Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
03/11/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn gymwys i'r cyfarfod yma.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. A Plenary meeting held by video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply to today's Plenary meeting, and these have been noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni ar gyfer y prynhawn, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Bennett. Ydy Gareth Bennett yna?
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Gareth Bennett. Is Gareth Bennett there?
Is Gareth Bennett there? I can't either see him or hear him. Okay, Gareth Bennett is not there to ask his question.
A yw Gareth Bennett yna? Ni allaf ei weld na'i glywed. Iawn, nid yw Gareth Bennett yna i ofyn ei gwestiwn.
Ni ofynnwyd cwestiwn 1 [OQ55782].
Question 1 [OQ55782] not asked.
Cwestiwn 2, felly, David Rees.
Question 2, therefore, David Rees
I can see you. Ask your question, David Rees. Thank you.
Rwy'n gallu eich gweld chi. Gofynnwch eich cwestiwn, David Rees. Diolch.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gweithlu GIG Cymru? OQ55808
2. What steps is the Welsh Government taking to support the workforce in the Welsh NHS? OQ55808
Llywydd, everything we do to reduce the spread of coronavirus is designed to support our NHS workforce. Those who undermine these efforts simply add to the pressures that face hard-pressed front-line staff during this uniquely challenging winter.
Llywydd, mae popeth yr ydym ni'n ei wneud i leihau lledaeniad y coronafeiws wedi'i gynllunio i gefnogi gweithlu ein GIG. Mae'r rhai hynny sy'n tanseilio'r ymdrechion hyn yn ychwanegu at y pwysau sy'n wynebu staff rheng flaen sydd o dan gryn bwysau yn ystod y gaeaf unigryw o heriol hwn.
Thank you for that answer, First Minister. As we know, our nurses and our NHS staff have been on the front line dealing with this pandemic since the start of the year. Every Thursday, we used to go out and clap and say 'thank you' to them. Though that's now stopped, we still owe a huge debt to those who put themselves at risk every day when they go to work to look after our family members who are in their care. And it's critical that we continue to say 'thank you' by providing support now and in the future. And in saying 'thank you', we must ensure that they are both kept safe and not have any anxiety about supporting their own families. I hear the warm words of the Tories about supporting our staff here, and in Westminster, but their recent actions tell us a different story. For example, they've reintroduced full value added tax on personal protective equipment, taking the money away from the NHS and giving it back to the Treasury. They've not rewarded our NHS staff with the pay awards they deserve for everything they've done for us and will do for us. Will you and your Minister support the call from the NHS staff, and urge the Government, particularly the Chancellor, who seems to find money when Tory Ministers' seats are at risk, to stop talking and start acting in the interest of our fantastic NHS staff?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fel y gwyddom, mae ein nyrsys a'n staff y GIG wedi bod ar y rheng flaen yn ymdrin â'r pandemig hwn ers dechrau'r flwyddyn. Bob dydd Iau, roeddem ni'n arfer mynd allan a chlapio a dweud 'diolch' wrthyn nhw. Er bod hynny wedi dod i ben erbyn hyn, mae arnom ni ddyled enfawr o hyd i'r rhai sy'n rhoi eu hunain mewn perygl bob dydd pan fyddan nhw'n mynd i weithio i ofalu am aelodau ein teuluoedd sydd angen eu gofal. Ac mae'n hollbwysig ein bod yn parhau i ddweud 'diolch' trwy ddarparu cymorth yn awr ac yn y dyfodol. Ac wrth ddweud 'diolch', mae'n rhaid i ni sicrhau eu bod nhw'n cael eu cadw'n ddiogel ac nad oes ganddyn nhw unrhyw bryder ynghylch cefnogi eu teuluoedd eu hunain. Rwy'n clywed geiriau cynnes y Torïaid am gefnogi ein staff ni yma, ac yn San Steffan, ond mae eu gweithredoedd diweddar yn dweud stori wahanol wrthym ni. Er enghraifft, maen nhw wedi ailgyflwyno treth ar werth lawn ar gyfarpar diogelu personol, gan dynnu'r arian oddi ar y GIG a'i roi yn ôl i'r Trysorlys. Nid ydyn nhw wedi gwobrwyo ein staff GIG gyda'r dyfarniadau cyflog y maen nhw'n eu haeddu am bopeth y maen nhw wedi ei wneud i ni ac y byddan nhw yn ei wneud i ni. A wnewch chi a'ch Gweinidog gefnogi'r alwad gan staff y GIG, ac annog y Llywodraeth, yn enwedig y Canghellor, sydd fel pe byddai'n gallu dod o hyd i arian pan fo seddi Gweinidogion Torïaidd mewn perygl, i roi'r gorau i siarad a dechrau gweithredu er budd ein staff GIG gwych?
Well, Llywydd, can I thank David Rees for those supplementary questions? And I absolutely agree with him—we have relied so much on our health and social care workers during this pandemic. They go into this winter having worked right through, from the spring through the summer, to restore NHS services to continue to provide for those who fall ill, and they deserve our support in every way.
The decision to put VAT back onto personal protective equipment I think defies any sense or logic. It will create enormous new bills for the NHS and social care providers. It will create new bills for those many businesses who want to do the right thing, who invest in PPE to protect their staff and customers—businesses that we know have struggled throughout the pandemic. And now, they've got to find extra money—20 per cent over and above what they were finding only weeks ago. Now, our finance Minister wrote on 30 October to the Treasury, urging Ministers to reconsider the end to zero rating. That was very good advice, and it's a terrible shame that it does not appear to be being heeded.
As to pay awards, of course, David Rees is right. We're coming to the end of a three-year pay agreement struck with Agenda for Change staff in the NHS. We are committed as ever to partnership working—social partnership with employers and health unions. And I echo the remarks that David Rees has made. The pay review timetables and the quantum that is available to reward these workers are set by the UK Government. We are able to make different decisions in Wales about how we deploy that quantum. It's how we struck an agreement that the Welsh NHS would be a living-wage employer. But the timetable and the quantum lie in the hands of the UK Government, and I hope that they will take some notice of what our colleague David Rees has said this afternoon.
Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i David Rees am y cwestiynau atodol yna? Ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef—rydym ni wedi dibynnu cymaint ar ein gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol yn ystod y pandemig hwn. Maen nhw'n mynd i mewn i'r gaeaf hwn ar ôl gweithio yr holl ffordd drwodd, o'r gwanwyn drwy'r haf, i adfer gwasanaethau'r GIG i barhau i ddarparu ar gyfer y rhai hynny sy'n mynd yn sâl, ac maen nhw'n haeddu ein cefnogaeth ym mhob ffordd.
Mae'r penderfyniad i roi TAW yn ôl ar gyfarpar diogelu personol yn mynd yn groes i unrhyw synnwyr neu resymeg yn fy marn i. Bydd yn creu biliau newydd enfawr i'r GIG a darparwyr gofal cymdeithasol. Bydd yn creu biliau newydd i'r busnesau niferus hynny sy'n awyddus i wneud y peth iawn, sy'n buddsoddi mewn cyfarpar diogelu personol i amddiffyn eu staff a'u cwsmeriaid—busnesau y gwyddom eu bod wedi ei chael hi'n anodd drwy gydol y pandemig. A nawr, mae'n rhaid iddyn nhw ddod o hyd i arian ychwanegol—20 y cant yn ychwanegol at yr hyn yr oedden nhw'n dod o hyd iddo ychydig wythnosau yn ôl. Nawr, ysgrifennodd ein Gweinidog cyllid ar 30 Hydref at y Trysorlys, gan annog Gweinidogion i ailystyried diweddu cyfradd sero. Roedd hwnnw yn gyngor da iawn, ac mae'n drueni mawr nad yw'n ymddangos bod neb yn gwrando arno.
O ran dyfarniadau tâl, wrth gwrs, mae David Rees yn iawn. Rydym ni'n dod at ddiwedd cytundeb cyflog tair blynedd gyda staff yr Agenda ar gyfer Newid yn y GIG. Rydym ni wedi ymrwymo fel erioed i weithio mewn partneriaeth—partneriaeth gymdeithasol â chyflogwyr ac undebau iechyd. Ac rwy'n ategu'r sylwadau y mae David Rees wedi eu gwneud. Llywodraeth y DU sy'n pennu amserlenni'r adolygiadau cyflog a'r cwantwm sydd ar gael i wobrwyo'r gweithwyr hyn. Gallwn ni wneud penderfyniadau gwahanol yng Nghymru ynglŷn â sut yr ydym ni'n defnyddio'r cwantwm hwnnw. Dyna sut y gwnaethom ni ddod i gytundeb y byddai GIG Cymru yn gyflogwr cyflog byw. Ond mae'r amserlen a'r cwantwm yn nwylo Llywodraeth y DU, ac rwy'n gobeithio y byddan nhw'n talu rhywfaint o sylw i'r hyn y mae ein cyd-Aelod David Rees wedi ei ddweud y prynhawn yma.
Thank you, First Minister, for the answers so far. I'd like to direct my question to you around the Royal College of Physicians' request last week for the Government to consider the rules around discharge. We know the pressure that NHS staff face when, obviously, they can't discharge patients and accept new patients into the hospitals. Some of the regulations that the Welsh Government brought out in April, which were revised in July, require a 14-day isolation period when patients are sent home. The Royal College of Physicians believe that this should be looked at. Can you give us any encouragement as to whether the Welsh Government is looking at the discharge procedures to alleviate some of the pressures within the hospitals?
Diolch, Prif Weinidog, am yr atebion hyd yn hyn. Hoffwn i gyfeirio fy nghwestiwn atoch chi ynglŷn â chais Coleg Brenhinol y Ffisigwyr yr wythnos diwethaf am i'r Llywodraeth ystyried y rheolau yn ymwneud â rhyddhau cleifion. Rydym ni'n gwybod am y pwysau y mae staff y GIG yn ei wynebu, yn amlwg, pan nad ydyn nhw'n gallu rhyddhau cleifion a derbyn cleifion newydd i'r ysbytai. Mae rhai o'r rheoliadau a gyflwynodd Llywodraeth Cymru ym mis Ebrill, a ddiwygiwyd ym mis Gorffennaf, yn ei gwneud yn ofynnol i gleifion dreulio cyfnod ynysu o 14 diwrnod pan fyddan nhw'n cael eu hanfon adref. Mae Coleg Brenhinol y Ffisigwyr yn credu y dylid rhoi sylw i hyn. A allwch chi roi unrhyw galondid i ni o ran pa un a yw Llywodraeth Cymru yn ystyried y gweithdrefnau rhyddhau i liniaru peth o'r pwysau yn yr ysbytai?
Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that question. I discussed this report with the director general for health and social services and the NHS Wales chief executive, Dr Andrew Goodall, earlier in the week. And we certainly will take the report seriously. But he will remember a time earlier in the pandemic when the Welsh Government was under significant questioning about discharging people from hospitals without being clear of coronavirus. That's why the 14-day period was instituted—to make sure that people couldn't be discharged to care homes, for example, until we were completely sure that they weren't carrying coronavirus into those settings. So, the 14 days are there for a particular clinical purpose. But the Royal College of Physicians make very important points about the health of the wider population—the wider population in hospitals, that is to say—and how that might be better served by a shorter period. And we will certainly be discussing that with them and with other colleagues in the Welsh NHS.
Llywydd, diolchaf i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn yna. Fe wnes i drafod yr adroddiad hwn gyda'r cyfarwyddwr cyffredinol dros iechyd a gwasanaethau cymdeithasol a phrif weithredwr GIG Cymru, Dr Andrew Goodall, yn gynharach yn yr wythnos. A byddwn yn sicr yn ystyried yr adroddiad o ddifrif. Ond fe fydd e'n cofio adeg yn gynharach yn y pandemig pan oedd Llywodraeth Cymru yn cael ei holi'n sylweddol ynghylch rhyddhau pobl o ysbytai heb iddyn nhw fod yn glir o'r coronafeirws. Dyna pam y sefydlwyd y cyfnod o 14 diwrnod—i sicrhau nad oedd pobl yn gallu cael eu rhyddhau i gartrefi gofal, er enghraifft, tan ein bod yn gwbl siŵr nad oedden nhw'n cario'r coronafeirws i'r lleoliadau hynny. Felly, mae'r 14 diwrnod yno at ddiben clinigol penodol. Ond mae Coleg Brenhinol y Ffisigwyr yn gwneud pwyntiau pwysig iawn ynghylch iechyd y boblogaeth ehangach—y boblogaeth ehangach mewn ysbytai, hynny yw—a sut y gellid gwasanaethu hynny yn well trwy fod â chyfnod byrrach. A byddwn yn sicr yn trafod hynny gyda nhw a gyda chydweithwyr eraill yn GIG Cymru.
Minister, I know many assurances have been made about the Welsh NHS being open for business. However, I am hearing from constituents that even those working on the NHS front line cannot access routine procedures, like steroid injections for arthritis. If the NHS can't look after its own, Minister, how can it look after the wider public? Thank you.
Gweinidog, rwy'n gwybod bod llawer o sicrwydd wedi ei roi bod GIG Cymru ar agor i'r cyhoedd. Fodd bynnag, rwyf i'n clywed gan etholwyr na all hyd yn oed y rhai hynny sy'n gweithio ar reng flaen y GIG gael gafael ar driniaethau arferol, fel pigiadau steroid ar gyfer arthritis. Os na all y GIG ofalu am ei bobl ei hun, Gweinidog, sut y gall ofalu am y cyhoedd yn ehangach? Diolch.
Llywydd, we've never had a policy in Wales of moving NHS employees to the front of the queue when it comes to routine treatments. Now, what I can say to the Member is that the NHS has worked very hard to restore routine treatments in the Welsh NHS. Cancer services have recovered more or less to what they were back in April. We've got 70 per cent of out-patient activity recovered in the Welsh NHS. We will only be able—we will only be able—to sustain that level of activity in the NHS for non-coronavirus patients if we do everything we can to stem the flow of the disease here in Wales. And the single biggest contribution that anyone can make to making sure that the NHS is there for all the other things we need it to be there for is if each one of us does everything we can to bear down on the spread of this deadly virus here in Wales.
Llywydd, ni fu gennym ni erioed bolisi yng Nghymru o symud gweithwyr y GIG i flaen y ciw o ran triniaethau arferol. Nawr, yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw bod y GIG wedi gweithio'n galed iawn i adfer triniaethau arferol yn GIG Cymru. Mae gwasanaethau canser wedi eu hadfer i fwy neu lai yr hyn oedden nhw yn ôl ym mis Ebrill. Mae gennym ni 70 y cant o weithgarwch cleifion allanol wedi ei adfer yn GIG Cymru. Byddwn ni ond yn gallu—byddwn ni ond yn gallu—cynnal y lefel honno o weithgarwch yn y GIG ar gyfer cleifion nad ydyn nhw â'r coronafeirws os ydym ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i atal llif y clefyd hwn yma yng Nghymru. A'r cyfraniad unigol mwyaf y gall unrhyw un ei wneud i sicrhau bod y GIG yno ar gyfer yr holl bethau eraill yr ydym ni angen iddo fod yno ar eu cyfer yw bod pob un ohonom ni yn gwneud pob dim o fewn ein gallu i atal lledaeniad y feirws marwol hwn yma yng Nghymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, as the Welsh Government starts considering the effectiveness of its firebreak lockdown, it is crucial that it also assesses the level of support that is being offered to Welsh businesses, many of whom have been under some form of Government restrictions for much longer than just two weeks, of course. Can you tell us whether you believe the Welsh Government's package of support has met the needs of businesses across the country, and do you believe that your grant funding systems have adequately provided for businesses?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, wrth i Lywodraeth Cymru ddechrau ystyried effeithiolrwydd ei chyfnod atal byr, mae'n hollbwysig ei bod hefyd yn asesu lefel y cymorth sy'n cael ei gynnig i fusnesau Cymru, y mae llawer ohonyn nhw wedi bod o dan ryw fath o gyfyngiadau gan y Llywodraeth am lawer yn hwy na dim ond pythefnos, wrth gwrs. A allwch chi ddweud wrthym ni pa un a ydych chi'n credu bod pecyn cymorth Llywodraeth Cymru wedi diwallu anghenion busnesau ledled y wlad, ac a ydych chi'n credu bod eich systemau cyllid grant wedi darparu yn ddigonol ar gyfer busnesau?
Well, Llywydd, the Welsh Government provides the most generous package of support for businesses of anywhere in the United Kingdom. Does that mean that we have been able to meet every impact of coronavirus on every business in Wales? Well, of course not, because these are extraordinary times, with extraordinary challenges being faced by businesses here in Wales. What I can tell the Member is that, during phase 1 of our economic resilience fund—a £500 million fund—a total of nearly 7,000 grants were made to microbusinesses, totalling nearly £125 million. In phase 2, another 5,000 grants, totalling over £58 million. And, in phase 3, when our eligibility checker went live on 19 October, nearly 160,000 users explored the help that was available to them through the Welsh Government. Now, we would like to do more, and it will be good when we are in possession of the full facts, both of the furlough scheme and of help that will come to Wales because of changes in assistance to businesses in England. I'm sure the Member looks forward to urging his Government, even though he is apparently no longer a supporter of it, to make sure that we get everything we need here in Wales.
Wel, Llywydd, Llywodraeth Cymru sy'n darparu'r pecyn cymorth mwyaf hael i fusnesau o'i gymharu ag unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. A yw hynny'n golygu ein bod ni wedi gallu ymateb i bob effaith y coronafeirws ar bob busnes yng Nghymru? Wel, wrth gwrs nad ydyw, gan fod y cyfnod hwn yn gyfnod eithriadol, ac mae busnesau yma yng Nghymru wedi bod yn wynebu heriau eithriadol. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw, yn ystod cam 1 ein cronfa cadernid economaidd—cronfa gwerth £500 miliwn—y rhoddwyd cyfanswm o bron i 7,000 o grantiau i ficrofusnesau, gan ddod i gyfanswm o bron i £125 miliwn. Yng ngham 2, 5,000 o grantiau eraill, yn dod i gyfanswm o dros £58 miliwn. Ac, yng ngham 3, pan aeth ein gwiriwr cymhwysedd yn fyw ar 19 Hydref, archwiliodd bron i 160,000 o ddefnyddwyr y cymorth a oedd ar gael iddyn nhw drwy Lywodraeth Cymru. Nawr, fe fyddem ni'n hoffi gwneud mwy, ac fe fydd yn dda pan fyddwn ni'n meddu ar y ffeithiau llawn, ynghylch y cynllun ffyrlo a'r cymorth a fydd ar gael i Gymru oherwydd newidiadau mewn cymorth i fusnesau yn Lloegr. Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn edrych ymlaen at annog ei Lywodraeth, er nad yw'n ei chefnogi mwyach, yn ôl pob tebyg, i wneud yn siŵr ein bod yn cael popeth sydd ei angen arnom ni yma yng Nghymru.
Well, First Minister, it remains a fact that businesses in most parts of south Wales and north Wales have been under Government restrictions for several weeks, and many have simply not been able to access the support that they need, and prior to the Wales-wide lockdown, you made it clear that businesses would receive grants automatically. However, that hasn't been the case. Not only have businesses had to apply for grants, the funding is provided on a first come, first served basis, rather than on actual need. And, last week, the economic resilience fund phase 3 business development grant, which you've just referred to, was suspended a mere 24 hours after opening, and businesses are still concerned and anxious over how they can stay afloat and provide jobs for local people. And, even now, hospitality businesses are still in limbo about what the new Welsh Government measures will mean for them from next Monday. So, First Minister, what steps is the Welsh Government taking to provide confidence to Welsh businesses that they will be able to access the support that they need, when they need it? And are you now in a position to provide some much needed clarity to hospitality businesses across Wales so they can plan ahead of the new measures next week? And can you tell us if the economic resilience fund phase 3 will be reopened, and when will this take place?
Wel, Prif Weinidog, mae'n dal yn ffaith fod busnesau yn y rhan fwyaf o'r de a'r gogledd wedi bod o dan gyfyngiadau'r Llywodraeth ers sawl wythnos, ac mae llawer ohonyn nhw nad ydyn nhw wir wedi gallu cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, a chyn y cyfyngiadau symud Cymru gyfan, fe'i gwnaethoch yn glir y byddai busnesau yn cael grantiau yn awtomatig. Fodd bynnag, nid yw hynny wedi digwydd. Nid yn unig y bu'n rhaid i fusnesau wneud cais am grantiau, darperir y cyllid ar sail y cyntaf i'r felin, yn hytrach nag ar angen gwirioneddol. Ac, yr wythnos diwethaf, ataliwyd grant datblygu busnes cam 3 y gronfa cadernid economaidd, yr ydych chi newydd gyfeirio ato, dim ond 24 awr ar ôl ei agor, ac mae busnesau yn dal i boeni ac yn bryderus ynghylch sut y gallan nhw oroesi a darparu swyddi i bobl leol. A hyd yn oed yn awr, mae busnesau lletygarwch yn dal i fod yn ansicr a fydd mesurau newydd Llywodraeth Cymru yn ei olygu iddyn nhw o ddydd Llun nesaf ymlaen. Felly, prif Weinidog, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi hyder i fusnesau Cymru y byddan nhw'n gallu cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw, pan fydd ei angen arnyn nhw? Ac a ydych chi mewn sefyllfa erbyn hyn i roi rhywfaint o'r eglurder y mae mawr ei angen ar fusnesau lletygarwch ledled Cymru er mwyn iddyn nhw allu cynllunio ymlaen llaw ar gyfer y mesurau newydd yr wythnos nesaf? Ac a wnewch chi ddweud wrthym ni a fydd cam 3 y gronfa cadernid economaidd yn cael ei ailagor, a pha bryd y bydd hyn yn digwydd?
Well, Llywydd, the first way to give confidence to Welsh businesses is in being accurate about what we say to them. So, I could try and unscramble a number of the inaccuracies in the questions that the leader of the opposition has just put to me. Let us be clear, properties will automatically qualify for help from that aspect of the fund that deals with people who are on the non-domestic rates rating for their local authorities. Of course, they have to apply for it; we're not in the business of offering help to businesses who don't want it. But all they have to do is demonstrate that they were on the non-domestic rates rating list and they will get that help automatically.
Nor is the Member correct in saying that all aspects of the third phase of the ERF were closed that rapidly. The £200 million lockdown business fund element remains open and is still taking applications. It is true that one strand in the fund received a very large number of applications very rapidly. We will look, Llywydd, to see whether there is any further possibility of reopening that aspect of the fund, and, as I said to Paul Davies, we'll be immensely helped in that when the Treasury is able to tell us the consequential funding that will come to Wales as a result of the help that has already been guaranteed to businesses in England.
I'm making a statement later this afternoon, Llywydd, in relation to the post-firebreak arrangements here in Wales, and I'll have things to say for the hospitality sector then.
Wel, Llywydd, y ffordd gyntaf o roi hyder i fusnesau Cymru yw bod yn fanwl gywir ynglŷn â'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud wrthyn nhw. Felly, fe wnaf i geisio rhoi trefn ar nifer o'r anghywirdebau yn y cwestiynau y mae arweinydd yr wrthblaid newydd eu gofyn i mi. Gadewch i ni fod yn glir, bydd eiddo yn gymwys yn awtomatig i gael cymorth o'r agwedd honno ar y gronfa sy'n ymdrin â phobl sydd ar y statws ardrethi annomestig ar gyfer eu hawdurdodau lleol. Wrth gwrs, mae'n rhaid iddyn nhw wneud cais amdano; nid ydym ni yn y busnes o gynnig cymorth i fusnesau nad ydyn nhw'n dymuno ei gael. Ond y cyfan y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud yw dangos eu bod ar y rhestr statws ardrethi annomestig a byddan nhw'n cael y cymorth hwnnw yn awtomatig.
Nid yw'r Aelod yn gywir ychwaith wrth ddweud bod pob agwedd ar drydydd cam y gronfa gadernid economaidd wedi'i chau mor gyflym â hynny. Mae'r elfen cronfa i fusnesau dan gyfyngiadau symud gwerth £200 miliwn yn parhau i fod ar agor ac mae'n dal i dderbyn ceisiadau. Mae'n wir bod un elfen o'r gronfa wedi derbyn llawer iawn o geisiadau yn gyflym iawn. Byddwn ni yn edrych, Llywydd, i weld a oes unrhyw bosibilrwydd arall o ailagor yr agwedd honno ar y gronfa, ac, fel y dywedais i wrth Paul Davies, bydd o gymorth mawr i ni yn hynny o beth pan fydd y Trysorlys yn gallu dweud wrthym ni am y cyllid canlyniadol a fydd yn dod i Gymru o ganlyniad i'r cymorth sydd eisoes wedi ei warantu i fusnesau yn Lloegr.
Rwy'n gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma, Llywydd, ynghylch y trefniadau ar ôl y cyfnod atal byr yma yng Nghymru, a bydd gen i bethau i'w dweud am y sector lletygarwch bryd hynny.
Well, I'm glad you will be saying something a little bit later on this afternoon, because businesses do actually want clarity from you, First Minister. Now, it's not just businesses that need support; it's people too, of course. On 30 October, you once again confirmed that self-isolation grants can be awarded to people on low incomes in Wales who are required to self-isolate. You had previously given a similar commitment on 22 September. Now, First Minister, we know that local authorities in Scotland and England have been delivering the grants for some weeks and backdating them to 28 September, yet we're not seeing the same level of action being taken to support those people that need it the most in Wales, and this may risk them ending their isolation too soon in order to pay their bills. Therefore, can you tell us why people on low incomes across Wales have not yet received their self-isolation payments? Can you also update us on the latest discussions you have had with local authorities in Wales about delivering those grants? And can you give us a realistic time frame now for when people in Wales will actually receive their self-isolation grant?
Wel, rwy'n falch y byddwch chi'n dweud rhywbeth ychydig yn ddiweddarach y prynhawn yma, oherwydd bod busnesau wir eisiau eglurder gennych chi, Prif Weinidog. Nawr, nid busnesau yn unig sydd angen cymorth; ond pobl hefyd, wrth gwrs. Ar 30 Hydref, fe wnaethoch chi gadarnhau unwaith eto y gellir dyfarnu grantiau hunanynysu i bobl ar incwm isel yng Nghymru y mae'n ofynnol iddyn nhw hunanynysu. Roeddech chi wedi gwneud ymrwymiad tebyg yn flaenorol ar 22 Medi. Nawr, Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod bod awdurdodau lleol yn yr Alban a Lloegr wedi bod yn darparu'r grantiau ers rhai wythnosau ac yn eu hôl-ddyddio i 28 Medi, ond er hynny nid ydym ni'n gweld yr un lefel o weithredu yn cael ei sicrhau i gefnogi'r bobl hynny sydd mewn mwyaf o angen yng Nghymru, a gallai hyn arwain at risg y byddan nhw'n rhoi diwedd ar eu hynysu yn rhy fuan er mwyn talu eu biliau. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni pam nad yw pobl ar incwm isel ledled Cymru wedi cael eu taliadau hunanynysu hyd yma? A wnewch chi hefyd roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y trafodaethau diweddaraf yr ydych chi wedi eu cael gydag awdurdodau lleol yng Nghymru ynghylch darparu'r grantiau hynny? Ac a allwch chi roi amserlen realistig i ni yn awr ar gyfer pryd y bydd pobl yng Nghymru yn derbyn eu grant hunanynysu mewn gwirionedd?
Well, Llywydd, we've already set out our plans to support people who are self-isolating. Those £500 payments will be available to people in Wales. They will be available through local authorities, who are in the best position to be able to respond quickly to people's needs and, at the same time, to make sure that the system we have in Wales has some safeguards against fraud in a system where you want to get help to people quickly but you still have to make sure that the help is going to the right place. I'm very grateful to our local authorities for taking on this additional set of responsibilities on top of everything else that we have relied on them to do in supporting their local populations. The help that we will give to people to support them in self-isolation will be matched by a set of penalties to bear down on those people who knowingly and deliberately fail to follow the advice given to them by our test, trace, protect system. At the same time, we will make it an offence for employers knowingly to encourage people to go into work when they should be self-isolating. It is a package deal that the Welsh Government has put together with elements of the carrot and the stick, and all of that is designed to make sure that our TTP system goes on being as effective as it already has been, and far more effective than in other parts of the United Kingdom.
Wel, Llywydd, rydym ni eisoes wedi nodi ein cynlluniau i gefnogi pobl sy'n hunanynysu. Bydd y taliadau gwerth £500 hynny ar gael i bobl yng Nghymru. Byddan nhw ar gael drwy awdurdodau lleol, sydd yn y sefyllfa orau i allu ymateb yn gyflym i anghenion pobl ac, ar yr un pryd, i sicrhau bod gan y system sydd gennym ni yng Nghymru rai mesurau i ddiogelu rhag twyll mewn system lle yr ydych chi eisiau i'r cymorth gyrraedd y bobl yn gyflym ond mae'n rhaid i chi ddal i sicrhau bod y cymorth yn mynd i'r lle iawn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'n hawdurdodau lleol am dderbyn y gyfres ychwanegol hon o gyfrifoldebau ar ben popeth arall yr ydym ni wedi dibynnu arnyn nhw i'w wneud i gefnogi eu poblogaethau lleol. Bydd y cymorth y byddwn ni yn ei roi i bobl i'w cefnogi wrth hunanynysu yn cael ei baru â chyfres o gosbau i'w gorfodi ar y bobl hynny sy'n methu yn fwriadol ac yn bwrpasol â dilyn y cyngor a roddir iddyn nhw gan ein system profi, olrhain a diogelu. Ar yr un pryd, byddwn yn ei gwneud yn drosedd i gyflogwyr annog pobl yn fwriadol i fynd i'r gwaith pryd y dylen nhw fod yn hunanynysu. Mae'n gytundeb pecyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei lunio gydag elfennau annog a chosbi, ac mae hynny i gyd wedi ei gynllunio i sicrhau bod ein system profi, olrhain, diogelu yn parhau i fod mor effeithiol ag y bu eisoes, ac yn llawer mwy effeithiol nag mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
First Minister, you said yesterday that, if we were not part of the UK, we wouldn't be having a discussion about furlough because, you implied, we couldn't afford it. Why is that?
Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud ddoe, pe na byddem ni yn rhan o'r DU, na fyddem ni'n cael trafodaeth ynglŷn â ffyrlo oherwydd, fe wnaethoch chi awgrymu, na allem ni ei fforddio. Pam mae hynny?
Llywydd, I was simply making it clear that people in Wales pay into the insurance scheme that is the United Kingdom. I was taking issue with remarks made by the Secretary of State for Wales that somehow help had been given to Wales out of the largesse of the UK Government. What has happened is that Wales, which makes a greater tax effort—its citizens make a greater tax effort than any other part of the United Kingdom—is using that insurance policy. We have paid in and now we are taking out of the scheme when it meets our needs. But if we weren't part of a scheme, if we weren't paying in, then we wouldn't be able to take out, and that's the point that I was making.
Llywydd, dim ond ei gwneud yn glir oeddwn i bod pobl yng Nghymru yn talu i mewn i'r cynllun yswiriant, sef y Deyrnas Unedig. Roeddwn i'n anghytuno â sylwadau Ysgrifennydd Gwladol Cymru fod cymorth wedi ei roi rywsut i Gymru o haelioni Llywodraeth y DU. Yr hyn sydd wedi digwydd yw bod Cymru, sy'n gwneud mwy o ymdrech o ran y dreth—mae ei dinasyddion yn gwneud mwy o ymdrech o ran y dreth nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig—yn defnyddio'r polisi yswiriant hwnnw. Rydym ni wedi talu i mewn ac yn awr rydym ni yn tynnu allan o'r cynllun pan fydd yn diwallu ein hanghenion. Ond pe na byddem yn rhan o gynllun, pe na byddem yn talu i mewn, yna ni fyddem yn gallu tynnu allan, a dyna'r pwynt yr oeddwn i'n ei wneud.
Switzerland, Norway, Denmark, Latvia, Estonia, Ireland and even Luxembourg, with a population the same size as Cardiff, are all funding wage subsidy schemes equivalent to the furlough as small, independent countries, so why would an independent Wales be any different? Indeed, as an independent country we could even decide to go further than that, and introduce a universal basic income so that we could help the one third of self-employed people who aren't currently getting any help at all. If Wales was an independent country, we would have our own fully functioning Treasury and a central bank, meaning we could do what every other country in the world is doing at the moment to meet the cost of the pandemic, which is borrowing on the capital markets and using quantitative easing. The UK Treasury is paying for the furlough scheme by borrowing and through monetary financing. What makes you convinced, First Minister, that an independent Wales wouldn't or couldn't do the same, like the other small countries that I've mentioned? Why do you believe that we are uniquely unable to make economic decisions for ourselves?
Mae'r Swistir, Norwy, Denmarc, Latfia, Estonia, Iwerddon a hyd yn oed Lwcsembwrg, sydd â phoblogaeth o'r un faint â Chaerdydd, i gyd yn ariannu cynlluniau cymhorthdal cyflog sy'n cyfateb i'r ffyrlo a hwythau yn wledydd bach, annibynnol, felly pam y byddai Cymru annibynnol yn wahanol? Yn wir, fel gwlad annibynnol gallem ni hyd yn oed benderfynu mynd gam ymhellach na hynny, a chyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol fel y gallem ni helpu'r traean o bobl hunangyflogedig nad ydyn nhw'n cael unrhyw gymorth o gwbl ar hyn o bryd. Pe byddai Cymru yn wlad annibynnol, byddai gennym ni ein Trysorlys a'n banc canolog cwbl weithredol ein hunain, sy'n golygu y gallem ni wneud yr hyn y mae pob gwlad arall yn y byd yn ei wneud ar hyn o bryd i dalu cost y pandemig, sef benthyca ar y marchnadoedd cyfalaf a defnyddio dulliau esmwytho meintiol. Mae Trysorlys y DU yn talu am y cynllun ffyrlo trwy fenthyca a thrwy gyllido ariannol. Beth sy'n eich argyhoeddi, Prif Weinidog, na fyddai Cymru annibynnol yn gwneud yr un fath neu na allai wneud yr un fath, fel y gwledydd bach eraill yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw? Pam ydych chi'n credu na allwn ni wneud penderfyniadau economaidd drosom ni ein hunain?
Llywydd, we just have a completely different point of view. The Member is in favour of separatism. It is for him to make the case for that, not for me to explain why I think he is in error. I make the positive case for membership of the United Kingdom. Wales, which has our own independent powers here in the Senedd, which has exercised those powers independently throughout the whole of the coronavirus crisis, at the same time is able to draw on that wider pool of resources that we have through our membership of a United Kingdom, where the needs of working people in Wales are very similar to the needs of working people in other parts of the United Kingdom, and where that sense of solidarity extends beyond our border. The Member's not in favour of that. He wishes to take Wales out of the United Kingdom, to separate us off from everything that we do with others in, as I believe, in my party, the wider labour movement. He can make his case and the people of Wales will decide, but I fundamentally disagree with him.
Llywydd, mae gennym ni safbwynt hollol wahanol. Mae'r Aelod o blaid gwahanu. Mater iddo ef yw gwneud yr achos dros hynny, nid i mi egluro pam yr wyf i'n credu ei fod e'n anghywir. Rwyf i'n gwneud yr achos cadarnhaol dros fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig. Mae Cymru, sydd â'n pwerau annibynnol ein hunain yma yn y Senedd, sydd wedi arfer y pwerau hynny yn annibynnol drwy gydol argyfwng y coronafeirws, ar yr un pryd yn gallu defnyddio'r gronfa ehangach honno o adnoddau sydd gennym ni trwy fod yn aelod o'r Deyrnas Unedig, lle mae anghenion pobl sy'n gweithio yng Nghymru yn debyg iawn i anghenion pobl sy'n gweithio mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, a lle mae'r ymdeimlad hwnnw o undod yn ymestyn y tu hwnt i'n ffin. Nid yw'r Aelod o blaid hynny. Mae'n dymuno tynnu Cymru allan o'r Deyrnas Unedig, i'n gwahanu ni oddi wrth bopeth yr ydym ni'n ei wneud gydag eraill, rwyf i'n credu, yn fy mhlaid i, yn y mudiad llafur ehangach. Caiff ef gyflwyno ei achos a bydd pobl Cymru yn penderfynu, ond rwyf i'n anghytuno yn sylfaenol ag ef.
First Minister, you say that being part of the UK means that Wales has the advantage of participating in a large-scale insurance policy, but haven't the past few weeks just demonstrated that it's a policy that doesn't pay out when we in Wales need it the most? The Tories have claimed that we've had £4 billion from Westminster during the pandemic, but that's just our Barnett share of the money the Treasury has borrowed on our behalf because it's prevented us from borrowing it ourselves. If we were able to borrow ourselves, unfettered as an independent country, then we could do so much more. We could invest in our own testing capacity, as Slovakia has been able to do, enabling it to test two thirds of its entire population over the weekend. When you compare that to the failing UK lighthouse lab system, which is letting Wales down, is it any wonder that people are joining YesCymru in their thousands?
Prif Weinidog, rydych chi'n dweud bod bod yn rhan o'r DU yn golygu bod gan Gymru y fantais o gymryd rhan mewn polisi yswiriant ar raddfa fawr, ond onid yw'r wythnosau diwethaf newydd ddangos ei fod yn bolisi nad yw'n talu allan pan fydd fwyaf ei angen arnom ni yng Nghymru? Mae'r Torïaid wedi honni ein bod ni wedi cael £4 biliwn gan San Steffan yn ystod y pandemig, ond dim ond ein cyfran Barnett ni yw hynny o'r arian y mae'r Trysorlys wedi ei fenthyg ar ein rhan oherwydd ei fod wedi ein hatal ni rhag ei fenthyg ein hunain. Pe byddem ni'n gallu benthyg ein hunain, heb lyffethair fel gwlad annibynnol, yna gallem ni wneud cymaint mwy. Gallem ni fuddsoddi yn ein gallu profi ein hunain, fel y mae Slofacia wedi gallu ei wneud, gan ei galluogi i brofi dwy ran o dair o'i phoblogaeth gyfan dros y penwythnos. Pan fyddwch chi'n cymharu hynny â system fethedig labordy goleudy y DU, sy'n rhoi Cymru ar ei cholled, a oes unrhyw syndod bod pobl yn ymuno ag ymgyrch YesCymru yn eu miloedd?
Well, Llywydd, I make the case that the Member never does for social solidarity across the United Kingdom, for us to share our risks and to get our rewards when we need them. I think that has always been to Wales's advantage. It's for the Member to explain to Wales why he believes that, bereft of everything that we obtain through being part of the wider whole, Wales would be more successful alone on the high seas. I've never accepted that argument. I didn't want us to leave the European Union; I don't want us to leave the union that is the United Kingdom.
Wel, Llywydd, rwyf i'n cyflwyno achos nad yw'r Aelod byth yn ei wneud dros undod cymdeithasol ledled y Deyrnas Unedig, i ni rannu ein risgiau a chael ein gwobrau pan fydd eu hangen nhw arnom ni. Rwyf i'n credu y bu hynny o fantais i Gymru erioed. Mater i'r Aelod yw esbonio i Gymru pam y mae e'n credu, o golli popeth yr ydym yn ei gael trwy fod yn rhan o'r cyfan ehangach, y byddai Cymru yn fwy llwyddiannus ar ei phen ei hun yn y byd. Nid wyf i erioed wedi derbyn y ddadl honno. Nid oeddwn i eisiau i ni adael yr Undeb Ewropeaidd; nid wyf i eisiau i ni adael undeb y Deyrnas Unedig.
3. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddelio â chynnydd posibl yn nifer yr achosion lle ceir canlyniadau positif mewn profion COVID-19 yng Nghaerffili yn y dyfodol? OQ55803
3. What plans does the Welsh Government have to deal with a potential future increase in the number of positive COVID-19 cases in Caerphilly? OQ55803
Llywydd, I thank the Member for that question. The greatest contribution to dealing with potential future increases comes through doing everything we can in our own lives to prevent that from occurring. I thank the people of Caerphilly for all they have already done, and for everything I know they will want to do over the difficult weeks that lie ahead.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Yr hyn sy'n cyfrannu fwyaf at ymdrin â chynnydd posibl yn y dyfodol yw gwneud popeth o fewn ein gallu yn ein bywydau ein hunain i atal hynny rhag digwydd. Diolchaf i bobl Caerffili am bopeth y maen nhw wedi ei wneud eisoes, ac am bopeth yr wyf i'n gwybod y byddan nhw'n dymuno ei wneud yn ystod yr wythnosau anodd sydd o'n blaenau.
And I recognise as well, with the First Minister, that the people of Caerphilly have made enormous efforts over the past two months to get the rate under control, but he will be aware—as aware as anyone else—that Caerphilly has been under restrictions of some kind for longer than anyone else in Wales, since 8 September. With that in mind, we've learned some lessons in Caerphilly, and the borders that we have with county boroughs have caused problems for single households who, under the local restrictions, were only allowed to connect with people within the county boundaries. For many, that's a false border—people who wanted to connect further north in Rhymney, people who want to connect in Nantgarw—and it makes it very difficult. And there are a whole load of other associated issues with those county boundaries. So, should further restrictions be needed, would the First Minister please keep that in mind and perhaps think about how we can ensure that people who live alone particularly, but more people affected by restrictions, are able to connect beyond those county boundaries in local restrictions?
Ac rwyf i'n cydnabod hefyd, gyda'r Prif Weinidog, fod pobl Caerffili wedi gwneud ymdrechion aruthrol dros y ddau fis diwethaf i gael y gyfradd o dan reolaeth, ond bydd ef yn ymwybodol—mor ymwybodol ag unrhyw un arall—bod Caerffili wedi bod dan gyfyngiadau o ryw fath am fwy o amser na neb arall yng Nghymru, ers 8 Medi. O gofio hynny, rydym ni wedi dysgu rhai gwersi yng Nghaerffili, ac mae'r ffiniau sydd gennym ni â bwrdeistrefi sirol wedi peri problemau i aelwydydd sengl a oedd, o dan y cyfyngiadau lleol, yn cael cysylltu â phobl o fewn ffiniau'r sir yn unig. I lawer, mae honno'n ffin ffug—pobl a oedd yn dymuno cysylltu ymhellach i'r gogledd yn Rhymni, pobl sy'n dymuno cysylltu yn Nantgarw—ac mae'n ei gwneud yn anodd iawn. A cheir nifer fawr o broblemau cysylltiedig eraill o ran y ffiniau sirol hynny. Felly, pe byddai angen rhagor o gyfyngiadau, a fyddai'r Prif Weinidog, os gwelwch yn dda, yn cadw hynny mewn cof a meddwl efallai am sut y gallwn ni sicrhau bod pobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain yn arbennig, ond mwy o bobl y mae cyfyngiadau yn effeithio arnyn nhw, yn gallu cysylltu y tu hwnt i'r ffiniau sirol hynny yn ystod cyfyngiadau lleol?
Llywydd, can I thank Hefin David for those important points? He will know that we made it clear yesterday that, in the post-firebreak period, where we will have a new, simpler set of national rules for Wales, people will not be confined to their own county borough areas where travel is concerned. And that is partly in recognition of the important points that Hefin David has made: both because of their impact on particular groups in society, but also because of the complexity that dealing with matters on an entirely county borough basis has inevitably engendered. So, people in Caerphilly will be able to travel beyond the county boundary when we get to 9 November, and that will be particularly helpful, I know, in those anomalous cases where people have the people they would most wish to be in contact with just a few miles across that border. I know how difficult it has been, both for people to follow the rules but sometimes to understand the rules, and I commend the Member very much for the efforts I know he has made—the enormous efforts he has made—in all sorts of ways to make sure that the people of Caerphilly have the very best advice and the most up-to-date information made available to them in the most accessible ways.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Hefin David am y pwyntiau pwysig yna? Fe fydd e'n gwybod ein bod ni wedi ei gwneud yn glir ddoe, yn y cyfnod ar ôl y cyfnod atal byr, pan fydd gennym ni gyfres newydd, symlach o reolau cenedlaethol i Gymru, na fydd pobl yn cael eu cyfyngu i'w hardaloedd bwrdeistref sirol eu hunain o ran teithio. Ac mae hynny yn rhannol i gydnabod y pwyntiau pwysig y mae Hefin David wedi eu gwneud: oherwydd eu heffaith ar grwpiau penodol mewn cymdeithas, ond hefyd oherwydd y cymhlethdod anochel a gafodd ei greu yn sgil ymdrin â materion ar sail bwrdeistref sirol gyfan. Felly, bydd pobl yng Nghaerffili yn cael teithio y tu hwnt i ffin y sir ar ôl 9 Tachwedd, a bydd hynny yn arbennig o ddefnyddiol, rwy'n gwybod, yn yr achosion afreolaidd hynny lle mae'r bobl y byddai pobl yn dymuno bod mewn cysylltiad â nhw yn byw ychydig filltiroedd yn unig dros y ffin honno. Rwy'n gwybod pa mor anodd y mae hi wedi bod, i bobl ddilyn y rheolau ac weithiau i ddeall y rheolau, ac rwy'n cymeradwyo yr Aelod yn fawr iawn am yr ymdrechion yr wyf yn gwybod ei fod wedi eu gwneud—yr ymdrechion enfawr y mae wedi eu gwneud—mewn pob math o ffyrdd i sicrhau bod pobl Caerffili yn cael y cyngor gorau posibl a'r wybodaeth ddiweddaraf a oedd ar gael iddyn nhw yn y ffyrdd mwyaf defnyddiol.
First Minister—. Can you hear me?
Prif Weinidog—. Ydych chi'n gallu fy nghlywed i?
Yes, carry on.
Gallwn, ewch ymlaen.
Fine. I had some problems with my buttons then.
First Minister, so that people in Caerphilly and Wales can prepare, there appears to be some sort of confusion that I hope you can clarify for us this afternoon. One of your Ministers has spoken out saying that there'll be another firebreak in January and February—another firebreak lockdown. Could you confirm or clarify the Government's position on this, please?
Iawn. Cefais i rai problemau gyda fy motymau yn y fan yna.
Prif Weinidog, er mwyn i bobl yng Nghaerffili a Chymru allu paratoi, mae'n ymddangos bod rhyw fath o ddryswch yr wyf i'n gobeithio y gallwch chi ei egluro i ni y prynhawn yma. Mae un o'ch Gweinidogion chi wedi llefaru gan ddweud y bydd cyfnod atal byr arall ym mis Ionawr a mis Chwefror—cyfyngiadau symud cyfnod atal byr arall. A wnewch chi gadarnhau neu egluro safbwynt y Llywodraeth ynglŷn â hyn, os gwelwch yn dda?
Llywydd, provided we all do everything we can to make the most of this firebreak period, not to undermine it as so many Members of her party have spent the last 10 days trying to do, and provided we all do the right things in the period beyond the firebreak, then we have a path in Wales through to Christmas that will not require a further period of this sort to be imposed on people in Wales.
Beyond this calendar year, none of us is in a position to gaze into that crystal ball. Many things will change between now and then, including the course of the disease itself, but also other possibilities that will come our way in dealing with the disease. Later this week, my colleague Vaughan Gething will issue a statement on new developments in testing, led in many ways here in Wales. And if those possibilities are crystalised and those tests become available—tests that people can use for themselves, with rapid results being provided to them without having to go a centre or send them off for results—then that will give us a different set of actions that we might be able to take to combat the disease in the new year. Nobody sensible is in a position to say that any course of action should be ruled in or should be ruled out, but we have a pathway through the rest of the calendar year, provided every one of us does the things in our own lives that most protect ourselves and others, and that needs the support of every single elected Member in this Senedd.
Llywydd, ar yr amod ein bod ni i gyd yn gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud y gorau o'r cyfnod atal byr hwn, nid ei danseilio fel y mae cynifer o Aelodau ei phlaid hi wedi treulio'r 10 diwrnod diwethaf yn ceisio ei wneud, ac ar yr amod ein bod ni i gyd yn gwneud y pethau iawn yn y cyfnod y tu hwnt i'r cyfnod atal byr, yna mae gennym ni lwybr yng Nghymru hyd at y Nadolig na fydd yn galw am orfodi cyfnod arall o'r math hwn ar bobl yng Nghymru.
Y tu hwnt i'r flwyddyn galendr hon, nid oes yr un ohonom ni mewn sefyllfa i syllu i mewn i'r bêl grisial honno. Bydd llawer o bethau yn newid rhwng nawr a'r adeg honno, gan gynnwys hynt y clefyd ei hun, ond hefyd posibiliadau eraill a ddaw i'n rhan wrth ymdrin â'r clefyd. Yn ddiweddarach yr wythnos hon, bydd fy nghyd-Aelod Vaughan Gething yn cyhoeddi datganiad ar ddatblygiadau newydd mewn profi, sy'n cael eu harwain mewn sawl ffordd yma yng Nghymru. Ac os bydd y posibiliadau hynny yn dwyn ffrwyth ac y bydd y profion hynny yn dod ar gael—profion y gall pobl eu defnyddio eu hunain, gyda chanlyniadau cyflym yn cael eu rhoi iddyn nhw heb orfod mynd i ganolfan na'u hanfon i ffwrdd i gael canlyniadau—yna bydd hynny yn rhoi cyfres wahanol o gamau gweithredu y gallem ni eu cymryd i fynd i'r afael â'r clefyd yn y flwyddyn newydd. Nid oes neb doeth mewn sefyllfa i ddweud y dylid ystyried unrhyw gamau gweithredu neu y dylid eu diystyru, ond mae gennym ni lwybr hyd at ddiwedd y flwyddyn galendr, ar yr amod bod pob un ohonom ni yn gwneud y pethau yn ein bywydau ein hunain sy'n amddiffyn ein hunain ac eraill orau, ac mae angen cefnogaeth pob un Aelod etholedig yn y Senedd hon i wneud hynny.
4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i weithwyr y GIG yn ystod y pandemig COVID-19 hwn? OQ55797
4. What support is the Welsh Government giving to NHS workers during this COVID-19 pandemic? OQ55797
Llywydd, I thank Jayne Bryant for that question. The Welsh Government continues to work in social partnership with employers and health unions to make help available for our dedicated health and social care staff. The exceptional efforts they make on our behalf deserve the support of every one of us.
Llywydd, diolchaf i Jayne Bryant am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol â chyflogwyr ac undebau iechyd i sicrhau bod cymorth ar gael i'n staff iechyd a gofal cymdeithasol ymroddedig. Mae'r ymdrechion eithriadol y maen nhw'n eu gwneud ar ein rhan yn haeddu cefnogaeth pob un ohonom ni.
Thank you for that answer, First Minister. Over the last few months, we've seen front-line NHS staff speak out about the reality of fighting this pandemic. Respected consultants in the Aneurin Bevan health board area, such as David Hepburn, Tim Rogerson and Ami Jones, have all voiced their experiences and described the pressure they and their colleagues are facing day in, day out. Staff have worked tirelessly throughout. Early on in the pandemic, they were often in new roles. Many are spending hours upon hours in layers of PPE. They're also feeling the pain of loved ones not able to say goodbye to patients at the end of their life. Our NHS staff have had very little opportunity to rest as more routine services have resumed. They've been heroic throughout this pandemic, but as we go into winter, we all need to remember that they're not superhuman. What support has the Welsh Government been able to put in place to help those on the front line to ensure we look after those who continue to look after us?
Diolch i chi am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn ystod y misoedd diwethaf, rydym ni wedi gweld staff rheng flaen y GIG yn sôn am realiti ymladd y pandemig hwn. Mae meddygon ymgynghorol uchel eu parch yn ardal bwrdd iechyd Aneurin Bevan, fel David Hepburn, Tim Rogerson ac Ami Jones, i gyd wedi mynegi eu profiadau a disgrifio'r pwysau y maen nhw a'u cydweithwyr yn ei wynebu o ddydd i ddydd. Mae'r staff wedi gweithio yn ddiflino drwy gydol y cyfnod. Yn gynnar yn y pandemig, roedden nhw yn aml yn cyflawni swyddogaethau newydd. Mae llawer yn treulio oriau lawer mewn haenau o gyfarpar diogelu personol. Maen nhw hefyd yn teimlo poen anwyliaid nad ydyn nhw'n cael ffarwelio â chleifion ar ddiwedd eu hoes. Ychydig iawn o gyfle y mae staff y GIG wedi ei gael i orffwys wrth i fwy o wasanaethau arferol ailddechrau. Maen nhw wedi bod yn arwrol drwy gydol y pandemig hwn, ond wrth i ni nesáu at y gaeaf, mae angen i bob un ohonom ni gofio nad ydyn nhw'n uwchddynol. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei roi ar waith i helpu'r rhai hynny sydd ar y rheng flaen i sicrhau ein bod ni yn gofalu am y rhai sy'n parhau i ofalu amdanom ni?
Well, Llywydd, can I thank Jayne Bryant for that very telling supplementary question? Can I pay tribute to the clinicians that she mentioned in that supplementary question, for the way in which they speak up on behalf of the front-line experience of so many of their colleagues? And can I just take this chance to condemn the abuse that I know a number of those clinicians have experienced as a result of the work that they have done in communicating directly to people in Wales about what it is like to be a front-line clinician in the NHS during the period of coronavirus? It is shocking and utterly unacceptable the way that some people have chosen to abuse those people who have simply explained to the rest of us what it is like to provide the services on which we all rely.
We go on, as I said, Llywydd, working in social partnership with all those who have an interest in our NHS. I think it was remarkable that earlier in the pandemic we were able to provide 950 individuals with additional clinical skills training so that they could be deployed to help one another and to reinforce people at the front line in dealing with urgent and emergency care services. And I'm very glad indeed that we took an early decision to provide £1 million in additional funding to Cardiff University so that they could make available the health for professionals service, which had previously been available only to doctors in the NHS, to make that available to the whole of the NHS workforce. The toll this pandemic is taking on our front-line staff is not just physical, and it's very real in its physical sense—Jayne Bryant referred to people working those long shifts in PPE equipment—but it is emotional as well. A draining sense of being at the front line has its impact on people's mental health and well-being, and that's why we extended that health for professionals service to all those who work in the NHS here in Wales.
Wel, Llywydd, a gaf i ddiolch i Jayne Bryant am y cwestiwn atodol trawiadol iawn yna? A gaf i dalu teyrnged i'r clinigwyr y mae hi wedi sôn amdanyn nhw yn y cwestiwn atodol hwnnw, am y ffordd y maen nhw wedi siarad ar ran profiad rheng flaen cynifer o'u cydweithwyr? Ac a gaf i fanteisio ar y cyfle hwn i gondemnio'r gamdriniaeth yr wyf i'n gwybod y mae nifer o'r clinigwyr hynny wedi ei dioddef o ganlyniad i'r gwaith y maen nhw wedi ei wneud wrth gyfathrebu yn uniongyrchol â phobl yng Nghymru ynghylch sut brofiad yw bod yn glinigydd rheng flaen yn y GIG yn ystod cyfnod y coronafeirws? Mae'n frawychus ac yn gwbl annerbyniol y ffordd y mae rhai pobl wedi dewis cam-drin y bobl hynny sydd wedi esbonio yn syml i'r gweddill ohonom ni y profiad o ddarparu'r gwasanaethau yr ydym ni i gyd yn dibynnu arnyn nhw.
Rydym ni yn parhau, fel y dywedais, Llywydd, i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol â phawb sydd â budd yn ein GIG. Rwyf i'n credu ei bod yn rhyfeddol ein bod ni, yn gynharach yn y pandemig, wedi gallu darparu hyfforddiant sgiliau clinigol ychwanegol i 950 o unigolion er mwyn gallu eu dyrannu i helpu ei gilydd ac i atgyfnerthu'r rhai yn y rheng flaen wrth ymdrin â gwasanaethau gofal brys ac mewn argyfwng. Ac rwyf i'n falch iawn ein bod ni wedi gwneud penderfyniad cynnar i ddarparu £1 miliwn o gyllid ychwanegol i Brifysgol Caerdydd er mwyn iddyn nhw allu darparu'r gwasanaeth iechyd i weithwyr proffesiynol, a oedd wedi bod ar gael i feddygon yn unig yn y GIG cyn hynny, i sicrhau ei fod ar gael i weithlu cyfan y GIG. Mae'r effaith y mae'r pandemig hwn yn ei chael ar ein staff rheng flaen nid yn unig yn gorfforol, ac mae'n real iawn yn ei ystyr corfforol—cyfeiriodd Jayne Bryant at bobl yn gweithio'r sifftiau hir hynny mewn cyfarpar diogelu personol—ond mae'n emosiynol hefyd. Mae'r ymdeimlad o ymlâdd o fod ar y rheng flaen yn cael effaith ar iechyd meddwl a lles pobl, a dyna pam y gwnaethom ni ymestyn y gwasanaeth iechyd hwnnw i weithwyr proffesiynol i bawb sy'n gweithio yn y GIG yma yng Nghymru.
Diolch, Prif Weinidog, for that answer. First Minister, the opening of the new Grange University Hospital in Cwmbran is imminent; I believe it's this month. It's going to be a great new facility. I know many Assembly Members—Senedd Members we are now—have had a chance to look around that facility during its construction period. But it's also vitally important that it's well staffed, particularly as we go through the COVID-19 pandemic second wave. Nevill Hall and the Royal Gwent are also, of course, dealing at the front line with COVID-19 and cases of that, so can you tell us what steps are being taken to make sure that this great new facility in Cwmbran, serving Monmouthshire, Torfaen and the south-east of Wales, does have not just the building and the facilities it needs, but also staff who are well trained and able to meet the enormous challenges and stresses that have been placed on them at this moment in time, as we've just heard from Jayne Bryant?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Prif Weinidog, mae'r Ysbyty Athrofaol y Faenor newydd yng Nghwmbrân ar fin agor; rwy'n credu y bydd hynny yn ystod y mis hwn. Mae'n mynd i fod yn gyfleuster newydd gwych. Rwy'n gwybod bod llawer o Aelodau Cynulliad—Aelodau Senedd ydym ni erbyn hyn—wedi cael cyfle i edrych o gwmpas y cyfleuster hwnnw yn ystod cyfnod ei adeiladu. Ond mae hefyd yn hanfodol bwysig ei fod wedi ei staffio'n dda, yn enwedig wrth i ni fynd drwy ail don pandemig COVID-19. Mae Nevill Hall ac Ysbyty Brenhinol Gwent, wrth gwrs, yn ymdrin hefyd ar y rheng flaen â COVID-19 ac achosion o hynny, felly a allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod gan y cyfleuster newydd gwych hwn yng Nghwmbrân, sy'n gwasanaethu sir Fynwy, Torfaen a'r de-ddwyrain, nid yn unig yr adeilad a'r cyfleusterau sydd eu hangen arno, ond hefyd staff sydd wedi eu hyfforddi'n dda ac sy'n gallu ymateb i'r heriau a'r straen enfawr sydd wedi eu gosod arnyn nhw ar hyn o bryd, fel yr ydym ni newydd ei glywed gan Jayne Bryant?
