National Assembly for Wales

Good afternoon, and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary, and those are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, of course.

The first item is questions to the Minister for Finance and Trefnydd, and the first question is from Mick Antoniw.

Rydym yn darparu £70 miliwn ychwanegol i gefnogi’r gwaith o gyflwyno rhaglen band B y flwyddyn nesaf. Bydd yr arian hwn yn dod â'r cyfanswm a fuddsoddwyd dros oes rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain i £3.7 biliwn, a bydd bron i £400 miliwn o hynny'n cael ei fuddsoddi yn Rhondda Cynon Taf.

Weinidog, erbyn diwedd eleni, a thros y 10 mlynedd diwethaf, mae cyngor Llafur Rhondda Cynon Taf, gyda chymorth Llywodraeth Lafur Cymru, wedi buddsoddi neu ymrwymo bron i £0.75 biliwn yn ein seilwaith addysg lleol, yn adeiladu ysgolion newydd, adnewyddu adeiladau, a darparu'r cyfleusterau mwyaf modern i'n plant yn unrhyw le yng Nghymru a'r DU. Ac mae'r hyn y gallwn ei weld yn datblygu yn eithaf rhyfeddol: ysgol newydd gwerth £23 miliwn yn y Pant ym Mhont-y-clun; ysgol gymunedol newydd gwerth £43 miliwn i ddisgyblion tair i 19 oed yn Nhonyrefail; ysgolion newydd ym Mhenrhiwfer—£7.4 miliwn; Llwyncrwn yn y Beddau—£3.5 miliwn; buddsoddiad yng Ngholeg y Cymoedd; ac ysgolion newydd ar y gweill yn ysgol uwchradd Pontypridd, ysgol Hawthorn; cae 3G a thrac rhedeg ysgol gyfun Bryn Celynnog—£1.3 miliwn; a llawer iawn mwy. Weinidog, gallaf eisoes weld effaith y buddsoddiadau hyn ar ein myfyrwyr, eu morâl, eu hyder, a'u balchder yn eu hysgolion. A allwch gadarnhau y bydd Llywodraeth Lafur Cymru, yn y Senedd nesaf, yn parhau i fuddsoddi mewn addysg ac yn darparu'r cyfleusterau addysgol o'r radd flaenaf y mae ein myfyrwyr yn eu haeddu?

Yn sicr, gallaf ddarparu'r sicrwydd a'r hyder hwnnw i Mick Antoniw y prynhawn yma. Ac rwy'n credu bod dim ond rhestru'r buddsoddiad a wnaed yn Rhondda Cynon Taf yn dangos pa mor uchelgeisiol rydym wedi bod hyd yn hyn, ond mae hefyd yn rhoi syniad o'r math o fuddsoddiad y byddem yn awyddus i’w wneud yn y dyfodol. Felly, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fuddsoddi yn yr ystâd ysgolion drwy raglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain. O'r cyfanswm o £3.7 biliwn o fuddsoddiad, bydd £2.3 biliwn yn cael ei fuddsoddi ym mand B dros y blynyddoedd i ddod. A lansiwyd band B y rhaglen, wrth gwrs, ym mis Ebrill 2019, gyda chyfnod adrodd dangosol o bum mlynedd. Ac mae'r buddsoddiad o £2.3 biliwn yn gyfuniad o refeniw a chyfalaf traddodiadol o dan y model buddsoddi cydfuddiannol. Ei nod, wrth gwrs, yw darparu 200 o adeiladau newydd a phrosiectau adnewyddu mawr ledled Cymru, sydd, yn fy marn i, yn nodi lefel yr uchelgais ar gyfer y dyfodol, a chyfnod hynod gyffrous yn y blynyddoedd i ddod.

Weinidog, rwy'n siŵr y bydd yn rhyddhad ichi glywed nad wyf yn ymgeisydd yn yr etholiad, felly nid wyf am ddarllen fy anerchiad etholiadol; af ymlaen at gwestiwn priodol. Pan roddir symiau mawr o arian at ddefnydd y cyhoedd, credaf ein bod angen y gwerth mwyaf am y bunt Gymreig. Ac yma, rwy'n canmol cyngor RhCT am y ffordd y maent wedi defnyddio peth o'r arian hwn i hyrwyddo, drwy raglen yr ysgolion, cynefin ecolegol, y defnydd dychmygus o dechnolegau, cysylltedd â blaenoriaethau eraill fel lleoliadau gofal plant Cymraeg eu hiaith mewn ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg, yn ogystal â’r defnydd deublyg o gyfleusterau chwaraeon fel eu bod ar gael i'r gymuned hefyd. Ac mae angen inni ddefnyddio ein gwariant cyhoeddus yn y modd hwn, er mwyn sicrhau ein bod yn cael y gwerth mwyaf posibl amdano.

Rwy'n cytuno'n llwyr â David Melding ar y pwynt hwnnw, oherwydd, wrth gwrs, pan fyddwn yn buddsoddi yn ein hystâd ysgolion ac yn ein hystâd colegau, rydym yn buddsoddi yn nyfodol y bobl ifanc hynny, a dyna’n sicr yw’r flaenoriaeth. Ond mae cymaint yn fwy o fuddion rydym yn eu mwynhau hefyd—er enghraifft, y buddsoddiad rydym yn ei wneud mewn datgarboneiddio, i gefnogi bioamrywiaeth, ac mae hynny oll yn ganolog i'n hymagwedd. A bydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn bwysig iawn yng nghamau nesaf ein rhaglen adeiladu ysgolion yma yng Nghymru. Ac mae'r model hwnnw'n canolbwyntio'n gryf ar sicrhau’r buddion ychwanegol hynny—y buddion cymunedol hynny—boed yn dargedau datgarboneiddio neu fioamrywiaeth uchelgeisiol, neu'r buddion eraill hynny, gan gynnwys sicrhau bod cymunedau lleol yn gallu elwa ar gyfleoedd prentisiaeth a chyfleoedd dysgu. Felly, yn sicr, nid oes a wnelo hyn â brics a morter yn unig; mae'n ymwneud â phopeth sydd ynghlwm wrth hynny.

Bydd Cyngor Dinas Casnewydd yn cael cynnydd o £12.8 miliwn yn ei setliad, y cynnydd mwyaf yng nghyllid unrhyw awdurdod lleol, sef 5.6 y cant. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi £1.5 miliwn heddiw er mwyn bwrw ymlaen â buddsoddiad ar y cyd o £11.9 miliwn ar gyfer gwaith adnewyddu sylweddol ar bont gludo Casnewydd. [Chwerthin.] Rwy'n gyffrous iawn ynglŷn â hynny, fel y gallwch weld, Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn cael trafferth ei ddweud.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae'n flwyddyn anhygoel o heriol, ac mae'n dda gweld bod Llywodraeth Cymru wedi cydnabod y pwysau sylweddol ar lywodraeth leol, ac yn benodol, Cyngor Dinas Casnewydd yn derbyn y setliad mwyaf yng Nghymru. Fel is-lywydd Cyfeillion Pont Gludo Casnewydd, rwy'n wirioneddol falch o'r cyhoeddiad heddiw y bydd Llywodraeth Cymru yn darparu'r diffyg yn y gwariant cyfalaf fel y gellir dechrau’r gwaith o adfer pont gludo werthfawr Casnewydd. Bydd y cynllun i ddiogelu'r bont yn creu canolfan dwristiaid newydd i groesawu ymwelwyr, ac mae ymweliad i deithio ar draws y gondola, neu gerdded dros ran uchaf y bont, yn un o'r pethau y mae’n rhaid eu gwneud wrth ymweld â Chymru. Mae hi wedi bod yn flwyddyn mor anodd i dreftadaeth a diwylliant, ond mae gweld yr ymrwymiad hwn i un o dirnodau mwyaf eiconig Casnewydd a Chymru yn gam gwych ymlaen, a hoffwn dalu teyrnged i bawb sydd wedi helpu i sicrhau bod hyn yn digwydd.

Mae buddsoddi yn ein sectorau diwylliannol a threftadaeth mor bwysig, a bydd yn rhan o'n hadferiad economaidd. A all y Gweinidog roi sicrwydd i mi fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fuddsoddi er mwyn dod o hyd i ffyrdd creadigol o gefnogi prosiectau fel hyn er budd cymunedau lleol ac i hybu ein sector twristiaeth?

Rhannaf frwdfrydedd Jayne Bryant ynghylch y cyhoeddiad heddiw, ac rwy'n talu deyrnged hefyd i’r gwaith y mae hi a John Griffiths wedi’i wneud ar y cyd i sicrhau bod y prosiect penodol hwn yn parhau i fod ar frig yr agenda. Ac mae'n wych ein bod wedi gallu sicrhau bod hyn yn digwydd, gan y credaf fod y bont gludo yn darparu cyfle gwirioneddol i weithredu fel porth i dde-ddwyrain Cymru, gan gysylltu de-ddwyrain Cymru â mannau eraill, a symboleiddio treftadaeth a diwylliant y rhanbarth yn ogystal â'r bobl arloesol a’i datblygodd a'r arloesedd hefyd. A gwn ei bod yn rhan o weledigaeth ehangach ar gyfer Casnewydd ac yn rhan sylweddol o gynllun y ddinas i greu mwy o hyder a chyffro o amgylch ei threftadaeth, a hefyd i ddatblygu ei chynnig hamdden a thwristiaeth. Felly, rhagwelir y bydd y gwaith adnewyddu gwerth miliynau o bunnoedd yn denu mwy na 46,000 o ymwelwyr bob blwyddyn, a chredaf y bydd hynny'n wych, o ran rhoi Casnewydd ar y map fel cyrchfan i dwristiaid, ond hefyd wrth greu swyddi a chyfleoedd i'r gymuned. Felly, cyhoeddiad gwych heddiw, ac wrth gwrs, mae pob un ohonom o’r farn fod diwylliant a thwristiaeth yn ganolog i'n hymdrechion i adfer wrth inni symud ymlaen wedi COVID.

Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Thank you, Llywydd. Over the past few weeks, Welsh councils have been making very difficult decisions on the level of council tax for next year, at such a difficult time for so many of the people that they serve. Can the Minister tell me whether she believes council tax is fairer now than it was when she became Minister for finance in 2018?

Mae'r dreth gyngor yn decach nag y bu drwy gydol y cyfnod datganoli oherwydd y gwaith aruthrol rydym wedi'i wneud i sicrhau bod yr agenda'n fwy teg. Rhoddaf rai enghreifftiau o sut rydym wedi cyflawni hynny. Er enghraifft, rydym wedi sicrhau bod pobl ifanc sy'n gadael gofal bellach wedi'u heithrio rhag talu’r dreth gyngor tan eu bod yn 25 oed. Rydym wedi sicrhau na fydd carchar yn gosb i bobl nad ydynt wedi talu’r dreth gyngor. Yn amlwg, nid yw methu talu’r dreth gyngor yn eich gwneud yn droseddwr; mae'n golygu eich bod mewn amgylchiadau anodd iawn. Rydym wedi gweithio gyda llywodraeth leol ledled Cymru i ddatblygu protocol sy'n golygu y byddant yn gweithio gyda phobl na allant dalu’r dreth gyngor yn hytrach gwŷs i'r llys fel cam cyntaf. Felly, rydym wedi cymryd y camau hynny. Rydym hefyd wedi sicrhau bod gennym gynllun gostyngiadau’r dreth gyngor ar waith, sy'n gynllun llawer gwell na'r un sydd i’w gael dros y ffin, ac mae'n cefnogi mwy na 220,000 o aelwydydd ledled Cymru gyda biliau’r dreth gyngor.

I appreciate the Minister's efforts to put a spin on things, but what I see there is an admission that we need so many mitigation steps in place because council tax is fundamentally unfair. And the right answer—if there is such a thing—is that council tax wasn't fair when she came to post, and it's still not fair today. Because of the impossible situation that councils find themselves in and the way in which council tax fits into the general squeeze on public expenditure, council tax bills will again go up by twice the rate of inflation and more again across Wales, varying from 2.65 per cent in Rhondda Cynon Taf to almost 7 per cent in Wrexham. I and Plaid Cymru have argued that this could and should have been avoided this year. Spending around £100 million of unallocated funds to freeze council tax at this difficult time would have been a valuable step in terms of helping people with the response to COVID. And I can't claim that it's a particularly innovative thing from me; the Scottish Government are doing this. Why did the Welsh Labour Government decide not to?

Wel, y cwestiwn a ofynnodd Rhun ap Iorwerth yn ei gwestiwn cyntaf oedd ‘A yw'r dreth gyngor yn decach nag yr oedd pan ddeuthum i'r swydd?’ a'r ateb i hynny, yn ddiymwad, yw ydy. Y cwestiwn na ofynnodd i mi oedd 'A yw treth gyngor yn deg?’, gan y byddwn wedi ateb drwy ddweud bod y dreth gyngor yn dreth atchwel mewn gwirionedd, a dyna pam ein bod wedi gweithio'n galed iawn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i gyflawni cyfres o brosiectau ymchwil ar ddiwygio cyllid llywodraeth leol. Cyhoeddais ganfyddiadau’r gwaith hwnnw ar 24 Chwefror, ac roedd yn crynhoi’r holl waith rydym wedi bod yn ei wneud dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i archwilio diwygiadau i’r dreth gyngor, ac mewn gwirionedd, i ardrethi annomestig a'r system lywodraeth leol ehangach. Mae'n ystyried dulliau amgen o godi refeniw yn lleol, megis treth gwerth tir a threth incwm leol, yn ogystal ag opsiynau ar gyfer cadw’r systemau presennol a’u gwella’n sylweddol. Mae hefyd yn nodi dyheadau ar gyfer sut y dylai systemau cyllido weithio yn y dyfodol, ac mae'r rheini'n systemau a ddylai fod yn decach ac yn fwy blaengar, sy’n cryfhau atebolrwydd lleol ac yn darparu sylfaen gynaliadwy i wasanaethau lleol, ac wrth gwrs, dylent fod yn syml fel y gall pobl eu deall. Felly, yn amlwg, nid dyma ddiwedd y daith o ran sicrhau bod y dreth gyngor yn decach. Rydym wedi cychwyn gwaith ymchwil a fydd yn llywio’r Llywodraeth nesaf o ran y camau y gallai fod eisiau eu cymryd, ac mae rhai ohonynt yn gamau eithaf radical, ond serch hynny, maent yn darparu cyfle arwyddocaol i wella'r system yn fy marn i.

Thank you. There was no mention of the freezing of council tax there. We've made our views clear on that. That's a temporary step, of course, and we need to think carefully about how to reform local taxation for the longer term. It's not a politically easy thing to do, but we are talking here about tackling major inequalities, and, even with mitigation steps in place, we know that, according to the Institute for Fiscal Studies, the poorest 10 per cent in society pay some 8 per cent of their income in council tax, the next 50 per cent of the population pay around 5 per cent of their income, and the wealthiest 40 per cent only pay around 2 per cent. Now, the Minister's said that they've been having discussions on this. Well, you've been in power since 1999. How has Labour Government after Labour Government been so willing to allow these inequalities to continue? 

Wel, yn fy ateb cyntaf, nodais rai o'r camau rydym wedi'u cymryd er mwyn gwneud y dreth gyngor yn decach, ac maent yn gamau sylweddol. Mae'r protocol, y gwnaethom gytuno arno gydag awdurdodau lleol, wedi bod yn hollbwysig i sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt os na allant dalu’r dreth gyngor, neu os ydynt yn cael trafferth gwneud hynny. Buom yn gweithio gyda MoneySavingExpert.com i sicrhau bod pobl a chanddynt gyflyrau, a allai gynnwys dementia er enghraifft, yn gallu cael cymorth i dalu’r dreth gyngor. Felly, rydym wedi gwneud cryn dipyn o waith i sicrhau bod y dreth gyngor yn decach yn ystod tymor y Senedd hon.

A gwn fod Rhun ap Iorwerth yn cydnabod pa mor sylweddol ac enfawr yw’r dasg o ddiwygio cyllid llywodraeth leol. Mae'n debyg y byddai'n cymryd tymor cyfan o bosibl i newid y system yn llwyr pe baem yn dilyn rhai o'r llwybrau anos rwyf wedi'u disgrifio ac a archwiliwyd gennym, megis y dreth gwerth tir, er enghraifft. Mae honno'n gryn fenter. Felly, yn amlwg, mae opsiynau i’w cael ar gyfer y dyfodol. Rwy'n siŵr y bydd y pleidiau’n nodi eu barn ar sut system y dylid ei chael yn y dyfodol. Ond nid oes un o'r pethau hyn yn hawdd i'w gwneud, a bydd angen cryn dipyn o waith er mwyn gwneud pob un ohonynt dros gyfnod hir o amser.

The Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Mae adroddiad dadansoddi cyllid Cymru y mis hwn ar oblygiadau cyllideb y DU ar gyfer 2021 i Gymru a chyllideb Cymru yn nodi bod Llywodraeth Cymru,

wedi gadael £610 miliwn o wariant dydd i ddydd heb ei ddyrannu yng nghynlluniau’r Gyllideb Derfynol. Gyda chyllid canlyniadol ychwanegol o Gyllideb y DU a newidiadau i refeniw datganoledig rhagamcanol…golyga hyn fod gan Lywodraeth Cymru oddeutu £1.3 biliwn ar hyn o bryd i'w ddyrannu mewn cyllidebau atodol yn y dyfodol.

Fodd bynnag, mae eich datganiad ysgrifenedig ar 10 Mawrth, sy’n cyhoeddi £380 miliwn yn ychwanegol o ryddhad ardrethi annomestig ar gyfer busnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch yr effeithiwyd arnynt yn uniongyrchol gan bandemig COVID-19 yn 2021-22 yn nodi bod hyn yn,

‘gwneud defnydd llawn o’r cyllid canlyniadol ar gyfer Cymru a ddeilliodd o Gyllideb y Canghellor ar 3 Mawrth.’

Sut rydych chi'n esbonio'r gwahaniaeth ymddangosiadol hwn felly, a pha ystyriaeth rydych wedi'i rhoi i ddarpariaeth ehangach i fusnesau o fewn cynllun ar gyfer dod allan o’r cyfyngiadau symud o'r gyllideb a gariwyd ymlaen sy'n weddill ac sydd ar gael i chi?

Gallaf egluro hynny'n hawdd iawn, oherwydd mae'r cyllid sydd ar gael i ni y flwyddyn nesaf yn cynnwys y cyllid a gyhoeddwyd yng nghyllideb Llywodraeth y DU ar 3 Mawrth, yn ogystal â’r mwy na £600 miliwn y gallwn ei gario ymlaen i’r flwyddyn ariannol nesaf o eleni, oherwydd y penderfyniadau da rydym wedi'u gwneud wrth reoli’r gyllideb. Felly, dros y ffin, fe fyddwch wedi gweld dull cwbl warthus Llywodraeth y DU o fynd ati i olrhain cysylltiadau. Yma yng Nghymru, mae wedi bod yn wasanaeth lleol a ddarperir gan fyrddau iechyd, gan awdurdodau lleol, gan sicrhau gwerth am arian i drethdalwyr Cymru a sicrhau hefyd fod y gweithwyr hynny'n cael eu cyflogi ar delerau ac amodau da. Ac mae hynny wedi golygu bod ein system wedi bod yn rhatach o lawer ac yn fwy effeithiol o lawer, mae’n rhaid imi ddweud, a hefyd fod modd rhyddhau arian i ni ei wario y flwyddyn nesaf, gan roi’r sicrwydd y maent ei angen i awdurdodau lleol, a’r sicrwydd y mae ei angen i iechyd, ac yn bwysig, i ganiatáu imi glustnodi £200 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn ar gyfer cymorth i fusnesau.

Rwy'n fwy na pharod i drafod perfformiad cymharol y Llywodraethau ar faterion iechyd yn ystod y pandemig, ond roedd fy nghwestiwn yn ymwneud â chymorth i fusnesau a'r bwlch ymddangosiadol rhwng eich datganiad, fod y cyllid canlyniadol i Gymru wedi'i ddefnyddio’n llawn, pan fo ffigurau Dadansoddi Cyllid Cymru yn awgrymu bod y ffigurau'n uwch o lawer.

Ar ôl i Lywodraeth Cymru gyhoeddi’r meini prawf cymhwysedd diwygiedig ar gyfer grantiau i fusnesau llety hunanddarpar fis Ebrill diwethaf, dywedodd prif weithredwr Cyngor Sir Ynys Môn wrthyf fod y newid yn y canllawiau wedi'i gynllunio i sicrhau nad oedd cynghorau'n talu grantiau i bobl a oedd wedi tynnu eu heiddo oddi ar gofrestr y dreth gyngor a newid i dalu ardrethi busnes er mwyn osgoi talu premiwm y dreth gyngor ar ail gartrefi, a bod y cyngor yn defnyddio'r disgresiwn a ganiateir gan y canllawiau i sicrhau eu bod yn talu busnesau llety hunanddarpar dilys ac nad ydynt yn gwahardd ceisiadau yn awtomatig pan na all y busnesau ddangos bod yr eiddo'n cynhyrchu o leiaf 50 y cant o incwm blynyddol y perchennog.

Pan ysgrifennais atoch o'r blaen ynglŷn â chymhwysedd, fe wnaethoch gadarnhau yn ysgrifenedig hefyd nad oes rheidrwydd ar awdurdodau lleol i gadw taliadau yn ôl, os ydynt yn fodlon fel arall fod y cais wedi’i wneud gan fusnes llety hunanddarpar dilys. Fodd bynnag, mynegwyd barn wrthyf yn ddiweddar na ddylai awdurdodau lleol ddefnyddio disgresiwn ynglŷn â dyfarnu grant ai peidio heblaw bod busnes hunanddarpar yn gwneud cais sydd ond ychydig yn fyr o fodloni un o'r tri maen prawf, a byddent yn disgwyl i awdurdod lleol ddefnyddio ei ddisgresiwn mewn amgylchiadau o'r fath yn unig. Er eglurder, a wnewch chi gadarnhau felly nad yw eich ymateb gwreiddiol i mi ac ymateb prif weithredwr Ynys Môn wedi newid?

Holl bwynt y gronfa ddewisol yw ei bod yn rhoi disgresiwn i awdurdodau lleol allu dyrannu grantiau i fusnesau nad ydynt wedi gallu cael cyllid drwy’r cynllun grantiau busnes ardrethi annomestig. Ac mae'n rhoi cryn dipyn o ddisgresiwn i awdurdodau lleol wneud y dyraniadau hynny i fusnesau y credant eu bod yn bwysig i'r gymuned leol ac y teimlant fod ganddynt sail ddilys dros gael cymorth ariannol. Nid lle Llywodraeth Cymru yw cyfarwyddo awdurdodau lleol ynglŷn â sut y maent yn arfer y disgresiwn rydym wedi'i roi iddynt o fewn y gronfa.

Na, yn hollol, ac nid oedd y cwestiwn yn ymwneud â chyfarwyddo awdurdodau lleol; dim ond cydnabod bod y disgresiwn ganddynt i’w arfer. Felly, diolch am gadarnhau hynny.

Nodais mewn cwestiwn i chi y mis diwethaf, er i Lywodraeth Cymru ddyrannu £6.3 miliwn yn wreiddiol i gronfa argyfwng yr hosbisau, fod hyn yn llai hael na chronfeydd cyfatebol ym mhob un o wledydd eraill y DU ac yn sylweddol is na'r cyfanswm a ddyrannwyd i Lywodraeth Cymru mewn cyllid canlyniadol o gymorth Llywodraeth y DU i hosbisau yn Lloegr. Fodd bynnag, mae ein hosbisau a’n sector gofal lliniarol cymunedol wedi parhau i ddarparu gofal a gwasanaethau hanfodol drwy gydol y pandemig.

Roedd hosbisau yng Nghymru yn wynebu diffyg cyfunol o £4.2 miliwn erbyn y mis hwn, ond ar ôl imi arwain y ddadl ar ofal lliniarol a gofal diwedd oes yma fis diwethaf, dim ond £3 miliwn yn ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi’i ddarparu i’w cefnogi. Yn ychwanegol at hynny, nid oedd unrhyw arwydd yn eich cyllideb ddrafft ar gyfer 2021-22 o gymorth parhaus i hosbisau allu cynnal eu gwasanaethau hanfodol, er gwaethaf eu diffyg cyfunol amcangyfrifedig o £6.1 miliwn yn ystod 2021-22.

Mewn ymateb i AS Llafur y mis diwethaf, nododd Prif Ysgrifennydd y Trysorlys fod y gwerth £249 miliwn o gyllid newydd gan Lywodraeth y DU ar gyfer hosbisau wedi cynhyrchu £47 miliwn mewn cyllid canlyniadol ar gyfer y gweinyddiaethau datganoledig, gan gynnwys £15 miliwn i Lywodraeth Cymru. Pam, felly, nad ydych wedi dyrannu neu hyd yn oed wedi ychwanegu at y £5.7 miliwn coll ar gyfer hosbisau yng Nghymru, i ymateb i'w hanghenion cyllido brys a'u galluogi i gyflawni mwy, a chynhyrchu gostyngiadau mwy drwy hynny yn y costau i GIG Cymru?

Wel, mae Llywodraeth Cymru’n derbyn cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU ym mhob maes gwariant sy’n rhan o’r cyd-destun datganoledig, ac er enghraifft, fe roddaf i chi'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi dosbarthu mwy o arian i fusnesau nag rydym wedi'i dderbyn mewn cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU.

Hosbis.

Rwy'n dangos i Mark Isherwood nad blwch postio ar gyfer cyllid canlyniadol gan Lywodraeth y DU ydym ni. Daw'r cyllid canlyniadol mewn bloc o gyllid y gallwn ei ddyrannu wedyn yn unol â'r anghenion yma yng Nghymru.

Nawr, dyrannwyd cyllid gennym i hosbisau yma yng Nghymru ar sail trafodaethau a gawsom gyda'r sector hosbisau i ddeall yr angen ariannol a nodwyd ganddynt, a dyrannwyd y pot o arian yn unol â hynny. A dyna'r trafodaethau a gafodd adran fy nghyd-Aelod y Gweinidog iechyd gyda'r sector hosbis yma yng Nghymru. Ac wrth gwrs, mae ein sector hosbisau yma yng Nghymru yn llai na'r sector dros y ffin. Felly, nid yw'n wir fod pob ceiniog o gyllid canlyniadol a gawn yn mynd i'r un maes gwariant yn union.

Nawr, os yw’r hosbisau'n dweud wrthych nad yw'r cyllid y maent yn ei dderbyn yn diwallu eu hanghenion, yna yn amlwg, byddem yn awyddus i gael y trafodaethau hynny gyda'r sector hosbisau, ac rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod y Gweinidog iechyd yn trafod hynny gyda'r sector er mwyn deall eu hanghenion ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Ond fel y dywedaf, rhoddwyd pecyn cyllido ar waith gennym ar gyfer y sector drwy drafod ac ymgynghori â'r sector.

Gwnaf. Mae’r gostyngiad dros dro yn y dreth trafodiadau tir wedi'i ymestyn i 30 Mehefin i gynorthwyo trethdalwyr a allai fod wedi wynebu oedi wrth gwblhau pryniant eu cartrefi cyn 1 Ebrill. O 1 Gorffennaf, bydd cyfraddau safonol y dreth trafodiadau tir yn weithredol.

Cyfeiriaf at ddiddymu’n raddol, ond yn wahanol i'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud yn Lloegr a Gogledd Iwerddon, nid oes gennym dapr yng Nghymru. Pam fod y Gweinidog wedi gwneud y penderfyniad hwnnw, a pham ei bod yn meddwl ei bod yn iawn y dylai pobl sy'n prynu tai gwerth rhwng £180,000 a £250,000 yng Nghymru dalu 3.5 y cant ar y rhan honno o'r trafodiad, pan fyddai'r un pryniannau ar gyfradd sero yn Lloegr neu Ogledd Iwerddon?

Wel, mae gennym farchnad dai wahanol yma yng Nghymru, ac rydym wedi dangos, o ran trafodiadau a refeniw o’r dreth trafodiadau tir, fod y farchnad yn llawer mwy bywiog yma nag y mae dros y ffin. Fel y dywedaf, bydd y cynnydd yn y band cyfradd sero ar gyfer y rheini sy'n talu'r prif gyfraddau preswyl rhwng £180,000 a £250,000 yn dod i ben ym mis Gorffennaf. Ond hyd yn oed wedyn, bydd gennym y ffurf fwyaf hael a blaengar ar gymorth i brynwyr tai, nad yw, wrth gwrs, wedi'i gyfyngu i brynwyr tro cyntaf yma yng Nghymru chwaith. Gwnaethom y penderfyniadau hynny am fod y farchnad dai'n wahanol yma yng Nghymru, ac rydym wedi adlewyrchu hynny yn y penderfyniadau rydym wedi'u gwneud. Mae prisiau tai yn Lloegr yn wahanol iawn, felly golyga hynny, ar gyfartaledd, y gall y budd fod hyd at, neu gynyddu hyd at neu'n uwch na £12,000, ond yma, yr uchafswm yw £2,500. Felly, credaf fod graddau'r her o ran prisiau tai yn wahanol iawn.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Credaf fod Mark Reckless wedi codi pwynt da iawn o ran sut rydym yn bywiogi’r farchnad dai yng Nghymru. Clywaf yr hyn a ddywedwch ynglŷn â’r ffaith bod y farchnad dai yn wahanol yma i'r ochr draw i'r ffin, ond serch hynny, mae arni angen yr ysgogiad y mae Llywodraeth y DU yn ceisio'i sicrhau drwy gymhwyso’r band cyfradd sero tan ddiwedd 2021. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi edrych eto ar hyn a’i gadw dan arolwg a gweithredu'n unol â’r dystiolaeth? Oherwydd mewn rhai rhannau o Gymru yn sicr, rwy'n pryderu y gallai'r polisi hwn gael effaith fwy negyddol nag mewn rhannau eraill, a chredaf fod achos i’w wneud dros ymestyn y rhyddhad tan y bydd yr economi mewn gwell cyflwr.

Wel, mae'r holl gyfraddau a’r bandiau hyn yn nhrethi Cymru yn cael eu hadolygu'n gyson. Disgwylir i’r estyniad i’r gostyngiad yn y dreth trafodiadau tir fod o fudd i oddeutu 4,000 yn ychwanegol o brynwyr cartrefi yma yng Nghymru, a hyd at a chan gynnwys mis Ionawr, mae oddeutu 10,000 o brynwyr cartrefi eisoes wedi elwa o'r gostyngiad dros dro a gyhoeddais y llynedd. Felly, mae nifer sylweddol o aelwydydd eisoes wedi elwa ohono, a dim ond oddeutu chwarter yr holl brynwyr tai ar hyn o bryd sy'n talu unrhyw dreth trafodiadau tir o ganlyniad i'r penderfyniadau a wnaed y llynedd ar hyn. Ond fel rwy'n dweud, pan fydd y cyfraddau arferol—os mynnwch—yn dychwelyd, bydd gennym sefyllfa gymharol hael yma yng Nghymru o hyd.

Mae dros £14 miliwn wedi'i ddyrannu i 870 o fusnesau yn y sectorau cyllid a gwasanaethau proffesiynol o'r gronfa cadernid economaidd yn 2020-21. Rydym hefyd yn buddsoddi £270 miliwn ym Manc Datblygu Cymru i gefnogi busnesau, a byddwn yn parhau i weithio gyda phob sector i ystyried pa gymorth sydd ei angen yn 2021-22.

Wel, mae Purple Shoots yn elusen sy'n rhoi cymorth i bobl yng Nghymru na allant gael gafael ar gyllid fforddiadwy sydd ei angen arnynt i ddechrau busnes. Maent hefyd yn gweithio gyda grwpiau hunanddibynnol, gan greu cyfleoedd i'r bobl sydd bellaf o gyflogaeth neu waith. Maent yn cefnogi neu wedi cefnogi cannoedd o fusnesau bach ledled Cymru. Fodd bynnag, er y byddai dim ond £2 filiwn o'r cannoedd o filiynau a ddarparwyd i Fanc Datblygu Cymru yn golygu y gallent barhau i fenthyca am chwe blynedd a chreu mwy na 1,500 o swyddi a 1,300 o fusnesau, maent yn dweud bod y cyllid hwnnw'n cau’r grŵp cleientiaid y maent yn gweithio gydag ef allan yn gyfan gwbl. Pa gynlluniau, os o gwbl, sydd gennych felly i sicrhau bod arian ar gael ar gyfer yr egin entrepreneuriaid dewr hyn, sydd fel arall wedi'u clymu yn y man cychwyn, ac fel y dywed Purple Shoots, 'Mae hi mor rhwystredig oherwydd rydym wedi gweld dewrder, gwytnwch a syniadau entrepreneuraidd mor anhygoel gan ein cleientiaid; maent wedi dal ati yn wyneb caledi anhygoel, a llawer ohonynt heb unrhyw gymorth o gwbl, ar wahân i ohirio ad-daliadau dros dro'?

