterau Proffesiynol wedi ei ruthro i'w gyflwyno i Dŷ'r Arglwyddi heb fawr o gyfle i Weinidogion Cymru wneud sylwadau. Rwyf i yn gweld, mae modd dadlau, fod angen cymal 5 fel ffordd ddefnyddiol o addasu deddfwriaeth o ganlyniad i ymadael â'r UE, ond ni adawodd y broses lawer o amser i gyrff rheoleiddio, gan gynnwys Cyngor y Gweithlu Addysg a Gofal Cymdeithasol Cymru, ystyried yn briodol oblygiadau'r Bil ar eu swyddogaethau rheoleiddio. Mae hynt y Bil hyd yma yn Nhŷ'r Arglwyddi wedi nodi bod gan lawer o gyrff rheoleiddio eraill ledled y DU bryderon ynghylch y Bil hefyd a'r effaith y bydd yn ei chael ar eu hymreolaeth a'u trefniadau presennol i hwyluso cydnabyddiaeth o gymwysterau.

Fodd bynnag, fy mhrif bryder ynglŷn â'r Bil hwn yw cynnwys pwerau cydredol. Mae'r pwerau hyn wedi eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth heb unrhyw esboniad ystyrlon gan Lywodraeth y DU ynghylch pam eu bod yn angenrheidiol ym maes proffesiynau wedi eu rheoleiddio, gan arwain i'r casgliad, mae arnaf i ofn dweud, fod hwn yn gam arall gan Lywodraeth y DU i weithredu mewn meysydd sydd yn amlwg wedi eu datganoli. O ystyried y math o bwerau cydredol sydd wedi eu cynnwys yn y Bil, yn ogystal â pha mor gyflym y cafodd y Bil ei ddatblygu gan Lywodraeth y DU, cafodd dadl gynnar ei chyflwyno i'r Senedd i nodi'n glir ein safbwynt ni yn erbyn unrhyw ymgais gan Lywodraeth y DU i fygwth y setliad datganoli. Ein man cychwyn yw na ddylai swyddogaethau cydredol gael eu creu. Fodd bynnag, os yw Llywodraeth y DU yn benderfynol o'u creu, fel y gall fod yn wir yn yr achos hwn, yna byddem ni o leiaf yn disgwyl darpariaeth gydsyniad. Casgliad Llywodraeth Cymru yw bod darpariaethau 1 i 10 a 12 i 19 yn y Bil yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd. Ni ddylid caniatáu i'r Bil symud yn ei flaen fel y mae ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i ni weld y gwelliannau yr ydym ni wedi eu ceisio. Felly, cynigiaf y cynnig, ac anogaf bob Aelod o'r Senedd i wrthod y cynnig a gwrthod ein caniatâd i'r Bil.

16:10

Galwaf ar Gadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, Paul Davies.

I call on the Chair of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee, Paul Davies.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel y dywedoch chi, dwi'n codi i gyfrannu at y ddadl hon fel Cadeirydd Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.

Bu Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn trafod y memorandwm hwn ar 16 Medi eleni, a'r terfyn amser ar gyfer cyflwyno adroddiad oedd dydd Iau diwethaf. Dwi'n nodi bod adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y memorandwm hwn yn cynnwys naw argymhelliad i Lywodraeth Cymru ar faterion sy’n ymwneud â phwerau a chwmpas—wrth gwrs, roedd gwaith craffu a sgrwtineiddio ein pwyllgor ni wedi'i gyfyngu i faterion polisi yn unig.

Nawr, yn ein hadroddiad, fe wnaethon ni ofyn i Weinidog y Gymraeg ac Addysg roi rhagor o wybodaeth i'r holl Aelodau cyn y ddadl heddiw. Gan fod amser yn brin, fe wnaethon ni, fel dywedodd y Gweinidog yn gynharach, ysgrifennu ato fe ddydd Mawrth diwethaf i dynnu ei sylw at y cais hwn. Yn benodol, gofynnon ni am asesiad o effaith y Bil ar broffesiynau rheoleiddiedig yng Nghymru; fe ofynnon ni am amlinelliad o'r effaith ar gymwysterau proffesiynol rheoleiddiedig yng Nghymru er mwyn gweld beth yw lefel y galw am rai proffesiynau penodol; fe ofynnon ni am y wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynglŷn â'r cais am eglurhad ynghylch cwmpas y Bil a sut y bydd yn cael ei gymhwyso mewn sectorau penodol, fel addysg bellach; fe ofynnon ni am fanylion am unrhyw drafodaethau â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ynghylch unrhyw newidiadau i'r Bil y mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn amdanynt; fe ofynnon ni am y wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau Llywodraeth Cymru â'r rheoleiddwyr yng Nghymru y bydd y Bil yn effeithio arnyn nhw, gan gynnwys cyrff sector cyhoeddus; a fe ofynnon ni am ddisgrifiad o'r cysylltiad rhwng y Bil â threfniadau perthnasol eraill yn y Deyrnas Unedig, fel Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, y system newydd ar gyfer mewnfudwyr a chytundebau rhyngwladol yn y dyfodol, ac effaith gyfunol y rhain.

Nawr, mae adroddiad y pwyllgor yn nodi ein bod ni ddim mewn sefyllfa, cyn cael yr wybodaeth honno, i wneud argymhelliad i'r Senedd ynghylch a ddylid cymeradwyo'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol sydd ger ein bron ni heddiw ai peidio. Gallaf gadarnhau bod y Gweinidog wedi danfon ymateb i'r pwyntiau mae'r pwyllgor wedi eu gwneud, a dwi'n ddiolchgar am ei lythyr ataf a ddaeth i law prynhawn ddoe. Dosbarthwyd yr wybodaeth yma i aelodau'r pwyllgor, ond fel y bydd Aelodau yn cydnabod, dwi'n siŵr, dydyn ni ddim wedi cael amser i ystyried gwybodaeth y Gweinidog a datblygu ymateb fel pwyllgor. Felly, er fy mod yn ddiolchgar i'r Gweinidog am ddarparu'r wybodaeth ychwanegol yma i'r pwyllgor, o gofio ein bod ni ddim wedi cael cyfle i ystyried yr wybodaeth fel pwyllgor, dydyn ni ddim felly mewn sefyllfa i gymeradwyo na gwrthod yr LCM ger ein bron ni heddiw. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Thank you, Deputy Presiding Officer. As you said, I rise to contribute as Chair of the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee.

Now, the Economy, Trade, and Rural Affairs Committee did consider this memorandum on 16 September 2021, with a reporting deadline of last Thursday. I note that the report of the Legislation, Justice and Constitution Committee on this memorandum has made nine recommendations to the Welsh Government on matters relating to powers and scope—of course, our committee's work and scrutiny was confined to matters of policy alone.

Now, in our report, we did ask the Minister for Education and Welsh Language to provide further information to all Members in advance of today’s debate. Given the time restraints, we also, as the Minister said, wrote to him last Tuesday to draw his attention to this request. In particular, we asked for an assessment of the impact of the Bill on regulated professions in Wales; we asked for an outline of the impact on regulated professional qualifications in Wales for the purposes of ascertaining demand levels for certain professions; we asked for an update on discussions with the UK Government on its request for clarification of the scope of the Bill and its application to certain sectors, such as further education; we also asked for details of any discussions with the UK Government regarding any amendments to the Bill that Welsh Government has requested; we asked for an update on discussions the Welsh Government has had with affected regulators in Wales, including public sector organisations; and we also asked for a description of the relationship to, and combined effect of, the Bill with other relevant UK arrangements, such as the United Kingdom Internal Market Act 2020, the new immigration system and future international agreements.

Now, the committee’s report stated that in advance of that information being provided, we were not in a position to make a recommendation to the Senedd as to whether or not to approve the legislative consent motion before us today. I can confirm that the Minister has sent me a response to the points that we made as a committee, and I thank the Minister for providing that response in a letter received yesterday afternoon. This information has been circulated to committee members, but as Members will acknowledge, we haven't had time to consider the information provided by the Minister to formulate a response as a committee. So, even though I'm grateful to the Minister for providing that additional information to the committee, considering the fact that we haven't had an opportunity to consider the information as a committee, we're not yet in a situation to reject or approve this LCM before us today. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.

16:15

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Huw Irranca-Davies. 

I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Huw Irranca-Davies. 

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Yr wythnos diwethaf, siaradais am adroddiad ein pwyllgor yn ystod y ddadl ynghylch a ddylai’r Senedd hon roi cydsyniad i Fil yr Amgylchedd. Yr wythnos hon, rydym yn trafod cydsyniad ar gyfer y Bil Cymwysterau Proffesiynol, a gyda’ch gwahoddiad chi, Dirprwy Lywydd a'r Llywydd hefyd, mae’n debyg y byddwch yn fy ngweld yn eithaf rheolaidd o ystyried nifer y memoranda cydsyniad deddfwriaethol yr ydym ni, a’r Senedd yn ei chyfanrwydd, yn eu hystyried ar y funud.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Last week, I spoke to our committee’s report during the debate on whether this Senedd should give consent to the Environment Bill. This week, we’re discussing consent for the Professional Qualifications Bill, and with your invitation, Dirprwy Lywydd and also the Llywydd, you will likely see me on quite a regular basis given the number of legislative consent memoranda that we, and the Senedd as a whole, are considering at the moment.

In our report on the Welsh Government’s consent memorandum for the Professional Qualifications Bill, we have identified trends that are, unfortunately, already emerging quite early within this Senedd, and we've made nine recommendations to the Minister, and our report also sets out a number of conclusions to reflect our overall consideration of the consent memorandum for the Bill.

The Minister, unfortunately, was unable to formally respond to our report in advance this afternoon. It's probably a rare, if not unique, situation, which causes some obvious issues for scrutiny, although we appreciate the Minister's apology based on the timescale, and some of this is the pressures of the timescale the other end as well. The Minister has made clear, however, that the Welsh Government will be, we understand, accepting all the recommendations in the report, and we hope in full, of course, and he highlighted in his remarks today, in particular, concerns over concurrent powers in the Bill, which we draw attention to as well. 

So, let me go through some of the areas we are concerned about. As with the Environment Bill, the Professional Qualifications Bill also contains those concurrent powers, exercisable by the Secretary of State in Wales on devolved matters. While we acknowledge that the Minister is seeking changes to the Bill to address the Welsh Government's concerns with these powers, we're not sure that the Minister's solution offers a role for the Senedd at this moment. So, we question why the Senedd is not only being denied a role in directly affecting the detail of primary legislation on a devolved matter that will take effect in Wales, but also then having no role in scrutinising the secondary legislation that will also become law in Wales. So, we consider this to be constitutionally improper.

And there is a wider issue, broader than this consent decision before us today. This is the second of 14 UK Bills that are currently the subject of Welsh Government legislative consent memoranda, and I gently remind the Welsh Government collectively and Senedd Members to consider the cumulative effect. Scrutiny of all these memoranda laid before the Senedd, whilst a heavy task, places my committee in a prime position to monitor closely the overall impact of the UK Parliament legislating on behalf of the Senedd, whether consent is given or not. And I respectfully lay that marker down today for the Welsh Government and for the UK Government.

Our report also draws attention to other matters of important constitutional significance. The combination of concurrent functions and Henry VIII powers in the Bill means that the Secretary of State or the Lord Chancellor could potentially exercise their regulation-making powers to amend Senedd Acts and regulations made by the Welsh Ministers. We do not consider this to be acceptable.

Furthermore, there is nothing in the Bill that will prevent the UK Government, whichever colour that UK Government is, from making regulations that amend the Government of Wales Act 2006, our principal devolution statute. As a matter of basic constitutional principle, the legislative competence of the Senedd should not be modified by regulations made by UK Ministers, Dirprwy Lywydd. The Bill also contains a power that effectively imports restrictions set out in the 2006 Act relevant to the making of primary legislation by this Senedd into the regulation-making process of the Welsh Ministers. Now, we would say that this is an unusual and an unwelcome power. That there is a disagreement between the Welsh and UK Governments about which provisions in the Bill relate to devolved matters, and that the scope of the Bill more generally is yet to be clarified, is also concerning.

As my final comment, I will highlight that our consideration of the memorandum has provided an example of the complexities of the post-EU-exit era. The implementation of the Bill, if and once enacted, allows the introduction of multiple domestic and international arrangements as a result, directly, of the UK's exit from the EU. To give some examples, the Bill's provisions intertwine with common frameworks and international treaties, and they operate alongside the United Kingdom Internal Market Act 2020 and the UK's new immigration system. And this isn't a political statement; it's a factual statement. So, we would argue:

Yn ein hadroddiad ar femorandwm cydsyniad Llywodraeth Cymru ar gyfer y Bil Cymwysterau Proffesiynol, rydym ni wedi nodi tueddiadau sydd, yn anffodus, eisoes yn dod i'r amlwg yn eithaf cynnar yn y Senedd hon, ac rydym ni wedi gwneud naw argymhelliad i'r Gweinidog, ac mae ein hadroddiad hefyd yn nodi nifer o gasgliadau i adlewyrchu ein hystyriaeth gyffredinol o'r memorandwm cydsyniad ar gyfer y Bil.

Yn anffodus, nid oedd y Gweinidog yn gallu ymateb yn ffurfiol i'n hadroddiad ymlaen llaw y prynhawn yma. Mae'n debyg ei bod yn sefyllfa brin, os nad unigryw, sy'n achosi rhai materion amlwg o ran craffu, er ein bod ni'n gwerthfawrogi ymddiheuriad y Gweinidog yn seiliedig ar yr amserlen, a phwysau'r amserlen ar y pen arall yw hyn i raddau hefyd. Mae'r Gweinidog wedi egluro, fodd bynnag, y bydd Llywodraeth Cymru, rydym ni ar ddeall, yn derbyn yr holl argymhellion yn yr adroddiad, ac rydym ni'n gobeithio yn llawn, wrth gwrs, ac fe wnaeth amlygu yn ei sylwadau heddiw, yn benodol, bryderon ynghylch pwerau cydredol yn y Bil, yr ydym ni'n tynnu sylw atyn nhw hefyd.

Felly, gadewch i mi fynd trwy rai o'r meysydd yr ydym ni'n pryderu yn eu cylch. Yn yr un modd â Bil yr Amgylchedd, mae'r Bil Cymwysterau Proffesiynol hefyd yn cynnwys y pwerau cydredol hynny, y gall yr Ysgrifennydd Gwladol yng Nghymru eu harfer ar faterion datganoledig. Er ein bod ni'n cydnabod bod y Gweinidog yn ceisio newidiadau i'r Bil i ymdrin â phryderon Llywodraeth Cymru ynghylch y pwerau hyn, nid ydym ni'n siŵr bod ateb y Gweinidog yn cynnig rhan i'r Senedd ar hyn o bryd. Felly, rydym ni'n cwestiynu pam mae'r Senedd, yn ogystal â chael ei hamddifadu rhag chwarae rhan sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fanylion deddfwriaeth sylfaenol ar fater sydd wedi ei ddatganoli a fydd yn dod i rym yng Nghymru, nid oes rhan iddi ychwaith wedyn yn y craffu ar yr is-ddeddfwriaeth a fydd hefyd yn dod yn gyfraith yng Nghymru. Felly, rydym ni'n credu bod hyn yn amhriodol yn gyfansoddiadol.

Ac mae mater ehangach, sy'n ehangach na'r penderfyniad cydsyniad hwn sydd ger ein bron heddiw. Dyma'r ail o 14 o Filiau'r DU sy'n destun memoranda cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd, ac rwy'n atgoffa Llywodraeth Cymru ar y cyd ac Aelodau'r Senedd yn garedig i ystyried yr effaith gronnol. Mae craffu ar yr holl femoranda hyn sydd wedi eu gosod gerbron y Senedd, er yn dasg drwm, yn rhoi fy mhwyllgor mewn sefyllfa wych i fonitro'n agos effaith gyffredinol Senedd y DU yn deddfu ar ran y Senedd, p'un a yw cydsyniad wedi ei roi ai peidio. Ac yn barchus, rwyf i'n gosod y marc hwnnw heddiw ar gyfer Llywodraeth Cymru ac i Lywodraeth y DU.

Mae ein hadroddiad hefyd yn tynnu sylw at faterion eraill sydd o arwyddocâd cyfansoddiadol pwysig. Mae'r cyfuniad o swyddogaethau cydredol a phwerau Harri VIII yn y Bil yn golygu y gallai'r Ysgrifennydd Gwladol neu'r Arglwydd Ganghellor arfer eu pwerau i wneud rheoliadau i ddiwygio Deddfau'r Senedd a rheoliadau sydd wedi eu gwneud gan Weinidogion Cymru. Nid ydym ni o'r farn bod hyn yn dderbyniol.

At hynny, nid oes dim yn y Bil a fydd yn atal Llywodraeth y DU, pa liw bynnag yw Llywodraeth y DU honno, rhag gwneud rheoliadau sy'n diwygio Deddf Llywodraeth Cymru 2006, ein prif statud datganoli. Fel mater o egwyddor gyfansoddiadol sylfaenol, ni ddylai cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd gael ei addasu drwy reoliadau wedi eu gwneud gan Weinidogion y DU, Dirprwy Lywydd. Mae'r Bil hefyd yn cynnwys pŵer sydd i bob pwrpas yn ychwanegu cyfyngiadau wedi eu nodi yn Neddf 2006 sy'n berthnasol i wneud deddfwriaeth sylfaenol gan y Senedd hon at broses gwneud rheoliadau Gweinidogion Cymru. Nawr, byddem ni'n dweud bod hwn yn bŵer anarferol ac annymunol. Mae'r ffaith bod anghytuno rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch pa ddarpariaethau yn y Bil sy'n ymwneud â materion wedi eu datganoli, ac nad yw cwmpas y Bil yn fwy cyffredinol wedi ei egluro eto, hefyd yn peri pryder.

Fel fy sylw olaf, rwy'n tynnu sylw at y ffaith bod ein hystyriaeth o'r memorandwm wedi rhoi enghraifft o gymhlethdodau'r oes ar ôl ymadael â'r UE. Mae gweithredu'r Bil, os caiff ei ddeddfu ac ar ôl i hynny ddigwydd, yn caniatáu cyflwyno nifer o drefniadau domestig a rhyngwladol o ganlyniad uniongyrchol i'r DU yn ymadael â'r UE. Er mwyn rhoi rhai enghreifftiau, mae darpariaethau'r Bil yn cyd-fynd â fframweithiau cyffredin a chytuniadau rhyngwladol, ac maen nhw'n gweithredu ochr yn ochr â Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020 a system fewnfudo newydd y DU. Ac nid datganiad gwleidyddol yw hwn; mae'n ddatganiad ffeithiol. Felly, byddem ni'n dadlau:

Mae'n hanfodol bod y Senedd yn rhoi sylw manwl i'w heffaith gyfunol ac yn gallu parhau i chwarae rhan lawn o ran diogelu buddiannau gorau Cymru yn sgil y trefniadau newydd hyn. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.

It is vital that the Senedd pays close attention to their combined impact and can continue to play a full part in safeguarding Wales's best interests in the face of these new arrangements. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.

16:20

We would like to welcome the introduction of the UK Government's Professional Qualifications Bill, which will ease the transition for professionally qualified citizens of the EU to have their qualifications recognised and allow them to work in the UK. These proposals will make it easier for professionals and businesses to navigate the UK's regulatory landscape by simplifying the process. The Bill will give devolved administrations the power to equip their regulators with the ability to enter into arrangements with international partners. It will allow the new laws to help meet the demands of individual professions across the country. These proposals will create a joined-up approach to the rules relating to the recognition of professional qualifications and ensure that the UK has continued access to the best and brightest talent from across the world, which will help to address the skills gap we are facing in Wales. We note that Welsh Government have been in discussions with the UK Government and we also note their concerns, but at this juncture I would urge the Welsh Government and other Members to support this motion today.

Hoffem ni groesawu cyflwyniad Bil Cymwysterau Proffesiynol Llywodraeth y DU, a fydd yn hwyluso'r broses o drosglwyddo i ddinasyddion yr UE sydd â chymwysterau proffesiynol gael cydnabyddiaeth o'u cymwysterau a chaniatâd i weithio yn y DU. Bydd y cynigion hyn yn ei gwneud yn haws i weithwyr proffesiynol a busnesau lywio tirwedd reoleiddio y DU drwy symleiddio'r broses. Bydd y Bil yn rhoi'r pŵer i weinyddiaethau datganoledig roi'r gallu i'w rheoleiddwyr ymrwymo i drefniadau â phartneriaid rhyngwladol. Bydd yn caniatáu i'r cyfreithiau newydd helpu i fodloni gofynion proffesiynau unigol ledled y wlad. Bydd y cynigion hyn yn creu dull cydgysylltiedig o ymdrin â'r rheolau sy'n ymwneud â chydnabod cymwysterau proffesiynol ac yn sicrhau bod gan y DU y gallu parhaus i ddefnyddio'r bobl ddawnus orau a disgleiriaf ledled y byd, a fydd yn helpu i ymdrin â'r bwlch sgiliau yr ydym ni'n ei wynebu yng Nghymru. Rydym ni'n nodi bod Llywodraeth Cymru wedi bod mewn trafodaethau â Llywodraeth y DU ac rydym ni'n nodi eu pryderon hefyd, ond ar hyn o bryd byddwn i'n annog Llywodraeth Cymru a'r Aelodau eraill i gefnogi'r cynnig hwn heddiw.

Diolch yn fawr iawn i'r ddau bwyllgor am eich gwaith trwyadl yn edrych ar hyn i gyd. Mae'r gwaith mae eich pwyllgor chi yn ei wneud, nid yn unig efo'r Bil yma ond efo'r holl ddeddfwriaeth sydd yn dod lawr atom ni yn sydyn iawn, yn hollbwysig. Fedrwn ni ddim gadael i'r materion yma fynd o dan y radar. Mae'n hollbwysig eu craffu nhw yn ofalus, a dwi'n gweld eich bod chi yn gwneud hynny.

Mae'n egwyddor gyfansoddiadol sylfaenol na ddylai cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd hon gael ei ddiwygio drwy reoliadau a wneir gan Weinidogion y Deyrnas Unedig. Mae'r Mesur Cymwysterau Proffesiynol yn rhoi pwerau i'r Ysgrifennydd Gwladol neu’r Arglwydd Ganghellor i wneud rheoliad sydd yn diwygio Deddfau'r Senedd. Mae pwerau yn y Bil a allai addasu Deddf Llywodraeth Cymru 2006 hefyd. Ac felly, am y rhesymau yna, mi fyddwn ni'n pleidleisio yn erbyn yr LCM ac yn gobeithio y bydd pawb yn pleidleisio yn ei erbyn o ac yn cydnabod y peryglon cyfansoddiadol sydd yn dod yn ei sgil.

Dwi'n falch iawn o glywed fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi cael ei argyhoeddi bod angen y mwyafrif o'r mesurau yn y Bil, ac mae'r Llywodraeth o'r farn bod y pwerau cydredol a geir yn y Bil yn tanseilio pwerau hir sefydlog y Senedd a Gweinidogion Cymru i reoleiddio mewn perthynas â materion sydd o fewn cymhwysedd datganoledig. Mae gan Weinidogion Cymru a rheoleiddwyr sydd wedi'u datganoli eisoes y pwerau sydd eu hangen er mwyn gweithredu'r polisi a'r rheoliadau cyfredol ac arfaethedig sydd o fewn y meysydd cymwysedig datganoledig, gan gynnwys pwerau i gydnabod pob cymhwyster tramor fesul achos.

Mi rydym ni, fel y Llywodraeth, yn bryderus ynglŷn â chwmpas y Bil, ac yn ansicr hefyd ydy addysg bellach yn cael ei chynnwys o fewn y Bil. Felly, ar sail yr hyn rydym ni wedi ei glywed ac oherwydd y pryderon mawr a'r perygl i'r egwyddor gyfansoddiadol sylfaenol sydd dan sylw yn y fan hyn, dwi'n erfyn arnoch chi i bleidleisio yn erbyn, a dwi'n edrych ymlaen at weld y bleidlais honno'n un cadarnhaol yma y prynhawn yma.

Thank you very much to both committees for your thorough work in looking at all of these issues. The work carried out by your committee, not only with this Bill but all of the legislation that is coming towards us very quickly, is so crucially important. We cannot allow these issues to go beneath the radar. It's crucial that they are carefully scrutinised and I can see that you are doing that.

It is a fundamental constitutional principle that the legislative competence of this Senedd should not be reformed via regulations made by UK Government Ministers. The Professional Qualifications Bill does provide powers to the Secretary of State or the Lord Chancellor to make regulations that  do amend this Senedd's legislation. There are powers in the Bill that could amend the Government of Wales Act 2006 also. And therefore, for those reasons, we will be voting against this LCM and I hope that everyone else will also vote against and will recognise the constitutional dangers that come as a result of it.

I'm very pleased to hear that the Welsh Government has also been convinced that the majority of the measures contained within the Bill are needed, and the Government is of the opinion that the concurrent powers contained within the Bill do undermine the long-established powers of this Senedd and Welsh Ministers to regulate in relation to issues that are within devolved competence. Welsh Ministers and devolved regulators already have the necessary powers to implement the current and proposed policies and regulations contained within those devolved competencies, including powers to recognise all foreign qualifications on a case-by-case basis.

We, like the Government, are concerned about the scope of the Bill, and are uncertain as to whether further education is included within it. So, on the basis of what we've heard and because of our grave concerns and the risk to the constitutional principle at stake here, I urge you all to vote against, and I look forward to seeing that vote take place this afternoon.

16:25

Jest gair byr ar hyn os yw hynny'n iawn. Dwi'n cytuno'n hollol efo'r Gweinidog ac yn ddiolchgar iawn i chi am beth rydych chi wedi'i ddweud.

Just a brief contribution on this. I agree entirely with the Minister and I'm very grateful to you for what you've said.

I am disappointed but not surprised to hear of the UK Government's failure to yet again—yet again—engage with Welsh Ministers on a matter that is clearly devolved to us here in Wales. The rushing of this Bill through the House of Commons is typical of the UK Government's contempt for the devolved nations.

Wales is embarking on the largest set of educational reform since the second world war and it's so important that future qualifications arrangements across the UK reflect our distinct and unique approach to education here in Wales. This Bill has the potential to undermine Welsh regulators and key sectors of our economy and we should not support this. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Rwyf i wedi fy siomi, ond nid wyf i'n synnu clywed am fethiant Llywodraeth y DU eto—unwaith eto—i ymgysylltu â Gweinidogion Cymru ar fater sydd yn amlwg wedi ei ddatganoli i ni yma yng Nghymru. Mae rhuthro'r Bil hwn trwy Dŷ'r Cyffredin yn nodweddiadol o ddirmyg Llywodraeth y DU at y gwledydd datganoledig.

Mae Cymru'n cychwyn ar y gyfres fwyaf o ddiwygiadau addysgol ers yr ail ryfel byd ac mae mor bwysig bod trefniadau cymwysterau ledled y DU yn y dyfodol yn adlewyrchu ein dull gwahanol ac unigryw o ymdrin ag addysg yma yng Nghymru. Mae gan y Bil hwn y potensial i danseilio rheoleiddwyr Cymru a sectorau allweddol ein heconomi ni ac ni ddylem ni gefnogi hyn. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg ac Addysg i ymateb.

I call on the Minister for Education and the Welsh Language to reply.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Gaf i ddiolch i bob cyfrannwr yn y ddadl heddiw a chydnabod yr hyn a wnaeth Paul Davies ei ddweud ynglŷn â gwaith y pwyllgor, a diolch iddo a'r pwyllgor am eu gwaith yn hyn o beth?

Thank you, Deputy Presiding Officer. May I thank all contributors to the debate today and acknowledge what Paul Davies said about the committee's work, and thank him and the committee for their work on this?