I thank Nick Ramsay for that question and for his continued interest in the development of the Grange University Hospital, which I know he will remember came out of the Clinical Futures work led by staff in the Gwent area. Of course, not only do we need the fantastic facilities that it will provide, but we will need the committed, skilled individuals who we rely on to make the most of those facilities.
I know Nick Ramsay will recognise the fact, Llywydd, that between January and June of this year the overall NHS workforce increased in Wales by 4.8 per cent—an additional 4,000 full-time equivalent staff. The comparable figure for the same period in the previous year was a staff increase of 0.5 per cent, and I think that just demonstrates the extent to which we were successful in drawing people into the front line of the NHS in Wales during the pandemic crisis. The usual time for staff recruitment is October and September, as students come off courses and so on, but we have managed to, in the quieter time of the year normally, increase the staff in Wales by over 4,000. That will undoubtedly have an impact on our ability to provide for staffing in the Grange University Hospital.
Llywydd, this Government has invested not just in the staff that we need here and now but in the staff that we will need in the future. In the last five years, there's been an 89 per cent increase in the number of nurse training places, a 57 per cent increase in radiography training places and a 71 per cent increase in both midwifery and physiotherapy training. That will allow us to go on growing the NHS workforce here in Wales so that fantastic new facilities such as the Grange hospital will be properly staffed, but also that we will have the staff we need in all parts of the NHS throughout Wales.
Diolch i Nick Ramsay am y cwestiwn yna ac am ei ddiddordeb parhaus yn natblygiad Ysbyty Athrofaol y Faenor, a oedd, ac rwy'n gwybod y bydd yn cofio hyn, yn ffrwyth gwaith Dyfodol Clinigol dan arweiniad staff yn ardal Gwent. Wrth gwrs, nid yn unig yr ydym ni angen y cyfleusterau gwych y bydd yn eu darparu, ond byddwn hefyd angen yr unigolion ymroddedig, medrus yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i wneud y mwyaf o'r cyfleusterau hynny.
Rwy'n gwybod y bydd Nick Ramsay yn cydnabod y ffaith, Llywydd, bod gweithlu cyffredinol y GIG wedi cynyddu gan 4.8 y cant yng Nghymru rhwng mis Ionawr a mis Mehefin eleni—4,000 o staff cyfwerth ag amser llawn ychwanegol. Y ffigur cymharol ar gyfer yr un cyfnod yn y flwyddyn flaenorol oedd cynnydd o 0.5 y cant yn nifer y staff, ac rwy'n credu bod hynny'n dangos graddau'r llwyddiant a gawsom wrth ddenu pobl i reng flaen y GIG yng Nghymru yn ystod argyfwng y pandemig. Yr adegau arferol ar gyfer recriwtio staff yw mis Hydref a mis Medi, wrth i fyfyrwyr ddod oddi ar gyrsiau ac yn y blaen, ond rydym ni wedi llwyddo, yn ystod cyfnod tawelach y flwyddyn fel arfer, i gyflawni cynnydd o dros 4,000 i staff yng Nghymru. Bydd hynny yn sicr yn cael effaith ar ein gallu i ddarparu staff yn Ysbyty Athrofaol y Faenor.
Llywydd, mae'r Llywodraeth hon wedi buddsoddi nid yn unig yn y staff sydd eu hangen arnom yn awr, ond yn y staff y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol. Yn ystod y pum mlynedd diwethaf, bu cynnydd o 89 y cant yn nifer y lleoedd hyfforddi i nyrsys, cynnydd o 57 y cant mewn lleoedd hyfforddi radiograffeg a chynnydd o 71 y cant mewn hyfforddiant bydwreigiaeth a ffisiotherapi. Bydd hynny yn caniatáu i ni fynd ati i dyfu gweithlu'r GIG yma yng Nghymru er mwyn i gyfleusterau newydd gwych fel ysbyty'r Faenor gael eu staffio yn briodol, ond hefyd y bydd gennym ni'r staff sydd eu hangen arnom ni ym mhob rhan o'r GIG ledled Cymru.
Cwestiwn 5, Neil Hamilton.
Question 5, Neil Hamilton.
You need to unmute yourself, Neil Hamilton. There you go.
Mae angen i chi ddad-fudo eich hun, Neil Hamilton. Dyna chi.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am effaith cysylltiadau rhynglywodraethol ar bolisi cyhoeddus yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ55799
5. Will the First Minister make a statement on the impact of intergovernmental relations on public policy in Mid and West Wales? OQ55799
Llywydd, I made a statement and published the Welsh Government’s first annual report on inter-governmental relations last week. We continue to work with the other Governments within the United Kingdom to ensure our strategies and policies deliver for the people of Mid and West Wales and the country as a whole.
Llywydd, fe wnes i ddatganiad ac fe gyhoeddais adroddiad blynyddol cyntaf Llywodraeth Cymru ar gysylltiadau rhynglywodraethol yr wythnos diwethaf. Rydym ni'n parhau i weithio gyda'r Llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig i sicrhau bod ein strategaethau a'n polisïau yn cyflawni ar gyfer pobl Canolbarth a Gorllewin Cymru a'r wlad yn ei chyfanrwydd.
I thank the First Minister for that reply. The Welsh Government rightly protested to the UK Government that a disused army camp in a small village like Penally in Pembrokeshire is an unsuitable place to dump 140 illegal immigrants from the shores of Kent, but the Welsh Government's protests seem to have fallen on deaf ears. Isn't the Welsh Government more likely to be listened to if it works at building good relations with the UK Government rather than being confrontational and obstructive, as it did over Brexit, and hasn't the Welsh Government also compounded this problem by its virtue-signalling policy of Wales as a nation of sanctuary for illegal asylum seekers? It seems that the UK Government has simply taken the Welsh Government at its word in Penally. Isn't it true that because of their poor relations with each other, both Governments have failed the people of Pembrokeshire?
Diolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Roedd Llywodraeth Cymru yn iawn i brotestio i Lywodraeth y DU bod gwersyll byddin segur mewn pentref bach fel Penalun yn sir Benfro yn lle anaddas i adael 140 o fewnfudwyr anghyfreithlon o lannau Caint, ond ymddengys bod protestiadau Llywodraeth Cymru wedi eu hanwybyddu. Onid yw'n fwy tebygol y bydd Llywodraeth Cymru yn cael gwrandawiad os bydd yn gweithio i feithrin cysylltiadau da â Llywodraeth y DU yn hytrach na bod yn wrthdrawiadol ac yn rhwystrol, fel y gwnaeth ynglŷn â Brexit, ac onid yw Llywodraeth Cymru hefyd wedi dwysáu'r broblem hon drwy ei pholisi ymddangosol rinweddol bod Cymru yn genedl noddfa i geiswyr lloches anghyfreithlon? Mae'n ymddangos bod Llywodraeth y DU wedi cymryd geiriau Llywodraeth Cymru o ddifrif ym Mhenalun. Onid yw'n wir bod y ddwy Lywodraeth, oherwydd eu perthynas wael â'i gilydd, wedi gwneud cam â phobl sir Benfro?
Llywydd, I entirely reject the deliberately inflammatory words that the Member uses. These are not dumped illegal immigrants; they are human beings with a right to a life every bit as much as he has, or any one of us in this Senedd has either. It's utterly unacceptable to me that he should try to smear people who through no choice of their own find themselves being moved to deeply unsuitable accommodation. The Welsh Government has attempted throughout to influence a decision that is entirely in the hands of the UK Government—to influence it so that that setting is not used, and if it is to be used, then the services are there to make sure that the individuals who are housed there can be properly looked after, and that the legitimate concerns of the local community are properly addressed. The utterly insensitive handling of the Home Office lies at the root of the difficulties that are being experienced, and that's where the responsibility begins and ends. This Government will speak up for people who find themselves in that position, because we are a nation of sanctuary. We'll go on being a nation of sanctuary, and that extends not just to people who we happen to like, but to people whoever they are and wherever they come from, and that is the difference between the philosophy of my party and that sort of stony-hearted view of the world that the Member continually parades in front of us whenever he has the opportunity.
Llywydd, rwyf i'n gwrthod yn llwyr y geiriau ymfflamychol bwriadol y mae'r Aelod yn eu defnyddio. Nid mewnfudwyr anghyfreithlon sydd wedi eu gadael yw'r rhain; maen nhw'n fodau dynol sydd â hawl i fywyd llawn gymaint ag sydd ganddo fe, neu sydd gan unrhyw un ohonom ni yn y Senedd hon hefyd. Mae'n gwbl annerbyniol i mi ei fod yn ceisio pardduo pobl sydd, heb fod o'u dewis eu hunain, yn cael eu symud i lety hynod anaddas. Trwy'r cyfan, mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio dylanwadu ar benderfyniad sydd yn nwylo Llywodraeth y DU yn gyfan gwbl—i ddylanwadu arni i beidio â defnyddio'r lleoliad hwnnw, ac os ydyw am gael ei ddefnyddio, bod y gwasanaethau ar gael i sicrhau y gellir gofalu'n briodol am yr unigolion sy'n cael eu cartrefu yno, a bod pryderon dilys y gymuned leol yn cael sylw priodol. Ffordd gwbl ansensitif y Swyddfa Gartref o ymdrin â'r sefyllfa sydd wrth wraidd yr anawsterau sy'n cael eu hamlygu, a dyna ble mae'r cyfrifoldeb yn dechrau ac yn gorffen. Bydd y Llywodraeth hon yn siarad dros bobl sy'n canfod eu hunain yn y sefyllfa honno, oherwydd ein bod ni yn genedl noddfa. Byddwn yn parhau i fod yn genedl noddfa, ac mae hynny'n ymestyn nid yn unig i bobl yr ydym yn digwydd eu hoffi, ond i bobl pwy bynnag yr ydyn nhw ac o ble bynnag y maen nhw'n dod, a dyna'r gwahaniaeth rhwng athroniaeth fy mhlaid i a'r ffordd galon-galed honno o weld y byd y mae'r Aelod yn ei fynegi yn barhaus ger ein bron pa bryd bynnag y caiff y cyfle.
First Minister, I think, actually, I will not ask the question I was going to, but I think I need to follow up on the observations made by the previous Member. We all recognise that we are in a very difficult world. We all understand that there are many people who flee to our shores for all sorts of reasons, whether it's because they are incredibly poor, or their lives are in danger. I feel great sympathy with the UK Government in that they have to find homes for these people, places for them to stay. They're in short supply and we have to step up to the mark. I'd like to take this opportunity, First Minister, to thank the people of Pembrokeshire who've been so kind and so welcoming to the asylum seekers who have found themselves in the Penally camp. I'd like to thank the local organisations who've stepped forward to try to help wherever they can. I would urge the UK Government to try to find better accommodation as soon as they possibly can, whilst recognising that we have an unprecedented number of asylum seekers looking for sanctuary in the UK. And I would absolutely like to refute all and any suggestion that these are people who should be dumped, who should be marginalised and who should be treated badly. It isn't their fault that they are in the position they're in, and I think that the people of Pembrokeshire have proven themselves to be exceptionally welcoming. I would like to finally ask that people who do not live in Pembrokeshire who insist on marching down to demonstrate outside the Penally camp refrain from doing so.
Prif Weinidog, rwy'n credu, mewn gwirionedd, na fyddaf yn gofyn y cwestiwn yr oeddwn i'n mynd i'w ofyn, ond rwyf i'n credu bod angen i mi fynd ar drywydd y sylwadau a wnaed gan yr Aelod blaenorol. Rydym ni i gyd yn cydnabod ein bod ni mewn byd anodd iawn. Rydym ni i gyd yn deall bod llawer o bobl yn dianc i'n glannau am bob math o resymau, boed hynny oherwydd eu bod yn eithriadol o dlawd, neu fod eu bywydau mewn perygl. Rwyf i'n teimlo cydymdeimlad mawr â Llywodraeth y DU gan fod yn rhaid iddi ddod o hyd i gartrefi i'r bobl hyn, lleoedd iddyn nhw aros. Maen nhw'n brin ac mae'n rhaid i ni gamu i'r adwy. Hoffwn i fanteisio ar y cyfle hwn, Prif Weinidog, i ddiolch i bobl sir Benfro sydd wedi bod mor garedig ac mor groesawgar i'r ceiswyr lloches sydd wedi eu rhoi yng ngwersyll Mhenalun. Hoffwn ddiolch i'r sefydliadau lleol sydd wedi camu ymlaen i geisio helpu lle bynnag y gallan nhw wneud hynny. Byddwn i'n annog Llywodraeth y DU i geisio dod o hyd i lety gwell cyn gynted â phosibl, gan gydnabod bod gennym ni nifer digynsail o geiswyr lloches yn chwilio am noddfa yn y DU. A hoffwn i wrthod yn llwyr bob awgrym ac unrhyw awgrym bod y rhain yn bobl y dylid eu gadael, y dylid eu gwthio i'r cyrion ac y dylid eu trin yn wael. Nid eu bai nhw yw eu bod yn y sefyllfa y maen nhw ynddi, ac rwy'n credu bod pobl sir Benfro wedi profi eu bod yn eithriadol o groesawgar. Hoffwn i ofyn yn olaf i bobl nad ydyn nhw'n byw yn sir Benfro sy'n mynnu gorymdeithio a phrotestio y tu allan i wersyll Penalun ymatal rhag gwneud hynny.
Llywydd, can I thank Angela Burns very much for that contribution and for everything that I know she has done locally to try to make sure that people's—? As I said, the legitimate concerns of people who live locally need to be addressed, but they need to be addressed in exactly the spirit that Angela Burns, as the local Member, has just provided this afternoon. I entirely agree with her; there are fantastic organisations and individuals in Pembrokeshire who want to reach out, who want to make sure that people who end up—not by any decision of theirs—in that community do have a sense of kindness and of welcoming. And it is precisely the sort of question that we had from Neil Hamilton that leads to people coming from elsewhere, because it is deliberately designed to exploit people's fears. It is deliberately designed to bring people from elsewhere to make the lives of the people at the camp and in the local community more difficult than they otherwise would be. I entirely associate myself with what Angela Burns said about rejecting in the strongest possible way everything that those people try to do.
Llywydd, a gaf i ddiolch yn fawr iawn i Angela Burns am y cyfraniad yna ac am bopeth yr wyf i'n gwybod y mae hi wedi ei wneud yn lleol i geisio sicrhau bod pobl—? Fel y dywedais i, mae angen mynd i'r afael â phryderon dilys y bobl sy'n byw yn lleol, ond mae angen mynd i'r afael â nhw yn yr union ysbryd y mae Angela Burns, fel yr Aelod lleol, newydd ei arddangos y prynhawn yma. Rwyf i'n cytuno yn llwyr â hi; mae sefydliadau ac unigolion gwych yn sir Benfro sy'n dymuno estyn allan, sy'n dymuno sicrhau bod gan bobl sy'n canfod eu hunain—nid drwy unrhyw benderfyniad a wnaethant eu hunain—yn y gymuned honno ymdeimlad o garedigrwydd ac o groeso. A'r union fath o gwestiwn a gawsom gan Neil Hamilton yw'r hyn sy'n arwain at bobl yn dod o fannau eraill, oherwydd ei fod wedi ei gynllunio yn fwriadol i gam-fanteisio ar ofnau pobl. Y mae wedi ei gynllunio yn fwriadol i ddenu pobl o fannau eraill i wneud bywydau'r bobl yn y gwersyll ac yn y gymuned leol yn fwy anodd nag y bydden nhw fel arall. Rwyf i'n cysylltu fy hun yn llwyr â'r hyn a ddywedodd Angela Burns am wrthod popeth y mae'r bobl hynny yn ceisio ei wneud yn y modd cryfaf bosibl.
6. Faint o arian y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu ar gyfer prydau ysgol am ddim y tu allan i'r tymor ar draws Canolbarth a Gorllewin Cymru? OQ55790
6. How much funding has the Welsh Government provided for out-of-term free school meals across Mid and West Wales? OQ55790
Since March, the Welsh Government has made available additional funding of over £52 million to all local authorities in Wales, to continue free school meal provision during the pandemic. This includes provision for school holidays up to and including Easter 2021.
Ers mis Mawrth, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid ychwanegol o dros £52 miliwn i'r holl awdurdodau lleol yng Nghymru, er mwyn parhau â'r ddarpariaeth prydau ysgol am ddim yn ystod y pandemig. Mae hyn yn cynnwys darpariaeth ar gyfer gwyliau ysgol hyd at a chan gynnwys Pasg 2021.
I thank you for that. With so much uncertainty around, at least those families now know that holiday provision will continue, as you say, over the Christmas period, and through to next April. Now, that, of course, is with no thanks to the Conservative MPs in my region, including the Secretary of State for Wales, Simon Hart, who voted against giving families in England that same security. Neither is it commensurate with the views of Philip Davies, Tory MP, who thinks it's mere virtue signalling and that it is the responsibility of parents, not the state, to feed hungry children. But, I do remain concerned, though, that more families who don't have recourse to public funds may struggle to make ends meet this winter. I know local authorities have the discretion to provide free school meals to any pupil that they know to be in need, but I would ask you, First Minister, if you would encourage local authorities in Wales, before the Christmas break, to ensure that the needs in their area are being met, and that no child goes hungry. And again, thank you for the most generous provision for free school meals in any part of the UK.
Diolchaf i chi am hynna. Gyda chymaint o ansicrwydd yn bodoli, o leiaf mae'r teuluoedd hynny yn gwybod bellach y bydd y ddarpariaeth gwyliau yn parhau, fel yr ydych chi wedi ei ddweud, dros gyfnod y Nadolig, a hyd at fis Ebrill nesaf. Nawr, nid oes diolch am hynny, wrth gwrs, i'r ASau Ceidwadol yn fy rhanbarth i, gan gynnwys Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Simon Hart, a bleidleisiodd yn erbyn rhoi'r un sicrwydd i deuluoedd yn Lloegr. Nid yw ychwaith yn cyd-fynd â barn Philip Davies, AS Torïaidd, sy'n credu mai rhinwedd ymddangosiadol yn unig yw hyn ac mai cyfrifoldeb rhieni, nid y wladwriaeth, yw bwydo plant llwglyd. Ond, rwyf i yn pryderu o hyd, serch hynny, y gallai mwy o deuluoedd nad oes ganddyn nhw hawl i arian cyhoeddus ei chael hi'n anodd cael dau ben llinyn ynghyd y gaeaf hwn. Rwy'n gwybod bod gan awdurdodau lleol ddisgresiwn i ddarparu prydau ysgol am ddim i unrhyw ddisgybl y maen nhw'n gwybod ei fod mewn angen, ond rwyf i'n gofyn i chi, Prif Weinidog, a wnewch chi annog awdurdodau lleol yng Nghymru, cyn gwyliau'r Nadolig, i sicrhau bod yr anghenion yn eu hardal yn cael eu diwallu, ac nad oes unrhyw blentyn yn mynd heb fwyd. Ac unwaith eto, diolch am y ddarpariaeth fwyaf hael ar gyfer prydau ysgol am ddim o'i gymharu ag unrhyw ran o'r DU.
I thank Joyce Watson very much for that. Welsh Conservative MPs will be answerable for denying help to children who go hungry in a part of the United Kingdom that they do not represent. Here in Wales, thankfully, children are protected from the action of those Conservative MPs, because, as Joyce Watson said, we were the first Government in the United Kingdom to guarantee that children would go on having free school meals and we provide the most generous level of help to local authorities to go on doing that. In the spirit of Angela Burns's last question, let me also say, Llywydd, that I want to pay tribute to all those businesses and other organisations in Wales who have gone beyond what we are able to provide through the free school meals service, to make sure that children who have other needs in their lives are able to be helped. Many of us will have seen the example in my colleague Alun Davies's constituency of a fantastic group of people who have been helping hundreds and hundreds of families over and above what schools themselves are able to put in place. I think that just tells us that the instinctive spirit of people in Wales is an entirely different place from the way that the Conservative Party has approached this basic issue. Apparently, we could afford to subsidise people to eat out in order to help out, but it isn't possible to provide for children who go hungry during school holidays. That tells you all you need to know. I'm immensely grateful to our local authorities for the way that they do this, and we do indeed talk to them, as Joyce Watson has said, about the extra discretion they have. I know that our local authorities often apply that discretion to make sure that children who are at the margin of the rules get help, and to use that to make sure that no child suffers in their education because they simply don't have food in their stomach.
Diolch yn fawr iawn i Joyce Watson am hynna. Bydd ASau Ceidwadol Cymru yn atebol am wrthod cymorth i blant sy'n mynd yn llwglyd mewn rhan o'r Deyrnas Unedig nad ydyn nhw'n ei chynrychioli. Yma yng Nghymru, diolch byth, caiff plant eu hamddiffyn rhag camau gweithredu'r ASau Ceidwadol hynny, oherwydd, fel y dywedodd Joyce Watson, ni oedd y Llywodraeth gyntaf yn y Deyrnas Unedig i warantu y byddai plant yn parhau i gael prydau ysgol am ddim ac rydym yn darparu'r lefel fwyaf hael o gymorth i awdurdodau lleol fynd ati i wneud hynny. Yn ysbryd cwestiwn diwethaf Angela Burns, gadewch i mi ddweud hefyd, Llywydd, fy mod i'n awyddus i dalu teyrnged i'r holl fusnesau hynny a sefydliadau eraill yng Nghymru sydd wedi mynd y tu hwnt i'r hyn y gallwn ni ei ddarparu drwy'r gwasanaeth prydau ysgol am ddim, i sicrhau bod plant sydd ag anghenion eraill yn eu bywydau yn cael cymorth. Bydd llawer ohonom ni wedi gweld yr enghraifft yn etholaeth fy nghyd-Aelod Alun Davies o grŵp gwych o bobl sydd wedi bod yn helpu cannoedd ar gannoedd o deuluoedd yn ychwanegol at yr hyn y gall ysgolion eu hunain ei roi ar waith. Rwyf i'n credu bod hynny yn dweud wrthym ni fod ysbryd greddfol pobl yng Nghymru yn lle cwbl wahanol i'r ffordd y mae'r Blaid Geidwadol wedi ymdrin â'r mater sylfaenol hwn. Yn ôl pob tebyg, roeddem ni'n gallu fforddio cymhorthdal i bobl fwyta allan i helpu allan, ond nid yw'n bosibl darparu ar gyfer plant sy'n mynd heb fwyd yn ystod gwyliau'r ysgol. Mae hynny'n dweud wrthych chi y cyfan y mae angen i chi ei wybod. Rwy'n hynod ddiolchgar i'n hawdurdodau lleol am y ffordd y maen nhw'n gwneud hyn, ac rydym ni wir yn siarad â nhw, fel y dywedodd Joyce Watson, am y disgresiwn ychwanegol sydd ganddyn nhw. Rwy'n gwybod bod ein hawdurdodau lleol yn aml yn cymhwyso'r disgresiwn hwnnw i sicrhau bod plant sydd ar ymylon y rheolau yn cael cymorth, ac i ddefnyddio hynny i sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn dioddef o ran ei addysg dim ond oherwydd nad oes ganddo fwyd yn ei stumog.
First Minister, you've mentioned the need to support those on lower incomes. It's been 42 days now since your Government announced that it would roll out payments of £500 per week for those on low incomes who are asked to self-isolate, but the payments are yet to be received. Now, people in England and Scotland have been entitled to payments of £500 since 28 September, with grants being paid from 12 October. Earlier today Paul Davies, in his questions, asked you when people in Wales will receive the £500 self-isolating grants. You didn't answer his question, so can you tell us now when these payments will be made?
Prif Weinidog, rydych chi wedi sôn am yr angen i gefnogi'r rhai hynny ar incwm is. Mae 42 diwrnod wedi mynd heibio erbyn hyn ers i'ch Llywodraeth gyhoeddi y byddai'n cyflwyno taliadau o £500 yr wythnos i'r rhai hynny ar incwm isel y gofynnir iddyn nhw hunanynysu, ond nid yw'r taliadau wedi dod i law eto. Nawr, mae pobl yn Lloegr a'r Alban wedi bod â hawl i daliadau o £500 ers 28 Medi, gyda grantiau yn cael eu talu o 12 Hydref. Yn gynharach heddiw, gofynnodd Paul Davies i chi, yn ei gwestiynau ef, pryd y bydd pobl yng Nghymru yn cael y grantiau hunanynysu gwerth £500. Ni wnaethoch chi ateb ei gwestiwn, felly a wnewch chi ddweud wrthym ni yn awr pryd y bydd y gwneir y taliadau hyn?
Llywydd, these payments are available in Wales and they'll be backdated in Wales as well; all of that has already been announced. It's for Conservative Members to keep up with policy in Wales, not to use First Minister's questions as some sort of personal research service.
Llywydd, mae'r taliadau hyn ar gael yng Nghymru a byddan nhw'n cael eu hôl-ddyddio yng Nghymru hefyd; mae hynny i gyd eisoes wedi ei gyhoeddi. Mater i Aelodau Ceidwadol yw cadw llygad ar y diweddaraf o ran polisi yng Nghymru, nid defnyddio cwestiynau'r Prif Weinidog fel rhyw fath o wasanaeth ymchwil personol.
If I can return us, First Minister, to free school meals, I'd associate myself with a lot of what Joyce Watson said about how positive it is that we are still providing those, particularly in school holiday times. The First Minister will be aware of the Joseph Rowntree Foundation report that was published yesterday, calling for a Welsh benefits system. One of the issues that we still have with free school meals is that approximately 20 per cent of those families who are entitled are still not taking that up.
Now, it has been put to me that there may be an issue, particularly in some smaller communities—for example, the village communities in the Gwendraeth, places like Pontyberem, Pontyates and Tumble—where people may still feel some stigma in making a request for this support. Can I invite the First Minister today to re-emphasise that this is not in any sense charity? This is an entitlement that we all would want every single family who are entitled to it to take up. What more can the Welsh Government do, working with communities and with local authorities, to ensure that every single child who is entitled to support so that they are not hungry here in our country does get that support?
Os caf i ddychwelyd, Prif Weinidog, at brydau ysgol am ddim, hoffwn i gysylltu fy hun â llawer o'r hyn a ddywedodd Joyce Watson am ba mor gadarnhaol yw hi ein bod ni'n parhau i'w darparu, yn enwedig yn ystod gwyliau ysgol. Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o adroddiad Sefydliad Joseph Rowntree a gyhoeddwyd ddoe, yn galw am system fudd-daliadau yng Nghymru. Un o'r problemau sydd gennym ni o hyd o ran prydau ysgol am ddim yw bod oddeutu 20 y cant o'r teuluoedd hynny sydd â hawl iddyn nhw yn dal i beidio â manteisio arnyn nhw.
Nawr, dywedwyd wrthyf i y gallai fod problem, yn enwedig mewn rhai cymunedau llai—er enghraifft, cymunedau pentrefi yn y Gwendraeth, lleoedd fel Pontyberem, Pont-iets a'r Tymbl—lle mae pobl yn dal i deimlo rhywfaint o stigma wrth wneud cais am y cymorth hwn. A gaf i wahodd y Prif Weinidog heddiw i ailbwysleisio nad elusen yw hyn mewn unrhyw ystyr? Mae hwn yn hawliad yr ydym ni i gyd yn awyddus i bob un teulu sydd â hawl iddo ei ddefnyddio. Beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, trwy weithio gyda chymunedau a gydag awdurdodau lleol, i sicrhau bod pob un plentyn sydd â hawl i gael cymorth fel nad yw'n llwglyd yma yn ein gwlad ni yn cael y cymorth hwnnw?
I entirely agree with Helen Mary Jones: of course, this is help that children are entitled to receive. The old days when children were singled out if they were receiving a free school meal are, surely, long over here in Wales, although the long tail of stigma can take a long time to disappear. But we have a whole new set of ways in which schools make sure that children who are entitled to free school meals aren't discriminated against or picked out from other children, and I know that huge efforts are made.
Some local authorities in Wales do succeed more than others in making sure that entitlement to free school meals is automatic—that it is linked to other benefits that the local authority already knows a family to be in receipt of. The more that we can make free school meals not a matter of families having to apply for it, but it being done through the other systems that local authorities have available to them, the greater the take-up will be. The ambition of the Welsh Government is exactly as Helen Mary Jones set it out: that every child who is entitled to this benefit should be in a position to take it.
We have been working with local authorities—as I say, some of them are already more advanced down this path than others—to find ways in which not just free school meals but a whole range of other help to which families are entitled comes to them as a result of things that the local authority already know about them because of information that they've supplied, rather than requiring people to make repeated applications for help that ought to be straightforwardly available to them.
Rwyf i'n cytuno'n llwyr â Helen Mary Jones: wrth gwrs, mae hwn yn gymorth y mae gan blant hawl i'w gael. Does bosib nad yw'r hen ddyddiau pryd y tynnwyd sylw at blant pe bydden nhw'n cael pryd ysgol am ddim wedi hen fynd heibio yma yng Nghymru, er y gall cynffon hir stigma gymryd amser hir i ddiflannu. Ond mae gennym ni gyfres gyfan o ffyrdd newydd y mae ysgolion yn eu defnyddio i sicrhau na wahaniaethir rhwng plant sydd â hawl i gael prydau ysgol am ddim â phlant eraill, ac na thynnir sylw atyn nhw, a gwn fod ymdrechion enfawr yn cael eu gwneud.
Mae rhai awdurdodau lleol yng Nghymru yn llwyddo yn fwy nag eraill i sicrhau bod yr hawl i gael prydau ysgol am ddim yn awtomatig—ei fod yn gysylltiedig â budd-daliadau eraill y mae'r awdurdod lleol yn gwybod eisoes y mae'r teulu yn eu cael. Po fwyaf y gallwn ni wneud prydau ysgol am ddim yn fater, nid o deuluoedd yn gorfod gwneud cais amdano, ond ei fod yn digwydd trwy'r systemau eraill sydd gan awdurdodau lleol ar gael iddyn nhw, y mwyaf o bobl a fydd yn manteisio arnyn nhw. Mae uchelgais Llywodraeth Cymru yn union fel y nododd Helen Mary Jones: y dylai pob plentyn sydd â hawl i gael y budd-dal hwn fod mewn sefyllfa i fanteisio arno.
Rydym ni wedi bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol—fel y dywedais i, mae rhai ohonyn nhw eisoes yn bellach ar hyd y llwybr hwn nag eraill—i ddod o hyd i ffyrdd, yn ogystal â phrydau ysgol am ddim, o sicrhau bod ystod gyfan o gymorth arall y mae gan deuluoedd hawl iddo yn eu cyrraedd o ganlyniad i bethau y mae'r awdurdod lleol eisoes yn ei wybod amdanyn nhw oherwydd gwybodaeth y maen nhw wedi ei darparu, yn hytrach na'i gwneud yn ofynnol i bobl wneud ceisiadau mynych am gymorth a ddylai fod ar gael yn ddidrafferth iddyn nhw.
7. Pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi sector treftadaeth Cymru cyn yr etholiad seneddol nesaf? OQ55800
7. What action will the Welsh Government take to support the Welsh heritage sector before the next parliamentary election? OQ55800
Llywydd, the Welsh Government continues to help mitigate the effects of the pandemic on the heritage sector by providing financial support packages, guidance and advice. That support will continue through the remainder of this Senedd term, including a focus on longer term recovery.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i helpu i liniaru effeithiau'r pandemig ar y sector treftadaeth trwy ddarparu pecynnau cymorth ariannol, canllawiau a chyngor. Bydd y cymorth hwnnw yn parhau drwy weddill y tymor Senedd hwn, gan gynnwys pwyslais ar adferiad yn y tymor hwy.
Thank you, First Minister. The COVID pandemic has obviously hit the heritage sector hard. National Museum Wales and the National Library of Wales are both institutions that have seen a drastic loss of revenue from the lack of visitors, or from no visitors, but this on top of significant reductions in grant-aid funding before the pandemic outbreak. The national museum and the national library are vital parts of Welsh heritage and culture, and need to be adequately supported. What plans do you have to put both institutions on a more sustainable footing, together with long-term funding agreements, to ensure they can continue to serve and benefit future generations in Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Mae'n amlwg bod pandemig COVID wedi taro'r sector treftadaeth yn galed. Mae Amgueddfa Genedlaethol Cymru a Llyfrgell Genedlaethol Cymru ill dau yn sefydliadau sydd wedi gweld gostyngiad sylweddol mewn refeniw oherwydd diffyg ymwelwyr, neu ddim ymwelwyr, ond mae hyn ar ben gostyngiadau sylweddol mewn cyllid cymorth grant cyn dechrau'r pandemig. Mae'r amgueddfa genedlaethol a'r llyfrgell genedlaethol yn rhannau hanfodol o dreftadaeth a diwylliant Cymru, ac mae angen eu cefnogi mewn modd digonol. Pa gynlluniau sydd gennych chi i roi sylfaen fwy cynaliadwy i'r ddau sefydliad, ynghyd â threfniadau cyllid hirdymor, i sicrhau y gallan nhw barhau i wasanaethu a bod o fudd i genedlaethau'r dyfodol yng Nghymru?
Llywydd, I thank the Member for that question. It comes with the normal selective amnesia from the Conservative Party, because the reason that they're having reductions in assistance to those institutions in Wales is the result of a decade of austerity that her party imposed on people in Wales, with year-on-year reductions in the funding available to the Welsh Government for all the purposes that we provide. So, the single best way in which we can make sure that there is adequate funding, for our heritage institutions and for the rest of our public services, is to make sure that that policy is not reintroduced once the pandemic period is over. Anything the Member can do to persuade her colleagues in London of the advantages of the course of action that she advocates I'm sure would be very powerful with them.
Llywydd, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'n dod gyda'r amnesia dethol arferol gan y Blaid Geidwadol, oherwydd bod y rheswm dros y gostyngiadau mewn cymorth i'r sefydliadau hynny yng Nghymru yn ganlyniad degawd o gyni a orfodwyd ar bobl yng Nghymru gan ei phlaid hi, gyda gostyngiadau bob blwyddyn i'r cyllid sydd ar gael i Lywodraeth Cymru at yr holl ddibenion yr ydym ni'n eu darparu. Felly, y ffordd orau y gallwn ni sicrhau bod digon o gyllid, ar gyfer ein sefydliadau treftadaeth ac ar gyfer gweddill ein gwasanaethau cyhoeddus, yw sicrhau na chaiff y polisi hwnnw ei ailgyflwyno pan fydd cyfnod y pandemig ar ben. Bydd unrhyw beth y gall yr Aelod ei wneud i ddwyn perswâd ar ei chydweithwyr yn Llundain o fanteision y camau gweithredu y mae hi'n eu hargymell yn rymus iawn gyda nhw rwy'n siŵr.
First Minister, the Welsh Labour Government has launched the £53 million cultural recovery fund and the £18 million prior funding stream. Cultural and heritage organisations since September have been able to apply for funding as we begin the long, slow recovery from the greatest public health crisis of the last century, and this pandemic has spared no sector of our society. Indeed, the cultural landscape is the very fabric of Welsh life. So, First Minister, how will the Welsh Government assess the need, going forward into 2021, to aid Welsh cultural and heritage institutions so that they are not lost to future generations?
Prif Weinidog, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi lansio'r gronfa adferiad diwylliannol gwerth £53 miliwn a'r ffrwd cyllid â blaenoriaeth gwerth £18 miliwn. Ers mis Medi mae sefydliadau diwylliannol a threftadaeth wedi gallu gwneud cais am gyllid wrth i ni ddechrau'r adferiad hir ac araf o argyfwng iechyd cyhoeddus mwyaf y ganrif ddiwethaf, ac nid oes unrhyw sector o'n cymdeithas nad yw wedi dioddef effaith y pandemig hwn. Yn wir, y dirwedd ddiwylliannol yw gwead sylfaenol bywyd Cymru. Felly, Prif Weinidog, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn asesu'r angen, wrth symud ymlaen i 2021, i gynorthwyo sefydliadau diwylliannol a threftadaeth Cymru fel na fyddan nhw'n cael eu colli i genedlaethau'r dyfodol?
Llywydd, I thank Rhianon Passmore for that. The heritage strand in the cultural recovery fund—Members will know there were four strands in the £53 million fund—the heritage strand attracted over 120 applications, and so far over £380,000 in grants has been offered and accepted by organisations in the sector. We continue to assess, appraise and—wherever possible—approve applications to the fund. That has to be done by a panel process. There are some significant applications from major organisations such as the National Trust in Wales that are still going through that process, so I'm very pleased to provide Rhianon Passmore with an assurance that the £380,000 already agreed is not the end of the story, that those panels continue to meet, and that there will be further grants and awards made to the heritage sector here in Wales from that £53 million fund.
Llywydd, diolchaf i Rhianon Passmore am hynny. Mae elfen treftadaeth y gronfa adferiad diwylliannol—bydd Aelodau yn gwybod bod pedair elfen i'r gronfa gwerth £53 miliwn—denodd y maes treftadaeth dros 120 o geisiadau, a hyd yn hyn mae dros £380,000 wedi ei gynnig mewn grantiau a'i dderbyn gan sefydliadau yn y sector. Rydym yn parhau i asesu, arfarnu a—lle bynnag y bo'n bosibl—cymeradwyo ceisiadau i'r gronfa. Mae'n rhaid i hynny gael ei wneud drwy broses banel. Mae rhai ceisiadau sylweddol gan sefydliadau mawr fel yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol yng Nghymru sy'n dal i fynd drwy'r broses honno, felly rwy'n falch iawn o roi sicrwydd i Rhianon Passmore nad yw'r £380,000 sydd wedi ei gytuno eisoes yn ddiwedd y stori, bod y paneli hynny yn parhau i gyfarfod, ac y bydd grantiau a dyfarniadau ychwanegol yn cael eu rhoi i'r sector treftadaeth yma yng Nghymru o'r gronfa gwerth £53 miliwn honno.
8. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i atal COVID-19 rhag lledaenu mewn ysbytai yng Nghymru? OQ55809
8. What steps is the Welsh Government taking to prevent the spread of COVID-19 in Welsh hospitals? OQ55809
I thank the Member for that question. We work closely with health boards to support them in managing the spread of coronavirus in hospitals. All outbreaks are reviewed and lessons are shared between health boards as they emerge.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Rydym ni'n gweithio yn agos gyda byrddau iechyd i'w cefnogi i reoli lledaeniad y coronafeirws mewn ysbytai. Caiff pob achos ei adolygu a chaiff gwersi eu rhannu rhwng byrddau iechyd wrth iddyn nhw ddod i'r amlwg.
Thank you, First Minister. The fact that COVID-19 has been allowed to spread in our hospitals is a clear failure of Government policy and a dereliction of the Welsh Government's duty to protect our most vulnerable. First Minister, why is there no clear demarcation between COVID and non-COVID patients? Why are we testing just over half of all hospital admissions? And, First Minister, surely you agree with me that the best way to protect our NHS is to test everyone and to dedicate certain hospitals for treating those infected with COVID-19? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r ffaith fod COVID-19 wedi cael ei adael i ledaenu yn ein hysbytai yn arwydd o fethiant clir ym mholisi'r Llywodraeth ac o esgeuluso dyletswydd Llywodraeth Cymru i amddiffyn ein pobl fwyaf agored i niwed. Prif Weinidog, pam nad oes ffin glir rhwng cleifion sydd â COVID a chleifion nad oes ganddyn nhw COVID? Pam ydym ni'n profi ychydig dros hanner yr holl dderbyniadau i'r ysbyty? A, Prif Weinidog, siawns eich bod yn cytuno â mi mai'r ffordd orau o ddiogelu ein GIG yw profi pawb a neilltuo ysbytai penodol ar gyfer trin y rhai sydd wedi eu heintio â COVID-19? Diolch.
Well, Llywydd, I have to take issue with what was a nonsensical introduction to what turned out to be a sensible question at the end of it. The sensible point that the Member managed to make was about the way in which NHS premises in Wales are creating separate facilities for people suffering from coronavirus in order to be able to protect facilities for those people who need to use the NHS for every other reason. Earlier today, Llywydd, the director general and chief executive of the NHS took the Welsh Government press conference and dealt directly with the issue of the spread of coronavirus within hospitals. He said that, of course,
'We regret every case of hospital-acquired Covid. But I want to be clear',
Dr Goodall said,
'this is not as simple as a failure of hand-washing or poor infection control procedures.'
He went on to explain the ways in which coronavirus can still, despite everything that our staff do to safeguard those closed settings and those people who work and are treated within them—despite all those efforts, he set out the ways in which this highly infectious virus can still make its way into those places, and how incredibly difficult it can be to prevent its spread in busy healthcare environments, especially when we see 100 people with coronavirus being admitted to our hospitals now every day. And I think just a little more understanding, on behalf of the Member, for everything that those front-line staff do to deal with those really difficult circumstances would not have gone amiss, given the questions we've had earlier today in marking the ongoing efforts that those people make to keep us all safe.
Wel, Llywydd, mae'n rhaid i mi anghytuno â'r hyn a oedd yn gyflwyniad hurt i'r hyn a oedd yn gwestiwn synhwyrol ar ei ddiwedd. Roedd y pwynt synhwyrol y llwyddodd yr Aelod i'w wneud yn ymwneud â'r ffordd y mae safleoedd y GIG yng Nghymru yn creu cyfleusterau ar wahân i bobl sy'n dioddef o'r coronafeirws er mwyn gallu diogelu cyfleusterau ar gyfer y bobl hynny y mae angen iddyn nhw ddefnyddio'r GIG am bob rheswm arall. Yn gynharach heddiw, Llywydd, cynhaliodd cyfarwyddwr cyffredinol a phrif weithredwr y GIG gynhadledd Llywodraeth Cymru i'r wasg ac ymdriniodd yn uniongyrchol â'r mater o ledaeniad y coronafeirws mewn ysbytai. Dywedodd ei fod, wrth gwrs:
yn gresynu at bob achos o Covid a gafwyd mewn ysbytai. Ond rwyf i eisiau bod yn glir,
Meddai Dr Goodall,
nid yw hyn mor syml â methiant gweithdrefnau golchi dwylo neu weithdrefnau rheoli heintiau gwael.
Aeth ymlaen i egluro'r ffyrdd y gall y coronafeirws barhau, er gwaethaf popeth y mae ein staff yn ei wneud i ddiogelu'r lleoliadau caeëdig hynny a'r bobl hynny sy'n gweithio ac sy'n cael eu trin ynddyn nhw—er gwaethaf yr holl ymdrechion hynny, nododd y ffyrdd y gall y feirws hynod heintus hwn barhau i fynd i mewn i'r lleoedd hynny, a pha mor anhygoel o anodd y gall hi fod i atal ei ledaeniad mewn amgylcheddau gofal iechyd prysur, yn enwedig pan ein bod yn gweld 100 o bobl sydd â'r coronafeirws yn cael eu derbyn i'n hysbytai bob dydd erbyn hyn. Ac rwyf i'n credu y byddai ychydig mwy o ddealltwriaeth, ar ran yr Aelod, o bopeth y mae'r staff rheng flaen hynny yn ei wneud i ymdrin â'r amgylchiadau gwirioneddol anodd hynny wedi bod yn ddefnyddiol, o ystyried y cwestiynau yr ydym ni wedi eu cael yn gynharach heddiw wrth nodi'r ymdrechion parhaus y mae'r bobl hynny yn eu gwneud i'n cadw ni i gyd yn ddiogel.
People in England who are clinically vulnerable and can't work from home have been given new shielding advice, and the over-60s have been advised to minimise contact with others. In Wales the advice to the clinically vulnerable group, including the over-60s, is to continue to work if you can't work from home. Your advice says your employer should be able to explain to you the measures that they've put in place to keep you safe at work. Now, I'm sure you can imagine that this isn't cutting it with all of those who face an impossible choice. As one Rhondda constituent put it, it's either shield and have no support financially, or work and face long-term complications with our health or even death. The mental health pressures that go with this kind of choice cannot be overstated. The clinically vulnerable need more protection at work and this is especially the case if people work in high-risk settings like hospitals, schools, prisons and other closed settings. Now, I understand that the details of future regulations are still being worked on, but will you give us a commitment today that you'll undertake to give this protection to people who are in work and clinically very vulnerable?
Mae pobl yn Lloegr sy'n agored i niwed yn glinigol ac nad ydyn nhw'n gallu gweithio gartref wedi cael cyngor gwarchod newydd, ac mae pobl dros 60 oed wedi cael cyngor i leihau cysylltiad ag eraill gymaint â phosibl. Yng Nghymru, y cyngor i'r grŵp sy'n agored i niwed yn glinigol, gan gynnwys pobl dros 60 oed, yw i barhau i weithio os na allwch chi weithio gartref. Mae eich cyngor yn dweud y dylai eich cyflogwr allu egluro wrthych chi y mesurau y maen nhw wedi eu rhoi ar waith i'ch cadw chi'n ddiogel yn y gwaith. Nawr, rwy'n siŵr y gallwch chi ddychmygu nad yw hyn yn dderbyniol i'r holl rai hynny sy'n wynebu dewis amhosibl. Fel y dywedodd un etholwr o'r Rhondda, mae'n fater o naill ai gwarchod a pheidio â chael cymorth ariannol, neu weithio ac wynebu cymhlethdodau hirdymor gyda'n hiechyd neu farwolaeth hyd yn oed. Nid oes modd gorbwysleisio'r pwysau iechyd meddwl sy'n dod gyda'r math hwn o ddewis. Mae angen i'r rhai sy'n agored i niwed yn glinigol gael eu diogelu yn well yn y gwaith ac mae hyn yn arbennig o wir os yw pobl yn gweithio mewn lleoliadau risg uchel fel ysbytai, ysgolion, carchardai a lleoliadau caeëdig eraill. Nawr, rwy'n deall bod manylion rheoliadau'r dyfodol yn dal i gael eu llunio, ond a wnewch chi roi ymrwymiad i ni heddiw y byddwch chi'n addo rhoi'r amddiffyniad hwn i bobl sydd mewn gwaith ac sy'n agored iawn i niwed yn glinigol?
Well, Llywydd, I ought to make it clear to Members that it was not my advice that the Member was quoting; she was quoting the advice of the Chief Medical Officer for Wales in the letter that he has sent to all 130,000 people who were on the shielding list, and he provides them with the best clinical advice that he is able to provide to them.
I know that Leanne Wood will well recognise the mental health impact of shielding as well. This is one of the things that we were told very powerfully by the shielded population earlier in the year during that long period when we asked them not to go to work, not to go out shopping, not to leave their homes for exercise. The message back from them was that that had a profound impact, in many cases, on people's sense of mental health and well-being. And all of that is summed up in the advice that the chief medical officer provides to people, trying to balance the different harms that come from asking people to live their lives in that highly restricted way.
But I do agree with Leanne Wood about the points that she makes about people who are in work when they are highly vulnerable. I think the letter deals with that in a more sensitive way than maybe she has implied, but I am happy to say to her that that is an issue that we will keep under review, and if there is better advice that can be provided to people and to employers about the way in which they respond to people who are of that age and who are clinically vulnerable—the way that they are protected in the workplace—then of course we're very pleased to go on doing that.
Wel, Llywydd, fe ddylwn i ei gwneud yn glir i'r Aelodau nad fy nghyngor i oedd yr Aelod yn ei ddyfynnu; roedd hi'n dyfynnu cyngor Prif Swyddog Meddygol Cymru yn y llythyr y mae ef wedi ei anfon at bob un o'r 130,000 o bobl a oedd ar y rhestr warchod, ac mae'n rhoi'r cyngor clinigol gorau y gall ef ei roi iddyn nhw.
Gwn i y bydd Leanne Wood yn cydnabod effaith gwarchod ar iechyd meddwl hefyd. Dyma un o'r pethau a ddywedodd y boblogaeth sy'n gwarchod wrthym ni yn rymus iawn yn gynharach yn y flwyddyn yn ystod y cyfnod hir hwnnw pryd y gwnaethom ni ofyn iddyn nhw beidio â mynd i'r gwaith, peidio â mynd allan i siopa, peidio â gadael eu cartrefi ar gyfer ymarfer corff. Y neges yn ôl ganddyn nhw oedd bod hynny wedi cael effaith ddofn, mewn llawer o achosion, ar ymdeimlad pobl o iechyd meddwl a lles. Ac mae hynny i gyd wedi'i grynhoi yn y cyngor y mae'r prif swyddog meddygol yn ei roi i bobl, gan geisio cydbwyso'r gwahanol fathau o niwed a ddaw o ofyn i bobl fyw eu bywydau yn y ffordd gyfyngedig iawn honno.
Ond rwyf i yn cytuno â Leanne Wood ynglŷn â'r pwyntiau y mae hi'n eu gwneud o ran pobl sydd mewn gwaith pan eu bod nhw'n agored iawn i niwed. Rwy'n credu bod y llythyr yn ymdrin â hynny mewn ffordd fwy sensitif nag y mae hi wedi ei awgrymu efallai, ond rwyf i'n hapus iawn i ddweud wrthi bod hwnnw'n fater y byddwn ni'n ei adolygu yn barhaus, ac os oes modd rhoi gwell cyngor i bobl ac i gyflogwyr ynglŷn â'r ffordd y maen nhw'n ymateb i bobl sydd yn yr oedran hwnnw ac sy'n agored i niwed yn glinigol—y ffordd y cânt eu hamddiffyn yn y gweithle—yna wrth gwrs, rydym ni'n falch iawn o barhau i wneud hynny.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.
Thank you, Llywydd. I have multiple changes to report to today's agenda. Added to this afternoon's agenda are statements on public health protection measures post firebreak, strategic assistance for Betsi Cadwaladr University Health Board, the future of rail—details of the new arrangements—and the innovative housing programme year 4—modern methods of construction/modular special.
Postponed until 17 November are the statement on the economic recovery plan, the legislative consent motion on the Non-Domestic Ratings (Public Lavatories) Bill and the statutory instrument consent memorandum on the European Union Withdrawal (Consequential Modifications) (EU Exit) Regulations 2020 and the debate on the second annual report of the president of Welsh Tribunals. The debate on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2020 and the oral statement on homelessness have been withdrawn. Finally, the statement on an update on developments in the UK's trade policy will issue as a written statement.
Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae gennyf i newidiadau niferus i'w hadrodd o ran agenda heddiw. Wedi eu hychwanegu i agenda y prynhawn yma mae datganiadau ar fesurau diogelu iechyd y cyhoedd ar ôl y cyfnod atal byr, cymorth strategol i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, dyfodol y rheilffyrdd—manylion y trefniadau newydd—a blwyddyn 4 y rhaglen dai arloesol—dulliau modern o adeiladu/modiwlar arbennig.
Mae'r datganiad ar y cynllun adfer economaidd, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Ardrethi Annomestig (Toiledau Cyhoeddus) a'r memorandwm cydsyniad offeryn statudol ar y Rheoliadau Ymadael â’r Undeb Ewropeaidd (Addasiadau Canlyniadol) (Ymadael â'r UE) 2020 a'r ddadl ar ail adroddiad blynyddol llywydd Tribiwnlysoedd Cymru wedi eu gohirio tan 17 Tachwedd. Mae'r ddadl ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2020 a'r datganiad llafar ar ddigartrefedd wedi eu tynnu'n ôl. Yn olaf, bydd y datganiad ar yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch datblygiadau ym mholisi masnach y DU yn cael ei gyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig.
Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir eu gweld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Darren Millar. [Inaudible.] Oh, still not hearing you, Darren Millar.
Darren Millar. [Anghlywadwy.] O, dal i beidio â'ch clywed, Darren Millar.
Can you hear me now?
Allwch chi fy nghlywed i nawr?
Yes, we can, yes. Carry on.
Gallwn, gallwn, ie. Cariwch ymlaen.
Thank you, Llywydd. Can I call for two statements from the Welsh Government please, business Minister? The first is in relation to the recent Natural Resources Wales report into their response to flooding last year. You'll know that the report identified some significant shortcomings in the Natural Resources Wales response to the floods that were caused by storms Ciara, Dennis and George. And there were many in my constituency that were affected by some of those shortcomings, unfortunately. Many people will recall that there's a community in Llanfair Talhaiarn that suffered flooding twice in as many years and, unfortunately, had not seen significant improvements in its flood defences, even though they were promised back in 2012. So, I think it is important that we have an update from the Minister responsible for the environment on what action she is now going to take to make sure that Natural Resources Wales are able to step up to the mark on behalf of those communities that felt the brunt of those shortcomings, and, unfortunately, suffered significant losses and interruption to their lives because of the flooding that took place.
Can I also call for a statement from the Minister responsible for transport in relation to safe cycling? There have been a number of incidents in the past few months in my own constituency of individuals being hit by cyclists, sometimes using electric-powered bikes, but often cyclists under their own power and speed, on the coastal path in particular, on the promenade in Colwyn Bay, and indeed, here in Kinmel Bay, in the community in which I live. Clearly, it's not acceptable for people to be going too fast in areas that are shared with pedestrians, and this is a matter that must be given better attention, I think, in the future.
So, can I ask for a statement on both of those things, so that we can avoid unnecessary injury in future to individuals who've been hit by cyclists? Thank you.
Diolch, Llywydd. A gaf i alw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru os gwelwch yn dda, Gweinidog busnes? Mae'r cyntaf yn ymwneud ag adroddiad diweddar Cyfoeth Naturiol Cymru ar eu hymateb i lifogydd y llynedd. Byddwch chi'n gwybod bod yr adroddiad wedi nodi rhai diffygion sylweddol yn ymateb Cyfoeth Naturiol Cymru i'r llifogydd a gafodd eu hachosi gan stormydd Ciara, Dennis a George. A chafodd rhai o'r diffygion hynny effaith ar lawer yn fy etholaeth i, yn anffodus. Bydd llawer o bobl yn cofio bod cymuned yn Llanfair Talhaearn a ddioddefodd lifogydd ddwywaith yn yr un nifer o flynyddoedd ac, yn anffodus, nid oedden nhw wedi gweld gwelliannau sylweddol yn ei hamddiffynfeydd rhag llifogydd, er i hynny gael ei addo iddyn nhw yn 2012. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr amgylchedd o ran y camau y mae hi'n mynd i'w cymryd yn awr i sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gallu camu i'r adwy ar ran y cymunedau hynny a deimlodd effaith y diffygion hynny fwyaf, ac, yn anffodus, a ddioddefodd golledion sylweddol a tharfu ar eu bywydau oherwydd y llifogydd a ddigwyddodd.
A gaf i hefyd alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth mewn cysylltiad â beicio diogel? Bu nifer o ddigwyddiadau yn ystod y misoedd diwethaf yn fy etholaeth i fy hun, o unigolion yn cael eu taro gan feicwyr, weithiau wrth ddefnyddio beiciau trydan, ond yn aml beicwyr dan eu pŵer a'u cyflymder eu hunain, ar lwybr yr arfordir yn arbennig, ar y promenâd ym Mae Colwyn, ac yn wir, yma ym Mae Cinmel, yn y gymuned yr wyf i'n byw ynddi. Yn amlwg, nid yw'n dderbyniol i bobl fod yn mynd yn rhy gyflym mewn ardaloedd sy'n cael eu rhannu â cherddwyr, ac mae hwn yn fater y mae'n rhaid rhoi gwell sylw iddo, yn fy marn i, yn y dyfodol.
Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ar y ddau beth hynny, er mwyn i ni allu osgoi anafiadau diangen yn y dyfodol i unigolion sydd wedi eu taro gan feicwyr? Diolch.
Thank you to Darren Millar for raising both of those issues this afternoon. As you were speaking, I was just looking ahead through the future business of the Senedd, and I don't see any obvious opportunities for those to be addressed, so I will make sure that I draw the request for both of those statements—the first being on the significant flood damage and the NRW report that followed that, and the second on safe cycling—with the relevant Ministers for them to consider how best to address those concerns.FootnoteLink
Diolch i Darren Millar am godi'r ddau fater hynny y prynhawn yma. Wrth i chi siarad, roeddwn i'n edrych trwy fusnes y Senedd yn y dyfodol, ac nid wyf i'n gweld unrhyw gyfleoedd amlwg i fynd i'r afael â'r materion hynny. Felly byddaf i'n gwneud yn siŵr fy mod i'n gwneud y cais am y ddau ddatganiad hynny—y cyntaf am ddifrod sylweddol y llifogydd ac adroddiad Cyfoeth Naturiol Cymru a ddilynodd hynny, a'r ail am feicio diogel—gyda'r Gweinidogion perthnasol ar eu cyfer i ystyried y ffordd orau o fynd i'r afael â'r pryderon hynny.FootnoteLink
Can I have a statement about the new isolation payment of £500? I know the question was asked earlier on, but it was dismissed by the First Minister. I want to know whether a chunk of it will be clawed back by Westminster in the form of tax, national insurance and deductions for universal credit purposes, just as the £500 carers bonus was. We need information about this payment to be better communicated than the carers bonus situation was, because that has plunged many people into a very difficult situation, where they've spent the money that they received from the bonus, and then subsequently had the money taken from them in universal credit.
I'd also like to know why this isolation payment was only backdated for one week to 23 October, despite being announced in September, when people in England have been able to access this payment since the end of September. So why are people losing out in Wales?
A gaf i ddatganiad am y taliad ynysu newydd o £500? Rwy'n gwybod y cafodd y cwestiwn ei ofyn yn gynharach, ond fe wnaeth y Prif Weinidog ei ddiystyru. Rwyf i eisiau gwybod a fydd cyfran ohono yn cael ei hadfachu gan San Steffan ar ffurf treth, yswiriant gwladol a didyniadau at ddibenion credyd cynhwysol, yn union fel yn achos y bonws o £500 i ofalwyr. Mae angen i'r wybodaeth am y taliad hwn gael ei chyfleu yn well nag a gafodd yn sefyllfa'r bonws i ofalwyr, gan fod hynny wedi rhoi llawer o bobl mewn sefyllfa anodd iawn, lle maen nhw wedi gwario'r arian yr oedden nhw wedi ei gael o'r bonws, ac wedyn cael yr arian wedi ei dynnu oddi wrthyn nhw mewn credyd cynhwysol.
Hoffwn i wybod hefyd pam mai dim ond am wythnos i 23 Hydref y cafodd y taliad ynysu hwn ei ôl-ddyddio, er iddo gael ei gyhoeddi ym mis Medi, pan fo pobl yn Lloegr wedi gallu cael y taliad hwn ers diwedd mis Medi. Felly pam mae pobl ar eu colled yng Nghymru?
Thank you to Leanne Wood for raising the issues of the £500 payment to people who are required to self-isolate. As colleagues will be aware from the statement that the First Minister made a few days ago on this particular issue, there are some final details that are being concluded. And I'll be sure that a statement or a letter is sent to all colleagues with the very latest, once those final details have been clarified, in order, as much as anything, that we can best advise our constituents as to how to go about accessing that payment, should they be eligible for it. So, I'll be sure that those details are shared with colleagues as soon as they're finalised.
