National Assembly for Wales

Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. I would remind Members of both Parliaments that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.

So, today it is my pleasure to call the joint Senedd to order, for the second time in our history, as both meet together. I would like to extend a particularly warm welcome to the Members of the Youth Parliament joining us today for this very special session to mark the end of the first term of our Youth Parliament. This first two-year term has been innovative as you have gone about discussing and understanding the issues that are close to the hearts of the country's young people. You have represented the voice of your peers passionately, effectively and maturely, particularly during the pandemic that still affects us all.

At the end of your term, you have completed three reports and made a number of recommendations, which have been discussed and presented to the Chairs of our committees in the Senedd and to Welsh Ministers. We very much look forward today to hearing more about your work and your experiences as Members of the inaugural Welsh Youth Parliament. So, without further ado, I call on our first contributor, Sandy Ibrahim, partner elected Member for EYST Cymru, to begin the session. Sandy Ibrahim.

Os cawn aros am feicroffon Sandy Ibrahim. Ie, dyna chi—mae popeth yn barod ar eich cyfer, Sandy.

Mae rhai adegau mewn bywyd yn emosiynol iawn a phan mae’n anodd disgrifio teimladau mewn ychydig eiriau. Ar ôl dwy flynedd o weithio gyda Senedd Ieuenctid Cymru, mae’n bryd ffarwelio. Cefais i a phob un o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru y fraint o weithio gyda phob unigolyn ifanc ac oedolyn rydym wedi cyfarfod â hwy ar y siwrnai fythgofiadwy hon, a diolch yn fawr iawn am hynny. Yn bersonol, cefais y fraint o gael fy nghyflwyno gennych i’r wlad hon o Gyprus, sef fy mamwlad, i Gymru. Cefais amser hyfryd i weithio, ac roedd yn bleser datblygu fy Saesneg, fy sgiliau ac yn bwysicaf oll, fi fy hun fel unigolyn, gyda phob un ohonoch wrth fy ochr.

Pan gefais wybod am Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru fy ymateb cyntaf oedd, ‘Nid oes gobaith gennyf o fod yn rhan ohoni', gan fy mod yn dal yn newydd i'r wlad hon, nid oeddwn yn gyfarwydd iawn â’r iaith, ac nid oeddwn yn adnabod llawer o bobl. Felly, roeddwn yn meddwl na fyddai hyn yn digwydd. Ond gyda chefnogaeth fy mam a chefnogaeth ac anogaeth Jenny, maent wedi fy nghefnogi i newid fy meddwl yn llwyr, i gredu ynof fy hun, ac yn olaf, i gyflwyno fy enw ar gyfer etholiad. Bryd hynny, roedd hwn yn gam mor fawr i mi, ond diolch byth, fe lwyddais.

Drwy gydol y cyfnod a gawsom i ddechrau dod o hyd i bobl ifanc i bleidleisio drosom fel y gallem gael ein dewis, bûm dan gryn dipyn o straen gan nad oedd gennyf syniad sut i ddod o hyd i’r pleidleisiau hyn. Ond diolch byth, unwaith eto, roedd gennyf lawer o bobl wrth fy ochr—sef Jenny, Carol, Anna, Shahab ac un o fy athrawon arbennig iawn, Miss Bamsey. Fe wnaethant eu gorau glas i fy nghynorthwyo i gymryd y cam hwn yn llwyddiannus. Rwy'n diolch yn arbennig iawn i bob un ohonynt, oherwydd pe na baent wedi bod wrth fy ochr, ni fyddwn wedi bod yma heddiw.

Mae pob un o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru yn teimlo’n falch iawn ein bod yn rhan o rywbeth gwych a wnaeth sicrhau bod lleisiau pobl ifanc ledled Cymru wedi cael eu clywed ar y lefel uchaf. Mae pob un ohonom wedi cyfarfod â phobl anhygoel ac wedi gwneud ffrindiau am oes. Ac ni ddylem anghofio staff Senedd Ieuenctid Cymru, sef y rheswm pam y cafodd pob un ohonom brofiad anhygoel—diolch am bob munud y buoch yn ymwneud â ni. Rwy'n dymuno'r gorau i chi ar gyfer y dyfodol a phob hwyl gydag uchelgeisiau a breuddwydion pob un ohonoch. Gobeithio y daw dydd y gallwn i gyd gyfarfod eto. Diolch.

Diolch yn fawr, Sandy. Y siaradwr nesaf fydd Jonathon Dawes, Dyffryn Clwyd.

Diolch, Lywydd, a diolch am y cyfle anhygoel hwn i siarad yn y ddadl heddiw. Nawr, heddiw, wrth baratoi ar gyfer yr araith hon, siaradais â llawer o fy nghyd-Aelodau sydd, wrth gwrs, yn eistedd yma heddiw, ond hefyd â phobl ifanc o bob rhan o Gymru sydd wedi dilyn fy ngwaith yn agos dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac roedd y neges yn glir: mae Senedd Ieuenctid Cymru wedi ailfywiogi ymgysylltiad pobl ifanc â gwleidyddiaeth ledled Cymru ac wedi sicrhau bod lleisiau pobl ifanc yn cael eu clywed ar y lefel uchaf yn y Senedd, gyda chymaint o’r Aelodau yn eistedd yma heddiw. Mae Senedd Ieuenctid Cymru hefyd wedi dangos y pŵer sydd gan bobl ifanc i lywio’r agenda bolisi yng Nghymru—ar y Gymraeg, iechyd meddwl, newid hinsawdd, y bleidlais i bobl 16 oed, ac wrth gwrs, sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, rydym wedi gallu cael effaith.

Ond o'r holl sgyrsiau a gefais, roedd un yn sefyll allan i mi, ac roedd y sgwrs honno gyda rhywun a oedd yn yr ysgol gyda mi, y gallaf ei chofio’n dweud wrthyf dro ar ôl tro ei bod yn casáu gwleidyddiaeth. A dywedodd wrthyf, Lywydd, ‘Jonathon, mae dy angerdd di ac ymroddiad Senedd Ieuenctid Cymru yn ei chyfanrwydd wedi dangos y dylanwad y gall pobl ifanc ei gael yn eu cymuned, ac mae wedi fy ysbrydoli i wneud gwahaniaeth’. Ond nawr, yn fwy nag erioed, credaf fod y dyfyniad hwnnw’n dangos nid yn unig fod ein gwaith wedi ailfywiogi gwleidyddiaeth Cymru o ran ymgysylltiad pobl ifanc, ond ei fod wedi cysylltu’r rheini a arferai deimlo eu bod wedi’u difreinio â’r dadleuon hanfodol hyn sydd, yn y pen draw, yn mynd i effeithio ar eu dyfodol.

Nawr, er fy mod mor falch o'r holl waith rydym wedi'i wneud, yn enwedig fy ngwaith yn cynrychioli Dyffryn Clwyd, ac wrth gwrs, lleisiau'r bobl ifanc mewn addysg drwy fy ngwaith yn hyrwyddo sgiliau achub bywyd, ac wrth gwrs, sgiliau bywyd yn y cwricwlwm, maes lle credaf fel grŵp ein bod wedi dangos cryfder ac undod yw yn ystod y pandemig COVID-19. O ddosbarthu parseli bwyd i sefydlu un o fy hoff bodlediadau, Young, Female & Opinionated—gwn fod y sylfaenydd ar yr alwad hon ac y bydd yn siarad yn nes ymlaen—drwy gydol y pandemig, mae Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru wedi dod ynghyd i wasanaethu eu cymuned. Rydym hefyd wedi cael cyfle drwy gydol y pandemig i godi materion sydd o bwys i bobl ifanc, yn enwedig mewn perthynas ag addysg, iechyd meddwl a'r adferiad gwyrdd i greu swyddi’r dyfodol, gyda llawer o'r Gweinidogion yma heddiw, gan roi llais i bobl ifanc, a hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r Prif Weinidog a Gweinidogion eraill sydd wedi rhoi amser inni godi'r materion hyn.

Nawr, Lywydd, mae wedi bod yn anrhydedd ac yn fraint anhygoel i mi fel unigolyn wasanaethu Dyffryn Clwyd dros y ddwy flynedd ddiwethaf, a hoffwn ddiolch o galon a thalu teyrnged i bawb sydd wedi cefnogi fy ngwaith dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac yn arbennig i chi, arwyr di-glod anhygoel tîm Senedd Ieuenctid Cymru, y bobl ifanc yma heddiw, a llawer o'r Aelodau yn y Siambr wrth gwrs. O drefnu sesiynau casglu sbwriel lleol i fod yn brif siaradwr yn nigwyddiad Cymru'n Cofio ochr yn ochr â chi, Lywydd, mae wedi bod yn bleser. Ond wrth gwrs, mae’n rhaid imi roi sylw arbennig i'r panel pleidleisio yn 16 y bu'r ddau ohonom yn eistedd arno ym mis Mehefin a fu, mae'n rhaid imi ddweud, yn brofiad ardderchog o'r dechrau i'r diwedd.

Nawr, dyma'r geiriau yr hoffwn gloi gyda hwy. Credaf ei bod yn deg dweud, fel grŵp o unigolion, fod gan bob un ohonom ein gwahaniaethau gwleidyddol, rhai yn fwy nag eraill, ond yn y pen draw, nid wyf erioed wedi cyfarfod â grŵp mwy ymroddedig, angerddol a phositif o unigolion na fy nghyd-Aelodau sy’n eistedd wrth fy ymyl heddiw. Mae eu hymrwymiad nid yn unig i gynrychioli pobl ifanc Cymru, ond i gynrychioli eu hetholaeth, yn rhagorol, a chredaf fod hynny’n sicr yn gosod cynsail i Seneddau Ieuenctid Cymru am flynyddoedd i ddod.

Nawr, drwy gydol y ddwy flynedd, rydym wedi rhoi ein gwahaniaethau gwleidyddol o’r neilltu ac wedi canolbwyntio ar y materion sy'n ein huno yn hytrach na'n rhannu, gan roi buddiannau pobl ifanc yn gyntaf bob amser, a dyna'r gwaddol rydym yn ei adael—undod yn hytrach nag ymraniad, a'r llall, sef pan fydd pobl ifanc wir yn defnyddio eu lleisiau ac yn sôn am y materion sy'n bwysig iddynt, gallant ysbrydoli newid gwirioneddol yng ngwleidyddiaeth Cymru. Diolch.

Diolch, Jonathon. Sophie Billinghurst sydd nesaf, a hi yw Aelod partner y Senedd Ieuenctid ar gyfer Talking Hands. Sophie Billinghurst.

Prynhawn da. Fy enw i yw Sophie Billinghurst a fi yw’r Aelod partner etholedig sy’n cynrychioli Talking Hands, sef yr elusen sy'n cefnogi pobl ifanc trwm eu clyw a'u teuluoedd yn Abertawe. Mae bod yn Aelod o Senedd Ieuenctid gyntaf Cymru wedi bod yn brofiad anhygoel. Mae wedi cael effaith fawr ar fy nealltwriaeth o wleidyddiaeth; cyn dod yn Aelod, prin oedd gennyf unrhyw ddealltwriaeth o wleidyddiaeth, ond bellach mae gennyf fwy o lawer. Roedd cael Aelodau o wahanol gefndiroedd a chanddynt safbwyntiau gwahanol yn golygu bod amrywiaeth ehangach o bobl yn gallu dweud eu dweud. Gweithiodd hyn yn dda, gan ei fod wedi caniatáu i gymunedau gael eu clywed pan nad oeddent yn cael eu clywed o'r blaen o bosibl, oherwydd pethau fel rhwystrau cyfathrebu yn y gymuned fyddar, ond roedd cael Aelodau etholedig fel fi yn golygu y gallem leisio eu barn.

Yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, rydym wedi clywed llawer o areithiau pwerus a chymaint o straeon pwerus gan Aelodau eraill anhygoel. Mae pob un ohonom wedi gweithio gyda'n gilydd nid yn unig i gynrychioli gwahanol rannau o Gymru, ond i gynrychioli'r gwahanol sefydliadau yng Nghymru, i wneud gwahaniaeth mewn tri phwyllgor. Gobeithiaf y bydd gweld y gwaith rydym wedi'i wneud dros y ddwy flynedd ddiwethaf yn grymuso pobl iau i ddal ati ac i wneud gwahaniaeth i'r genhedlaeth iau yng Nghymru. Diolch am wrando.

Diolch, Sophie. Angel Ezeadum yw'r siaradwr nesaf. Angel yw'r Aelod dros sefydliad partner Race Council Cymru. Angel Ezeadum.

Diolch, Lywydd. Yn gyntaf oll, hoffwn fynegi fy niolch personol i’r Senedd Ieuenctid am fod mor gynhwysol drwy gydol ein tymor. Fel lleiafrif ethnig, mae'r gynrychiolaeth sydd gennym yn isel, ac o'r ychydig gynrychiolaeth a gawn, rydym yn aml yn cael ein portreadu mewn modd negyddol yn y cyfryngau a'r gymdeithas. Fodd bynnag, o'r llu o gyfleoedd a roddwyd i mi ac i Aelodau eraill a etholwyd o sefydliadau partner i gynrychioli ein grwpiau ar y cyrion, rydym wedi gallu gwneud cynnydd a sicrhau bod lleisiau lleiafrifoedd yn dal i gael eu clywed a'u gwerthfawrogi i’r un graddau â'r mwyafrif.

Ystyriwch y pandemig—roedd pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed yn sgil y feirws, felly roedd yn hynod bwysig dod o hyd i atebion ac i weithio ar y cyd ag aelodau o'r gymuned i fynd i'r afael â'r broblem. Cefais gyfle i dderbyn cwestiynau gan fy sefydliad partner, Race Council Cymru, ac yn benodol y fforwm ieuenctid BAME cenedlaethol, ynglŷn â phryderon pobl ifanc a lleiafrifoedd ethnig ynghylch COVID-19 i’w gofyn i'r Prif Weinidog. Roedd gallu cael trafodaeth bersonol â ffigwr mor bwysig yn wirioneddol wych, a phwysleisiodd bwysigrwydd a'r angen i sicrhau bod pob math o bobl, ni waeth beth fo'u hil, crefydd, rhywedd, oedran ac ati, yn rhan o drafodaethau dylanwadol sy'n effeithio ar eu bywydau.

Gan fy mod wedi sôn yn flaenorol am bwysigrwydd cynrychiolaeth gadarnhaol, rwy'n dyheu, un diwrnod, am weld Senedd Cymru fwy amrywiol. Mae cymaint o bobl yn penderfynu rhoi’r gorau iddi cyn cychwyn, gan nad oes ganddynt unrhyw hunan-gred am nad ydynt yn gallu dychmygu eu hunain mewn rôl wleidyddol, yn anghredadwy, a dyna pam fod menter y sefydliad partner mor bwysig. Yn union fel rydym ni fel Aelodau yn amrywiol, felly hefyd y mae’r pynciau rydym wedi'u trafod. Rwyf wedi bod yn falch o wneud areithiau angerddol a rhoi sylw i ddarnau ar bynciau fel Mae Bywydau Du o Bwys a Mis Hanes Pobl Dduon, yr amgylchedd a throseddau cyllyll, ond ni fyddwn wedi gallu cyflawni dim o’r hyn rwyf wedi’i gyflawni heb waith cynnal llwyddiannus y staff.

Roedd gennyf ddau brif nod pan wneuthum ymgeisio i fod yn rhan o Senedd Ieuenctid Cymru: darparu ar gyfer pawb a rhoi llais i’r rheini sydd heb lais, ac rwy'n gobeithio'n fawr fy mod wedi cyflawni hynny dros fy nhymor ac y gellir parhau â’r gwaith rydym wedi’i wneud yn y blynyddoedd i ddod er mwyn paratoi'r ffordd ar gyfer Cymru fwy cynhwysol ac amrywiol. Diolch.

Diolch, Angel. Ffion Griffith yw'r siaradwr nesaf—Ffion Griffith o Islwyn.

Diolch, Lywydd. O ddechrau ein hamser fel Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru, rydym wedi gweld pwysigrwydd ac arwyddocâd iechyd meddwl ym mywydau pobl ifanc ledled Cymru, gyda 36 y cant o'r bobl ifanc a ymatebodd i'n harolwg cyntaf un yn nodi cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl fel un o'u prif flaenoriaethau. Gyda chefnogaeth dros ddwy ran o dair o Senedd Ieuenctid Cymru, gwnaethom ffurfio ein pwyllgor cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl ar ôl ein cyfarfod preswyl cyntaf, ac mae'n cynnwys 26 o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru o bob rhan o Gymru. Ers sefydlu'r pwyllgor, rydym ni fel Aelodau wedi ymgysylltu â phobl ifanc, elusennau iechyd meddwl, arbenigwyr a gwleidyddion, gyda'r nod o bwysleisio'r angen am well cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl i bobl ifanc yng Nghymru.

Mae ein cyfarfodydd preswyl wedi rhoi cyfleoedd inni gael trafodaethau gyda rhai o'r bobl fwyaf dylanwadol ym maes iechyd meddwl yng Nghymru, ac maent hefyd wedi caniatáu inni glywed am y gwaith pwysig a wneir gan y Pwyllgor Plant, Pobol Ifanc ac Addysg i gefnogi iechyd meddwl pobl ifanc. Yn ogystal, rhoddodd y cyfarfodydd hyn le inni gymryd rhan mewn sesiwn holi ac ateb gyda phobl ifanc i dynnu sylw at yr angen am sgyrsiau ynghylch iechyd meddwl. Yna, bu modd inni barhau â'r drafodaeth hon wrth inni gynnal ein digwyddiad Gadewch i ni Siarad am Iechyd Meddwl yn ystod Wythnos Senedd Ieuenctid Cymru, gan roi cyfle i bobl ifanc rannu eu barn ar y ddarpariaeth iechyd meddwl yng Nghymru. Bu’r wybodaeth hon, ynghyd â chanlyniadau ein harolygon cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl, a gwblhawyd gan dros 1,400 o bobl ifanc ledled Cymru, o gymorth i lywio ein cyfarfodydd rhanbarthol a’n pwyllgorau. Ar draws pob un o'r pedwar rhanbarth, amlygwyd themâu allweddol stigma, hyfforddiant, gofal ataliol a chyfathrebu, gan ddangos yr angen am ddatblygiad a thwf o ran iechyd meddwl yng Nghymru. Yn y pen draw, ffurfiodd y themâu hyn sylfaen i’n hadroddiad a'n hargymhellion, a gyhoeddwyd ar 9 Hydref 2020.

Wedi'i rannu'n ddau gategori, un yn ymwneud â gwybodaeth ac ymwybyddiaeth a'r llall yn ymwneud â rhwystrau i gymorth, mae adroddiad ein pwyllgor, ‘Gadewch i ni Siarad am Iechyd Meddwl’, yn adleisio barn a phryderon pobl ifanc ledled Cymru. O wella ansawdd gwybodaeth i gynnig mwy o wasanaethau cymorth anhysbys a gwasanaethau gwell, mae ein hargymhellion yn cydnabod bod gan bob unigolyn ifanc iechyd meddwl. Er ein bod yn credu bod pob un o'n hargymhellion yr un mor bwysig o ran gwella iechyd meddwl ac iechyd emosiynol yng Nghymru i bobl ifanc, mae rhai argymhellion allweddol yr hoffem dynnu sylw atynt fel pwyllgor.

Mae ein pedwerydd argymhelliad yn crynhoi'r angen am siop un stop o wybodaeth, adnoddau a chymorth ynghylch iechyd meddwl. Rydym ni fel pwyllgor yn falch iawn o glywed am ymdrech Llywodraeth Cymru i ddatblygu hyn dros blatfform Hwb, gan ein bod yn credu bod hynny’n dangos dealltwriaeth o bwysigrwydd iechyd meddwl pobl ifanc, yn enwedig yn ystod y cyfnod anodd hwn. Serch hynny, hoffem bwysleisio ymhellach yr angen i hyrwyddo'r adnodd hwn yn well, gan sicrhau bod pob plentyn ledled Cymru nid yn unig yn ymwybodol o'i fodolaeth, ond yn teimlo'n gyfforddus i ddod o hyd i'r wybodaeth.