Wel, heb wybod mwy am Purple Shoots na’r hyn rydych wedi'i ddisgrifio, byddwn yn awgrymu mai llwybr posibl i’w ystyried fyddai cronfa buddsoddi hyblyg Cymru, sydd wedi'i chynllunio i fuddsoddi a chynhyrchu arian newydd, gan gynnwys buddsoddiadau mewn cyllid a gwasanaethau proffesiynol. Ac mae'r gronfa honno wedi'i hymestyn yn ei gwerth i £0.5 biliwn, gyda chwistrelliad pellach o £270 miliwn, gan alluogi'r gronfa i gynnal buddsoddiad dros y 10 mlynedd nesaf. Felly, yn y lle cyntaf, byddwn yn awgrymu y dylai Purple Shoots archwilio hynny. Fodd bynnag, pe baech yn rhannu manylion cyswllt y sefydliad gyda mi, byddwn yn fwy na pharod i ofyn i gynrychiolydd o Busnes Cymru archwilio eu hanghenion yn fwy manwl.

Question 5 [OQ56452] was withdrawn. Question 6, Paul Davies.

Gwnaf. Ein blaenoriaethau yw darparu sicrwydd ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus, helpu i ailadeiladu economi fwy gwyrdd a gwneud newidiadau i sicrhau Cymru decach a mwy cyfartal. Mae hyn yn cynnwys setliad uwch o £179.4 miliwn i Gyngor Sir Penfro a £48.7 miliwn tuag at adeilad ysgol uwchradd newydd i ddisgyblion 11 i 19 oed ysgol uwchradd Hwlffordd.

Diolch am yr ymateb hwnnw. Nawr, Weinidog, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn blaenoriaethu ei hadnoddau i gynnal bywydau a bywoliaeth pobl yn ystod y pandemig COVID. Rwyf wedi derbyn sylwadau gan fusnesau lleol ac unigolion yn Sir Benfro sydd wedi llithro drwy'r rhwyd o ran cael mynediad at gymorth y Llywodraeth, er gwaethaf, wrth gwrs, yr arian rydych newydd ddweud eich bod wedi'i ddyrannu i Sir Benfro. Mae'n hanfodol fod cronfeydd a ddynodwyd i gefnogi ein busnesau yn cyrraedd y busnesau hynny sydd angen cymorth mewn gwirionedd. Felly, Weinidog, pa brosesau rydych wedi'u rhoi ar waith yn eich rôl fel Gweinidog cyllid i fonitro effeithiolrwydd gwariant y Llywodraeth yn ystod y pandemig, a pha sicrwydd y gallwch ei gynnig i bobl Sir Benfro fod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod ei chymorth yn cyrraedd y rhai sydd ei angen mewn gwirionedd?

Sefydlodd Llywodraeth Cymru rai prosesau gwerthuso ffurfiol, yn enwedig y cymorth grant ardrethi annomestig, i sicrhau bod y cyllid yn cyrraedd y busnesau y bwriadwyd iddo eu cyrraedd, ac rydym wedi bod yn awyddus i sicrhau bod y pwyntiau monitro a gwerthuso hynny’n cael eu hymgorffori yn ein prosiectau. Ers dechrau'r pandemig, mae busnesau yn Sir Benfro wedi derbyn dros £91 miliwn o'r gronfa cadernid economaidd, a'n cronfeydd eraill sy'n seiliedig ar gyfyngiadau. Felly, er enghraifft, mae ein cronfa ddiweddaraf sy'n seiliedig ar gyfyngiadau wedi darparu 4,380 o grantiau i fusnesau yn Sir Benfro sy'n werth £14.1 miliwn. Rydym hefyd wedi darparu £10.1 miliwn o gefnogaeth i 628 o fusnesau o dan gamau 1 a 2 y gronfa cadernid economaidd, ac mae hynny wedi diogelu 4,585 o swyddi yn Sir Benfro yn unig, sy'n gyflawniad aruthrol yn fy marn i mewn cyfnod anodd iawn. Ac wrth gwrs, drwy'r cynllun benthyciadau, drwy Fanc Datblygu Cymru, rydym wedi darparu dros £5.4 miliwn i 80 o fusnesau yn Sir Benfro, gan helpu i ddiogelu 915 o swyddi eraill. Felly, yn sicr, mae arian sylweddol yn mynd i Sir Benfro, ond unwaith eto, bydd yna fusnesau nad ydym wedi gallu eu cyrraedd eto, ac mae gennyf ddiddordeb bob amser mewn deall ble mae'r bylchau yn y ddarpariaeth. Os oes gwybodaeth bellach y gallwch ei rhannu â mi am fusnesau penodol, byddwn yn awyddus iawn i’w chael.

Yr wythnos diwethaf, cyfarfu cyd-Weinidogion a minnau ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru a’r Ysgrifennydd Gwladol dros Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol lle gwnaethant ailadrodd eu bwriad i weithredu cronfa gystadleuol o San Steffan, yn groes i’r hyn a gyhoeddwyd yn yr adolygiad o wariant ym mis Tachwedd.

Onid yw’n rhyfeddol? Mae’r gronfa codi’r gwastad yn sarhad uniongyrchol i setliad datganoli Cymru, Weinidog, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno, ac mae'n mynd heibio i'n sefydliadau democrataidd. Nid yn unig y mae'r Senedd wedi'i heithrio o benderfyniadau a fydd yn cael eu gwneud yn Whitehall, ond mae'r gronfa'n clymu llwyddiant prosiectau cymunedol â sylwadau a wnaed gan Aelodau Seneddol yn San Steffan, hyd yn oed wrth i Lywodraeth y DU dorri un rhan o bump oddi ar nifer yr Aelodau Seneddol o Gymru. Does bosibl na ddylid gwneud penderfyniadau i Gymru yng Nghymru. Felly, o gofio y bydd Gweinyddiaeth Tai, Cymunedau a Llywodraeth Leol Lloegr yn goruchwylio'r cynllun, pa sicrwydd a gawsoch y byddant yn gallu asesu cynigion Cymru yn gywir, o ystyried eu diffyg arbenigedd llwyr mewn meysydd datganoledig?

Wel, nid oes gennyf hyder o gwbl y bydd yr adran Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol yn Llywodraeth y DU yn gwneud gwaith da o hyn. Rwy'n ffurfio'r farn honno oherwydd eu hanes yn y gorffennol. Mae Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus Llywodraeth y DU wedi rhyddhau ei adroddiad ar y gronfa drefi yn Lloegr ac maent wedi canfod diffyg tryloywder a chyhuddiadau o ragfarn wleidyddol yn y broses ddethol, diffyg ymgysylltiad cyson a thryloyw â rhanddeiliaid, diffyg capasiti ar lefel leol i weithredu'r cynigion hynny’n effeithiol ynghyd a risg bosibl i enw da'r gwasanaeth sifil am fod yn onest ac yn ddiduedd. O dan unrhyw Lywodraeth arall, byddai hynny'n gwbl ysgytwol, ond mae'n ymddangos bod hyn yn ymddygiad arferol a derbyniol. Felly, nid oes gennyf ffydd y bydd Llywodraeth y DU yn gallu cyflawni dros Gymru.

Rydym newydd weld meini prawf y gronfa codi’r gwastad ac mae gennym bryderon gwirioneddol ynglŷn â'r methodolegau dethol ar gyfer y gronfa. Mae'r dewis o ddangosyddion yn hepgor pethau sy'n bwysig i ni yma yng Nghymru. Felly, nid ydynt yn edrych ar fynegeion amddifadedd er enghraifft, ac nid oes ganddynt ddiddordeb mewn edrych ar ddata trafnidiaeth. Bydd yr holl bethau hynny'n rhoi Cymru o dan anfantais pan fyddwn yn cael ein cymharu â rhanbarthau eraill mewn perthynas â'r cynigion sy'n cael eu gwneud i'r gronfa honno. Felly, y cyfan sydd gennym ar hyn o bryd, yn anffodus, yw rhesymau dros bryderu, yn hytrach na rhesymau dros fod yn optimistaidd.

Er bod y refeniw ychwanegol o £735 miliwn i'w groesawu, mae'r mwyafrif yn gyllid COVID sy'n gyfyngedig o ran amser ac nid yw'n gwneud iawn am ddegawd o gyni. Mewn cyferbyniad llwyr â'r hwb cyfalaf o £224.5 miliwn a gyhoeddwyd gennym yn ddiweddar, ac a fydd o fudd i bob rhan o Gymru gan gynnwys Caerffili, methodd Llywodraeth y DU ddarparu unrhyw gyfalaf ychwanegol.

Mae un ymholiad rwyf wedi'i gael yn ymwneud â'r grantiau ailgychwyn a gyhoeddodd Llywodraeth y DU yn ei chyllideb ddiweddar, gan fod busnesau'n awyddus i wybod a fyddant yn berthnasol yng Nghymru neu a fydd rhywbeth tebyg yn cael ei gyflwyno. Hefyd, mae'r busnesau manwerthu nwyddau dianghenraid a lletygarwch, nad ydynt yn gallu masnachu o hyd ond na allant hawlio'r cymorth grant ychwanegol sy'n gysylltiedig ag ardrethi annomestig a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan nad oes ganddynt eu safle eu hunain hefyd yn awyddus i wybod a fydd unrhyw grantiau dewisol pellach yn cael eu cyhoeddi. Rwyf wedi cael sawl un yn cysylltu â mi ynglŷn â hynny yn yr awr neu ddwy ddiwethaf. Felly, a wnaiff y Gweinidog drafod hyn gyda'i chyd-Aelod, Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth, ond sicrhau hefyd fod mynediad gan y busnesau hynny at bob darn o gymorth busnes sydd ar gael, ac yn enwedig busnesau nad ydynt yn talu ardrethi annomestig?

Byddaf yn bendant yn cael trafodaethau pellach gyda fy nghyd-Weinidog, Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth. Gallaf ddweud ein bod eisoes wedi clustnodi £200 miliwn o gyllid yn y flwyddyn ariannol nesaf ar gyfer busnesau yma yng Nghymru. Rydym yn dal i gael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU oherwydd, o ran y grant ailgychwyn, y cyfan y maent wedi'i gyhoeddi hyd yma yw'r ffaith y bydd hynny yn y flwyddyn ariannol nesaf, ac maent wedi cyhoeddi enw'r cynllun. Mewn gwirionedd, nid ydym yn gwybod am unrhyw fanylion ar wahân i hynny, felly mae'n anodd iawn i fusnesau yng Nghymru wneud y gymhariaeth honno ar hyn o bryd, fel y gwn y byddent eisiau ei wneud. Ond o'n rhan ni, rydym yn ymrwymo'n llwyr i barhau i gefnogi busnesau drwy'r cyfnod anodd hwn, ar ôl clustnodi, fel y dywedais, £200 miliwn eisoes ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Ac edrychwn ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am gynlluniau Llywodraeth y DU i ystyried y pecynnau cymorth sydd ar gael yno. Ond fel y dywedais, byddaf yn cael trafodaethau pellach gyda fy nghyd-Aelod Ken Skates er mwyn sicrhau ein bod yn gadael mewn sefyllfa dda ar ddiwedd y tymor hwn o ran rhoi'r hyder y maent ei angen i fusnesau.

Rhwng mis Ebrill 2016 a mis Mawrth 2020, casglwyd £4.2 biliwn mewn refeniw ardrethi annomestig. Dros yr un cyfnod, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £900 miliwn ar gyfer cynlluniau rhyddhad ardrethi. Dosberthir yr holl refeniw o ardrethi annomestig yng Nghymru i awdurdodau lleol i ariannu gwasanaethau lleol yng Nghymru.

Diolch am yr atebion hynny, Weinidog. Yn ôl Consortiwm Manwerthu Cymru, mae'r diwydiant wedi bod yn colli £100 miliwn mewn refeniw bob wythnos yn ystod y cyfyngiadau symud. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi na allwn danbrisio difrifoldeb y caledi economaidd y mae hyn wedi'i achosi i fusnesau bach—pobl sydd wedi treulio oes yn adeiladu eu mentrau, yn cyflogi staff lleol ac yn chwarae rhan fawr mewn cadwyni cyflenwi lleol. O ran adeiladu'n ôl yn well a sicrhau adferiad economaidd cryf, a wnewch chi edrych ar y sefyllfa ardrethi annomestig yn ei chyfanrwydd ac ystyried yn benodol a allech ddileu'r ardrethi busnes ar gyfer busnesau bach, gan dynnu'r baich hwnnw oddi ar ysgwyddau rhai o'r busnesau lleiaf yn ein heconomi, a rhoi mwy o arian iddynt fuddsoddi yn y dyfodol, buddsoddi mewn staff a helpu'r broses o adeiladu'n ôl yn well?

Diolch ichi am godi'r mater hwnnw. Credaf fod sawl peth pwysig yno, gan gynnwys ein hymateb uniongyrchol o ran ardrethi annomestig. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi rhewi'r lluosydd ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac wrth gwrs mae hynny'n rhoi hwb i fusnesau bach. Hefyd, wrth gwrs, rwyf wedi darparu'r rhyddhad ardrethi o 100 y cant i fusnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch ar gyfer y flwyddyn nesaf, ac mae'r cymorth hwnnw ynddo'i hun yn darparu dros £360 miliwn o ryddhad i drethdalwyr ledled Cymru. Wrth gwrs, rydym wedi eithrio'r archfarchnadoedd mawr, oherwydd mae'n amlwg nad oes angen y math hwnnw o gymorth arnynt hwy ar yr adeg hon. Mae gennym becyn parhaol o ryddhad ardrethi o dros £239 miliwn y flwyddyn ac mae dros ei hanner yn mynd tuag at y cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach, gan ostwng biliau i sero ar gyfer trethdalwyr mewn eiddo sydd â gwerth ardrethol o hyd at £6,000, ac ar sail tapr wedyn hyd at £12,000. Mae hwnnw'n becyn hael ac mae canran fawr o fusnesau'n elwa ohono drwy beidio â gorfod talu unrhyw ardrethi o gwbl. Ond fel roeddwn yn ei ddisgrifio yn fy ateb i Rhun ap Iorwerth yn gynharach y prynhawn yma, mae Llywodraeth Cymru wedi cyflawni cyfres bwysig o fentrau ymchwil ac wedi comisiynu ymchwil i sicrhau bod gennym yr wybodaeth rydym ei hangen i feddwl o ddifrif am ddyfodol cyllid lleol. Rydym yn edrych ar ardrethi annomestig a'r dreth gyngor a sut y dylai'r rheini fod yn y dyfodol er mwyn sicrhau, wrth inni symud ymlaen, fod y system mor flaengar â phosibl a sicrhau ei bod yn parhau, wrth gwrs, i ddod â chyllid i mewn i Lywodraeth Cymru ddarparu gwasanaethau lleol, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n flaengar ac yn deg.

Rydym wedi cymryd cyfres o fesurau treth i gefnogi busnesau yng Nghymru yn ystod y pandemig hwn. Mae'r rhain wedi cynnwys darparu rhyddhad ardrethi annomestig, rhewi'r lluosydd ardrethi annomestig a chodi'r trothwy lle daw trafodiadau eiddo amhreswyl yn ddarostyngedig i dreth trafodiadau tir.

Diolch, Weinidog. Nododd Llywodraeth Cymru yn ei chyllideb derfynol y bydd yn neilltuo £200 miliwn arall i fusnesau o'i chronfeydd wrth gefn ei hun. Unwaith eto, mae hyn yn ychwanegol at y gwariant ychwanegol blaenorol ar gyfer Cymru'n unig a wnaed o'i chyllideb ei hun, ac mae'n gadarnhad pellach mai Cymru sy'n darparu'r pecyn gorau o gymorth busnes yn y DU gyfan. Pa sylwadau felly y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cyflwyno i'r Canghellor Torïaidd yn San Steffan i alluogi Llywodraeth Cymru i gael hyblygrwydd i barhau i gefnogi busnesau Cymru yn y dyfodol?

Rydym wedi bod yn cyflwyno dadleuon i Lywodraeth y DU ar hyblygrwydd pellach i Lywodraeth Cymru ers peth amser, ac rwyf wedi bod yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth Rhianon Passmore i'r gwaith y buom yn ei wneud yn y maes hwnnw. Rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae gan ei chyd-Aelodau ar y Pwyllgor Cyllid ddiddordeb arbennig yn ei gefnogi hefyd. Credaf fod eleni wedi ein dysgu bod hyblygrwydd ariannol mor bwysig, o ran gallu targedu ein hadnoddau'n effeithiol, ond hefyd er mwyn rheoli ein sefyllfa canol blwyddyn mewn blwyddyn sydd wedi gweld cymaint o newid. Credaf ei bod yn bwysig fod gan Lywodraeth Cymru fynediad llawn at ei chronfa wrth gefn yn y dyfodol. Mae'n gronfa fach mewn sawl ffordd, ond byddai cael mwy o hyblygrwydd i gael mynediad at fwy ohoni'n ddefnyddiol i Lywodraeth yn y dyfodol yn fy marn i, yn ogystal â'r gallu i fenthyca mwy mewn un flwyddyn a benthyca mwy yn ei grynswth. Bydd hynny'n bwysig, yn enwedig yn awr, o ystyried y setliad cyfalaf gwael iawn a gawsom gan Lywodraeth y DU a bwriad Llywodraeth y DU hefyd i fynd heibio i Lywodraeth Cymru yn awr o ran gwariant cyfalaf drwy'r gronfa codi'r gwastad.