Diolch i Leanne Wood am godi materion y taliad o £500 i bobl y mae'n ofynnol iddyn nhw hunanynysu. Fel y bydd y cyd-Aelodau yn ymwybodol o'r datganiad a wnaeth y Prif Weinidog ychydig ddyddiau yn ôl ar y mater penodol hwn, mae rhai manylion terfynol yn cael eu cwblhau. A byddaf i'n sicrhau y bydd datganiad neu lythyr yn cael ei anfon at bob cyd-Aelod gyda'r wybodaeth ddiweddaraf, ar ôl i'r manylion terfynol hynny gael eu hegluro, er mwyn, cymaint ag unrhyw beth, i ni allu rhoi'r cyngor gorau i'n hetholwyr ar sut i fynd ati i gael y taliad hwnnw, pe bydden nhw'n gymwys i'w gael. Felly, byddaf i''n sicrhau bod y manylion hynny yn cael eu rhannu â chyd-Aelodau cyn gynted ag y byddan nhw wedi eu cwblhau.
I wonder if I can ask for one statement, Minister. I'd like to ask for a Welsh Government statement to give clarity on both the legality and the morality of employers using workers' return to work after days away from work due to isolation as an automatic trigger for disciplinary measures on sickness absence, and also employers who refuse to acknowledge a phone call from test and trace to an individual as a valid reason to isolate because there is no written trail or confirmatory e-mail or text when a phone call has been made. Even when there is a text confirming the person has been in contact with someone who's tested and needs to go into isolation, the employer refuses to accept this and demands more proof, which simply cannot be obtained. And a statement, Minister, could also clarify the clear financial and other penalties for employers—the few employers, the few poor employers—who try to bully people back into work when they should be in isolation or, indeed, are symptomatic. So, I'd welcome a statement on this, although I know Welsh Government has made this clear before.
Tybed a gaf i ofyn am un datganiad, Gweinidog. Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i egluro cyfreithlondeb a moesoldeb cyflogwyr sy'n defnyddio dychweliad gweithwyr i'r gwaith ar ôl dyddiau i ffwrdd o'r gwaith oherwydd ynysu fel sbardun awtomatig ar gyfer camau disgyblu ar absenoldeb oherwydd salwch, a hefyd cyflogwyr sy'n gwrthod cydnabod galwad ffôn gan y gwasanaeth profi ac olrhain i unigolyn fel rheswm dilys dros ynysu oherwydd nad oes trywydd ysgrifenedig nac e-bost na neges destun i gadarnhau pan fydd galwad ffôn wedi ei gwneud. Hyd yn oed pan fydd neges destun yn cadarnhau bod y person wedi bod mewn cysylltiad â rhywun sydd wedi ei brofi ac y mae angen iddo ynysu, mae'r cyflogwr yn gwrthod derbyn hyn ac yn mynnu mwy o dystiolaeth, nad oes modd ei chael. A gallai datganiad, Gweinidog, hefyd egluro'r cosbau ariannol clir a chosbau eraill i gyflogwyr—y cyflogwyr prin, y cyflogwyr gwael prin—sy'n ceisio bwlio pobl yn ôl i'r gwaith pan ddylen nhw fod yn ynysu neu, yn wir, yn dangos symptomau. Felly, byddwn i'n croesawu datganiad ar hyn, er fy mod i'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud hyn yn glir o'r blaen.
I agree with Huw Irranca-Davies that the majority of staff—the majority of employers—really want to look after their staff. But there are a number—a small number—of employers who just aren't doing what they need to do in order to keep their staff safe, and, as a result, the rest of society safe. So, that's why the Welsh Government is strengthening the coronavirus regulations by imposing a legal requirement for people to self-isolate if told to do so by the NHS Wales test, trace, protect service. But, alongside that, there will be a duty placed on employers to ensure that they can't prevent an employee from following the NHS Wales test, trace, protect advice to self-isolate, for example. And of course, this goes in and ties in then to the issue that Leanne Wood has just raised about the financial support that we're able to offer people who are eligible in order to help them self-isolate as well. So, it comes as a package of support—the financial support, but, alongside that, the important duties upon individuals and employers.
Rwyf i'n cytuno â Huw Irranca-Davies fod y rhan fwyaf o'r staff—y rhan fwyaf o gyflogwyr—yn dymuno gofalu am eu staff yn wirioneddol. Ond mae nifer—nifer bach—o gyflogwyr nad ydyn nhw'n gwneud yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud er mwyn cadw eu staff yn ddiogel, ac, o ganlyniad, gweddill y gymdeithas yn ddiogel. Felly, dyna pam mae Llywodraeth Cymru yn cryfhau'r rheoliadau coronafeirws drwy osod gofyniad cyfreithiol ar bobl i hunanynysu os bydd gwasanaeth profi, olrhain, diogelu GIG Cymru yn dweud wrthyn nhw am wneud hynny. Ond, ochr yn ochr â hynny, bydd dyletswydd ar gyflogwyr i sicrhau nad ydyn nhw'n atal cyflogai rhag dilyn cyngor profi, olrhain, diogelu GIG Cymru i hunanynysu, er enghraifft. Ac wrth gwrs, mae hyn yn cysylltu â'r mater y mae Leanne Wood newydd ei godi ynghylch y cymorth ariannol y gallwn ni ei gynnig i bobl sy'n gymwys er mwyn eu helpu i hunanynysu hefyd. Felly, mae'n becyn cymorth—y cymorth ariannol, ond, ochr yn ochr â hynny, y dyletswyddau pwysig ar unigolion a chyflogwyr.
Business Minister, on the back of something my leader's already touched on today, and on the fact that I've been inundated with e-mails and calls since last Thursday, I'm just asking you, and begging the Government, to please bring forward the statement that they were meant to do today on the economic recovery plan. It's absolutely vital that businesses know what they're doing in the course of this pandemic. Obviously, they're struggling and very stressed out at the moment, and many businesses are worried that they'll have to close. I've been contacted by one—well, by numerous businesses, but one in particular is a hotel in Usk. And they spent weeks on applying for phase 3 of the economic resilience fund, and then, within 24 hours, it was closed, even after lots and lots of work on it, and then new advice, which they had to adhere to and adapt their forms for, coming out the same time it was opened on the Wednesday. So, obviously, that took time, and then, by the time they'd finished that, it was closed. It's just not good enough, Minister.
I know there's a small pot of money, and the First Minister today said he's waiting on the UK to provide more money. But the Government has billions of pounds left to spend. This money is obviously needed by a lot of businesses, and, within that statement, the Government need to outline how they're going to put more money in the pot and open it back up, and when they're going to open it back up. It's just not good enough, business Minister. It needs to be brought forward—17 November, businesses cannot wait that long. Their e-mails are not being answered by Business Wales, businesses do not know what to do. So, I am praying on you, Rebecca, to please see what you can do with this. Thank you.
Gweinidog busnes, ar gefn rhywbeth y mae fy arweinydd eisoes wedi ei grybwyll heddiw, ac ar sail y ffaith fy mod i wedi fy llethu gan negeseuon e-bost a galwadau ers dydd Iau diwethaf, rwyf i'n gofyn i chi, ac yn erfyn ar y Llywodraeth, i ddwyn ymlaen y datganiad yr oedden nhw i fod i'w wneud heddiw ar y cynllun adferiad economaidd. Mae'n gwbl hanfodol bod busnesau yn gwybod yr hyn maen nhw'n ei wneud yn ystod y pandemig hwn. Yn amlwg, maen nhw'n ei chael yn anodd ac maen nhw o dan straen enfawr ar hyn o bryd, ac mae llawer o fusnesau yn poeni y bydd yn rhaid iddyn nhw gau. Mae un busnes wedi cysylltu â mi—wel, busnesau niferus, ond mae un yn arbennig yn westy ym Mrynbuga. Ac fe wnaethon nhw dreulio wythnosau yn gwneud cais am gam 3 y gronfa cadernid economaidd, ac yna, o fewn 24 awr, cafodd ei chau, hyd yn oed ar ôl llawer iawn o waith arni, ac yna daeth cyngor newydd, y bu'n rhaid iddyn nhw lynu ato ac addasu eu ffurflenni ar ei gyfer, yr un pryd ac y cafodd ei hagor ddydd Mercher. Felly, yn amlwg, cymerodd hynny amser, ac yna, erbyn iddyn nhw orffen hynny, cafodd ei chau. Nid yw'n ddigon da, Gweinidog.
Rwy'n gwybod bod pot bach o arian, a dywedodd y Prif Weinidog heddiw ei fod yn aros i'r DU ddarparu mwy o arian. Ond mae gan y Llywodraeth filiynau o bunnoedd yn weddill i'w gwario. Mae'n amlwg bod angen yr arian hwn ar lawer o fusnesau, ac, o fewn y datganiad hwnnw, mae angen i'r Llywodraeth amlinellu sut y maen nhw'n mynd i roi mwy o arian yn y pot a'i ailagor, a phryd y byddan nhw'n ei ailagor. Nid yw'n ddigon da, Gweinidog busnes. Mae angen ei ddwyn ymlaen—17 Tachwedd, ni all busnesau aros mor hir â hynny. Nid yw Busnes Cymru yn ateb eu negeseuon e-bost, nid yw busnesau yn gwybod beth i'w wneud. Felly, rwyf i'n erfyn arnoch chi, Rebecca, i weld beth y gallwch ei wneud â hyn. Diolch.
Welsh Government has had some discussions with the UK Government and Treasury over the past few days, and I do hope that in the coming days I will have more information from the Chief Secretary to the Treasury in terms of any additional consequentials that might be coming forward to the Welsh Government as a result of the recent changes across the border in England. And, of course, if we are able to say more on that we will, and we do have the economic recovery plan statement, which, unfortunately, has had to be postponed, but that will be brought forward.
Just for a point of clarity, we don't have billions of pounds that we haven't allocated. Unfortunately, the reserve is much smaller than that, but, as I say, we're keen to keep supporting businesses as well as we can. And, of course, the First Minister has made the point that businesses in Wales do have access to the most generous package of support. Now, I appreciate we haven't managed to get every business, and we're not going to be able to support every business, but I think that it does need to be recognised that we have gone above and beyond what's available elsewhere to try and support as many businesses as we possibly can.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cael rhai trafodaethau gyda Llywodraeth y DU a'r Trysorlys yn ystod y dyddiau diwethaf, ac rwy'n gobeithio y byddaf i'n cael mwy o wybodaeth yn y dyddiau nesaf gan Brif Ysgrifennydd y Trysorlys o ran unrhyw symiau canlyniadol ychwanegol a allai fod yn dod i Lywodraeth Cymru o ganlyniad i'r newidiadau diweddar dros y ffin yn Lloegr. Ac, wrth gwrs, os gallwn ni ddweud mwy am hynny fe fyddwn ni, ac mae gennym ni ddatganiad y cynllun adferiad economaidd, sydd, yn anffodus, wedi gorfod cael ei ohirio, ond fe fydd hynny yn cael ei ddwyn ymlaen.
Dim ond fel pwynt o eglurder, nid oes gennym ni biliynau o bunnoedd nad ydym ni wedi eu dyrannu. Yn anffodus, mae'r gronfa wrth gefn yn llawer llai na hynny, ond, fel y dywedais i, rydym ni'n awyddus i barhau i gefnogi busnesau cystal ag y gallwn ni. Ac, wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog wedi gwneud y pwynt bod gan fusnesau yng Nghymru gyfle i fanteisio ar y pecyn cymorth mwyaf hael. Nawr, rwy'n sylweddoli nad ydym ni wedi llwyddo i gynnwys pob busnes, ac nid ydym ni'n mynd i allu cefnogi pob busnes, ond rwy'n credu bod angen cydnabod ein bod ni wedi mynd y tu hwnt i'r hyn sydd ar gael mewn mannau eraill i geisio cefnogi cynifer o fusnesau ag y gallwn ni.
I would like to add my voice to some of what's been said, because I'd also like to call for a statement urgently from the Minister for the economy that's going to update business owners on this, Trefnydd, and how the Welsh Government intends to provide interim support for those companies that were relying on the ERF phase 3 funds. Now, I know that this is something that's been raised a number of times already in the virtual Chamber today, but I make no apology for adding my voice to this, because there were so many companies who had been working hard on the complicated application process only to be told that the funds were frozen within less than 48 hours of those applications opening.
I've received many angry and upset e-mails—I'm sure that other Members will have done so as well—from people who haven't received any support so far from Government schemes and who, as I said, had worked so hard on these applications for the phase 3 business development grant: they were chasing quotes, they were working though all of the complicated paperwork, they were being very diligent with it. I don't think it's an exaggeration to say that they were left dumbfounded by the news that the applications closed so early. One business owner in my region also pointed out to me that Business Wales advice had earlier said that the applications would remain open until 25 November or until all the funds had been committed. Many valid claims won't now be considered on their merits because of an arbitrary cap that's been reached, and it's just not good enough, and I'd add my voice to that. I know what—
Hoffwn i ychwanegu fy llais i at rywfaint o'r hyn sydd wedi ei ddweud, oherwydd hoffwn i hefyd alw am ddatganiad ar frys gan Weinidog yr economi sy'n mynd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i berchnogion busnes am hyn, Trefnydd, a sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu darparu cymorth dros dro i'r cwmnïau hynny a oedd yn dibynnu ar gyllid cam 3 y gronfa cadernid economaidd. Nawr, rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth sydd wedi ei godi sawl gwaith eisoes yn y Siambr rithwir heddiw, ond nid wyf i'n ymddiheuro am ychwanegu fy llais i at hyn, oherwydd yr oedd cynifer o gwmnïau a oedd wedi bod yn gweithio'n galed ar y broses gymhleth o wneud cais dim ond i gael gwybod bod yr arian wedi ei rewi o fewn llai na 48 awr i'r ceisiadau hynny agor.
Rwyf i wedi cael llawer o negeseuon e-bost dig a gofidus—rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau eraill wedi eu cael hefyd—gan bobl nad ydyn nhw wedi cael unrhyw gymorth hyd yn hyn gan gynlluniau'r Llywodraeth ac a oedd, fel y dywedais i, wedi gweithio mor galed ar y ceisiadau hyn ar gyfer grant datblygu busnes cam 3: roedden nhw'n mynd ar drywydd dyfynbrisiau, roedden nhw'n gweithio drwy'r holl waith papur cymhleth, roedden nhw'n ddiwyd iawn yn ei gylch. Nid wyf i'n credu ei bod yn mynd dros ben llestri i ddweud eu bod nhw wedi eu syfrdanu gan y newyddion bod y ceisiadau wedi cau mor gynnar. Dywedodd un perchennog busnes yn fy rhanbarth i wrthyf i hefyd fod cyngor Busnes Cymru wedi dweud yn gynharach y byddai'r ceisiadau yn aros ar agor tan 25 Tachwedd neu hyd nes bod yr holl arian wedi ei neilltuo. Ni fydd llawer o hawliadau dilys bellach yn cael eu hystyried yn ôl eu rhinweddau oherwydd terfyn uchaf mympwyol sydd wedi ei gyrraedd, ac nid yw'n ddigon da, ac rwyf i'n ychwanegu fy llais at hynny. Rwy'n gwybod beth—
You are going to need to draw this question to a close.
Bydd angen i chi ddod â'r cwestiwn hwn i ben.
Okay, Llywydd. I know that the First Minister said earlier that he needed clarity about the Barnett consequentials on this, but I would welcome further clarity on what he meant, because this seems to be a formula for funds that's already provided. So, I'd like that statement, please, from the Minister urgently, because these businesses do deserve better.
Iawn, Llywydd. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog wedi dweud yn gynharach fod angen eglurder arno ynghylch symiau canlyniadol Barnett ar hyn, ond byddwn i'n croesawu mwy o eglurder ynghylch yr hyn yr oedd yn ei olygu, gan ei fod yn ymddangos bod hon yn fformiwla ar gyfer arian sydd eisoes wedi ei ddarparu. Felly, hoffwn i gael y datganiad hwnnw, os gwelwch yn dda, ar frys gan y Gweinidog, gan fod y busnesau hyn yn haeddu gwell.
Well, the same case has been made by several colleagues now this afternoon in terms of recognising just the sheer level of need that there is out there in terms of businesses requiring support, and we're very, very alive to that and wanting to support as many businesses as we possibly can. Obviously, the economy Minister will have heard your comments, the comments of Laura Anne Jones and those comments that have been made during the course of First Minister's questions as well, as he considers what further support might be available for businesses and, clearly, as soon as he is able to say more, I know that he would want to do that.
Wel, mae sawl cyd-Aelod wedi cyflwyno'r un achos erbyn hyn y prynhawn yma o ran cydnabod y lefel enfawr o angen sydd yn bodoli o ran y busnesau y mae angen cymorth arnyn nhw, ac rydym ni'n ymwybodol iawn o hynny ac yn awyddus i gefnogi cynifer o fusnesau ag y gallwn ni. Yn amlwg, bydd Gweinidog yr economi wedi clywed eich sylwadau chi, sylwadau Laura Anne Jones a'r sylwadau hynny a gafodd eu gwneud yn ystod cwestiynau'r Prif Weinidog hefyd, wrth iddo ystyried pa gymorth arall a allai fod ar gael i fusnesau ac, yn amlwg, cyn gynted ag y gall ef ddweud mwy, rwy'n gwybod y bydd yn dymuno gwneud hynny.
Trefnydd, I would like to ask for a statement from the Minister for Housing and Local Government regarding the ongoing situation at Henllys flats in Swansea. Following the flooding issues, some residents have had to be put up in temporary accommodation and those who remain in their properties have been informed that the lifts will be out of action for at least a couple of weeks, and this is severely impacting many disabled residents, particularly those on the fifth floor, amputees included, as well as adversely affecting their mental health. They are unable to leave their properties unaided, and one resident had to rely on the fire and rescue service to get to the ground floor. Residents have told me they're unable to get deliveries beyond the second floor from supermarkets. Coastal Housing have told disabled residents that they can request a move, but, as one lady informed me, she's been on the waiting list for this for five years, for a move from the fifth floor to the ground floor. Trefnydd, I'm sure you'll agree with me that this is unacceptable, and I hope that the Minister for housing will intervene and inform this Senedd of the actions the Welsh Government will take to ensure situations like this do not occur in future. Diolch yn fawr.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ynglŷn â'r sefyllfa barhaus yn fflatiau Henllys yn Abertawe. Yn dilyn y problemau llifogydd, bu'n rhaid rhoi rhai trigolion mewn llety dros dro ac mae'r rhai sydd wedi aros yn eu heiddo wedi cael gwybod na fydd y lifftiau yn weithredol am bythefnos neu fwy, ac mae hyn yn cael effaith ddifrifol ar lawer o drigolion anabl, yn enwedig y rhai hynny ar y pumed llawr, gan gynnwys trychedigion, yn ogystal ag effeithio'n andwyol ar eu hiechyd meddwl. Nid ydyn nhw'n gallu gadael eu heiddo heb gymorth, a bu'n rhaid i un preswylydd ddibynnu ar y gwasanaeth tân ac achub i gyrraedd y llawr gwaelod. Mae preswylwyr wedi dweud wrthyf i nad ydyn nhw'n gallu cael nwyddau o archfarchnadoedd wedi eu dosbarthu y tu hwnt i'r ail lawr. Mae Coastal Housing wedi dweud wrth drigolion anabl y gallan nhw ofyn i symud, ond, fel y dywedodd un fenyw wrthyf i, mae hi wedi bod ar y rhestr aros am hyn ers pum mlynedd, i symud o'r pumed llawr i'r llawr gwaelod. Trefnydd, rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi fod hyn yn annerbyniol, ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog tai yn ymyrryd ac yn hysbysu'r Senedd hon o'r camau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad yw sefyllfaoedd fel hyn yn digwydd yn y dyfodol. Diolch yn fawr.
Thank you. Clearly, the situation you describe is a very distressing one for the residents concerned. Could I suggest, as the best way forward in the first instance, you write to the Minister for housing in order for her to be able to consider the case that you've just made?
Diolch. Yn amlwg, mae'r sefyllfa yr ydych yn ei disgrifio yn un ofidus iawn i'r trigolion dan sylw. A gaf i awgrymu, fel y ffordd orau ymlaen yn y lle cyntaf, eich bod chi'n ysgrifennu at y Gweinidog tai er mwyn iddi hi allu ystyried yr achos yr ydych chi newydd ei wneud?
I call for an urgent Welsh Government statement on COVID-19 restrictions on visits to care homes in Wales. As one constituent wrote,
'Our mother has only resided at the nursing home since February. Visits stopped completely during the first wave of the pandemic, and resumed with outdoor visits in mid August. However, all visits stopped again on 1 October. The restrictions on visiting at this moment are detrimental to Mum's health and well-being and an infringement of her civil liberties and rights. I hope you will urge the Welsh Government to advise that, where visits for residents in care homes can be made safely, they should be reinstated as soon as possible.'
As the daughter of another care home resident wrote,
'I beg you to speak up for my beautiful mother who's at the late stage of dementia and her mental and physical health are deteriorating rapidly due to not being able to have her family around her. There are many things that could be put in place to allow visits to be able to happen. Please help us before it's too late and the majority of these helpless old people die of broken hearts and loneliness.'
I call for an urgent statement accordingly.
Rwy'n galw am ddatganiad brys gan Lywodraeth Cymru ynghylch cyfyngiadau COVID-19 ar ymweliadau â chartrefi gofal yng Nghymru. Fel yr ysgrifennodd un etholwr,
Dim ond ers mis Chwefror y mae ein mam ni wedi byw yn y cartref nyrsio. Daeth yr ymweliadau i ben yn llwyr yn ystod ton gyntaf y pandemig, ac fe wnaethon nhw ailddechrau gydag ymweliadau awyr agored ganol mis Awst. Fodd bynnag, daeth pob ymweliad i ben unwaith eto ar 1 Hydref. Mae'r cyfyngiadau ar ymweliadau ar hyn o bryd yn niweidiol i iechyd a lles Mam ac yn torri ei hawliau sifil. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n annog Llywodraeth Cymru i ddweud, pan fo modd i ymweliadau â phreswylwyr mewn cartrefi gofal ddigwydd yn ddiogel, y dylen nhw gael eu hadfer cyn gynted â phosibl.
Fel yr ysgrifennodd merch preswylydd cartref gofal arall,
Rwy'n erfyn arnoch chi i siarad ar ran fy mam hyfryd sydd ar gyfnod hwyr dementia ac mae ei hiechyd meddwl a'i hiechyd corfforol yn dirywio'n gyflym oherwydd nad yw'n gallu cael ei theulu o'i chwmpas. Mae llawer o bethau y byddai modd eu rhoi ar waith i ganiatáu i ymweliadau allu digwydd. Helpwch ni cyn ei bod hi'n rhy hwyr ac mae'r rhan fwyaf o'r hen bobl ddiymadferth hyn yn marw o unigrwydd a thor calon.
Rwyf i'n galw am ddatganiad brys yn unol â hynny.
Thank you to Mark Isherwood for raising those issues on behalf of his constituents, and, obviously, it's a tremendously difficult time for those and others who have loved ones in care homes who they're not able to see as they would wish. I do recall that the First Minister answered some quite detailed questions on this very recently to the Senedd, and I will speak to my colleague the Deputy Minister for Health and Social Services in order to provide an update on the latest work that is going on to ensure that we're best able to support people who are in care homes, but also recognising that the needs are not just around protecting people from COVID-19, but also about promoting their mental health and well-being and ensuring that they keep those family ties alive. So, I will, as I say, speak to the Deputy Minister with a view to exploring how best to update colleagues on that.
Diolch i Mark Isherwood am godi'r materion hynny ar ran ei etholwyr, ac, yn amlwg, mae'n gyfnod eithriadol o anodd i'r rhai hynny ac eraill sydd ag anwyliaid mewn cartrefi gofal nad ydyn nhw'n gallu eu gweld fel y bydden nhw'n ei ddymuno. Rwyf i yn cofio bod y Prif Weinidog wedi ateb rhai cwestiynau eithaf manwl ynghylch hyn yn ddiweddar iawn i'r Senedd, a byddaf i'n siarad â fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, er mwyn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith diweddaraf sy'n mynd rhagddo i sicrhau ein bod ni yn y sefyllfa orau i gefnogi pobl sydd mewn cartrefi gofal, ond hefyd cydnabod nad yw'r anghenion yn ymwneud a diogelu pobl rhag COVID-19 yn unig, ond hefyd â hybu eu hiechyd meddwl a'u lles a sicrhau eu bod yn cadw'r cysylltiadau teuluol hynny yn fyw. Felly, byddaf i, fel y dywedais i, yn siarad â'r Dirprwy Weinidog gyda'r nod o archwilio'r ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i fy nghyd-Aelodau am hynny.
I think we'd all be grateful to hear the update that you just promised to Mark Isherwood, Trefnydd.
I wonder if I could request a statement from the Minister for the economy, preferably an oral statement but a written one would be okay, I think, to update us on how well the £40 million package promised to the over-16s needing assistance to find work, training or education, or to pursue self-employment, is going. We already have the highest proportion amongst the UK nations of young people not engaged in any of that, and, as we've all heard previously, youth unemployment is likely to rise further. So, as it's been three months since the announcement was made, I think it would be helpful, actually, if the Minister would update the Senedd on where we are with the retention and recruitment of 5,000 apprentices, whether graduates are getting work experience, and what kind of employer is coming forward to apply for the incentives that were expressed in the statement when it was made. And, in particular, if such a statement could be brought forward, it needs to be made clear whether the cash is being allocated on a first come, first served basis, as we've just been speaking in this session about the difficulties that have beset the third round of the ERF. We certainly don't want that happening to this £40 million package. Thank you.
Rwy'n credu y byddem ni i gyd yn ddiolchgar o glywed yr wybodaeth ddiweddaraf yr ydych chi newydd ei haddo i Mark Isherwood, Trefnydd.
Tybed a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr economi, datganiad llafar os oes modd, ond byddai un ysgrifenedig yn iawn, rwy'n credu, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y gwaith ar y pecyn gwerth £40 miliwn sydd wedi ei addo i bobl dros 16 oed y mae angen cymorth arnyn nhw i ddod o hyd i waith, hyfforddiant neu addysg, neu i fynd ar drywydd hunangyflogaeth. Mae gennym ni eisoes y gyfran uchaf ymysg gwledydd y DU o bobl ifanc nad ydyn nhw'n ymwneud â dim o hynny, ac, fel y gwnaethom ni i gyd glywed o'r blaen, mae diweithdra ymhlith pobl ifanc yn debygol o gynyddu yn fwy. Felly, gan y bu hi'n dri mis bellach ers i'r cyhoeddiad gael ei wneud, rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol, mewn gwirionedd, pe byddai'r Gweinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y sefyllfa o ran cadw a recriwtio 5,000 o brentisiaid, pa un a yw graddedigion yn cael profiad gwaith, a pha fath o gyflogwyr sy'n cyflwyno eu hunain i wneud cais am y cymhellion a gafodd eu mynegi yn y datganiad pan gafodd ei wneud. Ac, yn benodol, pe byddai modd dwyn datganiad o'r fath ymlaen, mae angen ei gwneud yn glir a yw'r arian yn cael ei ddyrannu ar sail y cyntaf i'r felin, fel yr ydym ni newydd fod yn siarad amdano yn y sesiwn hon ynghylch yr anawsterau gyda thrydedd rownd y gronfa cadernid economaidd. Yn sicr, nid ydym ni eisiau i hynny ddigwydd i'r pecyn hwn gwerth £40 miliwn. Diolch.
Thank you. Yes, that £40 million package was a really important part of our response to the coronavirus pandemic in terms of the economic crisis. And, as well as looking to support particularly young people, who we know have been very hard hit, into employment, it also seeks to support people who are members of the black, Asian and minority ethnic community, people who are already on low wages, for example, and people who have low levels of skills, to ensure that they don't miss opportunities to enter employment at this point. So, again, I'll be sure that the Minister, who I'm sure is listening anyway, is aware of your request for that particular statement and the kind of detail that you're particularly interested in.
Diolch. Oedd, roedd y pecyn gwerth £40 miliwn hwnnw yn rhan bwysig iawn o'n hymateb i'r pandemig coronafeirws o ran yr argyfwng economaidd. Ac, yn ogystal â cheisio cefnogi pobl ifanc yn arbennig, yr ydym ni'n gwybod eu bod wedi teimlo'r effaith yn galed iawn, i gyflogaeth, mae hefyd yn ceisio cefnogi pobl sy'n aelodau o'r gymuned pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, pobl sydd eisoes ar gyflogau isel, er enghraifft, a phobl sydd â lefelau sgiliau isel, i sicrhau nad ydyn nhw'n colli cyfleoedd i gael gwaith ar hyn o bryd. Felly, unwaith eto, byddaf i'n sicrhau bod y Gweinidog, sy'n gwrando beth bynnag rwy'n siŵr, yn ymwybodol o'ch cais am y datganiad penodol hwnnw a'r math o fanylion y mae gennych chi ddiddordeb arbennig ynddyn nhw.
Finally, Nick Ramsay.
Yn olaf, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, the Welsh Government has announced that up to 15 people will be able to take part in indoor organised events, including sport, from next Monday. I've received a number of e-mails from parents who are concerned that this may prohibit their children from accessing gymnastics clubs, as the clubs won't be able to operate with such a low number and could end up going out of business. I wonder if we could have an update from the Minister for sport on what support is on offer to gymnastics clubs across Wales at the moment, and whether it's possible to allow these clubs to operate with a higher number of participants to make them viable over this difficult period.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi y bydd hyd at 15 o bobl yn cael cymryd rhan mewn digwyddiadau sydd wedi eu trefnu dan do, yn gynnwys chwaraeon, o ddydd Llun nesaf ymlaen. Rwyf wedi cael nifer o negeseuon e-bost gan rieni sy'n pryderu y gallai hyn rwystro eu plant rhag defnyddio clybiau gymnasteg, gan na fydd modd i'r clybiau weithredu gyda nifer mor fach ac fe allen nhw fynd i'r wal yn y pen draw. Tybed a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog chwaraeon am y cymorth sydd ar gael i glybiau gymnasteg ledled Cymru ar hyn o bryd, ac a oes modd caniatáu i'r clybiau hyn allu derbyn mwy o unigolion ar y tro i'w gwneud nhw'n hyfyw drwy gydol y cyfnod anodd hwn.
Thank you. The Minister, I can see, is here to hear your request for details on support for gym clubs in particular, but what I will do in the meantime is ensure that any Q&A that is updated with regard to the post-firebreak regime includes details about the number of people who are able to participate in organised indoor settings, and the way in which children in particular will be factored into that number, so that there's clarity for all clubs and organisations who are organising those indoor events. But, of course, we have a statement from the First Minister immediately after the business statement, which looks ahead to the post-firebreak situation, so that might be an opportunity to hear more then.
Diolch. Mae'r Gweinidog yma, rwy'n gweld, i glywed eich cais am fanylion am gymorth i glybiau gymnasteg yn benodol. Ond yn y cyfamser, fe wnaf innau sicrhau bod unrhyw gwestiynau ac atebion sy'n cael ei ddiweddaru ynglŷn â'r drefn wedi'r cyfnod atal byr yn cynnwys manylion am nifer y bobl sy'n cael cymryd rhan mewn digwyddiadau a drefnir dan do, a'r ffordd y caiff plant yn benodol eu cynnwys yn y rhif hwnnw, fel bod eglurder ar gyfer pob clwb a mudiad sy'n trefnu'r digwyddiadau hyn o dan do. Ond, wrth gwrs, mae gennym ddatganiad gan y Prif Weinidog yn syth ar ôl y datganiad busnes, a bydd hwnnw'n edrych ymlaen at y sefyllfa wedi'r cyfnod atal byr, ac felly gallai hynny fod yn gyfle inni gael clywed mwy.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Y datganiad yna sydd nesaf, sef y datganiad gan y Prif Weinidog ar fesurau diogelu iechyd ar ôl y cyfnod atal byr. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad. Prif Weinidog.
That statement is next, namely the statement by the First Minister on health protection measures after the firebreak period. I call on the First Minister to make his statement. First Minister.
Diolch yn fawr, Llywydd. Carwn ddiolch i chi am y cyfle i gyflwyno adroddiad i’r Senedd ar y camau nesaf ar ôl y cyfnod clo byr presennol. Gallaf gadarnhau y bydd y cyfyngiadau presennol yn dod i ben ddydd Llun nesaf, 9 Tachwedd. Fel y gwyddom ni i gyd, rydym yn wynebu cyd-destun newydd yn sgil penderfyniadau Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar ddydd Sadwrn.
Llywydd, dydw i ddim am feirniadu penderfyniadau Llywodraeth arall yn y Deyrnas Unedig. Mae pob un ohonom yn gwneud ein gorau glas wrth ymateb i’r argyfwng presennol. Mae'n rhaid i ni ystyried effaith y feirws ar unigolion, ar y gwasanaeth iechyd ac ar yr economi, mae'n rhaid pwyso a mesur tystiolaeth sy’n newid yn ddyddiol, ac mae pob Llywodraeth yn y Deyrnas Unedig yn atebol i’r Senedd benodol rydym ni yn ei gwasanaethu.
Thank you very much, Llywydd. I'd like to thank you for the opportunity to present this statement to the Senedd on the next steps after the current firebreak period. I can confirm that the current restrictions will come to an end next Monday, 9 November. As we all know, we face a new context following the decisions of the UK Government on Saturday.
Llywydd, I don't want to criticise the decisions of other Governments in the United Kingdom. Each one of us is doing our best to respond to the present crisis. We have to consider the effect of the virus on individuals, on the health service and on the economy, we have to weigh up evidence that changes on a day-to-day basis, and each Government in the UK is answerable to the Parliament it serves.
Llywydd, I should put the decisions about the period beyond the firebreak in the context of the latest figures we have on coronavirus in Wales, which indicate the seven-day incidence of the virus for the whole of Wales lies at 259 cases per 100,000 people, with the incidence increasing in all but a handful of our local authority areas. This pan-Wales picture underpins the need for national measures as we come out of the firebreak period.
Earlier today, Llywydd, the chief executive of NHS Wales reported on the impact of the virus on our health service. There are currently 1,275 COVID-related patients in Welsh hospitals, 18 per cent higher than last week, and the highest number since late April. We expect this rising trend to continue until the impact of the firebreak is felt. In spite of this increasing pressure, our hospitals continue to provide planned activity, with cancer referrals returning to expected levels and the number of new out-patients 75 per cent higher in September than in April. Our actions have been designed not simply to protect our NHS’s ability to provide care to COVID patients, but to go on doing all those other things that matter so much to patients across Wales.
Llywydd, fe ddylwn i roi'r penderfyniadau am y cyfnod y tu hwnt i'r cyfnod atal byr yng nghyd-destun y ffigurau diweddaraf sydd gennym ynglŷn â'r coronafeirws yng Nghymru. Maen nhw'n dangos mai nifer yr achosion o'r feirws am saith diwrnod yng Nghymru gyfan yw 259 fesul 100,000 o bobl, gyda'r niferoedd yn cynyddu ym mhob un heblaw am ddyrnaid o'n hardaloedd awdurdodau lleol ni. Mae'r darlun hwn ar gyfer Cymru gyfan yn gynsail i'r angen am fesurau cenedlaethol wrth inni ymadael â'r cyfnod atal byr.
Yn gynharach heddiw, Llywydd, fe adroddodd prif weithredwr GIG Cymru am effaith y feirws ar ein gwasanaeth iechyd ni. Ar hyn o bryd mae 1,275 o gleifion sy'n gysylltiedig â COVID yn yr ysbytai yng Nghymru, 18 y cant yn fwy na'r wythnos diwethaf, a'r nifer fwyaf ers diwedd mis Ebrill. Rydym yn disgwyl i'r duedd gynyddol hon barhau hyd nes y bydd effaith y cyfnod atal byr yn cael ei theimlo. Er gwaethaf y pwysau cynyddol hwn, mae ein hysbytai'n parhau i gynnig gweithgarwch a gynlluniwyd, gydag atgyfeiriadau canser yn dychwelyd i'r lefelau disgwyliedig a nifer y cleifion allanol newydd 75 y cant yn uwch ym mis Medi nag ym mis Ebrill. Cafodd ein camau ni eu cynllunio nid yn unig i ddiogelu gallu'r GIG i ddarparu gofal ar gyfer cleifion COVID, ond i ddal ati i wneud yr holl bethau eraill hyn sydd mor bwysig i gleifion ledled Cymru.
During the firebreak, we have taken steps to strengthen our response to the virus and to implement our NHS winter protection plan. Innovations such as the accident and emergency booking service here in Cardiff and the Vale will be accelerated in other parts of Wales, and our local health boards continue to work on plans to make the best use of our field hospital capacity. Our test, trace, protect service continues to perform strongly in dealing with significantly increased case numbers, and its resources have been increased. New local test centres have been opened to improve access, including to students, and more such local centres are planned. Innovations are being developed to increase lab capacity and to enable point-of-care testing, which could be particularly valuable in hospital and care home settings. As I said earlier this afternoon, the health Minister will update Members on new testing technologies in the coming days.
Llywydd, during the past week we have continued the consultative approach we have deployed throughout this pandemic, talking to partners before we make decisions, not simply informing them once decisions have been made. I am grateful to all those who have contributed to these discussions: the social partnership council, which has met twice in extraordinary meetings, including trade unions, businesses and other partners; the inter-faith forum; the Welsh Local Government Association and local authority leaders; the Wales Council for Voluntary Action and the third sector council; the police and crime commissioners and chief constables of the Welsh police forces; and to young people from Children in Wales, and many, many others. Llywydd, all these partners will be directly affected by the regulations we make this week and each has contributed to shaping them. We will finalise the regulations once we have heard from Senedd Members as a result of this statement today.
The result is that, from 9 November, we will introduce a national response, with one set of rules for the whole of Wales. These will enable aspects of Welsh life to resume, but the virus has not gone away and it is only through behaving responsibly and protecting each other that we will make the necessary headway in coming out of this emergency. Llywydd, from Monday, we propose changing the law in Wales in the following ways: churches, temples, synagogues and other places of worship will be able to reopen as they were before the firebreak period. Community centres will also reopen. Universities will continue to operate as they have during the firebreak, and schools and colleges will be able to welcome back all pupils and students. Shops, gyms and all other premises open to the public required to close during the firebreak will reopen. But, in all these premises and in workplaces, the legal requirement to take all reasonable measures to minimise the risk of exposure to coronavirus will continue to apply in order to protect staff and customers alike. This includes pubs, cafes and restaurants. These will reopen, but our clear advice to people in Wales is that we should visit these places in as small a group as possible, and, for many, this will only be the people we live with. But we have listened carefully to what young people and single people especially have told us about how important it is to be able to meet some friends and other family members. Our intention is that the regulations will allow groups of up to four people to meet in a regulated setting such as a restaurant, cafe or pub, but that this will be subject to strict protections discussed with the hospitality sector, including advance booking, time-limited slots and verified identification. Llywydd, as in all aspects of our lives, maintaining the basics of good hygiene and keeping our distance will be crucial in these settings, too.
This is one of the most challenging changes from a public health perspective, and we will keep it under continuous review. Its success will depend upon the actions of the sector and of every Welsh citizen in using this reopening responsibly and sparingly. And, Llywydd, the 10 p.m. end on alcohol sales will remain in place in Wales.
Yn ystod y cyfnod atal byr, rydym wedi cymryd camau i gryfhau ein hymateb ni i'r feirws a gwireddu ein cynllun i ddiogelu'r GIG trwy'r gaeaf. Fe gaiff datblygiadau arloesol megis y gwasanaeth archebu ar gyfer adrannau damweiniau ac achosion brys yma yng Nghaerdydd a'r Fro eu cyflymu mewn rhannau eraill o Gymru, ac mae ein byrddau iechyd lleol ni'n parhau i weithio ar gynlluniau i wneud y defnydd gorau o'n capasiti o ran ysbytai maes. Mae ein gwasanaeth profi, olrhain, diogelu ni'n parhau i wneud gwaith da wrth ymdrin â niferoedd yr achosion, sydd wedi codi'n sylweddol, a gwelwyd cynnydd yn yr adnoddau. Fe agorwyd canolfannau prawf lleol newydd i'w gwneud nhw'n fwy hygyrch, gan gynnwys i fyfyrwyr, ac mae mwy o ganolfannau lleol o'r fath yn yr arfaeth. Mae gwaith arloesi yn cael ei ddatblygu i gynyddu capasiti'r labordai a galluogi profion pwynt gofal, a allai fod yn arbennig o werthfawr mewn ysbytai a chartrefi gofal. Fel y dywedais i'n gynharach y prynhawn yma, fe fydd y Gweinidog iechyd yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am dechnolegau profi newydd yn y dyddiau nesaf.
Llywydd, yn ystod yr wythnos ddiwethaf rydym wedi parhau â'r dull ymgynghorol yr ydym wedi bod yn ei ddefnyddio drwy gydol y pandemig hwn, gan siarad â phartneriaid cyn inni wneud penderfyniadau, nid eu hysbysu nhw'n unig pan fydd y penderfyniadau wedi eu gwneud. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cyfrannu at y trafodaethau hyn: y cyngor partneriaeth gymdeithasol, sydd wedi cyfarfod ddwywaith mewn cyfarfodydd eithriadol, gan gynnwys undebau llafur, busnesau a phartneriaid eraill; y fforwm rhyng-ffydd; Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac arweinwyr awdurdodau lleol; Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a chyngor y trydydd sector; comisiynwyr yr heddlu a throseddu a phrif gwnstabliaid heddluoedd Cymru; a phobl ifanc o Blant yng Nghymru, a llawer iawn o rai eraill hefyd. Llywydd, fe fydd y rheoliadau a wnawn ni'r wythnos hon yn effeithio'n uniongyrchol ar yr holl bartneriaid hyn ac mae pob un wedi cyfrannu at eu llunio nhw. Fe fyddwn ni'n cwblhau'r rheoliadau pan fyddwn ni wedi clywed gan Aelodau'r Senedd o ganlyniad i'r datganiad hwn heddiw.
Canlyniad hyn yw y byddwn ni, o 9 Tachwedd, yn cyflwyno ymateb cenedlaethol, gydag un gyfres o reolau ar gyfer Cymru gyfan. Fe fydd y rhain yn ein galluogi ni i ailddechrau gydag agweddau ar fywyd Cymru, ond nid yw'r feirws wedi diflannu a dim ond drwy ymddwyn yn gyfrifol a diogelu ein gilydd y byddwn ni'n sicrhau'r cynnydd angenrheidiol wrth gefnu ar yr argyfwng hwn. Llywydd, o ddydd Llun, rydym yn cynnig newid y gyfraith yng Nghymru yn y ffyrdd canlynol: fe fydd eglwysi, temlau, synagogau a mannau addoli eraill yn gallu ailagor fel yr oedden nhw cyn y cyfnod atal byr. Fe fydd canolfannau cymunedol yn ailagor hefyd. Fe fydd prifysgolion yn parhau i weithredu fel y buon nhw yn ystod y cyfnod atal byr, ac fe fydd ysgolion a cholegau yn gallu croesawu pob disgybl a myfyriwr yn ôl. Fe fydd siopau, canolfannau ffitrwydd a phob safle arall sydd ar agor i'r cyhoedd, y bu'n ofynnol iddyn nhw gau yn ystod y cyfnod atal byr, yn ailagor. Ond, ym mhob un o'r safleoedd hyn ac mewn gweithleoedd, fe fydd y gofyniad cyfreithiol i gymryd pob cam rhesymol i leihau'r risg o ddod i gysylltiad â'r coronafeirws yn parhau i fod yn gymwys er mwyn diogelu staff a chwsmeriaid fel ei gilydd. Mae hyn yn cynnwys tafarndai, caffis a bwytai. Fe fydd y rhain yn ailagor, ond ein cyngor clir ni i bobl Cymru yw y dylem ymweld â'r lleoedd hyn mewn grwpiau mor fach â phosibl ac, i lawer, bydd hynny'n golygu y bobl yr ydym ni'n byw gyda nhw. Ond rydym wedi gwrando'n ofalus ar yr hyn y mae pobl ifanc a phobl sengl yn arbennig wedi ei ddweud wrthym ni o ran pa mor bwysig yw gallu cwrdd â ffrindiau ac aelodau eraill o'r teulu. Ein bwriad ni yw y bydd y rheoliadau yn caniatáu i grwpiau o hyd at bedwar o bobl gyfarfod mewn lleoliad sy'n cael ei reoli, fel bwyty, caffi neu dafarn, ond y bydd hyn yn amodol ar fesurau diogelu caeth a drafodir gyda'r sector lletygarwch, gan gynnwys archebu ymlaen llaw, slotiau amser cyfyngedig a gallu profi hunaniaeth. Llywydd, fel ym mhob agwedd ar ein bywydau ni, fe fydd cadw at hanfodion hylendid da a chadw pellter yn hanfodol yn y lleoliadau hyn hefyd.
Dyma un o'r newidiadau mwyaf heriol o safbwynt iechyd y cyhoedd, ac fe fyddwn ni'n ei adolygu drwy'r amser. Fe fydd ei lwyddiant yn dibynnu ar yr hyn a wna'r sector a phob un o ddinasyddion Cymru wrth ddefnyddio'r ailagor hwn mewn ffordd gyfrifol a chall. Ac fe fyddwn ni, Llywydd, yn parhau i ddod â gwerthu alcohol i ben am 10 p.m. yng Nghymru.
Llywydd, as a result of the many discussions we have held over the last 10 days, we are very aware of the need to provide opportunities for social contact in the coming winter months. Organised activities for groups of up to 15 people indoors and 30 people outdoors will be allowed once the firebreak period ends. But, once again, risk assessments will be needed to be carried out in advance, and all reasonable measures taken to minimise the risk of contracting or spreading the virus, and these activities will not be able to involve the sale or consumption of alcohol. There will be a separate exception for up to 15 people to attend a reception for a wedding or civil partnership or a funeral wake, and children under 11 will not count towards the limits on meeting others in these regulated settings.
I turn, Llywydd, now to another very challenging area: the extent to which we should meet one another in our own homes, a setting where we know coronavirus continues to spread and to take hold. As a result, beyond the firebreak period, at home, including in gardens, people will only be able to meet others from their extended household, and that extended household will be limited to just two households coming together. If we are to make the most of the gains the firebreak period has created, then we must avoid the riskier types of behaviour beyond that period altogether. House parties, larger events and gatherings indoors will be unlawful, and we will make this absolutely explicit in our regulations.
Llywydd, so that we can keep the new national rules as simple as possible, we will not return to local travel restrictions. People will be able to travel anywhere within Wales, but, once again, we ask people to approach the issue of travel responsibly, to stay close to home and continue to limit their contact with others. Permission to travel is not an instruction to travel, and the way in which we behave in this area of our lives too will be reviewed in the weeks that follow the firebreak period.
While the English lockdown is in place, travel to and from England will be prohibited by the English regulations unless that is for an essential reason such as work or education and, recognising that Wales will come out of the firebreak as a high prevalence area of the UK, we will also place travel restrictions on people leaving or entering Wales until those rates come down. International travel will not be allowed without a reasonable excuse.
Llywydd, as we are about to enter the next stage in our national effort to control the virus, at the heart of that effort is the way in which each and every one of us go about each and every aspect of our lives. We all need to take steps to keep each other safe. I know that the vast majority of people in Wales have made huge sacrifices to live within the rules before the firebreak. I am so grateful to all of them. And over this winter period, we must all be prepared to live our lives differently so that the effort we have made together is not wasted and we do not find ourselves in this position once again. We must all keep our contacts with one another to an absolute minimum, keep the circle of people we meet with as small as possible, and consider all those other ways in which we can continue to keep in touch.
Llywydd, in the weeks after 9 November we will have more evidence of the impact of the firebreak. We will review these measures to check that they are proportionate and effective. But we must be under no illusion. After the firebreak ends, the virus will not have ended. In the weeks ahead we must ask ourselves not, 'What can I do?', but, 'What should I do?' to keep ourselves and others in Wales safe from what goes on being a terrible disease. Llywydd, diolch yn fawr.
Llywydd, o ganlyniad i'r trafodaethau lawer a gynhaliwyd dros y 10 diwrnod diwethaf, rydym ni'n ymwybodol iawn o'r angen i roi cyfle i bobl gael cyswllt cymdeithasol yn ystod misoedd y gaeaf. Fe fydd gweithgareddau a drefnir i grwpiau o hyd at 15 o bobl dan do a 30 o bobl yn yr awyr agored yn cael eu caniatáu eto pan ddaw'r cyfnod atal byr i ben. Ond, unwaith eto, fe fydd angen cynnal asesiadau risg ymlaen llaw, a chymryd pob cam rhesymol i leihau'r risg o ddal neu ledaenu'r feirws, ac ni fydd y gweithgareddau hyn yn gallu cynnwys gwerthu nac yfed alcohol. Fe fydd eithriad ar wahân ar gyfer hyd at 15 o bobl i allu bod yn bresennol mewn gwledd briodas neu bartneriaeth sifil neu de angladd, ac ni fydd plant dan 11 oed yn cael eu cyfrif yn rhan o'r cyfyngiadau ar gwrdd ag eraill yn y lleoliadau rheoledig hyn.
Rwyf am droi nawr, Llywydd, at faes heriol iawn arall, sef i ba raddau y dylem gwrdd â'n gilydd yn ein cartrefi ni ein hunain, sy'n lleoliad y gwyddom fod y coronafeirws yn parhau i ledu a ffynnu ynddo. O ganlyniad, y tu hwnt i'r cyfnod atal byr, yn y cartref, gan gynnwys mewn gerddi, ni all pobl gwrdd â neb oni bai am y rhai sydd o'r un aelwyd estynedig, ac fe fydd yr aelwyd estynedig honno'n cael ei chyfyngu i ddwy aelwyd sy'n dod at ei gilydd a neb arall. Os ydym ni am wneud yn fawr o'r enillion a greodd y cyfnod atal byr, fe fydd yn rhaid inni osgoi'r mathau mwy peryglus hyn o ymddygiad yn gyfan gwbl y tu hwnt i'r cyfnod hwnnw. Fe fydd partïon mewn tai, digwyddiadau mwy o faint ac ymgynnull dan do yn anghyfreithlon, ac fe fyddwn ni'n gwneud hyn yn gwbl glir yn ein rheoliadau ni.
Llywydd, er mwyn inni allu cadw'r rheolau cenedlaethol newydd hyn mor syml â phosibl, ni fyddwn yn cael cyfyngiadau teithio lleol eto. Fe fydd pobl yn gallu teithio i unrhyw le yng Nghymru, ond, unwaith eto, rydym ni'n gofyn i bobl fod yn gyfrifol wrth deithio, gan aros yn agos i gartref a pharhau i gyfyngu ar eu cysylltiadau nhw â phobl eraill. Nid yw caniatâd i deithio yn gyfarwyddyd i deithio, ac fe fydd y ffordd yr ydym ni'n ymddwyn o ran yr agwedd hon ar ein bywydau yn cael ei hadolygu hefyd yn yr wythnosau sy'n dilyn y cyfnod atal byr.
Pan fydd y cyfnod clo'n weithredol yn Lloegr, fe fydd rheoliadau Lloegr yn gwahardd teithio i Loegr ac oddi yno oni bai bod hynny am reswm hanfodol fel gwaith neu addysg. A chan gydnabod y bydd Cymru'n dod allan o'r cyfnod atal byr hwn fel ardal o'r DU sydd â nifer fawr o achosion, fe fyddwn ni hefyd yn rhoi cyfyngiadau teithio ar bobl sy'n ymadael neu'n dod i Gymru hyd nes i'r cyfraddau hynny ostwng. Ni chaniateir teithio rhyngwladol heb reswm digonol.
Llywydd, gan ein bod ni ar fin dechrau ar y cam nesaf yn ein hymdrech genedlaethol i reoli'r feirws, fe fydd y ffordd y mae pob un ohonom yn ymddwyn ym mhob agwedd ar ein bywydau ni wrth wraidd yr ymdrech honno. Mae angen i bob un ohonom gymryd camau i gadw ein gilydd yn ddiogel. Fe wn i'n iawn fod mwyafrif llethol pobl Cymru wedi aberthu llawer iawn ar gyfer byw yn ôl y rheolau a fu cyn y cyfnod atal byr. Rwy'n hynod ddiolchgar i bob un ohonyn nhw. A thros gyfnod y gaeaf hwn, mae'n rhaid i bob un ohonom ni fod yn barod i fyw ein bywydau mewn ffordd wahanol fel nad yw'r ymdrech a wnaethom gyda'n gilydd yn mynd yn ofer ac nad ydym yn cael ein hunain yn y sefyllfa hon unwaith eto. Fe fydd yn rhaid i bob un ohonom gadw ein cysylltiadau â'n gilydd mor ysgafn â phosibl, a chadw'r cylch o bobl yr ydym ni'n cyfarfod â nhw mor fach â phosibl, a rhoi ystyriaeth i'r holl ffyrdd eraill o barhau i gadw mewn cysylltiad â nhw.
Llywydd, yn ystod yr wythnosau ar ôl 9 Tachwedd fe fydd gennym ni fwy o dystiolaeth o effaith y cyfnod atal byr. Fe fyddwn ni'n adolygu'r mesurau hyn i sicrhau eu bod nhw'n gymesur ac yn effeithiol. Ond mae'n rhaid inni beidio â bod dan unrhyw gamargraff. Wedi i'r cyfnod atal byr ddod i ben, ni fydd y feirws wedi darfod o'r tir. Yn ystod yr wythnosau i ddod fe fydd yn rhaid inni ofyn i ni ein hunain nid, 'Beth alla i ei wneud?', ond, 'Beth ddylwn i ei wneud?' er mwyn ein cadw ni a phobl eraill yng Nghymru yn ddiogel rhag yr hyn sy'n parhau i fod yn glefyd difrifol. Llywydd, diolch yn fawr.
Can I thank the First Minister for his comprehensive statement this afternoon? The new measures announced yesterday by the Welsh Government to follow the current Wales-wide lockdown period, of course, provide some clarity, and what we've heard from the First Minister this afternoon has provided further clarity, however there are still some outstanding issues and concerns that need further information so that we can better understand what we should and shouldn't do from next week.
Firstly, I appreciate the steps that the Government is taking to allow two households to form a bubble in Wales. For so many communities across the country, the ability to meet with another household will be very welcome and gives some comfort to those who have not seen family members for some time.
Now, your announcement is very clear that schools across Wales will reopen from Monday, and I'm sure you'll agree with me that it's vitally important that children and students are able to return to the classroom, provided the evidence shows that it's safe to do so. Of course, it's important that we better understand how the virus may or may not be transmitted in school and university settings. So, in light of the reopening of education providers, I'd be grateful if you could tell us a bit more about the assessment that has been made of the transmission of the virus in those settings and how that's impacted the Government's policy.
The Welsh Government statement also makes it clear that working from home will become even more important, and I know that the Welsh Government has already been considering a shift towards more homeworking across Wales. Whilst there are benefits to homeworking, there are also economic consequences for high streets and town centres, and there are also some valid concerns over the mental health impact of homeworking on some people. Therefore, can you tell us what discussions the Welsh Government has already had with public service providers, local authority leaders and indeed others about the Welsh Government's remote working policy and the economic impact, and indeed the mental health impact that homeworking may have in the longer term?
It is absolutely vital that, moving forward, mental health is prioritised by the Welsh Government, whether that's in relation to carers, children and young people, or indeed older people. Given that the virus is still prevalent in many communities across Wales, and as a result, freedoms for so many people have been restricted for some time, will the Welsh Government now develop a longer term mental health strategy that reflects the challenges that the virus presents?
Of course, underpinning the new post-firebreak measures is a need to ensure that businesses across Wales can access the support that they need. We all know of businesses that are struggling to survive the pandemic and it's clear that many will need more support in the coming months. Now, as I said earlier today, many businesses have been under some form of Government restriction not just for the two-week firebreak period, but in some cases for a significantly longer period of time, and so it's vital that the Welsh Government is listening to their concerns and helping them find and access the support they need quickly. Can you therefore confirm, First Minister, what changes are being made to ensure businesses are aware of the support on offer and are able to get the help that they need during this time?
I know that Ministers have been having ongoing discussions with the hospitality sector about the rules for reopening, and I welcome the news that hospitality will reopen to allow groups of up to four individuals to meet in a regulated setting. Today's statement says that this will be under constant review, and I appreciate that this will have to be monitored very carefully, however, can you confirm when you will be reviewing this measure and can you tell us how you'll be engaging with businesses across the country to ensure that the measure is the right one going forward?
When the Welsh Government announced the firebreak lockdown, it made it clear that the two-week period was absolutely essential in delivering significant improvements to its processes, and whilst I accept that we've still got a week to go, it's really important that the people of Wales can see those improvements and understand how the Welsh Government has used the time during the lockdown to make the necessary changes. There has been some information already given about work done in relation to the testing system, which is very welcome, and you've confirmed today in your statement that new test centres have been opened and more are planned, but perhaps you could tell us a bit more about that and what other work that has already taken place during the firebreak period in relation to the Welsh Government's testing programme, and what more we can expect to take place over the next few days and in the coming weeks.
First Minister, you will have seen the worrying news that there have been another 30 deaths linked to COVID-19 infections caught inside four hospitals, and it's clear urgent action is needed to address that. Today's statement says that local health boards continue to work on plans to make the best use of our field hospital capacity. Can you therefore update us on how that work is going and when we can begin to see that capacity become available?
And finally, Llywydd, I want to place on record my sincere thanks to our outstanding NHS staff and our third sector organisations and charities who have continued to do so much to support people across Wales in what has been a very difficult time. And, First Minister, I know you'll join me in thanking them for their efforts over the past few months. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad cynhwysfawr ef y prynhawn yma? Mae'r mesurau newydd a gyhoeddwyd ddoe gan Lywodraeth Cymru i ddilyn y cyfnod clo presennol ledled Cymru, wrth gwrs, yn rhoi rhywfaint o eglurder, ac mae'r hyn a glywsom ni gan y Prif Weinidog y prynhawn yma wedi rhoi mwy o eglurder, ond mae yna rai materion a phryderon sy'n weddill y mae angen rhagor o wybodaeth amdanyn nhw fel y gallwn ddeall yn well yr hyn y dylem ac na ddylem ei wneud o'r wythnos nesaf ymlaen.
Yn gyntaf, rwy'n gwerthfawrogi'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ganiatáu i ddwy aelwyd fod mewn swigen yng Nghymru. I laweroedd o gymunedau ledled y wlad, fe fydd yna groeso mawr i allu cwrdd ag aelwyd arall ac mae hynny o rywfaint o gysur i'r rhai nad ydyn nhw wedi gweld aelodau o'u teuluoedd ers cryn amser.
Nawr, mae eich cyhoeddiad chi'n eglur iawn ynglŷn ag ysgolion ledled Cymru yn ailagor o ddydd Llun, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn hanfodol bwysig fod plant a myfyrwyr yn gallu dychwelyd i'r ystafell ddosbarth, ar yr amod bod y dystiolaeth yn dangos ei bod hi'n ddiogel iddyn nhw wneud hynny. Wrth gwrs, mae'n bwysig ein bod ni'n deall mwy am sut y gall y feirws fod yn cael ei drosglwyddo neu beidio mewn ysgolion a phrifysgolion. Felly, gan fod y darparwyr addysg ar agor unwaith eto, fe fyddwn i'n ddiolchgar pe byddech chi'n dweud ychydig mwy wrthym am yr asesiad a wnaed o drosglwyddiad y feirws yn y lleoliadau hynny a sut mae hynny wedi effeithio ar bolisi'r Llywodraeth.