Hoffem dynnu sylw hefyd at ein chweched argymhelliad: yr angen i addysgu iechyd meddwl yn gyson ledled Cymru a gwneud hynny'n fwy mynych. Mae'r pwyllgor yn croesawu'r cyfle i addysg iechyd meddwl ddod law yn llaw â datblygiad y cwricwlwm newydd, ond rydym yn pryderu ynghylch pa mor gyson y bydd y ddarpariaeth honno. Mae'n hanfodol fod gan bobl ifanc ledled Cymru fynediad at addysg iechyd meddwl o’r un ansawdd, ni waeth beth yw eu lleoliad neu eu cefndir, ac mae’n rhaid inni gwestiynu, felly, sut y gellir sicrhau bod hyn yn digwydd o fewn y cwricwlwm newydd. Mae’n rhaid i gysondeb fod wrth wraidd addysg iechyd meddwl ledled Cymru.

Yr argymhelliad olaf yr hoffem dynnu sylw ato yw'r angen am adolygiad brys o wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed a gwasanaethau cymorth iechyd meddwl eraill. Unwaith eto, mae'n wych clywed bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi bod yn gweithio ar y mater hwn, gan roi £8 miliwn yn ychwanegol bob blwyddyn i wella gwasanaethau CAMHS. Fodd bynnag, rydym ni fel pwyllgor yn galw am adolygiadau a diweddariadau cyson mewn perthynas â’n gwasanaethau iechyd meddwl yma yng Nghymru. Mae'n hanfodol nad ydym yn llaesu dwylo. Ni cheir un ateb syml i wella gwasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru, ac felly, mae dadansoddi ac adolygu cyson yn wirioneddol hanfodol i helpu i wella gwasanaethau iechyd meddwl i bobl ifanc ledled Cymru.

Mae gan bob unigolyn ifanc iechyd meddwl, ac mae'n hanfodol fod polisïau ein Llywodraeth a'n Senedd yn y dyfodol yn adlewyrchu hyn. Mae'n rhaid inni barhau i baratoi'r ffordd ar gyfer gwell cymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl i bobl ifanc ledled Cymru, ac fel pwyllgor, gobeithiwn y bydd gwaith Senedd Ieuenctid nesaf Cymru, Aelodau'r chweched Senedd a Llywodraeth newydd Cymru yn blaenoriaethu’r mater hwn. Diolch.

Thank you, Ffion. Ffion-Hâf Davies is next. Ffion-Hâf Davies, the Member for Gower.

Thank you, Llywydd. In February 2019, we as a Youth Parliament chose littering and plastic waste as one of our priority issues. As Members, we have been having conversations within our constituents, with our partner organisations, at eisteddfodau and at our residential and regional meetings to try to understand the views of young people on the problem. Unfortunately, COVID pushed everything online, and so we gathered all of our data and drew up our report during the pandemic. In spite of this, we persevered with virtual events such as Youth Parliament Week, and the National Eisteddfod helped us to ensure that the voices of young people were heard.

In November 2020, we published our report as a committee, and it contained 10 recommendations. We called for a greater emphasis on educating young people across Wales and the negative impacts of littering and plastic waste, and how young people could help address these issues. We believe that local authorities should review their procurement processes in order to ensure that the criteria used to choose suppliers reflect environmental and well-being objectives. This includes schools, in order to ensure that educational institutions can support the work of achieving sustainability targets. The ultimate goal is to reduce as much single-use plastic waste as possible. We also call on the Welsh Government to take significant and urgent steps to halt the production of single-use plastics, with some crucial exceptions, and to consider approaches such as banning the production of single-use plastics and a deposit-return scheme.

I would like to thank the Minister for environment for her response to our recommendations. This shows young people across Wales that our voices really are being taken seriously. However, the plastic problem is clearly not solved. Therefore, we need to drive forward the agenda and ensure that it is a major issue for the next Senedd. It would also be great to see a plastic-free Senedd—something that would again emphasise the importance of our work and set an example for other institutions to follow. We are calling for decisive and urgent action within the next six to 12 months.

Finally, we'd also like to call on the next Youth Parliament to continue to call for changes in line with our recommendations. We have only served a two-year term, but in that time, we have ensured that the voices of young people are being heard and that the plastic problem is being taken seriously. Our only hope now is that you will all continue to address this problem and keep our work alive. Thank you.

Diolch, Ffion-Hâf. Harrison Gardner yw'r siaradwr nesaf—Harrison Gardner o Orllewin Clwyd.

Diolch yn fawr, Lywydd. Fel Aelod o bwyllgor sgiliau bywyd yn y cwricwlwm Senedd Ieuenctid Cymru, yn ffodus, bu modd inni gwblhau'r rhan fwyaf o'n gwaith cyn i'r pandemig daro. Gwnaethom ymgynghori â dros 2,500 o bobl ifanc, rhieni ac addysgwyr mewn sioeau haf a digwyddiadau pwyllgor Senedd Ieuenctid Cymru ledled Cymru, gan gyhoeddi ein canfyddiadau a’n hargymhellion yn ein hadroddiad, ‘Sgiliau Bywyd, Sgiliau Byw’. Gyda'r Cwricwlwm newydd i Gymru ar y ffordd, cynigiodd ein hymgynghoriad gipolwg ar y ffordd y mae sgiliau bywyd ac addysg bersonol a chymdeithasol yn cael eu haddysgu mewn ysgolion a cholegau ledled Cymru.

Tynnodd ein hymgynghoriad sylw at sawl anghysondeb ym mhrofiadau pobl ifanc o ddysgu am bynciau pwysig, megis addysg wleidyddol, addysg rhyw, addysg ariannol a chymorth cyntaf, i enwi ond ychydig. Wrth i Lywodraeth Cymru barhau i fireinio'r cwricwlwm newydd, roedd ein hargymhellion yn nodi y dylent ddarparu rhestr gynhwysfawr i addysgwyr yng Nghymru o'r sgiliau bywyd y mae'n rhaid eu dysgu o fewn y chwe maes dysgu a phrofiad; sicrhau bod gan ysgolion ym mhob rhan o Gymru adnoddau i weithredu'r cwricwlwm newydd i'w lawn botensial; a sicrhau bod athrawon yn cael yr hyfforddiant cywir i allu addysgu nifer o bynciau newydd a fydd yn newydd iddynt fel rhan o'r cwricwlwm newydd.

Ers cyflwyno ein hargymhellion i’r Gweinidog Addysg yn y Siambr ym mis Hydref 2019, rydym wedi gallu parhau â’n gwaith craffu mewn cyfarfodydd gyda swyddogion y Llywodraeth, addysgwyr sy’n datblygu’r meysydd dysgu a phrofiad, a swyddogion yn Cymwysterau Cymru sy’n diwygio’r strwythur asesu yng Nghymru. Rydym hefyd wedi helpu i ddatblygu’r adnoddau addysgol ar gyfer pleidleisio yn 16 oed cyn etholiad y Senedd eleni.

Er ein bod ni, fel pwyllgor, yn gwerthfawrogi ymateb Llywodraeth Cymru i'n hargymhellion a'r rhesymau a roddwyd dros beidio â derbyn rhai ohonynt, hoffem achub ar y cyfle hwn i bwysleisio’r pryderon eraill sydd gennym. Rydym yn derbyn dadl Llywodraeth Cymru ei bod yn mynd yn groes i ysbryd y cwricwlwm newydd i gyhoeddi rhestr orfodol o bynciau i athrawon eu haddysgu, ac rydym yn cydnabod pryder Llywodraeth Cymru y byddai hyn yn gam yn ôl i'r hen gwricwlwm ‘ticio blychau’ y mae’r cwricwlwm newydd yn ceisio ymbellhau oddi wrtho.

Fodd bynnag, rydym yn dal i bryderu fel pwyllgor y gallai diffyg arweiniad clir arwain at fwy o anghysondebau, a bod llwyddiant y meysydd dysgu a phrofiad fel y maent ar hyn o bryd yn rhy ddibynnol ar sut y mae ysgolion unigol yn eu dehongli. Yn ychwanegol at hynny, mae tlodi digidol yng Nghymru wedi dod yn fater amlwg oherwydd y pandemig—mater a fydd ond yn gwaethygu ac yn lleihau effaith y cwricwlwm newydd heb ymyriadau priodol. Felly, rydym yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried y mater hwn ymhellach wrth iddi gwblhau gwaith terfynol ar y cwricwlwm newydd.

Rydym hefyd yn eu hannog i ymrwymo cyllid i sicrhau bod disgyblion ym mhob rhan o Gymru yn cael cyfle i brofi pob elfen o'r cwricwlwm, ac i fuddsoddi mewn hyfforddiant ac adnoddau canolog i athrawon. Credwn yn gryf y byddai hyn yn arwain at brofiad dysgu ystyrlon i bob disgybl. Diolch.

Thank you, Harrison. Our next contributor is Gwion Rhisiart, representing Cardiff Central.

Thank you, Llywydd. It's a privilege to be able to represent the young people of Cardiff Central once again, and it's difficult to believe that it has been two years since our first national meeting, where we selected our three priorities. Since then, we've raised a number of issues that are important to young people in making Wales a better place in which to grow up as a young person. 

However, we wouldn't have been able to do this during the pandemic without the assistance of Members of the Senedd and Welsh Government Ministers. Over the past few months, the First Minister, the Minister for Education, the Minister for health and the Counsel General have all given of their time to meet with us virtually on a number of occasions. The opportunity to meet with Ministers, committee Chairs, the children's commissioner and the future generations commissioner has been invaluable.

The opportunity for us, as Members, to question those who represent us about exams, mental health support and job opportunities during the pandemic means that we can provide answers to young people who are concerned about their future. The Minister for Education has also given so much of her time in discussing the implications of delaying exams, as well as gathering our views on online learning. Again, the opportunity to articulate the views of young people to Members of the Senedd and Ministers has allowed their views to be taken into account when choices are being made. On behalf of all Members of the Welsh Youth Parliament, I thank you sincerely for your time.

We, as Members, have also been very fortunate to appear on various media platforms in Wales. During our time as Members, my colleagues and I have appeared on Radio Cymru to discuss our work, including our recommendations for a new curriculum and mental health support for young people. This has been instrumental in raising awareness among young people of our work, and in discussing issues with pupils, teachers and parents in all parts of Wales. In addition to this, I was very lucky to be able to appear on Wales Live with Hannah Blythyn and Andrew R.T. Davies in order to discuss votes at 16 and the representation of young people in politics. Finally, Betsan Angell and I appeared on Heno when we released our report on life skills in the curriculum. It was a privilege to be able to discuss our recommendations and our hopes for the new curriculum.

Therefore, in conclusion, I'd like to thank all the journalists and Members of the Senedd who have helped to raise awareness of our work. We really appreciate this. Together, we've succeeded in taking action to improve the lives of young people in Wales as we recover from this turbulent period. Thank you very much.

Thank you, Gwion. And our final speaker from the Youth Parliament will be Maisy Evans from Torfaen.

Thank you very much, Llywydd. It's a privilege, once again, to speak to you all.

Mae pobl yn aml yn gofyn i mi a fyddwn yn newid unrhyw beth pe bawn yn gallu mynd yn ôl mewn amser. Ac yn syml, na fyddwn. Ddim o gwbl. Byddwn yn sefyll etholiad, a byddwn yn bachu ar bob cyfle dro ar ôl tro. Rwyf wir yn ei olygu pan ddywedaf mai'r ddwy flynedd ddiwethaf yn fy mywyd fu'r rhai gorau eto. Drwy gyfnodau da a rhai cyfnodau gwael, rwyf wedi cyfarfod â phobl anhygoel, wedi datblygu cyfeillgarwch y byddaf yn ei thrysori am byth gyda gwahanol bobl ac wedi cael profiadau bythgofiadwy.

Mae eleni wedi bod yn her fawr i bob un ohonom, yn bersonol ac yn broffesiynol. Mae COVID-19 wedi effeithio ar ein bywydau i raddau mwy nag y gallai unrhyw un fod wedi'i ddychmygu. A heb os, mae wedi bod yn anodd. Ond serch hynny, mae ein Senedd Ieuenctid Cymru—y gyntaf o'i bath—wedi dangos bod pobl ifanc yn rym er daioni yn ein gwlad ni a thu hwnt.

Hoffwn ddefnyddio’r foment hon i ddiolch i bob un ohonoch, fy nghyd-Aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru, y staff y tu ôl i'n gwaith, y staff y tu ôl i'r dechnoleg hyd yn oed—ac yn enwedig heddiw—ac yn bwysicaf oll, pob un ohonoch chi, Aelodau ein Senedd.

Ar 26 Mehefin 2019, cynhaliwyd ein sesiwn gyntaf ar y cyd yn y Siambr, ac yn y sesiwn honno, cefais y fraint o roi’r sylwadau agoriadol, a darllenais ddatganiad i chi a fyddai’n siapio, ac sydd wedi siapio, ein perthynas. Rwy'n sicr y byddaf yn cofio’r diwrnod hwnnw am byth, ac mae'n foment rwy’n ymfalchïo'n fawr ynddi, a gwn y byddaf yn parhau i wneud hynny.

Unwaith eto, hoffwn dynnu eich sylw at rai o'r pwyntiau a amlinellir yn y datganiad hwnnw. Mae'n nodi y bydd Senedd Cymru a Senedd Ieuenctid Cymru yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau bod ein gwaith yn rhan annatod o’r broses o wneud penderfyniadau yng Nghymru, ac y bydd Senedd Cymru yn ymrwymo i hawliau pobl ifanc ac yn gweithredu ar egwyddorion didwylledd a thryloywder.

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i’r Aelodau o'r Senedd sydd wedi ymrwymo i ymgysylltu â ni, ac nid yn unig i glywed ein lleisiau, ond i wrando arnom. Yn ystod ein tymor, rydym wedi darparu llawer o argymhellion realistig i chi ar sicrhau bod pobl ifanc wedi'u paratoi ar gyfer eu bywydau, ar gymorth iechyd emosiynol ac iechyd meddwl, ac ar ddiogelu ein hunig blaned.

Mae'n hanfodol eich bod chi, fel Senedd Cymru, yn parhau i weithio gyda phobl ifanc o bob cwr o'r wlad. Gyda Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn wedi'i ymgorffori yng nghyfraith Cymru, mae'n ddyletswydd arnoch i wrando ar ein barn. Mae Senedd Ieuenctid Cymru yn dystiolaeth o'ch ymrwymiad i erthygl 12, sy'n nodi bod gan bobl ifanc hawl i fynegi eu barn yn rhydd, ac i'w barn gael ei hystyried o ddifrif.

I'm grateful to have had that platform to share my views, and even more grateful for the opportunity to influence real change at the highest levels possible. With the voting age having been lowered to 16, young people in Wales can now do exactly that—influence change. It's very exciting. I urge every young person aged 14 and over to go online and to register to vote—it just takes minutes—because, at long last, you have that opportunity to make your voice heard.

As the inaugural Wales Youth Parliament draws to a close, I hope that you're all ready and willing to meet the next cohort of young leaders. And never forget that we, as young people, are not only leaders of the future, but the leaders of today. Thank you all very much. It's been a privilege on all occasions. Thank you.

Thank you very much, Maisy, and thank you to all our contributors, and to those who have made such a huge contribution during this Youth Parliament term.

I now call on the First Minister to respond. First Minister.

Well, Llywydd, I'd like thank all Members of the Youth Parliament for their contributions this afternoon, but also, as the Llywydd said, for everything that you have done in establishing the Youth Parliament in such a successful manner. I have benefited from meeting with a number of you on a regular basis over this exceptional year. Hearing the pinnacle of your work this afternoon has been our pleasure and an opportunity for us all to learn lessons. Your period in post is now drawing to a close, as is the Senedd itself. I'm sure that every Member of Government would wish to wish you well in the next steps in your lives, and those next steps will be even more successful as a result of the unique experiences that you have had as the founders of the Welsh Youth Parliament.

Lywydd, nid wyf yn mynd i geisio ymateb i'r holl wahanol siaradwyr a glywsom, ond roedd Sandy yn llygad ei lle yn y cyfraniad cyntaf un, fod unrhyw ddiwedd yn adeg emosiynol yn ei hanfod, ac rwy'n siŵr y bydd hynny'n wir am yr holl Aelodau o’r Senedd Ieuenctid. Rhannodd Sandy ei stori gyda ni, a chredaf fod pob un ohonom yn falch o'i chlywed. Mae Cymru yn ffodus o'ch cael yma, yn union fel rydym wedi bod yn ffodus gyda'r holl bobl ifanc sydd wedi chwarae eu rhan yn y Senedd gyntaf un hon.

A gaf fi ganolbwyntio'n fyr ar dri pheth i mi eu nodi o'r holl gyfraniadau a glywsom? Yn gyntaf, y graddau y mae’r agendâu wedi gorgyffwrdd o ran y pethau rydych wedi bod yn sôn amdanynt yn y Senedd Ieuenctid a'r pethau rydym yn sôn amdanynt bob wythnos ar lawr y Senedd ei hun: iechyd meddwl, newid hinsawdd, addysg, y cwricwlwm newydd, sut y byddwn yn creu dyfodol sy'n well i bob un ohonom. Yn ail, pwysigrwydd plwraliaeth ac amrywiaeth: y ffordd y mae clywed gwahanol brofiadau a gwahanol leisiau yn newid natur y sgwrs, yn ei chyfoethogi, wrth gwrs, ond hefyd yn golygu ein bod yn gweld pethau mewn ffyrdd newydd a gwahanol. Roeddwn yn meddwl bod hynny'n amlwg iawn mewn cyfres o gyfraniadau. Ac yn olaf, yn y gwaith rydych yn ei wneud a'r gwaith rydym ni’n ei wneud, nid yw'r gwaith byth yn dod i ben. Nid ydym byth yn cyrraedd diwedd y dydd a gallu tynnu llinell o dan yr hyn rydym wedi bod yn ei drafod a meddwl, 'Wel, dyna hynny wedi’i wneud.' Mae'r gwaith bob amser yn parhau, mae heriau i’w cael bob amser nad ydym wedi meddwl amdanynt, mae cyfleoedd newydd bob amser i hyrwyddo achosion sy'n bwysig i ni fel unigolion ac fel cenedl. Ac wrth glywed am waith y pwyllgorau, rwy'n falch iawn fod cymaint o'r hyn rydych wedi'i gynnig wedi'i dderbyn gan y Llywodraeth, ac nid wyf yn synnu clywed bod pethau eraill y byddech yn awyddus i barhau i’w hyrwyddo, i ddadlau drostynt, a cheisio sicrhau newidiadau pellach yn y dyfodol.

So, thank you very much to each and every one of you for everything that you have done and for the opportunity once again to meet with you and to hear from you all this afternoon.

Diolch. Ar ran y Ceidwadwyr, Laura Jones.

Diolch, Lywydd. Mae'n fraint dweud ychydig eiriau ar ran yr wrthblaid swyddogol, grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, yn dilyn cyfraniadau mor huawdl a meddylgar gan bob un o'n Haelodau etholedig o’r Senedd Ieuenctid.

Rwy'n teimlo cysylltiad cryf ag Aelodau ein Senedd Ieuenctid, gan mai fi oedd seneddwr ieuengaf y DU pan gefais fy ethol i'r Senedd, Cynulliad Cymru ar y pryd, yn ôl yn 2003 a minnau’n 24 oed. I mi, sefydlu Senedd Ieuenctid Cymru yw cyflawniad mwyaf amlwg y tymor seneddol hwn a bydd yn sefyll allan fel un o lwyddiannau mawr Cymru ers 1999.