Can I also thank Huw Irranca-Davies and the committee for their work, as I mentioned at the start, and for his forbearance about the question about replying to the recommendations in the report? I can assure him that we will be accepting the recommendations in full. Partly, it's a question of timing, which illuminates the larger picture, which I know his committee has been concerned about in their report.

The judgment we've made as a Government here is to bring forward an early debate so that the voice of the Senedd can be loudly heard and gives it the best chance of being taken into account. I do hope that the UK Government will take into account the strength of feeling that's been described today by, I think, all speakers apart from one. And I just would say to Laura Anne Jones that this isn't a debate about whether we think qualifications should be recognised or that things should be conducted on an orderly, co-operative basis across the UK; it's about where those powers rest and whether the UK Government respects the devolution boundary and the devolution settlement. That's what's at the heart of today's discussion, not the belief that we should not be recognising international qualifications. Those powers already exist; they exist here.

I just want to echo one point that Huw Irranca-Davies made about the aggregate effect here. I do think it's very important to see the big picture, because we can discern very troubling trends in the way that he described. The legislative consent memoranda echoes, I think, a number of the points that Members have made today. We do see here, in addition to the concurrent powers question that I mentioned at the beginning, the Henry VIII powers, and the combined effect of those together with concurrent powers is really a very pernicious incursion, I think, into the devolution settlement, and I hope that Members will reflect on that in the debate today and vote to withhold consent.

A gaf i ddiolch hefyd i Huw Irranca-Davies a'r pwyllgor am eu gwaith, fel y gwnes i sôn ar y dechrau, ac am ei amynedd o ran y cwestiwn ynghylch ymateb i'r argymhellion yn yr adroddiad? Gallaf i ei sicrhau y byddwn ni yn derbyn yr argymhellion yn llawn. Yn rhannol, mae'n fater o amseru, sy'n amlygu'r darlun ehangach, ac rwy'n gwybod bod ei bwyllgor wedi bod yn pryderu am hyn yn eu hadroddiad.

Y dyfarniad yr ydym ni wedi ei wneud fel Llywodraeth yma yw cyflwyno dadl gynnar fel bod modd clywed llais y Senedd yn uchel a'i fod yn rhoi'r cyfle gorau iddo gael ei ystyried. Rwyf i yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ystyried cryfder y teimlad sydd wedi ei ddisgrifio heddiw gan bob siaradwr, rwy'n credu, ar wahân i un. A byddwn i'n dweud wrth Laura Anne Jones nad dadl yw hon ynghylch a ydym ni'n credu y dylai cymwysterau gael eu cydnabod neu y dylai cynnal pethau ar sail drefnus, gydweithredol ledled y DU; mae'n ymwneud â lle mae'r pwerau hynny yn gorwedd ac a yw Llywodraeth y DU yn parchu'r ffin ddatganoli a'r setliad datganoli. Dyna sydd wrth wraidd y drafodaeth heddiw, nid y gred na ddylem ni fod yn cydnabod cymwysterau rhyngwladol. Mae'r pwerau hynny eisoes yn bodoli; maen nhw'n bodoli yma.

Hoffwn i adleisio un pwynt a wnaeth Huw Irranca-Davies am yr effaith gronnus yma. Rwyf i yn credu ei bod yn bwysig iawn gweld y darlun mawr, oherwydd gallwn ni ganfod tueddiadau gofidus iawn yn y ffordd y mae ef wedi ei disgrifio. Mae'r memoranda cydsyniad deddfwriaethol yn adleisio, rwy'n credu, nifer o'r pwyntiau y mae'r Aelodau wedi eu gwneud heddiw. Rydym ni yn gweld yma, yn ogystal â'r cwestiwn ynghylch pwerau cydredol y gwnes i eu crybwyll ar y dechrau, bwerau Harri VIII, ac mae effaith gyfunol y pwerau hynny ynghyd â phwerau cydredol yn ergyd niweidiol iawn, rwy'n credu, i'r setliad datganoli, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn myfyrio ar hynny yn y ddadl heddiw ac yn pleidleisio i atal cydsyniad.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Ocê, rwy'n credu roedd hwnna'n wrthwynebiad, felly, ac fe wnawn ni ohirio'r bleidlais ar hynny tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Okay, I think that was an objection there, so we will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Dwi'n mynd i awgrymu ein bod ni'n cymryd toriad byr nawr tra ein bod ni'n disgwyl i ambell i Aelod ddod i'r Siambr ar gyfer yr eitem nesaf. Felly, rŷn ni'n cymryd toriad byr.

I'm going to suggest that we take a short break now, just whilst we wait for a few Members to return to the Siambr for the next item. So, we'll take a short break.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:29.

Plenary was suspended at 16:29.

16:30

Ailymgynullodd y Senedd am 16:32, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:32, with the Llywydd in the Chair.

7. Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 17) 2021
7. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 17) Regulations 2021

Yr eitem nesaf yw Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 17) 2021. Dwi'n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Eluned Morgan.

The next item is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 17) Regulations 2021. I call on the Minister for Health and Social Services to move the motion—Eluned Morgan.

Cynnig NDM7789 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 17) 2021 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 27 Medi 2021.

Motion NDM7789 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 17) Regulations 2021 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 27 September 2021.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. I move the motion before us. The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No.5) (Wales) Regulations 2020 put in place the legislative framework for the alert levels described in the coronavirus control plan. Officials are working hard to update the current control plan to cover the autumn and winter period. Across Wales we’ve recently seen transmission of COVID-19 increase, as has the percentage of people testing positive. While evidence continues to indicate that the link between cases and hospitalisations has weakened thanks to the vaccination programme, it has not been broken. Pressure on hospitals has been rising steadily and wider pressures continue to impact our health and social care system.

The First Minister was clear in his announcement on 17 September that, whilst we’re able to remain at alert level 0, there is a need to take early action to avoid longer term harms. On 27 September, draft amended regulations were laid that will require people to show an NHS COVID pass that will prove that they’ve been double vaccinated or demonstrate that they can produce a negative lateral flow test in the last 48 hours. They will need to produce this if they want to enter the following venues and events from 11 October: nightclubs and similar venues; indoor, non-seated events for more than 500 people, where people are mixing closely for prolonged periods; outdoor non-seated events for more than 4,000 people, where people will be mixing closely for prolonged periods; and any event of any nature that has more than 10,000 people in attendance. My officials have been working with stakeholders to ensure that they are ready to implement the systems next week, and we’ve prepared guidance to help the public understand why and how the system will work.

Llywydd, let me be clear: the COVID pass has already been used in Wales for some events over the summer, and some premises already require the pass to be shown as a condition of entry. This is not a vaccine passport, and people will have the opportunity to show that they've been fully vaccinated or they can provide evidence of a negative lateral flow test 48 hours before an event. I'm aware that the COVID pass currently states 'valid in England'. This is unfortunate and reflects the fact that we share the infrastructure with the UK Government. This wording will change before the system becomes mandatory in Wales. We are developing a Wales NHS app that will include our own NHS COVID pass as part of the digital services for patients and the public being delivered by Digital Health and Care Wales. This will be available early in 2022, and this will be available in Welsh as well.

Marriage, civil partnership and alternative wedding receptions, together with wakes, will be exempt from the COVID pass requirements, together with protests and mass participation events. I'm aware there have been some teething problems with the system in Scotland. Here in Wales, the COVID pass is already being used extensively, as it is in England. The NHS COVID pass has been in use in Wales for four months already, and has been downloaded and used by thousands of people already to access events and to travel abroad. We already have clear instructions on gov.wales on how to access the pass, and we'll continue to raise awareness of the use of the pass in future communications.

Can I be clear? We haven't taken the decision to introduce such measures lightly. Where we know that the rates amongst those under 25 are around 1,000 per 100,000 people, and that this age group is the most likely to attend some of these venues, in particular nightclubs, we are taking these measures to support venues to stay open and enable events to continue taking place through a potentially very difficult and challenging autumn and winter. Keeping these venues open is not an easy decision in the light of such high COVID rates.

As we head into winter, it's vital that we all work together to keep Wales safe. I'm pleased we've had the opportunity to debate this motion today, and I look forward to hearing Members' contributions. I urge Members to support the motion to keep Wales safe this autumn and winter. Diolch.

Diolch yn fawr, Llywydd. Cynigiaf y cynnig sydd ger ein bron. Mae Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) 2020 yn rhoi'r fframwaith deddfwriaethol ar waith ar gyfer y lefelau rhybuddio a ddisgrifir yng nghynllun rheoli'r coronafeirws. Mae swyddogion yn gweithio'n galed i ddiweddaru'r cynllun rheoli presennol ar gyfer cyfnod yr hydref a'r gaeaf. Ledled Cymru rydym ni wedi gweld cynnydd i gyfradd trosglwyddo COVID-19 yn ddiweddar, yn ogystal â chanran y bobl sy'n profi'n gadarnhaol. Er bod tystiolaeth yn parhau i ddangos bod y cysylltiad rhwng achosion a derbyniadau i'r ysbyty wedi gwanhau o ganlyniad i'r rhaglen frechu, nid yw wedi ei dorri. Mae pwysau ar ysbytai wedi bod yn cynyddu'n gyson ac mae pwysau ehangach yn parhau i effeithio ar ein system iechyd a gofal cymdeithasol.

Roedd y Prif Weinidog yn glir yn ei gyhoeddiad ar 17 Medi, er ein bod ni'n gallu aros ar lefel rhybudd 0, fod angen cymryd camau cynnar i osgoi niwed tymor hwy. Ar 27 Medi, cafodd rheoliadau diwygiedig drafft eu cyflwyno a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i bobl ddangos pàs COVID y GIG a fydd yn profi eu bod wedi cael eu brechu ddwywaith neu'n dangos y gallan nhw gyflwyno prawf llif ochrol negyddol yn ystod y 48 awr ddiwethaf. Bydd angen iddyn nhw gyflwyno hyn os ydyn nhw'n dymuno cael mynediad i'r lleoliadau a'r digwyddiadau canlynol o 11 Hydref ymlaen: clybiau nos a lleoliadau tebyg; digwyddiadau dan do, heb seddi ar gyfer mwy na 500 o bobl, lle mae pobl yn cymysgu'n agos am gyfnodau hir; digwyddiadau awyr agored heb seddi ar gyfer mwy na 4,000 o bobl, lle bydd pobl yn cymysgu'n agos am gyfnodau hir; ac unrhyw ddigwyddiad o unrhyw natur sydd â mwy na 10,000 o bobl yn bresennol. Mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau eu bod yn barod i weithredu'r systemau yr wythnos nesaf, ac rydym ni wedi paratoi canllawiau i helpu'r cyhoedd i ddeall pam a sut y bydd y system yn gweithio.

Llywydd, gadewch i mi fod yn glir: mae'r pàs COVID eisoes wedi ei ddefnyddio yng Nghymru ar gyfer rhai digwyddiadau dros yr haf, ac mae rhai safleoedd eisoes yn mynnu bod y pàs yn cael ei ddangos fel amod mynediad. Nid pasbort brechlyn yw hwn, a bydd gan bobl gyfle i ddangos eu bod wedi eu brechu'n llawn neu gallan nhw ddarparu tystiolaeth o brawf llif ochrol negyddol 48 awr cyn digwyddiad. Rwy'n ymwybodol bod y pàs COVID yn datgan 'yn ddilys yn Lloegr' ar hyn o bryd. Mae hyn yn anffodus ac yn adlewyrchu'r ffaith ein bod ni'n rhannu'r seilwaith â Llywodraeth y DU. Bydd y geiriad hwn yn newid cyn i'r system fod yn orfodol yng Nghymru. Rydym yn datblygu ap GIG Cymru a fydd yn cynnwys ein pàs COVID GIG ein hunain yn rhan o'r gwasanaethau digidol i gleifion a'r cyhoedd sy'n cael eu darparu gan Iechyd a Gofal Digidol Cymru. Bydd hwn ar gael yn gynnar yn 2022, a bydd hwn ar gael yn Gymraeg hefyd.

Bydd derbyniadau priodas, partneriaeth sifil ac amgen, ynghyd â the angladdau, wedi eu heithrio o ofynion pàs COVID, ynghyd â phrotestiadau a digwyddiadau cyfranogiad torfol. Rwy'n ymwybodol y bu rhai problemau cychwynnol gyda'r system yn yr Alban. Yma yng Nghymru, mae'r pàs COVID eisoes yn cael ei ddefnyddio'n helaeth, ac yn Lloegr yn yr un modd. Mae pàs COVID y GIG wedi ei ddefnyddio yng Nghymru ers pedwar mis yn barod, ac mae wedi ei lawrlwytho a'i ddefnyddio gan filoedd o bobl eisoes i gael mynediad i ddigwyddiadau ac i deithio dramor. Mae gennym ni gyfarwyddiadau clir eisoes ar llyw.cymru ar sut i gael gafael ar y pàs, a byddwn yn parhau i godi ymwybyddiaeth o'r defnydd o'r pàs mewn cyfathrebiadau yn y dyfodol.

A gaf i fod yn glir? Nid ydym ni wedi penderfynu cyflwyno mesurau o'r fath yn ysgafn. Er ein bod ni'n gwybod bod y cyfraddau ymhlith y rhai dan 25 oed tua 1,000 fesul 100,000 o bobl, ac mai'r grŵp oedran hwn yw'r mwyaf tebygol o fynychu rhai o'r lleoliadau hyn, yn enwedig clybiau nos, rydym yn cymryd y camau hyn i gefnogi lleoliadau i aros ar agor a galluogi digwyddiadau i barhau trwy hydref a gaeaf a all fod yn anodd a heriol iawn. Nid yw cadw'r lleoliadau hyn ar agor yn benderfyniad hawdd yng ngoleuni cyfraddau COVID mor uchel.

Wrth i ni nesáu at y gaeaf, mae'n hanfodol ein bod ni i gyd yn gweithio gyda'n gilydd i gadw Cymru'n ddiogel. Rwy'n falch ein bod ni wedi cael y cyfle i drafod y cynnig hwn heddiw, ac edrychaf ymlaen at glywed cyfraniadau'r Aelodau. Anogaf yr Aelodau i gefnogi'r cynnig i gadw Cymru'n ddiogel yn ystod yr hydref a'r gaeaf hwn. Diolch.

16:35

Just earlier this year, the First Minister, also in the Chamber this afternoon as well, stated that the Welsh Government had no intention or plans to introduce vaccine passports for venues here in Wales. We are now in a positive position where 70 per cent of the entire population of Wales are now fully vaccinated. I feel quite strongly about this, but I just do not think that we should become a checkpoint society by introducing a vaccine passport. [Interruption.]

Yn gynharach eleni, dywedodd y Prif Weinidog, ac eto yn y Siambr y prynhawn yma hefyd, nad oedd gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad na chynlluniau i gyflwyno pasbortau brechlyn ar gyfer lleoliadau yma yng Nghymru. Rydym ni bellach mewn sefyllfa gadarnhaol lle mae 70 y cant o boblogaeth gyfan Cymru bellach wedi eu brechu'n llawn. Rwyf i'n teimlo'n eithaf cryf am hyn, ond nid wyf i'n credu y dylem ni fod yn gymdeithas reolfa drwy gyflwyno pasbort brechlyn. [Torri ar draws.]

There is a wide range of ethical, equality, privacy, legal and operational ramifications of COVID passports. [Interruption.] I hear some Labour Members chuntering in the background, but it was the First Minister himself—and the Minister herself—who have said these are finely balanced decisions. [Interruption.] So, take that into account. I don't mind taking an intervention.

Mae ystod eang o oblygiadau moesegol, cydraddoldeb, preifatrwydd, cyfreithiol a gweithredol yn gysylltiedig â phasbortau COVID. [Torri ar draws.] Rwy'n clywed rhai o'r Aelodau Llafur yn grwgnach yn y cefndir, ond y Prif Weinidog ei hun—a'r Gweinidog ei hun—sydd wedi dweud bod y rhain yn benderfyniadau cytbwys iawn. [Torri ar draws.] Felly, ystyriwch hynny. Nid oes ots gen i gymryd ymyriad.

The Home Secretary, speaking at the Conservative conference today, outlined plans to prevent people moving freely around the United Kingdom if their intention is to take part in a protest. If you do not believe in a checkpoint society, I'm sure you will join us in opposing such a draconian law.

Amlinellodd yr Ysgrifennydd Cartref, wrth siarad yng nghynhadledd y Ceidwadwyr heddiw, gynlluniau i atal pobl rhag symud yn rhydd o amgylch y Deyrnas Unedig os mai eu bwriad yw cymryd rhan mewn protest. Os nad ydych chi'n credu mewn cymdeithas reolfa, rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymuno â ni i wrthwynebu cyfraith mor ddidostur.

I am pleased that the Labour Member supports the fact that a checkpoint society is the wrong approach, so I look forward to him voting against the regulations this afternoon.

There is a real risk here that the implementation of COVID passes could be a complete disaster. In Scotland, we have seen the roll-out has been a disaster there—I don't use that word lightly; it has been a disaster there—and the Labour Party conference in Brighton was plagued with problems; we know that as well. The Welsh Government—I would really urge them to think again before bringing forward these regulations.

The roll-out of the vaccination programme has been a success across the UK and here in Wales, and that is to the credit of our key workers across the UK. The majority of the UK population are now vaccinated. So, all this amazing effort, I think, negates the need for COVID passes, which impact so much on people's freedoms. I have to say, as well, I've had contacts from groups this week, from those representing disability groups, those with disabilities and those that are unable to take the vaccination, about the consequences on those people as well. We mustn't become a two-tiered society, and this is—[Interruption.] Yes, I do, Joyce Watson. Yes, I believe that we will become a two-tiered society, and this is what this issue is, Joyce. You need to listen to this debate this afternoon. The introduction of this policy puts Wales at a real risk of becoming exactly that, and it simply undermines the freedom of choice. I don't think this is a party political issue as well; I think that views across this transcend party lines. 

I listened to what the Minister said in her opening comments about that particular age group as well, those under-25s, but I note that the Welsh Government's own technical advisory cell advises against using vaccination passports, stating that the studies have shown that their use could backfire. The study produced many points as to why vaccine passports are a bad idea. This is the Welsh Government's own technical advisory cell. They concluded that they have had a detrimental effect on people's motivation and willingness to have the vaccination. And's it's important to note that the study also said that vaccination passports will have an effect on people's relationship with local government and health authorities as well. We don't want people to lose that trust in Government officials or our health boards and our health and care workers. We don't want that to happen, and we don't want to have a checkpoint society.

I really think that these regulations will be a stumbling block to so many groups of people, and I think there's a real danger here if they are agreed this afternoon, which is why I strongly urge Members to vote against these regulations today. Diolch yn fawr.

Rwy'n falch bod yr Aelod Llafur yn cefnogi'r ffaith mai cymdeithas reolfa yw'r dull anghywir, felly edrychaf ymlaen ato'n pleidleisio yn erbyn y rheoliadau y prynhawn yma.

Mae perygl gwirioneddol yma y gallai gweithredu pasys COVID fod yn drychineb llwyr. Yn yr Alban, rydym ni wedi gweld y bu'r cyflwyno yn drychineb yno—nid wyf i'n defnyddio'r gair hwnnw'n ysgafn; bu'n drychineb yno—ac roedd cynhadledd y Blaid Lafur yn Brighton yn frith o broblemau; rydym ni'n gwybod hynny hefyd. Llywodraeth Cymru—byddwn i'n ei hannog yn daer i ailystyried cyn cyflwyno'r rheoliadau hyn.

Mae cyflwyno'r rhaglen frechu wedi bod yn llwyddiant ledled y DU ac yma yng Nghymru, ac mae hynny er clod i'n gweithwyr allweddol ledled y DU. Mae mwyafrif poblogaeth y DU wedi eu brechu erbyn hyn. Felly, mae'r holl ymdrech ryfeddol hon, yn fy marn i, yn negyddu'r angen am basys COVID, sy'n effeithio cymaint ar ryddid pobl. Mae'n rhaid i mi ddweud, hefyd, fod grwpiau wedi cysylltu â mi yr wythnos hon, y rhai hynny sy'n cynrychioli grwpiau anabledd, y rhai hynny ag anableddau a'r rhai hynny nad ydyn nhw'n gallu cael y brechiad, am y canlyniadau i'r bobl hynny hefyd. Mae'n rhaid i ni beidio â dod yn gymdeithas ddwy haen, a dyma—[Torri ar draws.] Ydw, yn wir, Joyce Watson. Ydw, rwyf i yn credu y byddwn yn dod yn gymdeithas ddwy haen, a dyma beth yw'r mater hwn, Joyce. Mae angen i chi wrando ar y ddadl hon y prynhawn yma. Mae cyflwyno'r polisi hwn yn rhoi Cymru mewn perygl gwirioneddol o ddod yn union hynny, ac mae'n tanseilio'r rhyddid i ddewis. Nid wyf i'n credu bod hwn yn fater plaid wleidyddol hefyd; rwy'n credu bod safbwyntiau ar draws hyn yn croesi llinellau pleidiol.

Fe wnes i wrando ar yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yn ei sylwadau agoriadol am y grŵp oedran penodol hwnnw hefyd, y rhai dan 25 oed, ond rwy'n sylwi bod cell cyngor technegol Llywodraeth Cymru ei hun yn cynghori yn erbyn defnyddio pasbortau brechlyn, gan ddweud bod yr astudiaethau wedi dangos y gallai eu defnyddio gael effaith groes i'w bwriad. Gwnaeth yr astudiaeth lawer o bwyntiau ynghylch pam mae pasbortau brechlyn yn syniad gwael. Dyma gell cyngor technegol Llywodraeth Cymru ei hun. Daethon nhw i'r casgliad eu bod wedi cael effaith andwyol ar gymhelliant a pharodrwydd pobl i gael y brechiad. Ac mae'n bwysig nodi bod yr astudiaeth hefyd wedi dweud y bydd pasbortau brechlyn yn cael effaith ar berthynas pobl â llywodraeth leol ac awdurdodau iechyd hefyd. Nid ydym ni eisiau i bobl golli'r ymddiriedaeth honno yn swyddogion y Llywodraeth na'n byrddau iechyd a'n gweithwyr iechyd a gofal. Nid ydym ni eisiau i hynny ddigwydd, ac nid ydym ni eisiau cymdeithas reolfa.

Rwy'n credu yn wirioneddol y bydd y rheoliadau hyn yn rhwystr i gynifer o grwpiau o bobl, ac rwy'n credu bod perygl gwirioneddol yma os cytunir arnyn nhw y prynhawn yma, a dyna pam yr wyf i'n annog yr Aelodau yn gryf i bleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn heddiw. Diolch yn fawr.

16:40

Fy nghamgymeriad i oedd peidio â galw Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad i gyfrannu cyn cynrychiolwyr y pleidiau. Felly, dwi'n galw'r Cadeirydd nawr, ac fe ddof i at Blaid Cymru nesaf. Huw Irranca-Davies.

It was my mistake not to call the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee to contribute before the party representatives. So, I call on the Chair now, and then I'll come to Plaid Cymru next. Huw Irranca-Davies.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe wnaethom drafod y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ddoe, a gosod ein hadroddiad yn union wedi hynny er mwyn llywio'r drafodaeth y prynhawn yma. Diolch i gynghorwyr cyfreithiol y pwyllgor am wneud eu dadansoddiad mor gyflym—yn gyflym iawn.

Thank you very much, Llywydd. We considered these regulations at our meeting yesterday, and laid our report immediately afterwards to inform this afternoon's debate. I thank the committee's legal advisers for turning around their analysis so swiftly.

I also thank my committee colleagues for their diligent scrutiny. We've noted what will now be familiar points in relation to the instrument's potential interference with human rights and the lack of formal consultation. We also noticed that there was no equality impact assessment for the regulations, and acknowledged the reasoning for this, as set out in the explanatory memorandum. I acknowledge the further information on these matters that the Welsh Government has now provided in its response to our report.

In addition to our more common reporting points, we noted that the explanatory memorandum refers to taking scientific advice into account and, in particular, advice from SAGE on the importance of acting early. In our report, we highlighted that that the explanatory memorandum does not, however, contain any specific reference to the evidence on which the Welsh Government relies when making provision under this instrument. We therefore asked the Welsh Government to set out two additional things. First, we asked the Welsh Government to set out the evidence that shows that requiring certain settings to check evidence of vaccination, prior coronavirus infection or a recent negative test result will

'slow down a growing epidemic'.

Secondly, we asked how the Welsh Government will monitor the effectiveness of requiring certain settings to carry out these checks.

Rwyf i hefyd yn diolch i fy nghyd-Aelodau yn y pwyllgor am eu gwaith craffu diwyd. Rydym ni wedi nodi yr hyn a fydd yn bwyntiau cyfarwydd erbyn hyn mewn cysylltiad ag ymyrraeth bosibl yr offeryn ar hawliau dynol a'r diffyg ymgynghori ffurfiol. Fe wnaethom ni sylwi hefyd nad oedd asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb ar gyfer y rheoliadau, a chydnabod y sail resymegol dros hyn, fel y nodir yn y memorandwm esboniadol. Rwy'n cydnabod yr wybodaeth bellach am y materion hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei darparu erbyn hyn yn ei hymateb i'n hadroddiad.

Yn ogystal â'n pwyntiau adrodd mwy cyffredin, fe wnaethom ni nodi bod y memorandwm esboniadol yn cyfeirio at ystyried cyngor gwyddonol ac, yn benodol, cyngor gan SAGE ar bwysigrwydd gweithredu'n gynnar. Yn ein hadroddiad, fe wnaethom ni dynnu sylw at y ffaith nad yw'r memorandwm esboniadol, fodd bynnag, yn cynnwys unrhyw gyfeiriad penodol at y dystiolaeth y mae Llywodraeth Cymru yn dibynnu arni wrth wneud darpariaeth o dan yr offeryn hwn. Felly, fe wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru nodi dau beth ychwanegol. Yn gyntaf, fe wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru nodi'r dystiolaeth sy'n dangos y bydd ei gwneud yn ofynnol i rai lleoliadau wirio tystiolaeth o frechu, haint coronafeirws blaenorol neu ganlyniad prawf negyddol diweddar yn

'arafu epidemig sy'n tyfu'.

Yn ail, fe wnaethom ni ofyn sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro effeithiolrwydd ei gwneud yn ofynnol i rai lleoliadau gynnal y gwiriadau hyn.

Rwyf yn nodi ac yn croesawu'r ymateb yr ydym bellach wedi'i gael gan Lywodraeth Cymru i'r pwyntiau hyn. Er ein bod yn gwerthfawrogi’r cyd-destun cyffredinol y mae’r newidiadau hyn yn y gyfraith wedi’u drafftio ynddynt, rwy’n atgoffa Llywodraeth Cymru, yn barchus, y dylai’r wybodaeth a ddarparwyd i fy mhwyllgor, yn ôl y cais, fod wedi cael ei chynnwys yn y memorandwm esboniadol gwreiddiol, er budd holl Aelodau’r Senedd a’r cyhoedd. Felly, gofynnaf i Lywodraeth Cymru fyfyrio ar hyn i wella lefel yr wybodaeth ym mhob memorandwm esboniadol yn y dyfodol. Diolch yn fawr, Llywydd.

I note and welcome the response we have received from the Welsh Government on these points. While we appreciate the overall context within which these changes to the law are drafted, I remind the Welsh Government respectfully that the information provided to my committee on request should have been included in the original explanatory memorandum for the benefit of all Members of the Senedd and members of the public. Therefore, I would ask the Welsh Government to reflect on this to improve the level of information in all future explanatory memoranda. Thank you very much, Llywydd.

16:45

A few words on matters of principle, first of all, in principle, and I think this is something that we in Plaid Cymru have shown time and time again during the course of the pandemic, we have been ready to support the introduction of a range of measures to control and limit the transmission of the virus. Indeed, we've been encouraging the implementation of such measures, and it's been true in situations where sometimes quite severe limitations have been imposed on our freedom. That kind of curtailing of liberties is something not to be taken lightly, and it'll be our job as legislators to ensure that those freedoms are restored as quickly as possible.