Mae datganiad Llywodraeth Cymru yn egluro hefyd y bydd gweithio o gartref yn mynd i fod yn bwysicach eto, ac fe wn i fod Llywodraeth Cymru eisoes wedi bod yn ystyried symud tuag at fwy o weithio o gartref ledled Cymru. Er bod manteision i weithio o gartref, fe geir canlyniadau economaidd i'r stryd fawr a chanol trefi, ac mae rhai pryderon dilys ynghylch effaith gweithio o gartref ar iechyd meddwl rhai pobl hefyd. Gan hynny, a wnewch chi ddweud wrthym ni pa drafodaethau a gafodd Llywodraeth Cymru hyd yn hyn gyda darparwyr gwasanaethau cyhoeddus, arweinwyr awdurdodau lleol ac eraill ynglŷn â pholisi gweithio o bellter Llywodraeth Cymru a'r effaith economaidd, ac yn wir yr effaith y gallai gweithio o gartref ei chael ar iechyd meddwl yn y tymor hwy?
Mae'n gwbl hanfodol, wrth symud ymlaen, fod y flaenoriaeth yn cael ei rhoi gan Lywodraeth Cymru i iechyd meddwl, boed hynny mewn cysylltiad â'r gofalwyr, plant a phobl ifanc, neu yn wir, bobl hŷn. O gofio bod y feirws yn parhau i fod yn gyfredol mewn llawer o gymunedau ledled Cymru, ac o ganlyniad, y cyfyngwyd ar ryddid llawer o bobl ers peth amser, a wnaiff Llywodraeth Cymru nawr ddatblygu strategaeth iechyd meddwl ar gyfer y tymor hwy sy'n adlewyrchu'r heriau y mae'r feirws yn eu cyflwyno?
Wrth gwrs, yn sail i'r mesurau newydd sy'n dilyn y cyfnod atal byr, mae angen i fusnesau ledled Cymru allu cael gafael ar y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Rydym ni i gyd yn gwybod am fusnesau sy'n ei chael hi'n anodd goroesi'r pandemig ac mae'n amlwg y bydd angen mwy o gymorth ar lawer ohonyn nhw yn ystod y misoedd nesaf. Nawr, fel y dywedais i'n gynharach heddiw, mae llawer o fusnesau wedi bod o dan ryw fath o gyfyngiad gan y Llywodraeth nid yn unig am y cyfnod atal byr o bythefnos, ond mewn rhai achosion am gyfnod llawer hwy. Felly mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwrando ar eu pryderon nhw ac yn eu helpu i ddod o hyd i'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw'n gyflym. A wnewch chi gadarnhau, Prif Weinidog, pa newidiadau a wneir i sicrhau bod busnesau yn ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael iddyn nhw ac yn cael y cymorth angenrheidiol yn ystod y cyfnod hwn?
Fe wn i fod trafodaethau wedi parhau rhwng Gweinidogion â'r sector lletygarwch ynglŷn â'r rheolau ar gyfer ailagor, ac rwy'n croesawu'r newyddion y bydd lletygarwch yn ailagor er mwyn caniatáu i grwpiau o hyd at bedwar o unigolion gyfarfod mewn lleoliad sydd dan reolaeth. Fe ddywed y datganiad heddiw y caiff hyn ei adolygu'n gyson, ac rwy'n sylweddoli y bydd yn rhaid monitro hyn yn ofalus iawn. Serch hynny, a wnewch chi gadarnhau pryd y byddwch chi'n adolygu'r mesur hwn ac a wnewch chi ddweud wrthym ni sut y byddwch chi'n ymgysylltu â busnesau ledled y wlad i sicrhau mai'r mesur yw'r un priodol wrth symud ymlaen?
Pan gyhoeddodd Llywodraeth Cymru y cyfnod atal byr, fe fynegwyd yn eglur bod y cyfnod o bythefnos yn gwbl hanfodol er mwyn sicrhau gwelliannau sylweddol i'w phrosesau, ac er fy mod i'n derbyn bod gennym ni wythnos i fynd eto, mae'n bwysig iawn y gall pobl Cymru weld y gwelliannau hynny a deall sut mae Llywodraeth Cymru wedi defnyddio'r amser yn ystod y cyfnod clo i gyflawni'r newidiadau angenrheidiol. Mae rhywfaint o wybodaeth wedi cael ei rhoi eisoes am y gwaith a wnaed o ran y system brofi, sydd i'w groesawu'n fawr, ac rydych chi wedi cadarnhau heddiw yn eich datganiad fod canolfannau prawf newydd wedi eu hagor a bod mwy ar y gweill. Ond a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym am hynny a pha waith arall sydd wedi digwydd yn barod yn ystod y cyfnod atal byr o ran rhaglen brofi Llywodraeth Cymru, a beth arall y gallwn ni ei ddisgwyl dros y dyddiau nesaf ac yn yr wythnosau nesaf?
Prif Weinidog, rydych chi wedi clywed y newyddion gofidus am 30 o farwolaethau eraill yn gysylltiedig â haint COVID-19 a drosglwyddwyd y tu mewn i bedwar ysbyty, ac mae'n amlwg bod angen cymryd camau ar fyrder i fynd i'r afael â hynny. Fe ddywed datganiad heddiw bod byrddau iechyd lleol yn parhau i weithio ar gynlluniau i wneud y defnydd gorau o'n gallu ni mewn ysbytai maes. A wnewch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni felly am ddatblygiad y gwaith hwnnw a phryd y cawn ni ddechrau gweld y capasiti hwnnw ar waith?
Ac yn olaf, Llywydd, fe hoffwn i ddiolch yn ddiffuant ar goedd i staff ardderchog ein GIG ni a'n sefydliadau a'n helusennau trydydd sector sydd wedi parhau i gyflawni cymaint i gefnogi pobl ledled Cymru mewn cyfnod sydd wedi bod yn anodd iawn. Ac fe wn i, Prif Weinidog, y gwnewch chi ymuno â mi i ddiolch iddyn nhw am eu hymdrechion dros y misoedd diwethaf. Diolch.
Llywydd, I thank Paul Davies for those questions and I absolutely do associate myself with his last remarks. I'll try and answer as quickly as I can a number of the specific questions he raised.
As to schools reopening, the evidence does continue to evolve all the time, and it's another area where we have to be prepared to adapt our response if it were necessary, if different evidence were to emerge. But at present, the evidence we have continues to be that younger children particularly do not suffer themselves from coronavirus or spread it to other people in significant numbers. And we've now had a full half-term of schools being back in Wales, and, again, the evidence is predominantly that where there have been cases in schools, it has been because people have contracted the virus outside the school setting, and that intra-school transmission has not been a significant feature of the way in which schools in Wales have experienced the last six weeks. That is a tribute to all the work that is done by teaching and non-teaching staff in all those settings, to keep themselves and their students safe. And while that continues to be the evidence, then I agree with what Paul Davies said about making children and their education our top priority, and trying to make sure that whatever other restrictions we have to impose on life here in Wales that we put them and their futures right at the top of our list.
Paul Davies referred to the ongoing mental health impact of the crisis, and that is true in all parts of our lives, and it does have an impact on people, some people who work from home. It's why we've been keen to emphasise that our approach to remote working is not that a certain percentage of people will always be in work full-time and the other people will always be working from home; it's a blended approach in which people are able to spend some of the working week working remotely and other parts of the working week in their normal place of work. And when you add all that up, he knows that for the Welsh Government, we've thought of 30 per cent as a working hypothesis for the number of people who are able to work successfully from home, being at home during this crisis. And that, I think, is designed to respond to the fact that, for some people, working from home without the chance to be sometimes in the workplace does come at a toll to people's sense of mental health and well-being. My colleague Eluned Morgan, who now has responsibility for mental health services in Wales, will be talking with Members, as she has been, I know, talking to a very wide range of interests, about a longer term sense of how we can respond to the mental health impact of the crisis, which will not be over during the crisis itself. As we know, there are some long-term impacts from coronavirus, both physical, but also in terms of people's well-being.
As for business support, of course I recognise, as Paul Davies said, that many businesses in Wales have been living with restrictions for more than two weeks. Across our border in England, Leicester has been under restrictions for the best part of three months, and finds itself now facing a four-week lockdown. No Government takes these decisions lightly. All Governments are—as I said at the start of my statement—having to juggle these impossible dilemmas between lives and livelihoods, between our health and our economic futures. Here in Wales, we'll continue to develop our business support offer to make it available through the Business Wales website. And in all the conversations we have, whether that is through the social partnership council or whether it's through—as I was able to do yesterday—speaking at the Confederation of British Industry's annual conference, we take all the opportunities that are there to talk to the business community and to make sure we understand their perspectives and to gather their support. We will review the measures we put in place for the post-firebreak period after two weeks. I'm happy to provide that confirmation for hospitality businesses and others.
We've used this period, as Paul Davies says, to introduce changes in a number of the services, including further strengthening our TTP services. Just for reasons of time, Llywydd, I'll just mention one further way in which we're doing that. We're going to create a central surge capacity—a team that can be deployed in any part of Wales when the system comes under particular pressures because of local flare-ups. And as far as the field hospital capacity is concerned, it's already being used in Cwm Taf Morgannwg, where Ysbyty'r Seren is open and taking patients. We will be learning, in all parts of Wales, from ways in which that early experience can be put to best use elsewhere.
Llywydd, rwy'n diolch i Paul Davies am y cwestiynau yna ac rwy'n llwyr ategu ei sylwadau diwethaf. Fe roddaf i gynnig ar ateb nifer o'r cwestiynau penodol a gododd mor gyflym ag y gallaf.
O ran ysgolion yn ailagor, mae'r dystiolaeth yn parhau i esblygu drwy'r amser, ac mae hwn yn faes arall lle mae'n rhaid inni fod yn barod i addasu ein hymateb pe bai angen, pe bai tystiolaeth wahanol yn dod i'r amlwg. Ond ar hyn o bryd, y dystiolaeth sydd gennym o hyd yw nad yw plant iau, yn enwedig, yn dioddef o'r coronafeirws eu hunain nac yn ei drosglwyddo i bobl eraill mewn niferoedd sylweddol. Rydym wedi cael hanner tymor llawn o'r ysgolion yn eu holau yng Nghymru ac, unwaith eto, y dystiolaeth yn bennaf yw, lle cafwyd achosion mewn ysgolion, mai'r rheswm am hynny yw bod pobl wedi cael y feirws y tu allan i'r ysgol, ac nad yw trosglwyddo o fewn yr ysgol wedi bod yn nodwedd bwysig o brofiad yr ysgolion yng Nghymru yn ystod y chwe wythnos diwethaf. Teyrnged yw honno i'r holl waith a gafodd ei wneud gan staff addysgu a staff nad ydyn nhw'n addysgu yn yr holl leoliadau hynny, i'w cadw nhw eu hunain a'u myfyrwyr yn ddiogel. Ac er mai dyna'r dystiolaeth sy'n aros, rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Paul Davies am wneud plant a'u haddysg nhw'n brif flaenoriaeth inni, a cheisio sicrhau, beth bynnag fydd y cyfyngiadau eraill y bydd yn rhaid inni eu rhoi ar fywyd yma yng Nghymru, ein bod ni'n rhoi plant a'u dyfodol ar frig ein rhestr ni.
Fe gyfeiriodd Paul Davies at effaith barhaus yr argyfwng ar iechyd meddwl, ac mae hynny'n wir ym mhob rhan o'n bywydau ni, ac mae hyn yn effeithio ar bobl, a rhai pobl sy'n gweithio o gartref. Dyna pam rydym wedi bod yn awyddus i bwysleisio nad ein dull ni o weithredu gweithio o bell yw y bydd canran benodol o bobl bob amser i mewn yn y gwaith yn llawn amser ac y bydd pobl eraill bob amser yn gweithio o gartref; ond mae gennym ni ddull cyfunol lle gall pobl dreulio rhywfaint o'r wythnos waith yn gweithio o bell ac ar adegau eraill o'r wythnos gallant weithio yn eu man gwaith arferol. A phan fyddwch chi'n ychwanegu hyn i gyd at ei gilydd, fel y gŵyr ef, yn nhŷb Llywodraeth Cymru, rydym wedi ystyried 30 y cant yn rhagdybiaeth ymarferol ar gyfer nifer y bobl sy'n gallu gweithio'n llwyddiannus o gartref, gan eu bod nhw yn eu cartrefi yn ystod yr argyfwng hwn. Ac fe gafodd hynny ei gynllunio, yn fy marn i, i ymateb i'r ffaith bod gweithio o gartref, i rai pobl, heb gyfle i gael bod yn y gweithle weithiau yn gallu effeithio ar iechyd meddwl a lles pobl. Fe fydd fy nghyd-Aelod i, Eluned Morgan, sy'n gyfrifol am wasanaethau iechyd meddwl yng Nghymru erbyn hyn, yn siarad ag Aelodau, fel y bu hi, fel y gwn i, yn siarad ag ystod eang iawn o fuddiannau, am sut y gallwn ni ymateb yn yr hirdymor i effaith yr argyfwng ar iechyd meddwl, na fydd yn dod i ben yn ystod yr argyfwng ei hun. Fel y gwyddom, fe geir rhai effeithiau hirdymor yn sgil coronafeirws, yn gorfforol, ond o ran lles pobl hefyd.
O ran cymorth i fusnesau, rwy'n cydnabod wrth gwrs, fel y dywedodd Paul Davies, fod llawer o fusnesau yng Nghymru wedi bod yn byw gyda chyfyngiadau ers mwy na phythefnos. Dros y ffin yn Lloegr, mae Caerlŷr wedi bod dan gyfyngiadau am fwy neu lai tri mis, ac erbyn hyn mae'r ddinas yn wynebu cyfnod clo o bedair wythnos arall. Nid oes yr un Llywodraeth yn gwneud y penderfyniadau ynglŷn â hyn ar chwarae bach. Mae pob Llywodraeth—fel y dywedais i ar ddechrau fy natganiad—yn gorfod jyglo'r cyfyng-gyngor amhosibl hwn rhwng bywydau a bywoliaeth, rhwng ein hiechyd ni a'n dyfodol economaidd ni. Yma yng Nghymru, fe fyddwn ni'n parhau i ddatblygu ein cynnig ni o gymorth i fusnesau a sicrhau ei fod ar gael drwy wefan Busnes Cymru. Ac yn yr holl sgyrsiau a gawn ni, boed hynny drwy'r cyngor partneriaeth gymdeithasol neu drwy—fel y bûm i'n ei wneud ddoe—siarad yng nghynhadledd flynyddol y Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, rydym ni'n manteisio ar yr holl gyfleoedd sydd ar gael i siarad â'r gymuned fusnes a sicrhau ein bod ni'n deall eu safbwyntiau ac yn cael eu cefnogaeth nhw. Fe fyddwn ni'n adolygu'r mesurau a roddwn ar waith yn ystod y cyfnod wedi'r cyfnod atal byr ar ôl pythefnos. Rwy'n hapus i roi'r cadarnhad hwnnw i fusnesau lletygarwch ac eraill.
Rydym wedi defnyddio'r cyfnod hwn, fel y dywed Paul Davies, i gyflwyno newidiadau mewn nifer o'r gwasanaethau, gan gynnwys cryfhau ymhellach ein gwasanaethau profi, olrhain, a diogelu. Am resymau amser yn unig, Llywydd, fe wnaf i sôn am un ffordd arall o wneud hynny. Rydym yn mynd i greu capasiti canolog a fydd yn ymdrin ag ymchwydd mewn achosion—tîm y gellir ei ddefnyddio mewn unrhyw ran o Gymru pan fydd y system dan bwysau arbennig oherwydd achosion lleol. Ac o ran capasiti ysbytai maes, fe ddefnyddir hyn eisoes yng Nghwm Taf Morgannwg, lle mae Ysbyty'r Seren yn agored ac yn derbyn cleifion. Fe wnawn ni ddysgu, ym mhob rhan o Gymru, o'r ffyrdd y gellir defnyddio'r profiad cynnar hwnnw yn y ffordd orau mewn mannau eraill.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Thank you, First Minister, for the statement and for the announcement yesterday, which I know would have been welcomed by so many people across Wales, not least my own mother and father, who are looking forward to being reconnected with their grandchild. I'm sure that's felt in many, many families across Wales.
Your own economy and transport Minister has said that the current firebreak is unlikely to be the last in Wales, and that another Wales-wide lockdown is looking likely in the new year. Do you agree that we should set it as an agreed goal that, as far as humanly possible, this should be the last national lockdown? Now, of course, as you've been rightly stressing, we all have a part to play as individuals and as a community in making that possible, but there are some things, of course, that only Government can do. You've referred to the test and trace system, which is absolutely central to this, and you've said a little bit about what you've been doing during the firebreak, but I was wondering if you could say what level of improvement you plan to make in the crucial 24-hour turnaround target in getting the test results back to people, which is absolutely central to making it an effective protection in terms of preventing a further exponential rise in cases.
I was wondering, as well, if you could say whether you have reconsidered the issue of the testing of asymptomatic contacts, as other countries are already doing, because we know from scientific evidence now that asymptomatic transmission is a very, very important element within the spread of the virus. And when do you think we'll be in a position where we could see population-wide testing, which, as I referred to earlier, has been happening over the weekend in Slovakia, and is being proposed in the city of Liverpool? On contact tracing as well, are we likely to see an increasing emphasis on backward as well as forward contact tracing, which is important in terms of identifying the sources of infection, and have you looked at the adoption of the three-tier contract tracing system, which has proven such a successful element in Vietnam?
On vaccines, Scotland, it's been reported, is preparing to start vaccinating in six weeks' time. Are you also working hard to shorten the timelines as far as possible so we can get vaccinations potentially under way in December? I'm mindful, First Minister, of the lighthouse lab failure or fiasco. Are we making our own independent plans in Wales so we're not reliant on the UK taskforce, headed by another Boris Johnson political appointee? And in relation to the Prime Minister's comments yesterday—because the economic policy, of course, needs to work in tandem with the health policy—that furlough and other economic support would be available to the devolved administrations when they required them, it was contradicted today by the housing and local government Secretary, Robert Jenrick, who said that it would be a matter for the Chancellor. What is your understanding of the latest position of the UK Government in this regard?
Finally, we've advocated, as we emerge out of the firebreak, a slow and steady approach, rather than a sudden relaxation of restrictions, in order to ensure that we secure the hard-won gains. Can you say, First Minister, what the current scientific advice says as to what the infection rate, R, will be next Monday? What is the latest understanding of the R figure? Do you believe, or is the scientific advice to you currently, that the current framework that you've announced today will be enough to keep that crucial R rate below 1 so we don't end up in the position of having to have a further cycle of lockdown and release?
Diolch, Llywydd. Diolch, Prif Weinidog, am y datganiad ac am gyhoeddiad ddoe yr wyf i'n gwybod y byddai croeso mawr iddo gan lawer iawn o bobl ledled Cymru, nid yn lleiaf fy rhieni i fy hun, sy'n edrych ymlaen at gael cysylltiad â'u hŵyr unwaith eto. Rwy'n siŵr bod hynny i'w deimlo ymhlith llawer iawn o deuluoedd ledled Cymru.
Mae Gweinidog yr economi a thrafnidiaeth eich Llywodraeth chi wedi dweud ei bod hi'n annhebygol mai'r cyfnod atal byr presennol fydd yr un olaf yng Nghymru, a bod cyfnod clo arall ledled Cymru yn ymddangos yn debygol yn y flwyddyn newydd. A fyddech chi'n cytuno y dylem ni gael nod y cytunir arno, cyn belled ag y bo hynny'n bosibl, mai'r cyfnod clo hwn ddylai fod yr un olaf genedlaethol? Nawr, wrth gwrs, fel yr oeddech chi'n iawn i'w bwysleisio, mae gan bob un ohonom ni ran, fel unigolion a chymdeithas, i wneud hynny'n bosibl, ond mae yna rai pethau, wrth gwrs, na ellir eu gwneud nhw ond gan Lywodraeth. Rydych chi wedi cyfeirio at y system brofi ac olrhain, sy'n gwbl ganolog i hyn, ac rydych chi wedi dweud ychydig am yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei wneud yn ystod y cyfnod atal byr. Ond tybed a wnewch chi ddweud pa welliant yr ydych chi'n bwriadu ei wneud o ran y targed hanfodol o 24 awr ynglŷn â dychwelyd canlyniadau'r profion i bobl, sy'n gwbl ganolog er mwyn gwneud hyn yn amddiffyniad effeithiol i atal cynnydd cyflymach eto mewn achosion.
Hefyd, tybed a wnewch chi ddweud a ydych chi wedi ailystyried mater profi cysylltiadau asymptomatig, fel y gwna gwledydd eraill eisoes, oherwydd fe wyddom oddi wrth dystiolaeth wyddonol nawr fod trosglwyddo asymptomatig yn elfen bwysig iawn yn ymlediad y feirws. A phryd ydych chi'n tybio y byddwn ni mewn sefyllfa lle gallem weld profion ledled y boblogaeth, fel y cyfeiriais i atyn nhw'n gynharach sydd wedi bod yn digwydd dros y penwythnos yn Slofacia, ac sy'n cael eu cynnig yn ninas Lerpwl? O ran olrhain cysylltiadau hefyd, a ydym ni'n debygol o weld pwyslais cynyddol ar olrhain cyswllt yn ôl yn ogystal ag ymlaen, sy'n bwysig o ran nodi ffynonellau unrhyw haint, ac a ydych chi wedi ystyried mabwysiadu'r system olrhain tair haen, sydd wedi profi i fod yn elfen lwyddiannus iawn yn Fietnam?
O ran brechlynnau, mae'r Alban, fel yr adroddwyd, yn paratoi i ddechrau brechu ymhen chwe wythnos. A ydych chithau hefyd yn gweithio'n galed i gwtogi'r amserlen cyn belled ag y bo modd er mwyn inni allu rhoi brechlynnau ar waith ym mis Rhagfyr o bosibl? Rwy'n ymwybodol, Prif Weinidog, o fethiant neu lanast y labordy goleudy. A ydym ni'n gwneud ein cynlluniau annibynnol ni yng Nghymru fel nad ydym yn dibynnu ar dasglu'r DU, o dan arweiniad penodiad gwleidyddol arall gan Boris Johnson? Ac o ran sylwadau Prif Weinidog y DU ddoe—oherwydd mae angen i bolisi economaidd, wrth gwrs, weithio'n gyfochrog â pholisi iechyd—y byddai ffyrlo a chymorth economaidd arall ar gael i'r gweinyddiaethau datganoledig pan oedd eu hangen arnynt, ond a gafodd ei wrthddweud heddiw gan yr Ysgrifennydd tai a llywodraeth leol, Robert Jenrick, a ddywedodd mai mater i'r Canghellor fyddai hynny. Beth yw eich dealltwriaeth chi o sefyllfa ddiweddaraf Llywodraeth y DU yn hyn o beth?
Yn olaf, wrth inni gefnu ar y cyfnod atal byr, rydym wedi argymell dull pwyllog a chyson, yn hytrach na llacio'r cyfyngiadau yn ddisymwth, i sicrhau ein bod ni'n diogelu'r hyn a enillwyd trwy aberth. A wnewch chi ddweud, Prif Weinidog, beth yw'r cyngor gwyddonol presennol o ran beth fydd y gyfradd heintio, yr R, ddydd Llun nesaf? Beth yw'r ddealltwriaeth ddiweddaraf o'r ffigur R? A ydych chi o'r farn, neu a yw'r cyngor gwyddonol ar gael ichi ar hyn o bryd, y bydd y fframwaith presennol a gyhoeddwyd gennych heddiw yn ddigon i gadw'r gyfradd R hollbwysig honno o dan 1 fel na fyddwn yn y pen draw mewn sefyllfa o orfod cael cyfnod pellach o glo a datglo?
Diolch yn fawr i Adam Price am y cwestiynau yna.
I'd like to thank Adam Price for those questions.
I thank him both for his general sentiments of support over recent days and for the opportunity to discuss some of the measures we have announced with Members of his party. All I can say to him is what I've said to other people in relation to what will happen in the future, which is that we're not in a position of being able to rule anything in or anything out. The future is so inherently uncertain that anybody who says to you that something will definitely be needed or definitely not be needed in eight weeks' time really is relying on nothing more than a crystal ball, and I don't think people in Wales would be grateful to us if we tried to proceed in that way.
I thought Adam Price made an important point, Llywydd, when he said that there are things that only Governments can do and there are things that only each one of us can do in our own lives, and we have to maximise both of those things. There are a number of things that we have been doing to respond to some of the points that Adam Price mentioned. We are part of the whole-town testing experiment that is being carried out in Liverpool, in the sense that we will be able to gather the learning from that direct. I think there will be a lot to learn from the first time around that track to see if we can then apply the approach that emerges from that experiment in parts of Wales where that would be useful to us.
The asymptomatic testing and the population-wide testing, I think, are very much linked to the next generation of tests that may become available and that Vaughan Gething will report on further later this week. What I don't want to do is fall into the trap that I see others making of saying to people in Wales, 'Oh, there is some magic solution just around the corner, there is a test, there is a vaccine, there is something that will just get us out of jail free on this.' I think people have become allergic to being told, 'Oh, it'll all be over in 12 weeks', 'It'll all be over by Christmas', 'It'll all be over by the spring', 'There's something just about to happen; just you wait, it'll all be okay.' People don't believe it and they're right not to believe it. This is a long, hard slog, in which we're all going to have to play our part, not just for the next few days or the next few weeks, but well into next year.
Then, when these new opportunities do come our way, we will, of course, want to deploy them, and deploy them to make life easier for people—through backward contact tracing, which is already happening in our TTP system in Wales, for exactly the reason that Adam Price said. We know that there are superspreader individuals and events that can be responsible for a hugely disproportionate number of new infections, and that's why we are doing all of that. We have independent plans for distribution of a vaccine once it becomes available, but, again, I don't want to suggest to people in Wales that the first vaccines that will become available will be the sort that they're most familiar with—a flu vaccine that lasts for a whole year or an MMR vaccine that lasts for a whole lifetime. The early vaccines that are likely to become available will confer some immunity for some period of time, and they won't be what people, I think, thinking of other experiences in their lives, might be expecting.
On furlough, it is deeply disappointing that we're back in confusion, having had it clarified, as it seemed yesterday, by the Prime Minister. UK Government Ministers were pressed hard by Scotland, Northern Ireland and Wales in a COBRA meeting yesterday to make sure that we have the clarity that we need, that it cannot possibly be only English Ministers who can declare a public health emergency and invoke a furlough scheme. I thought what the Prime Minister said yesterday in the House of Commons was very helpful to that, and on this one, what the Prime Minister says really does need to go.
We won't know the R figure for next Monday for a couple of weeks beyond next Monday, because R is a lagging indicator. That's why I've always said we won't know how effective the firebreak period has been until weeks afterwards. 'Will it be enough?', Adam Price quite properly asks. Well, my answer can only be this, Llywydd: it will only be enough if every one of us does everything we are asked to do, both the things that Government can do, but also the things we can only do in our own lives, because Governments by themselves cannot solve this crisis. It's how we behave in our own homes, in our workplaces, when we are outside and in other regulated settings that, in the end, drives this virus and puts other people at risk. We can all do things that minimise that risk. We can all do things that maximise that risk. If we do the right things and ask ourselves, as I said, 'What should I be doing?', then it can be enough.
Rwy'n diolch iddo am fynegi ei gefnogaeth yn gyffredinol dros y dyddiau diwethaf ac am y cyfle i drafod rhai o'r mesurau a gyhoeddwyd ar y cyd ag Aelodau o'i blaid ef. Y cyfan y gallaf i ei ddweud wrtho ef yw'r hyn a ddywedais i wrth bobl eraill o ran yr hyn a fydd yn digwydd yn y dyfodol, sef nad ydym ni mewn sefyllfa i allu diystyru unrhyw beth. Mae'r dyfodol mor ansicr drwyddo draw fel bod unrhyw un sy'n dweud wrthych chi y bydd angen rhywbeth yn bendant neu na fydd angen rhywbeth yn bendant ymhen wyth wythnos yn dibynnu ar ddim amgen mewn gwirionedd na dewiniaeth, ac nid wyf i'n credu y byddai pobl yng Nghymru yn diolch inni pe byddem ni'n ceisio bwrw ymlaen yn y ffordd honno.
Roeddwn i o'r farn fod Adam Price wedi gwneud pwynt pwysig, Llywydd, pan ddywedodd mai dim ond Llywodraethau a all wneud rhai pethau ac mae yna bethau eraill na all neb eu gwneud ond pob un ohonom ni yn ein bywydau ni ein hunain, ac mae'n rhaid inni wneud y gorau o'r ddeubeth hynny. Rydym wedi bod yn gwneud nifer o bethau i ymateb i rai o'r pwyntiau y soniodd Adam Price amdanyn nhw. Rydym ni'n rhan o'r arbrawf profi tref gyfan sy'n cael ei gynnal yn Lerpwl, yn yr ystyr y byddwn ni'n gallu casglu'r hyn a ddysgwyd o hynny'n uniongyrchol. Rwy'n credu y bydd yna lawer i'w ddysgu o gylchu'r trac hwnnw am y tro cyntaf a gweld a allwn ni ddefnyddio'r dull sy'n deillio o'r arbrawf hwnnw wedyn mewn rhannau o Gymru lle byddai'n ddefnyddiol i ni.
Rwy'n credu bod y profion asymptomatig a'r profion ledled y boblogaeth yn cysylltu'n agos iawn â'r genhedlaeth nesaf o brofion a allai fod ar gael ac y bydd Vaughan Gething yn adrodd arnyn nhw eto yn ddiweddarach yr wythnos hon. Yr hyn nad wyf i'n dymuno ei wneud yw syrthio i'r fagl yr wyf i'n gweld eraill yn ei syrthio iddi o ddweud wrth bobl yng Nghymru, 'Mae yna ryw ddatrysiad hud a lledrith rownd y gornel, mae yna brawf, mae yna frechlyn, mae yna rywbeth a fydd yn ein gollwng ni'n rhydd o'r carchar.' Rwyf i o'r farn fod pobl wedi syrffedu ar gael clywed, 'O, fe fydd y cyfan drosodd ymhen 12 wythnos', 'Fe fydd y cyfan drosodd erbyn y Nadolig', 'Fe fydd y cyfan drosodd erbyn y gwanwyn', 'Mae yna rywbeth ar fin digwydd; arhoswch chi, ac fe fydd popeth yn iawn.' Nid yw pobl yn coelio hyn ac maen nhw'n iawn i beidio â'i goelio. Mae'n frwydr hir a chaled y bydd yn rhaid i bob un ohonom fod â rhan ynddi, nid yn unig am y dyddiau nesaf neu'r wythnosau nesaf, ond ymhell i'r flwyddyn nesaf.
Ac yna, pan ddaw'r cyfleoedd newydd hyn i'n rhan ni, fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn awyddus i'w defnyddio nhw, a'u defnyddio nhw i wneud bywyd yn haws i bobl—drwy olrhain cyswllt yn ôl, sy'n digwydd eisoes yn ein system profi, olrhain, diogelu ni yng Nghymru, am yr union reswm a grybwyllodd Adam Price. Fe wyddom ni fod yna unigolion a digwyddiadau a all fod yn gyfrifol am nifer anghymesur iawn o achosion o heintio o'r newydd, a dyna pam rydym ni'n gwneud hynny i gyd. Mae gennym ni gynlluniau annibynnol ar gyfer gweinyddu brechlyn pan fydd hwnnw ar gael, ond, unwaith eto, nid wyf eisiau awgrymu i bobl Cymru mai'r brechlynnau cyntaf a fydd ar gael fydd y math y maen nhw'n fwyaf cyfarwydd â nhw—brechlyn ffliw sy'n para am flwyddyn gyfan neu frechlyn MMR sy'n para am oes gyfan. Fe fydd y brechlynnau cynnar sy'n debygol o fod ar gael yn rhoi rhywfaint o imiwnedd am gyfnod o amser, ond ni fyddan nhw yr hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl, o ystyried eu profiadau blaenorol mewn bywyd.
O ran ffyrlo, siomedig iawn yw ein bod ni yn ôl mewn dryswch unwaith eto, wedi inni gael eglurder, fel yr ymddangosodd ddoe, gan Brif Weinidog y DU. Fe gafodd Gweinidogion Llywodraeth y DU eu siarsio gan yr Alban, Gogledd Iwerddon a Chymru mewn cyfarfod COBRA ddoe i sicrhau bod yr eglurder sydd ei angen ar gael inni, ac nad yw'n bosibl i Weinidogion Lloegr, ar eu pennau eu hunain, ddatgan argyfwng iechyd cyhoeddus a galw cynllun ffyrlo. Roeddwn i o'r farn fod yr hyn a ddywedodd Prif Weinidog y DU ddoe yn Nhŷ'r Cyffredin yn ddefnyddiol iawn yn hynny o beth, ac ynglŷn â hyn, mae gwir angen cyflawni'r hyn y mae Prif Weinidog y DU yn ei ddweud.
Ni fyddwn ni'n gwybod beth yw'r ffigur R ar gyfer dydd Llun nesaf am ychydig wythnosau ar ôl dydd Llun nesaf, oherwydd mae yna oedi gyda'r dangosydd R. Dyna pam rwyf i bob amser wedi dweud na fyddwn ni'n gwybod pa mor effeithiol fu'r cyfnod atal byr am rai wythnosau eto. 'A fydd hynny'n ddigon?', fel mae Adam Price yn ei ofyn yn gwbl briodol. Wel, Llywydd, fy ateb i yw hyn: bydd hynny'n ddigon dim ond os bydd pob un ohonom yn gwneud yr hyn sy'n ofynnol inni ei wneud, yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud, ond hefyd y pethau y gallwn ni eu gwneud yn ein bywydau ni ein hunain, oherwydd ni all Llywodraethau ddatrys yr argyfwng hwn ar eu pennau eu hunain. Yn y pen draw, sut rydym ni'n ymddwyn ar ein haelwydydd ein hunain, yn ein gweithleoedd, pan fyddwn ni tu allan ac mewn lleoliadau eraill sy'n cael eu rheoli, dyna sy'n ysgogi'r feirws hwn ac yn rhoi pobl eraill mewn perygl. Fe all pob un ohonom ni wneud pethau i leihau'r perygl hwnnw. Fe all pob un ohonom ni wneud pethau i gynyddu'r perygl hwnnw. Os ydym ni'n gwneud y pethau iawn ac yn gofyn i ni ein hunain, fel y dywedais i, 'Beth ddylwn i ei wneud?', fe all hynny fod yn ddigon.
If I could, First Minister—I'm grateful to you for your statement this afternoon—continue the theme of business support. Many people, of course, welcome what you've said over the last few days, and welcome the sense of personal responsibility and that tone that you've introduced into the public debate on this, but I hear from a lot of small businesses and self-employed people who are very, very anxious to find the balance between maintaining their businesses, maintaining employment, maintaining the services they provide to local people, but also being able to do that in a safe way through these extremely difficult times. The chaos that we've seen in Westminster over the last few days—the Prime Minister saying that furlough was available yesterday, being told by his Ministers today that he was wrong yesterday—means that, as we speak today, we don't know what the policy of the Treasury is, and whether they've told the Prime Minister what his policy is. So, we need some coherence and some sense of seamless support for people, and the ERF support from the Welsh Government has offered that. I think many of us would be grateful to see that ERF support reopened and available to businesses as soon as possible.
The second point, First Minister, is this: you've just answered Adam Price on the issue of test and trace, and for me it's one of the great successes, if you like, of how the Government has dealt with this. I think it's fair to say that the Government has spent something like £102 million in Wales on it, which represents £32 per head, and is reaching 80 per cent and 90 per cent of the people it needs to. Across the border in England, where it's been privatised, of course, they're spending £12 billion, £1,700 per head, and not reaching the same number of people. So, that demonstrates the power of values in action. It demonstrates the power of the public sector—health boards, the Welsh Government and local government—working together. Can you perhaps explain to us, First Minister, your vision of how test and trace will provide us with an opportunity to control the transmission of the virus, to break the transmission of the virus, and to allow us to have regulations that recognise that test and trace is able, through its power, to ensure that we're able to control the spread of the virus? Thank you very much, Presiding Officer.
Os caf i, Prif Weinidog—rwy'n ddiolchgar ichi am eich datganiad chi'r prynhawn yma—barhau â thema cymorth i fusnesau. Mae llawer o bobl, wrth gwrs, yn croesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud dros y dyddiau diwethaf, ac yn croesawu'r ymdeimlad o gyfrifoldeb personol a'r ysbryd hwnnw yr ydych chi wedi ei gyflwyno i'r ddadl gyhoeddus ynglŷn â hyn, ond rwyf i'n clywed gan lawer o fusnesau bach a phobl hunangyflogedig sy'n awyddus iawn i ddod o hyd i'r cydbwysedd rhwng cynnal eu busnesau, cynnal cyflogaeth, cynnal y gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu i bobl leol, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n ddiogel drwy'r cyfnod anodd iawn hwn hefyd. Mae'r anhrefn a welsom ni yn San Steffan dros y dyddiau diwethaf—y Prif Weinidog yno'n dweud ddoe bod ffyrlo ar gael, a hwnnw'n cael gwybod gan ei Weinidogion heddiw ei fod wedi gwneud camgymeriad ddoe—yn golygu, wrth inni siarad heddiw, nad ydym yn gwybod beth yw polisi'r Trysorlys, ac a ydyn nhw wedi dweud wrth Brif Weinidog y DU eto beth yw eu polisi nhw. Felly, mae angen rhywfaint o gydlyniad yn ogystal ag ymdeimlad o gefnogaeth ddi-dor i bobl, ac mae cefnogaeth y gronfa cadernid economaidd gan Lywodraeth Cymru wedi cynnig hynny. Rwyf i o'r farn y byddai llawer ohonom ni'n ddiolchgar o weld cymorth gan y gronfa cadernid economaidd yn ailddechrau ac ar gael i fusnesau cyn gynted â phosibl.
Yr ail bwynt, Prif Weinidog, yw hwn: rydych chi newydd ateb Adam Price ynglŷn â mater profi ac olrhain, ac mae'n hwnnw'n un o lwyddiannau mawr, os mynnwch chi, y ffordd y mae'r Llywodraeth wedi ymdrin â hyn. Rwy'n credu ei bod hi'n deg dweud bod y Llywodraeth wedi gwario tua £102 miliwn yng Nghymru ar hyn, sy'n cynrychioli £32 y pen, ac sydd ar gael i 80 y cant a 90 y cant o'r bobl hynny sydd ei angen. Dros y ffin yn Lloegr, lle cafodd ei breifateiddio, wrth gwrs, maen nhw'n gwario £12 biliwn, £1,700 y pen, ac nid yw ar gael yn yr un niferoedd yn y fan honno. Felly, mae hynny'n dangos pa mor rymus yw rhoi gwerthoedd ar waith. Mae hynny'n dangos grym y sector cyhoeddus—byrddau iechyd, Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol—yn cydweithio â'i gilydd. A wnewch chi egluro i ni, Prif Weinidog, beth yw eich gweledigaeth o ran sut y bydd profi ac olrhain yn rhoi cyfle inni reoli trosglwyddiad y feirws, a thorri ar drosglwyddiad y feirws, a chaniatáu inni fod â rheoliadau sy'n cydnabod bod profi ac olrhain yn gallu, trwy ei rymuster, sicrhau y gallwn reoli ymlediad y feirws? Diolch yn fawr iawn i chi, Llywydd.
Llywydd, diolch yn fawr to Alun Davies. I absolutely recognise what he said about the way so many businesses have worked so hard to make sure that they can continue in these difficult times, but to do it in a way that is safe for their staff and for their users, and that is the experience of most businesses in Wales. Where there are businesses who don't operate in that way, then the Welsh Government will take action against them, because that is not fair, both to their staff and to their users, but it's not fair to other businesses either, who have made the effort that we asked them to make.
And in terms of fairness, let me say as well that, not only has the uncertainty about the furlough scheme been deeply unhelpful, but the fact that when we asked the Chancellor of the Exchequer to give some flexibility to businesses in Wales as we went into our firebreak period, we were told that that was impossible, but when the English Government, in that capacity, decided to introduce a lockdown, suddenly all that was possible after all. And what strikes people in Wales about that is that it simply is not fair when one part of the United Kingdom is denied help and another part has it available to them. The Treasury is the Treasury for the whole of the United Kingdom, not just one part of it, and it needs to recapture some ground that it has lost because of the way in which it has behaved in that partisan way over recent weeks.
I completely agree with Alun Davies that the TTP system has been a great success story here in Wales. Every pound that we put into it goes into the public service. There's no money skimmed off the top of it for private profit making, as there inevitably is in England. And that is because of our values, because we believe that this is a public service best provided by people who work in the public service, and with that public service ethos, but it gives us value for money, as you heard as well. Now, we will continue to recruit more people in our local teams. We will provide that surge capacity I mentioned earlier. And as we come out of the firebreak period, we will look again to the enormous efforts our TTP teams have made, doing more in backward tracing, now having a new set of tools, both to persuade people to self-isolate, and to explain to them the consequences of not doing so, and to prepare for the time when, as I say, a new generation of tests may become available that could allow us to reduce the length of time that we ask people to self-isolate and that could allow us to do more in asymptomatic testing, as Adam Price mentioned earlier. And all of that thought is going on as we speak in our TTP system, so that we use this 17 days of the firebreak not just to gather our breath in TTP, but to prepare for new possibilities and an even bigger contribution that it could make here in Wales in the future.
Llywydd, diolch yn fawr i Alun Davies. Rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd ef yn llwyr am y ffordd y mae cynifer o fusnesau wedi gweithio mor galed i sicrhau y gallan nhw barhau yn ystod y cyfnod anodd hwn, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n ddiogel i'w staff a'u defnyddwyr nhw, a dyna brofiad y rhan fwyaf o fusnesau yng Nghymru. Lle ceir busnesau nad ydyn nhw'n gwneud felly, fe fydd Llywodraeth Cymru yn cymryd camau yn eu herbyn, oherwydd mae hynny'n annheg, i'w staff a'u defnyddwyr, ac mae'n annheg â busnesau eraill hefyd, sydd wedi gwneud yr ymdrech y gofynnwyd iddyn nhw ei gwneud.
Ac o ran tegwch hefyd, gadewch imi ddweud, nid yn unig y mae'r ansicrwydd ynglŷn â'r cynllun ffyrlo wedi bod yn gwbl ddi-fudd, ond y ffaith inni ofyn i Ganghellor y Trysorlys roi rhywfaint o hyblygrwydd i fusnesau yng Nghymru wrth inni ddechrau ar ein cyfnod atal byr ni ac fe ddywedwyd wrthym fod hynny'n amhosibl, ond pan benderfynodd Llywodraeth Lloegr, yn y swyddogaeth honno, gyflwyno cyfnod clo, yn sydyn iawn roedd hynny'n gwbl bosibl wedi'r cyfan. A'r hyn sy'n taro pobl yng Nghymru ynglŷn â hynny yw nad yw'n deg pan wrthodir cymorth i un rhan o'r Deyrnas Unedig a bod hwnnw ar gael i ran arall. Mae'r Trysorlys yn Drysorlys y Deyrnas Unedig gyfan, nid dim ond un rhan ohoni'n unig, ac mae angen iddo ailgipio rhywfaint o dir a gollwyd ganddo oherwydd y ffordd bleidiol honno o ymddwyn yn ystod yr wythnosau diwethaf.
Rwy'n cytuno'n llwyr gydag Alun Davies fod y system profi, olrhain, diogelu wedi bod yn llwyddiant mawr yma yng Nghymru. Mae pob punt a roddwn ni ynddi yn mynd i'r gwasanaeth cyhoeddus. Nid oes unrhyw arian yn cael ei ddihysbyddu i wneud elw preifat, fel sy'n digwydd yn anochel yn Lloegr. Ac mae hynny oherwydd ein gwerthoedd ni, oherwydd ein bod ni'n credu mai gwasanaeth cyhoeddus yw hwn y mae'n well iddo gael ei ddarparu gan bobl sy'n gweithio yn y gwasanaeth cyhoeddus, a chyda'r ethos hwnnw o roi gwasanaeth i'r cyhoedd, ond mae'n rhoi gwerth am arian i ni hefyd, fel y clywsoch chi. Nawr, fe fyddwn ni'n parhau i recriwtio mwy o bobl i'n timau lleol ni. Fe fyddwn ni'n atgyfnerthu'r capasiti hwnnw i ymdrin â'r ymchwydd mewn achosion, a grybwyllais i'n gynharach. Ac wrth inni ymadael â'r cyfnod atal byr, fe fyddwn ni'n rhoi sylw eto i'r ymdrechion enfawr a wnaeth ein timau profi, olrhain, diogelu ni, gan wneud mwy o ran olrhain tuag yn ôl, gyda chyfres newydd o arfau, i berswadio pobl i hunanynysu, ac esbonio canlyniadau peidio â gwneud hynny iddyn nhw, a pharatoi ar gyfer yr amser pan, fel y dywedais i, fydd yna genhedlaeth newydd o brofion ar gael efallai a allai ganiatáu inni gwtogi'r amser y byddwn ni'n gofyn i bobl hunanynysu ac a allai ganiatáu inni wneud mwy o ran profion asymptomatig, fel y soniodd Adam Price yn gynharach. Ac mae hynny i gyd yn cael ei ystyried, wrth inni siarad, yn ein system profi, olrhain, diogelu fel ein bod ni'n defnyddio'r 17 diwrnod hwn o gyfnod atal byr nid yn unig i gael ein gwynt atom ni gyda phrofi, olrhain, diogelu, ond i baratoi hefyd ar gyfer posibiliadau newydd a'r cyfraniad mwy hyd yn oed y gallai hyn ei wneud yma yng Nghymru yn y dyfodol.
Thank you for your statement, First Minister. We have seen lockdowns do untold damages to the lives and livelihoods of the Welsh public, and particularly the poorest in our society, because many vulnerable in society have been left behind. People have lost employment and businesses have closed. And whilst I appreciate we have to strike the correct balance, going forward, First Minister, will you pledge to do all that you can to avoid countrywide lockdowns in future, because we have to learn to live with the SARS-CoV-2 virus if Wales is to avoid a crippling depression and debt that will take generations to recover from? Our poorest in society must also not be allowed to become poorer at the end of this lockdown, and the best way to live with the virus is better testing, so that we can isolate the sick rather than isolate the healthy also during lockdown.
So, First Minister, do you plan to dramatically scale up testing from a few thousand tests a day to several tens of thousands? Countries that have the disease on the back foot have adopted mass testing, and I'd like to ask if this is also the Welsh Government's goal. And I'd also like to place on record our thanks to all in the NHS who have kept us safe during this time, but also to the many shopkeepers, delivery drivers, staff in other services, such as the prison service, who have also provided meals and very many necessary services to people less fortunate than ourselves. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad chi, Prif Weinidog. Rydym wedi gweld bod cyfnodau clo yn difrodi bywyd a bywoliaeth y cyhoedd yng Nghymru yn aruthrol, a'r tlotaf yn ein cymdeithas ni'n arbennig felly, oherwydd cafodd llawer o bobl sy'n agored i niwed mewn cymdeithas eu gadael ar ôl. Mae pobl wedi colli eu gwaith ac mae busnesau wedi cau. Ac er fy mod i'n sylweddoli bod yn rhaid inni wneud yn siŵr bod y cydbwysedd yn gywir, wrth symud ymlaen, Prif Weinidog, a wnewch chi addo gwneud popeth o fewn eich gallu i osgoi cyfnodau clo ledled y wlad yn y dyfodol, oherwydd mae'n rhaid inni ddysgu byw gyda feirws SARS-CoV-2 os yw Cymru am osgoi dirwasgiad a dyled andwyol a fydd yn cymryd cenedlaethau i'w hadfer wedyn? Ni ddylid caniatáu i'r rhai tlotaf yn y gymdeithas fod yn dlotach eto ar ddiwedd y cyfnod clo hwn ychwaith, a'r ffordd orau o fyw gyda'r feirws yw cael gwell profion, fel y gallwn ni ynysu'r cleifion yn hytrach nag ynysu'r bobl iach hefyd yn ystod cyfnod clo.
Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n bwriadu cynyddu'n ddramatig nifer y profion, o rai miloedd y dydd i ddegau o filoedd? Mae gwledydd sydd wedi ffrwyno'r clefyd wedi mabwysiadu profion torfol, ac fe hoffwn i ofyn ai dyma yw nod Llywodraeth Cymru hefyd. Ac fe hoffwn innau hefyd ddiolch ar goedd i bawb yn y GIG sydd wedi ein cadw ni'n ddiogel yn ystod y cyfnod hwn, ond i'r nifer fawr o siopwyr, gyrwyr cyflenwi, a staff mewn gwasanaethau eraill hefyd, fel y gwasanaeth carchardai, sydd wedi darparu prydau bwyd a llawer iawn o wasanaethau angenrheidiol i bobl sy'n llai ffodus na ni. Diolch yn fawr.
Caroline Jones is absolutely right to remind us that there are front-line workers in many aspects of life here in Wales, people who have kept serving food, people who have collected our refuse, social workers who continue to go out and make sure that vulnerable children and older people are looked after. Right across the public service, people have been willing to put themselves at risk in order to protect other people, and it's right that we recognise that this afternoon. And I also recognise Caroline Jones's starting point, of course, that there's more than one form of harm from coronavirus. And everything we do is a very, very challenging matter of trying to strike that balance. I don't myself sign up to the proposition that the way to get through coronavirus is to isolate the sick, or to try and keep people who are vulnerable out of society, so that everybody else can carry on with their lives. Personally, I don't think that is an ethical position to take. But even if you didn't have ethical qualms about it, it's not a practical way either, because those people have so many connections with other people in their lives. It doesn't work, as well as being unacceptable.
I've referred a number of times this afternoon to the potential that there are new testing opportunities ahead of us. And I just want to emphasise again that that is a potential, it is not an actual. There is still a lot of work going on, on the reliability of those tests, of how those tests can be successfully administered, the use that could be put to them. Nobody should think that we're just around the corner from, as I say, some sort of magic breakthrough. But undoubtedly there will be new possibilities in the future, and it will allow us, as Caroline Jones said, to make different choices and to protect people in new ways. And everything we do as a Welsh Government is designed to do two things. It's designed to deal with the here and now—that's why we are expanding the number of current tests, why we now have labs working 24 hours a day here in Wales—but also to prepare for the future, and to make sure that we are right up to date with all those possible developments, and to make sure that, when they are genuinely available, we're ready to take advantage of them in Wales.
Mae Caroline Jones yn llygad ei lle yn ein hatgoffa ni bod yna weithwyr rheng flaen mewn sawl agwedd ar fywyd yma yng Nghymru, pobl sydd wedi dal ati i weini bwyd, pobl a fu wrthi'n casglu ein sbwriel, gweithwyr cymdeithasol sy'n parhau i fynd allan a sicrhau bod plant a phobl hŷn sy'n agored i niwed yn cael gofal. Ym mhob rhan o'r gwasanaeth cyhoeddus, mae pobl wedi bod yn barod i roi eu hunain mewn perygl er mwyn amddiffyn pobl eraill, ac mae'n briodol ein bod yn cydnabod hynny y prynhawn yma. Ac rwyf hefyd yn cydnabod sylw agoriadol Caroline Jones, wrth gwrs, fod mwy nag un math o niwed yn deillio o'r coronafeirws. Ac mae popeth yr ydym ni'n ei wneud yn fater heriol iawn, iawn o geisio sicrhau'r cydbwysedd hwnnw. Nid wyf fi fy hun yn cytuno â'r cynnig mai'r ffordd o ymdrin â'r coronafeirws yw ynysu pobl sâl, na cheisio eithrio pobl sy'n agored i niwed o gymdeithas, fel y gall pawb arall barhau â'u bywydau. Yn bersonol, nid wyf yn credu bod hwnnw'n safbwynt moesegol i'w arddel. Ond hyd yn oed os nad oes gennych chi bryderon moesegol ynghylch hynny, nid yw'n ffordd ymarferol o fynd ati chwaith, oherwydd mae gan y bobl hynny gynifer o gysylltiadau â phobl eraill yn eu bywydau. Nid yw'n gweithio, yn ogystal â bod yn annerbyniol.
Rwyf wedi cyfeirio sawl gwaith y prynhawn yma at y posibilrwydd bod cyfleoedd newydd o'n blaenau o ran profion. Ac fe hoffwn i bwysleisio eto fod hynny'n bosibilrwydd, nid yn sicrwydd gwirioneddol. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo o hyd, o ran dibynadwyedd y profion hynny, o ran sut y gellir gweinyddu'r profion hynny'n llwyddiannus, sut y gellid eu defnyddio. Ni ddylai neb feddwl ein bod o fewn trwch blewyn o daro ar ryw fath o ddatblygiad hud, fel y dywedais. Ond yn ddi-os bydd posibiliadau newydd yn y dyfodol, a bydd yn caniatáu i ni, fel y dywedodd Caroline Jones, wneud dewisiadau gwahanol ac amddiffyn pobl mewn ffyrdd newydd. Ac mae dau ddiben i bopeth yr ydym ni, Lywodraeth Cymru, yn ei wneud. Mae ein gweithredoedd wedi eu cynllunio i ymdrin â'r presennol—dyna pam ein bod ni yn ehangu nifer y profion cyfredol, dyna pam mae gennym ni labordai sydd nawr yn gweithio 24 awr y dydd yma yng Nghymru—ond hefyd i baratoi ar gyfer y dyfodol, ac i sicrhau ein bod yn gyfredol gyda'r holl ddatblygiadau posib hynny, ac i sicrhau, pan fyddant mewn gwirionedd ar gael, ein bod yn barod i fanteisio arnyn nhw yng Nghymru.
Thank you, First Minister, for your statement. Three quick points out of the statement, if I may. You talked about hospitals being able to undertake normal NHS work. It's important that we understand what the waiting times are and what the performance targets are. Will you commit to restarting the publication of these target times, so that we can assess the waiting times and the target times that the NHS is performing against?
Secondly, when it comes to the Dragon's Heart Hospital that was in the Principality Stadium, and the barn at the Vale of Glamorgan, for Cardiff and Vale residents obviously these two facilities have been taken out of action now, and the field hospital that's set to replace them will not be available until February. How is the Welsh Government working with Cardiff and Vale health board to ensure that there is capacity within this area so that there isn't a shortfall?
And, thirdly, you talked at the latter end of your statement about restaurants and social facilities using verified identification. For most people, that would mean either a passport or driving licence. But can you clarify what would be acceptable in the terms that you use of 'verified identification'? And who is the onus on providing that to—is it the owner of the establishment, or at the point of booking, or at the point of entering the establishment? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad. Tri phwynt cyflym yn deillio o'r datganiad, os caf i. Fe wnaethoch chi sôn am ysbytai'n gallu ymgymryd â gwaith arferol y GIG. Mae'n bwysig ein bod yn deall beth yw'r amseroedd aros a beth yw'r targedau perfformiad. A wnewch chi ymrwymo i ailgychwyn cyhoeddi'r amseroedd targed hyn, fel y gallwn ni asesu'r amseroedd aros a'r amseroedd targed y mae'r GIG yn cymharu eu perfformiad â nhw?
Yn ail, o ran Ysbyty Calon y Ddraig a oedd yn Stadiwm Principality, a'r ysgubor ym Mro Morgannwg, i drigolion Caerdydd a'r Fro, mae'n amlwg na chaiff y ddau gyfleuster yma eu defnyddio nawr, ac ni fydd yr ysbyty maes a fydd yn eu disodli ar gael tan fis Chwefror. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda bwrdd iechyd Caerdydd a'r Fro i sicrhau bod capasiti yn y maes hwn fel nad oes diffyg?
Ac, yn drydydd, fe wnaethoch chi sôn ar ddiwedd eich datganiad am fwytai a chyfleusterau cymdeithasol gan ddefnyddio ffyrdd dilys o adnabod pobl. I'r rhan fwyaf o bobl, byddai hynny'n golygu naill ai pasbort neu drwydded yrru. Ond a allwch chi egluro beth fyddai'n dderbyniol ynghylch y derminoleg y gwnaethoch chi ei defnyddio o ran ffyrdd dilys o brofi hunaniaeth? Ac i bwy ddylid dangos hynny—ai i berchennog y sefydliad, neu wrth archebu lle, neu wrth fynd i mewn i'r sefydliad? Diolch.
It's an inescapable fact, I'm afraid, that waiting times for many procedures in the NHS, in every part of the United Kingdom, are not what they were before we went into this pandemic. And I bitterly regret that because of the huge effort that has gone on in Wales, both through the funding that the Welsh Government has provided, but by front-line workers as well. We were in our best position since 2014 when the pandemic struck, and so much of that ground will now have been lost and will be very difficult to recover if we are unable to do all the things that we have talked about this afternoon in keeping coronavirus at bay. Because every day that more beds in our hospitals are taken up by coronavirus patients, every day there are more people in critical care beds with coronavirus, that inevitably narrows the scope for treatments to be offered to people for all the other things that are so necessary. We will look with others across the United Kingdom as to when it is sensible to reset expectations in the NHS, but I don't think we're in that position where we are today, where we are deep in—deep in—a public health crisis, which every Member in this Chamber will be well to recognise and to reflect in the public statements that they make on this matter.
As far as Calon y Ddraig is concerned, then about half of the 5,000 extra beds that we have planned for this winter are to be found within the NHS by expanding capacity that's available within our existing system. So, it's about half that will come from new field hospital capacity and about half that will come in other ways, and our plans are in place, of course, with Cardiff and Vale to make sure that there are ways in which it will be able to respond should numbers go on rising.
The final point that Andrew R.T. Davies makes is an important one. Of course, our regulated settings, our pubs, are very used to seeking identification. They do it all the time in order to make sure somebody is as old as they say they are in order to be able to order a drink. So, it's that sort of level of identification we're looking for, and part of this is driven, as I'm sure Andrew will understand, by the new border issue that has been created by having a closure of these establishments for four weeks in England and them open here, as we want them to be open here, in Wales. We have to find ways to support our English colleagues in preventing large numbers of people trying to cross the border in order to be able to get a drink when that is against the law in England. And being able to book ahead, and then provide verification of who you are, is one of the ways in which we will be able to support our colleagues elsewhere in the efforts they are now making to overcome the virus in other parts of the UK.