Mae pob Gweinidog yn gyfrifol am ystyried amrywiaeth o ffactorau, gan gynnwys asesiadau effaith ac ystyriaethau gwerth am arian, wrth bennu cynlluniau gwariant manwl. Caiff y cynlluniau hyn eu monitro drwy gydol y flwyddyn fel rhan o'n proses adrodd yn ystod y flwyddyn.

Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, Weinidog, pa gamau rydych yn eu cymryd i fonitro'r gwariant gan Weinidogion unigol pan fyddwch yn edrych ar sectorau penodol rydych eisiau eu datblygu yng Nghymru. Er enghraifft, pe bai Cymru'n penderfynu ceisio dod yn uwch bŵer mewn gwyddoniaeth, a chredaf y dylem anelu at hynny, a phe baech eisiau buddsoddi llawer mwy mewn ymchwil a datblygu, ar gefnogi ein canolfannau ymchwil ac arloesi ffyniannus yn ein prifysgolion ac yn ein sefydliadau meddygol, sut y byddech wedyn yn dod â hynny'n ôl at yr egwyddor honno drwy sicrhau bod Gweinidogion a allai fod yn rhan o hynny—e.e. iechyd, addysg—yn darparu'r symiau cywir o arian i helpu i gefnogi'r nod llywodraethol hwnnw?

Rydym yn gwneud hyn mewn nifer o ffyrdd, sy'n aml yn cael eu hategu gan yr is-bwyllgorau gweinidogol rydym wedi'u sefydlu. Felly, mae rhai ohonynt yn is-bwyllgorau Cabinet ffurfiol ac mae eraill yn bwyllgorau nad ydynt wedi cael eu creu'n ffurfiol drwy'r Cabinet, ond sydd serch hynny'n gweithredu mewn ffordd bwysig. Un enghraifft fyddai'r gwaith rydym yn ei wneud yn y grŵp rhyng-weinidogol sy'n edrych ar y maes digidol a data—mae honno'n amlwg yn agenda draws-Lywodraethol, ac mae'n bwysig fod pob Gweinidog yn cyflwyno'r hyn sydd ei angen arnynt i ddatblygu hynny, er mwyn sicrhau bod Cymru'n rhoi ei hun ar y map fel cyrchfan ar gyfer sgiliau digidol, a hefyd i ddefnyddio'r holl fuddsoddiad rydym yn ei roi i'r maes digidol mewn ffordd sy'n trawsnewid gwasanaethau cyhoeddus. Felly, credaf fod y strwythurau sydd gennym ar waith yn bwysig iawn, ac o safbwynt ariannol mae'n caniatáu imi sicrhau ein bod yn creu'r cyfleoedd ariannu cywir.

O fewn y maes digidol, rydym wedi gweithio ar draws y Llywodraeth i gyfuno cyllidebau o wahanol rannau o'r Llywodraeth er mwyn sicrhau bod pob Gweinidog yn gweithio i gyflawni'r agenda bwysig honno. Mae gennym waith tebyg yn mynd rhagddo yn awr yn yr adran tir a ddatblygwyd yn ddiweddar—dywedaf 'yn ddiweddar'; mae'n flwyddyn bellach. Felly, mae hwnnw'n rhywbeth rwy'n ei gadeirio, ond mae'n edrych ar yr holl dir a ddelir gan Weinidogion mewn gwahanol bortffolios ar draws y Llywodraeth i sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf arno at y dibenion a rennir gennym. Mae gennym ffocws arbennig o gryf ar hyn o bryd ar ryddhau tir ar gyfer tai cymdeithasol, felly rydym yn edrych yn benodol ar dir yn adran yr economi, pa dir yno sy'n addas ar gyfer tai cymdeithasol, a sut y gallwn fynd ati i ryddhau'r tir hwnnw ac adeiladu arno.

Felly, mae yna ffyrdd rydym yn gweithio ar draws y Llywodraeth mewn nifer o feysydd. Dyna ddau faes, byddai datgarboneiddio yn un arall, ac mae'r gwaith rydym yn ei wneud ar draws y Llywodraeth ar gymorth i ynni adnewyddadwy hefyd yn rhywbeth sy'n elwa'n wirioneddol o'r strwythur rydym wedi'i roi ar waith i alluogi'r trafodaethau traws-weinidogol hynny, yn ogystal â gwaith ar y cyd mewn perthynas â'r gyllideb.

Yn ystod y pandemig, rydym wedi buddsoddi £9.9 miliwn ychwanegol i gefnogi gwasanaethau iechyd meddwl. Gan adeiladu ar hyn, rydym yn buddsoddi £42 miliwn ychwanegol mewn iechyd meddwl y flwyddyn nesaf. Mae hyn yn golygu bod cyfanswm ein gwariant ar iechyd meddwl yn 2021-22 yn fwy na £780 miliwn.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Yn amlwg, yn ystod y pandemig a chyn hynny, gwyddom fod gwasanaethau iechyd meddwl dan bwysau a'u bod yn aml wedi cael eu hystyried yn wasanaethau sinderela yn y gorffennol, ond gwn fod elfennau o hynny wedi newid, fel rydych wedi dangos yn eich ateb imi heddiw. Ond rwyf wedi gwneud llawer gydag anhwylderau bwyta dros y blynyddoedd, ac yn amlwg bydd angen buddsoddiad sylweddol ar argymhellion yr adolygiad gwasanaeth, ac rwyf hefyd wedi bod yn gwneud gwaith ar iechyd meddwl mamau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Bydd angen buddsoddiad sylweddol ar rai o'r newidiadau yno. Beth y byddech yn ei ddweud wrth Lywodraeth yn y dyfodol ynglŷn â dyrannu arian ar gyfer y meysydd datblygu pwysig hyn?

Yn ein trafodaethau pan oeddem yn datblygu'r gyllideb ar gyfer 2021-22, roeddem yn glir iawn yn gynnar iawn fod yn rhaid i iechyd barhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru o ran ein buddsoddiad, a dyna pam ein bod wedi darparu cyllid ychwanegol sylweddol ar gyfer y gyllideb iechyd graidd yn y flwyddyn ariannol nesaf. Nawr, mae'n amlwg y bydd cyfleoedd i Weinidog yn y dyfodol ystyried blaenoriaethu mewn meysydd fel y rhai rydych wedi'u disgrifio. Rwyf wedi bod yn glir iawn ac yn ofalus iawn i sicrhau bod ein cyllid craidd i'r GIG yn gallu gwneud ei waith o ddydd i ddydd, a'i fod ar wahân i'n cyllid ychwanegol ar gyfer yr ymateb i COVID. Mae hynny er mwyn sicrhau nad yw pethau fel anhwylderau bwyta, sy'n rhannau pwysig o'n hymateb, yn cael eu colli yn ein hymateb i COVID, sy'n amlwg ar feddyliau llawer o bobl ar hyn o bryd. Felly, mae'n bwysig fod Llywodraeth yn y dyfodol yn cael yr eglurder hwnnw rhwng yr ymateb i COVID, a'r gwaith y mae'n rhaid i ni barhau i'w wneud. Mae hynny'n berthnasol i'r gwaith ar anhwylderau bwyta, ond wrth gwrs mae'n berthnasol i ganser, diabetes a'r holl feysydd gwariant pwysig eraill hefyd.

Thank you, Minister.

Gwaith rhagorol—rydych wedi ateb eich holl gwestiynau yn eich sesiwn gwestiynau olaf yn y Senedd hon. Trown atoch chi yn awr, Weinidog Addysg—gadewch inni weld a allwch chi wneud cystal.

Cwestiynau, felly, i'r Gweinidog Addysg.

The first question, Jayne Bryant.

Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod cymorth ar gael i athrawon ledled Cymru yn ystod y pandemig hwn. Mae hyn yn cynnwys ariannu pecyn wedi'i deilwra o wasanaethau cymorth iechyd meddwl a llesiant i athrawon a staff cymorth, a darparu cyllid ychwanegol i gynyddu capasiti mewn ysgolion ledled Cymru.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Mae'r sector addysg wedi wynebu'r flwyddyn lle gwelwyd mwy o darfu arno na'r un flwyddyn arall yn ein hoes ni, a dro ar ôl tro bu'n ofynnol i athrawon ac uwch dimau arwain drawsnewid yn llwyr y modd y maent yn gweithredu: dysgu ar-lein, gwersi rhithwir, swigod grŵp blwyddyn, darpariaethau gweithwyr allweddol, graddio arholiadau, profi torfol, monitro llesiant ac addasu adeiladau. Maent wedi gwneud popeth y maent wedi'i wneud, ac maent wedi gwneud hynny a mwy ar ben eu hamgylchiadau personol. Mae rhai sydd wedi bod yn gwneud dosbarthiadau ar-lein hefyd wedi bod yn darparu addysg i'w plant eu hunain gartref. Mae'r gweithlu addysg wedi bod yn rhagorol, ond ni allwn anghofio'r effaith ar eu hiechyd a'u llesiant eu hunain. Pa gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod athrawon a staff yn teimlo eu bod yn cael eu cefnogi yn eu swyddi dros y misoedd nesaf, a pha gymorth sydd ar gael iddynt i sicrhau bod eu llesiant meddyliol eu hunain yn cael blaenoriaeth?

Diolch, Jayne, am gydnabod ymdrech aruthrol y gweithlu addysg drwy gydol y pandemig. Maent wedi dangos arloesedd a chadernid gwirioneddol mewn cyfnod anodd, ac mae'n bwysig inni gydnabod bod angen inni eu cefnogi yn eu hiechyd meddwl a'u llesiant. Dyna pam ein bod wedi ymgysylltu â Cymorth Addysg, sefydliad elusennol sydd ag arbenigedd mewn cefnogi llesiant athrawon i gyflwyno rhaglen gymorth yn ystod y flwyddyn academaidd hon. Mae hynny wedi cynnwys hwyluso cymorth rhwng cymheiriaid ar-lein i benaethiaid, cymorth un-i-un i benaethiaid a ddarperir gan gwnselwyr, sefydlu gwasanaeth ysgolion a llesiant pwrpasol, modiwlau dysgu ar-lein am ddim i'r staff eu hunain. Ac yn wir, heno, cynhelir gweminar ar-lein y mae dros 400 o staff addysg wedi cofrestru ar ei chyfer i baratoi ar gyfer sicrhau y gallant fwynhau eu gwyliau Pasg. Hoffwn ganmol gwaith yr Academi Genedlaethol ar gyfer Arweinyddiaeth Addysgol hefyd sy'n cynnal sesiynau wythnosol sy'n caniatáu i grwpiau o ddau i dri phennaeth ddarparu cefnogaeth rhwng cymheiriaid, ac i drafod yr heriau y maent yn eu hwynebu mewn amgylchedd diogel.

Mae Jayne Bryant wedi nodi mater pwysig iawn. Weinidog, ym mis Tachwedd, cyhoeddodd academyddion ym mhrifysgolion Caerdydd ac Abertawe ganlyniadau arolwg ar y cyd. Buont yn siarad â thua 13,000 o bobl; roedd gan hanner y rheini rywfaint o broblemau iechyd meddwl, a dywedodd 20 y cant eu bod wedi cael eu heffeithio'n ddifrifol. Roedd hyn yn arbennig o berthnasol i bobl iau a menywod ac wrth gwrs, mae'r ddau grŵp i'w gweld yn ein sector ysgolion cynradd lle mae nifer uwch o fenywod yn gweithio fel athrawon. Pa drafodaethau a gawsoch gyda'r system addysg, gyda'r undebau llafur ynglŷn â ffyrdd y gellir mynd i'r afael â'r materion iechyd meddwl hyn yn y dyfodol? O ran recriwtio, a wnaed unrhyw asesiad o'r effaith bosibl ar recriwtio, oherwydd wrth inni ddod allan o'r pandemig, mae'n fy nharo i mai'r peth olaf rydym ei eisiau yw effaith negyddol ar recriwtio i'n hysgolion cynradd?

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Nick. Mae fy swyddogion yn cael sgyrsiau wythnosol gyda'r undebau llafur i drafod ystod eang o faterion ac yn amlwg, mae llesiant staff ysgol a staff cymorth yn codi'n aml. Mae Llywodraeth Cymru wedi cael adborth cadarnhaol iawn gan y gwasanaethau y mae'r elusen Cymorth Addysg wedi gallu eu rhoi ar waith eleni, a byddwn yn parhau i ystyried beth arall y gallwn ei wneud i gefnogi'r proffesiwn drwy gydol y pandemig, a'r cyfnod sy'n dilyn.

O ran recriwtio, yr hyn y gallaf ei ddweud, Nick, yw ein bod wedi gweld recriwtio cryf iawn eleni i'n rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon. Rwy'n credu bod y sbotolau sydd wedi bod ar bwysigrwydd addysg, a'r rôl hollbwysig y mae addysgwyr yn ei chwarae ym mywyd plant a phobl ifanc, ac yn cefnogi cymunedau yn wir, wedi ysbrydoli llawer iawn o bobl i feddwl am yrfa mewn addysgu, ac rwy'n falch iawn o weld hynny.

Mae gan gyrff llywodraethu ran hanfodol i'w chwarae yn gwella perfformiad ysgolion. Mae awdurdodau lleol yn darparu cymorth uniongyrchol i lywodraethwyr drwy eu gwasanaethau cymorth i lywodraethwyr. O dan safonau'r Gymraeg, darperir yr holl wybodaeth, y cyngor a'r arweiniad a ddarperir gan Lywodraeth Cymru i awdurdodau lleol yn ddwyieithog. Mae awdurdodau lleol yn ddarostyngedig i'r un ddyletswydd o dan y safonau.

I'm a governor here in Denbighshire and as is required and reasonable for me to do, as with everyone else, I need a DBS check every now and again to ensure that I am a fit and proper person to be a governor. Now, I was invited for a DBS check recently and it was undertaken online, but if I want to do that through the medium of Welsh I have to ask for a paper form. Although I am a Welsh speaker, a governor in a Welsh-medium school where the governing body holds all of its meetings and administration through the medium of Welsh, I have to settle for a second-rate process. Now, there is discrimination on a linguistic basis here and I understand, too, that online applications usually take less than a week to process, but if done on paper it can take a month to six weeks. So, do you think that this kind of discrimination on the basis of language is acceptable, and if you don't, then my question is what will you and the Government do to try and put that right?

Wel, yn gyntaf, Llyr, a gaf fi ddiolch i chi am wasanaethu fel llywodraethwr? Maent yn rolau pwysig a byddwn yn annog pawb sydd â diddordeb mewn addysg i feddwl sut y gallant helpu ein plant a'n pobl ifanc drwy wneud yr hyn a wnewch chi a gwasanaethu yn rôl llywodraethwr. Yn amlwg, nid yw'r sefyllfa rydych newydd ei disgrifio yn dderbyniol. Rwy'n ddiolchgar i chi am dynnu fy sylw at y mater, a byddaf yn ei godi gyda'r awdurdodau angenrheidiol i sicrhau bod cydraddoldeb yn y gwasanaeth a gynigir i bobl sydd wedi rhoi amser ac ymdrech i gynnig eu hunain ar gyfer y rôl bwysig hon. Diolch yn fawr.

Minister, I'm pleased to hear that you have thanked everyone who has given of their time and skills to become governors in our schools, and their jobs are about to become more burdensome under the new curriculum, and more similar to the role of trustees or non-executive directors of businesses or charities. Certainly, their relationships with local communities will have to be more open, too, because of the curriculum. How will you ensure that governors receive all the training they need, and what measures are you putting in place to help learners and their families to hold governors to account?

Wel, diolch am hynny, Suzy. A gaf fi eich sicrhau bod yr hyfforddiant hwnnw eisoes yn cael ei ddarparu? Er enghraifft, hyd yn oed ynghanol y pandemig, mae GwE, ein gwasanaeth cymorth rhanbarthol yng ngogledd Cymru, eisoes yn darparu rhaglen gynhwysfawr o hyfforddiant i lywodraethwyr cyn diwygio nid yn unig y cwricwlwm, ond anghenion dysgu ychwanegol hefyd, ac mae honno'n rhaglen waith sy'n cael ei hailadrodd ledled Cymru. Mae'n hollbwysig fod gan lywodraethwyr y sgiliau angenrheidiol i ddarparu'r her gefnogol honno i benaethiaid ac i allu chwarae rhan lawn wrth ddatblygu cwricwla newydd yn eu hysgolion. Rydych yn iawn; mae hyn yn rhoi cyfle newydd inni allu esbonio i rieni wrth gyflwyno'r cwricwlwm newydd y rôl bwysig a fydd gan lywodraethwyr a sut y gall rhieni eu hunain ddylanwadu ar y broses honno, ac yn wir annog rhieni eraill i ymgymryd â rolau llywodraethwyr, nid yn unig yn y slot a gedwir ar gyfer rhieni, ond gan edrych ar ffyrdd y gallant hwythau hefyd gyfrannu mewn gwirionedd, naill ai yn ysgol eu plant eu hunain neu mewn ysgolion eraill yn eu hardal.

Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr, a'r cyntaf y prynhawn yma yw llefarydd y Ceidwadwyr, Suzy Davies.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Wel, dyma ni, Weinidog—ein sesiwn lefarwyr ddiwethaf gyda'n gilydd. Ddirprwy Lywydd, gobeithio y cawn gyfle—. Rwy'n credu y byddaf yn cael cyfle i ddiolch i Aelodau eraill yn y portffolio hwn yr wythnos nesaf, ond rwy'n gobeithio y byddwch yn caniatáu imi ddweud ychydig eiriau wrth y Gweinidog ar y diwedd pan ddof at fy nhrydydd cwestiwn.

Ond rwyf am ddechrau drwy ofyn ynglŷn â hyn, sef bod Cyngor y Gweithlu Addysg wedi cadarnhau bod cofrestriadau gyda hwy wedi gostwng 1,000 ers y llynedd. Mae athrawon cyflenwi wedi cysylltu â llawer o'r Aelodau i ddweud pa mor anodd y bu iddynt ddod o hyd i waith eleni, ac eto mae'n debyg bod eich rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau wedi dod o hyd i 1,800 o aelodau staff newydd i helpu i gyflawni ei bwriad. Mae hynny'n ddwywaith cymaint â'r nifer y gwnaethoch gyllidebu ar eu cyfer, ac yn arbennig o drawiadol o ystyried mai dim ond £17 miliwn rydych chi wedi'i wario eleni o'r £20 miliwn a glustnodwyd gennych ar gyfer hyn. Os yw nifer y staff cofrestredig wedi gostwng, pwy yw'r 1,800 aelod newydd o staff, a sut y gallwch eu fforddio am £17 miliwn? Pam mai dim ond yn ystod y 10 diwrnod diwethaf y llwyddoch chi i wrthdroi'r sefyllfa o ddarparu dim ond hanner yr arian dal i fyny i ddisgyblion Cymru y mae eu cyfoedion mewn rhannau eraill o'r DU wedi elwa arno drwy gydol y flwyddyn?

Wel, Ddirprwy Lywydd, ceisiodd yr Aelod gymell ymdeimlad ffug o ddiogelwch, rwy'n credu, cyn gofyn y cwestiwn hwnnw. Pe bai gennyf unrhyw obeithion y byddai'n fy arbed yn y sesiwn olaf hon, maent wedi cael eu chwalu'n greulon gan y cwestiwn hwnnw. A gaf fi ddweud bod llwyddiant y rhaglen recriwtio, adfer a chodi safonau'n rhywbeth i'w ddathlu? Credaf ei bod yn deg dweud ein bod wedi rhagweld i ddechrau y byddai mwy o athrawon cymwysedig yn cael eu recriwtio o dan y system, ond mewn gwirionedd, mae ysgolion wedi cael rhyddid i recriwtio gweithwyr proffesiynol fel y gwelant orau, ac mae llawer o ysgolion wedi penderfynu recriwtio staff cymorth addysgu yn hytrach na staff statws athro cymwysedig. Mae rhai ysgolion wedi defnyddio'r adnodd i wrthbwyso diswyddiadau a oedd wedi'u cynllunio ac a oedd yn mynd drwy'r system, ac maent wedi gallu cadw staff ychwanegol a fyddai wedi'u colli. Mewn rhai ysgolion, maent wedi gallu cynyddu oriau unigolion. Felly, efallai fod yr ysgol wedi teimlo ei bod yn briodol, yn achos rhywun a oedd wedi'i gyflogi ar gontract rhan-amser, oherwydd eu bod yn gyfarwydd â'r ysgol—yn hytrach na dod ag aelodau ychwanegol o staff i mewn, roeddent yn hapus i gynyddu oriau aelodau staff rhan-amser. Felly, mae'r rhaglen wedi cael ei defnyddio mewn nifer o ffyrdd. Mae rhai ysgolion wedi edrych y tu hwnt i rolau staffio traddodiadol, ac er enghraifft, wedi recriwtio mentoriaid gweithwyr ieuenctid a rhai sy'n fedrus ym maes llesiant plant ac iechyd meddwl. Ar gyllid ychwanegol, rwyf wrth fy modd ein bod wedi gallu sicrhau arian ychwanegol i gefnogi'r rhaglen recriwtio, adfer a chodi safonau. A byddwn yn dweud wrth yr Aelod fod y cronfeydd rydym wedi gallu eu sicrhau yn mynd y tu hwnt i'r swm canlyniadol Barnett y gwelodd ei chymheiriaid yn San Steffan yn dda i'w roi i ni.

Diolch am yr ateb hwnnw. Felly, yr hyn rydym yn sôn amdano yma yw 1,800 o rai cyfwerth ag athrawon, yn hytrach nag aelodau newydd o staff. Rwy'n ddiolchgar am yr eglurhad. Ond nid oes amheuaeth o gwbl o hyd fod angen mwy o athrawon arnom, ac felly roeddwn yn falch o'i gael wedi'i gadarnhau y bydd athrawon o unrhyw le yn y byd yn cael gwneud cais i addysgu yng Nghymru yn awr. Bydd angen cymorth penodol ar athrawon newydd gymhwyso—rwy'n gwybod y byddwn yn cael rhai newydd, ond bydd angen cymorth newydd arnynt, wrth gwrs, oherwydd profiad ystafell ddosbarth cyfyngedig, a bydd angen i bob athro ddod o hyd i amser i gaffael gwybodaeth a sgiliau ar gyfer cynllunio ac addysgu'r cwricwlwm newydd. Nid oes yr un o'r targedau ANG, ar wahân i addysg gorfforol, rwy'n credu, wedi'u cyrraedd, ac ni chânt eu cyrraedd, er gwaethaf y diddordeb newydd a ddangoswyd mewn gyrfaoedd addysgu yn ystod COVID y cyfeirioch chi ato'n gynharach. A ydych yn credu efallai mai'r rheswm am hynny yw oherwydd bod y radd, neu'r radd ynghyd â TAR, ac opsiwn y llwybr Meistr i addysgu bellach wrth gwrs, yn gwthio talent allan, am fod y broses yn rhy hir ac yn rhy ddrud, ac efallai'n dal i roi pwyslais ar theori yn hytrach na phrofiad bywyd i ryw raddau? Ac er gwaethaf y prinder rydym newydd fod yn siarad amdano, rhan o bryder ymgeiswyr posibl yw na fydd gan ysgolion ddigon o arian i'w cyflogi a'u talu'n briodol?

Wel, Suzy, rwy'n ddiolchgar am eich cydnabyddiaeth fod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno is-ddeddfwriaeth newydd sy'n caniatáu i athrawon o bob cwr o'r byd ddechrau proses, gyda'n Cyngor Gweithlu Addysg, i gael eu hachredu i addysgu yn y wlad hon. Rwy'n credu bod yr ymgeiswyr cyntaf eisoes wedi dechrau'r broses, gan gynnwys darpar athro mathemateg newydd a oedd wedi cymhwyso yn yr Unol Daleithiau, sy'n awyddus iawn i ymgymryd â rôl yma yn un o'n hysgolion uwchradd yn y brifddinas.

Mewn perthynas ag addysg gychwynnol i athrawon, rydym wedi ei diwygio i sicrhau ei bod yn rhoi'r dechrau gorau posibl i'n hathrawon mewn gyrfa broffesiynol. Ac rydym wedi cydnabod efallai fod y llwybrau mwy traddodiadol yn methu denu'r bobl a oedd â rhywbeth gwerthfawr iawn i'w gynnig i'n plant a'n pobl ifanc ond nad oedd y llwybrau traddodiadol yn briodol iddynt. A dyna pam ein bod wedi gweithio gyda'n partneriaid yn y Brifysgol Agored, er enghraifft, i ddatblygu llwybr dysgu o bell rhan-amser i statws athro cymwysedig. Mae hynny'n ei gwneud yn llawer haws, yn enwedig yn yr ardaloedd o Gymru lle rydych chi a fi'n byw, lle mae cael mynediad at brifysgol ar sail amser llawn yn heriol iawn mewn gwirionedd. Ac rwy'n falch iawn o ddweud ein bod wedi gweld recriwtio da a chryf i'r llwybr dysgu o bell rhan-amser sydd bellach yn cael ei gynnig gan y Brifysgol Agored.

Diolch. Ydw, rwy'n eithaf hoff o'r llwybr hwnnw gan y Brifysgol Agored hefyd, fel rwy'n hoff o'r llwybr addysgu prentisiaethau; credaf fod llawer o ffyrdd yma, gwahanol lwybrau at ragoriaeth, y dylai'r Llywodraeth nesaf eu harchwilio, ac rwy'n gobeithio mai un Geidwadol fydd hi wrth gwrs.

Kirsty, pan gyfarfuom yn 2007, byddwn yn synnu pe bai'r naill neu'r llall ohonom yn meddwl y byddem yn gwneud hyn heddiw, er fy mod yn amau efallai eich bod bob amser wedi gobeithio y byddech yn cael cyfle i fod yn Weinidog addysg, oherwydd mae'n amlwg i bawb, hyd yn oed y rhai a allai fod yn anghytuno â chi—a fy mhlaid i'n llai aml nag y byddai'r cyhoedd yn ei ddychmygu o bosibl—fod cyfleoedd bywyd ein pobl ifanc yn wirioneddol bwysig i chi, a bod angen i addysg hygyrch, addysg holl ddinasyddion Cymru, ond yn enwedig plant a phobl ifanc, fod yn addysg y gallant ei chyrraedd a dal gafael ynddi eu hunain a chreu eu hunain drwyddi, ar y sail, wrth gwrs, os gallwch drawsnewid un plentyn, y gallwch drawsnewid y byd yn grwn. 

Ond ar ôl i mi ymosod ar eich tiriogaeth yn gynnar yn ôl yn 2007, nid oeddwn yn siŵr pa dderbyniad a gawn pan gefais rôl llefarydd yr wrthblaid, ond yr hyn a welais oedd rhywun sydd â nodau, sy'n cael ei gyrru gan werthoedd, sy'n gwybod ei phethau, ac yn fwyaf o syndod na dim i bawb ohonom, rhywun sy'n agored i wrando ar farn pobl eraill. Ac felly roedd yn ddrwg gennyf na allwn ymuno â chi ar gyfer Cyfnod 4 y Bil cwricwlwm yr wythnos diwethaf i ddweud diolch am newidiadau penodol i'r Bil hwnnw, ond roeddwn hefyd am ddiolch i chi am y parch a ddangoswch tuag at y broses graffu yn gyffredinol, a'ch dealltwriaeth ohoni, eich parodrwydd i weithredu ar argymhellion pwyllgorau, heb geisio osgoi gormod o gwestiynau, a gweld craffu am yr hyn ydyw. Rwy'n credu bod hynny wedi creu argraff fawr iawn, oherwydd nid oes a wnelo craffu â diogelu brand y blaid yn wyneb cwestiynau anghyfleus; mae'n ymwneud â chydnabod bod y Senedd yn cynrychioli'r bobl, a'r Senedd sy'n deddfu ar eu cyfer. Ac felly rwy'n eich parchu am hynny. Ond mae'n fy ngadael gyda fy nghwestiwn olaf fel llefarydd, cwestiwn braidd yn ofnadwy er hynny, Kirsty: a yw cyfnod yn yr wrthblaid yn gwneud pobl yn Weinidogion gwell?

Wel, Suzy, a gaf fi ddweud diolch yn fawr am eich geiriau caredig, a diolch ichi am faddau i mi? Cofiaf gyfarfod cyhoeddus penodol yn Neuadd y Strand yn Llanfair-ym-Muallt—er mai iechyd oedd y pwnc y diwrnod hwnnw—pan gredaf fy mod wedi bod yn arbennig o gas, nid y byddai neb yn y Siambr byth yn fy nghofio'n bod yn gas neu'n finiog neu'n anodd gyda phobl, ond—. Felly, diolch ichi am hynny.

Rydych chi'n iawn; fy swydd ddelfrydol oedd dod yn Weinidog addysg, ac rwy'n tybio bod hynny'n syndod annisgwyl i bawb, gan gynnwys i mi fy hun. Mae wedi bod yn bleser dros y pum mlynedd diwethaf. Ac mae'n ddrwg gennyf nad oeddech yma yr wythnos diwethaf, oherwydd, pe baech chi wedi bod, byddech wedi fy nghlywed yn dweud bod y Bil y gwnaethom bleidleisio arno yr wythnos diwethaf yn Fil gwell oherwydd y gwaith craffu a'r broses ddeddfwriaethol. Ac roedd yn anrhydedd cael ei gyflwyno, nid yn unig fel Gweinidog, ond fel seneddwr. Ac rwy'n cytuno, Suzy: mae rhywbeth arbennig o ddiddorol am fod wedi croesi'r llawr, ar ôl treulio prentisiaeth hir iawn ar feinciau'r gwrthbleidiau. A'r cyfan y byddwn yn ei ddweud wrth unrhyw un sydd ar feinciau'r gwrthbleidiau ac yna efallai, neu efallai ddim, yn ddigon ffodus i fod mewn Llywodraeth yw ei fod yn llawer anoddach nag y mae'n edrych, ac nid yw mor hawdd ag yr awgrymwch y gallai fod pan fyddwch yn eistedd ar feinciau'r gwrthbleidiau.

Diolch. Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.

Thank you, Deputy Presiding Officer. One of the issues that is of concern to the majority of teachers is the workload that they are having to deal with in addition to the work that they are trained to do, namely to educate and to lead. According to some, the additional burden, the daily bureaucracy, has got worse over the past five years. What's your response to that claim?

Rwy'n cydnabod ein bod yn gofyn llawer iawn gan ein haddysgwyr proffesiynol. Ac yn awr yn fwy nag erioed, mae angen inni gyflymu a rhoi mwy fyth o bwyslais ar waith y grŵp rheoli llwyth gwaith a lleihau biwrocratiaeth. Mae'r grŵp hwnnw'n dal i weithio, er gwaethaf heriau'r pandemig, ar nodi'r pwysau sy'n wynebu athrawon a gweithredu atebion newydd. Mae'r siarter llwyth gwaith bellach wedi'i chyhoeddi, gyda'r dudalen llwyth gwaith a llesiant ar Hwb yn cael ei datblygu ar hyn o bryd. Mae'r elusen cymorth addysg y siaradais amdani'n gynharach hefyd yn cynhyrchu pecyn cymorth llesiant ar Hwb, a fydd yn cynnwys ystod ehangach o adnoddau a chyngor ymarferol, i'w gyhoeddi ym mis Ebrill, ac mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'n partneriaid yn y consortia rhanbarthol, mewn awdurdodau addysg lleol unigol, ac yn wir, gydag Estyn, i sicrhau bod y galwadau ar ysgolion gan sefydliadau allanol yn ymarferol, yn gymesur ac yn ychwanegu gwerth at ganlyniadau i blant.

One issue that certainly adds significantly to that workload is budgeting, particularly at this time of the year. What creates complexity is when funding is provided via grant very late in the day, as has happened this week. I want to quote one headteacher who contacted me yesterday, and this is what she said: 'We are spending more time writing about how we're going to spend these grants than we spend in actually using the grants in the first place.' And another headteacher told me that, 'Whilst, of course, I always welcome any additional funding on any occasion, I do feel that a lack of planning and arrangements does account for the money being released so late in the day, and perhaps this, of course, gives an unfair picture of school budgets and the amounts carried over from one year to the next.'

Now, I understand entirely and accept entirely that the situation is even more unstable than usual this year because of the pandemic, but do you accept that this is a major problem—the grants arriving very late in the day? And what should the next Government do, in your view, to reduce that workload in terms of budgeting placed on our teachers, so that they can be released to focus on teaching?

Mae'r Aelod yn gywir: weithiau, gallwn ryddhau adnoddau ychwanegol i'r system addysg yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Nid yw'r heriau o weithredu cyllideb o'r maint sydd gennym heb eu hanawsterau, ond ni fyddaf byth yn gwrthod cyfle gan y Gweinidog cyllid i wario mwy o arian ar ysgolion.

O ran y fiwrocratiaeth a'r adrodd, byddwn yn dweud wrth Siân Gwenllian ei bod, drwy gydol fy nghyfnod fel Gweinidog addysg, yn aml wedi gofyn imi egluro i ble mae'r arian wedi mynd, ac yn wir, rydym newydd glywed gan Suzy Davies a oedd eisiau dadansoddiad manwl o sut y mae'r arian ychwanegol ar gyfer recriwtio, adfer a chodi safonau wedi'i wario. Ni allaf roi atebion i bobl fel chi, Siân, neu Suzy Davies, heb ofyn i athrawon adrodd yn ôl ar yr hyn y maent yn gwario arian arno, neu fel arall ni allaf ateb y cwestiynau rydych chi'n aml yn eu gofyn i mi.