When we have backed restrictions, it's been when (a) we're convinced that the evidence is clear on the positive impact those measures would have and (b) that they can be implemented in practice. The principle, therefore, is: back what works. So, the principle in this case is: is there an argument for the introduction of a measure in some circumstances that shows that an individual is likely to be less infectious? My response to that question is, 'Yes, there is.' In fact, Scottish Government is in the process of introducing a system whereby individuals have to show proof of vaccination; the UK Conservative Government is considering such a scheme in a plan B for the winter period; France and Israel are among many countries that have either already introduced or are working on some sort of COVID passport scheme. It's also something that's emerged in some specific sectors, for international travel, for example. Many event organisers across the UK have introduced voluntary schemes. So, though not everybody supports it, that principle, I'd argue, is something that is well established.

But today, we're not being asked to vote on a principle, we're voting on a specific set of regulations, and I'm afraid that those regulations, at this point, as they stand, raise more questions than they provide answers. I look at a number of elements. Some countries, as I mentioned, have already gone down the COVID passports/vaccine passports routes; what we have here is a hybrid scheme where proof of vaccination is only part of what can be offered as evidence that an individual is less infectious. They can also show that they've had COVID in recent months or register a lateral flow test result. Now, LFTs are very, very useful, as quick, self-administered tests that can give a good indication of whether somebody may be infectious, but because of very well-known issues around their accuracy as tests, coupled with the fact that there's no control whatsoever on the accuracy of registering the results, I think there are real questions here around their validity for this particular purpose. That then raises questions around the creation of a false sense of security for people attending events, and, yes, a new law is proposed here making it an offence to falsify results, but I'm not convinced about the policing of that, and what about some of that emerging evidence suggesting that allowing the lateral flow test option could be a disincentive for people, young people perhaps, to be vaccinated?

Now, as I stated earlier and as emphasised by the Chair of the legislation scrutiny committee, probably the key issue to consider when looking at proposals of this nature is evidence around their likely effectiveness. Now, thanks to teams of scientists that directly advise Government or other teams of researchers, a plethora of them around the world, we have become used, during this pandemic, to being able to look at and assess in detail solid evidence, modelling of likely impacts. I'm very grateful to Government officials for being willing to answer some questions as we sought clarity on that evidence base, but on this occasion the kind of evidence we've got used to studying hasn't been forthcoming. Indeed, one scientist told us they were unable to complete a paper on the likely impact of the proposals in front of us today precisely because they didn't have the evidence in front of them and wouldn't have it until later this month. I fully recognise the argument put to us that absence of evidence does not equate to evidence of absence, but nonetheless, I think in this case the argument has not been made by Government in a way, to be fair, that they have been making in front of us and the Welsh public during this pandemic. 

Now, we could, if we chose to, decide to just give it a go. It might help, so no harm in trying—an argument that would, indeed, be very strong if the impact of what we're discussing was limited, but we're talking about quite significant implications in terms of implementation for public bodies, policing and enforcing the regulations, and on individuals affected by them. So, we really need assurances on that. 

We've asked about local government and their enforcement responsibilities at a time when they're stretched as it is with other COVID duties, on implications for the police. Who will have the last say on when to enforce rigidly and when to take a softer approach? Guidelines are being drawn up, we've been told, but we don't have them before us today, before the vote. And we've no real idea about resource implications. What about the particular challenges around enforcing this for sporting crowds of tens of thousands of people, for example? Again, plans are being drawn up but we haven't seen them before this vote. I hear there's even talk of lateral flow testing stations outside stadia as a fallback, in case of problems with COVID passes. How would that work in practice?

We've asked many questions and haven't been given the assurances that we have sought. And it's for that reason that we feel unable to support these regulations today. And in voting against, I want to emphasise that, again, this isn't because of issues of principle. We asked Welsh Government to withdraw this motion and made it clear we'd contribute to discussions on how something more robust, actually, could be brought forward, better evidenced and with clarity on implication. And that offer is still genuinely open. 

Ychydig o eiriau ar faterion o egwyddor, yn gyntaf, mewn egwyddor, ac rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth yr ydym ni ym Mhlaid Cymru wedi ei ddangos dro ar ôl tro yn ystod y pandemig, rydym ni wedi bod yn barod i gefnogi cyflwyniad ystod o fesurau i reoli a chyfyngu ar drosglwyddo'r feirws. Yn wir, rydym ni wedi bod yn annog gweithredu mesurau o'r fath, ac mae wedi bod yn wir mewn sefyllfaoedd lle mae cyfyngiadau eithaf llym wedi eu gosod ar ein rhyddid weithiau. Mae'r math hwnnw o gwtogi ar ryddid yn rhywbeth i beidio â'i benderfynu yn ysgafn, a'n gwaith ni fel deddfwyr fydd sicrhau bod y rhyddid hwnnw yn cael ei adfer cyn gynted â phosibl.

Pan fyddwn ni wedi cefnogi cyfyngiadau, bu hynny pan (a) rydym ni wedi ein hargyhoeddi bod y dystiolaeth yn glir am yr effaith gadarnhaol y byddai'r mesurau hynny yn ei chael a (b) y gellir eu gweithredu yn ymarferol. Yr egwyddor, felly, yw: yn ôl yr hyn sy'n gweithio. Felly, yr egwyddor yn yr achos hwn yw: a oes dadl dros gyflwyno mesur o dan rai amgylchiadau sy'n dangos bod unigolyn yn debygol o fod yn llai heintus? Fy ymateb i i'r cwestiwn yna yw, 'Oes, mae.' Yn wir, mae Llywodraeth yr Alban wrthi'n cyflwyno system lle mae'n rhaid i unigolion ddangos prawf o frechu; mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ystyried cynllun o'r fath mewn cynllun B ar gyfer cyfnod y gaeaf; mae Ffrainc ac Israel ymysg llawer o wledydd sydd naill ai wedi cyflwyno eisoes neu sy'n gweithio ar ryw fath o gynllun pasbort COVID. Mae hefyd yn rhywbeth sydd wedi dod i'r amlwg mewn rhai sectorau penodol, ar gyfer teithio rhyngwladol, er enghraifft. Mae llawer o drefnwyr digwyddiadau ledled y DU wedi cyflwyno cynlluniau gwirfoddol. Felly, er nad yw pawb yn ei chefnogi, mae'r egwyddor honno, byddwn i'n dadlau, yn rhywbeth sydd wedi ei hen sefydlu.

Ond heddiw, nid ydym yn cael cais i bleidleisio ar egwyddor, rydym yn pleidleisio ar gyfres benodol o reoliadau, ac mae arnaf i ofn bod y rheoliadau hynny, ar hyn o bryd, fel y maen nhw, yn codi mwy o gwestiynau nag y maen nhw'n rhoi atebion. Rwy'n edrych ar nifer o elfennau. Mae rhai gwledydd, fel y soniais, eisoes wedi dilyn trywydd y pasbortau COVID/pasbortau brechlyn; yr hyn sydd gennym ni yma yw cynllun hybrid lle nad yw prawf o frechu ond yn rhan o'r hyn y gellir ei gynnig fel tystiolaeth bod unigolyn yn llai heintus. Gallan nhw hefyd ddangos eu bod wedi cael COVID yn ystod y misoedd diwethaf neu wedi cofrestru canlyniad prawf llif ochrol. Nawr, mae profion llif ochrol yn ddefnyddiol iawn, iawn fel profion cyflym, hunan-weinyddu a all roi syniad da o b'un a all rhywun fod yn heintus, ond oherwydd materion adnabyddus iawn ynghylch eu cywirdeb fel profion, ynghyd â'r ffaith nad oes unrhyw reolaeth o gwbl ar gywirdeb cofrestru'r canlyniadau, rwy'n credu bod cwestiynau gwirioneddol yn y fan yma ynghylch eu dilysrwydd at y diben penodol hwn. Mae hynny wedyn yn codi cwestiynau ynghylch creu ymdeimlad ffug o ddiogelwch i bobl sy'n mynychu digwyddiadau, ac, oes, mae cyfraith newydd yn cael ei chynnig yma sy'n gwneud ffugio canlyniadau yn drosedd, ond nid wyf i wedi fy argyhoeddi ynghylch plismona hynny, a beth am rywfaint o'r dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg sy'n awgrymu y gallai caniatáu'r opsiwn prawf llif ochrol fod yn anghymhelliad i bobl, pobl ifanc efallai, i gael eu brechu?

Nawr, fel y dywedais i'n gynharach ac fel y pwysleisiodd Cadeirydd y pwyllgor craffu ar ddeddfwriaeth, mae'n debyg mai'r mater allweddol i'w ystyried wrth edrych ar gynigion o'r math hwn yw tystiolaeth o'u heffeithiolrwydd tebygol. Nawr, o ganlyniad i dimau o wyddonwyr sy'n cynghori'r Llywodraeth neu dimau eraill o ymchwilwyr yn uniongyrchol, llu ohonyn nhw ledled y byd, rydym ni wedi dod i arfer, yn ystod y pandemig hwn, â gallu edrych ar dystiolaeth gadarn a'i hasesu'n fanwl, gan fodelu effeithiau tebygol. Rwy'n ddiolchgar iawn i swyddogion y Llywodraeth am fod yn barod i ateb rhai cwestiynau wrth i ni geisio eglurder ar y sail dystiolaeth honno, ond y tro hwn ni fu'r math o dystiolaeth yr ydym ni wedi dod i arfer â'i hastudio ar gael. Yn wir, dywedodd un gwyddonydd wrthym nad oedd yn gallu cwblhau papur ar effaith debygol y cynigion o'n blaenau heddiw yn union am nad oedd ganddynt y dystiolaeth o'u blaenau ac na fyddent yn ei chael tan yn ddiweddarach y mis hwn. Rwy'n cydnabod yn llwyr y ddadl a gyflwynwyd i ni nad yw absenoldeb tystiolaeth yn gyfystyr â thystiolaeth o absenoldeb, ond serch hynny, rwy'n credu yn yr achos hwn nad yw'r Llywodraeth wedi cyflwyno'r ddadl yn y ffordd, a bod yn deg, y mae wedi bod yn ei wneud o'n blaenau ni a'r cyhoedd yng Nghymru yn ystod y pandemig hwn.

Nawr, fe allem ni, pe baem yn dewis gwneud hynny, benderfynu rhoi cynnig arni. Efallai y bydd yn helpu, felly dim niwed wrth geisio—dadl a fyddai, yn wir, yn gryf iawn pe bai effaith yr hyn yr ydym yn ei drafod yn gyfyngedig, ond rydym yn sôn am oblygiadau eithaf sylweddol o ran gweithredu ar gyfer cyrff cyhoeddus, plismona a gorfodi'r rheoliadau, ac ar yr unigolion y maen nhw'n effeithio arnyn nhw. Felly, mae angen sicrwydd gwirioneddol arnom ynglŷn â hynny.

Rydym ni wedi gofyn am lywodraeth leol a'u cyfrifoldebau gorfodi ar adeg pan fyddan nhw wedi eu hymestyn fel y mae gyda dyletswyddau COVID eraill, ar oblygiadau i'r heddlu. Pwy fydd yn cael y gair olaf ynghylch pryd i orfodi'n gaeth a phryd i fabwysiadu dull ysgafnach? Mae canllawiau yn cael eu llunio, rydym ni wedi clywed, ond nid ydyn nhw ger ein bron heddiw, cyn y bleidlais. Ac nid oes gennym ni ddim syniad gwirioneddol am oblygiadau o ran adnoddau. Beth am yr heriau penodol sy'n ymwneud â gorfodi hyn ar gyfer torfeydd chwaraeon o ddegau o filoedd o bobl, er enghraifft? Unwaith eto, mae cynlluniau yn cael eu llunio ond nid ydym ni wedi eu gweld cyn y bleidlais hon. Rwy'n clywed bod hyd yn oed sôn am orsafoedd profi llif ochrol y tu allan i stadia fel cynllun wrth gefn, rhag ofn y bydd problemau gyda phasys COVID. Sut y byddai hynny'n gweithio yn ymarferol?

Rydym ni wedi gofyn llawer o gwestiynau ac nid ydym wedi cael y sicrwydd yr ydym ni wedi gofyn amdano. A dyna pam rydym ni o'r farn na allwn ni gefnogi'r rheoliadau hyn heddiw. Ac wrth bleidleisio yn erbyn, hoffwn i bwysleisio, unwaith eto, nad yw hyn oherwydd materion o egwyddor. Fe wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru dynnu'r cynnig hwn yn ôl a'i gwneud yn eglur y byddem ni'n cyfrannu at drafodaethau ynglŷn â sut y gellid cyflwyno rhywbeth mwy cadarn, mewn gwirionedd, gyda gwell tystiolaeth ac eglurder o ran goblygiadau. Ac mae'r cynnig hwnnw yn dal i fod yn wirioneddol agored.

Llywydd, rydyn ni wedi rhoi i'r rheoliadau yma yr ystyriaeth ddwys a gofalus maen nhw'n ei haeddu ac, wrth ddod i'r casgliad bod rhaid eu gwrthod nhw fel ag y maen nhw, dwi'n pwysleisio ein bod ni yn dal yn barod i edrych ar y dystiolaeth, i ddarllen y cynlluniau a chanllawiau gweithredu manwl. Ond, a ninnau heb y rheini o'n blaenau ni rŵan, rydyn ni'n pleidleisio yn y ffordd rydyn ni'n credu sy'n iawn, ac yn y gobaith y gall cynllun mwy cadarn wedi ei seilio ar dystiolaeth gael ei roi yn ei le. 

Llywydd, we have given these regulations the careful consideration they deserve and, in coming to the conclusion that they have to be rejected as they are, I emphasise that we are still willing to look at the evidence, to read detailed action plans and guidance. But, given that we don't have those today, we are voting the way that we believe is right in the hope that a more robust proposal based on evidence could be put forward. 

16:50

I think we have plenty of evidence of the need to take this measure. Public Health Wales has all the evidence you might need from people who went to music festivals over the summer and the numbers who returned with COVID. We know that, when young people congregate together, that is when the spread of infection occurs. And one of the really disturbing things is that, although we've got 564 per 100,000 infected in Cardiff in the general population, young people have infection rates that are twice that. And guess who goes to nightclubs; young people, in the main. So, if I want to catch COVID, there's no shortage of opportunities. I've got thousands of students milling around, going to all these three university campuses and partying on a nightly basis, and no doubt they are spreading COVID as we speak. 

So, what we need to do is to be realistic about what we can do to encourage young people to take this seriously. There was a 15-year-old last week, in Portsmouth, who died of COVID four days after she got it, and she was a healthy young woman who did lots of sport. So, I know it's a rarer occurrence than in the older population, but COVID is a very nasty disease and you can't say that you won't have a poor outcome. So, let's try to prevent people catching it in the first place. 

I don't understand why a nightclub wouldn't want to screen their customers, to make sure that their venue is not being used as a super-spreading event, which would cause them to have to close down while they were doing a deep clean. 

Rwy'n credu bod gennym ni ddigon o dystiolaeth o'r angen i gymryd y mesur hwn. Mae gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yr holl dystiolaeth y gallai fod ei hangen arnoch gan bobl a aeth i wyliau cerddoriaeth dros yr haf a'r niferoedd a ddychwelodd gyda COVID. Rydym ni'n gwybod, pan fydd pobl ifanc yn ymgynnull gyda'i gilydd, mai dyna pryd y mae'r haint yn lledaenu. Ac un o'r pethau sy'n peri pryder gwirioneddol yw, er bod gennym ni 564 fesul 100,000 wedi eu heintio yng Nghaerdydd yn y boblogaeth gyffredinol, fod gan bobl ifanc gyfraddau heintio sydd ddwywaith hynny. A dyfalwch bwy sy'n mynd i glybiau nos; pobl ifanc, ar y cyfan. Felly, os wyf i eisiau dal COVID, nid oes prinder cyfleoedd. Mae gen i filoedd o fyfyrwyr yn mynd o gwmpas, yn mynd i'r tri champws prifysgol hyn ac yn partio bob nos, ac mae'n siŵr eu bod nhw'n lledaenu COVID wrth i ni siarad.

Felly, yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw bod yn realistig ynghylch yr hyn y gallwn ni ei wneud i annog pobl ifanc i gymryd hyn o ddifrif. Roedd rhywun 15 oed yr wythnos diwethaf, yn Portsmouth, a fu farw o COVID bedwar diwrnod ar ôl iddi ei gael, ac roedd hi'n fenyw ifanc iach a oedd yn gwneud llawer o chwaraeon. Felly, rwy'n gwybod ei fod yn ddigwyddiad mwy prin nag yn y boblogaeth hŷn, ond mae COVID yn glefyd cas iawn ac ni allwch chi ddweud na fyddwch chi'n cael canlyniad gwael. Felly, gadewch i ni geisio atal pobl rhag ei ddal yn y lle cyntaf.

Nid wyf i'n deall pam na fyddai clwb nos yn dymuno sgrinio eu cwsmeriaid, er mwyn sicrhau nad yw eu lleoliad yn cael ei ddefnyddio fel digwyddiad lledaenu enfawr, a fyddai'n peri iddyn nhw orfod cau wrth iddyn nhw wneud gwaith glanhau dwfn.

Will you take an intervention, Jenny?

A wnewch chi gymryd ymyriad, Jenny?

Thank you, Jenny. I think what the nightclub industry would say is that it's the length of time it takes to process people through. And there have been examples where, by the time that people are processed to get through, then it's the end of the evening. I'm not somebody who attends nightclubs very often these days, but that's what the industry are saying in that regard, Jenny, and that's what we've seen with regard to the issues in Scotland.

Diolch, Jenny. Rwy'n credu mai'r hyn y byddai'r diwydiant clybiau nos yn ei ddweud yw ei bod yn ymwneud â'r amser y mae'n ei gymryd i brosesu pobl. A bu enghreifftiau lle, erbyn i bobl gael eu prosesu i fynd drwodd, yna mae'n ddiwedd y noson. Nid wyf i'n rhywun sy'n mynychu clybiau nos yn aml iawn y dyddiau hyn, ond dyna y mae'r diwydiant yn ei ddweud yn hynny o beth, Jenny, a dyna'r hyn yr ydym ni wedi ei weld o ran y materion yn yr Alban.

16:55

Thank you, Russell. I don't buy that argument, because they're going to have to screen these young people to make sure that they're above the age for drinking alcohol in any case; otherwise, they're going to be non-compliant with the law in other respects. So, they are going to have to do their checks in any case, and they can do it all in one shot with the COVID pass, which shows you what the date of birth is, and therefore, it doesn't in fact increase the procedure required, it just simplifies it.

So, I also think we have to really understand just how much pressure our emergency services are under, because demand for emergency services is now back to where it was before COVID, and on top of that, we've got all the doctors and nurses who are exhausted after 18 months of having to deal with an unprecedented pandemic, and they're having to screen everybody who turns up in an emergency, to make sure that they're not bringing COVID into the hospital, so they are under massive pressure. Why wouldn't want we to be responsibly trying to ensure that we're not giving them an even bigger task than they've got already?

I just think that it absolutely is something that we need to do, and I'm really not buying the Plaid argument that we don't know enough. I really do think that there may be some holes in the way that the lateral flow tests are going to be done, and maybe PCR tests would be more secure, but that is not a reason for not saying we need to have COVID passes before we go to these events.

Diolch, Russell. Nid wyf i'n cytuno â'r ddadl yna, oherwydd bydd yn rhaid iddyn nhw sgrinio'r bobl ifanc hyn i sicrhau eu bod nhw'n hŷn na'r oedran ar gyfer yfed alcohol beth bynnag; fel arall, ni fyddan nhw'n cydymffurfio â'r gyfraith mewn ffyrdd eraill. Felly, bydd yn rhaid iddyn nhw wneud eu gwiriadau beth bynnag, a gallan nhw wneud y cyfan yr un pryd gyda'r pàs COVID, sy'n dangos i chi beth yw'r dyddiad geni, ac felly, nid yw'n cynyddu'r weithdrefn sydd ei hangen mewn gwirionedd, mae'n ei symleiddio.

Felly, rwy'n credu hefyd fod yn rhaid i ni ddeall yn iawn faint yn union o bwysau sydd ar ein gwasanaethau brys, gan fod y galw am wasanaethau brys yn ôl i'r man lle yr oedd cyn COVID erbyn hyn, ac ar ben hynny, mae gennym ni'r holl feddygon a nyrsys sydd wedi blino'n lân ar ôl 18 mis o orfod ymdrin â phandemig digynsail, ac maen nhw'n gorfod sgrinio pawb sy'n troi i fyny mewn argyfwng, i wneud yn siŵr nad ydyn nhw'n dod â COVID i mewn i'r ysbyty, felly maen nhw o dan bwysau aruthrol. Pam na fyddem ni eisiau bod yn gyfrifol am geisio sicrhau nad ydym ni'n rhoi tasg hyd yn oed yn fwy iddyn nhw nag sydd ganddyn nhw eisoes?

Rwy'n credu yn llwyr ei bod yn rhywbeth y mae angen i ni ei wneud, ac nid wyf i mewn gwirionedd yn cytuno â dadl Plaid nad ydym ni'n gwybod digon. Rwy'n credu yn wirioneddol y gallai fod rhai tyllau yn y ffordd y bydd y profion llif ochrol yn cael eu cynnal, ac efallai y byddai profion PCR yn fwy diogel, ond nid yw hynny'n rheswm dros beidio â dweud bod angen i ni gael pasys COVID cyn i ni fynd i'r digwyddiadau hyn.

Thank you for taking an intervention. I just want to say in this intervention: I agree with everything pretty much that you've said. And that is where this falls down; we're not talking about the principles of what you have been portraying. I have children myself at university; I want to make sure that they're safe. Our argument today is that these particular regulations and the proposal by Welsh Government in this particular way to do it isn't, in our view, the way to do it in terms of the evidence in front of us.

Diolch i chi am gymryd ymyriad. Hoffwn i ddweud yn yr ymyriad hwn: rwy'n cytuno â phopeth yr ydych chi wedi ei ddweud fwy neu lai. A dyna lle mae hyn yn methu; nid ydym yn sôn am egwyddorion yr hyn yr ydych chi wedi bod yn eu cyfleu. Mae gen i blant fy hun yn y brifysgol; rwyf i'n awyddus i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ddiogel. Ein dadl ni heddiw yw nad y rheoliadau penodol hyn a'r cynnig gan Lywodraeth Cymru yn y ffordd benodol hon o'i wneud, yn ein barn ni, yw'r ffordd o'i wneud o ran y dystiolaeth sydd o'n blaenau.

Well, I'm really surprised that Plaid's not taking the precautionary approach, because there's nothing stopping us passing the procedures today and then amending them if we think there's going to be widespread abuse of the regulations. I think we just have to bite the bullet now, because the universities are all starting up, and this is one of the places where it really is going to create a worse problem. We know that COVID likes winter, and the winter is nearly upon us.

I don't think this is about creating a two-tier society; I just don't think there's any evidence of that. Practically everybody in the over 40s and in the vulnerable groups have all been vaccinated. We're talking about rates in the high 80s, if not 90s; it's young people who think that somehow, they are going to be able to skip getting vaccinated because they're not the ones who are going to die of it. Well, that isn't necessarily the case.

And I just simply want to say lastly, that in France, our near neighbour in France, you can't even go for a cup of coffee on the pavement unless you show your COVID pass, and frankly, I don't think that society has ground to a halt as a result of that. 

Wel, rwy'n synnu'n fawr nad yw Plaid yn dilyn y dull gweithredu rhagofalus, oherwydd nid oes dim yn ein hatal rhag pasio'r gweithdrefnau heddiw ac yna eu diwygio os byddwn yn credu y bydd y rheoliadau'n cael eu cam-ddefnyddio yn eang. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni fynd amdani yn awr, oherwydd mae'r prifysgolion i gyd yn dechrau, a dyma un o'r mannau lle y bydd yn creu problem waeth. Rydym ni'n gwybod bod COVID yn hoffi'r gaeaf, ac mae'r gaeaf bron arnom.

Nid wyf i'n credu bod hyn yn ymwneud â chreu cymdeithas ddwy haen; Nid wyf i'n credu bod unrhyw dystiolaeth o hynny. Mae pawb dros 40 oed ac yn y grwpiau agored i niwed fwy neu lai i gyd wedi eu brechu. Rydym yn sôn am gyfraddau yn yr 80au uchel, os nad y 90au; pobl ifanc sy'n meddwl eu bod, rywsut, yn mynd i allu anwybyddu cael eu brechu oherwydd nad nhw yw'r rhai sy'n mynd i farw ohono. Wel, nid yw hynny'n wir o reidrwydd.

Ac yn olaf, hoffwn i ddweud yn Ffrainc, ein cymydog agos yn Ffrainc, ni allwch chi hyd yn oed fynd am baned o goffi ar y palmant oni bai eich bod yn dangos eich pàs COVID, ac a dweud y gwir, nid wyf i'n credu bod cymdeithas wedi sefyll yn ei unfan o ganlyniad i hynny.

No-one could have predicted the COVID-19 pandemic that hit the world 18 months ago. Its impact has changed all our lives, turned the economy upside down, and changed the relationship between those in positions of power and the people of this great nation forever. The conversations around COVID-19 restrictions are not straightforward. They're complex, they're intricate, and the public have wide-ranging views on lockdowns, restrictions and vaccine passports, or the so-called vaccine pass.

Today, we discuss the proposal about the vaccine pass in Wales brought forward by the Government here in Wales. I am wholeheartedly opposed to the introduction of any type of internal passport or pass for anyone to have to use to be able to live their lives in this country. Freedoms and democracies are hard won, and anything that erodes personal freedoms, I simply cannot support. There are various reasons for my opposition to domestic vaccine passes or passports; some are economic, some are medical, some are legal, but many are moral and based on the foundations of a free liberal society. The road this Government wants to take the people of Wales down is an extremely slippery slope; to create a system where only those who are vaccinated can have access to certain venues and events will, I believe, create a two-tiered society where those for medical reasons or others do not want to have the vaccine are barred from participating in our society. World history does not make pretty reading when you start to discriminate against people because of a single issue. I find this a terrible prospect, and not one that anybody who wants to live in a twenty-first-century liberal democracy would support.

The slippery slope, however, is one that concerns me greatly. Of course, the Government will say this system will only be implemented for as long as COVID is with us, but Governments of all colours and all political persuasions change their minds, and, once introduced, regulations are very rarely repealed.

But where has this Welsh Government u-turn come from? A few months ago, the First Minister himself was opposed to domestic vaccine passports, and now he wants them introduced here in Wales. Why impose a system where only those who have had the jab can attend events? Scientific data shows that those who have had the jab can catch and spread COVID-19 just as much as those who have COVID-19. It only reduces the risk of serious hospital admission.

We in the west have one thing that many countries across the world do not have—that is, freedom. This freedom must be preserved at all costs. To close, I'd like to quote the American President Ronald Reagan.

'Freedom is a fragile thing and it's never more than one generation away from extinction. It is not ours by way of inheritance; it must be fought for and defended constantly by each generation'.

I urge all my colleagues across parties to vote down this motion and protect our freedoms and our civil liberties here in Wales. Diolch, Llywydd.

Ni allai neb fod wedi rhagweld y pandemig COVID-19 a darodd y byd 18 mis yn ôl. Mae ei effaith wedi newid bywydau pob un ohonom ni, wedi troi'r economi ar ei phen, ac wedi newid y berthynas rhwng y rhai sydd mewn swyddi â phŵer a phobl y wlad arbennig hon am byth. Nid yw'r sgyrsiau ynghylch cyfyngiadau COVID-19 yn syml. Maen nhw'n gymhleth, maen nhw'n ddryslyd, ac mae gan y cyhoedd farn eang ar y cyfyngiadau symud, y cyfyngiadau a'r pasbortau brechlyn, neu'r pàs brechlyn fel y'i gelwir.