Yn ystod yr ychydig dros ddwy flynedd ddiwethaf, mae Aelodau’r Senedd Ieuenctid wedi gwneud cyfraniad rhagorol i fywyd cyhoeddus yng Nghymru, ond yn fwy gweladwy na hynny, maent wedi dylanwadu’n uniongyrchol ar ddeddfu yn y Senedd hon. Pan fuom yn trafod y Cwricwlwm newydd i Gymru yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, y cyfraniadau mwyaf pwerus oedd y rhai gan bobl ifanc eu hunain, gennych chi, gan rai fel Jonathon, y gallaf ei weld ar fy sgrin yn awr. Mae eich gwaith craffu a'ch ymgyrchu ar rôl sgiliau bywyd yn y cwricwlwm wedi bod yn arbennig o symbylol, ac mae fy ngrŵp yn cytuno'n llwyr y dylid cynnwys sgiliau allweddol, fel cymorth cyntaf ac iaith arwyddion Prydain, yn y cwricwlwm.

Ar fater gwastraff plastig, fel yr amlinellwyd gan Ffion-Hâf, rydych wedi siarad dros gynifer o bobl ifanc sy'n galw am newid, ac wedi cynnig awgrymiadau rhagorol. Cawsom ein cymell gan ofid ynghylch yr hyn y mae bodau dynol yn ei wneud yn raddol i'r blaned hon. A ddoe ddiwethaf, dywedodd Syr David Attenborough ein bod eisoes yn rhy hwyr mewn rhai ffyrdd i atal rhai o effeithiau mwyaf newid hinsawdd, felly mae gwir angen inni weithredu nawr, ac rydych wedi gwneud hynny'n gwbl glir.

Fel yr amlinellwyd gan Ffion, rydych wedi gwneud ymyriadau ystyrlon ac wedi codi cwestiynau pwysig ar fater iechyd meddwl pobl ifanc hefyd, rhywbeth sydd wedi bod yn fater tabŵ ers gormod lawer o amser. Mae hwn yn destun cryn bryder i bob un ohonom nawr, fel y gwelwch o'n cyfraniadau yn y Senedd ar draws y pleidiau, wrth inni boeni am yr effaith y mae cyfyngiadau symud hirfaith, cau ysgolion a’r anallu i gymdeithasu â ffrindiau yn ei chael ar bobl ifanc.

Drwy gydol y pandemig hwn, mae plant a phobl ifanc wedi aberthu cymaint, yn bennaf er mwyn cadw pobl hŷn a phobl fwy agored i niwed yn ddiogel. Yn ystod y misoedd a'r blynyddoedd nesaf, wrth inni gefnu ar y pandemig hwn, mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i ad-dalu'r ddyled honno a gwneud mwy o lawer i gefnogi pobl ifanc a diwallu eu hanghenion yn well. Mae gennym ni fel Aelodau o’r Senedd gyfrifoldeb i weithredu ar y materion sydd o bwys i chi, ein cenhedlaeth ieuengaf.

I gloi, Lywydd, hoffwn ddymuno'n dda i 60 Aelod Senedd Ieuenctid Cymru ym mha gyfeiriad bynnag y mae eu gyrfaoedd yn y dyfodol yn mynd â hwy, a diolch o galon iddynt am bopeth y maent wedi'i wneud. Maent yn gynrychiolwyr rhagorol i’w cenhedlaeth. Dylai pob un ohonoch fod mor falch o'ch cyflawniadau mewn cwta ddwy flynedd. Mae pob un ohonom fel Aelodau o’r Senedd o bob plaid yn falch o bob un ohonoch. Mae'n amlwg fod gennych oll ddyfodol disglair o'ch blaenau, ac rydych i gyd wedi rhoi gobaith i ni, ac edrychwn ymlaen at gyfraniadau Seneddau Ieuenctid yn y dyfodol. Diolch.

Leader of Plaid Cymru next—Adam Price.

'The youth parliament will give Wales' young people a democratic voice at a national level and empower them to bring about change.'

That's how you, Llywydd, described the vision underpinning the Welsh Young Parliament at its launch. And without doubt, the Youth Parliament has delivered on that and much more, and I'm very pleased to provide my party's support to the work that's been done to date, and to provide my full support to the Youth Parliament in its further development in our next Senedd term.

In looking forward to the next Senedd, we will be facing the future. And the debate today on the basis of those topics that you covered invites us to look to the future beyond COVID, and to focus on the major challenges facing our nation and our world and the numerous crisis of our age: the climate and biodiversity crisis, as we've heard; transforming the education system in order to secure social transformation and to deliver the potential of everyone; and changing attitudes towards and strengthening mental health provision. On the basis of your success as young people over the past few years, I am confident that we will all succeed in building a better Wales. It's pressure from you as young people that's made the difference in ensuring that mental health and well-being will be enshrined in law in all aspects of the new curriculum.

Young people have led change across the world, and in the politics of Wales too over the past few years, and the climate crisis and the climate strikes are an example of this. There have been a number of protests and marches across Wales, including one that finished on the steps of the Senedd itself. Change is possible if we insist upon it: that is the hopeful core message of democracy. And it's very often young people who lead that change. You demonstrated that again in August of last year, forcing the Welsh Government to recognise the unprecedented circumstances in terms of the impact of COVID on your education. And in terms of independence, which would be the most radical change, it's the young people of Wales who are in the vanguard on the issue. And I very much hope that many of you one day will represent your generation once again in the independent Senedd of the future—and it will be your future. And given the spirit of unity and creativity and positivity that you've demonstrated, there is room for each and every one of us to believe that that future will be very bright indeed for us all.

Mae'n wirioneddol ysbrydoledig gallu croesawu cynrychiolwyr y Senedd Ieuenctid i’r Cyfarfod Llawn hwn. Rwy'n siŵr y bydd rhai ohonoch yn dyheu am ddod yn wleidyddion y dyfodol. Felly, efallai y gallaf gynnig ychydig eiriau o rybudd os gwnewch hynny. Yn gyntaf, pa ymdrechion bynnag y byddwch yn rhan ohonynt, ceisiwch gadw meddwl agored bob amser. Ni waeth pa athroniaeth wleidyddol rydych yn ei mabwysiadu, byddwch yn barod bob amser i archwilio safbwyntiau a syniadau gwleidyddol eraill. Yn anad dim, rwy’n eich annog i wneud eich ymchwil. Peidiwch â bodloni ar dderbyn datganiadau’r prif gyfryngau neu hyd yn oed y cyfryngau cymdeithasol—ymchwiliwch yn ddyfnach a cheisiwch ymdrin â phob syniad a chynnig mor effeithiol â phosibl.

Mae'n rhaid imi longyfarch pob un ohonoch ar y gwaith rydych wedi'i wneud. Rydych wedi gwneud gwahaniaeth mawr iawn i'r ffordd y mae'r Senedd wedi gweithredu yn ystod dwy flynedd eich bodolaeth, ac rydych wedi gwneud yn gwbl sicr na fyddwn byth yn gallu anwybyddu llais pobl ifanc Cymru eto. Drwy greu'r sefydliad hwn, credaf fod Senedd Cymru wedi agor cyfle i bobl ifanc y wlad hon gymryd rhan ystyrlon mewn materion sy'n effeithio arnoch, ond peidiwch â chael eich siomi os caiff rhai o'ch awgrymiadau a'ch syniadau eu gwrthod neu os na chânt eu rhoi ar waith. Weithiau, ni ellir cyflawni'r hyn rydym yn dymuno’i wneud. Fodd bynnag, rwy'n teimlo y gallwch fod yn dawel eich meddwl y bydd y Senedd yn parchu ac yn ystyried yr holl safbwyntiau ac awgrymiadau rydych wedi'u cyflwyno. Wedi'r cyfan, dyna pam y cychwynnodd y Senedd Ieuenctid yn y lle cyntaf. Diolch i bob un ohonoch am gymryd rhan yn Senedd Cymru, ac rwy'n dymuno'n dda i chi ym mha yrfa bynnag y dewiswch ei dilyn. Diolch yn fawr, Lywydd.

Lynne Neagle, the Chair of the Children, Young People and Education Committee. Lynne Neagle.

Diolch yn fawr, Lywydd. Un o uchafbwyntiau fy nghyfnod fel Cadeirydd Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd oedd y cyfle i wylio'r Senedd Ieuenctid yn datblygu. Mae gweithio gyda'i Haelodau ar y gwaith craffu a wnawn fel pwyllgor ac fel Senedd wedi bod yn fraint wirioneddol, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth nad yw sefydlu'r Senedd Ieuenctid wedi cyfoethogi'r ddadl ar bynciau pwysig yn ystod y bumed Senedd.

Heddiw, rydym wedi clywed yn uniongyrchol gan y seneddwyr ieuenctid am bopeth y maent wedi'i gyflawni ers cael eu hethol. Nid yw’n ddigon ei alw’n drawiadol. Fel y clywsom, mae Senedd Ieuenctid Cymru wedi ceisio dylanwadu ar feysydd polisi allweddol, gan gynnwys diwygio'r cwricwlwm, iechyd emosiynol ac iechyd meddwl, a thaflu sbwriel a gwastraff plastig. Nid yw'r rhain yn faterion bach na hawdd. Mae fy mhwyllgor wedi mynd i’r afael â dau o’r pynciau hyn, felly yn sicr, gallaf ddweud hynny o brofiad. Rydym wedi bod yn hynod ddiolchgar am fewnbwn a mewnwelediad ymholiadau ac adroddiadau'r Senedd Ieuenctid yn y meysydd hyn.

Yr un mor rhyfeddol, serch hynny, fu ei gallu i ddarparu cyfraniadau ymatebol ac amserol i faterion sy'n datblygu. Er enghraifft, cyfrannodd y Senedd Ieuenctid safbwyntiau pwysig i'n gwaith craffu ar y Bil cosb resymol, a gwyddom eich bod wedi bod yn llais pwysig yn y trafodaethau parhaus ynglŷn â sut rydym yn rheoli ac yn adfer wedi’r pandemig.

Dro ar ôl tro, rydym fel pwyllgor wedi pwysleisio pwysigrwydd clywed yn uniongyrchol gan blant a phobl ifanc am eu profiadau. Blaenoriaeth allweddol i ni oedd sicrhau bod dull o weithredu yn seiliedig ar hawliau plant yn cael ei fabwysiadu ar gyfer pob agwedd ar bolisi, deddfwriaeth a chyllid. Fel y dywedodd Maisy Evans, mae Senedd Ieuenctid Cymru yn adlewyrchiad o hawliau plant ar waith. Mae effaith COVID-19 wedi pwysleisio’n gryfach nag erioed yr angen i sicrhau bod gan ein plant a’n pobl ifanc lais a bod y llais hwnnw’n cyrraedd pob agwedd ar fywyd cyhoeddus a gwneud penderfyniadau.

Hoffwn gloi fy sylwadau gyda thri phwynt terfynol. Yn gyntaf, hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch o galon i'n 60 seneddwr ieuenctid yng Nghymru. Rydych wedi gosod esiampl a fydd yn anodd ei dilyn, ond rwy'n hyderus y bydd yn ysbrydoli eraill i ymgysylltu a chymryd rhan yn y dyfodol. Yn ail, hoffwn annog unrhyw blant a phobl ifanc sy'n gwrando i ystyried ymgeisio i fod yn rhan o’r genhedlaeth nesaf o Aelodau Senedd Ieuenctid Cymru. Fel y clywsoch heddiw, gallwch wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Yn olaf, hoffwn gofnodi fy niolch i dîm y staff yn y Senedd ac yn y sefydliadau partner sydd wedi gweithio mor galed i sefydlu a chefnogi gwaith y bobl ifanc hynod hyn. Mae'r flwyddyn ddiwethaf hon wedi bod yn her i bawb ym mhob ffordd, ond mae'r gwytnwch a ddangoswyd gan ein plant a'n pobl ifanc yng Nghymru, gan gynnwys Aelodau ein Senedd Ieuenctid gyntaf yng Nghymru, yn ysbrydoliaeth ac yn destun balchder i bob un ohonom. Diolch o galon ichi i gyd.

Diolch, Lynne. Ac yn union fel chi, Lynne, mae'r Senedd Ieuenctid wedi bod yn un o uchafbwyntiau fy nhymor fel Llywydd. Rydym yn treulio cryn dipyn o amser yn ein Senedd ar hyn o bryd yn trafod pigiadau mewn breichiau; mae'r Senedd Ieuenctid wedi bod yn bigiad o obaith yn fy mraich i dros y ddwy flynedd ddiwethaf. Rwyf wedi dwli ar amrywiaeth eich cefndiroedd ac amrywiaeth eich safbwyntiau gwleidyddol, ond gan ddod at eich gilydd i geisio dod o hyd i dir cyffredin er budd eich cymunedau, eich cyfoedion, a’ch cenedl. Nid oes amheuaeth gennyf nad hwn fydd y cyfarfod Senedd olaf i rai ohonoch—bydd rhai ohonoch yn ôl ar ryw bwynt Ond yn y cyfamser,

thanks for all you've contributed.

Diolch am bopeth rydych wedi'i gyflawni yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf a bydd eich gwaddol yn parhau yn y Senedd Ieuenctid nesaf, a thu hwnt.

So, thank you very much.

Rwy'n dod â'r rhan hon o'r cyfarfod i ben, ac fe wnawn ni atal y cyfarfod am ychydig funudau, cyn inni ailgychwyn yn ffurfiol fel un Senedd yn unig.

Thank you, all.

We now move to questions to the Minister for Health and Social Services. And the first question is from Jayne Bryant.

Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu ystod o fentrau i gefnogi parafeddygon a’r gwasanaeth ambiwlans, gan gynnwys buddsoddiad o £1.6 miliwn i ehangu’r Gwasanaeth Casglu a Throsglwyddo Meddygol Brys, a £10.9 miliwn ar gyfer cerbydau gweithredol newydd, sydd wrth gwrs yn wyrdd a byddant yn lleihau ôl troed carbon y sefydliad.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae'r flwyddyn ddiwethaf hon wedi bod yn gyfnod anhygoel o anodd i bawb yng ngwasanaeth ambiwlans Cymru, o'r parafeddygon sydd wedi bod ar y rheng flaen i'r staff ymroddedig yn yr ystafelloedd rheoli a'r staff sy'n cynnal y gwasanaeth. Yn anffodus, gwelsom yn gynharach y mis hwn fod gwasanaeth ambiwlans Cymru wedi colli pedwerydd aelod o staff i’r coronafeirws: Kevin Hughes, 41 oed o Ynys Môn. Mae llawer o aelodau staff wedi blino’n gorfforol ac yn feddyliol oherwydd y pwysau cynyddol ar wasanaeth sydd eisoes yn brysur. Mae angen cymorth a diogelwch, megis cyflenwad o gyfarpar diogelu personol, buddsoddiad mewn cerbydau ac offer, ynghyd â buddsoddiad yn y gweithlu.

A all y Gweinidog amlinellu beth arall y gellir ei wneud i gefnogi gweithlu ein gwasanaeth ambiwlans, dros y misoedd nesaf, ac wrth inni gefnu ar y pandemig?

Ie, diolch. Rwyf wedi amlinellu'r buddsoddiad cynyddol mewn cerbydau newydd yn fy ymateb cychwynnol. Rydym yn parhau i edrych ar y fflyd i sicrhau ei bod yn addas, ar gyfer ochr y gwasanaeth argyfwng, ond hefyd ar ochr gofal brys a chludo cleifion y gwasanaeth hefyd.

O ran llesiant, rydym wedi gweithio gyda phartneriaid cymdeithasol, felly ein cyflogwyr ac undebau llafur GIG Cymru, i ddarparu cynnig llesiant amlhaen ar gyfer gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, gan gynnwys parafeddygon yn arbennig hefyd. Felly, mae llinell wrando gyfrinachol gan y Samariaid a ariennir gan Lywodraeth Cymru, yn arbennig ar gyfer gweithwyr iechyd a gofal yng Nghymru. Mae gennym nifer o apiau cymorth iechyd a llesiant rhad ac am ddim, fel Mind, Sleepio a SilverCloud. Mae gennym ystod o wahanol adnoddau, ac ar wefan Addysg a Gwella Iechyd Cymru, ceir rhestr ddefnyddiol o’r holl adnoddau hynny. Ac mae'n fater rwy'n ei drafod yn rheolaidd gyda'r undebau llafur yn fy sesiynau diweddaru rheolaidd gyda hwy, yn ogystal â'r trefniadau partneriaeth sydd ar waith.

O ran cyfarpar diogelu personol, rydym yn parhau i ddarparu cyfarpar diogelu personol i'n gweithwyr rheng flaen. Mae’r mwyafrif helaeth o gyfarpar diogelu personol a ddarparwyd—darparwyd dros 647 miliwn o eitemau yn ystod y flwyddyn ddiwethaf i iechyd a gofal cymdeithasol—daeth y mwyafrif helaeth yn uniongyrchol gan Bartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru, gyda’r holl gontractau a roddwyd yn ddarostyngedig i lywodraethu cadarn. Mae hynny'n cynnwys amddiffyniad rhag cyfarpar diogelu personol ffug neu ansafonol. Felly, yng Nghymru, ar gaffael cyfarpar diogelu personol, ni chafwyd unrhyw ffafriaeth bleidiol, dim llwybr ar gyfer pwysigion, na ffrindocratiaeth. Rwy'n credu y dylai pawb yng Nghymru ymfalchïo yn y ffordd rydym wedi parhau i ddarparu cyfarpar diogelu personol o ansawdd uchel i'n staff iechyd a gofal cymdeithasol ar y rheng flaen.

Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ategu fy niolch i'r gwasanaeth ambiwlans cyfan am bopeth a wnânt mewn amgylchiadau mor ddirdynnol ac anodd. Weinidog, y mis diwethaf, cafwyd adroddiadau fod pryderon wedi eu mynegi fod rhai staff ambiwlans rheng flaen yn gwrthod cael eu brechu rhag y coronafeirws. Mae hyn yn creu risgiau amlwg wrth gwrs. Cadarnhaodd cyfarwyddwr gweithlu a datblygu sefydliadol gwasanaeth ambiwlans Cymru fod rhai staff wedi gwrthod y brechlyn, ond nad oedd y niferoedd yn cael eu cofnodi. A allwch ddweud wrthym, Weinidog, pam nad yw'r wybodaeth bwysig hon ar gael, ac a allwch roi gwybod i ni pa gamau sy'n cael eu cymryd i fynd i'r afael â phryderon y staff ambiwlans sy'n gyndyn o gael y brechlyn? Diolch.

Nid oes gennyf ffigur unigol wrth law heddiw o ran nifer y staff rheng flaen nad ydynt wedi manteisio ar y cynnig i gael y brechlyn. Gwyddom fod lefelau anhygoel o uchel o’n staff rheng flaen wedi’i gael, gan gynnwys yn y gwasanaeth ambiwlans. Gwyddom hefyd, yn anffodus, fod yna garthffos o wybodaeth wrth-frechu sy'n ymwneud yn arbennig â phobl o oedran gweithio, gyda rhai honiadau arbennig o warthus yn cael eu gwneud am ffrwythlondeb dynion a menywod. Felly, rydym yn deall bod gan rai pobl bryderon gwirioneddol am y wybodaeth anghywir honno.

Hefyd, bydd gan grŵp cyfyngedig o bobl resymau meddygol pam nad yw'r brechlyn yn briodol ar eu cyfer hwy. Mae honno’n nifer fach iawn o bobl, ond rwy'n disgwyl i'r mater gael ei ddatrys nid yn unig gan y cyflogwr a'r undebau llafur yn gweithio gyda'i gilydd, ond gyda'r anogaeth gadarnhaol i bobl gael y brechlyn. A dylwn ddweud fy mod yn eich ategu chi, a Jayne Bryant hefyd, gyda’i chydnabyddiaeth o'r hyn y mae parafeddygon wedi'i wneud ac ym mhob rhan o'r gwasanaeth ambiwlans. Mae'n sefydliad llawer mwy eang na phen brys y system, ac mae'r ffordd y maent wedi cael cymorth gan y fyddin i gyflawni eu tasg, a sicrhau bod cerbydau'n barod, mae wedi bod yn ymdrech ‘tîm Cymru’ go iawn, a chredaf y dylai pawb, fel y dywedaf, ymfalchïo yn yr hyn y maent yn parhau i'w wneud yn yr amgylchiadau hynod heriol hyn.