Mae'n ffaith anochel, mae arnaf ofn, nad yw amseroedd aros ar gyfer llawer math o driniaeth yn y GIG, ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig, yr hyn yr oedden nhw cyn dyfodiad y pandemig hwn. Ac rwy'n gresynu'n fawr at hynny, oherwydd yr ymdrech enfawr a fu yng Nghymru, drwy'r cyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ddarparu, ond gan weithwyr rheng flaen hefyd. Roeddem yn ein sefyllfa orau ers 2014 pan drawodd y pandemig, a bydd cymaint o'r cynnydd hwnnw wedi'i golli nawr a bydd yn anodd iawn ei adfer os na allwn ni wneud yr holl bethau yr ydym ni wedi sôn amdanyn nhw y prynhawn yma i gadw'r coronafeirws draw. Oherwydd bob dydd y mae mwy o welyau yn ein hysbytai yn cael eu defnyddio gan gleifion sy'n dioddef o'r coronafeirws, bob dydd mae mwy o bobl mewn gwelyau gofal critigol â'r coronafeirws arnyn nhw, mae hynny'n anochel yn lleihau'r cyfle i gynnig triniaethau i bobl ar gyfer yr holl bethau eraill sydd mor angenrheidiol. Byddwn ni'n ystyried gydag eraill ledled y Deyrnas Unedig pryd fydd hi'n synhwyrol ailgyflwyno disgwyliadau ar y GIG, ond nid wyf yn credu ein bod yn y sefyllfa honno lle yr ydym ni heddiw, lle yr ydym ni yn ddwfn—yn ddwfn—mewn argyfwng iechyd cyhoeddus y bydd hi'n ddoeth i bob Aelod yn y Siambr hon ei gydnabod a'i gyfleu yn y datganiadau cyhoeddus a wnânt ar y mater hwn.
O ran Calon y Ddraig, yna mae modd canfod tua hanner y 5,000 o welyau ychwanegol yr ydym ni wedi'u cynllunio ar gyfer y gaeaf hwn o fewn y GIG drwy ehangu capasiti sydd ar gael o fewn ein system bresennol. Felly, daw oddeutu eu hanner o gapasiti newydd mewn ysbytai maes a daw oddeutu hanner mewn ffyrdd eraill, ac mae ein cynlluniau ar waith, wrth gwrs, gyda Chaerdydd a'r Fro i sicrhau bod ffyrdd y bydd yn gallu ymateb pe bai'r niferoedd yn parhau i godi.
Mae'r pwynt olaf y mae Andrew R.T. Davies yn ei wneud yn un pwysig. Wrth gwrs, mae ein lleoliadau sy'n cael eu rheoleiddio, ein tafarndai, wedi hen arfer â gwirio hunaniaeth pobl. Maen nhw'n gwneud hyn drwy'r amser er mwyn gwneud yn siŵr bod rhywun mor hen ag y maen nhw'n dweud eu bod er mwyn gallu archebu diod. Felly, dyma'r math o adnabod yr ydym ni'n chwilio amdano, ac mae rhan o hyn yn seiliedig, fel y bydd Andrew, rwy'n siŵr, yn deall, ar y mater newydd o ran y ffin sydd wedi'i greu drwy gau'r sefydliadau hyn am bedair wythnos yn Lloegr pan fo nhw ar agor yn y fan yma, fel yr ydym ni eisiau iddyn nhw fod ar agor yma, yng Nghymru. Mae'n rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd o gefnogi ein cymheiriaid yn Lloegr i atal nifer fawr o bobl rhag ceisio croesi'r ffin er mwyn gallu cael diod pan fo hynny yn erbyn y gyfraith yn Lloegr. Ac mae gallu archebu ymlaen llaw, ac yna gwirio pwy ydych chi, yn un o'r ffyrdd y byddwn yn gallu cefnogi ein cyd-Aelodau mewn mannau eraill yn eu hymdrechion nawr i oresgyn y feirws mewn rhannau eraill o'r DU.
I thank the First Minister for his statement and, as Adam Price has already said, the First Minister is aware that Plaid Cymru has broadly supported the need for the firebreak and advocated a cautious approach as we come out.
The First Minister referred to consultation in this process, and I think he will understand that there are some sectors of the hospitality sector who perhaps haven't felt as included in that consultation as they might have been. I ask him today if he can give further consideration, as rules and regulations need to change, to ensure that the broadest range possible of those businesses that are most affected are consulted at the earliest point possible as we move forward, and as he rightly reviews the effect that the firebreak has had and the lifting of the firebreak measures have.
Specifically, the First Minister has referred to providing detailed guidance to the hospitality sector after today, and it is quite right, of course, that these discussions should take place in the Senedd and that the Government should finalise guidance after that. But can he tell us today when that detailed guidance will be available to hospitality businesses so that they can be clear about exactly what is expected of them? And specifically in that regard, can I ask him and the Welsh Government to ensure that details, when they are taken from customers, are securely kept and only used for proper purposes? I have heard of women, specifically young women, having had their contact details taken and then used by members of staff or management in hospitality businesses for inappropriate approaches. This I know was raised with Welsh Government as a risk, so can I ask him to ensure that, as what's required in terms of taking identification is made clear to businesses, a further emphasis is put on keeping that information secure and using it properly?
Diolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad ac, fel y mae Adam Price eisoes wedi'i ddweud, mae'r Prif Weinidog yn ymwybodol bod Plaid Cymru wedi cefnogi'n gyffredinol yr angen am y cyfnod atal byr ac wedi dadlau o blaid dull gofalus wrth inni adael y cyfnod hwnnw.
Cyfeiriodd y Prif Weinidog at ymgynghori yn y broses hon, a chredaf y bydd yn deall bod rhai sectorau o'r sector lletygarwch nad ydynt efallai wedi teimlo eu bod wedi'u cynnwys yn yr ymgynghoriad hwnnw gymaint ag y gallent fod. Gofynnaf iddo heddiw a all roi ystyriaeth bellach, gan fod angen i reolau a rheoliadau newid, er mwyn sicrhau yr ymgynghorir â'r ystod ehangaf bosib o'r busnesau hynny yr effeithir arnynt fwyaf cyn gynted â phosib wrth inni symud ymlaen, ac wrth iddo adolygu'n briodol effaith y cyfnod atal byr ac effaith llacio'r mesurau hynny.
Yn benodol, mae'r Prif Weinidog wedi cyfeirio at ddarparu canllawiau manwl i'r sector lletygarwch ar ôl heddiw, ac mae hi'n gwbl briodol, wrth gwrs, y dylid cynnal y trafodaethau hyn yn y Senedd ac y dylai'r Llywodraeth gwblhau canllawiau ar ôl hynny. Ond a all ddweud wrthym ni heddiw pryd y bydd y canllawiau manwl hynny ar gael i fusnesau lletygarwch fel y gallan nhw fod yn glir ynghylch beth yn union a ddisgwylir ganddynt? Ac yn benodol yn hynny o beth, a gaf i ofyn iddo yntau a Llywodraeth Cymru sicrhau y caiff manylion cwsmeriaid, pan gânt eu cymryd, eu cadw'n ddiogel a'u defnyddio at ddibenion priodol yn unig? Rwyf wedi clywed am fenywod, yn enwedig menywod ifanc, yn cael eu holi am eu manylion cyswllt, a'r rheini wedyn wedi eu defnyddio gan aelodau o staff neu reolwyr mewn busnesau lletygarwch ar gyfer dulliau amhriodol. Gwn fod hyn wedi'i godi gyda Llywodraeth Cymru fel risg, felly a gaf i ofyn iddo sicrhau yr eglurir i fusnesau yn union yr hyn sydd ei angen wrth ofyn am hunaniaeth ac y rhoddir pwyslais pellach ar gadw'r wybodaeth honno'n ddiogel a'i defnyddio'n briodol?
You'll have to bring your contribution to a close now; you're out of time. Thank you, Helen Mary.
Bydd yn rhaid i chi ddod â'ch cyfraniad i ben nawr; mae eich amser ar ben. Diolch, Helen Mary.
Can I just finally, then, ask, in terms of further business support, whether the First Minister can consider that that should perhaps be more targeted in future to those businesses most affected, rather than taking a first come, first served approach?
A gaf i ofyn, felly, yn olaf, o ran cymorth busnes pellach, a all y Prif Weinidog ystyried a ddylid targedu hynny'n well efallai yn y dyfodol at y busnesau hynny yr effeithir arnynt fwyaf, yn hytrach na mynd ati mewn modd lle mai'r cyntaf i'r felin sy'n elwa?
Thank you to Helen Mary Jones for those questions, and, as I said, I am grateful for the broad support that Plaid Cymru has offered to the direction that we have taken here in Wales. And I recognise what Helen Mary Jones said about the very diverse nature of the hospitality sector. As a Government, we have to rely generally on those representative bodies that exist within the sector, and we certainly have been talking to them, but, in a sector as diverse as hospitality, not every business is represented in that sort of forum. The speed at which we have to operate inevitably means that we rely on the existing networks that we are able to tap into. And that, in a way, is the tension we face in answering questions in guidance in the way that Helen Mary has quite properly asked, because the speed at which we're able to provide guidance is, to an extent, a reflection of the number of questions that come in from the sector asking for us to be able to find an answer to them. So, the more questions there are, the slower it tends to be, but we will try and get the guidance, of course, as quickly as possible.
Llywydd, I'm very anxious about what Helen Mary Jones said about the misuse of information being provided, and I'll certainly make sure that, after this statement is over, I'll make some enquiries myself about that. We would like people to use the NHS app as the basis for the way in which they collect information, because then it's guaranteed to be secure, and the more we can promote that and the more we can make it available, the less we will run the risk that Helen Mary Jones identified. And, of course, we will continue always to look to see whether further support for business can be made. And first come, first served is a very blunt instrument, I understand that, but, as she will know, thousands of people, thousands of businesses applied, even on that basis, and we will see what more can be done.
Diolch i Helen Mary Jones am y cwestiynau yna, ac, fel y dywedais, rwy'n ddiolchgar am y gefnogaeth eang y mae Plaid Cymru wedi'i chynnig i'r ffordd yr ydym ni wedi mynd ati yma yng Nghymru. Ac rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd Helen Mary Jones am natur amrywiol iawn y sector lletygarwch. Fel Llywodraeth, rhaid inni ddibynnu'n gyffredinol ar y cyrff cynrychioliadol hynny sy'n bodoli yn y sector, ac rydym ni yn sicr wedi bod yn siarad â nhw, ond, mewn sector mor amrywiol â lletygarwch, nid yw pob busnes yn cael ei gynrychioli yn y math hwnnw o fforwm. Mae'n anochel bod pa mor gyflym y mae'n rhaid inni weithredu yn golygu ein bod yn dibynnu ar y rhwydweithiau presennol y gallwn fanteisio arnynt. A hwnnw, mewn ffordd, yw'r tensiwn yr ydym ni yn ei wynebu wrth ateb cwestiynau mewn canllawiau yn y ffordd y mae Helen Mary wedi gofyn yn eithaf priodol, oherwydd mae pa mor gyflym y gallwn ni ddarparu canllawiau, i raddau, yn adlewyrchiad o nifer y cwestiynau y mae'r sector yn eu holi gan ofyn i ni allu dod o hyd i ateb iddynt. Felly, po fwyaf y cwestiynau sydd yna, yr arafaf y mae'n tueddu i fod, ond byddwn yn ceisio cael y canllawiau, wrth gwrs, cyn gynted â phosib.
Llywydd, rwy'n bryderus iawn am yr hyn a ddywedodd Helen Mary Jones am gamddefnyddio gwybodaeth sy'n cael ei darparu, a byddaf yn sicr yn gwneud yn siŵr, ar ddiwedd y datganiad hwn, y byddaf yn gwneud rhai ymholiadau fy hun am hynny. Hoffem i bobl ddefnyddio ap y GIG fel sail i'r ffordd y maen nhw'n casglu gwybodaeth, oherwydd yna mae'n sicr o fod yn ddiogel, a pho fwyaf y gallwn hyrwyddo hynny a pho fwyaf y gallwn sicrhau ei fod ar gael, y lleiaf y byddwn yn wynebu'r risg y soniodd Helen Mary Jones amdani. Ac, wrth gwrs, byddwn yn parhau i edrych bob amser i weld a ellir sicrhau rhagor o gymorth i fusnesau. Ac mae'r dull cyntaf i'r felin yn ddull cyntefig iawn, rwy'n deall hynny, ond, fel y bydd hi'n gwybod, gwnaeth miloedd o bobl, miloedd o fusnesau gais, hyd yn oed ar y sail honno, a gwelwn beth arall y gellir ei wneud.
Can I thank the First Minister for his statement and say that I, obviously, also look forward to an opportunity to reconnect at some stage with my four grandchildren, and I suppose also to visiting my local pub and being asked to produce ID? Underage drinking is a scourge on our society.
Can I raise particularly the issues of well-being, of the mental welfare of our communities? And can I say that some of the measures that have been taken now, particularly with regard to gymnasia, with regard to religious gatherings, I think sport, dance, leisure centres and community centres—how important they are? Because they are amongst some of the institutions that have been incredibly well regulated, but also they contribute very substantially to the physical and, I think, the mental well-being of our communities. I think mental welfare is something that is really coming to the apex of some of our considerations as we go into the future months of various restrictions.
Can I ask the First Minister particularly about his contacts with the Health and Safety Executive and the trade unions, particularly in respect of the well-being of those tens of thousands of people who are now working from home, who previously wouldn't have been working from home, often in very non-ergonomic environments, but also the actual mental health risks that are there now from the considerable long hours and the fact that we now seem to be very heavily regulated by, or controlled by, Zoom and Teams and other technology, rather than the other way around? It seems to me that there hasn't been adequate consideration of that. Can I ask whether you think that now is the time that probably the Health and Safety Executive ought to be devolved within Wales, because it forms such an important part of our public health?
And can I say also then one further item, and that is the issue of gambling addiction? You'll be aware of the recent correspondence in The Lancet suggesting that we ought to have now gambling addiction clinics. We have a large proportion of our population now vulnerable and exposed to the continuous onslaught of gambling advertising, and this has significant, I think, consequences. We identify already increased access to gambling from many people across Wales and the consequences of this for the future are, I think, quite significant and need to be addressed as a serious public health issue, particularly linked with COVID now. Thank you, First Minister.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad a dweud fy mod i, yn amlwg, hefyd yn edrych ymlaen at gyfle i ailgysylltu rywbryd â'm pedwar o wyrion ac wyresau, a hefyd, mae'n debyg, at ymweld â'm tafarn leol a chael fy holi am brawf hunaniaeth? Mae yfed o dan oed yn bla ar ein cymdeithas.
A gaf i grybwyll yn arbennig faterion llesiant, lles meddyliol ein cymunedau? Ac a gaf i ddweud bod rhai o'r mesurau sydd wedi eu gweithredu nawr, yn enwedig o ran campfeydd, o ran cynulliadau crefyddol, a chwaraeon, dawns, canolfannau hamdden a chanolfannau cymunedol rwy'n credu—pa mor bwysig ydynt? Gan eu bod ymhlith rhai o'r sefydliadau sydd wedi cael eu rheoleiddio'n eithriadol o dda, ond maen nhw hefyd yn cyfrannu'n sylweddol iawn at les corfforol ac, rwy'n credu, meddyliol, ein cymunedau. Credaf fod lles meddyliol yn rhywbeth sy'n wirioneddol ganolog i rai o'n hystyriaethau wrth i fisoedd o gyfyngiadau amrywiol ddod ar ein gwarthaf yn y dyfodol.
A gaf i ofyn yn arbennig i'r Prif Weinidog am ei gysylltiadau â'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch a'r undebau llafur, yn enwedig o ran lles y degau ar filoedd o'r bobl hynny sydd bellach yn gweithio gartref, na fyddent wedi bod yn gweithio gartref o'r blaen, yn aml mewn amgylcheddau pur anaddas, ond hefyd y risgiau gwirioneddol i iechyd meddwl sydd bellach yn bodoli oherwydd yr oriau hir sylweddol a'r ffaith yr ymddengys hi bellach fel pe baem yn cael ein rheoleiddio, neu ein rheoli, yn helaeth iawn gan Zoom a Teams a mathau eraill o dechnoleg, yn hytrach na fel arall? Mae'n ymddangos i mi na roddwyd ystyriaeth ddigonol i hynny. A gaf i ofyn a ydych chi'n credu mai dyma'r adeg y dylai'r Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch, mae'n debyg, gael ei ddatganoli yng Nghymru, oherwydd mae'n rhan mor bwysig o'n hiechyd cyhoeddus ni?
Ac a gaf i grybwyll hefyd un mater arall, sef caethiwed i gamblo? Byddwch yn ymwybodol o'r ohebiaeth ddiweddar yn The Lancet yn awgrymu y dylem ni gael clinigau caethiwed i gamblo erbyn hyn. Mae cyfran fawr o'n poblogaeth bellach yn agored i niwed ac yn agored i ymosodiad parhaus hysbysebion gamblo, ac mae gan hyn ganlyniadau sylweddol, rwy'n credu. Credwn ei bod hi'n haws nag erioed i lawer o bobl ledled Cymru ddechrau gamblo ac mae canlyniadau hyn ar gyfer y dyfodol, rwy'n credu, yn eithaf arwyddocaol ac mae angen mynd i'r afael ag ef fel mater iechyd cyhoeddus difrifol, yn enwedig mewn cysylltiad â COVID nawr. Diolch, Prif Weinidog.
Llywydd, thank you, and I thank Mick Antoniw for those questions. I know that Mick Antoniw began with a slightly jocular remark, but, actually, Llywydd, we do, all of us, I think shy away a bit from saying much about the impact of coronavirus in our own lives and in the lives of the staff that we all employ in our own constituency capacities, and who I know have borne an enormous burden of the efforts we all of us try to make in our local capacities to answer people's questions, keep them well informed. But there is a mental health and well-being toll in all of that that elected representatives in our constituency roles, with our teams there, also experience. So, I've always thought, Llywydd, that one of the fantastic things about devolution in Wales is that the gap between those people who are elected and those people who elect us is much narrower than it is in many other legislatures, and that we live lives that are as full of the experiences that our fellow citizens have to experience as anybody else, and I think it does bring a different sort of richness to the type of discussion that we've been having this afternoon.
On the Health and Safety Executive and trade unions, we, of course—Mick Antoniw will know—have a new national health and safety forum in Wales until the time when the HSE is devolved. I'm very grateful to it for agreeing to participate in that forum and making sure that staff are available to contribute to those discussions, including the discussions of the health and well-being of people working from home. I'm certain that I am not the only person who, at the end of many days, suffers from Zoom fatigue, and I don't just mean that in terms of just the toll it takes on you, but just literally, where your eyes are burning and you feel you've stared at that screen for longer than is sensible for any one individual to do. And that is experienced by other people working from home. That's why the health and safety forum will take an interest in it; that's why we're accelerating our programme of local hubs, where people will be able to work remotely, but not within their own homes.
And the point on gambling addiction, which Mike Antoniw has made very regularly throughout the whole of the time he's been an Assembly Member, will have been heard by Eluned Morgan, and I'm sure that she will be happy to have a direct discussion with him on the particular impact of the coronavirus crisis on people who are at home and bombarded, as he said, by invitations and adverts trying to induce them, sometimes vulnerable people, to spend money in that way.
Llywydd, diolch, ac rwy'n diolch i Mick Antoniw am y cwestiynau yna. Rwy'n gwybod fod Mick Antoniw wedi dechrau drwy dynnu coes braidd, ond, mewn gwirionedd, Llywydd, rydym ni i gyd, pob un ohonom ni, rwy'n credu, yn osgoi dweud rhyw lawer am effaith y coronafeirws ar ein bywydau ein hunain ac ar fywydau'r staff yr ydym ni i gyd yn eu cyflogi yn rhinwedd ein cyfrifoldebau etholaethol ein hunain, ac y gwn i eu bod wedi ysgwyddo baich enfawr yr ymdrechion yr ydym ni i gyd yn ceisio eu gwneud o ran ein cyfrifoldebau lleol i ateb cwestiynau pobl, a sicrhau bod yr wybodaeth fwyaf cyfredol ganddyn nhw. Ond mae yna oblygiadau iechyd meddwl a lles yn hynny i gyd i'n cynrychiolwyr etholedig yn ein swyddogaethau etholaethol, ac i'n timau hefyd. Felly, rwyf wastad wedi meddwl, Llywydd, mai un o'r pethau gwych am ddatganoli yng Nghymru yw bod y bwlch rhwng y bobl hynny sy'n cael eu hethol a'r bobl hynny sy'n ein hethol yn llawer culach nag ydyw mewn llawer o ddeddfwrfeydd eraill, a'n bod yn byw bywydau sydd mor llawn o'r profiadau y mae'n rhaid i'n cyd-ddinasyddion eu profi ag unrhyw un arall, a chredaf ei fod yn dod â math gwahanol o gyfoeth i'r math o drafodaeth y buom ni yn ei chael y prynhawn yma.
O ran yr Awdurdod Gweithredol Iechyd a Diogelwch ac undebau llafur, mae gennym ni, wrth gwrs—bydd Mick Antoniw yn gwybod—fforwm iechyd a diogelwch cenedlaethol newydd yng Nghymru tan yr adeg y mae'r awdurdod wedi'i ddatganoli. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r fforwm am gytuno i gymryd rhan yn y fforwm hwnnw a sicrhau bod staff ar gael i gyfrannu at y trafodaethau hynny, gan gynnwys trafodaethau ynglŷn ag iechyd a lles pobl sy'n gweithio gartref. Rwy'n sicr nad fi yw'r unig un sydd, ar ddiwedd dyddiau lawer, yn dioddef o flinder Zoom, ac nid wyf yn golygu hynny o ran dim ond ei effaith arnoch chi, ond yn llythrennol, pan fo eich llygaid yn llosgi a'r teimlad y buoch yn syllu ar y sgrin honno am fwy o amser nag sy'n synhwyrol i unrhyw un ei wneud. Ac mae pobl eraill sy'n gweithio gartref yn profi hynny hefyd. Dyna pam y bydd gan y fforwm iechyd a diogelwch ddiddordeb yn hynny; dyna pam yr ydym ni yn cyflymu ein rhaglen o greu canolfannau lleol, lle gall pobl weithio o bell, ond nid yn eu cartrefi eu hunain.
A bydd Eluned Morgan wedi clywed y sylw am gaethiwed gamblo, y mae Mike Antoniw wedi'i wneud yn rheolaidd iawn drwy gydol yr amser y bu'n Aelod Cynulliad, ac rwy'n siŵr y bydd hi'n hapus i drafod yn uniongyrchol ag ef effaith benodol argyfwng y coronafeirws ar bobl sydd gartref ac yn cael eu peledu, fel y dywedodd, gan wahoddiadau a hysbysebion sy'n ceisio eu cymell, pobl sydd weithiau'n agored i niwed, i wario arian yn y ffordd honno.
We have three new grandchildren, all nearby, but two in England. You can imagine how we're feeling. Epilepsy Wales state there's currently no epilepsy surgery for children or adults in Wales, and there hasn't been for the last seven months. Can the First Minister tell us when this will change so that essential surgery can be provided to the highly vulnerable population of people with epilepsy who are living with uncontrolled seizures, with all the associated risk to health and life, where most other specialist centres across the UK have resumed essential epilepsy surgery for their patients with drug-resistant epilepsy?
Last month, Asthma UK and the British Lung Foundation Wales published a report on restoring basic care. Seventy per cent of their beneficiaries are managing an exacerbation of their symptoms, such as an asthma attack, themselves. Over 40 per cent report that their respiratory care has either been delayed or cancelled during the lockdown, and nearly a quarter are avoiding the NHS altogether, meaning that they're no longer managing their condition. As we now approach winter, when historic referral rates for lung disease admissions increase by 80 per cent, what actions will you now take, based on the recommendations from the report, to restore better access to basic care for thousands with a lung condition across Wales?
Last week, Macmillan Cancer Support launched their new report, 'The Forgotten 'C'? The impact of Covid-19 on cancer care', which detailed the diagnostic and treatment backlog that has developed. How do you therefore respond to the report's statement that the Welsh Government must prioritise and ring-fence cancer services during the second wave of the pandemic?
And, finally, further to your announcement that the border will be shut until the new lockdown in England ends on 2 December, what assurance can you give to Welsh students in term-time residence at universities in England that they will be able to come home to Wales for Christmas and the holiday season after university terms end early in December?
Mae gennym ni dri o wyrion newydd, i gyd yn byw gerllaw, ond dau yn Lloegr. Gallwch ddychmygu sut yr ydym ni'n teimlo. Dywed Epilepsi Cymru nad oes llawdriniaeth epilepsi ar gyfer plant nac oedolion yng Nghymru ar hyn o bryd, ac ni fu am y saith mis diwethaf. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pryd y bydd hyn yn newid fel y gellir darparu llawdriniaeth hanfodol i'r bobl hynny sy'n hynod o agored i niwed ac sy'n byw gyda ffitiau na ellir mo'u rheoli, gyda'r holl risg gysylltiedig i iechyd a bywyd, pan fo'r rhan fwyaf o ganolfannau arbenigol eraill ledled y DU wedi ailddechrau llawdriniaeth epilepsi hanfodol i'w cleifion sydd ag epilepsi sy'n gwrthsefyll cyffuriau?
Fis diwethaf, cyhoeddodd Asthma UK a British Lung Foundation Wales adroddiad ynglŷn ag ailddechrau gofal sylfaenol. Roedd 70 y cant o'u buddiolwyr yn gyfrifol eu hunain am reoli symptomau a oedd yn gwaethygu, megis pwl o asthma. Dywed dros 40 y cant fod eu gofal anadlol naill ai wedi'i ohirio neu ei ganslo yn ystod y cyfnod cyfyngiadau symud, ac mae bron i chwarter yn osgoi'r GIG yn gyfan gwbl, sy'n golygu nad ydyn nhw bellach yn rheoli eu cyflwr. Wrth inni nesáu at y gaeaf nawr, pan fydd cyfraddau atgyfeirio hanesyddol ar gyfer derbyn cleifion i ysbytai oherwydd clefydau'r ysgyfaint yn cynyddu 80 y cant, beth fyddwch chi yn ei wneud nawr, yn seiliedig ar argymhellion yr adroddiad, fel ei bod hi'n rhwyddach i filoedd o bobl ledled Cymru sydd â chyflwr ar yr ysgyfaint gael gofal sylfaenol eto fel ag o'r blaen?
Yr wythnos diwethaf, lansiodd Cymorth Canser Macmillan eu hadroddiad newydd, 'The Forgotten 'C'? The impact of Covid-19 on cancer care', a oedd yn manylu ar y cynnydd sylweddol yn nifer y bobl sydd nawr yn aros am ddiagnosis a thriniaeth. Sut felly ydych chi'n ymateb i ddatganiad yr adroddiad bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru flaenoriaethu a neilltuo gwasanaethau canser yn ystod ail don y pandemig?
Ac, yn olaf, yn dilyn eich cyhoeddiad y bydd y ffin ar gau nes i'r cyfnod cyfyngiadau symud newydd yn Lloegr ddod i ben ar 2 Rhagfyr, pa sicrwydd y gallwch chi ei roi i fyfyrwyr Cymru sy'n preswylio yn ystod y tymor mewn prifysgolion yn Lloegr y gallan nhw ddod adref i Gymru ar gyfer y Nadolig a thymor y gwyliau ar ôl i'r tymor prifysgol ddod i ben ddechrau Rhagfyr?
Well, Llywydd, I will, of course, investigate the specific point that Mark Isherwood makes about epilepsy and will write to him on that. The general answer to all his enquiries has to be this, hasn't it: that our ability to go on resuming activity in the Welsh NHS other than coronavirus is entirely contingent upon the extent to which we are able to turn back the tide of coronavirus itself. And there are things that each one of us are able to do to help persuade the public to take this matter seriously and to abide by the restrictions that we are asking them to abide by, because, if we don't, and if we do things that discourage people from taking it seriously and abiding by regulations, then all we do is guarantee that more people will catch this disease and all the opportunities that Mark Isherwood has asked me about will diminish rather than increase. So, I look forward to his support, his wholehearted support, and that of his party, in the efforts that we are making here in Wales. My party in London will vote for the restrictions that the Prime Minister is extending in England. It would be very good if we were able to rely on the same sort of support for the actions we are taking in Wales from his party.
As for the issue to do with Christmas, I was pleased to agree, in the COBRA meeting yesterday, that there should be a further rapid meeting between the four nations of the United Kingdom in order to plan together for the Christmas period in order to deal with exactly the sort of issues that Mark Isherwood raised about students living on either side of the border during term time having homes to which they wish to return. That is an issue on which I think a four-nation approach is sensible, and I'm glad that the UK Government has agreed that we will have the sort of regular pattern of engagement that I have been calling for for many, many months in order to be able to work towards such a common plan and approach.
Wel, Llywydd, byddaf, wrth gwrs, yn ymchwilio i'r sylw penodol y mae Mark Isherwood yn ei wneud am epilepsi ac fe ysgrifennaf ato ynghylch hynny. Mae'n siŵr mai dyma'r ateb cyffredinol i'w holl ymholiadau: bod ein gallu i ail fwrw iddi yng Ngwasanaeth Iechyd Gwladol Cymru gyda gwasanaethau heblaw am rai sy'n ymwneud â'r coronafeirws yn gwbl ddibynnol ar y graddau y gallwn ni droi llanw y coronafeirws ei hun yn ei ôl. Ac mae pethau y gall pob un ohonom ni eu gwneud i helpu i berswadio'r cyhoedd i gymryd y mater hwn o ddifrif a chadw at y cyfyngiadau yr ydym ni yn gofyn iddyn nhw gadw atyn nhw, oherwydd, os na wnawn ni, ac os byddwn ni yn gwneud pethau sy'n annog pobl i beidio â chymryd hyn o ddifrif ac i beidio â chadw at y rheoliadau, yna'r cyfan a wnawn yw gwarantu y bydd mwy o bobl yn dal y clefyd hwn a bydd yr holl gyfleoedd y mae Mark Isherwood wedi fy holi yn eu cylch yn lleihau yn hytrach na chynyddu. Felly, edrychaf ymlaen at ei gefnogaeth, ei gefnogaeth lwyr, a chefnogaeth ei blaid, yn ein hymdrechion yma yng Nghymru. Bydd fy mhlaid yn Llundain yn pleidleisio dros y cyfyngiadau y mae'r Prif Weinidog yn eu hymestyn yn Lloegr. Byddai'n dda iawn pe gallem ni ddibynnu ar yr un math o gefnogaeth i'r hyn yr ydym ni yn ei wneud yng Nghymru gan ei blaid ef.
O ran y mater sy'n ymwneud â'r Nadolig, roeddwn yn falch o gytuno, yn y cyfarfod COBRA ddoe, y dylid cael cyfarfod cyflym arall rhwng pedair gwlad y Deyrnas Unedig er mwyn cynllunio gyda'n gilydd ar gyfer cyfnod y Nadolig er mwyn ymdrin â'r union fath o faterion a gododd Mark Isherwood am fyfyrwyr sy'n byw ar y naill ochr a'r llall i'r ffin yn ystod y tymor sydd â chartrefi y maen nhw'n dymuno dychwelyd iddyn nhw. Mae hwnnw'n fater y credaf fod dull pedair gwlad yn synhwyrol er mwyn ymdrin ag ef, ac rwy'n falch bod Llywodraeth y DU wedi cytuno y bydd gennym ni y math o batrwm ymgysylltu rheolaidd yr wyf wedi bod yn galw amdano ers misoedd lawer er mwyn gallu gweithio tuag at gynllun ac ymagwedd gyffredin o'r fath.
Rhun ap Iorwerth. Rhun ap Iorweth. Dyna ni.
Rhun ap Iorwerth. Rhun ap Iorwerth. There we are.
Sorry, I was waiting for the signal. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Thank you for the statement, First Minister. Thank you in particular for recognition of well-being issues, be that allowing gyms to reopen, which is so important for physical and mental health, and in particular, as well, I think, allowing single people to get together in very controlled circumstances. A number of issues—I'll run through them very, very quickly. I'm desperately worried about hospital transmission of the virus—currently, I think some 200 cases of transmission in hospitals in Wales over the past week. How much of a priority is it for Welsh Government to get to grips with that, which is so worrying in terms of undermining the confidence that we need to instil in people that they should continue to seek treatment for illnesses and so on?
On testing, I'll emphasise again my wish that we hear more about the developments that we need post this firebreak in order to make our testing system more robust. There are exciting advances in technology that need to be matched by exciting advances in policy as well. My daughter had a COVID test last week, got the test result back in 18 minutes. That's a game changer, and we need to know that that is the direction we're going for wholesale testing in Wales.
Treatments—you'll know that I spent a lot of time in the early months of the pandemic trying to argue the case for earlier intervention. I believed that lives were being lost because people were being told not to come forward until they were too ill. We have better treatments now—that's good—including things we argued for—continued positive airway pressure and oxygen treatment and so on. Do you think there's room for even more early intervention in order to avoid people getting quite so ill?
On hospitality, I'm glad we had clarity on what's happening in hospitality. Tourism is linked to hospitality, of course. Now, can you give us an idea of what we can expect or what should be allowed in terms of accommodation and attractions? We are clearly not inviting people to travel a long distance for tourism purposes, but you are recognising in opening hospitality that recreation is important. What can people expect in tourism? And I'm making the case again, whether it's tourism or other areas that are still not getting any support from Government in terms of financial assistance, please try to fill those gaps. I think what happened with the fund last week, closing within a day or two instead of being open for a month, has undermined confidence. Please look again at that, and make sure that businesses are given the support they need.
Mae'n ddrwg gen i, roeddwn yn aros am yr arwydd. Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Diolch am y datganiad, Prif Weinidog. Diolch yn benodol am gydnabod materion llesiant, boed a wnelo hynny â chaniatáu i gampfeydd ailagor, sydd mor bwysig i iechyd corfforol a meddyliol, ac yn benodol, yn ogystal, rwy'n credu, caniatáu i bobl sengl ddod at ei gilydd mewn amgylchiadau rheoledig iawn. Mae sawl mater—fe wnaf i eu crybwyll yn gyflym iawn. Rwy'n poeni'n fawr am drosglwyddo'r feirws mewn ysbytai—ar hyn o bryd, rwy'n credu y bu tua 200 o achosion o drosglwyddo mewn ysbytai yng Nghymru dros yr wythnos ddiwethaf. Faint o flaenoriaeth yw hi i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â hynny, sydd mor bryderus o ran tanseilio'r hyder y mae angen inni ei feithrin mewn pobl y dylen nhw barhau i geisio triniaeth ar gyfer afiechydon ac ati?
O ran profi, byddaf yn pwysleisio eto fy nymuniad ein bod yn clywed mwy am y datblygiadau y mae arnom ni eu hangen ar ôl y cyfnod clo byr hwn er mwyn gwneud ein system brofi'n fwy cadarn. Mae datblygiadau cyffrous mewn technoleg y mae angen eu paru â datblygiadau cyffrous mewn polisi hefyd. Cafodd fy merch brawf COVID yr wythnos diwethaf, cafodd ganlyniad y prawf mewn 18 munud. Mae hynny'n newid sylweddol, ac mae angen i ni wybod mai dyna'r sefyllfa yr ydym ni eisiau ymgyrraedd ati o ran profi ar raddfa sylweddol yng Nghymru.
Triniaethau—byddwch yn gwybod fy mod wedi treulio llawer o amser yn ystod misoedd cyntaf y pandemig yn ceisio dadlau'r achos dros ymyrraeth gynharach. Roeddwn yn credu bod pobl yn marw oherwydd dywedwyd wrth bobl i beidio â dod i gael triniaeth nes eu bod yn rhy sâl. Mae gennym ni driniaethau gwell nawr—mae hynny'n dda—gan gynnwys pethau y buom yn dadlau drostyn nhw—pwysedd positif parhaus yn y llwybr anadlu a thriniaeth ocsigen ac yn y blaen. Ydych chi'n meddwl bod modd ymyrryd yn gynharach fyth fel nad yw pobl yn mynd mor sâl?
O ran lletygarwch, rwy'n falch bod gennym ni eglurder ynghylch yr hyn sy'n digwydd ym maes lletygarwch. Mae twristiaeth yn gysylltiedig â lletygarwch, wrth gwrs. Nawr, a allwch chi roi syniad inni o'r hyn y gallwn ni ei ddisgwyl neu beth y dylid ei ganiatáu o ran llety ac atyniadau? Mae'n amlwg nad ydym yn gwahodd pobl i deithio'n bell at ddibenion twristiaeth, ond rydych chi yn cydnabod wrth agor y diwydiant lletygarwch fod hamdden yn bwysig. Beth all pobl ei ddisgwyl ym maes twristiaeth? Ac rwy'n cyflwyno'r achos eto, boed yn dwristiaeth neu'n feysydd eraill nad ydynt yn cael unrhyw gymorth gan y Llywodraeth o hyd o ran cymorth ariannol, ceisiwch lenwi'r bylchau hynny. Credaf fod yr hyn a ddigwyddodd gyda'r gronfa yr wythnos diwethaf, a'r ffaith iddi gau o fewn diwrnod neu ddau yn hytrach na bod ar agor am fis, wedi tanseilio hyder. Edrychwch eto ar hynny, a gwnewch yn siŵr bod busnesau'n cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw.
Equally rapidly, as I said, the chief executive of the NHS said things earlier today on hospital transmission, and I'll ask Members to look at what he said. I am concerned—I should have said it in answer to Mark Isherwood's question when he talked about people avoiding the NHS. I don't want us to head back to where we were back in April, when there was so much coronavirus in our hospitals that people didn't feel safe in going there for other purposes. That's yet another reason why we need to make the very most of this firebreak period and persuade people to behave in different ways beyond it.
On the technologies, as I've said, the health Minister will issue a statement later this week on some of those technological possibilities and how we are preparing for them. I too recognise what Rhun ap Iorwerth said about there being better treatments available in this second wave than in the first, and you can actually see that, I think, already, to an extent, in the slower path of people from hospital beds into critical care. We do have more people in critical care beds in Wales than we had three weeks ago, that's inevitable, but the rate at which hospital patients are converting into critical care patients is not what it was in the first wave, and that is because we have those additional treatments.
Of course I recognise the points that Rhun made about tourism as well as hospitality. Tourism will be able to resume in Wales, but it will inevitably be on the reduced basis that comes without our largest market, in the sense that the largest number of people who travel to Wales for tourism come from England, and that won't be happening over the next four weeks.
Yr un mor gyflym, fel y dywedais, dywedodd prif weithredwr y GIG bethau'n gynharach heddiw ynglŷn â throsglwyddo'r haint mewn ysbytai, a gofynnaf i Aelodau edrych ar yr hyn a ddywedodd. Rwyf yn bryderus—dylwn fod wedi dweud hynny wrth ateb cwestiwn Mark Isherwood pan soniodd am bobl yn osgoi'r GIG. Dydw i ddim am i ni fynd yn ôl i'r man lle yr oeddem ni yn ôl ym mis Ebrill, pan oedd cymaint o achosion o'r coronafeirws yn ein hysbytai fel nad oedd pobl yn teimlo'n ddigon diogel i fynd yno at ddibenion eraill. Dyna reswm arall eto pam y mae angen i ni wneud y gorau o'r cyfnod atal byr hwn a pherswadio pobl i ymddwyn mewn gwahanol ffyrdd y tu hwnt i hynny.
O ran y technolegau, fel yr wyf wedi dweud, bydd y Gweinidog iechyd yn cyhoeddi datganiad yn ddiweddarach yr wythnos hon ynghylch rhai o'r posibiliadau technolegol hynny a sut yr ydym ni yn paratoi ar eu cyfer. Rwyf innau hefyd yn cydnabod yr hyn a ddywedodd Rhun ap Iorwerth ynghylch bod gwell triniaethau ar gael yn yr ail don hon nag yn y gyntaf, a gallwch weld hynny, rwy'n credu, eisoes, i raddau, yn nhreigl arafach pobl o welyau ysbyty i ofal critigol. Mae gennym ni fwy o bobl mewn gwelyau gofal critigol yng Nghymru nag oedd gennym ni dair wythnos yn ôl, mae hynny'n anochel, ond nid yw'r gyfradd y mae cleifion ysbyty'n troi'n gleifion gofal critigol yr hyn yr oedd yn y don gyntaf, a'r rheswm am hynny yw bod gennym ni y triniaethau ychwanegol hynny.
Wrth gwrs fy mod yn cydnabod y sylwadau a wnaeth Rhun am dwristiaeth yn ogystal â lletygarwch. Bydd modd i dwristiaeth ailddechrau yng Nghymru, ond mae'n anochel y bydd ar y raddfa lai sy'n dod heb ein marchnad fwyaf, yn yr ystyr bod y nifer fwyaf o bobl sy'n teithio i Gymru ar gyfer twristiaeth yn dod o Loegr, ac ni fydd hynny'n digwydd dros y pedair wythnos nesaf.
First Minister, has the coronavirus pandemic accelerated building a Welsh state? Before it started, many in Wales had little idea of the power you had over them. Indeed, many didn't know who you were. Now you are beamed into their living room and you decide when they can leave their house. Meanwhile, a previously barely visible border between Wales and England looms ever larger. From Monday, you are restoring internal freedom of movement within Wales but preventing movement in and out of Wales, as if Adam Price were already First Minister.
You claim this is because of COVID, but the prevalence of COVID differs much more within Wales than with England. You'll have no problem with my constituents in Merthyr, where the prevalence of COVID is high, visiting Monmouthshire, where it's low, yet you ban my constituents in Monmouthshire from travelling to nearby low-prevalence areas just because they're English. First Minister, you accuse Adam Price of wanting to separate us off, but isn't that what you are doing?
Prif Weinidog, a yw pandemig y coronafeirws wedi cyflymu'r gwaith o adeiladu gwladwriaeth Gymreig? Cyn iddo ddechrau, nid oedd gan lawer yng Nghymru fawr o syniad o'r grym a oedd gennych chi drostyn nhw. Yn wir, doedd llawer ddim yn gwybod pwy oeddech chi. Nawr cewch eich taflunio i mewn i'w hystafell fyw a byddwch yn penderfynu pryd y gallant adael eu tŷ. Yn y cyfamser, mae ffin a oedd gynt prin yn weladwy rhwng Cymru a Lloegr yn gadarnach fyth. O ddydd Llun, rydych chi yn adfer rhyddid i symud yn fewnol yng Nghymru ond yn atal symud i mewn ac allan o Gymru, fel petai Adam Price eisoes yn Brif Weinidog.
Rydych yn honni bod hyn oherwydd COVID, ond mae nifer yr achosion o COVID yn amrywio llawer iawn mwy yng Nghymru nac yn Lloegr. Ni fydd gennych chi unrhyw broblem gyda'm hetholwyr ym Merthyr, lle mae nifer yr achosion o COVID yn uchel, yn ymweld â sir Fynwy, lle mae'n isel, ac eto rydych yn gwahardd fy etholwyr yn sir Fynwy rhag teithio i ardaloedd lle mae nifer yr achosion yn uchel, dim ond oherwydd bod yr ardaloedd hynny yn Lloegr. Prif Weinidog, rydych chi yn cyhuddo Adam Price o fod eisiau ein gwahanu, ond onid dyna yr ydych chi yn ei wneud?
Llywydd, all I am doing is focusing on coronavirus. I don't share the obsessions that the Member has with all these other entirely irrelevant and erroneous contributions. Let him just for a minute, I think, just in one of the things that he says to the Senedd, focus on the lives that are being lost, the futures that are being blighted here in Wales, because of this desperate disease. Let him once in a while tell us something of his views on that instead of entertaining us in the way that he does with these theories that belong on the further fringes of Welsh public life, and hopefully, before too long, beyond the fringes.
Llywydd, y cyfan yr wyf yn ei wneud yw canolbwyntio ar y coronafeirws. Nid wyf yn rhannu'r obsesiynau sydd gan yr Aelod â'r holl gyfraniadau cwbl amherthnasol a chyfeiliornus eraill hyn. Gadewch iddo am funud yn unig, rwy'n credu, yn un o'r pethau y mae'n ei ddweud wrth y Senedd, ganolbwyntio ar y bywydau sy'n cael eu colli, y dyfodol sy'n cael ei ddifetha yma yng Nghymru, oherwydd y clefyd enbyd hwn. Gadewch iddo am unwaith ddweud rhywbeth wrthym ni am hynny yn hytrach na'n diddanu yn y ffordd y mae'n ei wneud gyda'r damcaniaethau hyn sy'n perthyn ar gyrion eithaf bywyd cyhoeddus Cymru, a gobeithio, cyn bo hir, y tu hwnt i'r cyrion.
Finally, Laura Jones. Laura Anne Jones. Can the mike be unmuted?
Yn olaf, Laura Jones. Laura Anne Jones. A oes modd dad-dawelu'r meicroffon?
Just done it. Thank you.
Firstly, thank you, First Minister, for your statement, and thank you, Presiding Officer, for letting me sneak in at the end here. I'll try and keep it brief. I just want to firstly say, First Minister, I'm delighted that Alun Davies and Delyth Jewell have both also recognised the dire need to reopen the ERF phase 3 fund for businesses who were applying for £150,000 and are now being told to apply for mere grants of £2,000. It's obviously not going to cut it, so I thank you that you're now going to look into reopening that.
My question is, quickly, on grass-roots football. Your post-firebreak rule of 30, in terms of football, would mean 14 versus 14 on either side in a match, with one ref and one first aider, meaning one sub and no linesmen. For training purposes, that's fine, First Minister; for friendly matches, obviously not so good. But, from this rule of 30, do I assume that there is no intention to start grass-roots football seasons here in Wales? In England, obviously, as you know, grass-roots football seasons have started and are now on hold but with the intention of restarting them. So, could the First Minister just explain what discussions he's had with the Football Association of Wales on this, and whether the intention is to start those seasons, or not, as obviously our clubs need to know? Thank you.
Rwyf newydd wneud hynny. Diolch.
Yn gyntaf, diolch, Prif Weinidog, am eich datganiad, a diolch i chi, Llywydd, am adael imi ddweud pwt ar y diwedd fel hyn. Ceisiaf gadw'r cyfraniad yn fyr. Hoffwn ddweud yn gyntaf, Prif Weinidog, rwy'n falch iawn bod Alun Davies a Delyth Jewell ill dau hefyd wedi cydnabod yr angen dybryd i ailagor cam 3 y gronfa cadernid economaidd ar gyfer busnesau a oedd yn gwneud cais am £150,000 ac y dywedir wrthynt nawr am wneud cais am grantiau o £2,000 yn unig. Mae'n amlwg nad yw'n ddigonol, felly rwy'n diolch i chi gan eich bod nawr yn ystyried ailagor hwnnw.
Mae fy nghwestiwn, yn gyflym, yn ymwneud â phêl-droed ar lawr gwlad. Byddai eich rheol ar ôl y cyfnod atal byr o 30, o ran pêl-droed, yn golygu 14 yn erbyn 14 ar y naill ochr a'r llall mewn gêm, gydag un dyfarnwr ac un person cymorth cyntaf, sy'n golygu un chwaraewr wrth-gefn a dim llumanwyr. At ddibenion hyfforddi, mae hynny'n iawn, Prif Weinidog; ar gyfer gemau cyfeillgar, mae'n amlwg nad yw hynny gystal. Ond, o'r rheol hon o 30, a wyf yn tybio nad oes bwriad i ddechrau tymhorau pêl-droed ar lawr gwlad yma yng Nghymru? Yn Lloegr, yn amlwg, fel y gwyddoch chi, mae tymhorau pêl-droed ar lawr gwlad wedi dechrau ac maen nhw bellach wedi'u gohirio ond gyda'r bwriad o'u hailgychwyn. Felly, a allai'r Prif Weinidog egluro pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch hyn, ac ai'r bwriad yw dechrau'r tymhorau hynny, ai peidio, oherwydd yn amlwg mae angen i'n clybiau ni gael gwybod? Diolch.
Llywydd, I may not have been following the Member's question entirely closely; I thought that football was played with 11 a side and that, with 30, it would therefore be possible for a football match to take place. So, I may simply have misunderstood the point the Member was making, and apologise if that's the case.
What I want to say to her is that we promised a review after three weeks; that's a review of everything that we are putting in place beyond the firebreak period. If things are going in the right direction, if we can show that the firebreak has had the impact that it needs to have in turning back the tide and stopping people from being admitted to hospital and so on, then we will look to see where we can go further. If we're not in that position, then, inevitably, we will be unable to offer further relaxations in the way that we would like. But, in this area, as in all others, we will keep it under review, we will talk to the governing bodies in the way that Laura Anne Jones suggested and, as I said, in the end this just depends on us all. We can all do things that will mean that, two weeks beyond the firebreak, we can attend to some of the points that the Member makes. Or, we can all regard the firebreak being over as a chance to just forget that coronavirus exists and behave in ways that will just guarantee that it comes back with a vengeance and then nothing will be possible of the sort that she advocates.
Llywydd, efallai nad oeddwn i yn dilyn cwestiwn yr Aelod yn ddigon manwl; roeddwn yn credu bod pêl-droed yn cael ei chwarae ag 11 bob ochr a, gyda 30, y byddai'n bosib felly cynnal gêm bêl-droed. Felly, efallai fy mod wedi camddeall y pwynt yr oedd yr Aelod yn ei wneud, ac rwy'n ymddiheuro os wyf wedi gwneud hynny.
Yr hyn yr hoffwn i ei ddweud wrthi yw ein bod ni wedi addo adolygiad ar ôl tair wythnos; sef adolygiad o bopeth yr ydym yn ei weithredu y tu hwnt i'r cyfnod atal byr. Os yw pethau'n llwyddiannus, os gallwn ni ddangos bod y cyfnod atal byr wedi cael yr effaith y mae angen iddo ei chael o ran troi'r llanw'n ôl ac atal pobl rhag mynd i'r ysbyty ac ati, yna byddwn yn edrych i weld beth arall y gallwn ni ei wneud. Os nad ydym ni yn y sefyllfa honno, yna, yn anochel, ni fyddwn ni'n gallu cynnig rhagor o lacio yn y ffordd yr hoffem ni. Ond, yn y maes hwn, fel ym mhob un arall, byddwn yn ei adolygu'n barhaus, byddwn yn siarad â'r cyrff llywodraethu yn y ffordd yr awgrymodd Laura Anne Jones ac, fel y dywedais, yn y pen draw mae hyn yn dibynnu ar bob un ohonom ni. Gall bob un ohonom ni wneud pethau a fydd yn golygu, bythefnos y tu hwnt i'r cyfnod atal byr, y gallwn ni roi sylw i rai o'r pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud. Neu, fe allwn ni i gyd ystyried terfyn y cyfnod atal byr fel cyfle i anghofio bod y coronafeirws yn bodoli ac ymddwyn mewn ffyrdd a fydd yn gwarantu ei fod yn dychwelyd mewn modd nerthol iawn ac yna ni fydd hi'n bosib cefnogi unrhyw rai o'r pethau y mae hi'n sôn amdanyn nhw.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you very much, First Minister.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog.
We move on to item 4 on the agenda this afternoon, which is a statement by the Minister for Health and Social Services: strategic assistance for Betsi Cadwaladr University Health Board. And I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Symudwn ymlaen at eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma, sef datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: cymorth strategol i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. A galwaf ar Vaughan Gething, y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to update Members today on the progress that Betsi Cadwaladr University Health Board has made to address the issues that led it to be placed in special measures in 2015. Together with my officials and the health board, I remain focused on the work to secure ongoing sustainable improvements.
The heath board has recently submitted a comprehensive and balanced account of progress during the period of special measures escalation. This shows genuine progress but also insight and acceptance of areas for ongoing action and improvement. Areas of progress include the ability to drive improvement to lift some services out of special measures. Maternity services and out-of-hours services have both achieved this and are now part of the board’s ongoing improvement drive. Measures of quality, such as responding to concerns and infection prevention and control, demonstrate that historic performance issues have been addressed. The board now has a more structured approach to continuing assurance and improvement.
It is important to recognise the positive and sustained response to COVID-19 from the health board in the most difficult of circumstances. This reflects the improved resilience and ability to deliver. The health board has provided an honest assessment of areas for ongoing action and improvement that coincide with the views of the recent meeting of tripartite partners, including: the need to further improve leadership and governance; the development of a long-term integrated clinical services strategy; further strengthening leadership capacity within mental health to enhance stability and resilience; the development of a robust three-year financial plan to meet its financial duties as part of the integrated medium-term plan; the need to finalise and implement a revised accountability and performance framework, and deliver improvements in performance, particularly in the acute sector.
Whilst many other health organisations have related issues to address, as Members are aware, they are more long-standing for north Wales and performance is disproportionately poor in respect of high-profile areas, such as referral to treatment and accident and emergency, demonstrating a need to enable recurrent and longer term solutions. To address these long-standing challenges, I have decided that a different approach for the next phase of improvement is required. I will, therefore, provide strategic longer term funding for key service and performance issues. This will enable the health board to move away from short-term actions and make progress on medium and longer term planning that translates into an approvable plan.
I have already confirmed the position on NHS historical deficits and cash support that will benefit the outlook for the health board. To enable further progress, I am today announcing a package of strategic assistance support for the next three and half years. This assistance will provide a different set of parameters that will enable the health board to reset and plan sustainably for the future, to meet the health needs of the people of north Wales. It will include: cover for the deficit of up to £40 million a year; funding to improve unscheduled care and build a sustainable planned care programme, including orthopaedics, of £30 million a year; £12 million a year to support performance improvement and implementation of the mental health strategy in partnership; and support to build broader capability and capacity in the organisation.
The support for this strategic approach will be on the basis that the health board continues to build on existing partner relationships and fully engages with the public, staff, trade unions and wider partners. The essential first step will be to work in partnership to build a sustainable vision for the future, leading to a medium-term plan, focusing on prevention, physical and mental well-being, population health and, of course, primary and secondary care services.
I recognise this as a priority area for investment. It is therefore my intention to continue this support for the years 2021-22 through to, and including, 2023-24. It will involve a revised improvement framework and development of a maturity-matrix approach to assess progress. In addition, Members will be aware that I issued a written statement informing Members that I will establish a task and finish group to make recommendations to me on a proposal for a north Wales medical school.
This support that I'm announcing today will help to bring about transformation and innovation, leading to improved outcomes, patient experience and financial performance year on year. It is a clear demonstration of our growing confidence in Betsi Cadwaladr University Health Board's ability to further improve and deliver the high standard of services and care that the people of north Wales have every right to expect. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw am y cynnydd y mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi'i wneud i fynd i'r afael â'r materion a arweiniodd at ei roi mewn mesurau arbennig yn 2015. Ynghyd â'm swyddogion a'r bwrdd iechyd, rwy'n parhau i ganolbwyntio ar y gwaith i sicrhau gwelliannau cynaliadwy parhaus.
Mae'r bwrdd iechyd wedi cyflwyno adroddiad cynhwysfawr a chytbwys yn ddiweddar ynghylch y cynnydd a wnaed yn ystod y cyfnod pan oedd mesurau arbennig yn dwysáu. Mae hyn yn dangos cynnydd gwirioneddol ond hefyd dirnadaeth gan dderbyn bod meysydd i weithredu arnynt a lle mae angen gwelliant parhaus. Mae'r meysydd cynnydd yn cynnwys y gallu i ysgogi gwelliant fel bod rhai gwasanaethau yn dod allan o fesurau arbennig. Mae gwasanaethau mamolaeth a gwasanaethau y tu allan i oriau wedi cyflawni hyn ac maen nhw bellach yn rhan o ymgyrch wella barhaus y bwrdd. Mae mesurau ansawdd, megis ymateb i bryderon ac atal a rheoli heintiau, yn dangos bod materion perfformiad hanesyddol wedi cael sylw. Erbyn hyn, mae gan y bwrdd ddull mwy strwythuredig o barhau i sicrhau a gwella.
Mae'n bwysig cydnabod yr ymateb cadarnhaol a pharhaus i COVID-19 gan y bwrdd iechyd yn yr amgylchiadau anoddaf. Mae hyn yn adlewyrchu'r cydnerthedd a'r gallu gwell i gyflawni. Mae'r bwrdd iechyd wedi darparu asesiad gonest o feysydd i weithredu arnynt a'u gwella'n barhaus sy'n cyd-fynd â barn cyfarfod diweddar y bartneriaeth deirochrog, gan gynnwys: yr angen i wella arweinyddiaeth a llywodraethu ymhellach; datblygu strategaeth gwasanaethau clinigol integredig hirdymor; cryfhau'r gallu i arwain ymhellach ym maes iechyd meddwl er mwyn gwella sefydlogrwydd a chydnerthedd; datblygu cynllun ariannol tair blynedd cadarn i gyflawni ei ddyletswyddau ariannol yn rhan o'r cynllun tymor canolig integredig; yr angen i gwblhau a gweithredu fframwaith atebolrwydd a pherfformiad diwygiedig, a sicrhau gwelliannau mewn perfformiad, yn enwedig yn y sector acíwt.
Er bod gan lawer o sefydliadau iechyd eraill faterion cysylltiedig i fynd i'r afael â nhw, fel y gŵyr Aelodau, maen nhw yn fwy hirsefydlog yn y gogledd ac mae perfformiad yn anghymesur o wael o ran meysydd pwysig, megis atgyfeirio cleifion i gael triniaeth neu i unedau damweiniau ac achosion brys, gan ddangos bod angen galluogi atebion rheolaidd a thymor hwy. Er mwyn mynd i'r afael â'r heriau hirsefydlog hyn rwyf wedi penderfynu bod angen dull gwahanol ar gyfer y cam gwella nesaf. Felly, byddaf yn darparu cyllid strategol tymor hwy ar gyfer materion allweddol yn ymwneud â gwasanaethau a pherfformiad. Bydd hyn yn galluogi'r bwrdd iechyd i symud oddi wrth gamau gweithredu tymor byr a gwneud cynnydd o ran cynllunio tymor canolig a thymor hwy sy'n trosi'n gynllun y gellir ei weithredu.
Rwyf eisoes wedi cadarnhau'r sefyllfa o ran diffygion hanesyddol a chymorth ariannol y GIG a fydd o fantais i'r bwrdd iechyd. Er mwyn gallu gwneud cynnydd pellach, rwyf heddiw yn cyhoeddi pecyn o gymorth cefnogaeth strategol ar gyfer y tair blynedd a hanner nesaf. Bydd y cymorth hwn yn darparu cyfres wahanol o ffiniau a fydd yn galluogi'r bwrdd iechyd i ailosod a chynllunio'n gynaliadwy ar gyfer y dyfodol, er mwyn diwallu anghenion iechyd pobl y gogledd. Bydd yn cynnwys: cyflenwi ar gyfer y diffyg o hyd at £40 miliwn y flwyddyn; cyllid i wella gofal heb ei drefnu ac adeiladu rhaglen gofal wedi'i gynllunio gynaliadwy, gan gynnwys orthopedeg, o £30 miliwn y flwyddyn; £12 miliwn y flwyddyn i gefnogi'r gwaith o wella perfformiad a gweithredu'r strategaeth iechyd meddwl mewn partneriaeth; a chymorth i feithrin gallu a chapasiti ehangach yn y sefydliad.