I of course accept that point, but there is far too much data being collected, and it's data that the teachers, very often, don't understand why you, as a Government, would need that data. 

If I could turn to my final question to you—not just for today, of course—may I also thank you very much for your willing collaboration through this Senedd, and particularly for our regular meetings during the pandemic? We certainly share the same passion for the importance of education in the lives of our children and young people, and I'd like to thank you for all your hard work over the years, and particularly for focusing on the deprived children of Wales. I think that has been a prominent feature of your period in post. 

Suzy has already asked you about useful experiences for prospective Ministers, but I want you to look forward, and look beyond COVID, if you could. What, in your view, is the greatest challenge facing the new education Minister over the next years?

Yr her fwyaf sy'n wynebu unrhyw Weinidog addysg yw sylweddoli nad oes modd i ewyllys un Gweinidog yn unig yrru'r gwaith o ddiwygio a thrawsnewid addysg. Rhaid ei wneud mewn cydweithrediad â'r sector. Mae cydadeiladu ein cenhadaeth genedlaethol a'n cwricwlwm newydd wedi canolbwyntio ar feithrin y cysylltiadau cryf hynny. Credaf y bydd yn bwysig iawn i unrhyw Weinidog addysg newydd barhau i weithio yn yr ysbryd hwnnw a pheidio â gorchymyn o'r canol.

Mae ein canllawiau gweithredol yn nodi y dylai dysgwyr ysgol uwchradd wisgo gorchuddion wyneb ym mhob rhan o adeilad yr ysgol os na ellir cadw pellter cymdeithasol, ac ar gludiant ysgol dynodedig. Mae hwn yn un o ystod o fesurau i gadw ysgolion mor ddiogel â phosibl i staff a dysgwyr.

Diolch, Weinidog. Mae llawer o ymchwil yn bodoli ar afiachusrwydd gwisgo masg am amser hir heb oruchwyliaeth fel sydd i'w gael ar y manteision. Mae angen inni gael pob disgybl yn ôl i'r ystafell ddosbarth mewn amgylchedd dysgu cadarnhaol. Mae UsforThem Cymru yn enghraifft o rieni pryderus sydd am gael cyfeiriad clir ar y rhyddid i ddewis, oherwydd dywedir wrth lawer o ddisgyblion fod gwisgo masgiau yn yr ystafell ddosbarth am gyfnod hir yn orfodol, ac mae plismona ym mhob ystyr yn gweithio orau drwy gonsensws. Mae yna namau corfforol a meddyliol go iawn sy'n deillio o wisgo masgiau ac mae'r ffaith bod rhai penaethiaid yn mynnu bod masgiau'n cael eu gwisgo yn achosi pryder gwirioneddol, problemau iechyd posibl yn y dyfodol—yn dibynnu ar y masg a'r hyn a wneir gyda'r masg cyn ei wisgo—ac i lawer o ddisgyblion, mae'n rhwystr i ddysgu. Felly, yr hyn rwy'n chwilio amdano yma yw rhyw fath o gyfrifoldeb gan eich bod wedi osgoi mynd i'r afael â'r orfodaeth i ddisgyblion wisgo masgiau mewn ystafelloedd dosbarth dros gyfnod hir. Felly, beth fyddwch chi'n ei wneud i gefnogi rhieni, disgyblion a staff sy'n dewis peidio â gwisgo masgiau neu sydd am beidio â gwisgo masgiau yn yr ystafell ddosbarth dros gyfnod estynedig? Beth a wnewch i gefnogi'r bobl hynny?

Nid wyf yn ymwybodol ein bod yn gofyn i blant wisgo masgiau mewn sefyllfa heb oruchwyliaeth o gwbl. Mae'r plant yn cael eu goruchwylio ar gludiant ysgol a phan fyddant mewn ystafelloedd dosbarth. Y cyngor a roddwn pan na ellir cynnal mesurau cadw pellter cymdeithasol, yw y dylid gwisgo masgiau am fod hynny'n cynnig lefel o ddiogelwch i staff a dysgwyr, fel y dywedais. Mae yna adegau pan nad yw masgiau'n briodol, megis adeg prydau bwyd, pan fyddant y tu allan, pan fo'n bosibl cadw pellter cymdeithasol, pan fydd dysgwyr yn rhedeg o gwmpas, yn chwarae gemau corfforol, a lle mae gan ddysgwyr reswm penodol go iawn pam na ddylent wisgo masg. Yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrth rieni ac wrth ddisgyblion yw fy mod yn ddiolchgar iawn am eu parodrwydd parhaus i ymwneud yn weithredol â ni, fel Llywodraeth Cymru, a chyda phenaethiaid, a chydnabod y camau y gallwn i gyd eu cymryd i leihau tarfu ar addysg a chadw plant i ddysgu. Ac rwy'n ddiolchgar iawn am eu parodrwydd i barhau i wneud hynny.

A gaf fi ddymuno'n dda i chi ar gyfer y dyfodol, Weinidog? Rydych wedi goroesi pum mlynedd ac wedi ffynnu, rwy'n credu, er i chi orfod dechrau o dan faich cymeradwyaeth gennyf fi—dyna fe, mae'n amlwg nad effeithiodd ar eich awdurdod na'ch perfformiad.

Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â phwynt Neil McEvoy yma, oherwydd credaf fod arnom angen dull hyblyg mewn rhai ffyrdd. Ac rwy'n pryderu'n arbennig am yr angen am gyfathrebu cymdeithasol effeithiol, yn enwedig i'r disgyblion sy'n drwm eu clyw a hefyd y disgyblion sydd ag anhawster dysgu iaith ac angen darllen wefusau o'r herwydd fel rhan o'u dull cyfathrebu. Felly, rwy'n gobeithio bod y canllawiau'n ddigon hyblyg i fynd i'r afael â'r problemau real iawn hyn sy'n effeithio ar leiafrif o'n disgyblion.

Diolch, David, a diolch am eich geiriau caredig. Maent yn werth cymaint mwy yn dod gennych chi, gan fy mod wedi gwerthfawrogi'r cyfle i weithio ochr yn ochr â chi fel un o aelodau criw 1999.

A gaf fi sicrhau'r Aelod fod yna hyblygrwydd? Os oes gan ddysgwyr rwystr penodol sy'n ei atal rhag gwisgo masg wyneb, dylai ysgolion gydnabod hynny. Gallai hynny ddigwydd yn achos dysgwyr niwroamrywiol neu lle mae gan ddysgwyr anhawster cyfathrebu. Rydym wedi rhoi cyngor i ysgolion ar y fanyleb briodol ar gyfer gorchuddion wyneb clir a lle dylid gwisgo'r rheini, yn enwedig yn achos plant y mae darllen gwefusau yn gwbl hanfodol iddynt allu cymryd rhan mewn gweithgareddau yn yr ystafell ddosbarth. Ac rydym wedi rhoi cyngor ar fanyleb i ysgolion ynglŷn â sut y gellir cael gafael ar y rheini a phryd y dylid eu defnyddio.

Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'n rhanddeiliaid a'n cyflogwyr i sicrhau bod cymorth ar gael i athrawon yn Sir Benfro a ledled Cymru yn wir yn ystod y pandemig. Mae'r cymorth hwn yn cynnwys pecyn wedi'i deilwra o gymorth llesiant ac iechyd meddwl, a chyllid ychwanegol i greu capasiti o fewn gweithlu'r ysgol.

Nawr, Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol o'r pryderon parhaus a wynebir gan athrawon cyflenwi lleol yn Sir Benfro, gyda llawer ohonynt yn teimlo eu bod wedi cael eu hanwybyddu yn ystod y pandemig. Mae gan fframwaith athrawon cyflenwi'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol botensial i wella cyflog ac amodau athrawon cyflenwi, ond deallaf nad yw'n ofynnol i ysgolion ddefnyddio asiantaethau sydd wedi bodloni gofynion y fframwaith, sy'n golygu bod cymorth i athrawon cyflenwi'n dal i fod yn dameidiog, gan nad yw pob athro cyflenwi'n cael yr un lefel o gyflog gan asiantaethau. Rwy'n sylweddoli ein bod wedi gohebu ar y mater hwn dros y misoedd diwethaf, ond rwy'n dal i gael sylwadau gan athrawon cyflenwi. Felly, a allwch ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod yr holl athrawon cyflenwi'n cael eu trin yn deg a'u bod yn cael eu cefnogi'n ddigonol yn ystod y pandemig hwn?

Diolch, Paul. Mae'r fframwaith yn bendant yn rhoi lefel o sicrwydd y bydd unigolion yn cael eu trin yn deg. Ac rydym wedi dod i gytundeb â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i gyfathrebu â'u hysgolion unwaith eto a'i gwneud yn glir iawn i'r ysgolion yn eu hawdurdodau lleol mai dim ond yr asiantaethau sy'n ymddangos yn y fframwaith y dylai ysgolion eu defnyddio. Paul, rwy'n ymrwymo i ofyn i CLlLC roi'r wybodaeth ddiweddaraf imi am y gwaith hwnnw pan fyddaf yn cyfarfod â hwy nesaf, ond mae gennym gytundeb gyda CLlLC y byddant yn pwysleisio pa mor bwysig yw gwneud hynny wrth eu hysgolion eu hunain.

Cafodd Caerffili dros £56 miliwn yn ystod y don gyntaf o gyllid rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain, ac o'r swm hwn, gwariodd £28 miliwn yn etholaeth Islwyn. Bwriedir cael £110 miliwn arall ar gyfer yr ail don ariannu, ac rydym yn gweithio gyda Chaerffili i wireddu eu cynlluniau.

Diolch, Weinidog. Fel y dywedais ddoe yn y Siambr hon, addysg, ar wahân i gariad, yw'r rhodd fwyaf y gallwn ei rhoi i'n plant. Fel cymdeithas, mae'n dweud llawer am bwy ydym ni, beth ydym ni, yr hyn a flaenoriaethwn a phob dim sydd o werth i ni fel cenedl flaengar, fywiog a deinamig. Felly, hoffwn ddiolch i chi, Weinidog, am ein trafodaethau sy'n aml yn gadarn a hoffwn gofnodi fy nghefnogaeth i'r waddol ddiamheuol o gadarnhaol y byddwch yn ei gadael ar gyfer y dyfodol. Er hynny, rwy'n siŵr y byddwch yn cofio un drafodaeth am addysg cerddoriaeth.

Yn Islwyn, mae cyflwyno rhaglen arloesol a digynsail ar gyfer ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, rhaglen sy'n werth £3.7 biliwn, wedi arwain at newid trawsnewidiol. Mae prosiectau ar raddfa fawr wedi'u cyflawni, megis Ysgol Uwchradd Islwyn, buddsoddiadau mawr i ysgolion uwchradd yn Nhrecelyn a'r Coed Duon, a gwaith adnewyddu mawr y rhaglen ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, a rhaid parhau i wneud gwaith adnewyddu o'r fath yn y dyfodol, ar ôl 6 Mai. Ond yn bwysig, mae'n iawn cofnodi arweinyddiaeth leol ein harweinwyr addysg gwych yn Islwyn, megis Keri Cole, Christina Harrhy a'r Cynghorydd, bellach, Ross Whiting. Yn yr un ffordd, heb ein penaethiaid a'n llywodraethwyr mwyaf anhygoel yn Islwyn, byddai partneriaeth awdurdod addysg lleol rhagorol Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili â Llywodraeth Cymru yn amhosibl, felly hoffwn ddiolch hefyd i'n teulu addysg.

Weinidog, yn fy rolau blaenorol ac fel aelod o'r cabinet addysg ac yn awr, mae wedi bod yn bleser ac yn anrhydedd cael agor a theithio o amgylch ein hysgolion newydd a gweld y cyfleusterau gwych hynny â'm llygaid fy hun. Ond mae hyn hefyd yn gwrthgyferbynnu'n uniongyrchol â blynyddoedd blaenorol, cyn datganoli, fel athro a llywodraethwr ysgol, pan orfodwyd ysgolion ledled Cymru i gael gwared ar athrawon ac roedd ein hysgolion yn pydru. Mae hyn yn cyferbynnu'n awr â chyflwyno'r ysgolion newydd sbon—

A wnaiff yr Aelod ddod at ei chwestiwn, os gwelwch yn dda?

Rwy'n dod ato. Weinidog, diolch. Sut, felly, y bydd cymunedau ac ysgolion Islwyn yn elwa yn y dyfodol o'r rhaglen arloesol hon sy'n werth £3.7 biliwn, a beth y teimlwch chi yw eich gwaddol?

Rhianon, rydych chi'n gywir—mae rhaglen ysgolion a cholegau'r unfed ganrif ar hugain yn ddull partneriaeth ac ni fyddem wedi gallu gwireddu uchelgais y rhaglen heb y cydweithio a'r gweithio agos rhyngom ag awdurdodau addysg lleol. Fel y trafodwyd yn helaeth ddoe, ceir cronfa o arian gwerth biliynau o bunnoedd o fewn Llywodraeth Cymru ar gyfer gweithio gyda'n partneriaid i ddatblygu hyd yn oed mwy o gyfleusterau gwych, boed ym mwrdeistref sirol Caerffili, neu yn unman arall yng Nghymru yn wir. Dyna sydd mor wych am raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain; mae ei heffaith wedi cyffwrdd â phob cwr o'n gwlad.

Ar 15 Mawrth, cyhoeddwyd ein fframwaith ar sefydlu dull ysgol gyfan o ymdrin â llesiant emosiynol a meddyliol. Mae'n gosod llesiant yn ganolog i ddysgu, a chyda chyllid o £2.8 miliwn i ddarparu cymorth llesiant i ddysgwyr yn y flwyddyn gyfredol, mae'n sicrhau bod dychwelyd at addysg yn union fel y dylai fod i'r dysgwyr hynny.

Diolch, Weinidog. Roeddwn wrth fy modd yn gweld y fframwaith yn cael ei gyhoeddi ddoe. A gobeithiaf siarad yn y datganiad yr wythnos nesaf a dweud rhai geiriau amdanoch bryd hynny.

Fel y gwyddoch, cynhaliodd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg sesiwn wych yn ddiweddar ar effaith COVID ar iechyd corfforol a meddyliol plant a phobl ifanc, a hoffwn ddiolch i'r Athro Ann John, yr Athro Alka Ahuja, yr Athro Adrian Edwards a Dr David Tuthill o Goleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant am eu tystiolaeth rymus iawn. Cawsom neges glir iawn ynglŷn â pha mor hanfodol yw'r ffocws ar lesiant wrth ddychwelyd i'r ysgol, ond hefyd pa mor hanfodol yw rhoi gobaith i blant a phobl ifanc. Mae peth o'r naratif sydd i'w weld mewn trafodaethau cyhoeddus am sicrhau bod plant a phobl ifanc yn gallu dychwelyd i'r ysgol wedi bod yn negyddol iawn. Mae ymadroddion fel 'cenhedlaeth COVID', a hyd yn oed ymadroddion fel 'dal i fyny' yn arwydd o golled, pan gredaf y dylem fod yn dathlu gwydnwch aruthrol plant a phobl ifanc, o ystyried yr hyn y maent wedi bod drwyddo drwy gydol y cyfnod hwn. Felly, a fyddech yn cytuno â mi, Weinidog, ei bod yn gwbl gywir ein bod nid yn unig yn blaenoriaethu llesiant wrth i fwy a mwy o blant ddychwelyd i'r ysgol yn awr, ond hefyd ein bod yn gwrthod unrhyw ymgais i greu anobaith ac yn sicrhau ein bod yn dweud wrth ein plant a'n pobl ifanc, 'Fe wyddom beth rydych chi wedi bod drwyddo, a'n blaenoriaeth yn awr yw eich helpu i wella o hynny mewn ffordd gadarnhaol a gobeithiol'?