Question 2 to be asked by Mike Hedges and to be answered by the Deputy Minister for Health and Social Services. Mike Hedges.

Rydym wedi cymryd nifer o gamau i gynorthwyo pobl i gadw mewn cysylltiad â theulu a ffrindiau, gan gynnwys cyllid ychwanegol ar gyfer y trydydd sector a llywodraeth leol, ac ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl a chymorth emosiynol. Mae ein rheoliadau hefyd yn caniatáu i bobl ffurfio aelwyd estynedig os ydynt yn byw ar eu pen eu hunain.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? A gwn ei bod yn rhannu fy mhryder ynghylch pobl sy'n teimlo'n unig ac yn ynysig. Ni ddylai unrhyw un fynd ddiwrnod heb siarad â rhywun, ond yn anffodus, mae llawer yn gwneud hynny. A yw'r Gweinidog yn cytuno bod angen inni sicrhau naill ai cyswllt cyfan neu gyfarfodydd rhithwir ar gyfer y rheini sy'n byw ar eu pen eu hunain nad oes ganddynt unrhyw deulu y gallant ffurfio swigen gyda hwy, er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi blaenoriaeth i ymdrin â hwy, yn enwedig pan fyddant yn hunanynysu a bod rhaid iddynt gadw draw oddi wrth bobl beth bynnag? Bydd argyfwng COVID yn dod i ben yn y pen draw, ond oni roddir camau ar waith, bydd pobl yn dal i deimlo'n unig ac yn ynysig. A yw'r Gweinidog yn cytuno â mi fod angen inni roi camau ar waith i sicrhau bod pobl yn dod i gysylltiad â rhywun bob dydd?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Mike. Ac a gaf fi ddiolch i chi am godi materion sy’n ymwneud ag unigrwydd yn gyson yn y Siambr hon, yn ogystal â materion sy’n ymwneud â phobl hŷn? Oherwydd gwn eich bod yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar bobl hŷn, a fynychais yn ddiweddar, felly diolch yn fawr iawn am hynny.

Ie, credaf ei bod yn gwbl hanfodol ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i gysylltu â phobl sy'n unig. Credaf ein bod yn gwybod, yn y pandemig hwn, fod y bobl a oedd eisoes yn unig yn fwy unig o lawer bellach, a bod grwpiau penodol yn debygol o fod yn unig, gan gynnwys pobl hŷn, ond wrth gwrs, mae pobl iau hefyd, a grwpiau eraill, fel pobl anabl, yn dioddef o unigrwydd yn enwedig.

Rwyf wedi ymateb, mewn cwestiynau tebyg, gan gyfeirio at fenter Ffrind Mewn Angen, a drefnwyd gan Age Cymru, sy'n gwarantu galwad ffôn bob wythnos i bobl hŷn sy'n unig, sef y math o fenter y credaf y byddai Mike Hedges yn ei chefnogi, gan ei bod yn darparu’r cyswllt hwnnw. Felly, rydym yn rhoi £400,000 i Age Cymru i gyflawni'r fenter honno. Ac rwyf wedi cymryd rhan yn un o'r sesiynau, a gallaf weld faint y mae'n ei olygu i unigolyn unig allu siarad am yr wythnos gyda gwirfoddolwr, sy'n aml yn unigolyn hŷn eu hunain, ond sydd wedi cael eu hyfforddi’n benodol i gymryd rhan yn y prosiect hwn. Felly, ydy, mae hynny'n cyrraedd nifer fach o bobl, ond credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn parhau i gynnal mentrau fel hynny, a'r mentrau eraill y cyfeiriais atynt yn fy ateb cyntaf, yn y pandemig hwn.

Diolch am eich atebion, Weinidog. Ychydig iawn y gallaf ei ychwanegu at y pwyntiau rhagorol sydd newydd gael eu gwneud gan Mike Hedges yn ei gwestiwn, heblaw am ailadrodd rhai o'r materion hynny. Fel y dywedasoch, roedd y peryglon i iechyd a ddeilliai o deimlo'n unig ac yn ynysig yn bodoli cyn y pandemig. Felly, mewn sawl ffordd, mae'r pandemig wedi gwaethygu'r problemau hynny, ac nid i bobl hŷn yn unig, ond ar draws rhan ehangach o'r gymdeithas yn ôl pob golwg. Felly, wrth inni ddod drwy’r cyfnod anodd hwn, a gweld y realiti hwn i bobl nad ydynt wedi’i brofi o'r blaen, pa strategaeth rydych yn ei datblygu i helpu pobl sy'n dioddef problemau iechyd meddwl, gan y gwyddom fod hynny ar gynnydd, a hefyd, yn benodol, i fynd i'r afael ag elfen unigrwydd y problemau hynny?

Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Nick. Cytunaf yn llwyr ei bod yn broblem eang. Credaf ein bod yn tueddu i feddwl mai pobl hŷn sy'n dioddef o unigrwydd, ond mae’n cynnwys pobl iau yn benodol, ac fel y dywedais yn gynharach, pobl anabl, pobl o gymunedau du a lleiafrifoedd ethnig a phobl sy'n dioddef problemau iechyd meddwl. Mae hwn wedi bod yn gyfnod anos byth iddynt hwy. Felly, rydym yn sicr wedi cydnabod hyn drwy'r cyllid rydym wedi'i ddarparu, gyda chyllid ychwanegol ar gyfer cymorth iechyd meddwl—£42 miliwn ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl yn ein cyllideb ddrafft i gefnogi hyn—gan ein bod yn sicr yn disgwyl i effeithiau'r pandemig hwn barhau y tu hwnt i gyfnod y pandemig, a bydd gan bobl greithiau y bydd yn rhaid inni barhau i weithio gyda hwy. Felly, fel y dywedaf, rydym yn darparu arian ychwanegol ar gyfer cymorth iechyd meddwl, a byddwn yn gwneud popeth a allwn i barhau â rhywfaint o'r cymorth hwn i bobl sydd wedi dioddef unigrwydd, a rhai ohonynt mewn ffordd nad ydynt wedi’i phrofi o'r blaen.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Thank you, Llywydd. Minister, you will be aware that a group of organisations wrote to the UK Prime Minister on measures to protect health and care workers from the virus. They say that steps to reduce airborne transmission have been insufficient and they are calling for an improvement in ventilation and for changes in PPE guidance in order to protect the workforce. Will you work proactively in responding to those demands and recognise that our understanding of airborne transmission has changed considerably over the past 12 months and that public health messaging, as well as that protection guidance, should be amended to reflect that, including putting more emphasis on the importance of fresh air?

Rwy'n hapus i ddweud ein bod, mewn negeseuon rheolaidd gan Lywodraeth Cymru, yn tynnu sylw at bwysigrwydd awyru da, a chaiff hynny ei wneud nid yn unig mewn cynadleddau i'r wasg a digwyddiadau eraill a wnaf, ond gan eraill—gan y prif swyddog meddygol, y dirprwy brif swyddog meddygol ac yn wir y Prif Weinidog, sydd wedi tynnu sylw at hyn hefyd. Gwn fod hynny wedi'i ystyried yn ymarferol. Er enghraifft, rydym wedi sicrhau bod gan fy mab haen ychwanegol o ddillad oherwydd bod ffenestri yn ei ystafell ddosbarth ar agor pan ddychwelodd i'r ysgol. Felly, mae'r neges yn cael ei lledaenu ar awyru mewn modd llawer mwy arwyddocaol a chyson nag y byddai wedi bod ar ddechrau'r pandemig, a bod yn deg.

Pan ddaw'n fater o adolygu pa mor ddigonol yw cyfarpar diogelu personol, mae hwnnw'n fater rydym yn ei adolygu'n rheolaidd. Y sawl sy'n arwain ar hynny yw'r dirprwy brif swyddog meddygol, yr Athro Chris Jones. Mae'n ymgysylltu'n rheolaidd â chymheiriaid eraill ledled y DU i sicrhau bod ein canllawiau'n cael eu diweddaru. Deallaf y pryderon sydd gan rai pobl o ran p'un ai fersiwn gyfredol o'r cyfarpar diogelu personol yw'r fersiwn gywir o gyfarpar diogelu personol, o gofio bod gennym amrywiolyn mwy trosglwyddadwy o'r feirws—amrywiolyn Caint—yn lledaenu fel yr amrywiolyn mwyaf cyffredin yng Nghymru, ond mae'r adolygiad diweddaraf yn dangos bod ein safonau presennol yn briodol, ac fel arfer, cânt eu hadolygu'n barhaus.

Thank you. I want to turn now to the long-term impact of COVID-19. It's wonderful that the vaccination process is developing well, but many people will wait a long time before getting a vaccination, including young people, and they are also open to acute and serious risk, as we have seen in the most painful manner on Anglesey over the past few days in light of the deaths of two young men, Kevin Hughes and Huw Gethin Jones. I know that I speak on behalf of the whole of the Senedd as we send our condolences to their families today. But for those who will be fortunate enough not to develop serious illness, we are coming to understand more and more of the dangers of long COVID.

I met this week with the organisation Long Covid Wales and discussed the need for far more investment in long COVID care, which is different to post-COVID rehab. We need healthcare for the sufferers of long COVID. I note, today, that an additional £750,000 has been allocated in Scotland for long COVID care. Can we have a commitment of enhanced resources to provide this care and, crucially, to ensure that it's available in all parts of Wales? Because at the moment, you are far more likely to get care if you are living in the south-east of Wales. 

Mae hwn yn fater rwy'n ei ystyried yn bwysig iawn. Gyda hyn, byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor iechyd mewn ymateb i lythyr y Cadeirydd ar ran y pwyllgor ar COVID hir gyda chyfres o gwestiynau. Byddwn yn nodi'r hyn rydym yn ei wneud a'r gwaith rydym yn ei wneud ar y llwybr COVID hir rydym wedi cytuno arno hefyd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn deall, pan fyddwn yn sôn am COVID hir, ein bod yn sôn am amrywiaeth o effeithiau, oherwydd nid yw hwn yn gyflwr cyffredinol ei natur, yn yr ystyr y gallai'r symptomau amrywio. Efallai fod gennych bobl nad ydynt wedi bod yn yr ysbyty, ond nad ydynt wedi gwella'n llwyr ac sy'n profi symptomau cyson sy'n effeithio ar eu gweithgareddau o ddydd i ddydd. Efallai y bydd gennych hefyd bobl sy'n dioddef o effaith lawer mwy sylweddol ac efallai y bydd pobl yn dioddef niwed i wahanol organau, gyda chanlyniadau tymor hwy yn ogystal. Rydym yn awyddus i gael dull sy'n ystyried y gwahanol effeithiau ar wahanol bobl ac rydym yn cydnabod y bydd hyn yn galw am ddull amlddisgyblaethol o weithredu.

Mae'n rhan o'r rheswm pam rydym wedi gweithio gyda chymheiriaid mewn gofal sylfaenol, yn ogystal â gofal eilaidd, i ddeall sut i lunio llwybr ac i sicrhau bod gan gymheiriaid gofal sylfaenol allu i atgyfeirio pobl at y rhan briodol o'r llwybr hwnnw hefyd. Bydd hynny'n bwysig iawn ar gyfer y dyfodol, oherwydd y gwir amdani yw nad oes gennym ddigon o ddealltwriaeth heddiw i sefydlu llwybr triniaeth diffiniol a fydd yn gwneud y tro ar gyfer popeth ac unrhyw beth yn y dyfodol. Byddwn yn parhau i ddysgu, a dyna pam ein bod yn parhau i fuddsoddi mewn ymchwil ar COVID hir. Dyna pam y bydd angen i'r Llywodraeth nesaf ailasesu ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth beth bynnag fydd yn digwydd ar y dydd Iau cyntaf o fis Mai ac unwaith eto, bydd angen iddi ddychwelyd at y llwybr presennol sydd gennym ar waith i sicrhau ei fod yn dal yn briodol ac i ddeall pan fydd datblygiadau pellach mewn gofal a thriniaeth yn cael eu darparu. Felly, mae hwn yn ddarlun sy'n newid ond mae'n un rydym wedi ymrwymo i ddychwelyd ato, oherwydd rwy'n cydnabod y bydd hon yn un o effeithiau mwy hirdymor COVID. Mae'r ffaith bod cynifer o bobl wedi gwella yn arwydd o lwyddiant, ond bydd natur yr adferiad hwnnw'n amrywio a bydd nifer o bobl yn dioddef cyfnodau mynych o salwch. 

There is still a lack of understanding on how hard long COVID can hit people. Even if they don't have to go to hospital, it can take many weeks for some people to recover from COVID and the symptoms of COVID. I've heard of one individual who was threatened with disciplinary action from her employer unless she returned to work within a fortnight. She, as it happens, has recovered now but it took her a month to recover from COVID. Now, most employers are being responsible, but with all sorts of stories to be heard about workers being requested to use annual leave to self-isolate or to ignore a request to self-isolate entirely, will you be entirely firm on this issue and press for prosecution if necessary—which could be as serious as corporate manslaughter in the most serious of cases—if there is clear evidence that employers or others are acting in a way that contributes towards the spread of this virus?

Mae dau bwynt penodol yno. Yn gyntaf, nid yw Gweinidogion yn gwneud penderfyniadau erlyn. Ceir gwahanu pwerau eglur. Mae'n debyg ei fod yn beth da i bawb nad wyf, fel Gweinidog iechyd, mewn sefyllfa i gyfarwyddo'r gwasanaethau cyfiawnder troseddol i gynnal erlyniadau neu i beidio â gwneud hynny. Fodd bynnag, o ran y gyfraith a'n disgwyliadau, rydym yn gweithio ochr yn ochr â'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch. Mae'n gorff a gadwyd yn ôl, ond maent yn glir iawn ynghylch pa ofynion cyfreithiol sydd mewn grym yma yng Nghymru a beth y mae hynny'n ei olygu mewn perthynas â busnesau nad ydynt yn cydymffurfio wrth ddilyn y rheolau hynny, boed hynny'n weithgareddau manwerthu neu weithgareddau eraill hefyd. Mae'r canllawiau a gyhoeddir gennym yn effeithio'n wirioneddol ar sicrhau bod gweithleoedd yn weithleoedd diogel yng ngoleuni'r ffaith bod salwch heintus yn dal i ledaenu'n eang ym mhob cwr o'r wlad. Rwy'n credu mai dyna'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud mewn gwirionedd, ynglŷn â sicrhau bod neges glir gan y Llywodraeth am safonau ymddygiad disgwyliedig gan gyflogwyr ac i beidio ag oedi cyn cefnogi'r camau a gymerir, boed hynny gan sefydliadau iechyd yr amgylchedd, safonau masnach neu'n wir, mewn meysydd nad ydynt wedi'u datganoli, er mwyn sicrhau bod gweithwyr yn cael eu cadw'n ddiogel.  

Rydym yn cael y sgyrsiau hyn yn rheolaidd, nid yn unig yn y bartneriaeth gymdeithasol ond hefyd yn y fforwm iechyd a diogelwch cenedlaethol sydd wedi'i greu. Credaf ein bod yn glir iawn ynglŷn â'n disgwyliadau ar gyfer cyflogwyr mewn perthynas â sut y mae angen iddynt gadw eu busnesau'n ddiogel er mwyn cadw eu gweithwyr a'u cwsmeriaid yn ddiogel. Bydd angen i ni ddychwelyd at hyn eto, wrth i'n tystiolaeth, ein gwybodaeth a'n dealltwriaeth o COVID newid yn y dyfodol. Wrth i ni wella a chefnu ar argyfwng y pandemig, rwy'n gobeithio y byddwn yn sicrhau nad ydym yn llaesu dwylo mewn perthynas â'r mater hwn. Oherwydd ni fyddwn ychwaith am weld cyflogwyr yn rhoi camau byrbwyll ar waith yn erbyn pobl y byddwn o bosibl yn fy mywyd blaenorol wedi dwyn achos o gamwahaniaethu yn eu herbyn os yw'r rhain yn bobl yr effeithir yn sylweddol ar eu gweithgareddau o ddydd i ddydd gan salwch mynych. Mae'n ymddangos i mi fod hynny'n disgrifio llawer iawn o'r hyn y mae COVID hir yn ei olygu mewn gwirionedd i bobl sydd â'r cyflwr a'r tebygolrwydd o salwch yn y dyfodol. Gobeithio bod pob cyflogwr yn mabwysiadu ymagwedd lawer mwy ystyriol, oherwydd mae'r rhain yn faterion lle bydd ein dealltwriaeth yn parhau i ddatblygu ac rydym am i bobl ddychwelyd i'r gwaith a chyfrannu at ddyfodol ein heconomi. 

The Conservative spokesperson, Angela Burns. 

Prynhawn da, Weinidog. Pryd rydych yn gobeithio cyflwyno cynllun cenedlaethol ar gyfer ymdrin â phroblem y rhestrau aros sydd gennym yma yng Nghymru?

Rwy'n disgwyl bod mewn sefyllfa i gyhoeddi cynllun adfer y GIG cyn diwedd mis Mawrth. Rwyf wedi nodi hyn o'r blaen. Bydd angen inni edrych ar adferiad yn gyffredinol, felly nid gwasanaethau gofal wedi'i gynllunio a gwasanaethau dewisol yn unig ond yn fwy cyffredinol hefyd. Mae angen inni ddisgrifio'r dull rydym yn ei gymryd a beth fydd hynny'n ei olygu i roi rhywfaint o gyd-destun i bawb am raddfa'r dasg fel y mae ac yna nodi sut rydym eisoes yn gweithio i'w gynllunio ac yna i allu ei gyflawni. Yr her o hyd fydd ein bod, erbyn diwedd mis Mawrth, yn annhebygol o fod â set ddiffiniol o gynlluniau cyflawni gan nad ydym yn rhagweld y byddwn yn ailagor ein holl wasanaethau o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol erbyn yr adeg honno, a bydd hynny'n effeithio ar raddfa'r broblem y bydd yn rhaid i unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol ei hwynebu a'i datrys. Ond rydym yn disgwyl y gallwn ddarparu canllawiau llawer cliriach ynglŷn â sut olwg fydd ar yr adferiad.

Rydych yn sôn am adferiad mewn ffordd gyffredinol, ac rwy'n derbyn hynny. Deallaf fod yn rhaid ichi edrych ar y GIG yn ei gyfanrwydd, ond rwy'n pryderu'n benodol am yr amseroedd aros am driniaeth. Bellach mae gennym dros 538,000 o bobl—dyna un o bob pump o'n poblogaeth—yn aros am ryw fath o driniaeth. Mae'n ddigon posibl nad oes cymaint o frys am bob un o'r triniaethau hyn—er y gallai'n hawdd fod brys i'r unigolyn sydd eu hangen—ond ceir llawer iawn o bobl, yn amrywio o bobl yn aros am driniaeth ddiagnostig i fenywod sy'n aros am driniaeth gynaecolegol, pobl sydd angen triniaeth ar gyfer eu llygaid fel nad ydynt yn colli eu golwg; mae'r rhain i gyd yn bobl y gallai aros am driniaeth yn hawdd effeithio'n ddifrifol ar ansawdd eu bywydau ac ar eu canlyniadau yn y pen draw. Rwy'n deall y sefyllfa rydym ynddi—rydym wedi bod drwy uffern ar y ddaear dros y flwyddyn a hanner ddiwethaf—ond rwy'n awyddus iawn i gael sicrwydd gan Lywodraeth Cymru y bydd cynllun wedi'i dargedu yn cael ei anelu'n benodol at hyn.