Bydd y gefnogaeth i'r dull strategol hwn ar y sail bod y bwrdd iechyd yn parhau i adeiladu ar gydberthnasau gyda phartneriaid presennol ac yn ymgysylltu'n llawn â'r cyhoedd, staff, undebau llafur a phartneriaid ehangach. Y cam cyntaf hanfodol fydd gweithio mewn partneriaeth i feithrin gweledigaeth gynaliadwy ar gyfer y dyfodol, gan arwain at gynllun tymor canolig, gan ganolbwyntio ar atal, lles corfforol a meddyliol, iechyd y boblogaeth ac, wrth gwrs, gwasanaethau gofal sylfaenol ac eilaidd.
Rwy'n cydnabod bod hwn yn faes blaenoriaeth ar gyfer buddsoddi. Fy mwriad felly yw parhau â'r gefnogaeth hon ar gyfer y blynyddoedd 2021-22 hyd at 2023-24, a chan gynnwys 2023-24. Bydd yn cynnwys fframwaith gwella diwygiedig a datblygu dull matrics aeddfedrwydd i asesu cynnydd. Yn ogystal, bydd Aelodau'n ymwybodol imi gyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn hysbysu'r Aelodau y byddaf yn sefydlu grŵp gorchwyl a gorffen i wneud argymhellion imi ynglŷn â chynnig ar gyfer ysgol feddygol yn y gogledd.
Bydd y cymorth hwn rwy'n ei gyhoeddi heddiw yn helpu i sicrhau trawsnewid ac arloesi, gan arwain at well canlyniadau, profiad cleifion a pherfformiad ariannol o flwyddyn i flwyddyn. Mae'n arwydd clir o'n hyder cynyddol yng ngallu Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i wella a darparu ymhellach y gwasanaethau a'r gofal o safon uchel y mae gan bobl y gogledd bob hawl i'w disgwyl. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Thank you, Minister, for your statement and for sharing an advance copy with us. Can I first of all, Deputy Presiding Officer, put on record a tribute to the staff in the NHS in north Wales, who I think have been doing an absolutely sterling job to be able to cope under some very difficult circumstances as a result of the COVID pandemic? It's not always easy, particularly at times like these, but they have stepped up to the plate and really are delivering on behalf of my constituents and the constituents of other representatives in this Senedd, and I want to applaud them for their work.
It's been over five years now—we're into the sixth year of the special measures regime here in north Wales—and many people are very unhappy that it's taken this long to try and sort the problems out there. We know that the Welsh Government announced, when the health board went into special measures, that there would be a suite of 100-day plans to try and turn performance around. Well, it's actually feeling a little bit more like the 100-year war in terms of making progress there. The Minister alluded to the fact that the maternity services and GP out-of-hours services have both been taken out of the special measures regime, and I welcome the fact that they've been taken out, but we must not forget that it was as a result of the public marching on the streets that we saw the improvements in those maternity services and the security of the maternity services, particularly at Glan Clwyd Hospital, the hospital that serves my own constituency and, indeed, the constituents of yours, Deputy Presiding Officer.
In terms of leadership as well at the health board, we've had something of a revolving door. We've seen chief executives come and go, we've seen finance directors come and go, we've seen mental health leaders come and go, and it really has been a little bit of a shambles. So, I really do hope that the new incoming chief executive, when she arrives in the new year, will be someone who is able to stick around, really get to grips with these problems and deal with them once and for all.
Now, if I can also take the opportunity today to really welcome this additional investment in north Wales from the Welsh Government. I have always said that I think that there's been a structural deficit, which the organisation in north Wales inherited when it merged with the other health organisations in the region, when it was set up. I do believe that the additional £40 million a year over the next three years will help it to get to grips with some of those problems that it's not been able to get to grips with because of a lack of resource and funding. Can I ask the Minister whether this funding of £40 million is an acknowledgement that there's a structural deficit, and if it is, whether that's something that will continue beyond these three years? We know that structural deficits have been identified in other significantly sized health boards—Hywel Dda in particular—and that funding was made available on a permanent basis there, and I do think there's a case to make this additional £40 million available on a permanent basis rather than just for a three-year period.
Again, I welcome the £30 million that's being made available to try to help performance in terms of emergency services, and indeed to get to grips with the referral-to-treatment time waiting lists as well, but again, I'm not sure whether £30 million will actually completely deal with that problem or eradicate it. I know that the health board has got proposals that it's bringing forward that will require some capital investment in order to get to grips with some of these issues, particularly with referral-to-treatment times, which have absolutely spiraled out of control over the past few months because of the pandemic, but were already in very, very bad shape even prior to that, with people waiting for two years typically for orthopaedic surgery. So, can you tell us, Minister, in addition to this resource of £30 million to support unplanned and elective surgery, whether there will also be some additional capital investment that you'll be able to make in things like robotic surgery, which we don't have at the moment for urology patients in north Wales, and indeed in terms of helping to clear that backlog, perhaps with diagnostic and treatment centres that are separate from the services currently provided on our existing hospital sites?
And just finally, if I can turn to the mental health part of the statement today, obviously we know that there have been serious concerns about mental health services in north Wales for some time. We've seen some poor judgment used by the health board with 1,600 patients that were discharged from primary care services. I know that there's going to be some change—and there has been some change—in the leadership of the mental health directorate within the board, but it is obviously essential that we can have some confidence going forward that these services are an absolute priority. The Welsh Government has obviously taken a decision to invest in a new mental health unit at Glan Clwyd Hospital, which I'm very pleased to see and which is now in train, but I am concerned that obviously it's not just money on buildings that's required here; we do need to change the culture within the health board to make sure that people can get the services that they need. How confident are you that you'll be able to secure the sort of turnaround leadership for our mental health services in north Wales that we so desperately need to see? Thank you, Presiding Officer.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad ac am rannu copi ymlaen llaw gyda ni. A gaf i yn gyntaf, Dirprwy Lywydd, dalu teyrnged ar goedd i staff y GIG yn y gogledd, sydd wedi bod yn gwneud gwaith clodwiw iawn, rwy'n credu, i allu ymdopi dan rai amgylchiadau anodd iawn o ganlyniad i'r pandemig COVID? Nid yw bob amser yn hawdd, yn enwedig ar adegau fel y rhain, ond maen nhw wedi ysgwyddo'r cyfrifoldeb ac yn cyflawni mewn gwirionedd ar ran fy etholwyr ac etholwyr cynrychiolwyr eraill yn y Senedd hon, ac fe hoffwn i eu cymeradwyo am eu gwaith.
Mae hi wedi bod dros bum mlynedd bellach—rydym ni yn chweched flwyddyn y gyfundrefn mesurau arbennig yma yn y gogledd—ac mae llawer o bobl yn anhapus iawn ei bod hi wedi cymryd cyhyd i geisio datrys y problemau. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi, pan roddwyd y bwrdd iechyd mewn mesurau arbennig, y byddai cyfres o gynlluniau 100 diwrnod i geisio newid perfformiad. Wel, mae'n teimlo ychydig yn fwy tebyg i'r rhyfel 100 mlynedd o ran gwneud cynnydd yn hynny o beth. Cyfeiriodd y Gweinidog at y ffaith nad yw'r gyfundrefn mesurau arbennig yn berthnasol bellach i'r gwasanaethau mamolaeth na'r gwasanaethau meddygon teulu y tu allan i oriau arferol, a chroesawaf y ffaith nad yw'n berthnasol mwyach, ond rhaid inni beidio ag anghofio mai o ganlyniad i'r cyhoedd yn gorymdeithio ar y strydoedd y gwelsom y gwelliannau yn y gwasanaethau mamolaeth hynny a diogelwch y gwasanaethau mamolaeth, yn enwedig yn Ysbyty Glan Clwyd, yr ysbyty sy'n gwasanaethu fy etholaeth fy hun ac, yn wir, etholwyr eich etholaeth chi, Dirprwy Lywydd.
O ran arweinyddiaeth hefyd yn y bwrdd iechyd, bu cryn newid dwylo. Rydym ni wedi gweld prif weithredwyr yn mynd a dod, rydym ni wedi gweld cyfarwyddwyr cyllid yn mynd a dod, rydym ni wedi gweld arweinwyr iechyd meddwl yn mynd a dod, a bu hi'n dipyn o draed moch mewn gwirionedd. Felly, rwy'n gobeithio'n fawr y bydd y prif weithredwr newydd, pan fydd yn cyrraedd yn y flwyddyn newydd, yn rhywun a fydd yn medru aros yn ei swydd, mynd i'r afael â'r problemau hyn a dod â nhw i fwcwl unwaith ac am byth.
Nawr, os gallaf hefyd fanteisio ar y cyfle heddiw i groesawu'r buddsoddiad ychwanegol hwn yn y gogledd gan Lywodraeth Cymru. Rwyf wastad wedi dweud fy mod yn credu y bu diffyg strwythurol, a etifeddwyd gan y sefydliad yn y gogledd pan unodd â'r sefydliadau iechyd eraill yn y rhanbarth, pan gafodd ei sefydlu. Rwy'n credu y bydd y £40 miliwn ychwanegol y flwyddyn dros y tair blynedd nesaf yn ei helpu i fynd i'r afael â rhai o'r problemau hynny nad yw wedi gallu mynd i'r afael â nhw oherwydd diffyg adnoddau a chyllid. A gaf i ofyn i'r Gweinidog a yw'r cyllid hwn o £40 miliwn yn gydnabyddiaeth bod diffyg strwythurol, ac os ydyw, a yw hynny'n rhywbeth a fydd yn parhau y tu hwnt i'r tair blynedd hyn? Gwyddom y canfuwyd diffygion strwythurol mewn byrddau iechyd eraill o gryn faint—Hywel Dda yn arbennig—ac y bu cyllid ar gael yn barhaol yn y fan yna, a chredaf fod achos dros sicrhau bod y £40 miliwn ychwanegol hwn ar gael yn barhaol yn hytrach na dim ond am gyfnod o dair blynedd.
Unwaith eto, rwy'n croesawu'r £30 miliwn sy'n cael ei ddarparu i geisio helpu perfformiad o ran gwasanaethau brys, ac yn wir i fynd i'r afael â'r rhestrau aros amser atgyfeirio i driniaeth hefyd, ond eto, nid wyf yn siŵr a fydd £30 miliwn mewn gwirionedd yn ymdrin yn llwyr â'r broblem honno nac yn ei dileu. Rwy'n gwybod bod gan y bwrdd iechyd gynigion y mae'n eu cyflwyno a fydd yn gofyn am rywfaint o fuddsoddiad cyfalaf er mwyn mynd i'r afael â rhai o'r materion hyn, yn enwedig gydag amseroedd aros am driniaeth, y collwyd pob rheolaeth arnyn nhw dros y misoedd diwethaf oherwydd y pandemig, ond a oedd eisoes yn sylweddol iawn hyd yn oed cyn hynny, gyda phobl yn aros dwy flynedd fel arfer am lawdriniaeth orthopedig. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni, Gweinidog, yn ogystal â'r adnodd hwn o £30 miliwn i gefnogi llawdriniaethau heb eu cynllunio a dewisol, a fyddwch yn gallu gwneud peth buddsoddiad cyfalaf ychwanegol hefyd mewn pethau fel llawdriniaeth robotig, nad oes gennym ni ar hyn o bryd ar gyfer cleifion wroleg yn y gogledd, ac yn wir o ran helpu i glirio'r rhestr aros honno, efallai gyda chanolfannau diagnostig a thriniaeth sydd ar wahân i'r gwasanaethau a ddarperir ar hyn o bryd ar ein safleoedd ysbytai presennol?
Ac yn olaf, os gallaf droi at ran iechyd meddwl y datganiad heddiw, mae'n amlwg ein bod yn gwybod y bu pryderon difrifol am wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd ers peth amser. Rydym ni wedi gweld y diffyg crebwyll ar ran y bwrdd iechyd gyda 1,600 o gleifion yn cael eu rhyddhau o wasanaethau gofal sylfaenol. Rwy'n gwybod y bydd rhywfaint o newid—ac y bu rhywfaint o newid—yn arweinyddiaeth y gyfarwyddiaeth iechyd meddwl o fewn y bwrdd, ond mae'n amlwg yn hanfodol ein bod ni'n cael rhywfaint o ffydd, wrth symud ymlaen bod y gwasanaethau hyn yn flaenoriaeth bendant. Mae'n amlwg bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu buddsoddi mewn uned iechyd meddwl newydd yn Ysbyty Glan Clwyd, ac rwy'n falch iawn o'i gweld ac mae bellach ar waith, ond rwy'n pryderu nad arian i'w wario ar adeiladau yn unig sydd ei angen yma yn amlwg; mae angen inni newid y diwylliant o fewn y bwrdd iechyd er mwyn sicrhau y gall pobl gael y gwasanaethau y mae arnyn nhw eu hangen. Pa mor ffyddiog ydych chi y byddwch yn gallu sicrhau'r math o arweinyddiaeth a fydd yn trawsnewid ein gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd y mae angen dybryd inni ei gweld? Diolch, Llywydd.
Thank you for the questions. I'll start with your final point on mental health. The health board has its own strategy that it has developed together with partners outside of the health service, 'Together for Mental Health in North Wales'. That sets out an approach to continuing the transformation and improvement of mental health services and we've had good feedback from partner organisations that the health board really did look to co-produce that strategy, and that's come about because of the change in leadership that took place after special measures were introduced. So, there has been progress and improvement in mental health services and the money that I have announced for the next three and a half years is to further drive that improvement forward. We'll continue to measure and monitor the progress; it's a key factor in all the tripartite conversations that take place between, as the Member will know, Healthcare Inspectorate Wales, the Wales Audit Office and the chief exec of NHS Wales, not just to consider north Wales, but each organisation when considering their escalation status.
In terms of the other questions, it's positive to hear Darren Millar welcome today's investment decision. On the suggestion that there is a structural deficit of £40 million, that isn't where we are. This is a recognition of the fact that we need to enable the health board to be able to move forward and to plan for the future. They have made more progress in becoming a more efficient organisation, so they have made progress in their financial management, but to allow them to get on with the longer term planning they need to do, we are resolving some of the issues. And in reference to Hywel Dda, we did give significant support to Hywel Dda in a multi-year package that allowed that organisation to move forward, and it is now positively in a better position than it was three to four years ago. So, the choice we made there has paid dividends not just for the leadership of the health service, but, much more importantly, for the staff and the public that they serve, and we're now in a position to make a similar investment choice over a multiple number of years for the people of north Wales.
We have already undertaken a review of the allocation formula to update the Townsend formula, and so we're in a position where we're going to use it for future allocations in the general formula, and that will reflect the assessment of need that exists in different parts of Wales. That looks at a range of factors, and we've had engagement with the Health, Social Care and Sport Committee previously about that review, so you can expect to see the growth in healthcare change in line with that updated allocation formula.
In terms of your point about capital, it's already the case that the health board are developing plans for a diagnostic treatment centre and a range of other service areas, but, as with every health board, we have a business case assessment process, we need to review that on a case-by-case basis and see that as part of the overall plan for the organisation. So, I do anticipate that some of the service transformation may well require capital moneys to be spent. But, actually, we've demonstrated our willingness to spend significant amounts of capital on the health service in north Wales. You'll recall the recent report into the significant money spent on Ysbyty Glan Clwyd, but on other projects too. That has highlighted improvements we have made in our business case assessment process and we need to continue doing that. So, I'm not in a position to give an open-ended commitment to capital, but, as I say, there's a recognition in making this decision that there may well be a need to have capital spending to go alongside the service improvement plans and the money that I've allocated on a revenue basis for the next three and a half years.
Diolch am y cwestiynau. Dechreuaf gyda'ch sylw olaf am iechyd meddwl. Mae gan y bwrdd iechyd ei strategaeth ei hun y mae wedi ei datblygu ynghyd â phartneriaid y tu allan i'r gwasanaeth iechyd, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl yng Ngogledd Cymru'. Mae'r ddogfen honno yn amlinellu dull o barhau i drawsnewid a gwella gwasanaethau iechyd meddwl ac rydym ni wedi cael adborth da gan sefydliadau partner bod y bwrdd iechyd mewn gwirionedd yn ceisio llunio'r strategaeth honno ar y cyd, ac mae hynny'n digwydd oherwydd y newid mewn arweinyddiaeth a fu ar ôl cyflwyno mesurau arbennig. Felly, bu cynnydd a gwelliant mewn gwasanaethau iechyd meddwl a diben yr arian yr wyf wedi'i gyhoeddi ar gyfer y tair blynedd a hanner nesaf yw hyrwyddo'r gwelliant hwnnw ymhellach. Byddwn yn parhau i fesur a monitro'r cynnydd; mae'n ffactor allweddol yn yr holl sgyrsiau teirochrog sy'n digwydd, fel y gŵyr yr Aelod, rhwng Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru a phrif weithredwr GIG Cymru, nid yn unig i ystyried y gogledd, ond pob sefydliad wrth ystyried eu statws uwchgyfeirio.
O ran y cwestiynau eraill, mae'n gadarnhaol clywed Darren Millar yn croesawu'r penderfyniad buddsoddi heddiw. O ran yr awgrym bod diffyg strwythurol o £40 miliwn, nid dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi. Mae hyn yn gydnabyddiaeth o'r ffaith bod angen inni alluogi'r bwrdd iechyd i symud ymlaen a chynllunio ar gyfer y dyfodol. Maen nhw wedi gwneud mwy o gynnydd o ran dod yn sefydliad mwy effeithlon, felly maen nhw wedi gwneud cynnydd o ran eu rheolaeth ariannol, ond er mwyn caniatáu iddyn nhw fwrw ymlaen â'r cynllunio tymor hwy y mae angen iddyn nhw ei wneud, rydym ni yn datrys rhai o'r problemau. Ac wrth gyfeirio at Hywel Dda, fe wnaethom ni roi cefnogaeth sylweddol i Hywel Dda mewn pecyn amlflwyddyn a ganiataodd i'r sefydliad hwnnw symud ymlaen, ac mae bellach mewn gwell sefyllfa nag yr oedd dair i bedair blynedd yn ôl. Felly, mae'r dewis a wnaethom ni gyda hynny mewn golwg wedi talu ar ei ganfed nid yn unig i arweinyddiaeth y gwasanaeth iechyd, ond yn bwysicach o lawer i'r staff a'r cyhoedd y maen nhw yn eu gwasanaethu, ac rydym ni bellach mewn sefyllfa i wneud dewis buddsoddi tebyg dros nifer o flynyddoedd i bobl y gogledd.
Rydym ni eisoes wedi cynnal adolygiad o'r fformiwla ddyrannu i ddiweddaru fformiwla Townsend, ac felly rydym ni mewn sefyllfa lle byddwn yn ei defnyddio ar gyfer dyraniadau yn y fformiwla gyffredinol yn y dyfodol, a bydd hynny'n adlewyrchu'r asesiad angen sy'n bodoli mewn gwahanol rannau o Gymru. Mae hynny'n ystyried amrywiaeth o ffactorau, a buom yn trafod â'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon o'r blaen ynglŷn â'r adolygiad hwnnw, felly gallwch ddisgwyl gweld y twf o ran y newid mewn gofal iechyd yn unol â'r fformiwla ddyrannu honno sydd wedi'i diweddaru.
O ran eich sylw am gyfalaf, mae hi eisoes yn wir fod y bwrdd iechyd yn datblygu cynlluniau ar gyfer canolfan driniaeth ddiagnostig ac amrywiaeth o feysydd gwasanaeth eraill, ond fel gyda phob bwrdd iechyd, mae gennym ni broses o asesu unrhyw achos busnes, mae angen i ni adolygu pob achos busnes yn unigol yn rhan o'r cynllun cyffredinol ar gyfer y sefydliad. Felly, rwyf yn rhagweld y gallai rhywfaint o'r trawsnewid ar y gwasanaethau olygu y bydd angen gwario arian cyfalaf. Ond mewn gwirionedd, rydym ni wedi dangos ein parodrwydd i wario symiau sylweddol o gyfalaf ar y gwasanaeth iechyd yn y gogledd. Byddwch yn cofio'r adroddiad diweddar ar yr arian sylweddol sy'n cael ei wario ar Ysbyty Glan Clwyd, ond ar brosiectau eraill hefyd. Mae hynny wedi tynnu sylw at welliannau yr ydym ni wedi'u gwneud yn ein proses asesu achosion busnes ac mae angen inni barhau i wneud hynny. Felly, nid wyf mewn sefyllfa i roi ymrwymiad penagored i gyfalaf, ond fel y dywedais, mae cydnabyddiaeth wrth wneud y penderfyniad hwn ei bod hi'n ddigon posib y bydd angen gwariant cyfalaf i gyd-fynd â'r cynlluniau gwella gwasanaethau a'r arian yr wyf wedi'i ddyrannu ar sail refeniw am y tair blynedd a hanner nesaf.
Thanks to the Minister for this statement today. The first thing I will say is I'm very pleased when I hear of any improvements that are being made in the performance of health boards, wherever that might be in Wales. But I must say, this does read largely like any one of the statements that we have heard over the past five and a half years since the board was put into special measures. I think there must be a template somewhere that has been fetched off the shelf; again, some improvements have been made, but there are still major issues that still need addressing with Betsi Cadwaladr, and I'm not seeing in this statement, certainly, the evidence even to back up the claims that real improvements are being made, so I'd appreciate some more clarity on what is happening. And of course, when you do hear of major issues still in referral-to-treatment and accident and emergency, we're talking about hugely important elements of the health board in the north that are problematic five and a half years on from going into special measures.
I've made my position clear: I think there has been enough of an opportunity to try to turn things around for Betsi Cadwaladr. I think it's time for a fresh start with a new structure for health in the north. I know far too many health workers in the north; I respect them and the work that they are doing in difficult circumstances, and the messages I get from them saying, 'Thank you so much for saying that we need a fresh start.' That's my belief. But, for the time being, of course I welcome additional funding. I also question whether it makes sense to put a time limit on some of the fundamental increases that are being suggested here, and I ask the Minister: does he think now, following the review that has led to this statement today, that there has been a basic error in setting the baseline for funding the health service in the north of Wales? I'm certainly of that opinion and would like to hear the Minister's latest thinking on that.
Finally, we have news of a task and finish group to make recommendations on a proposal for the north Wales medical school. If the good people of Ynys Môn decide that they don't want me to represent them in the Senedd after next May, that is probably the one campaign that I'll be very pleased that we were successful in—in making sure that we move towards the introduction of undergraduate medical training at Bangor University. Let's not dither too much now. I know this Government likes its task and finish groups, but let's make sure that this is a group that decides on the detail of how we move ahead with the establishment of a full medical school for the north of Wales. We need it for the future of the workforce here in the north, and it's something that hopefully we can all agree needs to be pursued now with some urgency.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad hwn heddiw. Y peth cyntaf a ddywedaf yw fy mod yn falch iawn pan glywaf am unrhyw welliannau ym mherfformiad byrddau iechyd, lle bynnag y bo hynny yng Nghymru. Ond rhaid i mi ddweud, mae hyn yn debyg i raddau helaeth i unrhyw un o'r datganiadau yr ydym ni wedi'u clywed dros y pum mlynedd a hanner diwethaf ers rhoi'r bwrdd mewn mesurau arbennig. Credaf fod templed yn rhywle sydd wedi'i estyn oddi ar y silff; unwaith eto, bu rhai gwelliannau, ond mae materion pwysig o hyd y mae angen mynd i'r afael â nhw gyda Betsi Cadwaladr, ac nid wyf yn gweld yn y datganiad hwn, yn sicr, y dystiolaeth hyd yn oed i gefnogi'r honiadau bod gwelliannau gwirioneddol, felly byddwn yn gwerthfawrogi mwy o eglurder ynghylch yr hyn sy'n digwydd. Ac wrth gwrs, pan glywch chi fod problemau sylweddol o hyd yn y cyfnod rhwng atgyfeirio a thriniaeth ac o ran unedau damweiniau ac achosion brys, rydym yn sôn am elfennau hynod bwysig o'r bwrdd iechyd yn y gogledd sy'n dal yn broblem bum mlynedd a hanner ers cyflwyno mesurau arbennig.
Rwyf wedi gwneud fy safbwynt yn glir: rwy'n credu y bu digon o gyfle i geisio trawsnewid pethau ar gyfer Betsi Cadwaladr. Rwy'n credu ei bod hi'n bryd dechrau o'r newydd gyda strwythur newydd ar gyfer iechyd yn y gogledd. Rwy'n adnabod llawer gormod o weithwyr iechyd yn y gogledd; rwy'n eu parchu a'r gwaith y maen nhw yn ei wneud mewn amgylchiadau anodd, a'r negeseuon a gaf ganddyn nhw yn dweud, 'Diolch yn fawr am ddweud bod angen i ni ddechrau o'r newydd.' Dyna fy nghred i. Ond, am y tro, wrth gwrs rwy'n croesawu cyllid ychwanegol. Rwyf hefyd yn amau a yw'n gwneud synnwyr rhoi terfyn amser ar rai o'r codiadau sylfaenol sy'n cael eu hawgrymu yn y fan yma, a gofynnaf i'r Gweinidog: a yw'n credu'n awr, yn dilyn yr adolygiad sydd wedi arwain at y datganiad hwn heddiw, y bu camgymeriad sylfaenol o ran pennu'r llinell sylfaen ar gyfer ariannu'r gwasanaeth iechyd yn y gogledd? Rwy'n sicr o'r farn honno a hoffwn glywed syniadau diweddaraf y Gweinidog am hynny.
Yn olaf, mae gennym ni newyddion am grŵp gorchwyl a gorffen i wneud argymhellion ynglŷn â chynnig ar gyfer ysgol feddygol y gogledd. Os bydd pobl dda Ynys Môn yn penderfynu nad ydyn nhw eisiau i mi eu cynrychioli yn y Senedd ar ôl mis Mai nesaf, mae'n debyg mai dyna'r un ymgyrch y byddaf yn falch iawn y buom yn llwyddiannus ynddi—i sicrhau ein bod yn symud yn agosach at gyflwyno hyfforddiant meddygol i israddedigion ym Mhrifysgol Bangor. Gadewch i ni beidio â llaesu gormod ar ein dwylo nawr. Rwy'n gwybod bod y Llywodraeth hon yn hoffi ei grwpiau gorchwyl a gorffen, ond gadewch i ni sicrhau mai grŵp yw hwn sy'n penderfynu ar fanylion sut yr ydym yn bwrw iddi i sefydlu ysgol feddygol lawn ar gyfer y gogledd. Mae arnom ei hangen ar gyfer dyfodol y gweithlu yma yn y gogledd, ac mae'n rhywbeth y gallwn ni i gyd gytuno, gobeithio, fod angen mynd ar ei drywydd nawr gyda rhywfaint o frys.
I simply don't agree with the opening statement that the Member makes that this reads like any one of the statements in the last five and a half years. There have been various points in time where statements over the last five and half years have been much more downbeat about where we have been. The fact is that, at various points in time, maternity and out-of-hours have come out, which shows that this has been progress over time. We've also had challenges over financial management and performance over this time, so it just simply isn't the case that we're taking a statement off the peg. And it really doesn't reflect the tripartite escalation statement that was introduced, where the external views of HIW and the Wales Audit Office were taken account of, and their assessment is that the health board has made real and definable progress.
I simply don't agree with the Member on his plan to break up the health service in north Wales. I think that over the next term, to say that a health board that has dealt well with the COVID pandemic would then need to turn in on itself to consider how it would reallocate different jobs and services would be entirely the wrong thing to do. But the Member is entitled to his view and people will decide what vision they want for healthcare in north Wales and the rest of the country.
On the point about the time limit and whether there's a fundamental error in the baseline, in answer to Darren Millar's questions I indicated that we have already reviewed the allocation formula. The Member should be aware of that, following his participation in the Health, Social Care and Sport Committee. I'm happy to circulate another note to that committee to confirm where we are with the allocation formula, if that's helpful to provide clarity. And in terms of the time limit, we took a similar approach in Hywel Dda, in Powys, indeed, before, but also with Cardiff and Vale and, indeed, Swansea Bay health board, where we provided moneys for a limited period of time to help deliver improvement. That 'something for something' approach has worked well in those areas, and so I don't think it's a mistake to provide a time limit indication for the length of time this strategic support will be available for.
On the medical school, I think that the fact that we're able to take this forward, the fact that we had a much more worked through and credible proposal that was worked up between Bangor University in particular and the health board, but also with the buy-in and support from other significant partners in north Wales, is a real demonstration of the improvement in partnership working. It would not have been that long ago that you would not have expected north Wales partners to have come together to deliver a genuine north Wales plan with whole north Wales buy-in for a significant development like this. It's a good indication of improved activity from the health board and its partners, and I believe that bodes well for the future. And, of course, I want to have a returned view from a task and finish group that will allow me to make choices within this Senedd term, so we can actually provide some sort of plan for the future, but I will need to see what the recommendations of that task and finish group are. And, of course, I have already announced that, Deputy Presiding Officer, in a previous written statement.
Nid wyf yn cytuno â'r datganiad agoriadol y mae'r Aelod yn ei wneud bod hyn yn ymdebygu i unrhyw un o'r datganiadau eraill a wnaed yn ystod y pum mlynedd a hanner diwethaf. Bu amryw o adegau pryd y bu datganiadau dros y pum mlynedd a hanner diwethaf yn llawer mwy digalon ynghylch ein sefyllfa. Y gwir amdani yw bod mamolaeth a'r gwasanaeth y tu allan i oriau wedi dod allan o fesurau arbennig ar wahanol adegau, sy'n dangos y bu hyn yn gynnydd dros amser. Rydym ni hefyd wedi gweld heriau o ran rheolaeth ariannol a pherfformiad dros y cyfnod hwn, felly nid yw'n wir ein bod yn tynnu datganiad oddi ar y silff. Ac nid yw'n adlewyrchu'r datganiad uwchgyfeirio teirochrog a gyflwynwyd mewn gwirionedd, lle cafodd safbwyntiau allanol AGIC a Swyddfa Archwilio Cymru eu hystyried, a'u hasesiad yw bod y bwrdd iechyd wedi gwneud cynnydd gwirioneddol a diffiniadwy.
Nid wyf yn cytuno â'r Aelod ynglŷn â'i gynllun i ddarnio'r gwasanaeth iechyd yn y gogledd. Credaf, dros y tymor nesaf, y byddai hi'n gwbl anghywir dweud bod angen i fwrdd iechyd sydd wedi ymdrin yn dda â'r pandemig COVID graffu ar ei hun i ystyried sut y byddai'n ailddyrannu gwahanol swyddi a gwasanaethau. Ond mae gan yr Aelod hawl i'w farn a bydd pobl yn penderfynu pa weledigaeth y mae arnyn nhw ei heisiau ar gyfer gofal iechyd yn y gogledd a gweddill y wlad.
O ran y sylw am y terfyn amser ac a oes camgymeriad sylfaenol yn y llinell sylfaen, wrth ateb cwestiynau Darren Millar, dywedais ein bod ni eisoes wedi adolygu'r fformiwla ddyrannu. Dylai'r Aelod fod yn ymwybodol o hynny, ar ôl iddo gymryd rhan yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Rwy'n hapus i ddosbarthu nodyn arall i'r pwyllgor hwnnw i gadarnhau ble yr ydym ni arni gyda'r fformiwla ddyrannu, os yw hynny'n ddefnyddiol i roi eglurder. Ac o ran y terfyn amser, aethom ati mewn ffordd debyg yn Hywel Dda ym Mhowys o'r blaen, ond hefyd gyda Chaerdydd a'r Fro ac, yn wir, bwrdd iechyd Bae Abertawe, lle darparwyd arian gennym ni am gyfnod cyfyngedig o amser i helpu sicrhau gwelliant. Mae'r dull 'rhywbeth ar gyfer rhywbeth' hwnnw wedi gweithio'n dda yn yr ardaloedd hynny, ac felly nid wyf yn credu ei bod hi'n gamgymeriad nodi terfyn amser o ran am ba hyd y bydd y cymorth strategol hwn ar gael.
O ran yr ysgol feddygol, credaf fod y ffaith y gallwn ni fwrw ymlaen â hyn, y ffaith inni gael cynnig llawer mwy credadwy ac ystyrlon rhwng Prifysgol Bangor yn arbennig a'r bwrdd iechyd, ond hefyd gyda chefnogaeth ac ymrwymiad partneriaid arwyddocaol eraill yn y gogledd, yn arwydd gwirioneddol o'r cydweithio gwell. Nid gymaint â hynny yn ôl ni fyddech wedi disgwyl y byddai partneriaid yn y gogledd wedi dod ynghyd i gyflwyno cynllun gwirioneddol yn y gogledd gyda'r ardal gyfan yn ymrwymo i ddatblygiad sylweddol fel hwn. Mae'n arwydd da o well gweithgarwch gan y bwrdd iechyd a'i bartneriaid, a chredaf fod hynny'n argoeli'n dda ar gyfer y dyfodol. Ac, wrth gwrs, fe hoffwn i glywed barn grŵp gorchwyl a gorffen a fydd yn caniatáu imi wneud dewisiadau yn nhymor y Senedd hon, felly gallwn ddarparu rhyw fath o gynllun ar gyfer y dyfodol, ond bydd angen imi weld beth yw argymhellion y grŵp gorchwyl a gorffen hwnnw. Ac, wrth gwrs, rwyf eisoes wedi cyhoeddi hynny, Dirprwy Lywydd, mewn datganiad ysgrifenedig blaenorol.
I'd like to start this contribution by sending my condolences to the staff at Wrexham Maelor, who recently lost their colleague Wilbert Llobrera in a hit-and-run outside the hospital. My thoughts are with his wife and daughter.
I've mentioned before how special measures have clearly become business as usual for the north Wales health board. You denied them then, you will probably deny them again today. Out of interest, I have had a look at the published announcements relating to Betsi over the years of this Senedd term. In 2016, positive progress; 2018, escalation, review and additional support; also in 2018, £6.8 million to improve performance. And so it goes on.
I'd like to say I welcome this statement today and the use of the word 'strategic'—that's a new one, after all. However, I have little confidence that anything will really change. Just two questions to you for today, Minister—[Interruption.] Sorry about that. Two questions for you today, Minister: when will you try something fundamentally different to get this board on its feet and when will the people of north Wales get the service they deserve and pay for? Thank you.
Hoffwn ddechrau'r cyfraniad hwn drwy estyn fy nghydymdeimlad i staff Ysbyty Maelor Wrecsam a gollodd eu cydweithiwr Wilbert Llobrera yn ddiweddar mewn damwain taro a ffoi y tu allan i'r ysbyty. Rwy'n meddwl am ei wraig a'i ferch yn eu galar.
Rwyf wedi sôn o'r blaen ynglŷn â sut mae mesurau arbennig yn amlwg wedi dod yn rhan o drefn feunyddiol pethau i fwrdd iechyd gogledd Cymru. Fe wadoch chi nhw bryd hynny, mae'n debyg y byddwch yn eu gwadu eto heddiw. O ran diddordeb, rwyf wedi cael golwg ar y datganiadau cyhoeddedig sy'n ymwneud â Betsi dros flynyddoedd tymor y Senedd hon. Yn 2016, cynnydd cadarnhaol; 2018, dwysáu, adolygu a chymorth ychwanegol; hefyd yn 2018, £6.8 miliwn i wella perfformiad. Ac felly mae'n parhau.
Hoffwn ddweud fy mod yn croesawu'r datganiad hwn heddiw a'r defnydd o'r gair 'strategol'—mae hwnnw'n un newydd, wedi'r cyfan. Fodd bynnag, nid oes gennyf fawr o ffydd y bydd unrhyw beth yn newid mewn gwirionedd. Dim ond dau gwestiwn i chi ar gyfer heddiw, Gweinidog—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i am hynny. Dau gwestiwn ichi heddiw, Gweinidog: pryd byddwch yn rhoi cynnig ar rywbeth sy'n sylfaenol wahanol i gael y bwrdd hwn ar ei draed a phryd bydd pobl y gogledd yn cael y gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu ac yn talu amdano? Diolch.
Thank you for your comments, and I admire your ability not to properly swear when interrupted. In terms of the challenge that the health board faces, I think we should have more confidence in their ability to deliver. That comes from the tripartite review, and I wouldn't be making this significant and different approach in announcing an investment package of this sort over three and a half years if there wasn't more confidence they'll be able to make good on the plan they have. It's about the level of insight, understanding and acceptance of their need to improve. It's also the fact that partner organisations in north Wales are in a much better place in terms of their confidence in the health board. Nothing is perfect in any partnership or relationship, when it comes to it, as those of us who have other views on partnership working in other fields of life, partners need to come together to work through difficulties as well as coming to agree matters. They're in a much more mature place in north Wales, and they have done that over the last couple of years, so that's a good thing. There is more confidence. This is a fundamentally different approach. In terms of the point about when people will have the service they deserve, that is exactly the whole point of making this choice today and delivering this statement to the Senedd. I believe that people in north Wales deserve high-quality health and care services, and this is about enabling the health board to play its part with more confidence and a greater capacity to deliver the care that every citizen in Wales deserves.
I do want to finish, Deputy Llywydd, by sharing my own condolences for the nurse from the Maelor who lost their life in a hit-and-run recently. It's a marker that there are always challenges, but we don't expect our staff to lose their lives in these circumstances. I know it's had an impact on friends and colleagues within work and outside as well. So, my best wishes and condolences to the family and all of those who are grieving the loss at this time.
Diolch ichi am eich sylwadau, ac rwy'n edmygu eich gallu i beidio â rhegi'n iawn pan dorrwyd ar eich traws. O ran yr her y mae'r bwrdd iechyd yn ei hwynebu, credaf y dylem fod â mwy o ffydd yn eu gallu i gyflawni. Daw hynny o'r adolygiad teirochrog, ac ni fyddwn i'n mabwysiadu'r dull gweithredu gwahanol a sylweddol hwn wrth gyhoeddi pecyn buddsoddi o'r math hwn dros dair blynedd a hanner os nad oedd mwy o hyder y byddant yn gallu cyflawni'r cynllun sydd ganddyn nhw. Mae'n ymwneud ag i ba raddau maen nhw'n dirnad, yn deall ac yn derbyn bod angen iddyn nhw wella. Mae hefyd yn ffaith bod sefydliadau partner yn y gogledd mewn lle llawer gwell o ran eu ffydd yn y bwrdd iechyd. Nid oes dim yn berffaith mewn unrhyw bartneriaeth neu berthynas, o ran hynny, fel yn achos y rhai ohonom ni sydd â barn arall am gydweithio mewn meysydd eraill o fywyd, mae angen i bartneriaid ddod at ei gilydd i weithio drwy anawsterau yn ogystal â chytuno ar faterion. Maen nhw mewn sefyllfa sy'n llawer mwy aeddfed yn y gogledd, ac maen nhw wedi gwneud hynny dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, felly mae hynny'n beth da. Mae mwy o hyder. Mae hwn yn ddull gweithredu sylfaenol wahanol. O ran y sylw ynghylch pryd y bydd gan bobl y gwasanaeth y maen nhw'n ei haeddu, dyna'n union yw diben gwneud y dewis hwn heddiw a chyflwyno'r datganiad hwn i'r Senedd. Credaf fod pobl yn y gogledd yn haeddu gwasanaethau iechyd a gofal o ansawdd uchel, ac mae hyn yn ymwneud â galluogi'r bwrdd iechyd i wneud ei ran yn fwy hyderus gyda mwy o gapasiti i ddarparu'r gofal y mae pob dinesydd yng Nghymru yn ei haeddu.
Rwyf eisiau gorffen, Dirprwy Lywydd, drwy rannu fy nghydymdeimlad fy hun yn achos y nyrs o'r Maelor a gollodd ei fywyd mewn damwain taro a ffoi yn ddiweddar. Mae'n dangos bod heriau bob amser, ond nid ydym yn disgwyl i'n staff golli eu bywyd o dan yr amgylchiadau hyn. Rwy'n gwybod ei fod wedi cael effaith ar ffrindiau a chydweithwyr yn y gwaith a'r tu allan hefyd. Felly, fy nymuniadau gorau a'm cydymdeimlad dwysaf i'r teulu a phawb sy'n galaru yn sgil y golled ar hyn o bryd.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru ar ddyfodol gwasanaethau rheilffyrdd a'r manylion am y trefniadau newydd. A dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Ken Skates.
The next item is a statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales on the future of rail and details of the new arrangements. And I call on the Minister to make the statement—Ken Skates.
Diolch, Llywydd. I would like to provide more information to Members on the new arrangements for the Wales and borders rail service and the delivery model Transport for Wales will be implementing.
COVID-19 has created serious challenges for public transport operators, challenges that the whole rail franchising system right across the United Kingdom has not been able to withstand. Despite these challenges, we remain absolutely committed to delivering our ambitious vision for a high-quality, low carbon and integrated public transport network right across Wales. We'll set out more detail on this vision with the launch of the consultation on our new Wales transport strategy, which I am planning for 16 November.
Diolch, Llywydd. Hoffwn roi rhagor o wybodaeth i'r Aelodau am y trefniadau newydd ar gyfer gwasanaeth rheilffyrdd Cymru a'r gororau a'r model cyflenwi y bydd Trafnidiaeth i Gymru yn ei weithredu.
Mae COVID-19 wedi creu heriau difrifol i gwmnïau trafnidiaeth gyhoeddus, heriau nad yw'r system fasnachfraint rheilffyrdd gyfan ledled y Deyrnas Unedig wedi gallu eu gwrthsefyll. Er gwaethaf yr heriau hyn, rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr o hyd i gyflawni ein gweledigaeth uchelgeisiol ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig, carbon isel o ansawdd uchel ledled Cymru. Byddwn yn nodi mwy o fanylion am y weledigaeth hon drwy lansio'r ymgynghoriad ar ein strategaeth drafnidiaeth newydd i Gymru, a'm bwriad yw i hynny ddigwydd ar 16 Tachwedd.
We have provided, and will continue to provide, significant financial support to the sector to ensure that services continue to operate so that those who depend on public transport are able to continue to use these services.
The impact on passenger revenue, which before COVID-19 provided roughly half of the funding needed to operate our services, requires us to take urgent action. We need to ensure that we have a stable contractual basis to deliver on our key commitments of the creation of the metro, the delivery of brand-new rolling stock and the decarbonisation of our public transport network.
Transport for Wales have now agreed the fundamentals of a new relationship between themselves and Keolis and Amey, which will provide a new robust delivery model. We are taking the urgent action necessary to protect services, to safeguard jobs and to deliver the ambitious metro programme. At this point, though, I do need to emphasise that we are still negotiating the particulars of the contract with our partners, so I'm sure Members will understand that I can't be too specific about commercially sensitive details at this stage.
The rail services that passengers use will, from February of next year, be operated by a new publicly owned subsidiary of Transport for Wales. The new publicly owned company has obtained its own safety licence and will be subject to safety and other regulation by the Office of Rail and Road, in exactly the same way as all other rail operators. We're taking public sector control over the day-to-day operation and delivery of rail services, to balance the need for best value for money for the taxpayer and to ensure the continuation of our vital rail services.
As well as protecting the delivery of rail services, we have also taken steps to secure the continued transformation of the core Valleys lines and ensure the building of the south Wales metro. This work will continue to be delivered by Amey Keolis Infrastructure Ltd, and a new partnership with KeolisAmey, led by Transport for Wales, will be established to help with the delivery of important commitments such as integrated ticketing and the ongoing integration of light and heavy rail. This is a necessary step that we have to take now to ensure the stability and ongoing operation of our rail services. We will continue to operate our rail services in this way, with our new public sector delivery model, for the foreseeable future.
We are still waiting for the UK Government to publish their long-promised Williams rail review. I expect this to recommend both greater public sector involvement in rail, and that we are finally given the powers and fair funding settlement we need to deliver rail services and rail infrastructure in Wales. The current crisis means that this need is greater than ever now.
As Members are aware, last month I wrote to the UK Secretary of State setting out the historic underinvestment in rail and the potential impact from HS2 on the Welsh economy. There is a fundamental need to reconsider the comparability factor under Barnett for the future consequentials in relation to HS2. Our ability to turn the misfortunes of the rail industry in Wales around and to encourage new passengers onto services in the future is dependent on fair and adequate investment in the infrastructure, to open up new routes, to increase service frequencies and to improve capacity.
Members will also recall that the UK Government's contention is that, unlike Crossrail, which is an England-only project, HS2 is in fact an England and Wales project. There will be no direct HS2 services benefiting Wales. According to HS2's own figures, HS2 will cause a net £150 million annual damage to the economy of Wales. As a result of the classification as an England and Wales project, we will get nothing from the £100 billion of UK taxpayer expenditure on a project that damages Wales. Scotland, who will receive direct benefits from the project, will get a share of the £100 billion. A fair share of the £100 billion would certainly allow us to transform the railways in Wales.
Now, I must be clear that we expect that the impact and the extent of this crisis on our public finances will be felt for some time. We've already provided up to £105 million of additional funding to run our rail services during this emergency period, and we'll probably need to make available a further £62 million of funding for the operation of services up until the end of March next year. This additional funding is essential to provide sufficient services and capacity within a reduced timetable to meet the travel needs of key workers and those with other essential travel needs, such as pupils and students returning to schools and colleges.
In the longer term, while passenger demand remains at significantly reduced levels, we are likely to have to continue to make some difficult choices. Now, the operation of rail services will continue to suffer from a significant reduction in revenue until we are able to fully welcome passengers back onto our public transport network. We'll need to take decisions about resource availability, operational costs and the potential of continuing to offer a reduced level of service until demand and passenger revenues increase again. However, we will take the steps necessary to ensure that key workers and those that depend on public transport will continue to be able to make the journeys they need to. I can assure Members that I will keep them updated on the work we are doing and the choices that we will face with the delivery of rail services in Wales.
Rydym ni wedi darparu, a byddwn yn parhau i ddarparu, cymorth ariannol sylweddol i'r sector i sicrhau bod gwasanaethau'n parhau i weithredu fel bod y rhai sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus yn gallu parhau i ddefnyddio'r gwasanaethau hyn.
Mae'r effaith ar refeniw teithwyr, a ddarparodd tua hanner yr arian sydd ei angen i weithredu ein gwasanaethau cyn COVID-19, yn golygu y bydd yn rhaid i ni weithredu ar frys. Mae angen inni sicrhau bod gennym ni sail gytundebol sefydlog i gyflawni ein hymrwymiadau allweddol i greu'r metro, darparu cerbydau newydd sbon a datgarboneiddio ein rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus.
Mae Trafnidiaeth Cymru bellach wedi cytuno ar hanfodion perthynas newydd rhyngddyn nhw a Keolis ac Amey, a fydd yn darparu model darparu cadarn newydd. Rydym yn cymryd y camau brys sydd eu hangen i ddiogelu gwasanaethau, i ddiogelu swyddi ac i gyflawni'r rhaglen metro uchelgeisiol. Ar hyn o bryd, serch hynny, mae angen i mi bwysleisio ein bod yn dal i drafod manylion y contract gyda'n partneriaid, felly rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n deall na allaf fod yn rhy benodol ynghylch manylion masnachol sensitif ar hyn o bryd.
Bydd y gwasanaethau rheilffyrdd y bydd teithwyr yn eu defnyddio, o fis Chwefror y flwyddyn nesaf, yn cael eu gweithredu gan is-gwmni newydd Trafnidiaeth Cymru sy'n eiddo i'r cyhoedd. Mae'r cwmni cyhoeddus newydd wedi sicrhau ei drwydded ddiogelwch ei hun a bydd yn destun rheoliadau ac amodau diogelwch y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd, yn yr un ffordd yn union â phob cwmni trên arall. Rydym yn cymryd rheolaeth sector cyhoeddus dros weithredu a darparu gwasanaethau rheilffyrdd o ddydd i ddydd, i gydbwyso'r angen am y gwerth gorau am arian i'r trethdalwr ac i sicrhau parhad ein gwasanaethau rheilffyrdd hanfodol.
Yn ogystal â diogelu'r gwaith o ddarparu gwasanaethau rheilffyrdd, rydym ni hefyd wedi cymryd camau i sicrhau bod rheilffyrdd craidd y Cymoedd yn parhau i drawsnewid a sicrhau y caiff metro'r de ei adeiladu. Bydd Amey Keolis Infrastructure Ltd yn parhau i wneud y gwaith hwn, a bydd partneriaeth newydd gyda KeolisAmey, dan arweiniad Trafnidiaeth Cymru, yn cael ei sefydlu i helpu i gyflawni ymrwymiadau pwysig megis system docynnau integredig a'r gwaith parhaus o gyfuno rheilffyrdd ysgafn a thrwm. Mae hwn yn gam angenrheidiol y mae'n rhaid inni ei gymryd nawr i sicrhau sefydlogrwydd a gweithrediad parhaus ein gwasanaethau rheilffyrdd. Byddwn yn parhau i weithredu ein gwasanaethau rheilffyrdd fel hyn, gyda'n model cyflenwi sector cyhoeddus newydd, hyd y gellir rhagweld.
Rydym yn dal i aros i Lywodraeth y DU gyhoeddi adolygiad Williams o'u heiddo ynglŷn â'r rheilffyrdd, a addawyd ers amser maith. Rwy'n disgwyl i hwn argymell mwy o gyfranogiad gan y sector cyhoeddus yn y rheilffyrdd, a'n bod o'r diwedd yn cael y pwerau a'r setliad ariannu teg sydd eu hangen arnom ni i ddarparu gwasanaethau rheilffyrdd a seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. Mae'r argyfwng presennol yn golygu bod yr angen hwn yn fwy nag erioed nawr.
Fel y gŵyr yr Aelodau, y mis diwethaf ysgrifennais at Ysgrifennydd Gwladol y DU yn nodi'r tanfuddsoddi hanesyddol yn y rheilffyrdd ac effaith bosibl HS2 ar economi Cymru. Mae angen sylfaenol i ailystyried y ffactor cymharedd o dan Barnett ar gyfer y symiau canlyniadol yn y dyfodol mewn cysylltiad â HS2. Mae ein gallu i ddatrys helyntion y diwydiant rheilffyrdd yng Nghymru ac annog teithwyr newydd i ddefnyddio gwasanaethau yn y dyfodol yn dibynnu ar fuddsoddiad teg a digonol yn y seilwaith, agor llwybrau newydd, cynyddu amlder gwasanaethau a gwella capasiti.
Bydd Aelodau hefyd yn cofio mai honiad Llywodraeth y DU yw bod HS2, yn wahanol i Crossrail, sy'n brosiect i Loegr yn unig, mewn gwirionedd yn brosiect i Gymru a Lloegr. Ni fydd Cymru yn manteisio ar wasanaethau HS2 uniongyrchol. Yn ôl ffigurau HS2 ei hun, bydd HS2 yn achosi niwed blynyddol net o £150 miliwn i economi Cymru. Yn sgil y ffaith bod y prosiect yn cael ei ddosbarthu'n brosiect i Gymru a Lloegr, ni fyddwn yn cael dim o'r £100 biliwn o wariant trethdalwyr y DU ar brosiect sy'n niweidio Cymru. Bydd yr Alban, a fydd yn cael budd uniongyrchol o'r prosiect, yn cael cyfran o'r £100 biliwn. Byddai cyfran deg o'r £100 biliwn yn sicr yn caniatáu inni drawsnewid y rheilffyrdd yng Nghymru.
Nawr, rhaid imi fod yn glir ein bod yn disgwyl y bydd effaith a graddau'r argyfwng hwn o ran ein cyllid cyhoeddus yn cael eu teimlo am gryn amser. Rydym ni eisoes wedi darparu hyd at £105 miliwn o gyllid ychwanegol i redeg ein gwasanaethau rheilffyrdd yn ystod y cyfnod brys hwn, ac mae'n debyg y bydd angen i ni ddarparu £62 miliwn arall o gyllid ar gyfer gweithredu gwasanaethau hyd at ddiwedd mis Mawrth y flwyddyn nesaf. Mae'r cyllid ychwanegol hwn yn hanfodol er mwyn darparu digon o wasanaethau a chapasiti o fewn amserlen lai i ddiwallu anghenion teithio gweithwyr allweddol a'r rhai ag anghenion teithio hanfodol eraill, megis disgyblion a myfyrwyr sy'n dychwelyd i ysgolion a cholegau.
Yn y tymor hwy, tra bod llawer llai o alw gan deithwyr o hyd, mae'n debygol y bydd yn rhaid inni barhau i wneud rhai dewisiadau anodd. Nawr, bydd gweithredu gwasanaethau rheilffyrdd yn parhau i ddioddef gostyngiad sylweddol mewn refeniw nes y gallwn ni groesawu teithwyr yn ôl i'n rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus yn llawn. Bydd angen i ni wneud penderfyniadau ynghylch sicrhau bod adnoddau ar gael, costau gweithredol a'r potensial o barhau i gynnig gwasanaeth llai cynhwysfawr nes bydd y galw a refeniw teithwyr yn cynyddu eto. Fodd bynnag, byddwn yn cymryd y camau angenrheidiol i sicrhau y bydd gweithwyr allweddol a'r rhai sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus yn parhau i allu gwneud y teithiau y mae angen iddyn nhw eu gwneud. Gallaf sicrhau'r Aelodau y byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw am y gwaith yr ydym ni yn ei wneud a'r dewisiadau y byddwn yn eu hwynebu wrth ddarparu gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon, and for the advance copy as well, which was appreciated? I am a bit disappointed, Minister, that you haven't brought forward a statement on the last Wednesday before half-term. Instead, I and Members had to read about it later that day in the media. But it would be useful if you could set out why you weren't able to bring forward a statement to the Senedd before the half-term period.
From my perspective, people generally don't care who runs a train service, or what name is on the side of a train; they tend to care more about the service, they tend to care about whether the train is going to arrive on time, or is it going to arrive at all, are they able to get Wi-Fi, are they able to find a clean toilet or a toilet at all on the train. These are some of the issues that passengers tend to care about, rather than who is running the service. But Welsh Government's decision to take control of the operation, regardless of the right or wrongs of that, doesn't fill me with great optimism. I think of Cardiff Airport and the cost implications for the Government and the risk associated with that, and this is on a whole new level in terms of taking on the operation of rail.
Now, it's the cost implications that I think we do need to have answers on, and I'm specifically thinking of the long-term costs of the decision that you've made. Putting aside the rights and wrongs, you've made the decision and there are going to be huge cost implications for not just your Government department, but across the whole of Government. When I raised this with you 10 days or two weeks ago at the Committee for the Scrutiny of the First Minister, you said that you're going to be working through the cost implications as part of those detailed negotiations, and that when you made the oral statement in two weeks' time, which is now, you'd be able to provide us with the costs moving forward. I appreciate your statement today talks about not being able to do that at this stage, because negotiations are still going on and you're asking Members to have patience with that process because of the commercial sensitivities, but perhaps you could tell us when you will be in a position to conclude those negotiations and answer questions around the costs. Ultimately, tell us, Minister, what it is that you won't be spending money on in the future to meet the costs of this decision two weeks ago.
Perhaps you could also tell us, Minister, what other options were Welsh Government and you considering before reaching this decision—what were your other thought processes? What were the other options on the table? Perhaps you could talk about those. Also, what are the Welsh Government's long-term aspirations in terms of public ownership of rail services in Wales? Is it the case that, ultimately, you believe that it will stay in public ownership and be operated by Welsh Government, or do you envisage that the operation will go back to private ownership at some time in the future?
And finally, and probably back to my opening comments, really, passengers care about the implications of the service for them, so what are the implications in terms of new rolling stock and station improvements, which, of course, are what passengers and the public particularly care about?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma, ac am y copi o flaen llaw hefyd yr oeddwn yn dra diolchgar amdano? Rwyf braidd yn siomedig, Gweinidog, nad ydych chi wedi cyflwyno datganiad ar y dydd Mercher olaf cyn hanner tymor. Yn hytrach, bu'n rhaid i mi ac Aelodau ddarllen amdano yn ddiweddarach y diwrnod hwnnw yn y cyfryngau. Ond byddai'n ddefnyddiol pe gallech chi ddweud pam nad oeddech chi'n gallu cyflwyno datganiad i'r Senedd cyn y cyfnod hanner tymor.
O'm safbwynt i, yn gyffredinol nid yw pobl yn poeni pwy sy'n rhedeg gwasanaeth trên, na pha enw sydd ar ochr trên; maen nhw'n tueddu i boeni mwy am y gwasanaeth, maen nhw'n tueddu i boeni pa un a yw'r trên yn mynd i gyrraedd yn brydlon, neu a yw'n mynd i gyrraedd o gwbl, a fydd Wi-Fi ar gael iddyn nhw, a ydyn nhw'n gallu dod o hyd i dŷ bach glân neu dŷ bach o gwbl ar y trên. Dyma rai o'r materion y mae teithwyr yn tueddu i boeni amdanyn nhw, yn hytrach na phwy sy'n rhedeg y gwasanaeth. Ond nid yw penderfyniad Llywodraeth Cymru i gymryd rheolaeth dros y gweithredu, er gwell neu er gwaeth yn gwneud imi deimlo'n obeithiol iawn. Rwy'n meddwl am Faes Awyr Caerdydd a'r goblygiadau o ran cost i'r Llywodraeth a'r risg sy'n gysylltiedig â hynny, ac mae hyn ar lefel hollol newydd o ran ymgymryd â gweithredu'r rheilffyrdd.
Nawr, rwy'n credu mai ar oblygiadau o ran cost y mae angen atebion yn eu cylch, ac rwy'n meddwl yn benodol am gostau hirdymor y penderfyniad yr ydych chi wedi'i wneud. Gan roi'r ddadl er gwell neu er gwaeth o'r neilltu, rydych chi wedi gwneud y penderfyniad a bydd goblygiadau enfawr o ran cost nid yn unig i adran eich Llywodraeth, ond ar draws y Llywodraeth gyfan. Pan godais hyn gyda chi 10 diwrnod neu bythefnos yn ôl yn y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, fe ddywedsoch chi y byddwch yn gweithio drwy'r goblygiadau o ran costau yn rhan o'r trafodaethau manwl hynny, a phan wnaethoch chi'r datganiad llafar ymhen pythefnos, sef nawr, y byddech chi'n gallu rhoi'r costau i ni wrth symud ymlaen. Rwy'n deall bod eich datganiad heddiw'n dweud na allwch chi wneud hynny ar hyn o bryd, oherwydd mae trafodaethau'n dal i fynd rhagddyn nhw ac rydych yn gofyn i Aelodau fod yn amyneddgar ynghylch y broses honno oherwydd y sensitifrwydd masnachol, ond efallai y gallech chi ddweud wrthym ni pryd y byddwch chi mewn sefyllfa i gwblhau'r trafodaethau hynny ac ateb cwestiynau am y costau. Yn y pen draw, dywedwch wrthym ni, Gweinidog, am yr hyn na fyddwch chi'n gwario arian arno yn y dyfodol i dalu costau'r penderfyniad hwn bythefnos yn ôl.