Diolch yn fawr iawn, Lynne. Rwyf innau hefyd wrth fy modd fod y fframwaith bellach wedi'i gyhoeddi ac y bydd yno i gefnogi ysgolion yn yr agwedd wirioneddol bwysig hon ar eu gwaith, oherwydd os meddyliwn am y tarfu ar addysg rydym i gyd wedi'i weld ac y mae ein plant a'n pobl ifanc wedi'i brofi, ni fyddwn yn gallu symud ymlaen o hynny oni bai ein bod yn mynd i'r afael â llesiant, oherwydd gwyddom na all dysgu ddigwydd heb hynny. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi na fydd cyfeirio cyson at fodel diffyg yn helpu neb. Yn wir, bydd yn ychwanegu pwysau ychwanegol ar y proffesiwn addysgu. Bydd yn ychwanegu pwysau ychwanegol ar ein plant a'n pobl ifanc. Felly, torrwyd ar draws eu dysgu, do, ond ni fyddant yn colli dysgu. Deallaf pam y mae rhieni'n pryderu, a deallaf pam y byddai plant a myfyrwyr hŷn yn pryderu. Ond fel rydym wedi dangos, gyda'r buddsoddiad rydym eisoes yn ei wneud, mae gennym system addysg ac addysgwyr proffesiynol sy'n barod i sicrhau y gallant symud ymlaen gyda hyder gwirioneddol drwy gamau nesaf eu haddysg. Ac os byddwn yn ymroi'n barhaus i fantra anobaith, fel rydych wedi'i ddisgrifio, fe wireddir y broffwydoliaeth ohoni ei hun, oherwydd mae plant yn tyfu i fod yr hyn a ddywedir wrthynt, ac felly mae angen inni newid y ddeialog a gweithio gyda'n haddysgwyr proffesiynol i helpu ein plant i symud ymlaen yn hyderus.

Cytunaf yn llwyr â'r hyn y mae Lynne Neagle wedi bod yn ei ddweud am bwysigrwydd canolbwyntio ar rymuso pobl ifanc a rhoi gobaith iddynt. Mae gan bobl ifanc—. Rwy'n ceisio ailgyflunio'r ffordd rwy'n mynd i eirio hyn, mewn gwirionedd, oherwydd roeddwn yn mynd i ddweud, 'Maent wedi colli cynifer o brofiadau.' Ond mewn gwirionedd, mae gan bobl ifanc gymaint o brofiadau y mae angen iddynt eu hadennill, felly, ar ôl y pandemig. Amharwyd ar gyfeillgarwch a phatrwm dyddiol. Mae llawer o bobl ifanc wedi bod yn teimlo unigrwydd ac arwahanrwydd. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi pryd fydd y canllawiau ar y dull ysgol gyfan o ymdrin â llesiant ac iechyd meddwl yn cael eu gweithredu mewn ysgolion a phryd y bydd pobl ifanc yn gallu teimlo manteision hynny? Rwy'n pryderu'n arbennig am blant ifanc iawn—y rhai a ddylai fod wedi dechrau yn yr ysgol yn ystod y pandemig, ond oherwydd bod ganddynt rieni sy'n gwarchod eu hunain, efallai nad ydynt wedi gallu mynd i'r ysgol. Mae'r blynyddoedd hynny—y dosbarthiadau derbyn, y dosbarthiadau meithrin—mor sylfaenol bwysig i ffurfio cwlwm rhwng plant. Felly, pa gymorth y credwch y gellid ei ddarparu i ailsefydlu cwlwm rhwng plant ifanc? Ac a fydd cymorth arbennig, yn enwedig i blant nad ydynt wedi gweld eu ffrindiau ers cymaint o amser?

Diolch, Delyth. Credaf eich bod wedi taro ar un o'r agweddau ar y tarfu ar addysg sydd wedi effeithio'n wirioneddol ar blant a phobl ifanc, sef y teimlad o arwahanrwydd ac anallu i dreulio amser gyda'u ffrindiau. A dyna pam y mae ysgolion ar hyd a lled Cymru wedi bod yn canolbwyntio ar hynny wrth weld y cyfnod sylfaen yn dychwelyd. Ac yn wir, mae'r rhyngweithio a'r addysgeg honno'n ganolog i'n dull cyfnod sylfaen o weithredu, ac wrth chwarae gyda'i gilydd unwaith eto, bod gyda'i gilydd, sgwrsio gyda'i gilydd, mae plant yn dysgu ac yn caffael sgiliau y maent eu hangen ar gyfer dyfodol hyderus. Dyna pam ein bod wedi sicrhau bod amser a lle o fewn y cwricwlwm i hynny ddigwydd, a dyna pam ein bod wedi sicrhau bod arian ychwanegol ar gael gyda'n gilydd i sicrhau bod oedolion yno i gefnogi plant wrth iddynt ymroi eto i ddysgu wyneb yn wyneb ac ailsefydlu'r berthynas gyda'u cyfoedion a chyda'u hathrawon a'u cynorthwywyr addysgu.

Diolch, Angela. Hyd yn hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £1,649,000 i awdurdodau lleol Sir Gaerfyrddin a Sir Benfro ar gyfer recriwtio, adfer a chodi safonau, er mwyn cefnogi dysgwyr ar gamau hanfodol yn eu haddysg. Yn ddiweddar, cyhoeddais £72 miliwn ychwanegol i gefnogi dysgwyr, gan ddod â chyfanswm ein cymorth ar gyfer—roeddwn am ddefnyddio'r gair 'adfer', ond ar ôl yr hyn rwyf newydd ei ddweud, byddai hynny'n esgeulus—ein cynllun dysgu ar gyfer 2021 i £112 miliwn.

Wel, diolch am hynny, ond y realiti yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro dros y degawd a mwy diwethaf yw mai un yn unig o'r pump ysgol uwchradd yn yr etholaeth honno sydd heb fod yn destun rhyw fath o fesurau arbennig neu ymyrraeth wedi'i thargedu neu angen ei gwella'n sylweddol. Nawr, gydag addysg yn cael ei heffeithio’n wael gan COVID dros y 12 mis diwethaf, mae'n anochel y bydd yr ysgolion a oedd eisoes yn cael trafferth yn ei chael hi’n anodd symud ymlaen. Rwy'n meddwl am ysgolion fel ysgol Greenhill, lle mae un adroddiad Estyn ar ôl y llall yn dweud bod angen gwelliannau, ac nid ydym yn gweld gwelliannau. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i allu eu rhoi ar waith yn benodol i ysgolion sy'n destun mesurau arbennig neu sydd angen rhyw fath o welliant sylweddol, i helpu i godi safonau eu cynnig addysgol i'w disgyblion? Oherwydd, yn ôl pob golwg, mae hon yn broblem sy’n anhygoel o anodd mynd i’r afael â hi.

Diolch, Angela. Er bod gweithgareddau arolygu wedi'u hatal yn ystod y pandemig, hoffwn roi sicrwydd i chi, ac i’r Aelodau eraill yn wir, fod Estyn yn parhau i ymgysylltu ag ysgolion y nodwyd yn flaenorol fod angen lefel ychwanegol o gymorth arnynt. Yn amlwg, gwnaed hynny o bell, ac fe’i gwnaed mewn ffordd sympathetig, sy'n cydnabod yr amodau y mae’r ysgolion hynny yn gweithio ynddynt, ond nid yw’r gwaith hwnnw wedi dod i ben o ganlyniad i’r pandemig, ac mae gwaith y consortia rhanbarthol hefyd yn parhau er mwyn sicrhau bod yr ysgolion y nodwyd eisoes bod angen cymorth ychwanegol arnynt yn parhau i'w dderbyn.

Mewn perthynas â'r ysgolion sy'n peri pryder, efallai y bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod, cyn COVID, wedi treialu dull amlasiantaethol newydd, gyda rôl barhaus i Estyn yn arwain y gwaith gwella ysgolion yn hytrach na'r rôl flaenorol, lle roedd Estyn yn dod i mewn, yn penderfynu beth oedd yn anghywir yn eu barn hwy, yn diflannu ac yna’n dychwelyd i roi eu barn unwaith eto. Roedd y model peilot newydd a dreialwyd mewn nifer o ysgolion cyn COVID, yn llwyddiannus iawn, ac yn fy llythyr diweddar i Estyn, rwyf hefyd wedi cytuno i ymestyn cyllid ar gyfer y rhaglen honno. Felly, bydd y rhaglen ar gael i Gymru gyfan, sydd, yn fy marn i, yn ddull gwahanol o geisio gwneud cynnydd cyflymach yn yr ysgolion lle gwyddom fod angen cymorth ychwanegol.

Gellir cyflogi athrawon cyflenwi yng Nghymru naill ai'n uniongyrchol drwy awdurdodau lleol neu ysgolion, neu drwy asiantaethau cyflenwi masnachol. Penaethiaid a chyrff llywodraethu sy’n gyfrifol am yr holl benderfyniadau staffio ac am sicrhau bod ganddynt weithlu effeithiol o dan Reoliadau Staffio Ysgolion a Gynhelir (Cymru) 2006.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Hynny yw, mae gennyf fi a llawer o bobl eraill rwy'n siŵr, bryderon difrifol ynglŷn â'r ffordd y mae athrawon cyflenwi’n cael eu trin a'u talu drwy asiantaethau. Gwn nad dyma'r ateb gorau, ond gallai cynghorau ail-greu'r gofrestr gyflenwi a chyflenwi athrawon fel eu bod yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol gan gynghorau, neu gonsortia o gynghorau, ac yna’n mynd i ysgolion yn hytrach na’u bod yn cael eu cyflogi gan yr asiantaeth sy'n mynd â chyfran o’u cyflog.

Yn wir. Mike, fel y dywedais yn fy nghwestiwn agoriadol, nid oes unrhyw beth i rwystro awdurdodau lleol rhag creu rhestr gyflenwi eu hunain, ac a gaf fi awgrymu efallai mai'r ffordd orau ymlaen yw drwy drafod hynny gyda'r Cynghorydd Jen Rayner yn eich awdurdod lleol? Rwy'n siŵr y bydd yn fwy na pharod i wneud hynny.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Bethan Sayed.

Diolch, Bethan, ac mae'n debyg mai hwn yw'r cwestiwn olaf y bydd Bethan yn ei ofyn i mi, felly hoffwn ddymuno'r gorau i Bethan. Bethan, ers cyflwyno ein diwygiadau i gyllid myfyrwyr, sy'n unigryw yn Ewrop, mae cynnydd o 40 y cant wedi bod yn nifer y myfyrwyr rhan-amser sy’n astudio ar gyfer eu gradd gyntaf yng Nghymru, ac rydym hefyd wedi gweld cynnydd o 21 y cant yn nifer y myfyrwyr rhan-amser o Gymru sy'n dod o’r cefndiroedd mwyaf difreintiedig.

Diolch, a phob hwyl ar gyfer y dyfodol; bydd gennym fywydau y tu hwnt i wleidyddiaeth eto.

Mae'r Gweinidog wedi sicrhau bod cynyddu niferoedd myfyrwyr rhan-amser yn thema bwysig yn ystod ei chyfnod yn y swydd. Ond a allwch gadarnhau i ni, pan nad yw’r cynnydd yn nifer myfyrwyr y Brifysgol Agored yn cael ei chyfrif, fod gostyngiad cyffredinol wedi bod yn nifer y myfyrwyr rhan-amser yn sector addysg uwch Cymru ers dechrau gweithredu diwygiadau ariannol Llywodraeth Cymru, yn benodol ers dechrau gweithredu argymhellion Diamond yn llawn, nid cyhoeddi’r polisi? Felly, a allwch gadarnhau nifer y myfyrwyr rhan-amser sy'n dechrau ym mhrifysgolion Cymru? Diolch.

Bethan, fel y dywedais, bu cynnydd o 40 y cant yn y graddau cyntaf sy'n cael eu hastudio'n rhan-amser yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog.

Symudwn ymlaen at eitem 3, sef y cwestiynau i Gomisiwn y Senedd. Bydd cwestiwn 1 y prynhawn yma’n cael ei ateb gan Joyce Watson—[Torri ar draws.]

Bydd yn rhoi ei chyfeiriad i chi, ac mae arni eisiau—

Janet Finch-Saunders, a ydych yn barod i ofyn eich cwestiwn?

A allwch wneud hynny nawr?

Iawn, mae'n amlwg nad yw Janet Finch-Saunders yn barod i ofyn ei chwestiwn, felly symudwn ymlaen at gwestiwn 2, sydd i'w ateb gan y Llywydd, a Huw Irranca-Davies sydd i’w ofyn.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ac rwyf fi, yn wir, yn barod i ofyn fy nghwestiwn.

Thank you for that question. The Vote 16 strand of the election campaign is being rolled out across Wales and includes paid advertising, social media promotion and events. We are running adverts on social media platforms like Instagram and YouTube, and holding a range of events for schools, colleges and youth groups, and this will continue throughout April. And we, of course, worked with a broad range of bodies during the last week of February for Vote 16 Week, which showcased events, including a school assembly, training for education professionals, and the mock election debate hosted by the BBC's Teleri Glyn Jones.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwerthfawrogi'n fawr y gwaith rydych chi a Chomisiwn y Senedd yn ei wneud yn hyrwyddo'r etholiad i bleidleiswyr tro cyntaf a phleidleiswyr iau, ac wrth gwrs, bydd hwn yn gam mor ddramatig ymlaen i bobl ifanc 16 a 17 oed yng Nghymru. Mae'n gam ymlaen gwirioneddol i ddemocratiaeth. Ond mae'n hanfodol, wrth gwrs, fod pleidleiswyr tro cyntaf, pleidleiswyr iau, yn deall y pŵer sydd ganddynt yn y blwch pleidleisio, yn ogystal ag ymarferoldeb sut i bleidleisio, fod ganddynt wybodaeth hawdd ei chyrchu ynghylch ymgeiswyr a pholisïau’r pleidiau, a'u bod yn hyderus gyda system etholiadol hybrid y Senedd, ond hefyd, mae'n rhaid imi ddweud, eu bod yn deall, fel y dylai pob un ohonom ddeall, fod pleidleisio ynddo’i hun yn hawl werthfawr ac yn fraint a gryfheir o'i harfer yn rheolaidd. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ganmol gwaith sefydliadau fel Clybiau Bechgyn a Merched Cymru, yr Urdd, y Blwch Democratiaeth, Cymdeithas Diwygio Etholiadol Cymru ac eraill sy'n gwneud eu gorau glas, ochr yn ochr â'r gwaith rydych chi'n ei wneud, i annog pleidleiswyr ifanc a phleidleiswyr tro cyntaf i gofrestru i bleidleisio ac i ddefnyddio eu pleidlais hefyd? Mae hwn yn amser cyffrous, a gadewch inni sicrhau bod lleisiau pob un o’n pleidleiswyr ifanc yn cael eu clywed.

Mae'n bendant yn amser cyffrous i'n pobl ifanc. Mae pobl ifanc, wrth gwrs, wedi cael eu heffeithio i raddau mwy nag unrhyw un, o bosibl, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, a gobeithio y byddant yn defnyddio eu llais yn y blwch pleidleisio fel pobl ifanc 16 a 17 oed, ac yn gwneud hynny fel y bobl ifanc 16 a 17 oed cyntaf erioed yng Nghymru i wneud hynny. Ac rydych yn llygad eich lle hefyd: mae'r gwaith y mae'r Comisiwn a Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyrwyddo’r bleidlais i bobl ifanc 16 a 17 oed yn anuniongyrchol tuag at y bobl ifanc hynny; mae pobl eraill a all weithio gyda ni ac ar ein rhan i weithio'n uniongyrchol gyda'r bobl ifanc y maent yn gweithio gyda hwy, ac mae'r bobl ifanc, wrth gwrs, yn ymddiried yn y ffynonellau hynny, boed hynny mewn ysgolion neu mewn sefydliadau allanol. Felly, rydym yn awyddus iawn, ac wedi bod yn awyddus i gefnogi ymdrechion trydydd partïon i'n cefnogi gyda’n hymdrechion i sicrhau bod pobl ifanc yn cael eu haddysgu ynglŷn â'r hawliau newydd sydd ganddynt, a'u bod yn cael eu cymell i wneud hynny. Ac mae gan bob un ohonom sy'n sefyll fel ymgeiswyr yn yr etholiad ym mis Mai gyfrifoldeb hefyd, fel pleidiau gwleidyddol ac fel ymgeiswyr unigol, i sicrhau bod ein maniffestos a'n negeseuon a'n dulliau cyfathrebu yn ddigon diddorol i ennyn diddordeb pobl ifanc.

This is so very important, in encouraging young people to vote, but it's also important for the future generations. The children's commissioner is running an alternative election for young people between 11 and 15 years of age, and this gives everyone who'll be able to vote in the 2026 election a real experience of the voting experience. Eighty-five schools across the whole of Wales have signed up to be part of Project Vote already. So, would you join with me in encouraging every secondary school to participate in this innovative and crucial project?

I would be delighted in seeing more schools in Wales taking and using the leadership, resources and advice provided by the children's commissioner to hold those electoral events, the mock elections for that age group who don't yet have the right to vote in Senedd elections, but will in our next set of Senedd elections, and even possibly in local council elections next year.

Participating in a mock election in Lampeter school in 1983 was my first experience of elections and electioneering, and I remember that well to this day. I very much hope that this experience provided by the children's commissioner and her office to young people in secondary schools will engender the interest of those young people to vote and to participate in our democratic life for years to come. So, thank you very much to the children's commissioner and her office and everyone working on this programme in schools in promoting our democracy and the engagement of young people in that democratic debate.

Diolch. Cwestiwn 3, sydd hefyd i'w ateb gan y Llywydd, Vikki Howells.