Heddiw, rydym ni'n trafod y cynnig am y pàs brechlyn yng Nghymru a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yma yng Nghymru. Rwyf i'n gwrthwynebu'n llwyr gyflwyno unrhyw fath o basbort neu bàs mewnol i unrhyw un orfod ei ddefnyddio i allu byw ei fywyd yn y wlad hon. Mae rhyddid a democratiaeth wedi eu hennill yn galed, ac ni allaf gefnogi unrhyw beth sy'n erydu rhyddid personol. Mae amryw o resymau dros fy ngwrthwynebiad i basys neu basbortau brechlyn domestig; mae rhai yn economaidd, mae rhai yn feddygol, mae rhai yn gyfreithiol, ond mae llawer ohonyn nhw'n foesol ac wedi eu seilio ar sylfeini cymdeithas ryddfrydol rydd. Mae'r ffordd y mae'r Llywodraeth hon yn dymuno tywys pobl Cymru ar ei hyd yn llethr llithrig dros ben; bydd creu system lle mai dim ond y rhai sydd wedi eu brechu sy'n gallu cael mynediad i leoliadau a digwyddiadau penodol, yn fy marn i, yn creu cymdeithas ddwy haen lle mae'r rhai nad ydyn nhw'n dymuno cael y brechlyn am resymau meddygol neu eraill yn cael eu gwahardd rhag cymryd rhan yn ein cymdeithas. Nid yw hanes y byd yn cyflwyno darlun da pan fyddwch yn dechrau gwahaniaethu yn erbyn pobl oherwydd un mater. Rwyf i'n ystyried bod hyn yn bosibilrwydd ofnadwy, ac nid yw'n un y byddai unrhyw un sy'n dymuno byw mewn democratiaeth ryddfrydol yn yr unfed ganrif ar hugain yn ei gefnogi.

Fodd bynnag, mae'r llethr llithrig yn un sy'n peri pryder mawr i mi. Wrth gwrs, bydd y Llywodraeth yn dweud mai dim ond cyhyd ag y bydd COVID gyda ni y bydd y system hon yn cael ei gweithredu, ond mae llywodraethau o bob lliw a phob argyhoeddiad gwleidyddol yn newid eu meddyliau, ac, ar ôl eu cyflwyno, anaml iawn y caiff y rheoliadau eu diddymu.

Ond o ble mae'r tro pedol hwn gan Lywodraeth Cymru wedi dod? Ychydig fisoedd yn ôl, yr oedd y Prif Weinidog ei hun yn gwrthwynebu pasbortau brechlyn domestig, ac erbyn hyn mae'n dymuno eu cyflwyno yma yng Nghymru. Pam gosod system lle mai dim ond y rhai sydd wedi cael y brechlyn sy'n gallu mynychu digwyddiadau? Mae data gwyddonol yn dangos y gall y rhai sydd wedi cael y brechlyn barhau i ledaenu COVID-19 gymaint â'r rhai sydd â COVID-19. Nid yw ond yn lleihau'r risg o gael eu derbyn i'r ysbyty yn ddifrifol.

Mae gennym ni yn y gorllewin un peth nad oes gan lawer o wledydd ledled y byd—hynny yw, rhyddid. Mae'n rhaid amddiffyn y rhyddid hwn ar bob cyfrif. I gloi, hoffwn i ddyfynnu'r Arlywydd o America Ronald Reagan.

'Mae rhyddid yn beth bregus ac nid yw byth yn fwy nag un genhedlaeth i ffwrdd o ddiflannu. Nid ein hetifeddiaeth ni yw hyn; mae'n rhaid i bob cenhedlaeth frwydro drosto a'i amddiffyn yn gyson'.

Anogaf fy nghyd-Aelodau i gyd o bob plaid i bleidleisio yn erbyn y cynnig hwn a diogelu ein rhyddid a'n hawliau sifil yma yng Nghymru. Diolch, Llywydd.

17:00

Delyth Jewell, Cadeirydd y pwyllgor diwylliant.

Delyth Jewell, Chair of the culture committee.

Diolch, Llywydd. Cyfres o gwestiynau ffeithiol sydd gen i yn unig fan hyn, Llywydd, nid araith. Dydy'r pwyllgor heb drafod y mater hwn ymhlith ein gilydd, a buaswn i eisiau pwysleisio hynny.

Mae hyn yn faes, yn amlwg, fydd o ddiddordeb mawr i nifer o sefydliadau diwylliannol a chwaraeon. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog pan fydd yn ymateb i'r ddadl yma i amlinellu'r cymhelliant dros gyflwyno'r pasys, os gwelwch yn dda—hynny ydy, ydy'r Llywodraeth eisiau gwneud hyn er mwyn cynyddu cyfraddau brechu neu reoli lledaeniad y feirws? Buaswn i'n hoffi clywed pa gymorth ychwanegol byddai'n cael ei ddarparu i fusnesau a fydd yn cael eu heffeithio gan yr ymgais yma i gyflawni amcan iechyd cyhoeddus. Buaswn i o blaid hefyd clywed pa drefniadau fydd yn cael eu gwneud i sicrhau na fydd problemau gyda chyflwyno'r pasys fel sydd wedi bod yn yr Alban. Ac yn olaf, hoffwn i glywed, pan fydd yn ymateb i'r ddadl, plîs, beth sydd wedi cael ei ddysgu o'r digwyddiadau prawf yn gynharach yn y flwyddyn, gan nad oes sôn am hynny yn y cyngor TAC na'r memorandwm esboniadol?

Ond jest cyfres o gwestiynau, nid safbwynt, yn amlwg, ydy hyn o ran y pwyllgor.

Thank you very much. I have a series of questions here, Llywydd, not a speech. The committee hasn't discussed this issue amongst ourselves, and I'd like to emphasise that.

This is an issue that will be of great interest, clearly, to many different cultural and sporting groups, so I'd like to ask the Minister, when she responds to the debate, to outline the rationale for introducing these passes, please. Does the Government want to do this to increase vaccination rates or to control the spread of the virus? I'd like to hear what additional support will be provided to businesses that are affected by this attempt to achieve a public health objective. I'd also like to hear about what arrangements will be made to ensure that there won't be issues with the introduction of the passes as has happened in Scotland. And finally, I'd like to hear in the response to this debate what has been learned from the test events held earlier on in the year, as no mention is made of that in the TAC advice nor in the explanatory memorandum.

But just a short list of questions there, not a stance from the committee.

I should say that our committee's not debated these matters, so I don't understand how the Chair can speak as the Chair of the committee. But the debate we're having today goes to the heart of what a democracy is and the role of a Parliament in debating these matters. I do wish that, as a Parliament, we had more time this afternoon to debate this matter. I think this is a matter that demands more time and attention than we have available to us.

Dylwn i ddweud nad yw ein pwyllgor ni wedi trafod y materion hyn, felly nid wyf i'n deall sut y gall y Cadeirydd siarad fel Cadeirydd y pwyllgor. Ond mae'r ddadl yr ydym ni'n ei chael heddiw yn mynd at wraidd yr hyn yw democratiaeth a swyddogaeth Senedd wrth drafod y materion hyn. Byddai yn dda gen i pe byddem ni, fel Senedd, wedi cael mwy o amser y prynhawn yma i drafod y mater hwn. Rwy'n credu bod hwn yn fater sy'n gofyn am fwy o amser a sylw nag sydd ar gael i ni.

Can I just confirm I'm perfectly happy to extend the time available to Members if more Members wish to speak?

A gaf i gadarnhau fy mod i'n berffaith hapus i ymestyn yr amser sydd ar gael i'r Aelodau os bydd mwy o Aelodau yn dymuno siarad?

I'm grateful to you, Presiding Officer, for that.

When I look at these matters I ask myself, 'Is this a proportionate response to the public health challenges we face?' We've all wrestled with these challenges over the last 18 months. We've all asked ourselves, 'Is this right or is this proper that the Government seeks these powers to intervene in the way that we live our lives?' For myself, I agree very much with much of what Russell George said in opening his contribution, because I believe that liberty is something that we should cherish, and I believe that liberty is something that should be taken from us only for the greatest reasons that Government can assemble.

The heart of this debate for me is: has the Government made its case in this instance? And I believe it is clear that the Government has made its case here, and I believe it is important. My argument would be very similar to Rhun ap Iorwerth's, actually—I think the Government should go further and propose a vaccine passport that would demonstrate vaccination rather than simply a test; I think the Government should go further on it. But, in terms of where we are now, how does that affect our freedoms and our liberties? It was John Stuart Mill, of course—. And those of us of a certain vintage did spend some time reading On Liberty; I think it was published in the 1850s. And in what he said there he was very, very clear that liberty—an individual's liberty—can only be taken away if it is in the interests of the rights of the majority and to protect harm for the majority. And he was the father of liberalism, and it's something I very much agree with, because we do have a responsibility to prevent harm to others. And we cannot say that our liberty—my freedom to go to a nightclub—is more important than your freedom to live without the fear of harm or ill health, and to protect your well-being. 

And this isn't unique. Let me say, it's not often I quote Margaret Thatcher, but when she spoke, she said, 'There's no such thing as society', of course, but she went on—many members of the Labour Party wish she hadn't—but she went on and she said, 'But there is responsibility', and we all have responsibility, she said—Margaret Thatcher said—to our families and for the well-being of our neighbours. And we do have that responsibility, and it was Tony Blair, actually, who taught the Labour Party, which spoke enough about rights—and the Labour Party talks constantly about rights—but it was Tony Blair that reminded us that with rights come responsibilities, and I believe that we do have responsibilities to each other, and I believe that we do have responsibilities for the well-being of those others in society: people who are weak, people who are vulnerable, people who have particular health needs.

And nobody's liberty—nobody's liberty—is more important than somebody else's health. What sort of society have we become where Margaret Thatcher would be considered a dangerous liberal? What sort of society have we become where we say, 'My right to do what I choose to do is more important than your right to life'? What sort of society are we? If we are to be anything, then we have to be better than that. The Government gets some things right and Governments get some things wrong. Of course they do. All Governments do. And I understand Rhun's desire for a greater evidential base, but I believe it is there. I believe over the last few years, or the last year or so, we've seen enough evidence of the harm that can be done to people if we go about our lives without giving a care for others. 

And so we do need to introduce these matters. And I actually agree with James Evans; I hope that they will be removed when these regulations are not needed, because we don't want to live in that society. And the point I made to Russell George was that his own Home Secretary told the Conservative conference this morning that people shouldn't have the liberty to go from one part of a country to another to take part in lawful protest. What sort of society is that, that tells us we can't drive down the road in order to protest against something we don't like? That's the heart of liberty. It's the heart of freedom. It's the heart of who we are as a free society. And those liberties are taken from us. An encumbrance is placed upon us in order to protect the greater freedom and the greater good of people in this society. And I believe the Government's case is made—that we have to protect the health and well-being of the most vulnerable people in society, and that is the greatest thing that we can do this afternoon. Thank you. 

Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd, am hynny.

Pan fyddaf i'n edrych ar y materion hyn rwy'n gofyn i fy hun, 'A yw hyn yn ymateb cymesur i'r heriau iechyd y cyhoedd yr ydym ni'n eu hwynebu?' Rydym ni i gyd wedi ymgodymu â'r heriau hyn yn ystod y 18 mis diwethaf. Rydym ni i gyd wedi gofyn i'n hunain, 'A yw hyn yn iawn neu a yw'n briodol bod y Llywodraeth yn ceisio'r pwerau hyn i ymyrryd yn y ffordd yr ydym ni'n byw ein bywydau?' I mi fy hun, rwy'n cytuno yn fawr iawn â llawer o'r hyn a ddywedodd Russell George wrth agor ei gyfraniad, oherwydd rwy'n credu bod rhyddid yn rhywbeth y dylem ni ei werthfawrogi, ac rwy'n credu na ddylai rhyddid fod yn rhywbeth sy'n cael ei dynnu oddi wrthym ni heblaw am y rhesymau gorau y gall y Llywodraeth eu hel at ei gilydd.

Gwraidd y ddadl hon i mi yw: a yw'r Llywodraeth wedi cyflwyno ei hachos yn yr achos hwn? Ac rwy'n credu ei bod yn amlwg bod y Llywodraeth wedi cyflwyno ei hachos yma, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig. Byddai fy nadl i'n debyg iawn i un Rhun ap Iorwerth, mewn gwirionedd—rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth fynd ymhellach a chynnig pasbort brechlynnau a fyddai'n dangos statws brechu yn hytrach na phrawf yn unig; rwy'n credu y dylai'r Llywodraeth fynd ymhellach arni. Ond, o ran ble'r ydym ni nawr, sut mae hynny'n effeithio ar ein rhyddid a'n hawliau? John Stuart Mill ddywedodd, wrth gwrs—. Ac fe wnaeth y rhai hynny ohonom ni o oes benodol wedi treulio cryn amser yn darllen On Liberty; rwy'n credu iddo gael ei gyhoeddi yn y 1850au. Ac yn yr hyn a ddywedodd ef yno, yr oedd yn glir iawn, iawn mai dim ond os yw er budd hawliau'r mwyafrif ac i ddiogelu'r mwyafrif rhag niwed y mae modd dileu rhyddid—rhyddid unigolyn. Ac ef oedd tad rhyddfrydiaeth, ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n cytuno'n fawr iawn ag ef arni, oherwydd bod cyfrifoldeb arnom ni i atal niwed i eraill. Ac ni allwn ni ddweud bod ein rhyddid ni—fy rhyddid i i fynd i glwb nos—yn bwysicach na'ch rhyddid chi i fyw heb fod ofn niwed neu salwch, ac i ddiogelu eich lles.

Ac nid yw hyn yn unigryw. Gadewch i mi ddweud, nid yn aml ydw i'n dyfynnu Margaret Thatcher, ond pan siaradodd hi, dywedodd hi, 'Nid oes y fath beth â chymdeithas', wrth gwrs, ond aeth ymlaen—byddai wedi bod yn dda gan lawer o aelodau'r Blaid Lafur pe na bai wedi gwneud hynny—ond aeth ymlaen i ddweud, 'Ond mae cyfrifoldeb', ac mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb, meddai—meddai Margaret Thatcher—i'n teuluoedd ac am les ein cymdogion. Ac mae gennym ni'r cyfrifoldeb hwnnw, a Tony Blair, mewn gwirionedd, a ddysgodd y Blaid Lafur, a siaradodd ddigon am hawliau—ac mae'r Blaid Lafur yn sôn yn gyson am hawliau—ond Tony Blair a wnaeth ein hatgoffa ni fod cyfrifoldebau yn dod yn sgil hawliau, ac rwy'n credu bod gennym ni gyfrifoldebau i'n gilydd, ac rwy'n credu bod gennym ni gyfrifoldebau am les y rhai eraill mewn cymdeithas: pobl sy'n wan, pobl sy'n agored i niwed, pobl sydd ag anghenion iechyd penodol.

Ac nid yw rhyddid neb—rhyddid neb—yn bwysicach nag iechyd rhywun arall. Pa fath o gymdeithas ydym ni erbyn hyn lle byddai Margaret Thatcher yn cael ei hystyried yn rhyddfrydwr peryglus? Pa fath o gymdeithas ydym ni erbyn hyn lle'r ydym ni'n dweud, 'Mae fy hawl i i wneud yr hyn yr wyf i'n dewis ei wneud yn bwysicach na'ch hawl chi i fywyd'? Pa fath o gymdeithas ydym ni? Os ydym ni am fod yn unrhyw beth, mae'n rhaid i ni fod yn well na hynny. Mae'r Llywodraeth yn cael rhai pethau'n iawn ac mae Llywodraethau'n cael rhai pethau'n anghywir. Wrth gwrs eu bod nhw. Mae pob Llywodraeth yn gwneud hynny. Ac rwy'n deall awydd Rhun am sail dystiolaeth gryfach, ond rwy'n credu ei bod ar gael. Rwy'n credu, yn ystod y blynyddoedd diwethaf, neu'r flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, ein bod ni wedi gweld digon o dystiolaeth o'r niwed y mae'n bosibl ei wneud i bobl os byddwn ni'n byw ein bywydau heb ystyried eraill.

Ac felly mae angen i ni gyflwyno'r materion hyn. Ac rwy'n cytuno â James Evans mewn gwirionedd; rwy'n gobeithio y byddan nhw'n cael eu dileu pan nad oes angen y rheoliadau hyn, oherwydd nid ydym ni eisiau byw yn y gymdeithas honno. A'r pwynt y gwnes i i Russell George oedd bod ei Ysgrifennydd Cartref ei hun wedi dweud wrth gynhadledd y Ceidwadwyr y bore yma na ddylai pobl fod â'r rhyddid i fynd o un rhan o wlad i'r llall i gymryd rhan mewn protest gyfreithlon. Pa fath o gymdeithas yw hynny, sy'n dweud wrthym ni nad ydym ni'n cael gyrru i lawr y ffordd er mwyn protestio yn erbyn rhywbeth nad ydym ni'n ei hoffi? Dyna sydd wrth wraidd rhyddid. Mae wrth wraidd rhyddid. Mae wrth wraidd pwy ydym ni fel cymdeithas rydd. Ac mae'r hawliau hynny yn cael eu tynnu oddi wrthym ni. Mae baich yn cael ei rhoi arnom ni er mwyn diogelu rhyddid mwyaf a lles gorau pobl yn y gymdeithas hon. Ac rwy'n credu bod achos y Llywodraeth wedi ei wneud—bod yn rhaid i ni ddiogelu iechyd a lles y bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, a dyna'r peth gorau y gallwn ni ei wneud y prynhawn yma. Diolch. 

17:05

Wow, follow that, Janet. Minister, I cannot support the mandatory use of domestic vaccination passes or passports, and this is largely due to the wide-ranging ethical, equality, economic, privacy, legal and operational ramifications that such regulation will bring. The Equality and Human Rights Commission in their response to the UK Government's consultation on the idea of COVID status certification highlighted the important ethical and equality issues that would need to be considered before any such legislation could be implemented. In particular, as highlighted in paragraphs 13 to 15 of the commission's reply, these concerns fall within the following areas: 13, that 

'there are concerns about potential for discrimination or for infringement of civil liberties in the use of certification status to travel, go to work, enjoy social activities and access essential services, and the creation of a two-tier society'—

and that was said by Russell George—

'whereby only certain groups are able to fully enjoy their rights. These equality and human rights considerations must be considered'—

and must be proven in detail by this Government here—

'with clear steps taken to address any anticipated negative impacts.'

So, with this in mind, would you clarify whether the Welsh Government considers a COVID pass to be discriminatory and an infringement on civil liberty? Given the protected status of an individual's medical information, including vaccination status, will you also outline what consideration you've given to the data protection implications of occupiers requesting the vaccination status of individuals entering buildings?

Now, recent conversations that we've had with the Night Time Industries Association Wales have made it clear that club nights and shows can take place at any bars and multiplace venues, as well as out-and-out nightclubs. Similarly, many pubs and bars have very similar late night offerings to nightclubs. So, Minister, how is the Welsh Government defining a nightclub under its COVID passport regulations? Specifically, at what point does a pub and bar become a nightclub requiring passport access?

Vaccine passports would require nightclubs to change a key part of their operating model, having just invested in reopening without this requirement. Nightclubs are already amongst some of the most badly hit businesses during the pandemic, with a number of businesses now saddled with severe debt and rent arrears. And, to be honest, there's no support mentioned for the additional capital investment that they'll need. With this in mind, Minister, what impact assessment have you undertaken prior to implementing these regs, and what financial support will be available to assist with the implementation and enforcement of these passports? So, you can understand these—

Waw, dilynwch hynny, Janet. Gweinidog, ni allaf i gefnogi defnydd gorfodol pasys na phasbortau brechlyn domestig, ac mae hyn yn bennaf oherwydd y goblygiadau moesegol, cydraddoldeb, economaidd, preifatrwydd, cyfreithiol a gweithredol eang a ddaw yn sgil rheoleiddio o'r fath. Amlygodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ei ymateb i ymgynghoriad Llywodraeth y DU ar y syniad o ardystiad statws COVID y materion moesegol a chydraddoldeb pwysig y byddai angen eu hystyried cyn y byddai modd gweithredu unrhyw ddeddfwriaeth o'r fath. Yn benodol, fel sydd wedi ei nodi ym mharagraffau 13 i 15 o ateb y comisiwn, mae'r pryderon hyn yn dod o fewn y meysydd canlynol: 13, bod

'pryderon ynghylch y posibilrwydd o wahaniaethu neu o dorri hawliau sifil wrth ddefnyddio statws ardystio i deithio, mynd i'r gwaith, mwynhau gweithgareddau cymdeithasol a manteisio ar wasanaethau hanfodol, a chreu cymdeithas ddwy haen'—

a dywedodd Russell George hynny—

'lle mai dim ond rhai grwpiau sy'n gallu mwynhau eu hawliau yn llawn. Mae'n rhaid ystyried yr ystyriaethau cydraddoldeb a hawliau dynol hyn'—

ac mae'n rhaid iddo gael ei brofi'n fanwl gan y Llywodraeth hon yn y fan yma—

'gan gymryd camau clir i fynd i'r afael ag unrhyw effeithiau negyddol sy'n cael eu rhagweld.'

Felly, gyda hyn mewn golwg, a wnewch chi egluro a yw Llywodraeth Cymru o'r farn bod pàs COVID yn wahaniaethol ac yn amharu ar ryddid sifil? O ystyried statws gwarchodedig gwybodaeth feddygol unigolyn, gan gynnwys statws brechu, a wnewch chi hefyd amlinellu pa ystyriaeth yr ydych chi wedi ei rhoi i oblygiadau diogelu data deiliaid sy'n gofyn am statws brechu unigolion wrth fynd i mewn i adeiladau?

Nawr, mae sgyrsiau diweddar yr ydym ni wedi eu cael â Chymdeithas Diwydiannau'r Nos Cymru wedi ei gwneud yn glir bod modd cynnal nosweithiau a sioeau clwb mewn unrhyw fariau a lleoliadau aml-leoliad, yn ogystal â chlybiau nos gwirioneddol. Yn yr un modd, mae gan lawer o dafarndai a bariau ddarpariaeth debyg iawn yn hwyr yn y nos i glybiau nos. Felly, Gweinidog, sut mae Llywodraeth Cymru yn diffinio clwb nos o dan ei rheoliadau pasbort COVID? Yn benodol, ar ba bwynt mae tafarn a bar yn dod yn glwb nos sy'n gofyn am fynediad pasbort?

Byddai pasbortau brechlyn yn ei gwneud yn ofynnol i glybiau nos newid rhan allweddol o'u model gweithredu, ar ôl buddsoddi mewn ailagor heb y gofyniad hwn. Mae clybiau nos eisoes ymysg rhai o'r busnesau sydd wedi dioddef fwyaf yn ystod y pandemig, gyda nifer o fusnesau erbyn hyn yn dioddef o ddyled ddifrifol ac ôl-ddyledion rhent. Ac, a bod yn onest, nid oes unrhyw gymorth wedi ei grybwyll ar gyfer y buddsoddiad cyfalaf ychwanegol y bydd ei angen arnyn nhw. O ystyried hyn, Gweinidog, pa asesiad effaith ydych chi wedi ei gynnal cyn gweithredu'r rheoliadau hyn, a pha gymorth ariannol fydd ar gael i helpu i weithredu a gorfodi'r pasbortau hyn? Felly, gallwch chi ddeall y—

17:10

Are you taking the intervention? Are you taking the intervention, or—?

A ydych chi'n cymryd yr ymyriad? A ydych chi'n cymryd yr ymyriad, neu—?

Oh, sorry, Jenny—yes.

O, mae'n ddrwg gen i, Jenny—ydw.

I just want you to clarify: what is this capital investment that people would need to make? All they might need is an extra person on the door. I don't regard that as capital investment.

Dim ond eisiau i chi egluro ydw i: beth yw'r buddsoddiad cyfalaf hwn y byddai angen i bobl ei wneud? Y cyfan y gallai fod ei angen arnyn nhw yw person ychwanegol wrth y drws. Nid wyf i'n ystyried hynny yn fuddsoddiad cyfalaf.

But where have you got any evidence that you need one extra person on the door? This is all very vague. At the end of the day, we all know that it is not safe to keep people queuing in very close proximity, so there will be capital investment needed. 

There are legitimate concerns by our businesses that these regulations may directly lead to potential confrontation between security and other venue staff. Our nightclubs are already suffering from security staff shortages and fear they may not be able to find the additional staff required to safely administer the vaccine passport system, raising yet further concerns over the implementation of exemption and protection of staff. Minister, with one prominent north Wales businessman calling for a new law to protect retail and hospitality workers from abusive customers, what steps are you taking? Are you fully understanding what you're expecting our businesses now to prepare for? I would ask all Members, and certainly the Member, not to support this going forward. I really do believe that this is a step too far. Diolch.

Ond ble mae gennych chi unrhyw dystiolaeth bod angen un person ychwanegol wrth y drws? Mae hyn i gyd yn amwys iawn. Yn y pen draw, rydym ni i gyd yn gwybod nad yw'n ddiogel cadw pobl yn ciwio yn agos iawn at ei gilydd, felly bydd angen buddsoddiad cyfalaf.

Mae pryderon dilys gan ein busnesau y gallai'r rheoliadau hyn arwain yn uniongyrchol at wrthdaro posibl rhwng staff diogelwch a staff eraill lleoliadau. Mae ein clybiau nos eisoes yn dioddef o brinder staff diogelwch ac yn ofni efallai na fyddan nhw'n gallu dod o hyd i'r staff ychwanegol sydd eu hangen i weinyddu'r system pasbortau brechlyn yn ddiogel, gan godi pryderon pellach ynghylch gweithredu'r broses o eithrio a diogelu staff. Gweinidog, gydag un dyn busnes blaenllaw yng ngogledd Cymru yn galw am gyfraith newydd i amddiffyn gweithwyr manwerthu a lletygarwch rhag cwsmeriaid sy'n eu cam-drin, pa gamau ydych chi'n eu cymryd? Ydych chi'n deall yn iawn yr hyn yr ydych chi'n disgwyl i'n busnesau baratoi ar ei gyfer nawr? Byddwn i'n gofyn i bob Aelod, ac yn sicr yr Aelod, beidio â chefnogi hyn i symud ymlaen. Rwyf i wir yn credu bod hwn yn gam yn rhy bell. Diolch.

We have supported the cautious approach taken by the First Minister to date, and I am pleased that I live in Wales, because this Government's approach to coronavirus feels so much safer than that of the Conservative Government in Westminster. I also want to be clear that the responsibility taken by the Welsh public in relation to wearing masks, keeping their distance, being clear that they have to ensure that they are abiding by TTP, are absolutely there. And so I actually believe that the Welsh public are responsible in this situation. I also want to loudly condemn the anti-vaxxers who I believe are outside of the Senedd at this time. They are dangerous and they are a risk to everybody, and I'm sure we would all condemn them.

This is not—[Interruption.] Yes, thank you; I'll take the intervention.

Rydym ni wedi cefnogi'r dull gofalus y mae'r Prif Weinidog wedi ei gymryd hyd yma, ac rwy'n falch fy mod i'n byw yng Nghymru, oherwydd bod ymagwedd y Llywodraeth hon at y coronafeirws yn teimlo gymaint yn fwy diogel nag ymagwedd y Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Rwyf i hefyd eisiau bod yn glir bod y cyfrifoldeb y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei dderbyn o ran gwisgo masgiau, cadw eu pellter, bod yn glir bod yn rhaid iddyn nhw sicrhau eu bod yn cadw at Brofi, Olrhain, Diogelu, yno yn wirioneddol. Ac felly rwy'n credu mewn gwirionedd bod y cyhoedd yng Nghymru yn gyfrifol yn y sefyllfa hon. Hoffwn i hefyd gondemnio yn uchel y bobl sy'n gwrthwynebu'r brechiadau sydd, rwy'n credu, y tu allan i'r Senedd ar hyn o bryd. Maen nhw'n beryglus ac maen nhw'n risg i bawb, ac rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn eu condemnio.