Efallai y gallech chi ddweud wrthym ni hefyd, Gweinidog, pa ddewisiadau eraill yr oedd Llywodraeth Cymru a chithau'n eu hystyried cyn dod i'r penderfyniad hwn—beth arall oedd yn mynd drwy eich meddwl? Beth oedd y dewisiadau eraill ar y bwrdd? Efallai y gwnewch chi siarad am y rheini. Hefyd, beth yw dyheadau hirdymor Llywodraeth Cymru o ran perchnogaeth gyhoeddus ar wasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru? A yw'n wir eich bod, yn y pen draw, yn credu y bydd yn parhau i fod mewn perchnogaeth gyhoeddus ac yn cael ei weithredu gan Lywodraeth Cymru, neu yn hytrach a ydych yn rhagweld y bydd y gweithredu yn dychwelyd i ddwylo preifat ryw bryd yn y dyfodol?
Ac yn olaf, a dychweled at fy sylwadau agoriadol, mewn gwirionedd, mae teithwyr yn poeni am oblygiadau'r gwasanaeth iddyn nhw, felly beth yw'r goblygiadau o ran cerbydau newydd a gwelliannau i orsafoedd, sef, wrth gwrs, yr hyn y mae teithwyr a'r cyhoedd yn poeni amdanyn nhw'n benodol?
Well, can I thank Russell George for the various questions that he's raised today? I do appreciate that Members may be disappointed that a statement was not able to be made to the Senedd Chamber on the Wednesday of the week when the announcement was made. Let me outline to Members the reasons why, and they are many. First of all, sensitive commercial negotiations have been taking place during the summer and into the autumn with KeolisAmey on the future of rail services, but, of course, the heads of terms that were agreed were only agreed and then signed off at 6 p.m. on the Tuesday evening, which meant it was simply not possible to then table this for debate or for a statement on Wednesday ahead of the recent recess. Also, given the uncertainty that this date would be achieved and that slightly more time would be required for briefings, obviously, for staff, the 2,500 staff, we therefore determined that scheduling it for Thursday was prudent. Thursday of that week was also the last date to ensure that all staff could be briefed and that the 90-day Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations 1981 consultation period could be instigated, and therefore it was not possible, then, to make the statement this week. Now, given our desire to ensure that not just customers but staff are at the heart of everything that we decide with regard to the Wales and borders rail services, I think it was only right and proper that workers heard first about the future of their employment and the services that they deliver. And I can add a further final but important reason why the timings were such, and it's because Keolis and Amey are two very significant international private companies, they have shareholders, and there are requirements on market-sensitive announcements and how these need to be communicated with shareholders, and therefore we were unable to say anything before those shareholders were informed.
Now, I would agree with Russell George that people care less about the brand that is carried on the side of a train than they do about how a train operates—whether it's on time, whether it's clean, whether toilets are available, what sort of catering services are available on board—but I disagree with Russell George on his assertion that the public sector is less able to deliver regular, reliable services than the private sector. We need only look at the likes of Northern to appreciate that the UK Government would agree with me on this point. The UK Government intervened with Northern Rail, took it over, brought into public ownership. So, what we are doing is, to a degree, consistent with what other Governments are doing. And I think Members would also recognise that in other areas of public transport delivery—buses, for example—the public sector plays an excellent role in some parts of Wales, and we would wish councils to play a greater role across all local authority areas in delivering bus services.
And in terms of comparing the decision that we've made with regard to rail services to our management of Cardiff Airport, I would just remind Members that, prior to this global pandemic, I don't think there is any Member in the Chamber that was questioning the success of Cardiff international airport in recent years—passenger numbers had increased to record levels since our taking over of that particular asset; we were delivering on a hugely ambitious vision for the airport. But, of course, regional airports the length of breadth of the UK, and further afield, are suffering terribly as a result of coronavirus, and it must be said that many more regional airports are in more vulnerable positions than Cardiff international airport, and that's because Cardiff international airport has a Government sitting behind it, able to protect it.
Now, in terms of costs associated with the decision that we have made, costs for the negotiations and the outcome of the negotiations will be available before the transfer takes place in February. But there are many other costs that we need to consider—one the cost of actually maintaining services at the levels that they are operating against the reduced fare box, and, regardless of the ownership model, there would still be a need to intervene with additional public money in order to keep trains operating. In terms of set-up costs, what I can say to Members is that TfW have already identified that it'll be necessary to ascertain certain assets from KeolisAmey to ensure the smooth transition and ongoing provision of services, but the important point is that these are assets and, therefore, they have a value, rather than just a cost. Once the value of these assets has been fully resolved, I will ask TfW to provide Members with a comprehensive update.
There will, obviously, be one-off administrative costs in respect of managing the TUPE process and—[Inaudible.]—of any required contracts. This will be significantly less, it must be said, than the ongoing management and performance fee being paid under the emergency arrangements. And then the costs of this will be less, on the whole, than the performance and management fee being paid by the Department for Transport to train operators under their emergency recovery management agreement, which takes me to the next important point that Russell George was asking about, and that was what other methods of taking forward the management of and delivery of rail services were considered by Welsh Government. Well, every option was considered, and, at a UK Government level, through DfT, there is no single option or model that has been taken forward for all franchise agreements. Some train operators have had the original emergency management agreement extended, others have been put into a new agreement for up to 18 months, and those agreements are known as emergency recovery management agreements. Some, of course, as Members are aware, have been given direct awards, while some are under the operator-of-last-resort model.
Many are not giving certainty to passengers in England. What we have done is offered a clear time frame for a smooth transition, a certainty for passengers and for staff. The key difference with our franchise agreement, which we signed in 2018, was that it incorporated not just rail services, but also the transformation of the asset, the core Valleys lines. That made it distinctly different. So, whilst we were able to consider all of those models that are being adopted in various franchise agreements in England, we determined that the model that we decided on was the most suitable for Wales.
In terms of the question asked about how long can this last, well, we await a UK position in regard to the Railways Act 2005 and whether that will have to be amended in some way. But our position is that we will be taking forward this new operating model for as long as we can, and we wish to make sure that we use the agreements that we have in place, the heads of terms that we're going to be negotiating the details of, to ensure that we have a transition in terms of rail services, but that we also deliver on the ambitious metro programme and, furthermore, that we use the joint venture with Keolis and Amey to guarantee that we can deliver integrated ticketing and other improvements in the way that rail services operate in the Wales and borders areas.
And then, finally, Llywydd, Russell George asked the really important question about our commitment to rolling stock, that £800 million commitment to rolling stock. We remain committed to delivering that £800 million upgrade programme, new trains—excellent new trains—operating on our railways. We are committed to that, and, of course, future Governments will wish to look at spending priorities in the longer term with regard to station upgrades, but, right now, I remain committed to investing wherever we can in those station upgrades. But I have to say the UK Government needs to make good on its historic underinvestment in rail infrastructure and also invest in rail lines and in stations.
Wel, a gaf i ddiolch i Russell George am y gwahanol gwestiynau y mae wedi'u codi heddiw? Rwy'n sylweddoli y gallai Aelodau fod yn siomedig na ellid gwneud datganiad i Siambr y Senedd ar ddydd Mercher yr wythnos pan wnaethpwyd y cyhoeddiad. Gadewch imi amlinellu i'r Aelodau y rhesymau pam, ac maen nhw'n niferus. Yn gyntaf oll, bu trafodaethau masnachol sensitif yn ystod yr haf ac i mewn i'r hydref gyda KeolisAmey ynglŷn â dyfodol gwasanaethau rheilffyrdd, ond, wrth gwrs, dim ond am 6 p.m. ar y nos Fawrth y cafodd penawdau'r telerau eu cytuno a'u cymeradwyo, a oedd yn golygu nad oedd hi'n bosibl wedyn i gyflwyno hyn i'w drafod neu ar gyfer datganiad ar y dydd Mercher cyn y toriad diweddaraf. Hefyd, o ystyried yr ansicrwydd ynghylch a fyddai'r dyddiad hwn yn cael ei gyflawni ac y byddai angen ychydig mwy o amser ar gyfer sesiynau briffio, yn amlwg, i staff, y 2,500 o staff, fe wnaethom ni benderfynu felly fod ei amserlennu ar gyfer dydd Iau yn ddoeth. Dydd Iau'r wythnos honno hefyd oedd y dyddiad olaf i sicrhau y gellid briffio'r holl staff ac y gellid cychwyn cyfnod ymgynghori 90 diwrnod ar Reoliadau Trosglwyddo Ymgymeriadau (Diogelu Cyflogaeth) 1981, ac felly nid oedd hi'n bosibl i wneud y datganiad yr wythnos hon. Nawr, o ystyried ein hawydd i sicrhau nid yn unig bod cwsmeriaid ond staff wrth wraidd popeth a fyddwn ni'n penderfynu arno o ran gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau, credaf nad yw hi ond yn briodol i weithwyr glywed yn gyntaf am ddyfodol eu swyddi a'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu. A gallaf ychwanegu, yn olaf, reswm pwysig arall pam roedd yr amseru fel ag yr oedd, a'r rheswm yw bod Keolis ac Amey yn ddau gwmni preifat rhyngwladol arwyddocaol iawn, mae ganddyn nhw gyfranddalwyr, ac mae gofynion ynghylch cyhoeddiadau sy'n sensitif i'r farchnad a sut mae angen cyfleu'r rhain i gyfranddalwyr, ac felly nid oeddem yn gallu dweud dim cyn i'r cyfranddalwyr hynny gael eu hysbysu.
Nawr, byddwn yn cytuno â Russell George fod pobl yn poeni llai am y brand sydd ar ochr trên nag y maen nhw am y ffordd y mae trên yn gweithredu—a yw'n brydlon, a yw'n lân, pa un a oes toiledau ar gael, pa fath o wasanaethau arlwyo sydd ar gael—ond rwy'n anghytuno â Russell George a'i honiad bod y sector cyhoeddus yn llai abl na'r sector preifat i ddarparu gwasanaethau dibynadwy rheolaidd. Does dim eisiau inni edrych yn bellach na chwmnïau fel Northern i weld y byddai Llywodraeth y DU yn cytuno â mi ar y pwynt hwn. Ymyrrodd Llywodraeth y DU â Northern Rail, ei gymryd o dan ei reolaeth, a'i roi o dan berchnogaeth gyhoeddus. Felly, mae'r hyn yr ydym ni yn ei wneud, i raddau, yn gyson â'r hyn y mae Llywodraethau eraill yn ei wneud. A chredaf y byddai'r Aelodau hefyd yn cydnabod, mewn meysydd eraill o ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus—bysiau, er enghraifft—fod y sector cyhoeddus yn chwarae rhan ragorol mewn rhai rhannau o Gymru, a byddem ni'n dymuno i gynghorau chwarae mwy o ran ym mhob un o'n hawdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau bysiau.
Ac o ran cymharu'r penderfyniad yr ydym ni wedi'i wneud ynglŷn â gwasanaethau rheilffyrdd â'n rheolaeth dros Faes Awyr Caerdydd, hoffwn atgoffa'r Aelodau, cyn y pandemig byd-eang hwn, nad wyf yn credu bod unrhyw Aelod yn y Siambr a oedd yn cwestiynu llwyddiant maes awyr rhyngwladol Caerdydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf—roedd nifer y teithwyr wedi cynyddu i'r niferoedd mwyaf erioed ers inni gymryd yr ased penodol hwnnw drosodd; roeddem yn gwireddu gweledigaeth uchelgeisiol iawn ar gyfer y maes awyr. Ond, wrth gwrs, mae meysydd awyr rhanbarthol ar hyd y DU, ac ymhellach draw, yn dioddef yn ofnadwy o ganlyniad i'r coronafeirws, a rhaid dweud bod llawer mwy o feysydd awyr rhanbarthol o dan fwy o fygythiad na maes awyr rhyngwladol caerdydd, a hynny oherwydd bod gan faes awyr rhyngwladol Caerdydd gefnogaeth Llywodraeth, sy'n gallu ei ddiogelu.
Nawr, o ran costau sy'n gysylltiedig â'n penderfyniad, bydd costau ar gyfer y trafodaethau a chanlyniad y trafodaethau ar gael cyn y trosglwyddo ym mis Chwefror. Ond mae llawer o gostau eraill y mae angen inni eu hystyried—un yw cost cynnal gwasanaethau ar y lefelau y maen nhw'n gweithredu er gwaethaf y gostyngiad mewn arian tocynnau, a beth bynnag fo'r model perchnogaeth, byddai angen ymyrryd o hyd ag arian cyhoeddus ychwanegol er mwyn cadw trenau i redeg. O ran costau sefydlu, yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelodau yw bod Trafnidiaeth Cymru eisoes wedi nodi y bydd angen cael gwybod am rai asedau gan KeolisAmey er mwyn sicrhau pontio llyfn a darpariaeth barhaus o wasanaethau, ond y pwynt pwysig yw mai asedau yw'r rhain ac, felly, mae ganddyn nhw werth, yn hytrach na chost yn unig. Ar ôl canfod beth yw union werth yr asedau hyn, gofynnaf i Trafnidiaeth Cymru roi diweddariad cynhwysfawr i'r Aelodau.
Mae'n amlwg y bydd costau gweinyddol untro o ran rheoli'r broses TUPE a—[Anghlywadwy.]—o unrhyw gontractau gofynnol. Bydd hyn yn sylweddol is, rhaid dweud, na'r ffi reoli a pherfformiad parhaus sy'n cael ei thalu o dan y trefniadau argyfwng. Ac yna bydd costau hyn yn llai, ar y cyfan, na'r ffi perfformiad a rheoli sy'n cael ei thalu gan yr Adran Drafnidiaeth i weithredwyr trenau o dan eu cytundeb rheoli adferiad brys, sy'n dod â fi at y pwynt pwysig nesaf yr oedd Russell George yn gofyn amdano, a dyna'r dulliau eraill o fwrw ymlaen â rheoli a darparu gwasanaethau rheilffyrdd a ystyriwyd gan Lywodraeth Cymru. Wel, ystyriwyd pob dewis, ac, ar lefel Llywodraeth y DU, drwy'r Adran Drafnidiaeth, nid oes un dewis na model sydd wedi'i ddatblygu ar gyfer pob cytundeb masnachfraint. Mae rhai gweithredwyr trenau wedi cael y cytundeb rheoli brys gwreiddiol wedi'i ymestyn, ac mae eraill wedi cael cytundeb newydd am hyd at 18 mis, a gelwir y cytundebau hynny'n gytundebau rheoli adferiad brys. Mae rhai, wrth gwrs, fel y gŵyr Aelodau, wedi cael dyfarniadau uniongyrchol, tra bo rhai yn gweithio ar fodel y gweithredwr pan fetha popeth arall.
Nid yw llawer ohonyn nhw yn rhoi sicrwydd i deithwyr yn Lloegr. Yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud yw cynnig amserlen glir ar gyfer pontio llyfn, sicrwydd i deithwyr ac i staff. Y gwahaniaeth allweddol yn ein cytundeb masnachfraint ni, a lofnodwyd gennym ni yn 2018, oedd ei fod yn ymgorffori nid yn unig gwasanaethau rheilffyrdd, ond hefyd trawsnewid yr ased, rheilffyrdd craidd y Cymoedd. Roedd hynny'n ei wneud yn wahanol iawn. Felly, er inni allu ystyried yr holl fodelau hynny sy'n cael eu mabwysiadu mewn gwahanol gytundebau masnachfraint yn Lloegr, fe wnaethom ni benderfynu mai'r model a wnaethom ni ei ddewis oedd yr un mwyaf addas i Gymru.
O ran y cwestiwn a ofynnwyd am ba hyd y gall hyn barhau, wel, rydym yn aros am safbwynt y DU o ran Deddf Rheilffyrdd 2005 a pha un a fydd angen diwygio honno mewn unrhyw ffordd. Ond ein safbwynt ni yw y byddwn yn bwrw ymlaen â'r model gweithredu newydd hwn cyhyd ag y gallwn ni, a hoffem sicrhau ein bod yn defnyddio'r cytundebau sydd gennym ni ar waith, y penawdau telerau y byddwn yn trafod eu manylion, er mwyn sicrhau bod gennym ni delerau pontio gwasanaethau rheilffyrdd, ond ein bod hefyd yn cyflawni'r rhaglen metro uchelgeisiol a hefyd ein bod yn defnyddio'r fenter ar y cyd â Keolis ac Amey i warantu y gallwn ni ddarparu tocynnau integredig a gwelliannau eraill yn y ffordd y mae gwasanaethau rheilffyrdd yn gweithredu yn ardaloedd Cymru a'r gororau.
Ac yna, yn olaf, Llywydd, gofynnodd Russell George y cwestiwn gwirioneddol bwysig am ein hymrwymiad i gerbydau, yr ymrwymiad hwnnw o £800 miliwn i gerbydau. Rydym yn parhau i ymrwymo i ddarparu'r rhaglen uwchraddio honno gwerth £800 miliwn, trenau newydd—trenau newydd rhagorol—sy'n gweithredu ar ein rheilffyrdd. Rydym ni wedi ymrwymo i hynny, ac, wrth gwrs, bydd Llywodraethau'r dyfodol yn dymuno edrych ar flaenoriaethau gwario yn y tymor hwy o ran uwchraddio gorsafoedd, ond, ar hyn o bryd, rwy'n dal yn ymrwymo i fuddsoddi lle bynnag y gallwn ni yn y gwaith o uwchraddio'r gorsafoedd hynny. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod angen i Lywodraeth y DU unioni'r cam o danfuddsoddi hanesyddol yn seilwaith y rheilffyrdd a hefyd buddsoddi mewn rheilffyrdd ac mewn gorsafoedd.
I thank the Minister very much for his statement. I do understand the circumstances that led to this statement coming into the public domain before it had been placed before the Senedd, and I do accept that the Minister himself regards that as suboptimal and not the way that he would usually wish to proceed.
As the Minister knows, Plaid Cymru are pleased to support him in this approach. When the opportunity came up a couple of years ago, we felt that there wasn't a particularly clear case for private sector shareholders needing to make a profit out of our public transport services, and there is very little evidence that doing so makes them more efficient or more pleasant to use. We will support the Minister in maintaining this arrangement for as long as possible, and if it's necessary for him to seek any amendments to legislation at a Westminster level, we will support him in doing so.
I'd like to ask some specific questions. Minister, you mention the possibility of the need to improve stations—for example, the station at Llanelli is in a pretty rundown condition at present. Will this new arrangement make it easier for the railway services in Wales to respond to Welsh public priorities? Will it, for example, also make it easier to join up timetabling? It's a particular frustration for people who find themselves coming from the west of Wales into Swansea station just as the train to London or the train to Manchester is pulling out because those timetables don't work together. Places like Kidwelly, where you have a very long walk from the railway station to the bus station—will this new arrangement make it more effective and more easy for you to guide public transport to meet public service priorities?
Can you confirm for us, Minister—and I take it from your reference to the TUPE arrangements—that there will be no negative effects on the terms and conditions of staff delivering our railway services at all levels? You have given us that assurance privately, and I know that you have had those discussions with trade unions and others, but I think it would helpful for you to be able to put on public record that staff will not be negatively implicated by this.
I wonder if you have had any indication, Minister, as to when the UK Government will publish the Williams review, because, in a sense, without knowing that, and any measures that may come from that, you are slightly operating with one hand tied behind your back with regard to rail services in Wales. I would associate myself and my party with everything that you've said, Minister, about the consequential that should be available from HS2. It is absolutely unacceptable that it's not being made available, and, again, we will support you in any representations you're making.
Just finally, I appreciate you cannot, as you said to Russell George and you said in your statement, give us details of the financial arrangements, and I appreciate the commercial confidentiality issues involved, but other than the administrative costs that you've mentioned with regard to TUPE and the costs that arise directly from the pandemic, which would have had to be met whether the franchise went into public or remained in private hands, can you give us your assurance that it is your intention that no further longer term costs will be incurred to the public purse other than those that would have occurred under the circumstances had the franchise remained in private hands?
Diolch yn fawr iawn i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rwy'n deall yr amgylchiadau a arweiniodd at gyhoeddi'r datganiad hwn cyn ei gyflwyno gerbron y Senedd, ac rwy'n derbyn bod y Gweinidog ei hun o'r farn nad oedd hynny'n ddelfrydol ac nad felly y byddai fel arfer yn dymuno gweithredu.
Fel y gŵyr y Gweinidog, mae Plaid Cymru yn falch o'i gefnogi yn y dull gweithredu hwn. Pan ddaeth y cyfle i'r amlwg ychydig flynyddoedd yn ôl, teimlem nad oedd achos arbennig o glir dros yr angen i gyfranddalwyr y sector preifat wneud elw o'n gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus, ac ychydig iawn o dystiolaeth sydd bod gwneud hynny'n eu gwneud yn fwy effeithlon neu'n fwy dymunol i'w defnyddio. Byddwn ni'n cefnogi'r Gweinidog i gynnal y trefniant hwn cyhyd ag sy'n bosibl, ac os oes angen iddo geisio unrhyw ddiwygiadau i ddeddfwriaeth ar lefel San Steffan, byddwn yn ei gefnogi i wneud hynny.
Hoffwn ofyn rhai cwestiynau penodol. Gweinidog, rydych yn sôn am y posibilrwydd o'r angen i wella gorsafoedd—er enghraifft, mae'r orsaf yn Llanelli mewn cyflwr pur druenus ar hyn o bryd. A fydd y trefniant newydd hwn yn ei gwneud hi'n haws i'r gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru ymateb i flaenoriaethau cyhoeddus Cymru? A fydd, er enghraifft, hefyd yn ei gwneud hi'n haws cael amserlenni cysylltiedig? Mae'n rhwystredigaeth arbennig i bobl sy'n dod o orllewin Cymru ac yn cyrraedd gorsaf Abertawe ar yr union adeg y mae'r trên i Lundain neu'r trên i Fanceinion yn gadael, am nad yw'r amserlenni hynny'n gweithio gyda'i gilydd. Lleoedd fel Cydweli, lle mae taith gerdded hir iawn o'r orsaf reilffordd i'r orsaf fysiau—a fydd y trefniant newydd hwn yn ei gwneud hi'n fwy effeithiol ac yn haws ichi arwain trafnidiaeth gyhoeddus i fodloni blaenoriaethau gwasanaethau cyhoeddus?
A wnewch chi gadarnhau i ni, Gweinidog—ac rwy'n cymryd, o'ch cyfeiriad at drefniadau TUPE—na fydd dim effeithiau negyddol ar delerau ac amodau staff sy'n darparu ein gwasanaethau rheilffordd ar bob lefel? Rydych chi wedi rhoi'r sicrwydd hwnnw inni'n breifat, a gwn eich bod wedi cael y trafodaethau hynny gydag undebau llafur ac eraill, ond credaf y byddai'n ddefnyddiol petaech chi'n dweud ar goedd na fydd effaith negyddol ar staff.
Tybed a ydych chi wedi cael unrhyw arwydd, Gweinidog, pryd y bydd Llywodraeth y DU yn cyhoeddi adolygiad Williams, oherwydd, ar un ystyr, heb wybod hynny, ac unrhyw fesurau a allai ddeillio o hynny, rydych chi i raddau yn gweithredu gydag un llaw wedi'i chlymu y tu ôl i'ch cefn o ran gwasanaethau rheilffyrdd yng Nghymru. Byddwn i a'm plaid yn cefnogi popeth yr ydych chi wedi'i ddweud, Gweinidog, am y swm canlyniadol a ddylai fod ar gael o ganlyniad i HS2. Mae'n gwbl annerbyniol nad yw'n cael ei ddarparu, ac, unwaith eto, byddwn yn eich cefnogi o ran unrhyw sylwadau a wnewch chi.
Yn olaf, sylweddolaf na allwch chi, fel y dywedsoch chi wrth Russell George ac fel y dywedsoch chi yn eich datganiad, roi manylion y trefniadau ariannol inni, ac rwy'n deall y materion cyfrinachedd masnachol dan sylw, ond ar wahân i'r costau gweinyddol yr ydych chi wedi'u crybwyll o ran TUPE a'r costau sy'n deillio'n uniongyrchol o'r pandemig, y byddid wedi gorfod eu talu pe cai'r fasnachfraint ei throsglwyddo i berchnogaeth gyhoeddus neu pe bai yn aros mewn dwylo preifat, a allwch chi roi sicrwydd inni mai eich bwriad yw na fydd unrhyw gostau tymor hwy ychwanegol yn cael eu hysgwyddo gan y pwrs cyhoeddus heblaw'r rhai a fyddai wedi bod yn berthnasol o dan yr amgylchiadau pe bai'r fasnachfraint wedi aros mewn dwylo preifat?
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Can I thank Helen Mary Jones for her questions, and also for her support of the action that we're taking? I should have added in my response to Russell George, in terms of the timing of the announcement, that, of course, news leaked on the Wednesday evening not as a result of any action by a Welsh Government official, nor by the actions of anybody in TfW or Keolis or Amey. It leaked, unfortunately, and that is why people were discovering the outcome of our negotiations before we were able to formally announce it on the Thursday.
In terms of timetabling, well, integration with bus timetables potentially will be enhanced given the increasing role the public sector will be playing in the management of bus services in the future. So, when considered alongside the reforms that are taking place regarding bus services, I think there is a very, very positive story to be told about how the public sector will be able to better manage timetables and, on top of that, fare regimes as well. Integrated ticketing is vitally important to many of the world's best rail and bus operations, and we wish to see integrated ticketing developed as soon as possible and then rolled out across the franchise and across the bus network. That's one of the reasons why we wish to retain the expertise of Keolis. They have incredible experience globally in integrated ticketing, and through the joint venture we'll be able to tap into their experience and expertise and deliver a similar integrated ticketing system here in Wales.
I can assure Members and those 2,500 members of staff within TfW Rail Services that the transfer to TfW Rail Limited will be on the same terms and conditions. And we wish to ensure that staff remain content and secure in the knowledge that public ownership will deliver the same terms and conditions, if not better, if we can improve on them in the years to come, as would have been applied through private ownership.
We don't yet have a date from the UK Government concerning the publication of the Williams review and the response to it, but I have been assured by the Secretary of State that the 'connecting the union' review won't hold back publication of Williams. And I think that's really important because, although the 'connecting the union' review will be carried out in a short time frame, I think everybody would recognise that the publication of Williams is long overdue and cannot wait any longer.
And in terms of the costs, there are two different costs that I think we need to differentiate: one, the costs that are associated with delivering services in the context of COVID, and then the other set of costs are those that are associated with delivering rail services in the new operating model. Because we will not be paying a profit, we have the potential then to actually make savings or to reinvest all of the revenue that is taken through the fare box back into enhanced services. I am determined to make sure that it is the latter, that we improve services with any additional revenue that we are raising, rather than, as would have been the case, paying profit.
A gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau, a hefyd am ei chefnogaeth o ran y camau yr ydym yn eu cymryd? Dylwn i fod wedi ychwanegu yn fy ymateb i Russell George, o ran amseriad y cyhoeddiad, fod newyddion, wrth gwrs, wedi ei ddatgelu'n answyddogol ar y nos Fercher, nid o ganlyniad i unrhyw weithred gan un o swyddogion Llywodraeth Cymru, nac ychwaith gweithredoedd unrhyw un yn Trafnidiaeth Cymru neu Keolis neu Amey. Yn anffodus, datgelwyd y manylion yn answyddogol, a dyna pam roedd pobl yn darganfod canlyniad ein trafodaethau cyn inni allu ei gyhoeddi'n ffurfiol ar y dydd Iau.
O ran amserlennu, wel, efallai y bydd gwell cyfuno ag amserlenni bysiau o ystyried y rhan gynyddol y bydd gan y sector cyhoeddus wrth reoli gwasanaethau bysiau yn y dyfodol. Felly, o ystyried hyn ochr yn ochr â'r diwygiadau sy'n digwydd ynglŷn â gwasanaethau bysiau, credaf fod stori gadarnhaol iawn i'w hadrodd am sut y bydd y sector cyhoeddus yn gallu rheoli amserlenni'n well ac, ar ben hynny, trefniadau gwerthu tocynnau hefyd. Mae tocynnau integredig yn hanfodol bwysig i lawer o weithrediadau rheilffyrdd a bysiau gorau'r byd, ac fe hoffem ni weld datblygu tocynnau integredig cyn gynted â phosibl ac yna cyflwyno hynny ar draws y fasnachfraint ac ar draws y rhwydwaith bysiau. Dyna un o'r rhesymau pam rydym ni eisiau cadw arbenigedd Keolis. Mae ganddyn nhw brofiad anhygoel yn fyd-eang ym maes tocynnau integredig, a thrwy'r fenter ar y cyd byddwn yn gallu manteisio ar eu profiad a'u harbenigedd a darparu system docynnau integredig debyg yma yng Nghymru.
Gallaf sicrhau'r Aelodau a'r 2,500 o'r aelodau staff hynny yng Ngwasanaethau Rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru y bydd y trosglwyddiad i TfW Rail Limited ar yr un telerau ac amodau. A hoffem sicrhau bod staff yn parhau'n fodlon ac yn teimlo'n ddiogel o wybod y bydd perchnogaeth gyhoeddus yn darparu'r un telerau ac amodau, os nad rhai gwell, os gallwn eu gwella yn y blynyddoedd i ddod, â'r rhai y byddid wedi eu cynnig gan berchnogaeth breifat.
Nid oes gennym ni ddyddiad eto gan Lywodraeth y DU ynghylch cyhoeddi adolygiad Williams a'r ymateb iddo, ond mae'r Ysgrifennydd Gwladol wedi fy sicrhau na fydd yr adolygiad 'cysylltu'r undeb' yn atal cyhoeddi adolygiad Williams. Ac rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn oherwydd, er y caiff adolygiad 'cysylltu'r undeb' ei gynnal mewn cyfnod byr, rwy'n credu y byddai pawb yn cydnabod ei bod hi'n hen bryd cyhoeddi adroddiad Williams ac na ellir oedi mwy.
Ac o ran y costau, credaf fod angen i ni wahaniaethu rhwng dau fath o gostau: un, y costau sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau yng nghyd-destun COVID, ac yna'r gyfres arall o gostau yw'r rhai sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau rheilffyrdd yn y model gweithredu newydd. Gan na fyddwn yn talu elw, mae gennym y potensial bryd hynny i wneud arbedion neu ailfuddsoddi'r holl refeniw yr ydym ni'n ei dderbyn yn ôl i wasanaethau gwell. Rwy'n benderfynol o sicrhau mai'r olaf ydyw, ein bod yn gwella gwasanaethau gydag unrhyw refeniw ychwanegol yr ydym yn ei godi, yn hytrach na thalu elw, fel y byddai wedi digwydd.
I'm grateful to you, Minister, for the statement you've just made as well, and also I'm very grateful to you for the action you've taken to sustain services at this most difficult time, both in terms of providing the funding but the public sector acting as a catalyst for action to guarantee services and jobs as well. And I think, given the statement we had earlier from the First Minister and the statement we've heard from you this afternoon, we've demonstrated the power of a united public sector in Wales being able to underpin public services, and I hope that's a lesson that we will continue to learn into the future.
There are two issues that you will not be surprised that I would want to raise with you this afternoon. The first is about investment and the second is about services serving my own constituency. In terms of investment, Russell George says that the passengers don't care whose name is written on the side of trains. That may well be the case, but they do care about investment. They care deeply about rolling stock, they care deeply about services, they care deeply about the infrastructure, and Wales has been starved of that investment for far too long. A simple look at the mathematics—my 10-year-old could explain to the Conservatives the way that Wales has been poorly treated by the current structures, and it is time for them to change. You've already referenced the Williams review in the statement, and I'd be grateful if you could update Members on where you believe we are at the moment, because we desperately need the investment that is possible to ensure that we do have the best possible services across the whole of Wales.
And secondly, in terms of the Ebbw Vale line, you and I have discussed on many occasions throughout the last four years the investment that's required both in terms of rolling stock, and we've seen significant investment in that over the last two years, but also in terms of services. Does the current situation—? This is a really important point, I think. Do the current circumstances mean that there is any delay in the potential for additional services from Ebbw Vale to Cardiff? The current timeline is to see additional services from Ebbw Vale next year. Is that still going ahead, or is that affected? We then need the investment to allow four trains an hour down from Ebbw Vale to Cardiff, and we also want to see, of course, investment in the infrastructure serving Abertillery in terms of a new station there. So, those are really key investments to ensure that, in the Ebbw valley, we don't miss out on the advantages of the metro system. And to ensure that that happens, we do need a guarantee or certainly an indication this afternoon that that investment is continuing to be made by the Welsh Government, when we all know that the UK Government is going to walk away from its responsibilities.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Gweinidog, am y datganiad yr ydych chi newydd ei wneud yn ogystal, a hefyd rwy'n ddiolchgar iawn i chi am y camau yr ydych chi wedi'u cymryd i gynnal gwasanaethau yn y cyfnod anodd hwn, o ran darparu'r cyllid, a'r sector cyhoeddus yn gweithredu fel catalydd ar gyfer gweithredu i warantu gwasanaethau a swyddi hefyd. Ac rwy'n credu, o ystyried y datganiad a gawsom ni yn gynharach gan y Prif Weinidog a'r datganiad yr ydym ni wedi'i glywed gennych chi y prynhawn yma, rydym ni wedi dangos y gall pŵer sector cyhoeddus unedig yng Nghymru fod yn sail i wasanaethau cyhoeddus, ac rwy'n gobeithio bod honno'n wers y byddwn yn parhau i'w dysgu i'r dyfodol.
Mae dau fater na fyddwch yn synnu y byddwn i eisiau eu codi gyda chi y prynhawn yma. Mae'r cyntaf yn ymwneud â buddsoddi ac mae'r ail yn ymwneud â gwasanaethau sy'n gwasanaethu fy etholaeth fy hun. O ran buddsoddi, dywed Russell George nad yw teithwyr yn poeni ynghylch pa enw sydd wedi'i ysgrifennu ar ochr trenau. Mae'n ddigon posibl bod hynny'n wir, ond maen nhw'n poeni am fuddsoddi. Maen nhw'n poeni'n fawr am gerbydau, maen nhw'n poeni'n fawr am wasanaethau, maen nhw'n poeni'n fawr am y seilwaith, ac mae Cymru wedi ei hamddifadu o'r buddsoddiad hwnnw'n am amser rhy hir o lawer. Golwg syml ar y fathemateg—gallai fy mhlentyn 10 mlwydd oed egluro i'r Ceidwadwyr sut mae Cymru wedi cael ei thrin yn wael gan y strwythurau presennol, ac mae'n bryd iddyn nhw newid. Rydych chi eisoes wedi cyfeirio at adolygiad Williams yn y datganiad, a byddwn i'n ddiolchgar pe baech yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynghylch lle yr ydych chi'n credu ein bod ni arni ar hyn o bryd, oherwydd mae angen dybryd am y buddsoddiad sy'n bosibl i sicrhau bod gennym ni'r gwasanaethau gorau posibl ledled Cymru.
Ac yn ail, o ran rheilffordd Glynebwy, rydych chi a fi wedi trafod droeon drwy gydol y pedair blynedd diwethaf y buddsoddiad sydd ei angen o ran cerbydau, ac rydym ni wedi gweld buddsoddiad sylweddol yn hynny dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ond hefyd o ran gwasanaethau. A yw'r sefyllfa bresennol—? Rwy'n credu bod hwn yn bwynt pwysig iawn. A yw'r amgylchiadau presennol yn golygu bod rhywfaint o oedi o ran y posibilrwydd o gael gwasanaethau ychwanegol o Lynebwy i Gaerdydd? Bwriad yr amserlen bresennol yw cael gwasanaethau ychwanegol o Lynebwy y flwyddyn nesaf. A yw hynny'n dal ar y gweill neu a effeithiwyd ar hynny? Yna mae angen y buddsoddiad arnom ni i ganiatáu pedwar trên yr awr i deithio i lawr o Lynebwy i Gaerdydd, ac rydym ni hefyd eisiau gweld, wrth gwrs, buddsoddi yn y seilwaith sy'n gwasanaethu Abertyleri, o ran gorsaf newydd yno. Felly, mae'r rheini'n fuddsoddiadau gwirioneddol allweddol i sicrhau nad ydym ni, yng Nglynebwy, ar ein colled o ran manteision y system metro. Ac er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd, mae angen gwarant arnom ni neu'n sicr arwydd y prynhawn yma bod Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud y buddsoddiad hwnnw, a ninnau i gyd yn gwybod y bydd Llywodraeth y DU yn troi ei chefn ar ei chyfrifoldebau.
Well, can I thank Alun Davies for his contribution through his questions and for his support of the Welsh Government's decisions with regard to the Wales and borders rail services?
I think Alun Davies makes a really important point in that one in five people in Wales rely on public transport. They don't have access to a car, and public transport, therefore, offers hundreds of thousands of people the opportunity to live their lives without relying on private vehicles. And had we not sustained services during this incredibly difficult period, and I know that it's cost a significant sum of taxpayers' money, but had we not done that, we would have been depriving those one-in-five citizens of Wales the opportunity to lead just a basic, decent life, and there is a massive social justice issue at the heart of what we have been doing during the course of the pandemic. We have wished to leave nobody behind. We have wished to leave nobody further disadvantaged as a result of what we are experiencing, and that principle we'll carry through to the recovery. Traditionally, during recessions and then through to the recovery from recessions, people who are most marginalised, who are furthest from the jobs market, who are the most vulnerable and who often experience their lives in a way that some of us would struggle to imagine, often they find that they are left even further behind during the course of the recovery, and we do not wish to see that happen here in Wales. That's why we remain absolutely committed to investing in public transport and in the services that so many people rely on.
I'm going to talk briefly about both the Williams and the Burns recommendations as well, because they have implications in terms of the Ebbw services. First of all with regard to Williams, and Alun Davies is absolutely right that we do need fair funding for infrastructure, well, our position is very clear. In our submission to the Williams review, we made the case for devolution of responsibility for rail infrastructure and for a fair funding settlement. And in terms of the South East Wales Transport Commission's work, we await the publication of the final Burns report, but I can tell Members today that I've asked Transport for Wales to start developing a strategy for a joint delivery unit to ensure that the necessary skills and resources will be available to ensure that we can deliver on the recommendations of the South East Wales Transport Commission. And I can assure Alun Davies that we remain entirely committed to taking forward those rail projects, such as the Ebbw Vale frequency enhancement, which will deliver better integrated public transport networks for the region and offer a viable alternative to relying on the M4. So, I can assure Alun Davies that there should be no delay in terms of delivering the enhanced frequency that he spoke about, but I must caveat this with the obvious point that we're also reliant on Network Rail in delivering those enhancements on time.
Wel, a gaf i ddiolch i Alun Davies am ei gyfraniad drwy ei gwestiynau ac am ei gefnogaeth i benderfyniadau Llywodraeth Cymru ynglŷn â gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a'r gororau?
Rwy'n credu bod Alun Davies yn gwneud pwynt pwysig iawn gan fod un o bob pump o bobl yng Nghymru yn dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus. Nid oes ganddyn nhw gar, ac felly mae trafnidiaeth gyhoeddus yn cynnig cyfle i gannoedd o filoedd o bobl fyw eu bywydau heb ddibynnu ar gerbydau preifat. Ac oni fyddem ni wedi cynnal gwasanaethau yn ystod y cyfnod anhygoel o anodd hwn, a gwn ei fod wedi costio swm sylweddol o arian trethdalwyr, ond oni fyddem ni wedi gwneud hynny, byddem wedi bod yn amddifadu un o bob pump o ddinasyddion Cymru o'r cyfle i fyw bywyd sylfaenol a digonol, ac mae elfen enfawr o gyfiawnder cymdeithasol wrth wraidd yr hyn y buom ni yn ei wneud yn ystod y pandemig. Nid ydym ni wedi dymuno gadael neb ar ôl. Nid ydym ni wedi dymuno gadael neb o dan fwy o anfantais o ganlyniad i'r hyn yr ydym ni yn ei brofi, a byddwn yn cynnal yr egwyddor honno drwodd i'r adferiad. Yn draddodiadol, yn ystod dirwasgiadau ac yna drwy'r adferiad ar ôl dirwasgiadau, mae'r bobl hynny sy'n cael eu gwthio fwyaf i'r cyrion, sydd bellaf o'r farchnad swyddi, sydd fwyaf agored i niwed ac sy'n aml yn byw bywydau mewn ffordd y byddai rhai ohonom yn ei chael hi'n anodd ei dychmygu, yn aml yn cael eu gadael hyd yn oed ymhellach ar ôl yn ystod yr adferiad, ac nid ydym ni eisiau gweld hynny'n digwydd yma yng Nghymru. Dyna pam rydym yn parhau'n gwbl ymrwymedig i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus ac yn y gwasanaethau y mae cynifer o bobl yn dibynnu arnyn nhw.
Rwy'n mynd i siarad yn fyr am argymhellion Williams a Burns hefyd, oherwydd mae ganddyn nhw oblygiadau o ran gwasanaethau Ebwy. Yn gyntaf oll o ran Williams, ac mae Alun Davies yn llygad ei le fod angen cyllid teg arnom ni ar gyfer seilwaith, wel, mae ein safbwynt yn glir iawn. Yn ein cyflwyniad i adolygiad Williams, fe wnaethom ni ddadlau'r achos dros ddatganoli cyfrifoldeb dros seilwaith rheilffyrdd ac am setliad ariannu teg. Ac o ran gwaith Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru, rydym yn aros i adroddiad terfynol Burns gael ei gyhoeddi, ond gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw fy mod wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru ddechrau datblygu strategaeth ar gyfer uned gyflawni ar y cyd i sicrhau y bydd y sgiliau a'r adnoddau angenrheidiol ar gael i sicrhau y gallwn ni gyflawni argymhellion Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru. A gallaf sicrhau Alun Davies ein bod yn parhau'n gwbl ymrwymedig i fwrw ymlaen â'r prosiectau rheilffyrdd hynny, megis gwella amlder gwasanaethau Glynebwy, a fydd yn darparu rhwydweithiau trafnidiaeth gyhoeddus integredig gwell ar gyfer y rhanbarth ac yn cynnig dewis arall dichonadwy yn lle gorfod dibynnu ar yr M4. Felly, gallaf sicrhau Alun Davies na ddylid bod dim oedi o ran sicrhau'r amlder cynyddol y soniodd amdano, ond rhaid imi gynnwys amod sef y pwynt amlwg ein bod hefyd yn dibynnu ar Network Rail wrth inni gyflawni'r gwelliannau hynny'n brydlon.
Thank you. David Rowlands. Can somebody unmute David Rowlands's mike? There you go.
Diolch. David Rowlands. A wnaiff rhywun ddad-dawelu meicroffon David Rowlands? Dyna chi.
Good afternoon, Dirprwy Lywydd, I'm afraid I didn't have the indication to unmute there.
Can I thank the Minister for your update today and for your statement? It is, of course, excellent news that you were able to put in place the interventions outlined, not only for those using the rail network, but also for those whose jobs are being secured by your actions. And can I assure the Minister today that my group are fully supportive of your interventions, and not only that, but we will support any representations you make to the UK Government to help finance the rail network in Wales going forward?
Despite your assurances, Minister, we have to be pragmatic about this, and there may be an interruption in the roll-out of the upgrade to the rail network previously envisaged. So, could you give us an idea as to which parts of those upgrades may be most impacted by the changes you've outlined today?
Now, you spoke with regard to the integrated ticket services, and these are fundamental to make sure that travel in Wales goes on both uninterrupted and as easily as possible. So, can you assure us again that you're using the private enterprises that you're taking over from, that you will be able to deliver on those integrated services?
I have to say that I really do believe that there was no other alternative for you than to take the actions that you've taken, and I applaud you on those actions. I'm sure it's the only way that we could have kept the travel services in Wales going forward.
Prynhawn da, Dirprwy Lywydd, mae arnaf ofn na chefais arwydd i ddad-dawelu yn y fan yna.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am eich diweddariad heddiw ac am eich datganiad? Mae'n newyddion rhagorol, wrth gwrs, eich bod wedi gallu sefydlu'r ymyriadau a amlinellwyd, nid yn unig i'r rhai sy'n defnyddio'r rhwydwaith rheilffyrdd, ond hefyd i'r rheini y mae eu swyddi'n cael eu sicrhau drwy eich gweithredoedd. Ac a gaf i sicrhau'r Gweinidog heddiw fod fy ngrŵp yn gwbl gefnogol i'ch ymyriadau, ac nid yn unig hynny, byddwn yn cefnogi unrhyw sylwadau a wnewch i Lywodraeth y DU i helpu ariannu'r rhwydwaith rheilffyrdd yng Nghymru wrth fwrw ymlaen?
Er gwaethaf eich sicrwydd, Gweinidog, rhaid inni fod yn bragmatig ynglŷn â hyn, ac efallai y bydd rhywbeth yn tarfu ar y broses o uwchraddio'r rhwydwaith rheilffyrdd a ragwelwyd yn flaenorol. Felly, a wnewch chi roi syniad i ni ynghylch pa rannau o'r uwchraddio hynny y gallai'r newidiadau yr ydych chi wedi'u hamlinellu heddiw effeithio arnyn nhw?
Nawr, fe wnaethoch chi sôn am y gwasanaethau tocynnau integredig, ac mae'r rhain yn hanfodol i sicrhau bod teithio yng Nghymru yn parhau yn ddi-dor ac mor rhwydd â phosibl. Felly, a wnewch chi ein sicrhau eto wrth ddefnyddio'r mentrau preifat yr ydych chi yn cymryd yr awenau oddi arnynt, y byddwch yn gallu cyflawni'r gwasanaethau integredig hynny?
Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn credu, mewn gwirionedd, nad oedd dewis arall i chi oni bai am weithredu fel y gwnaethoch chi, ac rwyf yn eich cymeradwyo am gymryd y camau hynny. Rwy'n siŵr mai dyma'r unig ffordd y gallem ni fod wedi cadw'r gwasanaethau teithio yng Nghymru ar gyfer y dyfodol.
Can I thank David Rowlands for his questions and again for his support for the decisions taken by the Welsh Government? I really do welcome his comments, and I would agree with David Rowlands that 2,500 people feel far more secure now in their jobs, and we look forward to working with those dedicated and committed members of staff in improving services across the Wales and borders areas in the years to come.
In terms of the upgrade to infrastructure, and principally to the metro programme, well, work started on the metro transformation over the summer and it will continue as planned, uninterrupted by these changes. There will be no effect in terms of the new operating model; we will proceed as planned. But it should also be said, Llywydd, that that might not have been the case had we experienced an unmanaged exit from the contract, had we seen a catastrophic collapse. Then, we would, I am absolutely certain, have seen a significant delay in the delivery of the metro upgrades, and that, of course, would have had implications; it would have had challenges in terms of the draw-down of European funds. So, this isn't just a necessary step to provide the security for workers and for customers; this is also a necessary step to secure the metro and the time frame for delivering the metro.
In terms of the delivery of improvements and the delivery of the infrastructure that David Rowlands has questioned whether I'm confident that we have the expertise, that we have the capacity and the capability to be able to do that, well, the beauty of what we've been able to agree with Keolis and with Amey is that whilst we'll be taking the operation and management of rail services into public control, we are still going to be retaining their expertise in terms of being able to deliver the metro and to be able to deliver improvements in rail services, and as I've already said, in terms of integration and in terms of establishing a fairer and integrated fare regime.
A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei gwestiynau ac eto am ei gefnogaeth i'r penderfyniadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru? Rwy'n croesawu ei sylwadau'n fawr, a byddwn i'n cytuno â David Rowlands fod 2,500 o bobl yn teimlo'n llawer mwy diogel yn eu swyddi nawr, ac edrychwn ymlaen at weithio gyda'r aelodau staff ymroddedig hynny i wella gwasanaethau ledled Cymru ac ardaloedd y gororau yn y blynyddoedd i ddod.
O ran uwchraddio seilwaith, ac yn bennaf uwchraddio rhaglen y metro, wel, dechreuodd y gwaith ar drawsnewid y metro dros yr haf a bydd yn parhau yn ôl y bwriad, yn ddi-dor er gwaethaf y newidiadau hyn. Ni fydd unrhyw effaith o ran y model gweithredu newydd; byddwn yn bwrw ymlaen yn ôl y bwriad. Ond dylid dweud hefyd, Llywydd, efallai na fyddai hynny wedi digwydd pe baem wedi gadael y contract heb i'r broses gael ei rheoli, pe baem wedi gweld cwymp trychinebus. Yna, byddem, rwy'n gwbl sicr, wedi gweld oedi sylweddol wrth gyflawni'r gwaith o uwchraddio'r metro, a byddai hynny, wrth gwrs, wedi creu goblygiadau; byddai wedi wynebu heriau o ran sicrhau arian Ewropeaidd. Felly, nid cam angenrheidiol yw hwn i ddarparu'r sicrwydd i weithwyr ac i gwsmeriaid yn unig; mae hwn hefyd yn gam angenrheidiol i sicrhau'r metro a'r amserlen ar gyfer cyflawni'r metro.
O ran cyflawni gwelliannau a chyflawni'r seilwaith y mae David Rowlands wedi amau a wyf yn ffyddiog bod gennym yr arbenigedd, bod gennym y capasiti a'r gallu i gyflawni hynny, wel, gogoniant yr hyn yr ydym ni wedi ei gytuno â Keolis ac ag Amey yw, er y byddwn yn rhoi'r gwaith o weithredu a rheoli gwasanaethau rheilffyrdd dan reolaeth gyhoeddus, byddwn yn dal i gadw eu harbenigedd o ran gallu cyflawni'r metro a gallu cyflawni gwelliannau mewn gwasanaethau rheilffyrdd, ac fel y dywedais eisoes, o ran integreiddio ac o ran sefydlu cyfundrefn brisiau decach ac integredig.
Minister, can I just say how pleased I am that we've been able to take this step? The privatisation of rail and the deregulation of buses has been really one of the great disasters, one of the great disastrous legacies of the Thatcher era, and it's led to us having one of the most underinvested public transport systems in the whole of western Europe. And sometimes we forget the history of this: 1947, when the railways were taken into public ownership, it was because they had gone bankrupt in private hands. You referred earlier to Network Rail, which, of course, before that, was Railtrack, which was privatised and then went bankrupt in 2001, and we've seen that as a consistent trend because public transport belongs in the public sector, accountable to our local economy and accountable as a public service.
Can I just say how pleased I am also that the headquarters of Transport for Wales and this new body is based in Pontypridd, where it's contributing also to the regeneration of the town? And also the difference it's beginning to make when you start looking at public assets, like stations in Pontypridd, as a community asset: all the buildings on that station are now being looked at as to how they can possibly be used by community groups and organisations within the community, and that's the difference, I think, public ownership actually makes.
Can I just ask a couple of questions with regard to the investment in that and the difference it will make? That is, firstly, the investment in all the new stations that are taking place along the Valleys lines, and of course, that will continue. Can I ask also about the issue of the progress that's being made with regard to the integration and development of the rail services now, and the opportunities with integrating with bus transport? Can I also ask about your views on the opportunity now to reopen former railway lines? We have already a commitment, I think, for over £0.5 million for the business plan for the reopening of the north-west railway line, Cardiff to Llantrisant, a former railway line that really offers a new opportunity for public transport. And finally—
Gweinidog, a gaf i ddweud pa mor falch yr wyf ein bod wedi gallu cymryd y cam hwn? Mae preifateiddio rheilffyrdd a dadreoleiddio bysiau wedi bod yn un o'r trychinebau mawr mewn gwirionedd, un o waddolion trychinebus mawr cyfnod Thatcher, ac mae wedi arwain at un o'r systemau trafnidiaeth gyhoeddus sydd â'r tanfuddsoddiad mwyaf yng ngorllewin Ewrop gyfan. Ac weithiau rydym ni yn anghofio hanes hyn: 1947, pan roddwyd y rheilffyrdd mewn perchnogaeth gyhoeddus, y rheswm am hynny oedd eu bod wedi methdalu mewn dwylo preifat. Fe wnaethoch chi gyfeirio'n gynharach at Network Rail, sef Railtrack cyn hynny, a breifateiddiwyd ac a aeth yn fethdalwr wedyn yn 2001, ac rydym ni wedi gweld hynny'n duedd gyson oherwydd dylai trafnidiaeth gyhoeddus fod yn y sector cyhoeddus, yn atebol i'n heconomi leol ac yn atebol fel gwasanaeth cyhoeddus.
A gaf i ddweud mor falch yr wyf fi hefyd fod pencadlys Trafnidiaeth Cymru a'r corff newydd hwn wedi'i leoli ym Mhontypridd, lle mae'n cyfrannu hefyd at adfywio'r dref? A hefyd y gwahaniaeth y mae'n dechrau ei wneud pan fyddwch yn dechrau edrych ar asedau cyhoeddus, fel gorsafoedd ym Mhontypridd, fel ased cymunedol: mae'r holl adeiladau ar yr orsaf honno bellach yn cael eu hystyried ar gyfer y posibilrwydd o'u defnyddio gan grwpiau cymunedol a sefydliadau yn y gymuned, a dyna'r gwahaniaeth, rwy'n credu, mae perchnogaeth gyhoeddus yn ei wneud mewn gwirionedd.
A gaf i ofyn ychydig o gwestiynau ynglŷn â'r buddsoddiad yn hynny a'r gwahaniaeth y bydd yn ei wneud? Yn gyntaf, y buddsoddiad yn yr holl orsafoedd newydd sy'n digwydd ar hyd rheilffyrdd y Cymoedd, ac wrth gwrs bydd hynny'n parhau. A gaf i holi hefyd am y cynnydd sy'n cael ei wneud o ran integreiddio a datblygu'r gwasanaethau rheilffyrdd nawr, a'r cyfleoedd i integreiddio â thrafnidiaeth bysiau? A gaf i ofyn hefyd am eich barn ar y cyfle nawr i ailagor hen reilffyrdd? Rydym ni eisoes wedi ymrwymo, mi gredaf, i roi dros £0.5 miliwn ar gyfer y cynllun busnes ar gyfer ailagor rheilffordd y gogledd-orllewin, Caerdydd i Lantrisant, hen reilffordd sy'n cynnig cyfle newydd ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus mewn gwirionedd. Ac yn olaf—
Finally, thank you.
Yn olaf, diolch.
In terms of the long-term future, section 25 of the Railways Act, which the Tories put in to prevent public ownership of public transport—will you campaign for the revocation of that? It is a hindrance and it is an anachronism in terms of the future of public transport in Wales.
O ran y dyfodol hirdymor, bydd adran 25 o'r Ddeddf Rheilffyrdd, a gyflwynwyd gan y Torïaid i atal perchnogaeth gyhoeddus ar drafnidiaeth gyhoeddus—a wnewch chi ymgyrchu dros ddirymu honno? Mae'n rhwystr ac yn llestair o'r gorffennol o ran dyfodol trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru.
Can I thank Mick Antoniw for his support for the action that we've taken? I'd agree with everything that he said, actually. We only need to look at the public ownership of some of the most successful international airports around the world to recognise that public ownership works, and I'm sure Members will be quite surprised to learn that some of the most successful international airports are in the hands of the public sector. That demonstrates just how important it is to have a degree of public ownership over not just services, but the actual physical assets as well—the infrastructure—and that's why we wish to see rail infrastructure devolved to the Welsh Government, and for a fair funding settlement to accompany it.
Now, in terms of the Pontypridd headquarters, I'm delighted that TfW chose Pontypridd for their headquarters. It will make an enormous difference in terms of placemaking, in terms of improving the vibrancy of the community, and I'm pleased to be able to tell Mick Antoniw that we see that particular location as being amongst the first of our remote working hubs. Our 'town centre first' approach being led by Hannah Blythyn is going to be important in terms of regeneration, but also in terms of providing alternative opportunities for people to be able to work away from large office blocks within city centres, and instead within their communities, contributing within the Valleys communities to the important Better Jobs, Closer to Home agenda as well. And I'm hoping that we'll be able to look at other stations across the Wales route as opportunities for opening remote working hubs, opportunities that will lead people to be able to leave their cars at home, utilise active travel routes or public transport to get to and from work, and in so doing, also contribute to the regeneration of communities across the length and breadth of Wales.
In terms of reopening railway lines, we remain committed to all of those projects that we've been working on. We remain committed to the stations that we wish to see reopened, those stations that we wish to see built, but of course, there is a requirement of DfT funding for those projects to be delivered, and we are regularly pressing the case for the necessary infrastructure improvements and funding to come to Wales. I would agree with Mick Antoniw regarding the Railways Act; obviously, it's a matter for the UK Government, but I think revocation of that particular section will be necessary, because at the moment, operator of last resort can only be utilised for what is described as a temporary period. Well, let's face it, a huge number of franchise agreements are going to be subject to OLR for some time to come, and therefore I think it makes perfect sense for the UK Government to visit this issue with a degree of urgency, and to deal with section 25 in an appropriate way, and that means revocation.
A gaf i ddiolch i Mick Antoniw am ei gefnogaeth i'r camau yr ydym ni wedi'u cymryd? Byddwn yn cytuno â phopeth a ddywedodd, mewn gwirionedd. Nid oes ond angen inni edrych ar berchnogaeth gyhoeddus dros rai o'r meysydd awyr rhyngwladol mwyaf llwyddiannus ledled y byd i gydnabod bod perchnogaeth gyhoeddus yn gweithio, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau'n synnu'n fawr o glywed bod rhai o'r meysydd awyr rhyngwladol mwyaf llwyddiannus yn nwylo'r sector cyhoeddus. Mae hynny'n dangos pa mor bwysig yw cael rhywfaint o berchnogaeth gyhoeddus nid yn unig dros wasanaethau, ond yr asedau diriaethol gwirioneddol hefyd—y seilwaith—a dyna pam yr ydym yn dymuno gweld seilwaith rheilffyrdd yn cael ei ddatganoli i Lywodraeth Cymru, ac i setliad cyllido teg gyd-fynd ag ef.
Nawr, o ran pencadlys Pontypridd, rwy'n falch iawn bod Trafnidiaeth Cymru wedi dewis Pontypridd ar gyfer eu pencadlys. Bydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr o ran creu lleoedd, o ran gwella bywiogrwydd y gymuned, ac rwy'n falch o allu dweud wrth Mick Antoniw ein bod yn gweld y lleoliad penodol hwnnw ymhlith y cyntaf o'n canolfannau gweithio o bell. Bydd ein dull 'canol trefi yn gyntaf' sy'n cael ei arwain gan Hannah Blythyn yn bwysig o ran adfywio, ond hefyd o ran darparu cyfleoedd eraill fel nad oes yn rhaid i bobl weithio mewn blociau swyddfeydd mawr yng nghanol dinasoedd, a gweithio yn hytrach yn eu cymunedau, gan gyfrannu o fewn cymunedau'r Cymoedd at yr agenda bwysig Swyddi Gwell yn Nes at Adref hefyd. Ac rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu edrych ar orsafoedd eraill ar draws llwybrau Cymru fel cyfleoedd i agor canolfannau gweithio o bell, cyfleoedd a fydd yn galluogi pobl i adael eu ceir gartref, defnyddio llwybrau teithio llesol neu drafnidiaeth gyhoeddus i fynd a dod o'r gwaith, ac wrth wneud hynny, cyfrannu hefyd at adfywio cymunedau ar hyd a lled Cymru.