Y rheswm pam rwy'n gofyn i chi, Weinidog, yw oherwydd fy mod yn clywed byrddau iechyd yn dweud wrthyf eu bod yn mynd i gymryd hyd at ddegawd i ymadfer a dychwelyd at lle roeddent cyn i'r pandemig ddigwydd. Rwy'n ymwybodol fod llawer o fyrddau iechyd yn defnyddio byrddau iechyd eraill i ddarparu rhai gwasanaethau. Oni bai bod cynllun cenedlaethol unedig ar waith, gallai fod yn anodd iawn cael yr holl wasanaethau i ddechrau gweithredu ar eu gorau ar yr un pryd. Er enghraifft, yn Hywel Dda, nid oes triniaeth ar gyfer ceratoconws; rhaid ichi fynd i Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Os nad yw'r bwrdd hwnnw'n penderfynu gwella'r broses mewn pryd, bydd pobl yn Hywel Dda yn parhau i aros. A allwch roi sicrwydd inni eich bod yn mynd i edrych ar hyn yn benodol, ac a allwch roi rhyw syniad inni sut y gallwch fynd i'r afael â'r broblem honno? Fel y dywedais, rwy'n deall yn iawn ei bod yn her sylweddol, ond mae angen inni hefyd fod yn ymwybodol o gyllid ac adnoddau. A ydych chi'n gallu rhoi unrhyw syniad i ni?

Pan fyddwn yn cyhoeddi cynllun adfer y GIG, byddwn yn mynd i'r afael o'i fewn â'r ffaith y bydd angen adnoddau ar gyfer hyn nid yn unig mewn blwyddyn, ond dros y tymor cyfan. Rwyf wedi nodi o'r blaen fy mod yn credu y bydd yr adferiad yn cymryd tymor seneddol llawn fan lleiaf. Dyna faint y broblem sydd gennym. Mae'n debyg nad yw'n llawer o gysur i bobl yma yng Nghymru, ond fe welwch raddfa enfawr yr her ym mhob rhan o'r DU, oherwydd y flwyddyn ddiwethaf rydym i gyd wedi byw drwyddi. Rwy'n cydnabod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud nid yn unig am y cynnydd yn y niferoedd a'r ôl-groniad sydd wedi datblygu, ond y ffaith y gallai hynny olygu fod niwed na ellir ei wrthdroi yn cael ei achosi. Mae hynny'n rhan o'r anhawster o orfod gwneud dewisiadau drwy'r pandemig hwn ac am bwyso a mesur a chydbwyso'r effaith ar wahanol bobl.

Fodd bynnag, dylwn ddweud nad yw'n wir fod un o bob pump o bobl Cymru ar restr aros. Bydd nifer o'r bobl sy'n aros yn cael apwyntiadau ar wahanol restrau, ac mae'n rhan o'r her o gael trafodaeth gywir am y raddfa. Y niferoedd y mae'r Aelod yn eu dyfynnu yw nifer yr apwyntiadau sydd eto i'w cynnal mewn amrywiaeth o feysydd, fel y nodwyd ganddi, o gleifion allanol i weithgaredd mwy difrifol hefyd. I mi, mae hynny'n atgyfnerthu pwysigrwydd parhau i ymladd y coronafeirws a pheidio â cholli rheolaeth ar y feirws eto, oherwydd byddai hynny'n golygu aflonyddu pellach a mwy fyth o niwed ac ôl-groniad. Ond fe allwch ddisgwyl cynllun sy'n cwmpasu amrywiaeth o wahanol feysydd, gan gynnwys cydbwysedd rhwng dewisiadau lleol, rhanbarthol a chenedlaethol. Efallai nad fi fydd y Gweinidog sy'n gorfod gwneud y dewisiadau cenedlaethol hynny, ond bydd angen i bwy bynnag sy'n dychwelyd fel Gweinidog iechyd ar ôl yr etholiad ym mis Mai fod yn barod i wneud dewisiadau cenedlaethol i adeiladu ar y cynllun a gyhoeddir erbyn diwedd mis Mawrth, oherwydd bydd hyn, fel y dywedais, yn ymrwymiad sylweddol i'r wlad gyfan.

I ddychwelyd at yr ystadegau hynny, fe ddaethant o wybodaeth y Llywodraeth, ond rwy'n fodlon mynd yn ôl i adolygu hynny, oherwydd roedd yn eithaf clir mai un o bob pump ydoedd. Un o'r meysydd a welodd gynnydd astronomegol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf yw maes gwasanaethau gynaecolegol. Roedd gennym lai na 1,000 o fenywod yn aros dros 36 wythnos; nawr mae gennym dros 13,000 o fenywod yn aros am ryw fath o driniaeth. Mae hynny, wrth gwrs, yn mynd â ni ôl at anghydraddoldebau iechyd, onid yw? Bydd pob un o'r pleidiau wedi derbyn llythyr yn ystod yr wythnos ddiwethaf gan Goleg Brenhinol y Meddygon ar ran 30 o sefydliadau yn sôn am anghydraddoldebau iechyd. A fydd y Llywodraeth yn gallu gwneud unrhyw ymrwymiad nad dull cyffredinol o weithredu yn unig a geir yn y cynllun adfer hwn, ond y byddwch yn edrych ar anghydraddoldebau iechyd allweddol i sicrhau bod grwpiau fel menywod, sydd yn draddodiadol wedi dioddef anghydraddoldeb iechyd mewn grŵp eang o feysydd, yn cael eu cynnwys ar yr un pryd? Nid menywod yn unig wrth gwrs; mae llawer o grwpiau lleiafrifoedd ethnig yn profi anghydraddoldebau iechyd penodol. A fyddwch yn gwrando'n astud iawn ar y sylwadau sy'n cael eu gwneud gan Goleg Brenhinol y Meddygon a'u tebyg i geisio sicrhau nad ydym yn caniatáu i'r pandemig hwn ehangu'r anghydraddoldebau iechyd sydd gennym eisoes yma yng Nghymru?

Os caf ymdrin â'r pwynt am y ffigurau yn gyntaf, ac ymdrin wedyn â'ch pwynt am anghydraddoldebau iechyd, ar y ffigurau, mae'r ffigurau'n gywir o ran nifer yr apwyntiadau sydd eto i'w cynnal, ond nid oes un rhan o bump o'r bobl yn aros am apwyntiad oherwydd bydd rhai o'r rheini'n unigolion ar fwy nag un rhestr, a dyna'r pwynt rwy'n ei wneud. O ran nifer y bobl sy'n aros mewn gwirionedd, nid yw'n un o bob pump o'r boblogaeth mewn gwirionedd. Mae'r ffigur a ddyfynnwch yn ffigur cywir ar gyfer nifer yr apwyntiadau unigol. Gwn fy hun y gallwn fod ar ddwy restr aros o bosibl, at ddibenion y ddadl, pe bawn yn glaf newydd gyda'r ddwy broblem unigol y mae'r GIG yn rhoi gofal rheolaidd i mi gyda hwy. Felly, dyna'r pwynt rwy'n ei wneud o ran cael trafodaeth gywir am faint yr her sy'n ein hwynebu.

Ar eich pwynt am anghydraddoldebau gofal iechyd, rydym yn cydnabod bod y pandemig wedi gwaethygu anghydraddoldebau gofal iechyd ac wedi eu gwneud hyd yn oed yn fwy amlwg nag yr oeddent o'r blaen. Mae lefel y niwed, y niwed gwahanol sydd wedi'i greu gan y coronafeirws—. Nid yw'n taro pawb i'r un graddau. Y realiti yw bod niwed yn digwydd i'r cymunedau, i'r teuluoedd, i'r unigolion gyda'r nifer fwyaf o anghydraddoldebau iechyd ar ddechrau'r pandemig hwn.

Rhaid inni sicrhau bod yr adferiad yn rhoi ystyriaeth briodol i hynny yn y ffordd rydym yn blaenoriaethu pobl sydd â'r angen clinigol mwyaf, y ffordd rydym yn cyrraedd y bobl hynny'n gyntaf, a'r ffordd rydym yn sicrhau nad yw ein hadferiad yn gwaethygu, unwaith eto, yr anghydraddoldebau gofal iechyd sy'n bodoli. Mae hynny'n golygu na all fod mai'r lleisiau mwyaf croch sy'n gwthio drwy'r system gyflymaf. Mae'n ymwneud mewn gwirionedd â sut rydym yn mynd ati'n fwriadol i gynllunio adferiad sy'n ystyried yr holl anghydraddoldebau gofal iechyd, a bydd hynny'n anodd oherwydd maint yr her sydd gennym. Ond rwy'n credu y bydd ein dull gofal iechyd darbodus a gofal iechyd sy'n seiliedig ar werthoedd yn ein helpu i wneud hynny, i'w gynnwys yn ein system. Mae hyn i gyd yn gwbl gyson â'r dull 'Cymru Iachach' sydd gennym, lle byddwch, wrth gwrs, yn cofio o ddechrau'r tymor hwn, o'r adolygiad seneddol i gael 'Cymru Iachach', fod anghydraddoldebau gofal iechyd wrth wraidd y cynllun hwnnw yn bendant iawn, a bydd angen iddynt fod wrth wraidd ein dull adfer hefyd.

Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio ochr yn ochr â Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ddatblygu eu cynlluniau orthopedig a'u cefnogi i addasu eu darpariaeth i ddiwallu'r anghenion newidiol a achoswyd gan COVID-19, gan gynnwys y cynnydd sylweddol yn yr amseroedd aros am driniaeth orthopedig.

Diolch. Mae hyn yn dilyn cyfraniad fy nghyd-Aelod Angela Burns mewn gwirionedd, a'r pryderon ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd gyda thriniaeth. Felly, rwyf wedi bod yn cysylltu â phrif weithredwr Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Yn gynharach y mis hwn, anfonodd lythyr ataf a oedd yn datgan, a dyfynnaf,

gyda'r nifer fach o lawdriniaethau dewisol rydym wedi gallu eu cyflawni dros y 12 mis diwethaf, mae amseroedd aros wedi cynyddu'n sylweddol.

Roeddwn yn ysgrifennu ati am etholwr a fu'n aros yn hir mewn poen aruthrol. Dywedodd fod gan un meddyg ymgynghorol, Mr Ganapathi, fwy na 450 o gleifion yn aros am driniaeth erbyn hyn, ac yn ôl y prif weithredwr, mae dros 350 o'r rhain wedi aros yn hwy na fy etholwr a atgyfeiriwyd—gwrandewch ar hyn—i gael dau ben-glin newydd ym mis Tachwedd 2017, ymhell cyn ein pandemig, Weinidog. Felly, er ein bod yn cydnabod y pwysau a achoswyd gan COVID-19 ac yn croesawu'r newyddion fod uned gofal ôl-anaesthesia newydd wedi agor yn Ysbyty Gwynedd, mae'r dystiolaeth yn glir fod triniaeth orthopedig yn wynebu argyfwng yma yng ngogledd Cymru. Felly, rhowch wybod pa gamau rydych yn eu cymryd i helpu i hwyluso mwy o lawdriniaethau achosion dydd a chleifion mewnol, ac a ellir ystyried cynyddu partneriaeth y bwrdd iechyd ag ymddiriedolaethau yn Lloegr, a dod i drefniant gyda mwy na dim ond dau, fel bod modd cynnig llawdriniaeth i gleifion y tu allan i'r bwrdd iechyd hwn. Diolch.

Rwy'n credu bod sawl peth yno. Y cyntaf yw cydnabod bod her eisoes gyda'r ddarpariaeth orthopedig yng ngogledd Cymru cyn y pandemig. Roeddem yn gweld cynnydd mewn gweithgaredd yng ngogledd Cymru, ond roedd yn arafach na'r galw, felly roedd rhestrau'n mynd yn hwy ar gyfer triniaeth orthopedig at ei gilydd. Ni ellir gwadu hynny.

Yr ail bwynt serch hynny yw bod hynny wedi'i waethygu hyd yn oed ymhellach yn ystod y pandemig. Fel y gŵyr yr Aelodau, gwelwyd tarfu sylweddol ar ofal a thriniaeth arferol, felly mae'r rhestr aros orthopedig wedi tyfu hyd yn oed ymhellach yn ystod y pandemig, nid yn unig yng ngogledd Cymru, ond ledled y wlad gyfan. Ein her yw sut y mae cyrraedd system gynaliadwy a sut rydym yn ymdrin â'r ôl-groniad mawr sydd wedi datblygu. Gyda phob parch, nid wyf yn credu bod partneriaethau ag ymddiriedolaethau'r GIG yn Lloegr yn debygol o fynd i'r afael â mater yr ôl-groniad na gwasanaeth cynaliadwy. Y rheswm am hynny yw bod angen i'r system yn Lloegr gyrraedd pwynt lle mae'n fwy cytbwys hefyd. Ni fyddwn yn gallu prynu ein ffordd drwy hyn drwy gyflawni mwy o weithgarwch yn y sector preifat yn unig. Bydd angen inni gael dull gweithredu priodol y credaf ei fod yn gyson â gwerthoedd y GIG yma yng Nghymru.

Mae'n werth ystyried bod Lloegr hefyd wedi gweld cynnydd sylweddol yn eu rhestrau aros orthopedig; ni fydd capasiti yn y GIG yn Lloegr i ni wneud defnydd ohono am beth amser i ddod. Felly, mae hynny'n golygu bod angen inni ddod o hyd i ddull gweithredu yma yng Nghymru sy'n deall natur ein her, sut y mae cyrraedd system sy'n gynaliadwy ac ar yr un pryd, o ran staff sy'n mynd i fod wedi ymlâdd erbyn pan ddaw argyfwng y pandemig i ben yn y diwedd, sut y gallwn gynhyrchu mwy fyth o weithgaredd i fynd i'r afael â'r ôl-groniad. Nid yw hon yn her syml i'w goresgyn, a bydd angen i ni symud y tu hwnt i atebion gor-syml 'gweithio'n galetach' neu 'wario mwy o arian'. Bydd angen inni arloesi gyda'r ffordd y mae ein GIG yn parhau i weithredu gwasanaeth cyhoeddus sy'n cyflawni yn erbyn yr heriau enfawr sy'n ei wynebu.  

Fel y dywedodd y ddau siaradwr blaenorol, Weinidog, mae rhestrau aros ar lefelau nad ydym wedi'u gweld ers blynyddoedd. Bydd nifer ar y rhestrau aros hynny'n cael eu derbyn fel achosion argyfwng i'r ysbyty cyn bo hir ar ôl i'w hansawdd bywyd gael ei ddinistrio gan boen ac anabledd. Mae etholwyr yn adrodd am wasanaeth iechyd nad yw'n ofal COVID sy'n dameidiog ac anwastad iawn ar draws y rhanbarth, gan awgrymu ein bod yn wynebu math gwahanol iawn o argyfwng i'r GIG, ond argyfwng serch hynny. Rydych wedi dweud bod yna gynllun, fod gennych chi gynllun. Pryd y gwelwn y cynllun hwn i allu craffu arno, a pha bryd y dechreuir ei weithredu? Diolch.

Fel y dywedais, rydym yn disgwyl cyhoeddi cynllun adfer y GIG cyn diwedd mis Mawrth. Byddwn am i Aelodau allu gweld y cynllun hwnnw cyn inni symud i gyfnod yr etholiad. Rwy'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Ond yn fwy na hynny, o ran gweld y gweithgaredd hwnnw'n gwella, mae hynny'n dibynnu mewn gwirionedd ar drywydd y pandemig. Pan fo gennym unedau gofal critigol o hyd sydd ar 115 y cant o'u capasiti, pan fo gennym niferoedd sylweddol o gleifion COVID yn ein hysbytai o hyd, nid yw'n rhesymol disgwyl i'r GIG ailgynhyrchu'r un lefel o weithgarwch dewisol arferol ag yr arferem ei weld fwy na blwyddyn yn ôl.

Mae gennym hefyd y gofynion ychwanegol ar gyfer cyfarpar diogelu personol y cyfeiriodd Jayne Bryant atynt—cyflenwi cyfarpar diogelu personol—yn ei chwestiwn cyntaf. Mae hynny'n golygu na allwn gyflawni cymaint o weithgarwch yn yr un diwrnod. Felly, mae gennym nifer o anfanteision gwirioneddol i'r GIG mewn perthynas â chadw ein staff a'n pobl yn ddiogel wrth gyflawni gweithgarwch. Felly, bydd hyn yn anodd. Y cynllun, fel y dywedais—y cynllun adfer—gallwch ddisgwyl iddo gael ei gyhoeddi cyn diwedd mis Mawrth. Wrth gwrs, bydd y pandemig yn helpu i benderfynu pryd y gallwn ddechrau cyflawni rhywfaint o hyn, yn ogystal â'r gwaith y mae ein sefydliadau GIG eisoes yn ei wneud i gynllunio a chyflawni'r gweithgarwch pellach hwnnw.

Diolch. Llwyddasom i gyrraedd ein carreg filltir gyntaf i gynnig brechiad i'r rhai yng ngrwpiau blaenoriaeth 1 i 4 y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu erbyn canol mis Chwefror. Rydym yn y sefyllfa ffodus o fod y wlad gyntaf yn y DU i wneud hynny. Rydym yn gwneud cynnydd da tuag at y garreg filltir nesaf, sydd, yn amodol ar gyflenwad, i gynnig brechiad i grwpiau 5 i 9 erbyn canol mis Ebrill. Yn Alun a Glannau Dyfrdwy, rwy'n falch o ddweud bod pob practis meddyg teulu yn helpu i gyflawni ein rhaglen frechu lwyddiannus.

Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog, a'r wybodaeth bwysig ynddo. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod gan yr Aelodau o'r Senedd gyfrifoldeb i weithredu fel arweinwyr yn eu cymunedau, ac ers dechrau'r rhaglen frechu, rwyf wedi ceisio gweithio gyda'r bwrdd iechyd a Llywodraeth Cymru drwy fy ymgyrch i frechu Sir y Fflint er mwyn cynorthwyo a chefnogi'r broses o gyflwyno'r brechlyn lle gallaf wneud hynny. Nawr, roedd gan Aelodau eraill o'r Siambr hon lawer i'w ddweud yn ystod y dyddiau cyntaf, a bron yn mynnu gwybod pam nad oedd y boblogaeth wedi cael ei brechu ar unwaith. Nawr, ers peth amser, dan arweiniad gwych ein Prif Weinidog, Mark Drakeford, mae Cymru wedi arwain y ffordd yn y Deyrnas Unedig ac ar draws Ewrop, ac mae beirniaid y dyddiau cynnar wedi distewi. Weinidog, a ydych yn cytuno â mi fod gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn llongyfarch yn gyhoeddus a rhoi anogaeth i bawb sy'n rhan o'r rhaglen frechu?

Ydw. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pawb, waeth beth fo'u gwleidyddiaeth, yn cydnabod y llwyddiant gwych y mae rhaglen frechu Cymru wedi'i gael. Mae gwaith caled, ymroddiad, sgiliau ac arbenigedd ein staff, ein partneriaid yn y lluoedd arfog, llywodraeth leol a'r sector gwirfoddol wedi dangos ein bod wedi gwneud defnydd da o'r wythnosau cyntaf, pan oedd ein cyfradd gyflenwi'n arafach na gwledydd eraill y DU, er mwyn cynllunio ar gyfer gallu mynd yn llawer cyflymach. Dyna pam ein bod ar frig y tabl yn y pedair gwlad ar hyn o bryd o ran y ganran gyffredinol o'r boblogaeth sydd wedi cael eu brechlyn a nifer yr oedolion sydd wedi cael eu brechlyn hefyd, ac edrychaf ymlaen at eu gweld yn cael eu cyflwyno ymhellach yn llwyddiannus yng ngrwpiau 5 i 9, ac yna i weddill y boblogaeth oedolion. Gobeithio y bydd y bobl a oedd yn feirniadol yn rhoi eu cefnogaeth lwyr yn awr ac yn rhoi clod i'r Llywodraeth hon a'n gwasanaeth iechyd gwladol gwych am lwyddiant rhyfeddol y rhaglen frechu yng Nghymru.