Nid yw hyn—[Torri ar draws.] Byddaf, diolch; byddaf i'n derbyn yr ymyriad.

Thank you ever so much, Jane. I wholeheartedly agree with you in terms of the anti-vaxxers that are outside the Senedd today, but I did notice there are some more sensible people outside the Senedd today that are supportive of the position against these regulations, and to some extent I think perhaps they've been overtaken, perhaps, by the other events. But that's just to put that on record. Thank you, Jane.

Diolch yn fawr iawn, Jane. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi o ran y bobl sy'n gwrthwynebu'r brechiadau sydd y tu allan i'r Senedd heddiw, ond sylwais i fod rhai pobl fwy synhwyrol y tu allan i'r Senedd heddiw sy'n cefnogi'r safbwynt yn erbyn y rheoliadau hyn, ac i ryw raddau rwy'n credu efallai bod eu niferoedd nhw yn fwy erbyn hyn, efallai, gan y digwyddiadau eraill. Ond dim ond i gofnodi hynny yw hynny. Diolch, Jane.

Thank you. Well, you ventured out there, and well done you.

I am also grateful to your officials, Minister, for sending me information and also for meeting with me this morning.

Finally, I am astounded at the Conservative position on this in Wales, because I do understand that Boris Johnson is keen on looking at this to be introduced across England. So, the situation there kind of perplexes me slightly. But I want to be clear here that I cannot support this, and there are six reasons, very quickly, Llywydd, that I want to just outline, really.

COVID passports will not reduce the harm. What's being proposed here is either—let's be very clear—that you present something to demonstrate that you're double vaccinated, or a lateral flow test within the last 48 hours. In relation to the lateral flow test, you could absolutely meet somebody in those 48 hours before you enter that venue, and you could, therefore, catch COVID. The queuing for passes, as well, as we've heard, could actually mean that that is transmitted from one person to another. And finally, I understand from the briefing provided by your officials this morning that there is discretion at venues to actually not check everybody. The larger venues, I understand, are allowed to spot check. So, this immediately, for me, breaks down this argument. This is about doing it properly or not doing it at all.

My second reason is this: if it's designed to encourage people to be vaccinated, the evidence doesn't support it. Again, I did hear from your officials this morning—and I'm grateful for this, diolch yn fawr iawn—as quoted by Russell George, there is evidence in here, the first page actually very clearly states that the evidence does not support, that certification is one of the factors that might discourage people from being vaccinated—that is, that going to a venue and requiring vaccination does not encourage people to seek that vaccination.

Thirdly, this is about it being proportionate and my concern is that it will discriminate against people. I've had concerns raised with me by the National Autistic Society that their members are extremely concerned and, indeed, confused about this.

My fourth point is that this is about poor law making. These amendments represent the seventeenth set of amendments to the fifth set of COVID regulations and there's no end date for their use. It's poor law making, in my view, which could set a dangerous precedent.

Fifthly, it will be bad for business and bad for workers. I am really confused as to why people going into venues have to have this COVID pass, but actually the people working in the venues or volunteering in the venues don't have to have a COVID pass. So, straight away, you end up with people being put at risk because they don't have to have that COVID pass. If the Government is certain of the efficacy and need for COVID passports, then why would you leave workers at risk of transmission?

Sixthly and finally, fundamentally COVID passports are an infringement on our freedoms and liberty, and it's great to hear so many people here talking about liberty. You can join our party, the Liberal Democrats, if you really feel so strongly about liberalism and about liberty. But a basic tenet of human rights is the necessity test: does the action taken outweigh those freedoms and rights that we have so fought for over all of the centuries?

Finally—I do finish on this—I urge Members to vote against these proposals today. Let's concentrate on what we know works and what we know that the vast majority of people in Wales are already doing: masks, vaccines, boosters, test, trace and protect, keeping our distance. That's what we know works. This is actually a distraction. I know that this is a difficult issue; it's been a difficult one for me to contemplate and I know that there are party lines to hold, but please, think about what you vote for this afternoon and about the course that this sets us on. Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Diolch. Wel, fe wnaethoch chi fentro allan yno, a da iawn chi.

Rwyf i hefyd yn ddiolchgar i'ch swyddogion chi, Gweinidog, am anfon gwybodaeth ataf i a hefyd am gyfarfod â mi y bore yma.

Yn olaf, rwyf i wedi fy syfrdanu gan safbwynt y Ceidwadwyr ar hyn yng Nghymru, oherwydd rwyf i yn deall bod Boris Johnson yn awyddus i ystyried cyflwyno hyn ledled Lloegr. Felly, mae'r sefyllfa yno'n fy nhrysu i rywfaint. Ond rwyf i eisiau bod yn glir yma na allaf i gefnogi hyn, ac mae chwe rheswm, ac yn gyflym iawn, Llywydd, hoffwn i eu hamlinellu, mewn gwirionedd.

Ni fydd pasbortau COVID yn lleihau'r niwed. Yr hyn sy'n cael ei gynnig yma yw naill ai—gadewch i ni fod yn gwbl glir—eich bod chi'n cyflwyno rhywbeth i ddangos eich bod chi wedi eich brechu ddwywaith, neu brawf llif unffordd o fewn y 48 awr ddiwethaf. O ran y prawf llif unffordd, gallech chi gwrdd yn rhwydd â rhywun yn y 48 awr hynny cyn i chi fynd i mewn i'r lleoliad hwnnw, ac felly gallech chi ddal COVID. Gallai'r ciwio am basys, hefyd, fel y gwnaethom ni ei glywed, olygu bod hynny'n cael ei drosglwyddo o un person i'r llall. Ac yn olaf, rwy'n deall o'r briff a gafodd ei ddarparu gan eich swyddogion y bore yma fod disgresiwn mewn lleoliadau i beidio â gwirio pawb mewn gwirionedd. Mae'r lleoliadau mwy, rwyf i ar ddeall, yn cael gwirio ar hap. Felly, mae hyn ar unwaith, i mi, yn chwalu'r ddadl hon. Mae hyn yn ymwneud â'i wneud yn gywir neu beidio â'i wneud o gwbl.

Fy ail reswm yw hyn: os yw wedi ei gynllunio i annog pobl i gael eu brechu, nid yw'r dystiolaeth yn ei gefnogi. Unwaith eto, clywais i gan eich swyddogion y bore yma—ac rwy'n ddiolchgar am hyn, diolch yn fawr iawn—fel y dyfynnodd Russell George, mae tystiolaeth yma, ar y dudalen gyntaf mewn gwirionedd yn nodi'n glir iawn nad yw'r dystiolaeth yn ei gefnogi, bod ardystio yn un o'r ffactorau a allai annog pobl i beidio â chael eu brechu—hynny yw, nad yw mynd i leoliad a bod gofyn am frechlyn yn annog pobl i geisio'r brechlyn hwnnw.

Yn drydydd, mae hyn yn ymwneud â bod yn gymesur, a fy mhryder i yw y bydd yn gwahaniaethu yn erbyn pobl. Mae pryderon wedi eu codi gyda mi gan y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol fod eu haelodau'n bryderus iawn ac, yn wir, wedi drysu ynghylch hyn.

Fy mhedwerydd pwynt yw bod hyn yn ymwneud â deddfu gwael. Mae'r diwygiadau hyn yn cynrychioli'r ail gyfres ar bymtheg o welliannau i'r pumed gyfres o reoliadau COVID ac nid oes dyddiad dod i ben ar gyfer eu defnyddio. Mae'n ddeddfu gwael, yn fy marn i, a allai osod cynsail beryglus.

Yn bumed, bydd yn ddrwg i fusnes ac yn ddrwg i weithwyr. Rwyf wedi drysu'n fawr pam mae'n rhaid i bobl sy'n mynd i leoliadau gael y pàs COVID hwn, ond mewn gwirionedd nid fydd yn rhaid i'r bobl sy'n gweithio yn y lleoliadau neu sy'n gwirfoddoli yn y lleoliadau gael pàs COVID. Felly, ar unwaith, mae gennych chi bobl yn wynebu risg oherwydd nad oes rhaid iddyn nhw gael y pàs COVID hwnnw. Os yw'r Llywodraeth yn sicr o effeithiolrwydd a'r angen am basbortau COVID, yna pam y byddech chi'n gadael gweithwyr mewn perygl trosglwyddo?

Yn chweched ac yn olaf, yn y bôn, mae pasbortau COVID yn amharu ar ein rhyddid, ac mae'n wych clywed cynifer o bobl yma yn sôn am ryddid. Gallwch chi ymuno â'n plaid ni, y Democratiaid Rhyddfrydol, os ydych chi'n teimlo mor gryf am ryddfrydiaeth ac am ryddid. Ond un o egwyddorion sylfaenol hawliau dynol yw'r prawf angenrheidrwydd: a yw'r camau sydd wedi eu cymryd yn drech na'r rhyddid a'r hawliau hynny yr ydym ni wedi brwydro drostyn nhw ar hyd yr holl ganrifoedd?

Yn olaf—rwyf i yn gorffen gyda hyn—rwy'n annog yr Aelodau i bleidleisio yn erbyn y cynigion hyn heddiw. Gadewch i ni ganolbwyntio ar yr hyn yr ydym ni'n ei wybod sy'n gweithio a'r hyn yr ydym ni'n gwybod bod y mwyafrif llethol o bobl yng Nghymru eisoes yn ei wneud: masgiau, brechlynnau, brechlynnau atgyfnerthu, profi, olrhain a diogelu, cadw ein pellter. Dyna'r hyn yr ydym ni'n gwybod sy'n gweithio. Mae hyn yn tynnu sylw oddi ar hynny mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod bod hwn yn fater anodd; mae wedi bod yn un anodd i mi ei ystyried ac rwy'n gwybod bod llinellau plaid i'w cynnal, ond os gwelwch yn dda, ystyriwch yr hyn yr ydych chi'n pleidleisio drosto y prynhawn yma ac am y llwybr y mae hyn yn ein gosod ni arno. Diolch. Diolch yn fawr iawn.

17:15

I will be voting in support of introducing the COVID pass, and I want to repeat that: it is a COVID pass. It isn't a vaccination certificate, it isn't any of these elaborate names that it's been given today, and it's almost like, somehow, we've been talking about something that doesn't exist and that's the truth. I don't, however, dismiss the unease that some people feel about the civil liberties debate, but I'm content that the inclusion of the lateral flow test result deals with that.

And if we're talking about rights—and we've heard a lot about rights today—we don't actually have an automatic right to go to a nightclub. I don’t ever remember that being written into the human rights legislation that you have a human right to go to a nightclub. But we do have, and it’s been quoted here—and I prefer the Tony Blair to Thatcher, I have to tell you—we do have some responsibility as individuals to other people.

I’ve heard the debate about needing an extra member of staff that was put through by Janet Finch-Saunders. If we don’t check people who are coming into venues—and we do know there is sufficient evidence that tells us that these can be become superspreaders—I can assure you of one thing, Janet, you’ll have fewer staff the next week because they will have caught COVID, so they’ll be running a little bit on empty, and we’ve seen that happen where people have opened up already. There is plenty of evidence there already that tells you that people are being infected in their place of work. So, what we’re trying to do is actually protect those workers and we’re also trying to protect people.

If you want evidence about people’s behaviour after they pile out of or towards a nightclub, come with me on Thursday, Friday, Saturday or Sunday night in Haverfordwest when I take somebody to work at 11 o’clock. It seems that people think that they become superhuman, they’re hanging off each other, and I’m sure that they’re talking really closely, and I can guarantee that they don’t remember the next day who they’ve been talking to. Some of them won’t even remember where they were going to or coming from. My experience in the licensed trade tells me that that will be the case.

So, let’s be clear that this is not a vaccine certificate, and I think I’m going to keep repeating it as many times as it was already repeated. I don’t buy the argument either that I’ve heard that this measure is the thin edge of the wedge, nor that it’s a checkpoint Government. Let’s be clear, these are very silly words to bandy about in this debate. We’ve all made extraordinary sacrifices and compromises. We’ve stuck to the rules and followed advice in order to stay safe and to look out for each other, and we all know that people have made huge sacrifices, and that is really how we’ve managed to get through this together as a community.

But requiring people to prove they’re COVID free or vaccinated or both to attend social events is not the biggest ask that we’ve made of people so far, and I think that’s an important point to make here now. It is not the biggest ask. It isn’t the majority of people who go into nightclubs. So, let’s just keep this in perspective. As far as I know, most of my constituents don’t head off to the nightclub, and again I can relate back to the evidence I’ve already given. But, let’s also be clear that many have already actually asked for COVID passes, and at the Green Man that happened in my region, they actually asked for a pass, and thousands more have used COVID passes to travel abroad this summer. In fact, they couldn’t wait to get those to get out of the country and come back so they could have a holiday. It didn’t stop those people.

Byddaf i'n pleidleisio i gefnogi cyflwyno'r pàs COVID, ac rwyf i eisiau ailadrodd hynny: pàs COVID ydyw. Nid yw'n dystysgrif frechlynnau, nid yw'n unrhyw un o'r enwau cymhleth hyn sydd wedi ei roi iddo heddiw, ac mae bron fel, rhywsut, ein bod ni wedi bod yn sôn am rywbeth nad yw'n bodoli a dyna'r gwir. Fodd bynnag, nid wyf i'n diystyru'r anesmwythyd y mae rhai pobl yn ei deimlo ynghylch y ddadl ar ryddid sifil, ond rwy'n fodlon bod cynnwys canlyniad y prawf llif unffordd yn ymdrin â hynny.

Ac os ydym ni'n sôn am hawliau—ac rydym ni wedi clywed llawer am hawliau heddiw—nid oes gennym ni hawl awtomatig i fynd i glwb nos mewn gwirionedd. Nid wyf i byth yn cofio hynny wedi ei ysgrifennu yn y ddeddfwriaeth hawliau dynol, bod gennych chi hawl ddynol i fynd i glwb nos. Ond mae gennym ni, ac mae wedi ei ddyfynnu yn y fan yma—ac mae'n well gen i fersiwn Tony Blair i Thatcher, mae'n rhaid i mi ddweud wrthych chi—mae gennym ni rywfaint o gyfrifoldeb fel unigolion i bobl eraill.

Rwyf i wedi clywed y ddadl ynghylch angen aelod ychwanegol o staff a gafodd ei chyflwyno gan Janet Finch-Saunders. Os nad ydym ni'n gwirio'r bobl sy'n dod i mewn i leoliadau—ac rydym ni yn gwybod bod digon o dystiolaeth sy'n dweud wrthym ni y gall y rhain fod yn archledaenwyr—gallaf eich sicrhau am un peth, Janet, bydd gennych chi lai o staff yr wythnos nesaf oherwydd byddan nhw wedi dal COVID, felly byddan nhw'n brin o staff, ac rydym ni wedi gweld hynny'n digwydd lle mae pobl wedi agor yn barod. Mae digon o dystiolaeth yno eisoes sy'n dweud wrthych chi fod pobl yn cael eu heintio yn eu gweithle. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw diogelu'r gweithwyr hynny mewn gwirionedd ac rydym ni hefyd yn ceisio amddiffyn pobl.

Os ydych chi eisiau tystiolaeth o ymddygiad pobl ar ôl iddyn nhw hyrddio allan o glwb nos neu tuag ato, dewch gyda mi ar nos Iau, nos Wener, nos Sadwrn neu nos Sul i Hwlffordd pan fyddaf i'n mynd â rhywun i'r gwaith am 11 o'r gloch. Mae'n ymddangos bod pobl yn meddwl eu bod yn dod nhw'n uwchddynol, maen nhw'n hongian oddi ar ei gilydd, ac rwy'n siŵr eu bod nhw'n siarad yn agos iawn, a gallaf i warantu nad ydyn nhw'n cofio'r diwrnod nesaf â phwy y maen nhw wedi bod yn siarad. Ni fydd rhai ohonyn nhw hyd yn oed yn cofio i ble roedden nhw'n mynd neu o ble roedden nhw'n dod. Mae fy mhrofiad i yn y fasnach drwyddedig yn dweud wrthyf y bydd hynny'n wir.

Felly, gadewch i ni fod yn glir nad tystysgrif frechlynnau yw hon, ac rwy'n credu fy mod i'n mynd i barhau i ailadrodd hynny gynifer o weithiau ag yr oedd wedi ei ailadrodd eisoes. Nid wyf i'n derbyn y ddadl ychwaith yr wyf i wedi ei chlywed mai blaen y gyllell yw'r mesur hwn, na'i fod yn Llywodraeth reolfa. Gadewch i ni fod yn glir, mae'r rhain yn eiriau gwirion iawn i'w defnyddio yn y ddadl hon. Rydym ni i gyd wedi gwneud aberth a chyfaddawdau eithriadol. Rydym ni wedi cadw at y rheolau ac wedi dilyn cyngor er mwyn cadw'n ddiogel a gofalu am ein gilydd, ac rydym ni i gyd yn gwybod bod pobl wedi gwneud aberth enfawr, a dyna mewn gwirionedd sut yr ydym ni wedi llwyddo i ddod drwy hyn gyda'n gilydd fel cymuned.

Ond nid yw ei gwneud yn ofynnol i bobl brofi eu bod yn rhydd rhag COVID neu eu bod wedi eu brechu neu'r ddau i fynychu digwyddiadau cymdeithasol y peth mwyaf yr ydym ni wedi ei ofyn gan bobl hyd yn hyn, ac rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig i'w wneud yma nawr. Nid dyma'r peth mwyaf sydd wedi ei ofyn. Nid yw'r bobl sy'n mynd i glybiau nos yn fwyafrif. Felly, gadewch i ni gadw persbectif yn hyn i gyd. Hyd y gwn i, nid yw'r rhan fwyaf o fy etholwyr i yn mynd i glybiau nos, ac eto gallaf i ddilyn y dystiolaeth yr wyf i eisoes wedi ei rhoi. Ond, gadewch i ni hefyd fod yn glir bod llawer eisoes wedi gofyn am basys COVID, ac yn y Dyn Gwyrdd a ddigwyddodd yn fy rhanbarth i, gwnaethon nhw ofyn am bàs, ac mae miloedd mwy wedi defnyddio pasys COVID i deithio dramor yr haf hwn. Yn wir, ni allen nhw aros i'w cael nhw i gael mynd allan o'r wlad a dod yn ôl fel y gallen nhw gael gwyliau. Nid oedd yn atal y bobl hynny.

17:20

Will the Member take an intervention?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

So, it's not a step too far. I will, yes.

Felly, nid yw'n gam yn rhy bell. Gwnaf.

Thank you. I'm very grateful. Is it the case that at the Green Man Festival all the workers and all of the volunteers also were required to produce proof of vaccination?

Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn. A yw'n wir ei bod yn ofynnol i'r holl weithwyr a'r holl wirfoddolwyr ddangos prawf o frechu yng Ngŵyl y Dyn Gwyrdd hefyd?

I've no idea. But what I do know is, for the event to go ahead, the people who wanted to take part in it had to have a COVID pass. That’s what I do know, and that’s the point that’s being made here. That point is actually irrelevant, as far as I can see.

So, let’s be clear here: this is proportionate, is sensible and is a fair precaution, and I really do urge everybody to examine their conscience here today, to do the right thing and support this.

Nid oes gen i unrhyw syniad. Ond yr hyn rwyf i yn ei wybod yw, er mwyn i'r digwyddiad fynd yn ei flaen, roedd yn rhaid i'r bobl a oedd yn dymuno cymryd rhan ynddi gael pàs COVID. Dyna yr wyf i'n ei wybod, a dyna'r pwynt sy'n cael ei wneud yma. Mae'r pwynt hwnnw yn amherthnasol mewn gwirionedd, hyd y gwelaf i.

Felly, gadewch i ni fod yn glir yma: mae hyn yn gymesur, mae'n synhwyrol ac mae'n rhagofal teg, ac rwyf i'n annog pawb i archwilio eu cydwybod yma heddiw, i wneud y peth iawn a chefnogi hyn.

Dwi'n galw nawr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb. Eluned Morgan. 

I now call on the Minister for Health and Social Services to reply. Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Llywydd. I want to be clear that the Welsh Labour Government has not suggested the introduction of this measure lightly; it has been challenging for us, because we wanted to think through very carefully what were the practical, what were the legal, what were the ethical implications of introducing a pass of this type. But we understand our public health responsibilities, and we understand that we are facing some of the highest COVID rates that we have seen since the beginning of the pandemic, particularly amongst young people—over 1,000 cases per 100,000. And we know that we've got to do something to stop the turbocharging in terms of the spread of the virus in these places where lots of people congregate. And you want evidence to show that that happens: well, we know how many Welsh young people came back from Cornwall, from Boardmasters Festival, and spread the virus here; we know how many came back from Reading and spread the virus here. We know that we've got to do something to address this situation.

And let me remind the Tories—[Interruption.] Let me remind the Tories—[Interruption.] I'm sorry, but I am responding to the debate. Let me remind the Tories that the COVID pass remains a tool in the armoury of the UK Government in their own winter plan, and it's quite possible that we will see the introduction of this measure in the United Kingdom. And Plaid has asked us to back what works. Well, this system has been working for four months. We know that lots of venues have been using it already across Wales. I know, because I attended a Nile Rodgers concert, and it worked extremely well under those circumstances. Nobody is being forced to be vaccinated. Let's be absolutely clear about that. There is an option for people to have a lateral flow test to show that they don't have the virus.

And you tell us to listen to what the scientists are telling us. Well, I'll tell you what the Scientific Advisory Group for Emergencies is telling us. They're telling us, 'Act early; act now.' And every day, every day we hesitate, those rates go up. And every day we hesitate, those rates will put more pressure on our NHS services. And let's be clear: not accepting this suggests that you're happy to do nothing in the next few weeks. Nobody is suggesting that any facility should keep data. We fully understand that businesses want to remain open, and this measure will help us to do that throughout the winter. And let me be clear: not supporting this measure today will be an act of gross irresponsibility when it comes to public health in Wales. And this measure will allow the facilities to stay open in the face of one of the most challenging winters that we are yet to face. The public is on our side on this, and they are watching you in this Chamber today, and I urge you to support this measure.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwyf i eisiau bod yn glir nid ar chwarae bach y mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi awgrymu cyflwyno'r mesur hwn; mae wedi bod yn heriol i ni, oherwydd ein bod ni eisiau ystyried yn ofalus iawn beth oedd y goblygiadau ymarferol, cyfreithiol, a moesegol ynghlwm wrth gyflwyno pàs o'r math hwn. Ond rydym ni'n deall ein cyfrifoldebau iechyd cyhoeddus, ac rydym ni'n deall ein bod ni'n wynebu rhai o'r cyfraddau COVID uchaf yr ydym ni wedi eu gweld ers dechrau'r pandemig, yn enwedig ymhlith pobl ifanc—dros 1,000 o achosion fesul 100,000. Ac rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni wneud rhywbeth i atal lledaeniad ffyrnig y feirws yn y mannau hyn lle mae llawer o bobl yn ymgynnull. Ac rydych chi eisiau tystiolaeth i ddangos bod hynny'n digwydd: wel, rydym ni'n gwybod faint o bobl ifanc o Gymru a ddaeth yn ôl o Gernyw, o Ŵyl Boardmasters, gan ledaenu'r feirws yma; rydym ni'n gwybod faint a ddaeth yn ôl o Reading gan ledaenu'r feirws yma. Rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni wneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r sefyllfa hon.

A gadewch i mi atgoffa'r Torïaid—[Torri ar draws.] Gadewch i mi atgoffa'r Torïaid—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, ond rwyf i yn ymateb i'r ddadl. Gadewch i mi atgoffa'r Torïaid bod y pàs COVID yn parhau i fod yn adnodd sydd ar gael i Lywodraeth y DU yn eu cynllun gaeaf eu hunain, ac mae'n ddigon posibl y byddwn ni'n gweld y mesur hwn yn cael ei gyflwyno yn y Deyrnas Unedig. Ac mae Plaid wedi gofyn i ni gefnogi'r hyn sy'n gweithio. Wel, mae'r system hon wedi bod yn gweithio ers pedwar mis. Rydym ni'n gwybod bod llawer o leoliadau wedi bod yn ei ddefnyddio eisoes ledled Cymru. Rwy'n gwybod, oherwydd es i i gyngerdd Nile Rodgers, ac fe weithiodd yn eithriadol o dda o dan yr amgylchiadau hynny. Nid oes neb yn cael ei orfodi i gael ei frechu. Gadewch i ni fod yn gwbl glir ynglŷn â hynny. Mae gan bobl ddewis i gael prawf llif unffordd i ddangos nad oes ganddyn nhw'r feirws.

Ac rydych chi'n dweud wrthym ni am wrando ar yr hyn y mae'r gwyddonwyr yn ei ddweud wrthym ni. Wel, byddaf i'n dweud wrthych chi yr hyn y mae'r Grŵp Cynghori Gwyddonol ar gyfer Argyfyngau yn ei ddweud wrthym ni. Maen nhw'n dweud wrthym ni, 'Gweithredwch yn gynnar; gweithredwch nawr.' A phob dydd, bob dydd yr ydym ni'n petruso, mae'r cyfraddau hynny yn codi. A phob dydd yr ydym ni'n petruso, bydd y cyfraddau hynny yn rhoi mwy o bwysau ar ein gwasanaethau GIG. A gadewch i ni fod yn glir: mae peidio â derbyn hyn yn awgrymu eich bod chi'n hapus i wneud dim yn ystod yr wythnosau nesaf. Nid oes neb yn awgrymu y dylai unrhyw gyfleuster gadw data. Rydym ni'n deall yn iawn bod busnesau yn dymuno aros ar agor a bydd y mesur hwn yn ein helpu ni i wneud hynny drwy gydol y gaeaf. A gadewch i mi fod yn glir: bydd peidio â chefnogi'r mesur hwn heddiw yn weithred anghyfrifol ddifrifol o ran iechyd y cyhoedd yng Nghymru. A bydd y mesur hwn yn caniatáu i'r cyfleusterau aros ar agor yn wyneb un o'r gaeafau mwyaf heriol yr ydym ni eto i'w wynebu. Mae'r cyhoedd ar ein hochr ni ynglŷn â hyn, ac maen nhw'n eich gwylio chi yn y Siambr hon heddiw, ac rwyf i'n eich annog chi i gefnogi'r mesur hwn.

17:25

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi'n gohirio'r bleidlais, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting on the motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl: Datganoli Pwerau Trethu Newydd
8. Debate: Devolution of New Tax Powers

Mae yna ddadl nawr ar ddatganoli pwerau trethu newydd, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig. Rebecca Evans.

There is now a debate on the devolution of new tax powers, and I call on the Minister for Finance and Local Government to move the motion. Rebecca Evans.

Cynnig NDM7786 Lesley Griffiths

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod posibilrwydd cyflwyno treth ar dir gwag yng Nghymru er mwyn cyfrannu at gynyddu’r cyflenwad o dai a sicrhau defnydd cynhyrchiol o dir nad yw’n cael ei ddefnyddio.

2. Yn gresynu at fethiant Llywodraeth y DU i fwrw ymlaen â’r cynnig hwn, a hynny’n unol â darpariaethau Deddf Cymru 2014.

3. Yn galw ar Lywodraeth y DU i gydweithio â Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod proses effeithiol ar gyfer datganoli cymhwysedd deddfwriaethol dros drethi newydd i’r Senedd.