The Commission has supported the Senedd, its committees and Members to discharge their functions during the pandemic, and the Commission regularly reviews responses to issues as they arise and to learn lessons for the future. This includes feedback from Members, regular staff surveys and governance and risk reviews.

Diolch yn fawr, Lywydd. Hoffwn achub ar y cyfle i gofnodi fy niolch i staff y Comisiwn am y ffordd y maent wedi cefnogi Aelodau o'r Senedd yn ystod y pandemig, ac wrth gwrs, i staff cymorth yr Aelodau o'r Senedd, gan y gwn eu bod wedi mynd y tu hwnt i bob galw i gynorthwyo etholwyr i ymdrin ag ystod o ymholiadau pwysig. Pa asesiad a wnaed gan y Comisiwn o effaith y pandemig ar ein staff gwych dros y flwyddyn ddiwethaf?

Diolch am sicrhau bod ein staff yn gwybod—staff y Comisiwn a'r staff sy'n gweithio i ni fel cynrychiolwyr gwleidyddol—eich bod chi, a phob un ohonom gobeithio, yn ddiolchgar iawn am y gwaith arloesol a wnaed yn ymateb i'r pandemig, er mwyn galluogi’r Senedd hon i barhau â'i gwaith ac i'n galluogi ni fel Aelodau etholedig o bob rhan o Gymru i ddarparu gwasanaethau a gwybodaeth i'n hetholwyr. Fel y dywedais yn fy ateb blaenorol, mae'r Comisiwn yn ceisio ymgysylltu â staff i ddysgu o'u profiadau ac i feddwl sut y gall y gwersi rydym wedi'u dysgu dros y flwyddyn ddiwethaf barhau yn y dyfodol a galluogi dull mwy hyblyg o weithio, ac nad ydym yn colli golwg, wrth inni gefnu ar y pandemig hwn, gobeithio, o'r nifer o ffyrdd da o weithio rydym wedi eu profi yn ôl pob tebyg dros yr ychydig fisoedd diwethaf. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am eich diolch, ond hefyd am roi'r cyfle i mi yn fy nghwestiynau olaf fel Llywydd i ddiolch i staff y Comisiwn, yr holl staff sy'n gweithio i'n contractwyr a staff ein pleidiau gwleidyddol. Mae pawb wedi bod yn rhagorol ac wedi galluogi'r Senedd hon i barhau â’i gwaith yn yr amgylchiadau mwyaf heriol, ac i wneud hynny ar ran pobl Cymru.

Diolch. Mae cwestiwn 4 i'w ateb gan Joyce Watson, a dyma gwestiwn 4, Bethan Sayed.

Diolch am eich cwestiwn, Bethan. Cefnogir ein diwylliant gweithio hyblyg gan ystod o bolisïau sy'n cynnwys gweithio hyblyg, rhannu swyddi a gweithio gartref, sy'n galluogi staff i reoli eu horiau gwaith eu hunain, cydbwyso gwaith a hefyd ymrwymiadau yn y cartref. Mae gan 40 y cant o staff y Comisiwn gyfrifoldebau gofalu am blant ifanc, ac mae gan 15 y cant o staff gyfrifoldebau gofalu rheolaidd. Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau diwylliant gwirioneddol hyblyg sy'n caniatáu i'r holl staff ffynnu. Mae'r Comisiwn wedi ennill gwobrau yn sgil yr ymdrechion hyn, ac mae wedi cael ei gydnabod fel un o 10 cyflogwr gorau teuluoedd sy'n gweithio ac un o 50 cyflogwr gorau i fenywod The Times. Gan adeiladu ar ein profiad yn ystod y pandemig, mae'r Comisiwn yn archwilio ffyrdd newydd o weithio a darparu gwasanaethau i ymestyn y diwylliant hyblyg hwnnw ymhellach fyth.

I thank Joyce Watson for that very comprehensive response. As I've outlined recently in the context of the Senedd and Elections (Wales) Bill, job sharing is something that we need to consider in order to provide further opportunities for more diverse representation and a political environment that is more family friendly. As this isn't now on the agenda in terms of elections, the Commission could take a lead in this area in terms of promoting working in this way. You mentioned that the Commission is doing work in terms of job sharing, but I haven't heard anything from you on data in terms of what you're doing in terms of advertising jobs and offering the opportunity for job sharing. Is this something that you would consider doing and looking at during the next Senedd, so that the Senedd is more flexible?

Diolch. Rwy'n cydnabod bod hyn yn bwysig i chi, ac rydych wedi nodi eich teimladau yn eich datganiad ar gael eich mab bach a’r heriau yn sgil hynny. Maent yn heriau go iawn, fel rydych wedi sylweddoli, ac maent, yn eich geiriau eich hun, wedi gwneud i chi ailystyried eich dyfodol. Ac mae’n flin iawn gennyf eich colli, fel sawl un arall, rwy'n siŵr, o'r sefydliad hwn.

Gwyddom na all Aelodau rannu swyddi ar hyn o bryd, a gwyddom hefyd mai mater i'r Senedd nesaf fyddai penderfynu ar ddeddfwriaeth i ganiatáu i hynny ddigwydd. A chredaf ei fod yn ehangach na hynny. Credaf fod angen cael sgwrs gyhoeddus fel bod pobl yn teimlo y gallant bleidleisio dros wleidyddion sy'n rhannu swyddi, ac nid wyf yn siŵr a ydym wedi cyrraedd y pwynt hwnnw eto. Ond hoffwn ymuno â chi yn y sgwrs honno, gan y credaf ei bod yn sgwrs y mae'n rhaid ei chael. Mae’n fater llawer ehangach na hynny hefyd, wrth gwrs, a byddai'n rhaid i'r Comisiwn Etholiadol ganiatáu i ddau enw fod ar y papur ar gyfer un swydd. Ac eto, credaf fod honno'n sgwrs y dylid ei chychwyn. Rwy'n meddwl o ddifrif y bydd hyn ar frig agenda'r Comisiwn—y Comisiwn nesaf, wrth gwrs, ar ôl yr etholiad. Ond credaf y dylai fod ar frig agenda pob plaid wleidyddol, sefydliadau menywod a sefydliadau ehangach hefyd. Mae llawer o resymau pam fod angen i bobl rannu swyddi.

Mae gennym ffeithiau a ffigurau, ac maent yn niferus, o ran sut rydym yn cefnogi ein staff a phwy yw'r staff hynny, a cheir llawer iawn o ddata i ategu hynny. Credaf mai'r peth gorau o ran amser a dealltwriaeth o hynny fyddai i mi, nid eu darllen—maent yma gennyf o fy mlaen—ond i mi eu cynnwys mewn e-bost atoch. Ond cofiwch fod digon o chwiorydd o amgylch y bwrdd hwn heddiw a fydd yn eich cefnogi yn eich ymdrech.

Diolch yn fawr iawn.

Cwestiwn amserol yw eitem 4 ar yr agenda, i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip. Delyth Jewell.

Diolch i Delyth Jewell am ei chwestiwn. Derbyniodd Llywodraeth Cymru fersiwn derfynol y Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd pan gafodd ei gyflwyno, ddydd Mawrth diwethaf, 9 Mawrth. Rydym yn ystyried y darpariaethau'n fanwl a sut y byddant yn effeithio ar Gymru, gan gynnwys diogelwch menywod a merched.

Diolch, Weinidog. Mae hwn yn fater personol iawn i mi, yn anad dim gan fy mod yr un oedran â Sarah Everard, a gafodd ei lladd mewn modd mor erchyll ger Llundain yn ddiweddar, ac y cafodd yr wylnos i gofio amdani ei drin mewn ffordd mor ofnadwy gan yr heddlu. Lladdwyd o leiaf saith o fenywod gan ddynion yng Nghymru eleni yn unig. Rydym yn dal i gyfrif menywod sydd wedi marw, gan gynnwys Wenjing Lin, a fu farw yn Nhreorci. Mae fy mhryder ynglŷn â'r Bil plismona'n deillio nid yn unig o gyd-destun yr ymosodiadau ar yr hawl i brotestio'n heddychlon, er bod y rheini'n peri pryder, ond mae gennyf bryderon dybryd ynglŷn â sut y caiff trais gan ddynion yn erbyn menywod ei drin. Nid yw'n Fil sy'n canolbwyntio ar oroeswyr; mae'n rhoi cosbau mwy i bobl sy'n ymosod ar gerfluniau na’r rheini sy'n ymosod ar fenywod. Byddai dedfrydau trymach yn cael eu rhoi am dipio anghyfreithlon nag am stelcio. Roeddwn yn rhan o’r ymchwiliad a’r ymgyrch yn 2012 a arweiniodd at gyflwyno deddfau newydd ar stelcio, a Weinidog, mae’r datblygiad hwn yn sarhad ar yr holl oroeswyr a chwaraeodd ran mor hanfodol yn yr ymgyrch honno.

Un peth rydym wedi’i ddysgu yn yr wythnos ddiwethaf yw bod llywio drwy ein hofnau ac addasu ein risg o drais yn weithred normal i fenywod yng Nghymru, fel ym mhob rhan o'r DU. Mae menywod a merched ifanc yn cael eu dysgu i beidio â gwneud rhai pethau penodol yn hytrach na mynd i'r afael â'r rhesymau sylfaenol pam fod trais gan ddynion yn digwydd. Drwy fethu mynd i’r afael ag atal trais gan ddynion yn erbyn menywod, mae’r Bil hwn yn fwy na chyfle a gollwyd; mae'n drychineb a fydd yn digwydd o flaen ein llygaid. Rydym angen dull iechyd y cyhoedd sy'n canolbwyntio ar atal, ymyrraeth gynnar, newidiadau i'r ffordd rydym yn addysgu merched a bechgyn ifanc, newidiadau i'r ffordd y caiff menywod eu portreadu yn y cyfryngau, mewn cylchgronau. Hoffwn ofyn i chi, Weinidog, faint o ddisgresiwn fydd gan heddluoedd Cymru ynglŷn â'r modd y maent yn gweithredu'r Bil hwn. Byddwn hefyd yn gofyn a ydych yn cytuno ag awgrymiadau Chwarae Teg ynglŷn â defnyddio’r cwricwlwm i fynd i’r afael â stereoteipio ar sail rhywedd, sicrhau bod canllawiau cynllunio yn nodi diogelwch menywod fel ystyriaeth ganolog wrth gynllunio gofod trefol, a’r angen am fwy o gyllid ac ymgyrchoedd codi ymwybyddiaeth fel Ask for Angela, sy'n cynnig ffordd i fenywod mewn bariau ddianc rhag sefyllfaoedd peryglus.

Ac yn olaf, Weinidog, ar wahân i’r dull cwbl wahanol hwn y mae'n rhaid i ni ei weithredu yng Nghymru, onid yw'r ddeddfwriaeth hon yn San Steffan yn dangos pam fod angen datganoli plismona a chyfiawnder? Rwyf am gloi gyda hyn, Ddirprwy Lywydd: os na wnawn rywbeth radical, os nad yw'r erchylltra beunyddiol hwn yn ein cymdeithas yn cael ei unioni, fe fyddwn yn galaru am fwy fyth o fenywod nad ydym erioed wedi eu hadnabod.

Diolch yn fawr iawn, Delyth Jewell, am araith gref ac angerddol. Fel menyw yr un oedran â Sarah Everard, rydych wedi ein galluogi i gofio eto, fel y gwneuthum innau ddoe, llofruddiaeth ddiweddar—llofruddiaeth erchyll, ofnadwy Sarah Everard. Mae wedi bod yn ysgytwad i bob un ohonom, ac wedi ailgynnau’r sgwrs genedlaethol ynglŷn â diogelwch menywod, a byddwch wedi gweld hynny’n cael ei adlewyrchu yn fy natganiad ysgrifenedig ddoe. Roedd yn ddatganiad ar ddiogelwch menywod yng Nghymru, ac mae'n ein hatgoffa, wrth gwrs, fel y dywedais yn fy natganiad, fod trais yn erbyn menywod a merched yn rhy gyffredin o lawer. Mae wedi amlygu unwaith eto yr effaith y mae trais a cham-drin yn ei chael ar fywydau bob dydd menywod. Ac felly, fy ailymrwymiad unwaith eto i'n deddfwriaeth arloesol—a diolch i Nick Ramsay; cododd hyn ddoe, fel y gwnaeth Aelodau eraill o bob rhan o’r Senedd—yw mai ein hymrwymiad yng Nghymru yw dod â thrais yn erbyn menywod a merched i ben.

Credaf ei fod hefyd yn rhybudd i bob un ohonom fod yn rhaid inni anrhydeddu bywyd Sarah drwy wneud newidiadau i gymdeithas a diwylliant, a dyna a ddywedais yn fy natganiad. Ond credaf ei bod yn bwysig iawn, fel y dywedais ddoe, fy mod wedi galw ar Lywodraeth y DU, ac ar Senedd y DU yn wir, i sicrhau bod y Bil hwn yn Fil a ddylai gryfhau diogelwch menywod a merched, ac wrth gwrs, dyma gyfle yn awr i wneud sylwadau ar hynny. Credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn cydnabod y dylai'r Bil a gyflwynir, y Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd, fynd ati i gryfhau'r system cyfiawnder troseddol i ddiogelu menywod a merched, a hefyd—i’r un graddau, byddwn yn dweud, a dywedais hyn ddoe—yn galluogi pobl i barhau i fynegi eu pryderon yn rhydd.

Rwy'n cytuno â chi hefyd fod hwn yn fater iechyd y cyhoedd, fel y gwnaeth ein cynghorydd cenedlaethol gwych, Yasmin Khan, ddydd Sul. Ar sawl achlysur, soniodd am yr angen i newid diwylliant, a chydnabu fod hwn yn fater iechyd y cyhoedd, fod yn rhaid inni ddwyn troseddwyr i gyfrif, fod yn rhaid inni gael system wedi'i llywio gan drawma, a hefyd na allwn gamu o'r neilltu a gwneud dim. Dyna pam fod gennym ymgyrch gref Paid Cadw'n Dawel fel rhan o'n deddfwriaeth a’n strategaeth trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Rwyf hefyd yn falch iawn o'r ffaith bod gennym bellach, yn ein cwricwlwm newydd, ym Mil Cwricwlwm ac Asesu (Cymru), ddyletswydd statudol i sicrhau bod codi ymwybyddiaeth o addysg cydberthynas iach a rhywioldeb yn rhan o'r cwricwlwm i blant hyd at 16 oed. Bydd yn helpu pobl ifanc i herio agweddau ac ymddygiad gwenwynig.

Rwyf am siarad, os caf, fel mab, brawd, gŵr, tad a thaid i fenywod a merched rwy'n malio amdanynt ac yn eu caru'n angerddol. Mae achosion trasig diweddar Sarah Everard a Wenjing Lin wedi tynnu sylw at fater trais yn erbyn menywod mewn ffordd wirioneddol ysgytwol. Credaf ein bod ni yn Senedd Cymru yn unedig ac yn benderfynol o sicrhau bod ein strydoedd a’n cymunedau mor ddiogel â phosibl i fenywod a merched. Nod y Bil Heddlu, Troseddu, Dedfrydu a'r Llysoedd yw arfogi'r heddlu â'r pwerau a'r arfau sydd eu hangen arnynt i ddiogelu'r cyhoedd, gan newid deddfau dedfrydu i gadw troseddwyr rhywiol a threisgar difrifol yn y carchar am gyfnod hirach. Bydd y pwerau newydd arfaethedig yn atal troseddwyr sy'n beryglus i'r cyhoedd rhag cael eu rhyddhau’n awtomatig, yn rhoi diwedd ar ryddhau troseddwyr a ddedfrydwyd i rhwng pedair a saith mlynedd yn y carchar am droseddau treisgar a rhywiol difrifol hanner ffordd drwy eu dedfryd, ac yn diwygio rheolau datgelu cofnodion troseddol i leihau'r cyfnod o amser sydd gan bobl i ddatgan euogfarnau terfysgol neu euogfarnau rhywiol di-drais blaenorol i gyflogwyr. Mae'r Bil hefyd yn gosod dyletswydd gyfreithiol ar awdurdodau lleol, yr heddlu, asiantaethau cyfiawnder troseddol, iechyd, a’r gwasanaethau tân ac achub i fynd i'r afael â thrais difrifol drwy rannu data a gwybodaeth. A fyddech felly’n cytuno y dylai’r mesurau hyn, sy’n ategu’r rheini sydd wedi’u cynnwys yn y Bil Cam-drin Domestig a drafodwyd yma ddoe, wneud menywod yn fwy diogel yng Nghymru? Ac o ystyried bod Llywodraeth y DU yn ceisio barn pobl i’w helpu i lywio datblygiad ei strategaeth nesaf ar gyfer mynd i’r afael â thrais yn erbyn menywod a merched, pa ran fydd gennych yn y broses hon?