Roedd y strategaeth frechu genedlaethol hyd at 14 Chwefror yn cynnwys staff cartrefi gofal, ond dywedodd Fforwm Gofal Cymru yr wythnos diwethaf fod penderfyniad Cyngor Sir y Fflint i seilio ffioedd cartrefi gofal ar dalu'r isafswm cyflog i hanner y staff yn sarhad ar weithwyr gofal sy'n rhoi eu bywydau eu hunain yn y fantol ac sydd wedi gwneud eu gorau glas mewn modd arwrol i ddiogelu eu preswylwyr rhag pandemig marwol y coronafeirws. Wrth ymateb, dywedodd cyngor Sir y Fflint wrthyf, 'Nid mater lleol yw hwn ac rydym yn gweithio yn ôl fformiwlâu ariannu rhanbarthol wrth ddyrannu cyllid, a chytunasom ar y codiadau blynyddol ar y cyd â darparwyr comisiynu.' Wrth ymateb i hyn, fodd bynnag, dywedodd Fforwm Gofal Cymru wrthyf, 'Nid wyf yn credu y dowch o hyd i un darparwr cartref gofal annibynnol a fyddai'n cytuno bod y cynnydd yn ffioedd Sir y Fflint ar gyfer 2021-22 wedi'i gytuno ar y cyd â darparwyr.' Sut rydych yn ymateb felly i'w cwestiwn pam fod ffioedd gogledd Cymru wedi mynd o frig y gynghrair i'r gwaelod erbyn hyn, pan fo pob tystiolaeth yn dangos bod dibyniaeth preswylwyr mewn cartrefi gofal yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, ac yn enwedig yn y flwyddyn ddiwethaf, wedi cynyddu'n sylweddol?

Wel, rwy'n hyderus iawn nad oes a wnelo'r cwestiwn dilynol ddim â llwyddiant y rhaglen frechu yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ond fel y gwyddoch, mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i ddyfodol mwy hirdymor i adolygu nid yn unig y ffordd y trefnir y sector gofal cymdeithasol ond sut rydym yn ei ariannu, sut rydym yn gwobrwyo ein staff. Edrychaf ymlaen at weld pob plaid yn cyflwyno eu ffyrdd amgen o ariannu gofal cymdeithasol yn briodol yn y dyfodol yn y maniffestos nesaf y byddwn i gyd yn eu rhoi gerbron pobl Cymru. Edrychaf ymlaen at ddychwelyd i'r Siambr hon cyn diwedd y tymor i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y grŵp rhyngweinidogol ar dalu am ofal, ac edrychaf ymlaen at weld Aelodau Ceidwadol yn dod o hyd i ffyrdd newydd o roi adnoddau ychwanegol tuag at ein system gofal cymdeithasol yn hytrach na mynnu adnoddau ychwanegol heb nodi o ble y dylai'r arian hwnnw ddod.

Gwnaf. Darparodd Llywodraeth Cymru ganllawiau ar ddarparu rhaglen Plant Iach Cymru gan ymwelwyr iechyd yn ystod y pandemig, er mwyn sicrhau bod plant yn ddiogel ac yn cael eu gweld a bod teuluoedd yn cael eu cefnogi cyn belled ag y bo modd. Rydym yn ymwybodol y gallai ymwelwyr iechyd fod wedi'u hadleoli i feysydd acíwt eraill os oedd niferoedd y gweithlu'n caniatáu pan oedd y pandemig ar ei waethaf. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid yw'n digwydd ar hyn o bryd.

Diolch i chi am yr ymateb hwnnw. Rwyf wedi codi'r cwestiwn hwn ar sawl achlysur oherwydd fy mod wedi cynnal arolwg o famau newydd yn ystod y pandemig, lle roeddent yn lleisio nifer o bryderon ynghylch mynediad at ymwelwyr iechyd yn ystod y cyfnod pwysig hwn. Ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, ddoe, ar ôl cyfarfod â'r Gweinidog iechyd meddwl—a diolch eto am y cyfarfod hwnnw—fel y dywedoch chi, Weinidog, cafodd rhai eu hadleoli yn ystod cyfnodau cyntaf y pandemig ond eu bod bellach wedi dychwelyd i'w rôl. Dywedwyd wrthym hefyd, serch hynny, oherwydd rhai o broffiliau'r aelodau staff hynny, fod nifer wedi bod yn gwarchod eu hunain neu fod nifer wedi bod yn absennol oherwydd salwch. Felly, hoffwn ddeall sut rydych yn mynd i ddiogelu'r gwasanaeth ar gyfer y dyfodol a rhoi'r lefel berthnasol o gymorth y mae'r gwasanaeth hanfodol hwn ei angen. Mae'n achubiaeth i lawer o rieni newydd—mamau sy'n chwilio am y cyngor cychwynnol a'r cymorth hwnnw ar ddechrau bywyd babi.

Credaf fod sawl pwynt i'w wneud yno. Yn gyntaf, o ran y dyfodol mwy hirdymor, mae hynny'n ymwneud yn rhannol â'n buddsoddiad yn nyfodol y gweithlu, a bydd yr Aelod yn gwybod ein bod wedi ceisio cynyddu nifer yr ymwelwyr iechyd sy'n cael eu hyfforddi yn sylweddol ac yna eu cadw yn y gwasanaeth hefyd. Bydd hon yn her i'r gwasanaeth cyfan wrth edrych tua'r dyfodol, oherwydd rydym yn rhagweld y bydd rhai aelodau o staff am newid gyrfa GIG o bosibl. Bydd angen inni gadw pobl yn y gwasanaeth. Dyna pam, unwaith eto, fod cwestiynau cyntaf Jayne Bryant am wasanaethau llesiant a chymorth i barafeddygon yr un mor berthnasol i ymwelwyr iechyd a phawb arall ar draws iechyd a gofal cymdeithasol.

Yr ail bwynt y credaf ei bod hi'n bwysig ei wneud yw ei fod yn ymwneud â mwy na dim ond safbwynt polisi Llywodraeth ynglŷn â chydnabod pwysigrwydd ymwelwyr iechyd—felly, mae ein buddsoddiad yn Dechrau'n Deg yn y dyfodol yn dibynnu ar gael niferoedd da o ymwelwyr iechyd brwdfrydig o ansawdd uchel ac rwyf wedi bod yn falch iawn o'r gwaith y maent yn ei wneud—ond hefyd o safbwynt personol. Cofiaf yn dda iawn yr effaith a gafodd yr ymwelydd iechyd pan gawsom ein plentyn ninnau hefyd; mae'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, mae symud y bobl hynny yn ôl i'w rolau ledled y wlad yn eithriadol o bwysig, ac yna i ailfeddwl am y modd rydym yn gofalu am ein gweithlu presennol, oherwydd mae dyfodol y GIG eisoes yma mewn niferoedd helaeth—mae'r gweithwyr ymhen 10 mlynedd bron i gyd gyda ni eisoes o ran niferoedd cyffredinol—ond sicrhau hefyd ein bod yn parhau i hyfforddi a chael cenhedlaeth newydd o ymwelwyr iechyd yn dod i mewn yn y niferoedd cywir, ac mewn ffordd lle bydd eu rolau'n newid o ran y cymorth y maent mewn sefyllfa dda i'w ddarparu oherwydd y berthynas sicr y mae'r rhan fwyaf o ymwelwyr iechyd yn ei meithrin gyda'r menywod a'r teuluoedd y maent yn gweithio gyda hwy. Felly, mae heriau o'n blaenau, ond credaf y bydd nid yn unig y Llywodraeth hon ond unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol yn parhau'n ymrwymedig i ddyfodol ein gwasanaeth ymwelwyr iechyd yn y niferoedd cywir, gyda'r sgiliau cywir.

Diolch. Yn ein strategaeth brofi ddiwygiedig, rydym wedi nodi ein cynlluniau i gefnogi profion asymptomatig mewn gweithleoedd er mwyn diogelu'r rhai sy'n agored i niwed, a chynnal gwasanaethau allweddol. Rwyf wedi cadarnhau heddiw y bydd profion asymptomatig yn y gweithle'n cael eu cyflwyno'n ehangach i rai sy'n cyflogi mwy na 50 o bobl.

Diolch, Weinidog. Mae'r sector awyrofod yn werth mwy nag £1.4 biliwn yng Nghymru ac mae'n cyflogi dros 11,000 o weithwyr, gan gynnwys llawer o bobl o Dorfaen. Fodd bynnag, mae'r pandemig COVID wedi'i daro'n wael iawn, ac mae'n ddigon posibl nad oes gan y gweithleoedd hynny adnoddau na gallu i gynnal eu profion eu hunain yn y gweithle. Pa sicrwydd y gallwch ei roi y bydd y strategaeth newydd a gyhoeddwyd gennych heddiw yn blaenoriaethu gweithleoedd fel hyn y mae gwir angen inni eu cadw ar gyfer swyddi medrus iawn o ansawdd uchel yng Nghymru?

Credaf y bydd pedwaredd elfen y strategaeth brofi, profi i gynnal, yn berthnasol yma. Ac rydym yn cydnabod ein bod eisiau blaenoriaethu, nid yn unig y cyflogwyr mwy o faint sydd â 50 neu fwy o weithwyr, ond yn enwedig y gweithwyr nad ydynt yn gallu gweithio gartref y gallai fod angen iddynt weithio'n agosach at bobl eraill. Credaf y dylai hyn helpu busnesau'n fwy cyffredinol yn y sector, nid yn unig y cyflogwr rydych chi'n ei nodi. Ac rydym yn awyddus i gael dull gweithredu gyda'r canllawiau rydym wedi'u cyhoeddi nid yn unig er mwyn sicrhau bod y profion hynny ar gael yn ehangach, ond i gael dull sy'n dod â'r cyflogwr ac undebau llafur y gweithle at ei gilydd i gael dealltwriaeth gyffredin o sut y caiff y profion hynny eu defnyddio, sut y cânt eu gweinyddu a sut y byddant yn diogelu'r busnes a'r swyddi, ac iechyd y gweithlu cyfan wrth gwrs, gyda'r rhybudd cynnar y bydd yn ei roi gyda dyfeisiau llif unffordd a chanlyniad prawf cyflym a gallu disgwyl canlyniad prawf cadarnhau PCR os bydd rhywun yn profi'n bositif. Credaf fod hyn yn newyddion da, a gobeithio y bydd y busnes yn eich etholaeth yn manteisio ar y cynnig ac yn siarad â'u tîm lleol ynglŷn â sut i gael gafael ar y profion hyn a sut i wneud hynny mewn ffordd sy'n ennyn cefnogaeth y gweithlu hefyd.

Weinidog, tybed a allech roi rhyw syniad inni o'r hyn sydd wedi'i ddysgu o geisio cynnal profion mewn ysgolion. Oherwydd, fel y soniais o'r blaen, yn fy rhanbarth i yn sicr, roedd datgysylltiad pendant ar un adeg rhwng staff ysgolion ac arweinwyr y GIG ynglŷn â phwy ddylai gymryd cyfrifoldeb am weinyddu profion llif unffordd. Felly, tybed a allwch roi syniad inni nawr pwy ddylai arwain yn y gweithle—ym mha sector bynnag sydd dan sylw? A sut yr adleolir gweithwyr na allant neu nad ydynt yn dymuno cael prawf?

Wel, mater i gyflogwyr yw eich ail gwestiwn mewn gwirionedd, dyna pam y mae'n bwysig eu bod yn gweithio drwy hynny gyda'u cynrychiolwyr yn y gweithle, gan gynnwys, yn hollbwysig, undebau llafur. Oherwydd mae'r profion yno fel arf i helpu i ddiogelu'r gweithlu, i'n helpu i gael rhybudd cynnar o ba bobl sydd heb symptomau. Ac yn ôl yr hyn a ddeallwn, nid yw tua thraean o bobl yn arddangos symptomau clasurol, ond serch hynny mae ganddynt y coronafeirws. Gwyddom hefyd fod profion llif unffordd yn rhoi canlyniadau cyflym, ond nid ydynt mor gywir â phrawf PCR—dyna pam y dylai unrhyw un sy'n profi'n bositif gael prawf PCR hefyd wedyn, ond mae angen iddynt fynd adref ac ynysu o'r pwynt y maent yn profi'n bositif gyda phrawf llif unffordd. Wrth inni weld gostyngiad yn y lefelau trosglwyddo a nifer yr achosion o'r feirws, mae cywirdeb y profion llif unffordd—credaf fod ail brawf gyda PCR hyd yn oed yn bwysicach wedyn hefyd.

Yna, o ran sut i weinyddu'r profion, mae rhan o'r cynnig i fusnesau'n ymwneud â'r hyfforddiant ar gynnal y profion hynny. Nid ydym yn mynd i fod mewn sefyllfa i gael gweithwyr gofal iechyd yn mynd i mewn a gweinyddu'r lefel o brofion rydym yn ei darparu. Bydd oddeutu chwarter miliwn o'r profion presennol rydym wedi'u darparu i'r blynyddoedd cynnar ac addysg ac iechyd a gofal yn cael eu darparu bob wythnos. Nid oes gennym staff gofal iechyd yn awr i gyflawni'r holl brofion hyn. Rydym wedi gorfod cael cymeradwyaeth gan y rheoleiddiwr, yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd, ar sut y gall unigolion gynnal profion, ond mae'r hyfforddiant i gynnal y rheini, er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu cyflawni yn y modd priodol, yn bwysig iawn.

Wrth ei ddarparu fel hyn, rydym yn derbyn mai'r un yw'r her y mae pob gwlad arall yn y DU yn ei hwynebu hefyd, ond hyd yn oed os derbyniwn na fydd pob prawf yn cael ei wneud yn y ffordd orau, byddwn yn nodi amrywiaeth o bobl sy'n asymptomatig na fyddem wedi'u nodi fel arall. Bydd yn helpu i symud achosion positif na fyddent fel arall wedi cael eu nodi allan o weithleoedd ac atal lledaeniad. Bydd yr hunanynysu yn helpu i leihau trosglwyddiad y feirws.

Felly, nid oes neb yn esgus bod hwn yn ddull perffaith, heb unrhyw gamgymeriadau, naill ai yng Nghymru nac mewn unrhyw ran arall o'r DU, ond mae'n rhan o'r broses o leihau nifer yr achosion o'r feirws a chael mwy o bobl i hunanynysu'n briodol er mwyn lleihau'r niwed y mae coronafeirws wedi'i achosi yn economaidd ac o ran gofal iechyd. 

Rydym yn parhau i ailsefydlu gwasanaethau deintyddol y GIG yn ddiogel ac yn raddol. Mae practisau deintyddol bellach yn darparu ystod lawn o driniaethau i gleifion. Gan fod COVID-19 yn dal i ledaenu, mae angen mesurau iechyd y cyhoedd o hyd er mwyn sicrhau amgylchedd diogel. Bydd hyn yn golygu bod llai o gleifion yn cael eu trin ym mhob sesiwn glinigol.

Weinidog, fel y gwn eich bod chi'n gwybod, mae deintyddion lleol yn fy etholaeth wedi cysylltu â mi am eu bod yn teimlo'n rhwystredig am y diffyg cefnogaeth y maent wedi'i brofi yn ystod y pandemig, wrth iddynt wynebu costau sylweddol yn trin cleifion lleol a helpu i wrthbwyso argyfwng posibl ym maes iechyd y geg drwy ddarparu gofal hanfodol i bobl leol.

Gwn ein bod wedi gohebu ar y mater hwn ychydig o weithiau dros y misoedd diwethaf, ac rwy'n derbyn o'ch llythyr diweddaraf fod gan fyrddau iechyd hyblygrwydd i dalu 80 y cant i 100 y cant o werth eu contract deintyddol blynyddol i gontractwyr y GIG. Ond yn amlwg, o'r trafodaethau rwy'n eu cael gyda deintyddion, nid yw hynny i'w weld yn digwydd.

O ystyried ei bod yn bwysig sicrhau y gall deintyddion oroesi yn ystod y pandemig hwn, ac os oes gan fyrddau iechyd hyblygrwydd i gefnogi deintyddion fel y soniwyd, pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda am y mater hwn er mwyn sicrhau bod cysondeb ledled Cymru gyfan? A allwch ddweud wrthym hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiogelu cynaliadwyedd y sector ar gyfer y dyfodol, fel bod pobl sydd angen triniaeth yn gallu ei chael yn eu cymunedau lleol?

Rwy'n credu bod sawl peth gwahanol yno. Yn gyntaf, mae gwahaniaeth rhwng gwasanaethau deintyddol y GIG a'r rhai sy'n bractisau cwbl breifat. Mae pwynt am gymorth busnes i bractisau preifat sy'n gweithredu o fewn proses a gweithdrefn sy'n ystyried iechyd a diogelwch y claf yn ogystal ag aelodau o staff. Mae hynny'n cyfeirio'n ôl at gwestiynau cynharach am gyflogwyr yn gwneud y peth iawn.

O ran practisau'r GIG, mae'n debyg y byddai'n well os caf ysgrifennu atoch ynglŷn â'r dull y mae Hywel Dda yn ei ddilyn, eu sgyrsiau â swyddfa'r prif swyddog deintyddol a sut y mae hyblygrwydd i ddarparu cymorth ar gyfer gwasanaethau deintyddol y GIG yn cael ei ddarparu, oherwydd gwn fod gennych bryderon a leisiwyd wrthych gan bobl sy'n darparu gwasanaethau deintyddol yn yr ardal.FootnoteLink

Ar y cymorth pellach rydym wedi'i ddarparu, rydym wedi darparu cymorth cyllid awyru i helpu i sicrhau bod gwell awyru wedi caniatáu i ystod bellach o weithgarwch gael ei chyflawni. Ar y dyfodol mwy hirdymor, rydym yn awyddus i barhau â'n rhaglen i ddiwygio contractau. Felly, gwyddom fod y newidiadau sylweddol i gontractau wedi cael croeso yn gyffredinol gan y gwasanaeth deintyddol, gydag oddeutu 40 y cant o'r holl bractisau yn rhan o'r rhaglen ddiwygio cyn iddi gael ei hatal cyn y pandemig.

Felly, mae gennym raglen sylweddol i ddiwygio contractau i ddychwelyd ati pan fydd y pandemig ar ben, a dylai hynny olygu bod gennym ffordd fwy hirdymor a mwy cynaliadwy o ddarparu'r gwasanaeth, o ran yr amlen ariannol sydd gennym i wneud hynny, ond hefyd o ran y gwerth y bydd gwasanaethau deintyddol yn ei gynnig i'r claf yn y ffordd newydd o weithio sydd, fel y dywedais, wedi'i chefnogi gan ymarferwyr deintyddol yn gyffredinol.

And finally, question 8, Hefin David.

Ar ôl cyrraedd ein targed i gynnig brechiad i grwpiau blaenoriaeth 1 i 4 y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu erbyn canol mis Chwefror, rydym yn gwneud cynnydd da ar ddarparu brechlynnau i grwpiau 5 i 9. Nid yn unig ein bod yn gwneud cynnydd da eisoes, ond heddiw fe fyddwch yn gwybod bod y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu wedi cyhoeddi cyngor wedi'i ddiweddaru mewn perthynas â grŵp 6 ar gyfer pobl ag anabledd dysgu. Rwy'n disgwyl cyhoeddi canllawiau yn ddiweddarach heddiw, ar gyfer pobl ag anableddau dysgu ac yn wir ar gyfer gofalwyr di-dâl, i egluro sut y cânt eu gwahodd a sut y byddant yn cael eu brechlynnau o fewn grŵp blaenoriaeth 6.

Fel rhiant i blentyn ag anabledd dysgu, rwy'n datgan buddiant ac yn croesawu'r penderfyniad hwnnw. Rydych wedi sôn am y canllawiau rydych chi'n mynd i'w cyhoeddi heddiw, ond y mater allweddol y mae gofalwyr di-dâl yn gofyn i mi yn ei gylch yw: sut y cânt eu galw? Ac rwy'n deall y bydd hynny yn y canllawiau, os gallwch egluro hynny. A allwch roi cyfle inni egluro, yma yn y Senedd hon—? A gaf fi roi cyfle i chi egluro sut y gelwir ar y gofalwyr di-dâl hynny i gael eu brechu?