Motion NDM7786 Lesley Griffiths

To propose that the Senedd:

1. Recognises the potential for a vacant land tax in Wales to contribute to increasing housing supply and bringing idle land into productive use.

2. Regrets the failure of the UK Government to take forward this proposal in line with the provisions of the Wales Act 2014.

3. Calls on the UK Government to work with Welsh Government to ensure there is an effective process for enabling the devolution of legislative competence over new areas of taxation to the Senedd.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. We first debated the case for new taxes in 2017, beginning a national discussion about how new tax powers could provide opportunities to help us realise our ambitions for Wales. More than four years later, those opportunities are still not available to us.

The Wales Act 2014 allows for the devolution of new and existing UK taxes, but gives scant detail on how that process would work. The Welsh and UK Governments worked together to carefully design a process that would enable the introduction of new devolved taxes, respecting the interests of both Governments. There are two distinct phases of the process. The first phase is to devolve the powers. This requires a proposal to be developed, and consulted upon, before being presented to both the UK Parliament and this Senedd for the agreement to devolve and receive the powers. The second phase is for the Welsh Government to bring forward the detailed policy and legislative proposals to this Senedd to introduce the new tax.

We identified a vacant land tax as the first new tax we would seek competence for using the agreed inter-governmental process. We chose a vacant land tax because it can play a key role in helping deliver on our commitments to provide more housing, and support the regeneration of our towns and communities. We also chose a vacant land tax because we believe the case for devolution was clear and straightforward, and that this would allow us to test and refine the process for devolving further taxes.

Diolch, Llywydd. Gwnaethom drafod yr achos dros drethi newydd am y tro cyntaf yn 2017, gan ddechrau trafodaeth genedlaethol ar sut y gallai pwerau trethu newydd ddarparu cyfleoedd i'n helpu i wireddu ein huchelgeisiau ar gyfer Cymru. Dros bedair blynedd yn ddiweddarach, nid yw'r cyfleoedd hynny ar gael i ni o hyd.

Mae Deddf Cymru 2014 yn caniatáu datganoli trethi newydd a phresennol y DU, ond nid yw'n rhoi llawer o fanylion am sut y byddai'r broses honno'n gweithio. Gweithiodd Llywodraethau Cymru a'r DU gyda'i gilydd i gynllunio yn ofalus proses a fyddai'n galluogi cyflwyno trethi datganoledig newydd, gan barchu buddiannau'r ddwy Lywodraeth. Mae dau gam penodol i'r broses. Y cam cyntaf yw datganoli'r pwerau. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i gynnig gael ei ddatblygu, ac ymgynghori arno, cyn ei gyflwyno i Senedd y DU a'r Senedd hon er mwyn cytuno i ddatganoli a derbyn y pwerau. Yr ail gam yw i Lywodraeth Cymru gyflwyno'r cynigion polisi a deddfwriaethol manwl i'r Senedd hon i gyflwyno'r dreth newydd.

Nodwyd treth ar dir gwag gennym fel y dreth newydd gyntaf y byddem ni'n ceisio cymhwysedd i ddefnyddio'r broses rynglywodraethol y cytunwyd arni. Fe wnaethom ddewis treth ar dir gwag oherwydd gall chwarae rhan allweddol yn y gwaith o helpu i gyflawni ein hymrwymiadau i ddarparu mwy o dai, a chefnogi adfywio ein trefi a'n cymunedau. Fe wnaethom ddewis treth ar dir gwag hefyd oherwydd ein bod yn credu bod yr achos dros ddatganoli yn glir ac yn syml, ac y byddai hyn yn caniatáu i ni brofi a mireinio'r broses ar gyfer datganoli trethi eraill.

High-quality, safe and affordable housing is the cornerstone to better health, better educational outcomes and better well-being. We know from housing need estimates that we will need an additional 7,400 homes per year for the next five years, and we are doing everything in our power to deliver the housing Wales needs. But, with new tax powers to incentivise developers to progress stalled developments, we could do more. A vacant tax alone is not the solution to the housing crisis, of course, but it is an intervention we can make to bring forward timely development. As it stands, land owners benefit from an uplift in the value of their land when it's identified in the planning process for development. Where the land is then developed, providing much-needed homes, this system works. But, where the landowner holds on to that land and it's not developed, there is a private gain, but at a public cost. By increasing the cost of holding on to land that has been identified for development, a vacant land tax could help to encourage development and rebalance who bears the cost when development doesn't take place. A vacant land tax could also help contribute to regeneration, tackling the blight of idle sites and their impact on the well-being of those who live nearby.

To begin to properly explore the opportunities of the vacant land tax for Wales, we first need the powers. We have always been clear that in seeking new powers for the first time, we will be testing the Wales Act 2014 mechanism, and we have never underestimated the challenge of navigating this process. Two years of work went into ensuring that the UK Government had the information it needed to consider the case for devolution, before we made a formal request for the transfer of powers. I had a constructive discussion with the Financial Secretary to the Treasury at a Joint Exchequer Committee meeting. We agreed it was for the Welsh Government to make policy decisions about how any new devolved tax would operate, and for this Senedd to decide whether to pass any new tax into law. The role of the UK Government and Parliament is in deciding to devolve new tax powers. However, when I made the formal request in March 2020, their response was to ask for yet more information on the operation of the tax. We have worked with the UK Government in good faith to determine and to provide the information that they will need, but it is not appropriate for the UK Government to get involved in matters that are, rightly, for the Welsh Government and this Senedd. 

The Conservatives' amendment calls on us to acknowledge that there are a number of reasons why developments may stall. Well, this is something that we've always acknowledged. We commissioned research into the reasons and their prevalence across Wales. We have also always been very clear that we're not looking to penalise those who are actively developing within the timescales of a normal process, nor those who are prevented from development by reasons that are outside their control.

We know that to achieve our policy aims, we will need to carefully consider how such a tax would be set and structured, and we will work with stakeholders to design and approach that disincentivises the behaviours that we don't want, without creating unintended consequences. But, the powers must come before the detailed policy design can be undertaken. The continuing lack of progress in devolving new powers not only denies us a potentially significant lever in meeting housing need and supporting regeneration, it suggests that the process is unworkable. Yet, in the meantime, the UK Government is pressing ahead with its plans to introduce a UK-wide residential property development tax, which will include, within its scope, taxing the profits arising from holding on to land identified for development. 

A vacant land tax is a narrow and targeted tax. It is closely aligned to devolved responsibilities, and would have little interaction with non-devolved areas. It would apply only to land in Wales, and wouldn't reasonably be expected to have a material impact outside of Wales. If we cannot secure powers for such a tax, it is difficult to believe we could secure powers for any new tax under the current process. If the UK Government were so minded to progress our request in the spirit of what we have agreed, we could today be debating whether to accept the transfer of powers, rather than continuing to regret the lack of progress. Instead, in a process where UK Government can potentially endlessly request further information, we must question whether that process is fit for purpose. Diolch.

Mae tai diogel a fforddiadwy o ansawdd uchel yn gonglfaen i well iechyd, gwell canlyniadau addysgol a gwell lles. Gwyddom o amcangyfrifon angen tai y bydd arnom angen 7,400 o gartrefi ychwanegol y flwyddyn am y pum mlynedd nesaf, ac rydym yn gwneud popeth o fewn ein gallu i ddarparu anghenion tai Cymru. Ond, gyda phwerau treth newydd i gymell datblygwyr i fwrw ymlaen â datblygiadau sydd wedi'u gohirio, gallem ni wneud mwy. Nid yw treth ar dir gwag yn unig yn ateb i'r argyfwng tai, wrth gwrs, ond mae'n ymyriad y gallwn ni ei wneud i gyflwyno datblygiad amserol. Fel y mae, mae perchnogion tir yn elwa ar gynnydd yng ngwerth eu tir pan gaiff ei nodi yn y broses gynllunio ar gyfer datblygu. Pan fo'r tir wedyn yn cael ei ddatblygu, gan ddarparu cartrefi y mae mawr eu hangen, mae'r system hon yn gweithio. Ond, pan fo'r perchnogion tir yn dal y tir hwnnw ac nad yw/n cael ei ddatblygu, mae enillion preifat, ond ar gost gyhoeddus. Drwy gynyddu'r gost o ddal gafael ar dir sydd wedi'i nodi i'w ddatblygu, gallai treth ar dir gwag helpu i annog datblygiad ac ail-gydbwyso pwy sy'n ysgwyddo'r gost pan na fydd datblygiad yn digwydd. Gallai treth ar dir gwag hefyd helpu i gyfrannu at adfywio, mynd i'r afael â golwg wael safleoedd segur a'u heffaith ar les y rhai sy'n byw gerllaw.

Er mwyn dechrau archwilio'n briodol cyfleoedd y dreth ar dir gwag i Gymru, mae angen y pwerau arnom yn gyntaf. Rydym bob amser wedi bod yn glir, wrth geisio pwerau newydd am y tro cyntaf, y byddwn yn profi dull Deddf Cymru 2014, ac nid ydym erioed wedi tanamcangyfrif yr her o lywio'r broses hon. Aeth dwy flynedd o waith i sicrhau bod gan Lywodraeth y DU yr wybodaeth yr oedd ei hangen arni i ystyried yr achos dros ddatganoli, cyn i ni wneud cais ffurfiol am drosglwyddo pwerau. Cefais drafodaeth adeiladol gydag Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys mewn cyfarfod Cydbwyllgor y Trysorlys. Cytunwyd mai Mater i Lywodraeth Cymru oedd gwneud penderfyniadau polisi ynghylch sut y byddai unrhyw dreth ddatganoledig newydd yn gweithredu, ac i'r Senedd hon benderfynu a ddylid trosglwyddo unrhyw dreth newydd i gyfraith. Swyddogaeth Llywodraeth a Senedd y DU yw penderfynu datganoli pwerau treth newydd. Fodd bynnag, pan wnes i'r cais ffurfiol ym mis Mawrth 2020, eu hymateb oedd gofyn am ragor o wybodaeth eto am weithrediad y dreth. Rydym wedi gweithio gyda Llywodraeth y DU yn ddidwyll i benderfynu a darparu'r wybodaeth y bydd ei hangen arnynt, ond nid yw'n briodol i Lywodraeth y DU gymryd rhan mewn materion sydd, yn briodol, i Lywodraeth Cymru a'r Senedd hon.

Mae gwelliant y Ceidwadwyr yn galw arnom i gydnabod bod nifer o resymau pam y gallai fod oedi mewn datblygiadau. Wel, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni bob amser wedi'i gydnabod. Gwnaethom gomisiynu ymchwil i'r rhesymau a'u mynychder ledled Cymru. Rydym bob amser wedi bod yn glir iawn nad ydym yn ceisio cosbi'r rhai sy'n mynd ati i ddatblygu o fewn amserlenni proses arferol, na'r rhai sy'n cael eu hatal rhag cael eu datblygu gan resymau sydd y tu hwnt i'w rheolaeth.

Er mwyn cyflawni ein hamcanion polisi, gwyddom y bydd angen i ni ystyried yn ofalus sut y byddai treth o'r fath yn cael ei phennu a'i strwythuro, a byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid i gynllunio dull sy'n datgymell yr ymddygiadau nad ydym eu heisiau, heb greu canlyniadau anfwriadol. Ond, mae'n rhaid i'r pwerau ddod cyn y gellir ymgymryd â'r dyluniad polisi manwl. Mae'r diffyg cynnydd parhaus o ran datganoli pwerau newydd nid yn unig yn gwadu ysgogiad sylweddol i ni o ran diwallu'r angen am dai a chefnogi adfywio, mae'n awgrymu nad yw'r broses yn ymarferol. Ac eto, yn y cyfamser, mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â'i chynlluniau i gyflwyno treth datblygu eiddo preswyl ledled y DU, a fydd yn cynnwys, o fewn ei chwmpas, trethu'r elw sy'n deillio o ddal gafael ar dir a nodwyd i'w ddatblygu. 

Mae treth ar dir gwag yn dreth gul wedi'i thargedu. Mae'n cyd-fynd yn agos â chyfrifoldebau datganoledig, ac ni fyddai ganddi fawr o ryngweithio â meysydd nad ydyn nhw wedi'u datganoli. Byddai'n berthnasol i dir yng Nghymru yn unig, ac ni fyddai disgwyl yn rhesymol iddi gael effaith sylweddol y tu allan i Gymru. Os na allwn sicrhau pwerau ar gyfer treth o'r fath, mae'n anodd credu y gallem ni sicrhau pwerau ar gyfer unrhyw dreth newydd o dan y broses bresennol. Pe bai Llywodraeth y DU yn cytuno i fwrw ymlaen â'n cais yn ysbryd yr hyn yr ydym ni wedi cytuno arno, gallem ni heddiw fod yn trafod a ddylid derbyn trosglwyddo pwerau, yn hytrach na pharhau i edifarhau am y diffyg cynnydd. Yn hytrach, mewn proses lle y gall Llywodraeth y DU ofyn am ragor o wybodaeth, mae'n rhaid i ni gwestiynu a yw'r broses honno'n addas i'r diben. Diolch.

17:35

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Peter Fox i gynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Peter Fox.

I have selected the amendment to the motion, and I call on Peter Fox to move the amendment tabled in the name of Darren Millar. Peter Fox.

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

1. Yn cydnabod bod Llywodraeth y DU wedi bod yn ymgysylltu â Llywodraeth Cymru ynghylch cynigion i gyflwyno treth ar dir gwag yng Nghymru.

2. Yn cydnabod bod nifer o resymau pam y gallai datblygiadau newydd arafu, ac yn nodi pryderon y gallai treth ar dir gwag arwain at ganlyniadau anfwriadol o ran argaeledd a fforddiadwyedd tir i'w ddatblygu.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi ei chynigion ar gyfer treth ar dir gwag, gan gynnwys asesiad llawn o'r effaith ar y sector tai.

4. Yn galw ymhellach ar Lywodraeth Cymru i gydweithio ag adeiladwyr tai, ac i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael ar hyn o bryd i adeiladu'r cartrefi fforddiadwy o ansawdd sydd eu hangen ar Gymru i fynd i'r afael â'r argyfwng tai.  

Amendment 1—Darren Millar

Delete all and replace with:

1. Recognises that the UK Government has been engaging with the Welsh Government over proposals to introduce a vacant land tax in Wales.

2. Acknowledges that there are a number of reasons as to why new developments may stall, and notes concerns that a vacant land tax may result in unintended consequences on the availability and affordability of land for development.

3. Calls on the Welsh Government to publish its proposals for a vacant land tax, including a full impact assessment on the housing sector.

4. Further calls on the Welsh Government to work collaboratively with house builders, and to use all of the levers that it currently has available to build the affordable, quality homes that Wales needs to tackle the housing crisis.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch, Llywydd. I move the amendment tabled in the name of Darren Millar. I would like to thank you, Minister, for the statement, although I do question why the Government has used its parliamentary time to bring forward a debate on further devolution of taxation and to drive yet another wedge, it seems, between Wales and the UK Government. Once again, it seems like we're banging on about devolution, rather than talking about the big issues facing the people of Wales, looking inwards at ourselves, obsessing over process, rather than the policy outcomes that will deliver real change for families across the country.

We are at a delicate time in Wales's recovery from the pandemic, and I firmly believe that Welsh Government resources should be solely focused on delivering on the people's priorities: jobs and levelling up the economy, the NHS and helping young people to catch up with their education. You acknowledged today, Minister, that the UK Government—that you've been in conversations with them. I'm pleased you've acknowledge that. As we know, your own tax policy report in 2021-22, published earlier this year, acknowledges an agreement, as you referenced just now, at the Joint Exchequer Committee in 2021 that proposals for the vacant land tax could be moved forward onto the next stage. And I know that the UK Government has since requested more information and that has delayed this process, and I acknowledge your frustration at this delay today, Minister.

What I'd say in response is that it is absolutely correct that these plans are fully scrutinised by all parties to ensure that they deliver on their aims and do not have a negative impact on the UK internal market as well as the house building and wider construction sector. To use a house building analogy, Llywydd, you wouldn't move into a new home without checking that it's been properly built first and that the structure is safe; you ask a surveyor to check for issues, you ask tradesmen to make sure the fixtures and fittings are as they should be. This is what the UK Government are doing, and the additional layers of scrutiny should be welcomed and not seen as a hindrance. This is the thing, Minister: you are asking the Welsh Parliament to support the eventual devolution of a vacant land tax without actually really saying what the Welsh Government's plans are. Members, the Minister is trying to sell us a house without allowing us to look at the plans first.

So, Minister, what would a vacant land tax look like in Wales, and do you know what impact this would have on house builders and the wider construction industry? Llywydd, I do broadly understand what the Welsh Government is aiming to achieve through the introduction of a vacant land tax, however, it's important to recognise that there are a number of reasons, as the Minister has referenced, as to why new developments may stall. Research found that of all stalled developments in Wales, 13 per cent have a stall due to site-specific issues, such as ground conditions, ecological and flooding matters and suitability of the land itself, 6 per cent have stalled due to planning negotiations, a further 6 per cent have stalled due to lack of finance. The report also notes that 47 per cent of non-residential stalled sites have come to a halt because of planning negotiations, and these are issues that would not be solved by a vacant land tax.

There have been some positive developments to tackle these issues in Wales, for example, the previous Welsh Government introduced the stalled sites fund, and it would be useful if the Minister could outline how successful this fund has been and whether such initiatives will be extended. Also, the Cardiff capital region, meanwhile, has announced a £45 million fund to kick start house building in the area after it found that 55 per cent of stalled sites were being held up by things like the cost of remediation and the removal of pollutants from the land. There is a wide range of issues that need to be tackled here, Minister, and so I would welcome more detail about how you are working in collaboration with house builders to help them overcome challenges experienced during the development process, rather than further hindering them by imposing a new tax on development. Also, how is the Welsh Government reforming the planning process so that it is more flexible and responsive to local needs?

And finally, turning to the overarching theme of today's debate, tax devolution, I would like to reaffirm the Welsh Conservative manifesto position of no new taxes. I believe that the Welsh Government already has the powers to level up across the country and to finally tackle long-standing issues in Wales. Yet, when it comes to delivery, successive Welsh Labour Governments have often had very little to show for their efforts. Proposals for a vacant land tax ignore the fact that the Welsh Government already has many of the tools that it needs to deliver the housing that Welsh families need. Minister, why should the people of Wales believe that this is a Government that will be one of action and not one of inaction? I remain unconvinced about the need for a vacant land tax in Wales, particularly given the wide range of issues that hinder house building that quite simply a vacant land tax would not solve. With this in mind, Llywydd, I ask Members to reject the Government motion and support our amendment. Diolch yn fawr. 

Diolch, Llywydd. Rwy'n cynnig y gwelliant a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Hoffwn ddiolch i chi, Gweinidog, am y datganiad, ond rwy'n cwestiynu pam mae'r Llywodraeth wedi defnyddio ei hamser seneddol i gyflwyno dadl ar ddatganoli trethi ymhellach ac i achosi rhaniad arall, mae'n debyg, rhwng Cymru a Llywodraeth y DU. Unwaith eto, mae'n ymddangos ein bod yn sôn am ddatganoli, yn hytrach na sôn am y materion mawr sy'n wynebu pobl Cymru, gan edrych o'r tu allan ar ein hunain, bod ag obsesiwn ynghylch proses, yn hytrach na'r canlyniadau polisi a fydd yn sicrhau newid gwirioneddol i deuluoedd ledled y wlad.

Rydym ar adeg anodd yn adferiad Cymru o'r pandemig, ac rwy'n credu yn gryf y dylai adnoddau Llywodraeth Cymru ganolbwyntio'n llwyr ar gyflawni blaenoriaethau'r bobl: swyddi a chodi gwastad yr economi, y GIG a chynorthwyo pobl ifanc i ddal i fyny â'u haddysg. Fe wnaethoch chi gydnabod heddiw, Gweinidog, fod Llywodraeth y DU—eich bod wedi bod mewn sgyrsiau â nhw. Rwy'n falch eich bod wedi cydnabod hynny. Fel y gwyddom, mae eich adroddiad polisi treth eich hun yn 2021-22, a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, yn cydnabod cytundeb, fel y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn awr, yng Nghydbwyllgor y Trysorlys yn 2021 y gellid symud cynigion ar gyfer y dreth ar dir gwag ymlaen i'r cam nesaf. Ac rwy'n gwybod bod Llywodraeth y DU wedi gofyn am fwy o wybodaeth ers hynny ac mae hynny wedi gohirio'r broses hon, ac rwy'n cydnabod eich rhwystredigaeth yn yr oedi hwn heddiw, Gweinidog.

Yr hyn yr wyf i'n ei ddweud mewn ymateb yw ei bod yn gwbl gywir bod pob ochr yn craffu'n llawn ar y cynlluniau hyn er mwyn sicrhau eu bod yn cyflawni eu hamcanion ac nad ydyn nhw'n cael effaith negyddol ar farchnad fewnol y DU yn ogystal â'r sector adeiladu tai ac adeiladu ehangach. I ddefnyddio cyfatebiaeth adeiladu tŷ, Llywydd, ni fyddech yn symud i gartref newydd heb wirio ei fod wedi'i adeiladu'n briodol yn gyntaf a bod y strwythur yn ddiogel; rydych yn gofyn i syrfëwr chwilio am broblemau, yn gofyn i syrfëwr sicrhau bod y gosodiadau a'r ffitiadau fel y dylen nhw fod. Dyma y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud, a dylid croesawu'r haenau ychwanegol o graffu ac ni ddylid eu hystyried yn rhwystr. Dyma'r peth, Gweinidog: rydych yn gofyn i Senedd Cymru gefnogi datganoli treth ar dir gwag yn y pen draw heb ddweud beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru mewn gwirionedd. Aelodau, mae'r Gweinidog yn ceisio gwerthu tŷ i ni heb ganiatáu i ni edrych ar y cynlluniau yn gyntaf.

Felly, Gweinidog, sut olwg fyddai ar dreth ar dir gwag yng Nghymru, ac a ydych chi'n gwybod pa effaith y byddai hyn yn ei chael ar adeiladwyr tai a'r diwydiant adeiladu ehangach? Llywydd, rwy'n deall yn fras yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn anelu at ei gyflawni drwy gyflwyno treth dir wag, fodd bynnag, mae'n bwysig cydnabod bod nifer o resymau, fel y mae'r Gweinidog wedi cyfeirio, ynghylch pam y gallai datblygiadau newydd arafu. Canfu ymchwil, o'r holl ddatblygiadau sydd wedi'u gohirio yng Nghymru, fod 13 y cant yn oedi oherwydd materion sy'n benodol i'r safle, fel amodau tir, materion ecolegol a llifogydd ac addasrwydd y tir ei hun, mae 6 y cant wedi'u hoedi oherwydd trafodaethau cynllunio, mae 6 y cant arall wedi'u hoedi oherwydd diffyg cyllid. Mae'r adroddiad hefyd yn nodi bod 47 y cant o safleoedd dibreswyl wedi'u hoedi wedi dod i ben oherwydd trafodaethau cynllunio, ac mae'r rhain yn faterion na fyddai'n cael eu datrys gan dreth ar dir gwag.

Bu rhai datblygiadau cadarnhaol i fynd i'r afael â'r materion hyn yng Nghymru, er enghraifft, cyflwynodd Llywodraeth flaenorol Cymru y gronfa safleoedd segur, a byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog amlinellu pa mor llwyddiannus fu'r gronfa hon ac a fydd mentrau o'r fath yn cael eu hymestyn. Hefyd, mae prifddinas-ranbarth Caerdydd, yn y cyfamser, wedi cyhoeddi cronfa o £45 miliwn i roi hwb i adeiladu tai yn yr ardal ar ôl iddi ganfod bod 55 y cant o safleoedd wedi'u gohirio yn cael eu hoedi gan bethau fel cost adfer a chael gwared ar lygryddion o'r tir. Mae ystod eang o faterion y mae angen mynd i'r afael â nhw yma, Gweinidog, ac felly byddwn yn croesawu mwy o fanylion am sut yr ydych yn cydweithio ag adeiladwyr tai i'w helpu i oresgyn heriau a brofwyd yn ystod y broses ddatblygu, yn hytrach na'u llesteirio ymhellach drwy osod treth newydd ar ddatblygu. Hefyd, sut mae Llywodraeth Cymru yn diwygio'r broses gynllunio fel ei bod yn fwy hyblyg ac ymatebol i anghenion lleol?

Ac yn olaf, gan droi at thema gyffredinol y ddadl heddiw, datganoli trethi, hoffwn ailddatgan safbwynt polisi maniffesto'r Ceidwadwyr Cymreig sef dim trethi newydd. Rwy'n credu bod gan Lywodraeth Cymru eisoes y pwerau i godi'r gwastad ledled y wlad ac i fynd i'r afael â materion hirsefydlog yng Nghymru o'r diwedd. Ac eto, o ran cyflawni, yn aml nid yw Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru wedi cael fawr ddim i'w ddangos am eu hymdrechion. Mae cynigion ar gyfer treth ar dir gwag yn anwybyddu'r ffaith bod gan Lywodraeth Cymru lawer o'r dulliau sydd eu hangen eisoes i ddarparu'r tai sydd eu hangen ar deuluoedd Cymru. Gweinidog, pam ddylai pobl Cymru gredu mai Llywodraeth yw hon a fydd yn un sy'n gweithredu ac nid yn un o ddiffyg gweithredu? Nid wyf yn argyhoeddedig o hyd ynghylch yr angen am dreth ar dir gwag yng Nghymru, yn enwedig o ystyried yr ystod eang o faterion sy'n llesteirio adeiladu tai na fyddai treth ar dir gwag yn ei datrys. Gyda hyn mewn golwg, Llywydd, rwy'n gofyn i'r Aelodau wrthod cynnig y Llywodraeth a chefnogi ein gwelliant ni. Diolch yn fawr. 

17:40

Mae yna ddau ran i'r cynnig yma sydd ger ein bron ni: yn gyntaf, potensial y dreth ar dir gwag, ac yn ail, wedyn, diffygion y protocol. Ar yr elfen gyntaf, dwi'n meddwl bod yna ddadleuon cryf o blaid ystyried cyflwyno treth ar dir gwag. Mi fyddai fe, wrth gwrs, yn helpu i daclo sefyllfaoedd lle mae datblygwyr mawr yn camddefnyddio'r system er mwyn chwyddo elw ar draul cymunedau. Mi ddywedodd Peter Fox bod angen canolbwyntio ar wella bywydau pobl ac nid obsesiynu gyda phroses. Wel, os felly, rhowch y grymoedd i Lywodraeth Cymru i gael bwrw ymlaen â'r gwaith yna, oherwydd mae'r arfer yma o fancio tir yn anfoesol ac yn anghywir, ac mae'n berffaith iawn bod y Senedd yma yn gofyn am hawliau i fedru mynd i'r afael â hynny'n effeithiol. Mae yna dreth debyg eisoes yn bodoli yng Ngweriniaeth Iwerddon, sef ardoll ar safleoedd gwag. Ac mae angen pŵer tebyg fan hyn er mwyn helpu yn yr ymdrech i fynd i'r afael â'r crisis tai yng Nghymru. 

Wedi dweud hynny, mae yna gwestiynau wrth gwrs o hyd sydd angen eu hateb cyn y byddai treth o'r fath yn cael ei chyflwyno. Mae angen sicrhau bod y dreth yn targedu datblygiadau sydd wedi eu gohirio'n fwriadol, ac nid, wrth gwrs, yn effeithio ar rai sydd wedi methu â symud ymlaen am resymau cwbl ddilys. Mae yna pros ac mae yna cons, ond mater i'r Senedd yma yw trafod a mireinio'r dadleuon hynny, oherwydd materion gweithredol yw'r rheini—ystyriaethau sy'n dod ar ôl y drafodaeth lefel uwch, rhynglywodraethol ar yr egwyddor o ddatganoli neu beidio â datganoli. A dyma ni'n dod at ail ran y cynnig. 

There are two parts to this motion before us today: first of all, the potential of a vacant land tax, and then, secondly, the deficiencies of the protocol. On the first element, I think there are strong arguments in favour of considering the introduction of a vacant land tax. It would, of course, help to tackle scenarios where large developers abuse the system in order to inflate profits at the expense of communities. Peter Fox said that we need to focus on improving people's lives and not obsess with process. Well, if so, give the Welsh Government the powers to proceed with that work, because this practice of land banking is immoral and wrong, and it's quite right that this Senedd should seek powers to address that issue effectively. There's a similar tax already in place in the Republic of Ireland, which is a levy on vacant plots, and we need similar powers in this place in order to help to tackle the housing crisis in Wales. 

Having said that, there are questions remaining of course that need to be answered before such a tax could be introduced. We'd need to ensure that the tax targets developments that have been deliberately delayed and doesn't impact on those that have failed to make progress for entirely valid reasons. There are pros and there are cons, but it's a matter for this Senedd to discuss and refine those arguments, because they are operational considerations—considerations that come after the high level inter-governmental debate on the principle of devolving or not devolving. And this brings us to the second part of the motion. 

The failure of the current protocol is plain for all to see. It's been compared a number of times, hasn't it, to the old legislative competence Orders, which plagued the Senedd back in the late 2000s. They were very rapidly replaced because of concerns over the complexity of the negotiations involved in those, and this arrangement should also be dealt with in a similar way. The protocols have fallen at the first hurdle, as far as I'm concerned. It's the first time these have been tested, and they've been shown to be flawed and failing. And, frankly, the Treasury is trying to get too deep into operational issues instead of the higher-level principles of where these powers should lie. Of course, they're intentionally making the process unnecessarily complicated and drawn out, because we all know what this current Westminster Government thinks about devolving any further powers or responsibilities to Wales. 

In my time as Chair of the Finance Committee in the last Senedd, I saw how the Welsh Government went to significant lengths to set out the rationale for the vacant land tax, but it's just another case of Wales fulfilling its end of the bargain and Westminster failing to meet theirs. And the Minister's right; this process isn't fit for purpose, and the crux of the problem, of course, is that the UK Government is the final arbiter of its own decisions. Professor Gerry Holtham gave evidence to the Finance Committee in the last Senedd, and he said that

'the judge and the jury and the witnesses are all the same person, and so it's a little unclear how to proceed. If the British Government says "no", what do you do then, even if your request is perfectly reasonable? So, I think it is something, like a lot of things in the British constitution, that would benefit from a little more clarity and perhaps a little more codification'.

The Minister has said that there's a case for some kind of third-party assessment of the information, some sort of independent view and oversight of it. Well, if we are to stick to this protocol, then that is something that we have to insist on, because it's very lopsided towards the UK Government as things stand. Now, it's a bit like my local grocer telling me that he won't sell me eggs unless I tell him whether I'm boiling them, scrambling them or poaching them. It's quite perverse, isn't it, really?

Fundamentally, this is a competency issue, not a policy issue. We saw in the last Senedd how the Chief Secretary to the Treasury just wouldn't engage with the Finance Committee, refusing to appear before it and I know that those sentiments are still there. If truth be told, Westminster Government has absolutely no intention of devolving any further powers on this or any other area to Wales. In fact, the UK Government's mission is pretty clear, isn't it? They're taking back everything through legislation, the internal market Act, we've had references to the raft of LCMs that are now coming before us at an unprecedented rate. There is an irony here, of course: it's Labour putting forward this motion, when of course, it was the Labour Minister, Mark Drakeford, the finance Minister at the time, who agreed this protocol with the UK Government. So, I hope now that you realise that Westminster just doesn't want this protocol to work. It's a fudge; it's a mechanism not to facilitate progress, but to block progress, and of course it's working. So, the sooner we're freed from those Westminster shackles that are holding Wales back, the better.

Mae methiant y protocol presennol yn amlwg i bawb ei weld. Mae wedi'i gymharu nifer o weithiau, on'd yw e, â'r hen Orchmynion cymhwysedd deddfwriaethol, a oedd yn bla ar y Senedd yn ôl ar ddiwedd y 2000au. Fe'u disodlwyd yn gyflym iawn oherwydd pryderon ynghylch cymhlethdod y trafodaethau sy'n gysylltiedig â'r rheini, a dylid ymdrin â'r trefniant hwn hefyd mewn ffordd debyg. Mae'r protocolau wedi methu ar y rhwystr cyntaf, yn fy marn i. Dyma'r tro cyntaf i'r rhain gael eu profi, a dangoswyd eu bod yn ddiffygiol a'u bod yn methu. Ac, a dweud y gwir, mae'r Trysorlys yn ceisio mynd yn rhy ddwfn i faterion gweithredol yn hytrach na'r egwyddorion lefel uwch o ble y dylai'r pwerau hyn fod. Wrth gwrs, maen nhw'n fwriadol yn gwneud y broses yn ddiangen o gymhleth ac yn rhy hir, oherwydd rydym ni i gyd yn gwybod beth yw barn y Llywodraeth bresennol hon yn San Steffan am ddatganoli unrhyw bwerau neu gyfrifoldebau pellach i Gymru. 

Yn ystod fy nghyfnod yn Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid yn y Senedd ddiwethaf, gwelais sut yr aeth Llywodraeth Cymru i drafferthion sylweddol i nodi'r rhesymeg dros y dreth ar dir gwag, ond mae ond yn achos arall o Gymru yn cyflawni ei rhan hi o'r fargen a San Steffan yn methu â chyflawni eu un nhw. Ac mae'r Gweinidog yn gywir; nid yw'r broses hon yn addas i'r diben, a chraidd y broblem, wrth gwrs, yw mai Llywodraeth y DU yw canolwr terfynol ei phenderfyniadau ei hun. Rhoddodd yr Athro Gerry Holtham dystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid yn y Senedd ddiwethaf, a dywedodd

'mae'r barnwr a'r rheithgor a'r tystion i gyd yn un person, ac felly mae ychydig yn aneglur sut i fwrw ymlaen. Os yw Llywodraeth Prydain yn dweud "na", beth ydych chi'n ei wneud bryd hynny, hyd yn oed os yw eich cais yn gwbl resymol? Felly, rwy'n  credu ei fod yn rhywbeth, fel llawer o bethau yng nghyfansoddiad Prydain, a fyddai'n elwa ar ychydig mwy o eglurder ac efallai ychydig mwy o godeiddio'.

Mae'r Gweinidog wedi dweud bod achos dros ryw fath o asesiad trydydd parti o'r wybodaeth, rhyw fath o farn annibynnol a goruchwyliaeth ohono. Wel, os ydym ni eisiau cadw at y protocol hwn, yna mae hynny'n rhywbeth y mae'n rhaid i ni fynnu arno, oherwydd mae'r cydbwysedd o blaid Llywodraeth y DU fel y mae pethau. Nawr, mae ychydig fel fy groser lleol yn dweud wrthyf na wnaiff e werthu wyau i mi oni bai fy mod yn dweud wrtho a ydw i'n mynd i'w berwi, eu sgramblo neu'n eu potsio. Mae'n eithaf rhyfedd, on'd yw e, mewn gwirionedd?

Yn y bôn, mae hwn yn fater o gymhwysedd, nid yn fater polisi. Gwelsom yn y Senedd ddiwethaf na wnaeth Prif Ysgrifennydd y Trysorlys ymgysylltu â'r Pwyllgor Cyllid, gan wrthod ymddangos o'i flaen ac rwy'n gwybod bod y teimladau hynny'n dal yno. Y gwir yw, nid oes gan Lywodraeth San Steffan unrhyw fwriad o gwbl o ddatganoli unrhyw bwerau eraill yn y maes hwn nac unrhyw faes arall i Gymru. Yn wir, mae bwriad Llywodraeth y DU yn eithaf clir, on'd yw e? Maen nhw'n cymryd popeth yn ôl drwy ddeddfwriaeth, Deddf y farchnad fewnol, rydym wedi cael cyfeiriadau at y llu o memoranda cydsyniad deddfwriaethol sydd bellach yn dod ger ein bron ar gyfradd ddigynsail. Mae eironi yma, wrth gwrs: Llafur sy'n cyflwyno'r cynnig hwn, pan wrth gwrs y Gweinidog Llafur, Mark Drakeford, y Gweinidog cyllid ar y pryd, a gytunodd ar y protocol hwn gyda Llywodraeth y DU. Felly, gobeithio nawr eich bod yn sylweddoli nad yw San Steffan eisiau i'r protocol hwn weithio. Mae'n llanast; mae'n ddull, nid i hwyluso cynnydd, ond i rwystro cynnydd, ac wrth gwrs mae'n gweithio. Felly, gorau po gyntaf y cawn ein rhyddhau o gefynnau San Steffan sy'n dal Cymru yn ôl.

17:45

Taxation exists to pay for public services. Too many people believe that we can have the same quality of public services as Scandinavia when our taxation system is more akin to that of the USA. The Conservatives oppose increasing any taxes or bringing in new taxes. We need a debate on what public services we have and how to pay for them. When you look at the cost of private education and private healthcare, it puts into perspective the value for money we get from our taxation system. It is not by random chance or serendipity that those countries with the highest tax levels have the best public services and those with the lowest tax levels the poorest. It's because taxation is necessary to raise the money to pay for the public services we all need, services like the roads we travel on, the safety of people at work, the safety of food, education and the health service—which we all depend on—policing our streets; they're all paid for out of taxation. If people want quality public services, then taxes are needed to pay for them.

Whilst nobody likes to pay taxes, some rich individuals and multinational companies are experts at reducing their tax payments. For a multinational company, corporation tax is an optional payment that's value can be reduced by things such as intra-company charges, paying for intellectual property rights, transferring charges for goods and services, or making the point of sale outside Britain. Each ensures business profit occurs in a low-tax or no-tax country. Providing quality public services means that if some people do not pay tax or their fair share of tax, then either public services suffer, or others like us have to pay more.

Every time tax cuts are made, they're shown as beneficial—they appear to be to those who are paying less tax and have more money in their pocket. The effect that the introduction of the Government income tax cuts has on public expenditure, on services such as health, local government and education is completely ignored until the cuts start affecting people. The more difficult the tax is to avoid, the more unpopular it is with the rich and powerful. By far the most difficult taxes to avoid are the property taxes, non-domestic rates and council tax. Land value tax is a tax like those. There are no tricks such as internal company transactions or having non-domiciled status to avoid paying the tax; the land is not movable, and the tax becomes liable and must be paid.

There are various ways of raising taxes, and whilst with an expenditure tax such as VAT what I pay on an item is the same as anyone else living in Great Britain, it's not true of tax on income, for example. Take somebody earning £30,000 a year, then if they're under retirement age, they pay income tax and national insurance. When that person reaches retirement age, they cease to pay national insurance. A graduate on the same income pays back a student loan as well as income tax and national insurance. Someone who receives their income via dividend will pay a 7.5 per cent tax rate on income over £2,000. This to me appears very unfair.

What tax needs to be is fair and difficult to avoid. Vacant land tax meets this requirement. I also think the Government recognises the potential for a vacant land tax in Wales to contribute to increasing housing supply and bringing idle land back into productive use. There's too much land that could be being used being banked for the future. Vacant land tax will apply to land that's been granted all necessary planning permission, and other consents for development, but where there's been no development. Tax will apply to all landowners of both commercial and residential property development, private developers, but also local authorities, housing associations and yes, the Welsh Government itself. If there are genuine reasons for the lack of development that are outside of the landowner's control, the tax wouldn't apply. Land value tax has been described as the perfect tax, and the economic efficiency of a land value tax has been known since the eighteenth century. One of the major Conservatives, Jacob Rees-Mogg, who thinks we are still in the eighteenth century, may well actually accept that as something from then that is useful. A land value tax is a progressive tax in that the tax burden falls on the title holder in proportion to the value of the location, the ownership of which is highly correlated with overall wealth and income.

This would not be unique to Wales. I think sometimes we have the Welsh Government often saying, 'This is Wales leading the way', and the Conservatives say, 'It's experimental'. Both would be untrue. A land—[Interruption.]. Sorry. I'll give way, Peter.

Mae trethiant yn bodoli i dalu am wasanaethau cyhoeddus. Mae gormod o bobl yn credu y gallwn ni gael yr un ansawdd o wasanaethau cyhoeddus â Sgandinafia pan fo ein system drethu yn debycach i'r un yn UDA. Mae'r Ceidwadwyr yn gwrthwynebu cynyddu unrhyw drethi neu gyflwyno trethi newydd. Mae angen dadl ar ba wasanaethau cyhoeddus sydd gennym a sut i dalu amdanyn nhw. Pan edrychwch chi ar gost addysg breifat a gofal iechyd preifat, mae'n rhoi mewn persbectif y gwerth am arian a gawn o'n system drethu. Nid ar hap neu serendipedd y mae gan y gwledydd hynny sydd â'r lefelau treth uchaf y gwasanaethau cyhoeddus gorau a'r rhai sydd â'r lefelau treth isaf y gwaethaf. Y rheswm am hynny yw bod angen trethiant i godi'r arian i dalu am y gwasanaethau cyhoeddus y mae eu hangen arnom ni i gyd, gwasanaethau fel y ffyrdd yr ydym ni'n teithio arnyn nhw, diogelwch pobl yn y gwaith, diogelwch bwyd, addysg a'r gwasanaeth iechyd—y mae pob un ohonom yn dibynnu arnyn nhw—plismona ein strydoedd; trethiant sy'n talu am bob un o'r rhain. Os yw pobl eisiau gwasanaethau cyhoeddus o safon, yna mae angen trethi i dalu amdanyn nhw.

Er nad oes unrhyw un yn hoffi talu trethi, mae rhai unigolion cyfoethog a chwmnïau rhyngwladol yn arbenigwyr ar leihau eu taliadau treth. I gwmni rhyngwladol, mae treth gorfforaethol yn daliad dewisol y gellir lleihau ei werth gan bethau fel taliadau o fewn y cwmni, talu am hawliau eiddo deallusol, trosglwyddo taliadau am nwyddau a gwasanaethau, neu symud y pwynt gwerthu y tu allan i Brydain. Mae pob un yn sicrhau bod elw busnes yn digwydd mewn gwlad dreth isel neu ddim treth. Mae darparu gwasanaethau cyhoeddus o safon yn golygu, os nad yw rhai pobl yn talu treth neu eu cyfran deg o dreth, yna naill ai mae gwasanaethau cyhoeddus yn dioddef, neu bydd yn rhaid i eraill fel ni dalu mwy.

Bob tro y gwneir toriadau treth, dangosir nhw fel rhai sy'n fuddiol—mae'n ymddangos eu bod yn fuddiol i'r rhai hynny sy'n talu llai o dreth ac sydd â mwy o arian yn eu poced. Mae'r effaith y mae cyflwyno toriadau treth incwm y Llywodraeth yn ei gael ar wariant cyhoeddus, ar wasanaethau fel iechyd, llywodraeth leol ac addysg yn cael ei hanwybyddu'n llwyr nes bod y toriadau'n dechrau effeithio ar bobl. Y mwyaf anodd yw'r dreth i'w hosgoi, y mwyaf amhoblogaidd ydyw gyda'r cyfoethog a'r pwerus. Y trethi anoddaf i'w hosgoi o bell ffordd yw'r trethi eiddo, ardrethi annomestig a'r dreth gyngor. Mae treth ar werth tir yn dreth fel y rheini. Nid oes unrhyw driciau fel trafodiadau cwmni mewnol neu fod â statws byw tu allan i'r wlad er mwyn osgoi talu'r dreth; nid oes modd symud y tir, ac mae'r dreth yn dod yn rhwymedig a rhaid ei thalu.

Mae sawl ffordd o godi trethi, ac er bod treth gwariant fel TAW, mae'r hyn yr wyf i'n ei dalu ar eitem yr un fath ag unrhyw un arall sy'n byw ym Mhrydain Fawr, nid yw hyn yn wir am dreth ar incwm, er enghraifft. Cymerwch rywun sy'n ennill £30,000 y flwyddyn, yna os ydyn nhw o dan oedran ymddeol, maen nhw'n talu treth incwm ac yswiriant gwladol. Pan fydd y person hwnnw'n cyrraedd oedran ymddeol, ni fydd yn talu yswiriant gwladol. Mae myfyriwr newydd raddio ar yr un incwm yn talu benthyciad myfyriwr yn ôl yn ogystal â threth incwm ac yswiriant gwladol. Bydd rhywun sy'n derbyn ei incwm drwy ddifidend yn talu cyfradd dreth o 7.5 y cant ar incwm dros £2,000. Mae hyn i mi yn ymddangos yn annheg iawn.

Yr hyn sydd angen i dreth fod yw teg ac anodd ei hosgoi. Mae treth ar dir gwag yn bodloni'r gofyniad hwn. Rwy'n credu hefyd fod y Llywodraeth yn cydnabod y potensial i dreth ar dir gwag yng Nghymru gyfrannu at gynyddu'r cyflenwad tai a dod â thir segur yn ôl i ddefnydd cynhyrchiol. Mae gormod o dir y gellid ei ddefnyddio yn cael ei fancio ar gyfer y dyfodol. Bydd treth ar dir gwag yn berthnasol i dir sydd wedi cael yr holl ganiatâd cynllunio angenrheidiol, a chaniatâd arall i'w ddatblygu, ond lle na fu unrhyw ddatblygiad. Bydd y dreth yn berthnasol i bob perchennog tir o ddatblygiad eiddo masnachol a phreswyl, datblygwyr preifat, ond hefyd awdurdodau lleol, cymdeithasau tai ac ie, Llywodraeth Cymru ei hun. Os oes rhesymau dilys dros y diffyg datblygiad sydd y tu allan i reolaeth y perchennog tir, ni fyddai'r dreth yn berthnasol. Mae treth ar werth tir wedi'i disgrifio fel y dreth berffaith, ac mae effeithlonrwydd economaidd treth ar werth tir wedi bod yn hysbys ers y ddeunawfed ganrif. Mae'n ddigon posibl y bydd un o'r prif Geidwadwyr, Jacob Rees-Mogg, sy'n credu ein bod yn dal i fod yn y ddeunawfed ganrif, yn derbyn hynny fel rhywbeth sy'n ddefnyddiol. Mae treth ar werth tir yn dreth flaengar gan fod y baich treth yn disgyn ar ddeiliad y teitl yn gymesur â gwerth y lleoliad, ac mae cysylltiad mawr rhwng perchnogaeth y rhain a chyfoeth ac incwm cyffredinol.

Ni fyddai hyn yn unigryw i Gymru. Rwy'n credu weithiau fod Llywodraeth Cymru yn dweud yn aml, 'Dyma Gymru yn arwain y ffordd', ac mae'r Ceidwadwyr yn dweud, 'Mae'n arbrofol'. Byddai'r ddau yn anghywir. Byddai tir—[Torri ar draws.]. Mae'n ddrwg gen i, fe wnaf i ildio, Peter.

17:50

Thank you. You're quite right. This isn't just something that Wales has considered. The New Zealand Treasury looked at this and concluded that the tax was unreasonably complicated to design, and they said that the commission previously suggested that a vacant land tax could reduce housing supply in the longer term, and that the tax incentivises landowners to construct dwellings earlier in time than they otherwise would. It's just demonstrated that the land tax isn't working in some countries and we don't want to replicate that here, Mike.

Diolch. Rydych chi yn llygad eich lle. Nid rhywbeth y mae Cymru yn unig wedi'i ystyried yw hyn. Edrychodd Trysorlys Seland Newydd ar hyn a daeth i'r casgliad bod y dreth yn afresymol o gymhleth i'w chynllunio, ac fe wnaethon nhw ddweud bod y comisiwn wedi awgrymu'n flaenorol y gallai treth ar dir gwag leihau'r cyflenwad tai yn y tymor hirach, a bod y dreth yn cymell perchnogion tir i adeiladu anheddau yn gynharach nag y bydden nhw fel arall. Mae wedi dangos nad yw'r dreth tir yn gweithio mewn rhai gwledydd ac nid ydym ni eisiau ailadrodd hynny yma, Mike.

Thank you, Peter Fox. You've raised one country—can I just throw some others back at you? Denmark, Estonia, Lithuania, Russia, Singapore and Taiwan, some regions of Australia, Mexico, individual states of the United States of America. Land value tax removes the financial incentive to hold unused land solely for price appreciation. The selling price of a good when it's fixed in supply, such as land, does not change if it is taxed. It costs nothing to store land, it isn't going anywhere, and it will almost certainly be increasing in value with time. I fully support the introduction of a land value tax in Wales. It's a good way of raising money for the benefit of the people of Wales.

Diolch, Peter Fox. Rydych wedi crybwyll un wlad—a gaf i daflu rhai eraill yn ôl atoch chi? Denmarc, Estonia, Lithwania, Rwsia, Singapore a Taiwan, rhai rhanbarthau o Awstralia, Mecsico, taleithiau unigol Unol Daleithiau America. Mae treth ar werth tir yn dileu'r cymhelliad ariannol i ddal gafael ar dir na chaiff ei ddefnyddio er mwyn iddo godi mewn gwerth yn unig. Nid yw pris gwerthu nwyddau pan fyddan nhw'n sefydlog o ran cyflenwad, fel tir, yn newid os caiff ei drethu. Nid yw'n costio unrhyw beth i storio tir, nid yw'n mynd i unrhyw le, a bydd bron yn sicr yn cynyddu mewn gwerth gydag amser. Rwyf yn llwyr gefnogi cyflwyno treth ar werth tir yng Nghymru. Mae'n ffordd dda o godi arian er budd pobl Cymru.

Another week in the Senedd and once again the same old Welsh Labour—more debates about powers and wanting more devolution to raise taxes, which will eventually hurt the hard-working people of Wales. One thing I've learnt since becoming a Senedd Member is that the Government of Wales don't really want to tackle the issues facing our country, and they want to use this precious time to debate constitutional matters. The people of Wales are no fools. They see that you're struggling to fix the huge problems Wales faces, but they just want you to be honest and step up to the plate and deal with them. The Welsh economy—Wales has consistently had the lowest GDP of all the GB nations. The Welsh NHS—one in five people on a waiting list. And do you know, you're currently failing to meet housing targets, and a vacant land tax will not work, as my colleague Peter Fox has mentioned. It is very complicated and very difficult to introduce.

These are just a few examples of how this Labour administration is failing, but what we want to see you do is just get on with things. All this constitutional chit-chatter is not helping this country. What is clear is the Government is just running out of ideas. You're running away from the big issues, and if you can't show the leadership the country needs, I suggest you step aside and let others have a go. We need more houses in Wales, but instead of calling for more tax-raising powers from Westminster, build more homes with the powers you currently have available to you. You're struggling to deal with the problems we currently face. We have had over 15 Government debates and statements on constitutional matters. You're dodging the real issues facing Wales. The thought of this Government having any more say over taxes sends a shiver down my spine and out of my shoes. You cannot run Wales with the powers you currently have, and you're currently not building the houses we need to meet demand. All the while, things aren't getting better, they're getting worse, and if you can't take the real steps needed to get our country back onside, I suggest Labour step aside and let the Welsh Conservatives have a go at running our country.

Wythnos arall yn y Senedd ac unwaith eto'r un hen Llafur Cymru—mwy o ddadleuon am bwerau ac eisiau mwy o ddatganoli i godi trethi, a fydd yn y pen draw yn brifo pobl Cymru sy'n gweithio'n galed. Un peth yr wyf i wedi'i ddysgu ers dod yn Aelod o'r Senedd yw nad yw Llywodraeth Cymru wir eisiau mynd i'r afael â'r materion sy'n wynebu ein gwlad, ac maen nhw eisiau defnyddio'r amser gwerthfawr hwn i drafod materion cyfansoddiadol. Nid yw pobl Cymru yn ffyliaid. Maen nhw'n gweld eich bod chi'n cael trafferth datrys y problemau enfawr y mae Cymru'n eu hwynebu, ond maen nhw eisiau i chi fod yn onest a chymryd cyfrifoldeb a mynd i'r afael â nhw. Economi Cymru—mae Cymru wedi bod â'r cynnyrch domestig gros isaf o holl wledydd Prydain Fawr yn gyson. GIG Cymru—un o bob pump o bobl ar restr aros. Ac a wyddoch chi, rydych chi'n methu â chyrraedd targedau tai ar hyn o bryd, ac ni fydd treth ar dir gwag yn gweithio, fel y mae fy nghyd-Aelod Peter Fox wedi sôn. Mae'n gymhleth iawn ac yn anodd iawn ei gyflwyno.

Dim ond ychydig o enghreifftiau yw'r rhain o'r ffordd y mae'r weinyddiaeth Lafur hon yn methu, ond yr hyn yr ydym ni eisiau eich gweld chi yn ei wneud yw bwrw ymlaen â phethau. Nid yw'r holl sgwrsio cyfansoddiadol hwn yn helpu'r wlad hon. Yr hyn sy'n amlwg yw bod y Llywodraeth wedi rhedeg allan o syniadau. Rydych chi'n rhedeg i ffwrdd o'r materion mawr, ac os na allwch chi ddangos yr arweinyddiaeth sydd ei hangen ar y wlad, rwy'n awgrymu eich bod yn camu o'r neilltu ac yn gadael i eraill roi cynnig arni. Mae angen mwy o dai arnom ni yng Nghymru, ond yn hytrach na galw am fwy o bwerau codi trethi o San Steffan, adeiladwch mwy o gartrefi gyda'r pwerau sydd ar gael i chi ar hyn o bryd. Rydych chi'n ei chael hi'n anodd mynd i'r afael â'r problemau sy'n ein hwynebu ar hyn o bryd. Rydym wedi cael dros 15 o ddadleuon a datganiadau gan y Llywodraeth ar faterion cyfansoddiadol. Rydych yn osgoi'r materion gwirioneddol sy'n wynebu Cymru. Mae meddwl am y Llywodraeth hon â mwy o bŵer dros drethi yn gyrru ias i lawr fy nghefn ac allan o'm hesgidiau. Ni allwch redeg Cymru gyda'r pwerau sydd gennych ar hyn o bryd, ac nid ydych yn adeiladu'r tai sydd eu hangen arnom ni ar hyn o bryd i ateb y galw. Ar yr un pryd, nid yw pethau'n gwella, maen nhw'n gwaethygu, ac os na allwch chi gymryd y camau gwirioneddol sydd eu hangen i gael ein gwlad yn ôl yn llwyddiannus, awgrymaf fod Llafur yn camu o'r neilltu ac yn gadael i'r Ceidwadwyr Cymreig roi cynnig ar redeg ein gwlad.

Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid sydd nesaf, Peredur Owen Griffiths.

The Chair of the Finance Committee is next, Peredur Owen Griffiths.

Diolch, Llywydd. Dwi'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl hon heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid.

Thank you, Llywydd. I'm very pleased to speak in this debate today on behalf of the Finance Committee.

Tax-raising powers, including the ability to create new taxes, are essential tools for governments to use as a means of raising revenue to support spending for public services and to influence behavioural change. The Wales Act 2014 devolved fiscal powers to the Senedd for the first time, including conferring tax powers to replace stamp duty land tax, landfill tax, as well as the ability to vary the Welsh rates of income tax. These additional fiscal powers mean that approximately 20 per cent of the Welsh Government’s budget is now funded from tax revenues. This in turn has increased the accountability of the Welsh Government to the people of Wales—clearly, a welcome development.

Last week, the Welsh Minister told the committee that she was continuing to work with the UK Government to secure devolution of a vacant land tax, but that the process has been both time-consuming and frustrating, with discussions already having taken over two years. The Minister has highlighted the challenges from HM Treasury continually requesting further information and has previously said that the UK Government is the final arbiter on whether enough information has been provided to support a proposal.