Felly, rydym wedi gweithio gyda sefydliadau gofalwyr cenedlaethol i geisio nodi ac egluro sut rydym yn mynd y tu hwnt i'r safbwynt cychwynnol cul iawn a ddarparodd y cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu am bobl sy'n derbyn budd-daliadau i ofalwyr. Credaf fod canllawiau'r cyd-bwyllgor ar imiwneiddio a brechu wedi edrych ar system yn Lloegr yn bennaf ynglŷn â nodi gofalwyr ar restrau meddygon teulu. Mae gennym ddull gweithredu gwahanol yma yng Nghymru, fel y gwyddoch, gyda'n deddfwriaeth gofalwyr. Felly, os yw pobl wedi cael asesiadau gofalwyr, bydd gan yr awdurdodau lleol syniad pwy yw'r bobl hynny. Bydd gennym hefyd bobl na fyddant wedi cael asesiad gofalwyr ffurfiol na fyddant ar restr yn unman, ond sy'n gwneud dyletswyddau gofalwyr di-dâl. Felly, rydym yn awyddus i weld sut rydym yn deall pwy yw'r bobl hynny a sut rydym yn casglu'r wybodaeth honno ar gyfer system imiwneiddio Cymru er mwyn anfon eu hapwyntiadau atynt. Nid ydym wedi dilyn y dull y mae Lloegr yn ei ddefnyddio drwy gael pobl i gysylltu â'u meddygon teulu i fynd ar gofrestr. Credaf y byddai dweud wrth ofalwyr di-dâl gysylltu â'u meddyg teulu'n creu risg wirioneddol o orlethu practis cyffredinol sydd dan bwysau. Felly, rydym wedi gweithio gyda sefydliadau gofalwyr cenedlaethol i geisio nodi pwy yw'r gofalwyr hynny, ac i sicrhau y gellir darparu'r wybodaeth honno wedyn i system imiwneiddio Cymru. Rwy'n credu y bydd y canllawiau'n nodi'n gliriach sut olwg fydd ar hynny er mwyn rhoi'r eglurder i bobl y gwn eu bod eisiau gwybod sut y gallant gael y brechiad sy'n bwysig iddynt, ac yn hollbwysig, i'r person y maent yn gofalu amdanynt, a'r risg bosibl y bydd COVID yn cyrraedd y gofalwr, a beth y mae hynny'n ei olygu i'r person agored i niwed y maent yn gofalu amdanynt. Felly, yn ddiweddarach heddiw mae angen i mi lofnodi'r canllawiau pan fyddaf wedi gorffen y cwestiynau, a dylent fynd allan yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Gallwch fynd i'w llofnodi yn awr, Weinidog. Dyna ddiwedd eich cwestiynau ar gyfer y prynhawn yma.

So, the next questions are questions to the Minister for Mental Health, Well-being and Welsh Language, and the first question is from Jack Sargeant.

Diolch. Ein blaenoriaeth gyntaf yw gweithio gyda phartneriaid i ymateb i anghenion iechyd meddwl sy'n newid oherwydd y pandemig. Mae ein cynllun cyflawni diwygiedig 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl' 2019-22 yn nodi ystod o gamau gweithredu penodol, wedi'u hategu gan y £42 miliwn ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl yn ein cyllideb ddrafft i gefnogi hyn.

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Nawr, gwyddom y gall digwyddiadau trawmatig difrifol gael effaith ddifrifol ar iechyd meddwl hirdymor, ac rwyf wedi nodi fy mhryderon o'r blaen nad ydym yn cyrraedd pobl nad ydynt o bosibl yn gofyn am gymorth drwy'r llwybrau rhagnodedig arferol, a dylwn ddweud nad oes unrhyw fai arnynt hwy am hynny. Felly, gyda hynny mewn golwg, sut yr awn ati'n rhagweithiol i gefnogi pobl yn fy etholaeth sydd wedi dioddef trawma llifogydd yn ddiweddar, ac na fyddant o bosibl yn adnabod nac yn sylwi hyd yn oed ar yr arwyddion fod angen cymorth arnynt?

Diolch yn fawr iawn, Jack, a hoffwn ddweud yn glir fy mod yn ymwybodol iawn fod y mathau hynny o drawma sy'n effeithio ar fywydau pobl yn rhywbeth sydd wedi dod i'm rhan yn glir iawn yn ystod fy amser yn y swydd hon. Ac mae'n rhywbeth na fydd yn ymddangos ac yna'n diflannu; mae'n rhywbeth a all bara am amser hir. Felly, mae dull o ymdrin ag iechyd meddwl wedi'i lywio gan drawma yn gwbl ganolog i'r hyn y mae angen inni fod yn ei wneud. Gwn fod Mick Antoniw wedi ysgrifennu adroddiad ar y llifogydd yn ardal Pontypridd, ac roeddwn yn falch iawn o allu dod i gysylltiad ynglŷn â'r mater hwnnw gyda'r awdurdod iechyd i sicrhau eu bod yn darparu cymorth yno. Gwneuthum yr un peth i Dai Rees pan gafwyd llifogydd yn ei ardal ef. Ac wrth gwrs, byddwn yn hapus iawn i wneud yr un peth i chi.

Ond rwy'n credu ei bod yn werth nodi, mewn perthynas â Cyfoeth Naturiol Cymru, eu bod wedi anfon cylchlythyr at bob cymuned, ac maent wedi rhoi rhif canolfan alwadau yn y cylchlythyr hwnnw—ein llinell gymorth—a rhif iddynt gysylltu â Mind, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n iau efallai, y dylent fod yn cysylltu â Meic, sef ein canolfan gymorth i bobl iau. Felly rydym wedi annog byrddau iechyd hefyd i sicrhau eu bod yn gweithio gydag asiantaethau lleol i sicrhau bod y gwasanaethau hyn ar gael. Ond os oes unrhyw faterion penodol rydych am i mi fynd ar eu trywydd, byddwn yn fwy na pharod i wneud hynny, Jack, fel rwyf wedi'i wneud dros eraill.

Prynhawn da, Weinidog. Weinidog, a ydych yn credu ei bod yn bosibl i ni wneud mwy—i Lywodraeth Cymru wneud mwy—i gyrraedd pobl sy'n dioddef, neu sydd o bosibl yn dioddef, o broblemau iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig? Wrth imi eistedd yma yn awr, drwy ryfeddod Zoom, gallaf weld pobl yn cerdded heibio'r ffenest yn fy mhentref. Ond siaradais ag etholwr yn gynharach sy'n byw yn un o ardaloedd mwy gwledig fy etholaeth, ac nid yw wedi gweld unrhyw un yn cerdded heibio ers misoedd, oherwydd cyfyngiadau'r pandemig. Felly, mae'n ymddangos i mi fod yna bobl nad ydynt efallai'n cael eu cyrraedd i'r graddau y gallent fod. Gwn fod eich strategaeth ar iechyd meddwl wedi bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn gyrraedd y bobl hyn, felly a allech chi roi pwyslais arbennig ar iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig?

Diolch yn fawr iawn, Nick. A byddaf yn gwneud araith ar yr union fater hwn yng ngŵyl Dewi Sant a fydd yn cael ei chynnal yn ystod yr wythnosau nesaf. Felly, rwy'n hapus iawn i roi sylw i'r mater hwn, oherwydd rwy'n credu bod yna broblemau ychydig yn wahanol gyda iechyd meddwl mewn ardaloedd gwledig, yn enwedig i ddynion canol oed. Felly, yn aml iawn, yr hyn a welwn yw nad ydynt yn arbennig o awyddus i fynd at feddygon teulu, er enghraifft, oherwydd bod pawb yn adnabod ei gilydd yn yr ardaloedd hyn. Felly, er mai'r broblem mewn dinasoedd yn aml iawn yw'r diffyg cysylltiad, mae yna gysylltiad, yn aml iawn, mewn ardaloedd gwledig lle mae pawb yn gwybod busnes ei gilydd ac weithiau nid ydynt eisiau i bobl ddod i wybod am y pethau hynny.

Y peth arall rwyf wedi bod yn ei wneud yw cysylltu'n helaeth iawn â llawer o'r cymunedau ffermio. Rwy'n ymwybodol iawn fod problem arbennig yn y gymuned ffermio, lle mae llawer o bobl wrth gwrs wedi arfer gweithio ar eu pen eu hunain—ac wrth gwrs rydym i gyd yn mynd drwy lawer o'r profiadau y mae ffermwyr wedi gorfod eu dioddef ers blynyddoedd lawer. Ond mae problem benodol yno y credaf fod angen i ni ganolbwyntio arni hefyd. Ond rwy'n cytuno'n llwyr fod angen i ni sicrhau bod y mesurau hynny ar waith. Wrth gwrs, maent yn gallu cael gafael ar y gwasanaethau y gall pawb arall eu defnyddio, o ran canolfannau galwadau, cymorth ar-lein, ond rwy'n ymwybodol iawn fod yna gymuned hŷn a allai fod eisiau'r cymorth wyneb yn wyneb hwnnw. Ac wrth gwrs, byddwn yn ceisio sicrhau, pan fydd y cyfyngiadau symud llym iawn hyn yn dod i ben, y bydd cyfleoedd ar gael, drwy ein cynnydd yn y cyllid i'r trydydd sector, ac y bydd cyfleusterau iddynt eu defnyddio yno.

Question 2, to be answered by the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, and to be asked by Huw Irranca-Davies.

Thank you very much for such a timely question, Huw. We continually engage with the sector—all tourism sectors, in fact—through the tourism taskforce, which meets on a weekly basis, and the next meeting is to be held this coming Friday. And we also of course have the four regional forums in place. And the tourism barometer will be published early next month, and I do want to ensure that the necessary information about the demand for camping and domestic caravans is recognised as something that is crucially important at this point.

Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw. Credaf y byddwch yn cydnabod na fydd llawer o bobl o deuluoedd sy'n gweithio yn ein cymunedau yn rhuthro i drefnu gwyliau tramor drud eleni—byddant yn chwilio am gyfleoedd awyr agored rhad a hwyliog ond da ym maes twristiaeth yn y wlad hon. Ac mae'n gyfle, mewn gwirionedd, i sicrhau bod ein darparwyr twristiaeth ym mhob rhan o Gymru, sydd wedi ei chael hi'n anodd dros y flwyddyn ddiwethaf, yn cael pigiad i'w groesawu yn y fraich—nid y brechiad, ond pigiad i'r fraich mewn ystyr economaidd—ond hefyd fel y gall rhai o'r teuluoedd hynny gyrraedd y safleoedd hyn.

Nawr, yn y trafodaethau hynny, Weinidog, tybed a allech ofyn i rai o'r gweithredwyr llai, yn enwedig safleoedd gwersylla a charafanio, a oes ganddynt ddigon o gyfleusterau sy'n ddiogel rhag COVID, oherwydd gwn o brofiad y llynedd nad oedd rhai o'r safleoedd llai yn gallu agor am nad oedd ganddynt bethau syml fel y gallu i ddarparu cawodydd i bobl aros dros nos a'i wneud mewn ffordd sy'n ddiogel rhag COVID ac yn y blaen. Syml iawn. Felly, efallai fod rhywfaint o gyfle yno hyd yn oed i gael rhywfaint o gymorth grant neu fenthyciadau meddal i alluogi rhai o'r safleoedd llai mewn rhannau o Gymru i agor hefyd.

Diolch, Huw. Mae'r awgrym hwnnw'n ddeniadol iawn, ac yn wir, mae Croeso Cymru eisoes yn gweithio ar y gwersi a ddysgwyd o ailagor y llynedd gyda'r awdurdodau lleol i weld beth y gallwn ei wneud. Ceir rhai problemau cynllunio diddorol ac anodd wrth gwrs. Mae'r rheol 28 diwrnod eisoes yn caniatáu i dirfeddianwyr ddefnyddio tir ar gyfer gwersylla pebyll yn unig heb ganiatâd cynllunio ffurfiol, ond rwy'n awyddus iawn i edrych eto—yn amlwg mae hwn yn fater i'w drafod gyda fy nghyd-Aelod, y Gweinidog cynllunio—ar y ffordd y gallwn wneud ein system gynllunio'n amgylcheddol gadarn, ond hefyd yn agored i'r galw a fydd yn codi am ddefnyddio mannau awyr agored a chefn gwlad.

Weinidog, gwrandewais yn astud iawn ar eich ateb i Huw Irranca-Davies yn awr. Fel y gwyddoch, yng Nghonwy a Sir Ddinbych, rydym yn dibynnu'n drwm ar dwristiaeth fel diwydiant, ac mae gennym rai o'r safleoedd carafannau gwyliau a gwersylloedd gorau yn y Deyrnas Unedig gyfan. Maent yn dweud wrthyf ei bod yn bwysig iawn eu bod yn deall yn glir pa bryd y gallant ailagor eto, ac yn amlwg, os bydd yr ailagor yn digwydd yn raddol, mae angen bod yn ymwybodol o'r ffaith bod llawer o bobl yn berchen ar y carafannau ar y safleoedd unigol hynny ac y byddant eisiau manteisio ar y cyfleusterau y maent yn talu amdanynt. Felly, a allwch chi ddweud wrthym heddiw ar ba ddyddiadau y rhagwelwch y bydd y parciau carafannau gwyliau hyn yn enwedig yn gallu ailagor eu busnesau, er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i'r perchnogion carafannau hynny, a pherchnogion y safleoedd, y byddant yn gallu mwynhau eu gwyliau unwaith eto yma yng Nghymru?

Wel, rwy'n credu y byddwch yn gwybod o'r adegau eraill rwyf wedi siarad am hyn mai fi yw'r person olaf i ofyn iddo am ddyddiadau mewn perthynas â materion iechyd cyhoeddus, oherwydd, yn amlwg, fel Llywodraeth, rydym wedi mabwysiadu'r ymagwedd gadarn iawn fod yn rhaid i bopeth a wnawn fod yng nghyd-destun iechyd y cyhoedd. Rwy'n ymwybodol fod y Llywodraeth dros y ffin yn Lloegr wedi penderfynu cyhoeddi dyddiadau. Ni fydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi dyddiadau, ac yn sicr nid wyf yn bwriadu cyhoeddi unrhyw ddyddiadau y prynhawn yma. Ond byddaf yn sicr yn ystyried eich pwynt y dylem sicrhau bod ein holl fusnesau sy'n darparu ffordd mor werthfawr o fwynhau cefn gwlad Cymru, fel sy'n cael ei ddarparu gan y safleoedd carafannau a gwersylla hyn—fod yr holl fusnesau hyn yn cael gwybod mewn da bryd pryd y byddant yn cael ailagor.

Weinidog, defnyddiwyd y slogan 'Hwyl fawr. Am y tro.' yn effeithiol iawn y llynedd. Mae'r rhai sy'n defnyddio carafannau yng Nghymru yn aml yn bobl sy'n berchen ar eu carafannau eu hunain, fel y dywedodd Darren, ac mae dod i Gymru yn teimlo fel dod adref iddynt hwy. Rwy'n pryderu'n fawr er hynny am y rhethreg wrth-Seisnig, wrth-ymwelwyr a ddefnyddir yng Nghymru, a hefyd yn yr Alban. Mae llawer o berchnogion carafannau wedi sylwi arni, ac maent yn dweud nad ydynt yn teimlo bod croeso iddynt ac maent yn ystyried gadael yn gyfan gwbl. A wnewch chi gondemnio rhethreg o'r fath, a rhoi sicrwydd y bydd ymwelwyr, pan fydd hi'n ddiogel gwneud hynny, yn cael y croeso cynnes y maent wedi dod i'w ddisgwyl dros y blynyddoedd? Diolch.

Fe wnaf hynny'n bendant iawn.

Questions now by the party spokespeople. The Conservative spokesperson, David Melding. 

Diolch yn fawr, Gadeirydd. Weinidog, yn ein sesiwn ar y cyd â'r Senedd Ieuenctid, byddwch wedi clywed y pwyslais y maent yn ei roi ar lesiant ac iechyd meddwl da. Bydd llawer ohonynt yn ymuno â'r gweithlu cyn bo hir, felly hoffwn ofyn pa gynlluniau sydd ar waith, wrth inni symud tuag at ddiwedd y cyfyngiadau symud, i gefnogi gweithleoedd sy'n hyrwyddo llesiant ac iechyd meddwl da.

Diolch yn fawr iawn, David. Gallaf eich sicrhau ein bod wedi gwneud llawer o waith—. Yn benodol, mewn perthynas â'r gweithlu sydd ar y rheng flaen, rydym wedi sicrhau ein bod wedi darparu llawer o amddiffyniad ar eu cyfer, ond rydym wedi mynd lawer ymhellach na hynny o ran Cymru'n Gweithio. Felly, mae gennym raglen, Cymru'n Gweithio. Credaf fod tua 35 y cant o fusnesau a meysydd sector cyhoeddus wedi cefnogi hyn, ac maent wedi ymrwymo i gefnogi eu gweithlu i sicrhau eu bod yn cael gwared ar y stigma sy'n gysylltiedig ag iechyd meddwl, ac maent yn addasu'r hyn sy'n digwydd yn y gofod hwnnw mewn perthynas â COVID. Felly, rwy'n falch iawn o weld bod hynny'n digwydd.

Ac wrth gwrs, y peth arall rydym wedi'i wneud yw parhau i ariannu Amser i Newid, sy'n wahanol iawn i'r hyn sydd wedi'i wneud yn Lloegr, yn anffodus. Credaf fod y Llywodraeth Geidwadol wedi gwneud camgymeriad enfawr yn torri'r cyllid ar gyfer Amser i Newid yng nghanol pandemig. Roedd yn drueni mawr, oherwydd, mewn gwirionedd, un peth rydym wedi'i wneud yn y pandemig hwn yw siarad am iechyd meddwl mewn ffordd sydd bellach wedi'i derbyn yn llwyr. Mae pawb yn deall ei fod yn fater cymdeithasol y mae'n rhaid i bob un ohonom fod o ddifrif yn ei gylch, ac rwy'n falch iawn o weld hynny'n digwydd, ac rwy'n falch bod cymorth yn y gweithle yn cael ei hyrwyddo ochr yn ochr â'r prosiect sydd gennym yn Llywodraeth Cymru.

Wel, Weinidog, rwy'n cymeradwyo'r newid agwedd sydd wedi bod. Siaradaf fel rhywun sydd wedi gweithio gyda chyflwr iechyd meddwl ers blynyddoedd lawer—mewn gwirionedd, drwy gydol fy ngwasanaeth yma. Ac a fyddech fel finnau'n cymeradwyo elusennau fel Mind, ac yn arbennig mynegai llesiant yn y gweithle Mind? Ymddengys i mi fod hwnnw'n arf allweddol ar gyfer gweithleoedd iach.

Rwyf am newid ffocws yn awr. Gan fod llawer o bobl i ffwrdd o'u swyddi—maent wedi bod ar ffyrlo ers cyfnodau hir, ac yn anffodus mae rhai bellach wedi colli eu swyddi ac maent yn dioddef y straen sy'n deillio o deimlo'n ynysig. Gan y rhagwelir y bydd cyfraddau diweithdra'n codi, er fy mod yn gwybod ein bod wedi gweld gostyngiad yn ddiweddar—a gadewch inni obeithio y bydd hwnnw'n parhau, ond yr hyn a ragwelir yw y bydd diweithdra'n cynyddu yn y flwyddyn neu ddwy nesaf—pa fesurau fydd ar waith i hybu iechyd meddwl a llesiant mewn hyfforddiant a rhaglenni dychwelyd i'r gwaith?

Diolch yn fawr iawn, David. Hoffwn dalu teyrnged i'r gwaith anhygoel y mae Mind wedi bod yn ei wneud dros y blynyddoedd, ac rydym yn falch iawn o fod yn ariannu Mind i gynnal llawer o'r prosiectau rydym yn ymwneud â hwy yng Nghymru—. Ac rwy'n talu teyrnged yn arbennig i Sara Moseley, a fydd yn gadael y sefydliad yn ystod yr wythnosau nesaf, am yr holl waith y mae wedi'i wneud gyda ni yn ystod y blynyddoedd diwethaf.