The Minister has mentioned pursuing an independent dispute resolution on whether or not the Welsh Government has provided the necessary information in relation to the vacant land tax, as set out in the Wales Act 2014. This is the first attempt at seeking competence for a new tax and, as a result, it is reasonable to expect teething problems as the process is ironed out. However, it is unlikely that the intention in the Wales Act was that this process would take so long, and casts doubt on whether the mechanism for devolving taxes is fit for purpose. As I’m sure Members from the third Senedd will remember, it has unfortunate echoes of the tortuous LCO system of devolving legislative competence on a piecemeal basis, which added an additional level of complexity and bureaucracy to an already protracted process. I don’t imagine anybody would like to return to those days.

In the previous Senedd, there was a reluctance from the then Chief Secretary to the Treasury to give evidence to the Finance Committee on its inquiry into the implementation of the Wales Act 2014. However, Simon Hart, Secretary of State for Wales, did attend and when asked about the mechanism for devolving new taxes he said

'if there is a legitimate concern that is raised about maybe the speed of progress or the manner of engagement'

he’d be very happy to discuss the issue with the Treasury. We very much welcome the approach, and hope that the new Chief Secretary will be more willing than his predecessor to progress the devolution of this tax with the Minister. We also hope he will be more willing to engage with us as a committee, and participate in the scrutiny of powers that fall within the remit of both the UK Government and the Welsh Government on the devolution of tax powers and other fiscal matters.

The committee supports the Minister in working with the UK Government to ensure that there is an effective process for devolving new tax areas to this Senedd. What everybody wants is a smooth and transparent process, and that can only be achieved if the structures to support it are clear, robust and resilient. Diolch.

Mae pwerau codi treth, gan gynnwys y gallu i greu trethi newydd, yn arfau hanfodol i lywodraethau eu defnyddio fel ffordd o godi refeniw i gefnogi gwariant ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus ac i ddylanwadu ar newid ymddygiad. Mae Deddf Cymru 2014 wedi datganoli pwerau cyllidol i'r Senedd am y tro cyntaf, gan gynnwys rhoi pwerau trethu i gymryd lle treth dir y dreth stamp, treth tirlenwi, yn ogystal â'r gallu i amrywio cyfraddau treth incwm Cymru. Mae'r pwerau cyllidol ychwanegol hyn yn golygu bod tua 20 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru bellach yn cael ei hariannu o refeniw treth. Mae hyn yn ei dro wedi cynyddu atebolrwydd Llywodraeth Cymru i bobl Cymru—yn amlwg, datblygiad i'w groesawu.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd Gweinidog Cymru wrth y pwyllgor ei bod yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau datganoli treth ar dir gwag, ond bod y broses wedi bod yn cymryd llawer o amser ac maen nhw'n rhwystredig, gyda thrafodaethau eisoes wedi cymryd dros ddwy flynedd. Mae'r Gweinidog wedi tynnu sylw at yr heriau gan Drysorlys EM yn gofyn am ragor o wybodaeth yn barhaus ac mae wedi dweud o'r blaen mai Llywodraeth y DU yw'r canolwr terfynol o ran a oes digon o wybodaeth wedi'i darparu i gefnogi cynnig.

Mae'r Gweinidog wedi sôn am fynd ar drywydd datrys anghydfodau annibynnol ynghylch a yw Llywodraeth Cymru wedi darparu'r wybodaeth angenrheidiol ynglŷn â'r dreth ar dir gwag ai peidio, fel y nodir yn Neddf Cymru 2014. Dyma'r ymgais gyntaf i geisio cymhwysedd ar gyfer treth newydd ac, o ganlyniad, mae'n rhesymol disgwyl problemau cychwynnol wrth i'r broses gael ei datrys. Fodd bynnag, mae'n annhebygol mai'r bwriad yn Neddf Cymru oedd y byddai'r broses hon yn cymryd cyhyd, ac yn bwrw amheuaeth ynghylch a yw'r dull ar gyfer datganoli trethi yn addas i'r diben. Fel y bydd aelodau o'r drydedd Senedd yn cofio, rwy'n siŵr, mae ganddo adleisiau anffodus o'r system gorchymyn cymhwysedd deddfwriaethol arteithiol o ddatganoli cymhwysedd deddfwriaethol yn dameidiog, a oedd yn ychwanegu lefel ychwanegol o gymhlethdod a biwrocratiaeth at broses sydd eisoes yn hirfaith. Dydw i ddim yn dychmygu y byddai unrhyw un yn hoffi dychwelyd i'r dyddiau hynny.

Yn y Senedd flaenorol, roedd Prif Ysgrifennydd y Trysorlys ar y pryd yn amharod i roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid ar ei ymchwiliad i weithredu Deddf Cymru 2014. Fodd bynnag, roedd Simon Hart, Ysgrifennydd Gwladol Cymru, yn bresennol a phan ofynnwyd iddo am y dull ar gyfer datganoli trethi newydd dywedodd

'pe byddai pryder dilys yn cael ei godi ynghylch cyflymder cynnydd neu'r dull o ymgysylltu',

byddai'n hapus iawn i drafod y mater gyda'r Trysorlys. Rydym yn croesawu'r dull gweithredu yn fawr, ac yn gobeithio y bydd y Prif Ysgrifennydd newydd yn fwy parod na'i ragflaenydd i fwrw ymlaen â datganoli'r dreth hon gyda'r Gweinidog. Rydym hefyd yn gobeithio y bydd yn fwy parod i ymgysylltu â ni fel pwyllgor, a chymryd rhan yn y gwaith o graffu ar bwerau sy'n dod o fewn cylch gwaith Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar ddatganoli pwerau treth a materion cyllidol eraill.

Mae'r pwyllgor yn cefnogi'r Gweinidog i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod proses effeithiol ar gyfer datganoli meysydd treth newydd i'r Senedd hon. Yr hyn y mae ar bawb ei eisiau yw proses llyfn a thryloyw, a dim ond os yw'r strwythurau i'w gefnogi yn glir, yn gadarn ac yn gydnerth y gellir cyflawni hynny. Diolch.

17:55

Over the last 10 years, I have seen developers landbanking and abandoning brownfield sites that have previous industrial uses for easier-to-develop green land. The brownfield sites cause issues then for the local community. Some have dangerous buildings, unkept trees and fencing adjacent to the highways and private properties. Run-off of water and contamination to highway drains make a community seem uncared for. They are ideal sites for development of houses, which would improve the viability, sustainability and well-being of communities. 

If a brownfield site or greenfield site is included in a development plan, it increases in value. Once it has planning permission, it can then increase by four or five times the original cost of that land. Introducing a vacant land tax for those that have allocated sites and/or planning permission, and have stalled, would help stimulate development of them, and make them more of a priority. The tax could then be used to pay for the administration and training within overly-stretched planning authorities. It could be part of a package of other measures, such as decreasing or waiving 106 contributions, if it is a brownfield site. 

And it's now time, I think, that we move forward with this and start using up all the brownfield sites allocated. Thank you. 

Dros y 10 mlynedd diwethaf, rwyf wedi gweld bancio tir a chefnu ar safleoedd tir llwyd sydd â defnyddiau diwydiannol blaenorol ar gyfer tir gwyrdd haws ei ddatblygu. Mae'r safleoedd tir llwyd yn achosi problemau wedyn i'r gymuned leol. Mae gan rai adeiladau peryglus, coed anniben a ffensys wrth ymyl y priffyrdd ac eiddo preifat. Mae dŵr ffo a halogiad i ddraeniau priffyrdd yn gwneud i gymuned ymddangos nad yw'n cael ei gofalu amdani. Maen nhw'n safleoedd delfrydol ar gyfer datblygu tai, a fyddai'n gwella hyfywedd, cynaliadwyedd a lles cymunedau.

Os yw safle tir llwyd neu safle maes glas wedi'i gynnwys mewn cynllun datblygu, mae'n cynyddu ei werth. Pan fydd ganddo ganiatâd cynllunio, gall wedyn gynyddu bedair neu bum gwaith cost wreiddiol y tir hwnnw. Byddai cyflwyno treth ar dir gwag i'r rhai sydd â safleoedd sydd wedi'u dyrannu a/neu ganiatâd cynllunio, ac sydd wedi oedi, yn helpu i ysgogi eu datblygu, ac yn eu gwneud yn fwy o flaenoriaeth. Yna gellid defnyddio'r dreth i dalu am weinyddu a hyfforddi mewn awdurdodau cynllunio sydd â gormod o lwyth gwaith. Gallai fod yn rhan o becyn o fesurau eraill, fel lleihau neu hepgor cyfraniadau 106, os yw'n safle tir llwyd.

Ac mae'n bryd, rwy'n meddwl, ein bod ni'n symud ymlaen gyda hyn ac yn dechrau defnyddio'r holl safleoedd tir llwyd a ddyrannwyd. Diolch.

Galwaf nawr ar y Gweinidog Cyllid a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl, Rebecca Evans. 

I now call on the Minister for Finance and Local Government to reply to the debate. Rebecca Evans.

I'd like to thank all colleagues for what I think has been a really interesting debate, and I'll just begin by saying that I do fully recognise the importance of HM Treasury's role in the assessment and scrutiny of our request, in order to ensure that any proposal for new devolved taxes does not have unintended or unpalatable impacts on the cohesion of the UK tax system as a whole. 

Hoffwn ddiolch i'r holl gyd-Aelodau am yr hyn sydd, yn fy marn i, wedi bod yn ddadl ddiddorol iawn, ac fe wnaf ddechrau drwy ddweud fy mod yn cydnabod yn llawn bwysigrwydd swyddogaeth Trysorlys EM wrth asesu a chraffu ar ein cais, er mwyn sicrhau nad yw unrhyw gynnig ar gyfer trethi datganoledig newydd yn cael effeithiau anfwriadol neu annymunol ar gydlyniant system dreth y DU yn gyffredinol.

And that's why Welsh Government has been fully and openly engaged with HM Treasury officials over the last two years, providing the UK Government with a number of documents addressing the criteria set out in the command paper, including the scenarios in which a tax is likely to apply and not apply, who would be the intended target of any tax, potential interactions with devolved and reserved taxes, tax bases and tax revenues, and impacts on the UK tax system for devolving this power. This work culminated in a joint paper by Welsh Government and HMT officials, recommending the material provided to date serves as the basis for the Welsh Government writing that formal request to the UK Government.

So, when I met with the then Financial Secretary to the Treasury, back in February, it was on the understanding that sufficient information had been provided by the Welsh Government and that HMT were content for our proposal to proceed to the next stage of the process, which would have been agreed between our two Governments for the devolution of the new powers. And at no point in that meeting did the then FST indicate that he felt proposals weren’t sufficiently developed to progress, and I’m still not clear what specific concerns have arisen between February and now that will require the Welsh Government to return to the start of the process. A draft Order in Council had been prepared, as well as an explanatory memorandum, which illustrated how the information provided would support the passage of the draft Order through both the UK Parliament and the Senedd. And it's very much my hope that the new Financial Secretary to the Treasury will draw comfort from the level of the detail that we've already provided, and recognise that throughout this process we have been more than willing to provide as much detail as we were able.

And, at this stage, no decisions have been taken by Welsh Government on how any future tax on land identified as suitable for development would apply in Wales. And, as we've outlined on numerous occasions, this detailed policy work will occur after the tax has been devolved to Wales and will follow an appropriately rigorous process here in Wales. And lots of the contributions from the Conservative benches today have been about the appropriateness of the tax, and the desirability of the tax, and it’s absolutely right that those discussions are had here and the scrutiny is done here in this place, and that, I think, is the crux of the point of this debate today. In the event that we are able to proceed to the next stage of the process and a UK consultation highlights any key scenarios or issues not addressed in the information that we've already provided, then of course my officials and I are committed to working with HMT to ensure that the UK Government has enough detail to inform a considered assessment. But, really, without any urgent movement, there really does have to be a review of the process.

So, speaking more generally, I think that this Welsh Labour Government has proven that it can be trusted on tax. Our decisions are founded on a strong set of tax principles, and they are that our taxes here in Wales should raise revenue to fund public services as fairly as possible, deliver the Welsh Government’s policy objectives, and in particular supporting jobs and growth, be clear, stable and simple, be developed through collaboration and involvement, and of course to contribute directly to the well-being of future generations Act goal of creating a more equal Wales. And those principles are surrounded by our tax policy framework, which is developed in collaboration with stakeholders, and lots of work goes on to develop that throughout the year through various forms of engagement with people with an interest. And also, we've got 20 years of experience here in terms of making local taxation. We've worked to make council tax fairer and we've made really good progress on that—removing young care leavers from the burden of council tax for example, and ensuring that we removed the sanction of imprisonment for people who don't pay, who are not able to pay, their council tax, because of course struggling shouldn't be seen as a crime. On Welsh rates of income tax, we kept our promise throughout the last Senedd. We didn't raise Welsh rates of income tax. And we've promised in this Senedd not to increase the burden of Welsh rates of income tax on families and people here in Wales for as long as the economic impacts of the pandemic are felt, and we will keep that promise. Compare and contrast that to the approach across the border, of course, with the recent national insurance contribution hike, which was done without any real understanding of the diverse impact that it would have, so I can't take any lessons from the Conservatives on that issue this afternoon.

On land transaction tax, we've taken different decisions here in Wales and we've taken the decisions that are right for Wales. So, in Wales, we removed the first-time buyers' relief and instead provided relief for all main residence properties up to £180,000, and that's actually close to the average house price here in Wales, meaning that we have a much more appropriate system here for our housing market and also one that is more progressive. And in December, you'll remember that we announced a 1 percentage point reduction in the non-residential LTT rates to help businesses through the pandemic and, also, an additional 1 percentage point was added onto the higher rates of LTT. And, of course, we didn't include buy-to-let landlords or second home purchases in our tax holiday during the pandemic and we were the only part of the UK to take that decision.

And then, on landfill disposal tax, we've seen particular opportunities for us in Wales and we were the first to introduce the unauthorised waste band and, of course, other parts of the UK are now following on that. And then, I just would reflect that I'm really, really proud of the Welsh Revenue Authority and the work that they do in terms of collecting our Welsh taxes. Again, this is a particular source of pride for us in terms of the quality of service that they deliver and the different relationship that we're establishing here in Wales with taxpayers.

So, to conclude, Llywydd, we have the principles, we have the framework, we have the stakeholder engagement, we have the experience and we have a proven tax record, which shows that this Welsh Labour Government can be trusted on tax.

A dyna pam y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwneud yn llawn ac yn agored â swyddogion Trysorlys EM dros y ddwy flynedd ddiwethaf, gan roi nifer o ddogfennau i Lywodraeth y DU sy'n mynd i'r afael â'r meini prawf a nodir yn y papur gorchymyn, gan gynnwys y senarios lle mae treth yn debygol o fod yn gymwys a pheidio â bod yn gymwys, pwy fyddai'r targed a fwriedir ar gyfer unrhyw dreth, rhyngweithiadau posibl â threthi datganoledig a threthi a gadwyd yn ôl, seiliau treth a refeniw treth, ac effeithiau ar system dreth y DU ar gyfer datganoli'r pŵer hwn. Arweiniodd y gwaith hwn at bapur ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a swyddogion Trysorlys EM, gan argymell bod y deunydd a ddarparwyd hyd yma yn sail i Lywodraeth Cymru ysgrifennu'r cais ffurfiol hwnnw i Lywodraeth y DU.

Felly, pan gyfarfûm ag Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys ar y pryd, yn ôl ym mis Chwefror, yr oedd ar y ddealltwriaeth bod digon o wybodaeth wedi'i darparu gan Lywodraeth Cymru a bod Trysorlys EM yn fodlon i'n cynnig fynd ymlaen i gam nesaf y broses, a fyddai wedi'i gytuno rhwng ein dwy Lywodraeth i ddatganoli'r pwerau newydd. Ac ni wnaeth Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys ar y pryd nodi ei fod o'r farn nad oedd y cynigion wedi'u datblygu'n ddigonol i symud ymlaen, ac nid wyf yn glir o hyd pa bryderon penodol sydd wedi codi rhwng mis Chwefror a nawr a fydd yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru ddychwelyd i ddechrau'r broses. Paratowyd Gorchymyn drafft y Cyfrin Gyngor, yn ogystal â memorandwm esboniadol, a oedd yn dangos sut y byddai'r wybodaeth a ddarparwyd yn cefnogi hynt y Gorchymyn drafft drwy Senedd y DU a'r Senedd hon. A fy ngobaith i yw y bydd Ysgrifennydd Ariannol newydd y Trysorlys yn cael ei gysuro gan lefel y manylion yr ydym ni eisoes wedi'u darparu, ac yn cydnabod ein bod, drwy gydol y broses hon, wedi bod yn fwy na pharod i ddarparu cymaint o fanylion ag y gallem ni.

Ac, ar hyn o bryd, nid oes unrhyw benderfyniadau wedi'u gwneud gan Lywodraeth Cymru ar sut y byddai unrhyw dreth ar dir y nodwyd ei bod yn addas i'w datblygu yn y dyfodol yn gymwys yng Nghymru. Ac, fel yr ydym wedi'i amlinellu droeon, bydd y gwaith polisi manwl hwn yn digwydd ar ôl i'r dreth gael ei ddatganoli i Gymru a bydd yn dilyn proses briodol drwyadl yma yng Nghymru. Ac mae llawer o'r cyfraniadau o feinciau'r Ceidwadwyr heddiw wedi bod yn ymwneud â phriodoldeb y dreth, a dymunoldeb y dreth, ac mae'n gwbl briodol bod y trafodaethau hynny'n cael eu cynnal yma a bod y gwaith craffu'n cael ei wneud yma yn y lle hwn, ac mae hynny, rwy'n credu, yn greiddiol i bwynt y ddadl hon heddiw. Os gallwn ni symud ymlaen i gam nesaf y broses ac mae ymgynghoriad yn y DU yn tynnu sylw at unrhyw senarios neu faterion allweddol nad ymdrinnir â nhw yn yr wybodaeth yr ydym ni eisoes wedi'i darparu, yna wrth gwrs mae fy swyddogion a minnau wedi ymrwymo i weithio gyda Thrysorlys EM i sicrhau bod gan Lywodraeth y DU ddigon o fanylion i lywio asesiad ystyriol. Ond, mewn gwirionedd, heb unrhyw symudiad brys, mae gwir angen adolygiad o'r broses.

Felly, gan siarad yn fwy cyffredinol, rwy'n credu bod y Llywodraeth Llafur Cymru hon wedi profi y gellir ymddiried ynddi ar dreth. Mae ein penderfyniadau'n seiliedig ar set gref o egwyddorion treth, sef y dylai ein trethi ni yma yng Nghymru godi refeniw i ariannu gwasanaethau cyhoeddus mor deg â phosibl, cyflawni amcanion polisi Llywodraeth Cymru, ac yn enwedig cefnogi swyddi a thwf, bod yn glir, yn sefydlog ac yn syml, cael eu datblygu drwy gydweithio ac ymglymiad, ac wrth gwrs cyfrannu'n uniongyrchol at nod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol o greu Cymru fwy cyfartal. Ac mae'r egwyddorion hynny wedi'u hamgylchynu gan ein fframwaith polisi treth, a ddatblygir ar y cyd â rhanddeiliaid, ac mae llawer o waith yn mynd rhagddo i ddatblygu hynny drwy gydol y flwyddyn drwy wahanol fathau o ymgysylltu â phobl sydd â buddiant. A hefyd, mae gennym 20 mlynedd o brofiad yma o ran gwneud trethiant lleol. Rydym wedi gweithio i wneud y dreth gyngor yn decach ac rydym wedi gwneud cynnydd da iawn o ran hynny—dileu'r bobl ifanc sy'n gadael gofal o faich y dreth gyngor er enghraifft, a sicrhau ein bod yn dileu'r gosb o garchar i bobl nad ydynt yn talu, nad ydynt yn gallu talu, eu treth gyngor, oherwydd, wrth gwrs, ni ddylid ystyried ei fod yn drosedd. O ran cyfraddau treth incwm Cymru, gwnaethom gadw ein haddewid drwy gydol y Senedd ddiwethaf. Ni wnaethom godi cyfraddau treth incwm Cymru. Ac rydym wedi addo yn y Senedd hon i beidio â chynyddu baich cyfraddau treth incwm Cymru ar deuluoedd a phobl yma yng Nghymru cyhyd ag y teimlir effeithiau economaidd y pandemig, a byddwn yn cadw'r addewid hwnnw. Cymharwch a gwrthgyferbynnwch hynny â'r dull gweithredu dros y ffin, wrth gwrs, gyda'r cynnydd diweddar mewn cyfraniadau yswiriant gwladol, a wnaed heb unrhyw ddealltwriaeth wirioneddol o'r effaith amrywiol y byddai'n ei chael, felly ni allaf gymryd unrhyw wersi gan y Ceidwadwyr ar y mater hwnnw y prynhawn yma.

O ran treth trafodiadau tir, rydym wedi gwneud penderfyniadau gwahanol yma yng Nghymru ac rydym wedi gwneud y penderfyniadau sy'n iawn i Gymru. Felly, yng Nghymru, cawsom y rhyddhad i brynwyr tro cyntaf ac yn hytrach darparwyd rhyddhad ar gyfer pob prif eiddo preswyl hyd at £180,000, ac mae hynny'n agos at bris cyfartalog tai yma yng Nghymru, sy'n golygu bod gennym system lawer mwy priodol yma ar gyfer ein marchnad dai a hefyd un sy'n fwy blaengar. Ac ym mis Rhagfyr, byddwch yn cofio i ni gyhoeddi gostyngiad o 1 pwynt canran yn y cyfraddau treth trafodiadau tir dibreswyl i helpu busnesau drwy'r pandemig a hefyd, ychwanegwyd 1 pwynt canran ychwanegol at gyfraddau uwch treth trafodiadau tir. Ac, wrth gwrs, nid oeddem yn cynnwys landlordiaid prynu i osod na phrynu ail gartref yn ein gwyliau treth yn ystod y pandemig a ni oedd yr unig ran o'r DU i wneud y penderfyniad hwnnw.

Ac yna, o ran treth gwarediadau tirlenwi, rydym wedi gweld cyfleoedd penodol i ni yng Nghymru a ni oedd y cyntaf i gyflwyno'r band gwastraff anawdurdodedig ac, wrth gwrs, mae rhannau eraill o'r DU bellach yn dilyn hynny. Ac yna, hoffwn bwysleisio fy mod yn wirioneddol falch o Awdurdod Cyllid Cymru a'r gwaith y maen nhw'n ei wneud o ran casglu ein trethi Cymreig. Unwaith eto, mae hyn yn destun balchder arbennig i ni o ran ansawdd y gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu a'r berthynas wahanol yr ydym yn ei sefydlu yma yng Nghymru gyda threthdalwyr.

Felly, i gloi, Llywydd, mae gennym yr egwyddorion, mae gennym y fframwaith, mae gennym yr ymgysylltiad â rhanddeiliaid, mae gennym y profiad ac mae gennym hanes profedig ym maes trethi, sy'n dangos y gellir ymddiried yn y Llywodraeth Llafur Cymru hon ar dreth.

18:05

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.]

Yes, I gave you a bit of time there [Laughter.]

Do, fe wnes i roi dipyn o amser i chi yn y fan yna [Chwerthin.]

Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

I will therefore defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Byddwn ni nawr yn cymryd toriad wrth baratoi ar gyfer y cyfnod pleidleisio.

We will now take a break as we prepare for voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:07.

Plenary was suspended at 18:07.

18:15

Ailymgynullodd y Senedd am 18:19, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 18:19, with the Llywydd in the Chair.

9. Cyfnod Pleidleisio
9. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio am heno. Mae'r bleidlais gyntaf ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cymwysterau Proffesiynol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. 

That brings us to voting time this evening. The first vote is on the Education Tribunal for Wales (Amendment) Regulations 2021, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths [Translation should read: That brings us to voting time this evening. The first vote is on the legislative consent motion on the Professional Qualifications Bill, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths.]

But we will now open the vote on item 6, and it's the

Ond fe wnawn ni yn awr agor y bleidlais ar eitem 6, a dyma'r

cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Cymwysterau Proffesiynol.

legislative consent motion on the Professional Qualifications Bill. 

The LCM.

Y cynnig cydsyniad deddfwriaethol.

Agor y bleidlais.

Open the vote.

Close the vote. For 14, abstain 0, against 40. So, the LCM is not consented.

Caewch y bleidlais. O blaid 14, ymatal 0, yn erbyn 40. Felly, nid oes cydsyniad i'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol.

18:20

Eitem 6 - Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Cymwysterau Proffesiynol: O blaid: 14, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 6 - Legislative Consent Motion on the Professional Qualifications Bill: For: 14, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

And for the next vote, Rhys ab Owen, if you're still not able to vote, then I'll ask for an oral vote.

Ac ar gyfer y bleidlais nesaf, Rhys ab Owen, os nad ydych chi'n gallu pleidleisio o hyd, yna rwy'n gofyn am bleidlais lafar.

And, Llywydd, we still have a Member who's desperately trying to get into Zoom and cannot get into Zoom.

A, Llywydd, mae gennym ni Aelod o hyd sy'n ceisio mynd i mewn i Zoom ac nid yw'n gallu mynd i mewn i Zoom.

No, no, no, no. Darren Millar, we are holding the vote, please, and we have made every opportunity possible for that named Member to get in, including sharing my personal phone, so he could ring—[Inaudible.]

Na, na, na, na. Darren Millar, rydym ni'n cynnal y bleidlais, os gwelwch yn dda, ac rydym wedi rhoi pob cyfle posibl i'r Aelod a enwir hwnnw ddod i mewn, gan gynnwys rhannu fy rhif ffôn personol, fel y gallai e' ffonio—[Anghlywadwy.]

Nawr, eitem 7 o'r diwedd—Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 17) 2021. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, neb yn ymatal, 27 yn erbyn, ac felly mae'r rheoliadau wedi eu cymeradwyo.

Now item 7, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 17) Regulations 2021. I call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. Close the vote. In favour 28, no abstentions, 27 against, and therefore the regulations are approved.

Eitem 7 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 5) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 17) 2021: O blaid: 28, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 7 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 5) (Wales) (Amendment) (No. 17) Regulations 2021: For: 28, Against: 27, Abstain: 0

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar ddatganoli trethi newydd, a dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, neb yn ymatal, 41 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod.

The next vote is on the debate on devolution of new tax powers, and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, no abstentions, 41 against, and therefore the amendment is not agreed.

Eitem 8 - Dadl y Llywodraeth - Gwelliant 1 (cyflwynwyd yn enw Darren Millar): O blaid: 14, Yn erbyn: 41, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 8 - Government Debate - Amendment 1 (tabled in the name of Darren Millar): For: 14, Against: 41, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Dwi'n galw nawr am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Lesley Griffiths. Agor y bleidlais. [Anghlywadwy.]—i'w bwrw. Mae'n bosibl bod yna broblem, felly gwnaf i alw amdanyn nhw'n llafar. Delyth Jewell, sut ydych chi'n pleidleisio? 

I now call for a vote on the motion tabled in the name of Lesley Griffiths. Open the vote. There are three votes still to be cast. There may be a problem, and therefore I will call for oral votes. Delyth Jewell, how do you vote? 

18:25

Felly, cau'r bleidlais. Canlyniad y bleidlais yw 40 o blaid, neb yn ymatal, 15 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn.

Close the vote. The result of the vote is 40 in favour, no abstentions and 15 against. And therefore the motion is agreed.

Eitem 8 - Dadl y Llywodraeth: Datganoli Pwerau Trethu Newydd - Cynnig : O blaid: 40, Yn erbyn: 15, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

Item 8 - Government Debate: Devolution of New Tax Powers - Motion : For: 40, Against: 15, Abstain: 0

Motion has been agreed

A dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am y dydd heddiw.

That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:26.

The meeting ended at 18:26.