Wrth gwrs, mae iechyd meddwl a llesiant yn y gweithle yn rhywbeth y mae'n rhaid i bob un ohonom fod o ddifrif yn ei gylch. Credaf fod y ffaith bod pobl i ffwrdd o'u gwaith, fel rydych newydd sôn, yn rhywbeth y mae'n rhaid inni fod o ddifrif yn ei gylch. Mae gennyf ddiddordeb mawr ar hyn o bryd—. Rwy'n darllen llyfr am gysylltiadau coll gan Johann Hari, ac rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth y mae angen i ni ei ddeall. Y cysylltedd sydd mor bwysig mewn perthynas ag iechyd meddwl.

Un peth y gallaf eich sicrhau, David, yw ein bod ni, fel Llywodraeth, yn ymwybodol iawn nad mater iechyd yn unig yw hwn, fod yr un berthynas yn union rhwng iechyd meddwl a materion economaidd-gymdeithasol. Ac rydym yn ofni dirywiad posibl yn yr economi a'r cynnydd posibl y gallai hynny ei achosi mewn problemau iechyd meddwl. A dyna pam rydym yn gweithio'n agos iawn gyda sefydliadau ledled Cymru sy'n rhoi cymorth yn hynny o beth i sicrhau, pan fyddwn yn rhoi cyngor mewn perthynas â chyflogaeth, ein bod hefyd yn sicrhau ein bod yn rhoi cyngor ac yn tynnu sylw at ble y gall pobl fynd i gael cyngor ynglŷn â gwasanaethau iechyd meddwl. Felly, rwy'n falch iawn o weld hynny, a byddwn yn annog pobl i sicrhau eu bod yn ffonio ein llinell gymorth neu'n defnyddio ein cyfleuster ar-lein, SilverCloud.

Wel, diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Credaf y bydd llawer o waith i'w wneud mewn gwahanol raglenni hyfforddi a dychwelyd i'r gwaith yn y dyfodol, oherwydd mae llawer o bobl wedi dioddef trawma gwirioneddol ar ôl cael eu gorfodi i adael y gweithle neu ar ôl colli eu gwaith arferol.

Mae fy nghwestiwn olaf, fodd bynnag, yn ymwneud â'r ffaith bod COVID hefyd wedi newid patrymau gwaith, a hynny'n barhaol weithiau, mae'n ymddangos i mi, ac rydym wedi gweld llawer o hyn yn y sector cyhoeddus. Ac rwy'n meddwl tybed sut y bydd Llywodraeth Cymru, wrth i'r gwasanaeth sifil ac asiantaethau cyhoeddus newid i fwy o weithio gartref er enghraifft, yn sicrhau nad yw hyn yn lleihau lefel y cymorth a'r oruchwyliaeth adeiladol sydd eu hangen i gynnal iechyd meddwl a llesiant da yn y gweithle. Rydym wedi gweld newid cymdeithasol yn y maes hwn, mae'n ymddangos i mi, ond mae'n un y mae angen ei reoli'n ofalus os ydym eisiau sicrhau'r llesiant gorau posibl.

Diolch yn fawr iawn, David. Yn sicr, rwy'n credu bod y patrwm gweithio hwnnw wedi newid am byth; nid wyf yn credu y byddwn yn dychwelyd at y patrymau a oedd gennym o'r blaen ac yn sicr, fel Llywodraeth Cymru, mae gennym ymrwymiad yn awr i weithio tuag at sicrhau bod 30 y cant o'r gweithlu'n gweithio gartref. Felly, mae hwnnw'n newid sylweddol. Ac rydych yn llygad eich lle: nid yw'r ffaith bod pobl yn gweithio gartref yn golygu nad oes angen cymorth arnynt. Yn wir, efallai y bydd angen mwy o gymorth arnynt am eu bod yn llai cysylltiedig. Felly, rydym yn sicrhau, yn sicr o safbwynt Llywodraeth Cymru, ein bod yn cynnig y gefnogaeth honno. Yr hyn sydd wedi fy nghalonogi'n fawr, serch hynny, yw bod y sector preifat wedi dechrau deall hyn yn awr. Maent wedi deall, mewn gwirionedd, y bydd cynhyrchiant eu gweithlu yn gostwng os oes gan bobl broblemau iechyd meddwl a dyna pam eu bod hwythau'n rhoi cymorth ar waith hefyd.

Roeddwn yn falch iawn o gyfarfod yn ddiweddar â grŵp o gyflogwyr o'r sector preifat, sy'n canolbwyntio'n wirioneddol ar y mater hwn, gan sicrhau bod y math o gymorth y maent yn ei roi ar waith i'w gweithwyr yn gwrando ar anghenion pobl mewn gwirionedd. Felly, credaf fod yn rhaid inni hefyd fod yn sensitif i'r ffaith y gallai fod rhai pobl yn ei chael hi'n anghyfforddus iawn i weithio gartref. Rydych yn meddwl am rai pobl yn arbennig, efallai mewn sefyllfaoedd lle ceir cam-drin domestig, a gallai fod yn anodd iawn iddynt hwy. Felly, mae angen inni sicrhau ein bod yn cadw'r llinellau cyfathrebu hyn ar agor i bobl ac yn darparu'r opsiwn i ddychwelyd i swyddfa, os mai dyna maent yn dymuno ei wneud yn y dyfodol.

Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd. Will the Minister outline what steps the Welsh Government has taken to secure access to mental health services during the pandemic?

Well, we have ensured that that access is available and that it's still seen as something that is an essential service within the NHS. Of course, demand for services has increased during that period and that's why we have provided far more funding into this particular area. We've provided an additional £1.5 million to target that help at help in our communities, through the third sector. And I think, for me, that's a new emphasis that we must provide in order to take the pressure off the NHS, wherever possible, and to provide that care where it will be more sustainable in the longer term, within the community. 

I'm of course pleased to hear the Minister say that services and access to services are crucial. We're all agreed on that, but it's true that many people are having difficulty accessing the support that they need. If you look at Stats Wales data, we see that the numbers referred to mental health services at a local level reduced by over a quarter in the nine months to December, as compared to the previous year. The number of assessments fell by around a quarter too and the number of therapeutic interventions fell by 10 per cent in the same period. So, although we are hearing that these are crucial services, there are too many people who can't access them. So, what additional steps can the Welsh Government take in order to ensure that people who need that support can access it?

Thank you. The data published today does demonstrate that we have only just missed our target of 80 per cent of assessments being carried out—I think it was 78 per cent that we reached. So, I do think that it's positive that we were able to reach that level although there had been a huge increase in demand. One thing that concerns me is that the data refers to those under the age of 18 and that's below target and that's something that's concerning, but of course we've put a number of measures in place to provide far more support within our schools. And, of course, in the summer, we will be rolling out a new system where there will be early intervention in order to support young people. So, I do very much hope that we will be focusing on those, particularly young people, as 80 per cent of mental health problems, as we know, start among the under-18s.

Well, I'm pleased that you referred to young people, because, as you said, the stats demonstrate that young people do suffer more. And we know that the pandemic has had a very grave impact on the mental health of people and that young people have suffered more than anyone. Early access to care for young people is particularly important in trying to prevent problems from becoming more acute in the longer term, and that's why we in Plaid Cymru are talking about having this network of well-being centres for young people, where they can access mental health support immediately.

Now, you've referred to the data, but will you commit to looking in detail as to how we can make sure that that data is changed the next time it's published, and put a very clear plan in place that will note what support should be available and how that could be accessed, and also ensure, in addition to the additional funding allocated over the past 12 months, that mental health services, in primary care specifically, are given the resources necessary in order to cope with the demand now and in the future?

Thank you, Rhun. Well, of course, the figures that came from that survey conducted by the children's commissioner raised major concerns for us, the fact that 67 per cent of children between 12 and 18 had said that they felt sad some of the time or all of the time, and of course that is a cause of great concern to us. That is why we have targeted much of our work over the past few months in this area, and I want to pay tribute to the children and young people's committee that has done so much work in this area and have assisted us in terms of our direction of travel.

I do think that the additional support and the additional funding that will be provided to assist in schools—and I do hope that that will help—but we must ensure that that does link up with the early help and enhanced support. So, a new framework will be put in place in the summer in order to ensure that we do co-ordinate the offer available in school and the offer available within our communities, not necessarily through the NHS, because I'm very keen to ensure that we do use the third sector to assist us in this area too.

Wel, hoffwn gydnabod y diddordeb gwirioneddol y mae Jayne Bryant wedi'i ddangos yn y mater hwn. Rwy'n gwybod ei bod newydd ofyn cwestiwn ar bwnc tebyg i'r Gweinidog iechyd, ac rwy'n credu ei bod yn hollol iawn i ganolbwyntio ar hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn llwyr gydnabod y galwadau corfforol ac emosiynol anhygoel sy'n wynebu ein gweithlu GIG a gofal cymdeithasol, ac rydym yn monitro'r effaith yn agos iawn ac yn gweithio gyda phartneriaid i ddarparu cymorth ychwanegol uniongyrchol i ymateb i anghenion iechyd meddwl newidiol pobl.

Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fis diwethaf, gallais gynnal dadl fer i dynnu sylw at y pwysau ar ein staff GIG a gofal cymdeithasol rheng flaen a'r hyn y maent wedi'i brofi dros y flwyddyn ddiwethaf. Cefais y fraint o ddarllen datganiadau pwerus ac emosiynol gan nyrsys, cynorthwywyr theatr, parafeddygon ac ymarferwyr ynglŷn â realiti wynebu'r feirws. Mae staff wedi ymlâdd, yn feddyliol ac yn gorfforol, ac mae gan lawer deimladau o alar ac euogrwydd. Mae'n amlwg y bydd canlyniadau COVID yn cael eu teimlo gan y rhai ar y rheng flaen am flynyddoedd lawer i ddod. Mae'n debygol o esgor ar broblemau iechyd meddwl a phobl yn cwestiynu a ydynt yn dal i fod eisiau, neu'n gallu, aros yn y swydd oherwydd lludded. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i ddarparu cymorth wedi'i dargedu i'n GIG a'n gweithlu gofal cymdeithasol fel ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ofalu am y rhai sy'n gofalu amdanom ni?

Diolch yn fawr iawn, Jayne. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn ein bod wedi gallu rhoi £1 filiwn ychwanegol i wella cefnogaeth y rhaglen sydd gennym, Iechyd i Weithwyr Iechyd Proffesiynol Cymru, a'r gefnogaeth seicolegol honno, sy'n cynnwys llinell gymorth. Mae'r Samariaid yno'n benodol i helpu pobl; mae meddyg ar gael a fydd yn gallu ffonio'n ôl o fewn 24 awr. A'r hyn sy'n wirioneddol wych yw ein bod yn gwybod bod ymateb da iawn wedi bod i'r ddarpariaeth hon.

Ers y ddadl honno, rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i gyfarfod â'r Coleg Nyrsio Brenhinol ac roeddent yn amlwg iawn yn ceisio disgrifio'r math o drawma y mae pobl ar y rheng flaen wedi bod yn ei brofi, ac maent yn gwybod nad yw hwnnw'n drawma y gallwch ei wthio i'r cyrion, mae'n rhywbeth—. Nid ydynt wedi cael cyfle i brosesu'r hyn y maent wedi'i brofi ar y rheng flaen, ac maent yn ymwybodol iawn, o ran y profiad dwys y maent yn byw drwyddo ar hyn o bryd, pan fydd ganddynt amser i brosesu hwnnw, dyna pryd y gallai'r effaith eu taro. Ac felly roeddent yn awyddus iawn i bwysleisio na fydd beth bynnag rydym yn ei roi ar waith yn awr yn gallu cael ei dynnu'n ôl, oherwydd y trawma mwy hirdymor y mae'n rhaid inni ei ystyried, bydd yn rhaid i ni sicrhau ein bod yn darparu'r gefnogaeth honno ar gyfer y tymor hwy, felly rwy'n falch iawn o weld hynny. Yn ogystal, rwy'n falch iawn o weld bod Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol hefyd wedi ymateb yn gadarnhaol iawn i'r gefnogaeth a roddwn i Iechyd i Weithwyr Iechyd Proffesiynol Cymru.

Weinidog, yn y pwyllgor iechyd y bore yma, clywodd Jayne Bryant a minnau am yr effaith iechyd meddwl ar staff nyrsio, a'r angen iddynt gael cyfle i orffwys ac ymadfer. Ac felly mae nifer yn gweithio oriau hir, llawer mwy na'r hyn y dylent fod yn ei wneud, gan eu bod yn teimlo'r cyfrifoldeb i wneud hynny, ond mae angen iddynt gael seibiant a gofalu amdanynt eu hunain. Ond yn ogystal â hyn, ac fel rhan o ymateb GIG Lloegr, maent wedi creu hybiau. Mae'r hybiau hyn yn rhad ac am ddim ac yn cynnig cyngor a chymorth cyfrinachol i staff y GIG sydd, dros y flwyddyn ddiwethaf, wedi gofalu am filiynau o bobl â'r coronafeirws, tra'n cynnal gwasanaethau hanfodol fel mamolaeth, iechyd meddwl a gofal canser. Weinidog, a wnewch chi ymrwymo i astudio'r mesurau hyn i weld a allai camau tebyg fod o fudd i staff y GIG yma yng Nghymru? Diolch.

Diolch yn fawr iawn, Laura. Wel, nid ydym yn sefydlu'r rhaglenni hyn heb ymgynghori â phobl i ofyn iddynt beth y maent ei eisiau, beth sy'n ystyrlon ac yn ddefnyddiol iddynt. Un o'r grwpiau rwyf wedi bod yn siarad â hwy—. Un o'r problemau, wrth gwrs, yw ein bod wedi darparu llawer o gymorth, ond roeddwn yn clywed nad oes gan rai pobl amser i wneud defnydd o'r cymorth hwnnw. Felly, os ydynt yn cyrraedd yn y bore, maent yn teimlo bod yn rhaid iddynt ddal ati i wneud eu gwaith yn ystod y dydd, ac erbyn diwedd eu shifft maent wedi ymlâdd. Felly, pryd y gallant wneud defnydd o'r cymorth rydym yn ei gynnig iddynt? Felly, rydych yn llygad eich lle: mae angen inni sicrhau bod rhywfaint o le i ganiatáu i bobl ddefnyddio'r cymorth ar adeg sy'n gyfleus iddynt hwy. Wrth gwrs, mae gennym ddewisiadau eraill; mae gennym gymorth ar-lein y gallant gael mynediad ato hefyd. Ond rwy'n credu y bydd yn rhaid inni feddwl yn ofalus iawn, pan welwn ostyngiad yn y niferoedd mewn perthynas â'r feirws, er gwaethaf y pwysau a nododd Angela yn gynharach heddiw—nifer y bobl sy'n aros—mae'n rhaid inni feddwl am ofalu am y staff rheng flaen a sicrhau eu bod yn cael rhyw fath o seibiant. Rwy'n credu y bydd yn rhaid inni ofyn i'r cyhoedd yng Nghymru fod ychydig yn amyneddgar i roi amser i'r bobl hyn anadlu fel y gallant fwrw ymlaen â'u gwaith, oherwydd y peth olaf rydym eisiau ei weld yw'r bobl hyn yn gadael y GIG.

Thank you very much, Vikki. Since launching 'Cymraeg 2050', the narrative around the language has changed considerably. We must build on this new momentum in order to ensure more access to Welsh-medium education, and we need to open more early years settings in addition to the 40 planned for opening. We also need to continue to provide exciting opportunities for people to hear and to use the language.

Diolch, Weinidog. Mae ffigurau diweddar wedi dangos mai Rhondda Cynon Taf sydd â'r nifer fwyaf o ddisgyblion yn cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg o'r holl ardaloedd cyngor yn ardal Consortiwm Canolbarth y De, gydag ychydig o dan 19 y cant o ddysgwyr. Gwneir llawer iawn o waith i wella'r cynnig cyfrwng Cymraeg yng Nghwm Cynon ymhellach eto drwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain Llywodraeth Cymru, gydag Ysgol Gyfun Rhydywaun yn cael £12.1 miliwn ar gyfer ehangu, a fydd yn ei galluogi i ddarparu ar gyfer 187 o ddisgyblion ychwanegol, a £4.5 miliwn i Ysgol Gynradd Gymraeg Aberdâr i'w galluogi i gynnig 48 o leoedd ychwanegol. Weinidog, sut rydych yn gweithio gyda chyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru a'n partneriaid mewn llywodraeth leol i wella'r ddarpariaeth a'r nifer sy'n manteisio ar addysg cyfrwng Cymraeg?

Thank you very much, Vikki. First of all, I want to pay tribute to the excellent work that they do in the council in Rhondda. It's incredible, the way that people have taken the opportunity to learn the language, and it's good to see that 19 per cent are already receiving their education through the medium of Welsh. But, of course, over the next few years, we need to see an increase in those numbers too, and that is why we as a Government have provided enhanced capital funding to ensure that the schools are available to assist with those projects. There will be an expectation that RCT, over the next 10 years, will increase those numbers to around 27 per cent of the population. Of course, in order to do that, we must ensure that there is a pipeline of those younger children coming through, and that's why we're always focused initially on increasing the numbers attending nursery provision, so that then they follow that route to Welsh-medium education. I very much hope that we will see that increase. It is incredible to see that difference, and I'm very pleased that we as a Welsh Government have been able to provide that additional funding, and also increase capacity at Dolau school. There are some ideas too in terms of changing the category of Penderyn school so it becomes a Welsh-medium school too. So, I hope that this will all lead to a huge celebration in this area when the Eisteddfod comes in 2024.

I'm sure the former head of Penderyn school will be very pleased to hear that news. Minister, what consideration have you given to establishing a digital fund for the Welsh language to support more use of everyday Welsh in the digital sphere? As you know, I'm eager to see everyday Welsh being normalised in day-to-day communication. It's a language for everyone, not just for some communities or some roles within the public sector, and, of course, the digital world is an increasingly important part of our daily lives. The Welsh Conservatives will include something of this kind in our manifesto to encourage, support and facilitate the use of Welsh online, and I hope you would agree with that idea.

We not only agree, Suzy, but we have a programme for Welsh and technology that is already in place. I provided an update on this just before Christmas to show just how far we've gone with that technology plan. It's become quite clear during the pandemic that we need to understand that our society has moved to a great extent online, and we must acknowledge that we need to consider the Welsh language in those discussions as to how we communicate online. That's why we've been pushing Microsoft, for example, to see if they can do more to ensure that we can use the Welsh language on Teams. They have now said that they are eager to see those developments, and we hope that will be delivered in the autumn. They've taken a while, but we do hope that we will now see a difference in that area.

During the pandemic, we've worked very closely with area planning boards and other partners. Thanks to the excellent efforts of our substance misuse services on the front line, as well as other services, we have provided additional guidance and support, including new treatment options and funding to meet the complex needs of this group.  

Mae sefydliadau fel Kaleidoscope, sy'n gweithio fel rhan o brosiect cyffuriau ac alcohol Gwent, yn pryderu am yr anawsterau i sicrhau bod nifer dda o ddefnyddwyr gwasanaethau'n manteisio ar frechiadau. Mae gan eu gweithwyr rheng flaen berthynas gref iawn o ymddiriedaeth â'r defnyddwyr gwasanaeth hynny. Maent mewn cysylltiad rheolaidd â hwy ac yn deall anawsterau ffyrdd o fyw cythryblus. Weinidog, a fyddech yn cytuno bod y gweithwyr rheng flaen hynny mewn sefyllfa dda i ddarparu'r brechiadau mewn gwirionedd, o ystyried eu hyfforddiant a'u cefndiroedd a'u parodrwydd i gyflawni unrhyw hyfforddiant ychwanegol a allai fod yn angenrheidiol? Byddai caniatáu iddynt wneud hynny yn un ffordd o sicrhau bod y grŵp hwn sy'n agored iawn i niwed yn manteisio ar y brechlyn.