O ran ailagor rheilffyrdd, rydym yn parhau'n ymrwymedig i'r holl brosiectau hynny y buom ni'n gweithio arnyn nhw. Rydym yn dal wedi ymrwymo i'r gorsafoedd yr ydym ni eisiau eu gweld yn cael eu hailagor, y gorsafoedd hynny yr ydym ni eisiau eu gweld yn cael eu hadeiladu, ond wrth gwrs, mae'n angen cyllid yr Adran Drafnidiaeth er mwyn i'r prosiectau hynny gael eu cyflawni, ac rydym yn dadlau'r achos yn rheolaidd dros ddod â'r gwelliannau seilwaith a'r cyllid angenrheidiol i Gymru. Byddwn yn cytuno â Mick Antoniw ynglŷn â'r Ddeddf Rheilffyrdd; yn amlwg, mater i Lywodraeth y DU yw hynny, ond rwy'n credu y bydd angen dirymu'r adran benodol honno, oherwydd ar hyn o bryd, dim ond ar gyfer yr hyn a ddisgrifir fel cyfnod dros dro y gellir defnyddio gweithredwr pan fetha popeth arall. Wel, gadewch i ni gydnabod hyn, bydd nifer enfawr o gytundebau masnachfraint yn destun rhai pan fetha popeth arall am beth amser i ddod, ac felly credaf ei fod yn gwneud synnwyr perffaith i Lywodraeth y DU ystyried y mater hwn ar frys, ac ymdrin ag adran 25 mewn ffordd briodol, ac mae hynny'n golygu dirymu.
Minister, you'll know that I chair the Senedd co-operative group—a great bunch of people there. So, can I ask, now that we're rightly, I have to say, taking greater control of the rail franchise in Wales, whether Welsh Government will now seek to embed mutual principles in the governance of the Wales and borders rail franchise, giving a greater say to rail users and rail workers, and look to successful mutuals such as Merthyr Valleys Homes for best-practice principles and the Wales Co-operative Centre for governance expertise in doing so? That would be really welcome, and we'd welcome a discussion on that.
Minister, one other point. Whilst really welcoming the Sunday service we've had on the Llynfi line, the tremendous co-operation that we've had from Welsh Government and funding to explore options around Pencoed, and releasing the bottleneck that we have there, can I ask whether we're likely to see, now, progress on an update for my constituents on the rail frequency enhancements on the Maesteg-Bridgend line? It would be great to hear more about that sometime soon.
Gweinidog, byddwch yn gwybod fy mod yn cadeirio grŵp cydweithredol y Senedd—criw da o bobl yn y fan yna. Felly, a gaf i ofyn, gan ein bod bellach, yn gwbl briodol mae'n rhaid i mi ddweud, yn cymryd mwy o reolaeth dros y fasnachfraint rheilffyrdd yng Nghymru, a fydd Llywodraeth Cymru nawr yn ceisio ymgorffori egwyddorion cydfuddiannol wrth lywodraethu masnachfraint rheilffyrdd Cymru a'r gororau, rhoi mwy o lais i ddefnyddwyr rheilffyrdd a gweithwyr rheilffyrdd, ac edrych ar gwmnïau cydfuddiannol llwyddiannus fel Cartrefi Cymoedd Merthyr am egwyddorion arfer gorau a Chanolfan Cydweithredol Cymru ar gyfer arbenigedd llywodraethu wrth wneud hynny? Byddai hynny i'w groesawu'n fawr, a byddem yn croesawu trafodaeth ar hynny.
Gweinidog, un pwynt arall. Er ein bod yn croesawu'r gwasanaeth ar y Sul a gawsom ar reilffordd Llynfi, y cydweithrediad aruthrol a gawsom gan Lywodraeth Cymru a chyllid i archwilio dewisiadau o amgylch Pencoed, a lliniaru'r tagfeydd sydd gennym ni yn y fan yna, a gaf i ofyn a ydym yn debygol o weld, nawr, unrhyw ddatblygiad o ran yr wybodaeth ddiweddaraf i'm hetholwyr am y gwelliannau i amlder y gwasanaethau rheilffyrdd ar linell Maesteg i Ben-y-bont ar Ogwr? Byddai'n wych clywed mwy am hynny rywbryd yn fuan.
Can I thank Huw Irranca-Davies for his questions? I'd like to assure him from the outset that Maesteg has certainly not been forgotten during the course of pretty intense negotiations. I can tell Huw Irranca-Davies actually that I'm pleased that TfW are going to be taking forward work on the Welsh transport appraisal guidance stage 2 process late next month or early January. I think that's vitally important, because we need to be able to demonstrate that, during the course of the transition period, work will continue in enhancing rail frequency and in delivering the sort of upgrades that are required to provide more frequent services.
In terms of the work that Huw does on the co-operative group, I'd like to congratulate him for that sterling work, and I'd agree that the mutual principles are vitally important in terms of the new operating model. We've already offered worker representation on the TfW board, and I'm keen to extend mutual principles to the establishment of TfW Rail Ltd, who will be responsible for that publicly owned delivery of rail services under the new operating model.
A gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiynau? Hoffwn ei sicrhau o'r cychwyn cyntaf nad yw Maesteg yn sicr wedi ei hanghofio yn ystod trafodaethau eithaf dwys. Gallaf ddweud wrth Huw Irranca-Davies mewn gwirionedd fy mod yn falch y bydd Trafnidiaeth Cymru yn bwrw ymlaen â gwaith ar broses cam 2 yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru ddiwedd y mis nesaf neu ddechrau mis Ionawr. Credaf fod hynny'n hanfodol bwysig, oherwydd mae angen inni allu dangos, yn ystod y cyfnod pontio, y bydd gwaith yn parhau er mwyn gwella amlder gwasanaethau'r rheilffyrdd ac i gyflawni'r math o uwchraddio sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau amlach.
O ran y gwaith y mae Huw yn ei wneud yn y grŵp cydweithredol, hoffwn ei longyfarch am y gwaith rhagorol hwnnw, a byddwn yn cytuno bod yr egwyddorion cydfuddiannol yn hanfodol bwysig o ran y model gweithredu newydd. Rydym eisoes wedi cynnig cynrychiolaeth gweithwyr ar fwrdd Trafnidiaeth Cymru, ac rwy'n awyddus i ymestyn egwyddorion cydfuddiannol i sefydlu TfW Rail Ltd, a fydd yn gyfrifol am ddarparu gwasanaethau rheilffyrdd sydd o dan berchnogaeth gyhoeddus o dan y model gweithredu newydd.
And finally, Rhianon Passmore.
Ac yn olaf, Rhianon Passmore.
Thank you, Deputy Llywydd. Can you hear me?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A ydych chi'n fy nghlywed i?
Yes.
Ydw.
Thank you; it's not showing. I'd like to thank the Minister for his statement today updating the Welsh Parliament on the vital matter of the future of the railways in Wales. I welcome the joint delivery unit and what has been said about mutual principles.
Everybody in this Chamber and throughout Wales knows that the last few months have been extremely challenging for public transport in Wales and across the United Kingdom. The COVID-19 pandemic has significantly impacted passenger revenue, but it remains absolutely critical for the workforce and our economy. Minister, let there be no timidity in supporting your swift intervention and sustaining services, because we know that the majority of the Welsh and British public support the principles of nationalisation of the railway system in Britain. And let us not forget that this was a privatisation of John Major's Tory Government in the early 1990s, continuing the Thatcher British sell-off legacy—once again, a step too far—or, as the Minister reminds us, the Wales infrastructure consequential, with great missing millions lost, or the ongoing great train robbery of HS2, once again denuding Wales of its due and legitimate finance.
Minister, you and the Welsh Government have, despite this, committed £1 billion to build new trains and the south Wales metro. So, when do you envisage the new line from Ebbw Vale running through Islwyn to Newport will become operational? And secondly, Minister, isn't chief executive of Transport for Wales, James Price, absolutely spot on when he asserts that this allows us to reduce the profits we pay to the private sector massively over time, and make sure that when that revenue comes back, it comes back to the taxpayer, and shouldn't every Member of the Senedd welcome that? Thank you.
Diolch; nid yw'n dangos. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Senedd Cymru am fater hanfodol dyfodol y rheilffyrdd yng Nghymru. Croesawaf yr uned gyflawni ar y cyd a'r hyn a ddywedwyd am egwyddorion cydfuddiannol.
Gŵyr pawb yn y Siambr hon a ledled Cymru y bu'r misoedd diwethaf yn heriol iawn i drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru a ledled y Deyrnas Unedig. Mae pandemig COVID-19 wedi cael effaith sylweddol ar refeniw teithwyr, ond mae'n parhau'n gwbl hanfodol i'r gweithlu a'n heconomi. Gweinidog, gadewch inni beidio bod â diffyg hyder wrth gefnogi eich ymyrraeth gyflym a'ch gwaith yn cynnal gwasanaethau, oherwydd gwyddom fod y rhan fwyaf o'r cyhoedd yng Nghymru a Phrydain yn cefnogi egwyddorion gwladoli'r system reilffyrdd ym Mhrydain. A gadewch inni beidio ag anghofio mai preifateiddio ar ran Llywodraeth Dorïaidd John Major oedd hyn ar ddechrau'r 1990au, gan barhau â gwaddol Thatcher o werthu asedau cyhoeddus Prydain—unwaith eto, cam yn ormod—neu, fel y mae'r Gweinidog yn ein hatgoffa ni, cyllid canlyniadol seilwaith Cymru, gyda miliynau wedi'u colli, neu ladrad trên mawr parhaus HS2, unwaith eto'n amddifadu Cymru o'i chyllid haeddiannol a chyfiawn.
Gweinidog, rydych chi a Llywodraeth Cymru, er gwaethaf hyn, wedi ymrwymo £1 biliwn i adeiladu trenau newydd a metro de Cymru. Felly, pryd ydych chi'n rhagweld y bydd y llinell newydd o Lynebwy sy'n rhedeg drwy Islwyn i Gasnewydd yn dod yn weithredol? Ac yn ail, Gweinidog, onid yw prif weithredwr Trafnidiaeth Cymru, James Price, yn llygad ei le pan ddywed fod hyn yn ein galluogi ni i leihau'r elw a dalwn i'r sector preifat yn aruthrol dros amser, a sicrhau, pan ddaw'r refeniw hwnnw'n ôl, ei fod yn dychwelyd at y trethdalwr, ac oni ddylai pob Aelod o'r Senedd groesawu hynny? Diolch.
I'd like to thank Rhianon Passmore for her comments and for her support for what we have done. And yes, I'd agree with James Price, CEO of TfW, and what he stated; I think he stated the obvious, he's absolutely right. In terms of the Ebbw Vale to Newport service, I've already said to Alun Davies that work is proceeding as planned, with the caveat that we are obviously reliant on Network Rail to deliver against our published time frame. I would agree with everything that Rhianon Passmore said about our decision to take swift action and bring services into public ownership, but I would also say that the decision that we took in no way reflects on the operator's performance. In fact, performance was improving very significantly under the operator. And that is one of the reasons why I was determined to ensure that we retained their expertise and their experience. They are one of the world's greatest operators, and we are pleased to be able to have secured their partnership for years to come through the joint venture.
COVID has, obviously, broken the model in the UK. No private business would have been able to shoulder the enormous costs associated with operating during the pandemic. I must also warn Members that public ownership offers opportunities, but it doesn't provide the answer that would enable us to overcome coronavirus without difficult questions about future service provision having to be answered. We will endure a lengthy period of financial challenge in the public sector, no matter who is operating rail services anywhere in the UK. The costs are going to be increasing as a consequence of the pandemic. That will lead to difficult decisions, obviously, having to be made. But the fact of the matter is that with public ownership we are in fuller control of what we do, and that is something that I think, generally, Members across the Chamber would endorse.
Hoffwn ddiolch i Rhianon Passmore am ei sylwadau ac am ei chefnogaeth i'r hyn yr ydym ni wedi'i wneud. A byddwn, fe fyddwn yn cytuno â James Price, prif swyddog gweithredol Trafnidiaeth Cymru, a'r hyn a ddywedodd; rwy'n credu iddo ddweud yr hyn sy'n amlwg, mae'n hollol gywir. O ran y gwasanaeth rhwng Glynebwy a Chasnewydd, rwyf eisoes wedi dweud wrth Alun Davies fod gwaith yn mynd rhagddo yn ôl y bwriad, gyda'r amod ein bod yn amlwg yn dibynnu ar Network Rail i gyflawni yn unol â'n hamserlen gyhoeddedig. Byddwn yn cytuno â phopeth a ddywedodd Rhianon Passmore am ein penderfyniad i weithredu'n gyflym a rhoi ein gwasanaethau o dan berchnogaeth gyhoeddus, ond byddwn hefyd yn dweud nad yw'r penderfyniad a wnaethom yn adlewyrchu perfformiad y gweithredwr o bell ffordd. Yn wir, roedd perfformiad yn gwella'n sylweddol iawn o dan y gweithredwr. A dyna un o'r rhesymau pam roeddwn yn benderfynol o sicrhau ein bod yn cadw eu harbenigedd a'u profiad. Maen nhw'n un o weithredwyr gorau'r byd, ac rydym yn falch o fod wedi sicrhau eu partneriaeth am flynyddoedd i ddod drwy'r fenter ar y cyd.
Mae COVID, yn amlwg, wedi torri'r model yn y DU. Ni fyddai unrhyw fusnes preifat wedi gallu ysgwyddo'r costau enfawr sy'n gysylltiedig â gweithredu yn ystod y pandemig. Rhaid imi hefyd rybuddio'r Aelodau bod perchnogaeth gyhoeddus yn cynnig cyfleoedd, ond nid yw'n rhoi'r ateb a fyddai'n ein galluogi i oresgyn y coronafeirws heb orfod ateb cwestiynau anodd am ddarparu gwasanaethau yn y dyfodol. Byddwn yn dioddef cyfnod hir o her ariannol yn y sector cyhoeddus, ni waeth pwy sy'n gweithredu gwasanaethau rheilffyrdd yn unman yn y DU. Bydd y costau'n cynyddu o ganlyniad i'r pandemig. Bydd hynny'n arwain at orfod gwneud penderfyniadau anodd, yn amlwg. Ond y gwir amdani yw ein bod, gyda pherchnogaeth gyhoeddus, yn rheoli'r hyn a wnawn yn llawnach, ac mae hynny'n rhywbeth y credaf, yn gyffredinol, y byddai Aelodau ar draws y Siambr yn ei gymeradwyo.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 6 on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Housing and Local Government on the innovative housing programme year 4—modern methods of construction/modular special. I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Eitem 6 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar flwyddyn 4 y rhaglen tai arloesol—dulliau adeiladu modern/ modiwlar arbennig. Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I am very pleased to provide Members with an update on year 4 of the innovative housing programme, which has focused on bringing forward more homes built using modern methods of construction, or MMC homes, as they are known.
This year, more than ever, IHP will be at the forefront of building hundreds of homes to support our green recovery, investing in Welsh small and medium-sized enterprises, Welsh supply chains and local Welsh jobs. Over the last few years, IHP has been at the vanguard of transforming house-building norms across the UK. This year, the programme is designed to challenge how we traditionally construct homes—in muddy, wet fields—by building them in safe, dry factories instead.
I’ve therefore coined the phrase ‘MMC/modular special’ to sum up this year’s IHP theme. In practice, it means IHP is a targeted investment fund, testing the manufacture of affordable homes at increased scale and pace. This year, more than any other, we recognise the vital contribution that publicly funded, green house building brings to our communities. To this end, I am pleased to say we have managed to secure additional funding for MMC homes as part of our national post-pandemic recovery plans.
We are determined that IHP-funded homes will strive to maximise the social, economic and well-being gains from every single pound the programme invests. One way of achieving this is to ensure that my MMC special creates order-book certainty for Welsh producers. This is essential if these businesses are to confidently invest in creating more jobs—more local jobs—more apprenticeships and more training opportunities. Ripples from IHP investment will be felt in local Welsh construction and manufacturing supply chains, supporting the foundational economy of Wales and retaining the positive benefits of our investment within our communities.
Turning to this year’s applications, IHP is once again significantly oversubscribed, demonstrating continuing strong appetite by social landlords to build affordable housing schemes with MMC in all corners of Wales. This year, £35 million of IHP investment will deliver 400 new MMC affordable homes, adding to the 1,400 homes funded by the programme to date. In Wales, we are fortunate to have an experienced and capable construction and MMC supply chain to build the homes we need. So, I am particularly delighted that all of this year’s successful IHP schemes are backing Welsh business by deploying Welsh MMC producers and their local supply chains to deliver IHP homes.
The type of schemes we are funding include £3.5 million for Tai Tarian. They will build 55 new homes and retrofit 72 existing ones in Port Talbot to increase energy efficiency and reduce tenants' fuel bills. The new homes will be built locally in Neath Port Talbot by their local family-run MMC partner. Elsewhere, £3 million of IHP funding has been awarded to Pobl Group to build over 90 social homes in Blaenau Gwent by a Valleys-based MMC producer, using timber-frame design and including measures to ensure the houses will be zero carbon.
I am particularly excited to announce funding for a collaborative bid from a consortium of social landlords to provide over 100 much-needed new social homes across four sites in north Wales. This bid meets our ambition for a green housing-led recovery, using Welsh timber and a Welsh MMC manufacturer, opening up opportunities for local job creation and business expansion. This is a perfect example of how this Government’s desire to build back greener will provide guaranteed work for businesses, create new skilled jobs in parts of rural Wales and contribute to our well-being of future generations ambitions.
In total, social landlords submitted IHP bids comprising over 850 MMC homes. This represents a potentially game-changing level of housing demand for the MMC industry in Wales. So, with a view to capitalising on future funding opportunities, officials will work over the coming months with unsuccessful bidders to develop their schemes and bring more MMC housing to fruition. Working up a healthy pipeline of MMC homes is important. Manufacturing homes in factories means that new affordable homes can continue to be built, regardless of the Welsh weather or the impact of a pandemic, ensuring the delivery of a stable supply of homes in unstable economic times.
We are witnessing a shift away from doing things the way we have always done them and challenging the norm: a mindset IHP has championed over the years. It's my intention to mainstream and normalise MMC as a proven and fundamental part of standard development pipelines. And this is what makes this 'MMC special' really special, because building more MMC improves our ability to capture and retain more of the social and economic benefits of house building within Wales, as well as to help building greener homes, which are better for our people and better for our planet. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf i'n falch iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am flwyddyn 4 y rhaglen tai arloesol, sydd wedi canolbwyntio ar gyflwyno mwy o gartrefi sydd wedi'u hadeiladu trwy ddefnyddio dulliau adeiladu modern, neu gartrefi MMC, fel y'u gelwir.
Eleni, yn fwy nag erioed, bydd y rhaglen tai arloesol ar flaen y gad o ran adeiladu cannoedd o gartrefi i gefnogi ein hadferiad gwyrdd, gan fuddsoddi mewn busnesau bach a chanolig yng Nghymru, cadwyni cyflenwi yng Nghymru a swyddi lleol yng Nghymru. Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, mae'r rhaglen wedi arwain y ffordd o ran gweddnewid trefn arferol adeiladu tai ledled y DU. Eleni, mae'r rhaglen wedi ei chynllunio i herio sut yr ydym ni'n adeiladu cartrefi yn draddodiadol—mewn caeau mwdlyd, gwlyb—drwy eu hadeiladu mewn ffatrïoedd diogel, sych yn hytrach.
Rwyf i felly wedi creu'r ymadrodd 'MMC/modwlar arbennig' i grynhoi thema'r rhaglen ar gyfer eleni. Yn ymarferol, mae'n golygu bod y rhaglen yn gronfa fuddsoddi wedi ei thargedu, sy'n profi prosesau gweithgynhyrchu tai fforddiadwy ar raddfa a chyflymdra cynyddol. Eleni, yn fwy nag mewn unrhyw flwyddyn arall, rydym ni'n cydnabod y cyfraniad hanfodol a ddaw i'n cymunedau yn sgil adeiladu tai gwyrdd wedi eu hariannu'n gyhoeddus. I'r perwyl hwn, rwyf i'n falch o ddweud ein bod ni wedi llwyddo i sicrhau cyllid ychwanegol ar gyfer cartrefi MMC yn rhan o'n cynlluniau adfer cenedlaethol ar ôl y pandemig.
Rydym ni'n benderfynol y bydd cartrefi a ariennir drwy'r rhaglen yn ymdrechu i sicrhau'r manteision cymdeithasol, economaidd a lles mwyaf posibl o bob un bunt y mae'r rhaglen yn ei buddsoddi. Un ffordd o gyflawni hyn yw sicrhau bod fy MMC arbennig yn creu sicrwydd llyfrau archebion i gynhyrchwyr o Gymru. Mae hyn yn hanfodol os yw'r busnesau hyn am fuddsoddi'n hyderus mewn creu mwy o swyddi—mwy o swyddi lleol—mwy o brentisiaethau a mwy o gyfleoedd hyfforddi. Bydd traweffeithiau buddsoddiad y rhaglen yn cael eu teimlo mewn cadwyni cyflenwi adeiladu a gweithgynhyrchu lleol yng Nghymru, gan gefnogi economi sylfaenol Cymru a chadw buddion cadarnhaol ein buddsoddiad yn ein cymunedau.
Gan droi at geisiadau eleni, mae'r rhaglen tai arloesol wedi ei gordanysgrifio yn sylweddol unwaith eto, sy'n dangos yr awydd cryf sy'n parhau gan landlordiaid cymdeithasol i adeiladu cynlluniau tai fforddiadwy gyda MMC ym mhob cwr o Gymru. Eleni, bydd £35 miliwn o fuddsoddiad drwy'r rhaglen yn darparu 400 o gartrefi fforddiadwy MMC newydd, gan ychwanegu at y 1,400 o gartrefi sydd wedi eu hariannu drwy'r rhaglen hyd yn hyn. Yng Nghymru, rydym yn ffodus o gael cadwyn cyflenwi MMC a gwaith adeiladu profiadol a medrus i adeiladu'r cartrefi sydd eu hangen arnom ni. Felly, rwyf i wrth fy modd yn arbennig bod yr holl gynlluniau llwyddiannus y rhaglen tai arloesol eleni yn cefnogi busnesau Cymru trwy ddefnyddio cynhyrchwyr MMC o Gymru a'u cadwyni cyflenwi lleol i ddarparu cartrefi'r rhaglen.
Mae'r math o gynlluniau yr ydym yn eu hariannu yn cynnwys £3.5 miliwn i Tai Tarian. Byddan nhw'n adeiladu 55 o gartrefi newydd ac yn ôl-ffitio 72 o gartrefi presennol ym Mhort Talbot i gynyddu effeithlonrwydd ynni a lleihau biliau tanwydd tenantiaid. Bydd y cartrefi newydd yn cael eu hadeiladu'n lleol yng Nghastell-nedd Port Talbot gan eu partner MMC lleol sy'n gwmni teuluol. Mewn mannau eraill, mae £3 miliwn o gyllid y rhaglen wedi ei ddyfarnu i Grŵp Pobl i adeiladu dros 90 o gartrefi cymdeithasol ym Mlaenau Gwent gan gynhyrchydd MMC sydd wedi ei leoli yn y Cymoedd, sy'n defnyddio dyluniad ffrâm bren ac yn cynnwys mesurau i sicrhau y bydd y tai yn ddi-garbon.
Rwyf i'n teimlo cyffro arbennig o gael cyhoeddi cyllid ar gyfer cais cydweithredol gan gonsortiwm o landlordiaid cymdeithasol i ddarparu dros 100 o gartrefi cymdeithasol newydd y mae mawr eu hangen ar draws pedwar safle yn y gogledd. Mae'r cais hwn yn bodloni ein huchelgais ar gyfer adferiad gwyrdd a arweinir gan dai, gan ddefnyddio coed Cymru a gwneuthurwr MMC o Gymru, gan arwain at gyfleoedd i greu swyddi lleol ac ehangu busnesau. Mae hon yn enghraifft berffaith o sut y bydd awydd y Llywodraeth hon i adeiladu'n ôl yn wyrddach yn darparu gwaith gwarantedig i fusnesau, yn creu swyddi medrus newydd mewn rhannau o Gymru wledig ac yn cyfrannu at ein huchelgeisiau o ran llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Yn ei grynswth, cyflwynodd landlordiaid cymdeithasol geisiadau i'r rhaglen tai arloesol yn cynnwys dros 850 o gartrefi MMC. Mae hyn yn cynrychioli lefel o alw am dai a allai dorri tir newydd yn y diwydiant MMC yng Nghymru. Felly, gyda golwg ar fanteisio ar gyfleoedd cyllid yn y dyfodol, bydd swyddogion yn gweithio dros y misoedd nesaf gyda chynigwyr aflwyddiannus i ddatblygu eu cynlluniau ac i gyflawni mwy o dai MMC. Mae sicrhau bod cartrefi MMC yn yr arfaeth yn bwysig. Mae gweithgynhyrchu cartrefi mewn ffatrïoedd yn golygu bod modd parhau i adeiladu cartrefi fforddiadwy newydd, er gwaethaf tywydd Cymru neu effaith pandemig, gan sicrhau bod cyflenwad sefydlog o gartrefi yn cael ei ddarparu mewn cyfnod economaidd ansefydlog.
Rydym ni'n gweld newid oddi wrth wneud pethau fel yr ydym ni wedi eu gwneud erioed a herio'r norm: meddylfryd y mae'r rhaglen tai fforddiadwy wedi ei hyrwyddo dros y blynyddoedd. Fy mwriad i yw rhoi MMC yn y brif ffrwd a'i normaleiddio yn rhan sylfaenol sydd wedi profi ei hun o gynlluniau datblygu safonol yn y dyfodol. A dyma sy'n gwneud yr 'MMC arbennig' hwn yn arbennig iawn, gan fod adeiladu mwy o MMC yn gwella ein gallu i gaffael a chadw mwy o'r manteision cymdeithasol ac economaidd yn sgil adeiladu tai yng Nghymru, yn ogystal â helpu i adeiladu cartrefi gwyrddach, sy'n well i'n pobl ac yn well i'n planed. Diolch.
Thank you for the statement, Minister. With regard to modular construction, whilst nearly 50 per cent of construction industry clients expect the use of off-site construction to increase over the next five years, it is a shame that the take-up of new opportunities has been limited by the lack of house building in general. The UK now lags behind Sweden, Germany and the Netherlands when it comes to the fusion of manufacturing and construction, while in Japan more than 15 per cent of new homes constructed each year are at least partly prefabricated.
Now, there are some excellent, innovative house building projects under way, such as Cartrefi Conwy here in north Wales, but we need to see more tech-driven solutions and an increase in the off-site development of homes. Will you provide further details as to how you are working to assist with the reasonable aim of moving home construction away from muddy, wet fields? This scheme is seeing some significant projects, such as 55, 72 and 90 homes. However, what about smaller schemes or single-unit developments? You have advised that to build 100 new social homes across four sites in north Wales meets your ambition for a green housing-led recovery, using Welsh timber and a Welsh MMC manufacturer, but what about other Welsh materials being included, such as slate and wool? Four hundred new MMC affordable homes should be delivered this year, but I understand that social landlords submitted IHP bids comprising over 850 MMC homes. So, am I correct, Minister, in understanding that you are therefore only supporting less than half of those homes, and if so, why is the successful application rate not higher?
It is good that you are investing in different house building methods. I think that is the way forward also, but we still need to actually build more homes. The Q3 stats show that, here in Wales, there was a 17 per cent drop in new home registrations compared to the same period last year, and that for new home completions there has been a 5 per cent drop when comparing year on year. So, how are you going to address this? Could it be the ambition, perhaps, that you could support all 850 MMC homes? As you know, the IHP grant is available to buildings, subject to a change of use, that have not previously been used as residential properties. In the third quarter of 2020, the Welsh vacancy rate increased to 18 per cent from 15.9 per cent in Q2. Whilst appreciating that the grant could not be used by shopping centres, which have been worst hit, what consideration have you given to allowing private landlords to access the IHP, so as to assist with pursuing change of use and maybe creating some local jobs? We all know that the pandemic has caused serious difficulties in accessing tradesmen. Therefore, will you introduce some flexibility to the requirement that all applications must stick to the start-on-site date of no later than 30 April 2021?
Finally, the pandemic is hitting our young adults and our apprentices very hard. You spoke of supporting businesses to create more apprenticeships. The Chartered Institute of Housing Cymru have called for a workforce strategy to futureproof the housing sector—will you deliver on this? Thank you. Diolch.
Diolch am y datganiad, Gweinidog. O ran adeiladu modiwlar, er bod bron i 50 y cant o gleientiaid y diwydiant adeiladu yn disgwyl cynnydd yn nefnydd adeiladu oddi ar y safle yn ystod y pum mlynedd nesaf, mae'n drueni bod y nifer sy'n manteisio ar gyfleoedd newydd wedi'i gyfyngu gan y diffyg cyffredinol o ran adeiladu tai. Mae'r DU bellach ar ei hôl hi o'i chymharu â Sweden, yr Almaen a'r Iseldiroedd o ran cyfuno gweithgynhyrchu ac adeiladu, ac yn Japan mae mwy na 15 y cant o gartrefi newydd a gaiff eu hadeiladu bob blwyddyn yn rhannol barod o leiaf.
Nawr, mae rhai prosiectau adeiladu tai arloesol rhagorol ar y gweill, fel Cartrefi Conwy yma yn y gogledd, ond mae angen i ni weld mwy o atebion wedi'u sbarduno gan dechnoleg a chynnydd yn natblygiad cartrefi oddi ar y safle. A wnewch chi roi rhagor o fanylion o ran sut yr ydych chi'n gweithio i gynorthwyo'r nod rhesymol o symud adeiladu cartrefi oddi wrth gaeau gwlyb a mwdlyd? Mae'r cynllun hwn yn gweld rhai prosiectau sylweddol, megis 55, 72 a 90 o gartrefi. Fodd bynnag, beth am gynlluniau llai neu ddatblygiadau un uned? Rydych chi wedi dweud bod adeiladu 100 o gartrefi cymdeithasol newydd ar bedwar safle yn y gogledd yn bodloni eich uchelgais ar gyfer adferiad gwyrdd a arweinir gan dai, gan ddefnyddio pren Cymru a gwneuthurwr dulliau adeiladu modern o Gymru, ond beth am gynnwys deunyddiau eraill o Gymru, megis llechi a gwlân? Dylai 400 o dai dulliau adeiladu modern fforddiadwy gael eu cyflenwi eleni, ond rwy'n deall bod landlordiaid cymdeithasol wedi cyflwyno ceisiadau rhaglen tai arloesol yn cynnwys dros 850 o gartrefi dulliau adeiladu modern. Felly, a ydw i'n iawn Gweinidog, i ddeall nad ydych chi felly ddim ond yn cefnogi llai na hanner y cartrefi hynny, ac os felly, pam nad yw nifer y ceisiadau llwyddiannus yn uwch?
Mae'n dda eich bod chi'n buddsoddi mewn gwahanol ddulliau adeiladu tai. Rwyf innau o'r farn mai dyna'r ffordd ymlaen hefyd, ond mae'r angen yn parhau i ni adeiladu mwy o gartrefi. Mae ystadegau C3 yn dangos, yma yng Nghymru, y bu gostyngiad o 17 y cant o ran nifer y cartrefi newydd a gofrestrwyd o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd, ac y bu gostyngiad o 5 y cant ar gyfer cwblhau cartrefi newydd wrth gymharu o flwyddyn i flwyddyn. Felly, sut yr ydych chi'n mynd i ymdrin â hyn? A allai'r uchelgais, fod efallai, eich bod yn cefnogi pob un o'r 850 o gartrefi dulliau adeiladu modern? Fel y gwyddoch chi, mae'r grant rhaglen tai arloesol ar gael i adeiladau, yn amodol ar newid defnydd, nad ydyn nhw wedi'u defnyddio fel eiddo preswyl o'r blaen. Yn nhrydydd chwarter 2020, cynyddodd cyfraddau gwacter Cymru i 18 y cant o 15.9 y cant yn C2. Gan werthfawrogi na allai canolfannau siopa, sydd wedi dioddef waethaf, ddefnyddio'r grant, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i ganiatáu i landlordiaid preifat fanteisio ar y rhaglen tai arloesol, er mwyn helpu i fynd ar drywydd newid defnydd ac efallai creu rhai swyddi lleol? Gwyddom ni i gyd fod y pandemig wedi achosi anawsterau difrifol o ran gallu dod o o hyd i grefftwyr. Felly, a wnewch chi gyflwyno rhywfaint o hyblygrwydd i'r gofyniad bod yn rhaid i bob cais gadw at y dyddiad dechrau ar y safle, erbyn 30 Ebrill 2021 fan bellaf?
Yn olaf, mae'r pandemig yn effeithio'n wael iawn ar ein hoedolion ifanc a'n prentisiaid. Fe wnaethoch chi sôn am gefnogi busnesau i greu mwy o brentisiaethau. Mae Sefydliad Tai Siartredig Cymru wedi galw am strategaeth gweithlu i ddiogelu'r sector tai yn y dyfodol—a wnewch chi gyflawni ar hyn? Diolch. Diolch.
Thank you, Janet. I think we were broadly agreeing with each other that it's a really good innovation to have factory-built housing that's carbon neutral or carbon passive onsite, and we were certainly both convinced of the idea that building houses in a wet, muddy field was not optimal.
We will be publishing the recommendations of the independent assessment panel on the IHP bids once all applicants have been informed of the decisions and we've been able to go through with them. And as I said in the statement, we will then be working with all the unsuccessful bids to make sure that we are able to bring them up to the standard that we expect in order for them to be successful. So, it isn't a question of us not wanting to build the other houses, it's a question of making sure that the bids, as submitted, are actually deliverable and built to the right standard and so on, and actually are in the right places as well, because it's not just about building housing anywhere. I think you were agreeing with me that it is about building the right house in the right place for the right person.
You specifically asked as well about Welsh supply chains for other materials, and of course we're looking at that. I'm very keen on using Welsh slate and Welsh wool and a number of other products, actually. Quite a lot of recyclates that are produced in Wales can also be refashioned into insulation materials or substitutes for cement and so on. So, we're very, very keen on ensuring that all of the findings from the IHP programmes from previous years as well as for this one utilise all of those local supply chains in order for us to be able to maximise that foundational economy type of work that we're looking at. So, I can assure you that we're working very hard to do that. We've also been doing a supply chain analysis for the whole of the IHP programme to ensure that, where there are things that are coming from outside the Welsh supply chain, we understand where that is and we understand whether we can get a start-up or a small business to step into that space. So, this is all about making sure that these lovely, carbon neutral, carbon passive houses are also built using local labour and local supply chains as far as is humanly possible. So, I think we share all of those ambitions—absolutely.
So, we are working very hard with a range of different RSLs and councils across Wales to make sure that they understand what the findings of the original IHP schemes were and what the feedback is so that we can help them to submit the new bids so that we roll out the learning of the earlier years of the programme. One of the lovely things about this programme is that we're able to build this at scale now. And this is of a serious scale, compared to the two or three that were being built elsewhere, because we've got the data coming back from those houses from those first years and we know that they do what they said they would do—well, almost all of them have done what they said they would do. So, that's great as well. It's a really big success story and I absolutely want to make sure that we work with as many people across the piece as we can to ensure the survival of that industry and the growth of the industry.
And then, in terms of the skills, you're absolutely right. You accurately assessed that what we will need to do is make sure that we work with all of our training providers and Community Housing Cymru and all the rest of it to make sure that we roll those skills out as necessary so that we get the next generation of tradespeople skilled up as we go, so that we can roll this out into the private sector market as well. At the moment, it's largely social build and very wealthy people. One of the other things we're doing is making sure that we de-risk this to the point where the lenders and insurers are happy to give you a mortgage or insure your house, even though it's built with this very new construction technique, and that's very important as well, so that average Mr and Mrs Jones can also use this technique to build their house going forward. So, that's where we're aiming to go with it.
So, I think, broadly, we're on the same page and I'm more than happy, once we've had the right conversation with all the applicants who were successful and unsuccessful, to publish the report so that you can see where we are and who we're working with as we go forward.
Diolch, Janet. Rwy'n credu ein bod ni'n cytuno'n fras gyda'n gilydd ei fod yn ddatblygiad arloesol da iawn o gael tai wedi'u hadeiladu mewn ffatrïoedd sy'n garbon niwtral neu'n oddefol, ac roeddem ni'n sicr yn argyhoeddedig ill dwy o ran y syniad nad oedd adeiladu tai mewn cae gwlyb, mwdlyd yn ddelfrydol
Byddwn ni'n cyhoeddi argymhellion y panel asesu annibynnol ar y ceisiadau rhaglen tai arloesol ar ôl i bob ymgeisydd gael gwybod beth yw'r penderfyniadau a'n bod ni wedi gallu mynd ymlaen â nhw. Ac fel y dywedais yn y datganiad, byddwn ni wedyn yn gweithio gyda'r holl geisiadau aflwyddiannus i sicrhau ein bod yn gallu eu codi i'r safon yr ydym ni'n ei ddisgwyl er mwyn iddyn nhw lwyddo. Felly, nid yw'n fater o ni ddim yn dymuno adeiladu'r tai eraill, mae'n fater o sicrhau bod y ceisiadau, fel y maen nhw'n cael eu cyflwyno, yn bosibl eu cyflawni mewn gwirionedd, ac wedi eu hadeiladu i'r safon gywir ac yn y blaen, ac mewn gwirionedd, eu bod nhw yn y mannau cywir hefyd, oherwydd nid yw'n ymwneud dim ond gydag adeiladu tai mewn unrhyw le. Rwy'n credu eich bod chi'n cytuno â mi ei fod yn ymwneud ag adeiladu'r tŷ cywir yn y lle cywir i'r unigolyn cywir.
Fe wnaethoch chi ofyn yn benodol hefyd am gadwyni cyflenwi Cymru ar gyfer deunyddiau eraill, ac wrth gwrs rydym ni'n edrych ar hynny. Rwy'n awyddus iawn i ddefnyddio llechi Cymru a gwlân Cymru a nifer o gynhyrchion eraill, mewn gwirionedd. Mae hefyd modd ail-lunio cryn dipyn o ddeunyddiau ailgylchu a gynhyrchir yng Nghymru i fod yn ddeunyddiau inswleiddio neu ddewisiadau eraill yn hytrach na sment ac yn y blaen. Felly, rydym ni'n awyddus iawn i sicrhau bod holl ganfyddiadau'r Rhaglen Tai Arloesol o flynyddoedd blaenorol yn ogystal ag ar gyfer yr un bresennol yn defnyddio'r holl gadwyni cyflenwi lleol hynny er mwyn i ni allu gwneud y mwyaf o'r math o waith economi sylfaenol hwnnw yr ydym ni'n ei ystyried. Felly, gallaf eich sicrhau ein bod yn gweithio'n galed iawn i wneud hynny. Rydym ni hefyd wedi bod yn gwneud dadansoddiad o'r gadwyn gyflenwi ar gyfer y Raglen Tai Arloesol gyfan i sicrhau, pan fo pethau sy'n dod o'r tu allan i gadwyn gyflenwi Cymru, ein bod ni'n deall ble mae hynny a'n bod ni'n deall pa un a allwn ni gael busnes newydd neu fusnes bach i gamu i mewn i'r gofod hwnnw. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â sicrhau bod y tai carbon goddefol, carbon niwtral, hyfryd hyn hefyd yn cael eu hadeiladu gan ddefnyddio cadwyni llafur lleol a chadwyni cyflenwi lleol i'r graddau y mae hynny'n bosibl. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n rhannu'r holl uchelgeisiau hynny—yn sicr.
Felly, rydym ni'n gweithio'n galed iawn gydag amrywiaeth o wahanol LCCau a chynghorau ledled Cymru i sicrhau eu bod yn deall beth oedd canfyddiadau'r cynlluniau rhaglen tai arloesol wreiddiol a beth yw'r adborth fel y gallwn ni eu helpu nhw i gyflwyno'r ceisiadau newydd fel ein bod ni'n cyflwyno yr hyn sydd wedi'i ddysgu ym mlynyddoedd cynharach y rhaglen. Un o'r pethau braf am y rhaglen hon yw ein bod ni'n gallu adeiladu hyn ar raddfa fawr erbyn hyn. Ac mae hyn ar raddfa sylweddol, o'i gymharu â'r ddau neu dri a oedd yn cael eu hadeiladu mewn mannau eraill, oherwydd mae gennym ni ddata yn dod yn ôl o'r tai hynny o'r blynyddoedd cyntaf hynny a gwyddom eu bod nhw'n gwneud yr hyn a ddywedasant y bydden nhw'n ei wneud—wel, mae bron pob un ohonyn nhw wedi gwneud yr hyn a ddywedasant y bydden nhw'n ei wneud. Felly, mae hynny'n wych hefyd. Mae'n wir yn stori o lwyddiant mawr iawn ac rwyf i'n bendant eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio gyda chymaint o bobl berthnasol ag y gallwn ni i sicrhau bod y diwydiant hwnnw'n goroesi a bod y diwydiant hwnnw'n tyfu.
Ac yna, o ran y sgiliau, rydych chi'n hollol gywir. Fe wnaethoch chi asesu'n gywir mai'r hyn y bydd angen i ni ei wneud yw sicrhau ein bod yn gweithio gyda'n holl ddarparwyr hyfforddiant a Thai Cymunedol Cymru a'r gweddill ohonynt i sicrhau ein bod ni'n cyflwyno'r sgiliau hynny yn ôl yr angen er mwyn i ni sicrhau bod y genhedlaeth nesaf o grefftwyr yn fedrus wrth i ni fynd ymlaen, fel y gallwn ni gyflwyno hyn i farchnad y sector preifat hefyd. Ar hyn o bryd, adeiladu cymdeithasol yw hi i raddau helaeth a phobl gyfoethog iawn. Un o'r pethau eraill yr ydym ni'n ei wneud yw sicrhau ein bod yn dad-beryglu hyn i'r pwynt lle mae'r benthycwyr a'r yswirwyr yn hapus i roi morgais i chi neu i yswirio eich tŷ, er ei fod wedi ei adeiladu gyda'r dechneg adeiladu newydd iawn hon, ac mae hynny'n bwysig iawn hefyd, fel y gall Mr a Mrs Jones cyffredin ddefnyddio'r dechneg hon hefyd i adeiladu eu tŷ yn y dyfodol. Felly, dyna lle'r ydym ni'n bwriadu mynd gydag ef.
Felly, rwy'n credu, yn fras, ein bod ni ar yr un dudalen ac rwy'n fwy na hapus, ar ôl i ni gael y sgwrs iawn gyda'r holl ymgeiswyr a fu'n llwyddiannus ac yn aflwyddiannus, i gyhoeddi'r adroddiad fel y gallwch chi weld ble'r ydym ni ag â phwy rydym ni'n gweithio wrth i ni symud ymlaen.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad.
Thank you, Minister, for the statement.
We obviously welcome the building of more social housing and more innovative methods of doing this. There's a lot in the statement that we do welcome. I'm also pleased to see that this has been used in retrofitting, as that's also a really important area to go at. Perhaps, Minister, you could outline whether a similar approach could be used in bringing empty homes back into use and made suitable for people to live in. That remains an untapped source of housing supply and I'm sure that you'll agree with me on that.
Now, there continue to be some promising local schemes, but surely what we need now is a plan to scale up production to ensure higher levels of social housing, which may require a stronger role for the Welsh Government. Can you outline whether the Welsh Government has such a plan, in addition to what you've said already, and indicate the numbers that you could expect from that? But, of course, numbers are important, but the quality of the housing is also very important, and I know that's something that we've already been hearing. You've agreed that some of the estates constructed in recent years may well become ghettos of the future, and you'll be aware of our own views on the planning system—it's come up a lot in recent exchanges. Could you give us an assurance that funding is only being allocated to projects where there's a likelihood that the quality and environmental standards are going to be of the highest possible level and that there isn't going to be any compromise on that?
And finally, Minister, it's linked with that point: I think it's important that, in the rush to rightly increase social housing, we also adopt more innovative methods of construction—again in addition to what's been said—and we don't want to make the same mistakes of the past. How are you ensuring that these new estates are within the context of mixed communities of all tenures and are well supported by public services?
Rydym ni'n amlwg yn croesawu adeiladu mwy o dai cymdeithasol a dulliau mwy arloesol o wneud hynny. Mae llawer yn y datganiad yr ydym ni'n ei groesawu. Rwyf i hefyd yn falch o weld bod hwn wedi'i ddefnyddio wrth ôl-ffitio, gan fod hwnnw hefyd yn faes pwysig iawn i fynd iddo. Efallai, Gweinidog, y gallech chi amlinellu pa un a fyddai modd defnyddio dull tebyg i sicrhau bod cartrefi gwag yn cael eu defnyddio unwaith eto a'u gwneud yn addas i bobl fyw ynddyn nhw. Mae hynny'n dal yn ffynhonnell o gyflenwad tai sydd heb ei wireddu ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi ynglŷn â hynny.
Nawr, mae rhai cynlluniau lleol addawol yn parhau i fodoli, ond siawns mai'r hyn y mae arnom ni ei angen yn awr yw cynllun i gynyddu cynhyrchu er mwyn sicrhau lefelau uwch o dai cymdeithasol, a allai olygu bod angen swyddogaeth gryfach i Lywodraeth Cymru. A allwch chi amlinellu pa un a oes gan Lywodraeth Cymru gynllun o'r fath, yn ogystal â'r hyn yr ydych chi eisoes wedi'i ddweud, a nodi'r niferoedd y gallech chi eu disgwyl o hwnnw? Ond, wrth gwrs, mae'r niferoedd yn bwysig, ond mae ansawdd y tai hefyd yn bwysig iawn, a gwn fod hynny'n rhywbeth yr ydym ni eisoes wedi bod yn ei glywed. Rydych chi wedi cytuno y gallai rhai o'r ystadau sydd wedi'u hadeiladu yn ystod y blynyddoedd diweddar fod yn getoau'r dyfodol, a byddwch chi'n ymwybodol o'n barn ein hunain ar y system gynllunio—mae wedi codi yn eithaf aml mewn trafodaethau diweddar. A allwch chi roi sicrwydd i ni mai dim ond i brosiectau lle mae'n debygol y bydd yr ansawdd a safonau amgylcheddol o'r lefel uchaf bosibl y caiff cyllid ei roi ac na fydd unrhyw gyfaddawdu ar hynny?
Ac yn olaf, Gweinidog, mae'n gysylltiedig â'r pwynt yna: rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni, yn y rhuthr i gynyddu tai cymdeithasol, a hynny'n gwbl briodol, hefyd yn mabwysiadu dulliau adeiladu mwy arloesol—unwaith eto yn ychwanegol i'r hyn sydd wedi ei ddweud—ac nad ydym ni eisiau gwneud yr un camgymeriadau ag yn y gorffennol. Sut ydych chi'n sicrhau bod yr ystadau newydd hyn o fewn cyd-destun cymunedau cymysg o bob deiliadaeth a'u bod yn cael eu cefnogi'n dda gan wasanaethau cyhoeddus?
Thank you, Delyth. Absolutely, you're right, there are a number of things that we want to debunk for a start. So, first of all, we want to debunk all the myths around the quality and capability of Welsh timber in construction. So, there's a lot of nonsense talked about how Welsh timber isn't okay for house building and so on, and what this programme has demonstrated is that that's simply not so. So, these are houses that are built with Welsh timber frames and Welsh timber panels and Welsh timber shredded up as insulation, and any amount of Welsh timber that you could possibly imagine. So, you can see pretty much every use of timber that you can imagine in the construction of the various sorts of home.
We're absolutely obsessed, really, with these houses being of the absolute highest quality. So, I absolutely delight in telling the people who move into them, as social tenants in Wales, that they are living in the best housing in Europe and possibly the world. This is by no means experimental second-best and so on. I mean, having said that, some of the homes are more experimental than others—they have very unique heating systems and so on—and so you do have to make sure that the right tenant goes into them, a tenant that's prepared to have a look at how to live their lives with those kinds of heating and so on, because it's not the same as just turning on your radiator—you do have to get used to it. But we work hard with RSLs and councils to make sure that we do have tenants who are very happy to do that. Indeed, I've spoken to many of them who are absolutely delighted with what they've got. Very recently in Rebecca Evans's constituency, I spoke to a number of people who are in retrofitted bungalows that had gone from being some of the poorest housing stock we had to some of the best housing stock, which had been insulated, fitted with solar panels, fitted with ground source heat pumps and Tesla batteries, and who now had bills that were less in a year than they had previously been paying in a month. Those people were absolutely delighted. I mean, it makes me smile just thinking of the conversation that I had with them about how delighted they were with that. So, we absolutely are using it for retrofit as well, and we're learning from the programme all the time—what works, what doesn't, how we can build both the new houses and the retrofits.
And, of course, we're also making sure that, as I was saying in response to Janet Finch-Saunders, the houses are in the right place. So, absolutely we're learning from the mistakes of the past. We do want to get social housing built at scale and pace, but we also know that we need good mixed-tenure estates with active travel links to them, good green infrastructure, close proximity to schools, work and health, and so on. So, we've got a number of exemplar sites across Wales where we're showing what can be done by de-risking some of that with Government money, because that's necessary to do as well, and encouraging SME builders to come onto those sites and learn with us what can be done and actually learn the premium that you get in the private sector for building some of those homes as well. I've been to some places where I genuinely would give my right arm to be on the list of people who are going to live there afterwards, because they really are very beautiful and built with Welsh supply chains. So, there's a lot to be said for that.
And then in terms of the scale, as you said, of course we want to do scale and pace as well, but we also have to be sure that the houses are of the right quality. And what's lovely, if you look at the IHP programme over the four years of its existence, is we're watching it do exactly that. So, we're building on each wave. Every time we've got a technology that's proven that it can do what was claimed for it, we scale that up in the next year and so on. So, we're rapidly scaling up. So, this fourth year is the biggest scale of that and the roll-out has been really great, and, as I was saying earlier, it's been oversubscribed. We're going to work with all of the people who put in bids that have not been successful to make sure that we can understand what they need to do to get those to be successful so we can scale it up one more time. So, we're absolutely in that space as well.
The last thing I wanted to say was something I know is close to your heart as well, which is, when you go to see the factories that are building these, you'll see that the mix of employment there is very different. So, there are more women there, there are people with disabilities in supported employment and so on, because it's easier to do that in a safe, clean factory, than it is to do at height or in an inaccessible muddy field. So, there's a lot more opportunity for a larger range of people to get involved, and we've got our skills providers involved in making sure we've got the training too.
Diolch, Delyth. Yn sicr, rydych chi'n iawn, mae nifer o bethau yr ydym ni eisiau amlygu eu gwendidau i ddechrau. Felly, yn gyntaf oll, rydym ni eisiau chwalu'r holl gamargraffiadau ynghylch ansawdd a defnyddioldeb pren Cymru ar gyfer adeiladu. Felly, siaredir llawer o lol ynglŷn â nad yw pren Cymru yn iawn ar gyfer adeiladu tai ac yn y blaen, a'r hyn y mae'r rhaglen hon wedi'i ddangos yw nad yw hynny'n wir. Felly, tai yw'r rhain sy'n cael eu hadeiladu gyda fframiau pren o Gymru a phaneli pren o Gymru a phren o Gymru wedi'u rwygo fel deunydd inswleiddio, ac unrhyw faint o bren y gallech chi ei ddychmygu o Gymru. Felly, gallwch chi weld bron pob defnydd o bren y gallwch ei ddychmygu wrth adeiladu'r gwahanol fathau o gartref.
Mae gennym ni obsesiwn llwyr, mewn gwirionedd, i'r tai hyn fod o'r ansawdd uchaf. Felly, rwyf i wrth fy modd yn dweud wrth y bobl sy'n symud i mewn iddyn nhw, fel tenantiaid cymdeithasol yng Nghymru, eu bod yn byw yn y tai gorau yn Ewrop ac o bosibl y byd. Nid yw hyn mewn unrhyw ffordd yn arbrawf ail orau ac yn y blaen. Rwy'n meddwl, wedi dweud hynny, fod rhai o'r cartrefi yn fwy arbrofol nag eraill—mae ganddyn nhw systemau gwresogi unigryw iawn ac yn y blaen—ac felly mae'n rhaid i chi sicrhau bod y tenant cywir yn mynd i mewn iddyn nhw, tenant sy'n barod i edrych ar sut i fyw ei fywyd gyda'r mathau hynny o wres ac yn y blaen, oherwydd nid yw’r un fath â dim ond troi eich rheiddiadur ymlaen—mae'n rhaid i chi ddod i arfer ag ef. Ond rydym ni'n gweithio'n galed gyda LCCau a chynghorau i sicrhau bod gennym ni denantiaid sy'n hapus iawn i wneud hynny. Yn wir, rwyf i wedi siarad â llawer ohonyn nhw sy'n falch iawn o'r hyn sydd ganddyn nhw. Yn ddiweddar iawn yn etholaeth Rebecca Evans, siaradais â nifer o bobl sy'n byw mewn byngalos wedi'u hôl-ffitio a oedd wedi mynd o fod yn rhan o'r stoc dai dlotaf a oedd gennym i ran o'r stoc dai orau, a oedd wedi'u hinswleiddio, wedi'u gosod â phaneli solar, wedi'u ffitio â phympiau gwres o'r ddaear a batris Tesla, ac a oedd bellach â biliau a oedd yn llai mewn blwyddyn nag yr oedden nhw wedi bod yn eu talu mewn mis o'r blaen. Roedd y bobl hynny wir wrth eu boddau. Yn wir, mae'n gwneud i mi wenu dim ond wrth feddwl am y sgwrs a gawsom ni gyda nhw am ba mor falch yr oedden nhw â hynny. Felly, yr ydym ni'n bendant yn ei ddefnyddio ar gyfer ôl-ffitio hefyd, ac rydym ni'n dysgu o'r rhaglen drwy'r amser—yr hyn sy'n gweithio, yr hyn nad yw'n gweithio, sut y gallwn ni adeiladu tai newydd a gwneud yr ôl-ffitio.
Ac, wrth gwrs, rydym ni hefyd yn gwneud yn siŵr, fel yr oeddwn ni'n ei ddweud mewn ymateb i Janet Finch-Saunders, bod y tai yn y man cywir. Felly, yn sicr, rydym ni'n dysgu o gamgymeriadau'r gorffennol. Rydym ni eisiau adeiladu tai cymdeithasol ar raddfa fawr a chyflymder, ond fe wyddom hefyd fod arnom ni angen ystadau deiliadaeth gymysg da gyda chysylltiadau teithio llesol ar eu cyfer, seilwaith gwyrdd da, agosrwydd at ysgolion, gwaith ac iechyd, ac yn y blaen. Felly, mae gennym ni nifer o safleoedd enghreifftiol ledled Cymru lle'r ydym ni'n dangos yr hyn y mae'n bosibl ei wneud drwy ddad-beryglu rhywfaint o hynny gydag arian y Llywodraeth, oherwydd mae'n angenrheidiol gwneud hynny hefyd, ac annog adeiladwyr BBaChau i ddod ar y safleoedd hynny a dysgu gyda ni yr hyn y mae'n bosibl ei wneud a dysgu'r premiwm a gewch chi yn y sector preifat i adeiladu rhai o'r cartrefi hynny hefyd. Rwyf i wedi bod i rai mannau lle y byddwn i wir yn rhoi fy mraich dde i fod ar y rhestr o bobl sy'n mynd i fyw yno wedyn, oherwydd maen nhw wir yn hardd iawn ac wedi'u hadeiladu gyda chadwyni cyflenwi Cymru. Felly, mae llawer i'w ddweud am hynny.
Ac yna o ran y raddfa, fel y dywedasoch chi, wrth gwrs ein bod ni eisiau gweithredu yn gyflym ar raddfa fawr hefyd, ond mae'n rhaid i ni hefyd fod yn siŵr bod y tai o'r ansawdd cywir. A'r hyn sy'n hyfryd, os edrychwch chi ar y rhaglen tai arloesol dros bedair blynedd ei bodolaeth, yw ein bod yn ei gwylio'n gwneud hynny'n union. Felly, rydym ni'n adeiladu ar bob ton. Bob tro y mae gennym ni dechnoleg sydd wedi profi y gall wneud yr hyn sydd wedi'i honni ar ei chyfer, rydym ni'n cynyddu hynny yn y flwyddyn nesaf ac yn y blaen. Felly, rydym ni'n cynyddu'n gyflym. Felly, y bedwaredd flwyddyn hon yw graddfa fwyaf hynny ac mae'r cyflwyno wedi bod yn wych iawn, ac, fel yr oeddwn i'n ei ddweud yn gynharach, mae wedi'i ordanysgrifio. Rydym ni'n mynd i weithio gyda'r holl bobl sy'n cyflwyno ceisiadau nad ydyn nhw wedi llwyddo i sicrhau y gallwn ni ddeall yr hyn sydd ei angen iddyn nhw ei wneud i gael y rheini i fod yn llwyddiannus fel y gallwn ni gynyddu unwaith eto. Felly, rydym ni'n bendant yn y lle hwnnw hefyd.
Y peth olaf yr oeddwn i eisiau ei ddweud oedd rhywbeth yr wyf yn gwybod sy'n agos at eich calon chithau hefyd, sef, pan fyddwch chi'n mynd i weld y ffatrïoedd sy'n adeiladu'r rhain, fe welwch chi fod y cymysgedd o gyflogaeth yno yn wahanol iawn. Felly, mae mwy o fenywod yno, mae pobl ag anableddau mewn cyflogaeth â chymorth ac yn y blaen, oherwydd mae'n haws gwneud hynny mewn ffatri ddiogel a glân, nag ydyw i'w wneud ar uchder neu mewn cae mwdlyd anhygyrch. Felly, mae llawer mwy o gyfle i amrywiaeth fwy o bobl gymryd rhan, ac mae gennym ni ein darparwyr sgiliau yn cymryd rhan yn y gwaith o sicrhau bod yr hyfforddiant gennym ni hefyd.
Thank you. Finally, Mike Hedges.
Diolch. Yn olaf, Mike Hedges.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I first of all thank the Minister for her statement? Can I start with two long-standing views of mine? We need more housing, especially council housing, to meet the need, and, secondly, we need to return to the Parker Morris standard or a standard very similar to it, which is based on the premise that a good house or flat can never be made out of premises that are too small. Also, their home, for many people, is now becoming their workplace as well.
I welcome the Government's view that gone are the days of MMC's association with poor-quality, temporary, prefabricated housing. MMC now produces high-quality, desirable, energy-efficient, affordable homes that tenants can be proud of.
I'm sure the Minister remembers, because it's affected her constituents as well as mine, steel houses and other non-traditional builds such as high alumina cement in schools such as Olchfa that either had to be knocked down or fully refurbished because of problems with construction.
I have two questions: what is the life expectancy of these buildings and how has it been calculated? And, secondly, how do you calculate the energy efficiency of modular construction houses?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Gweinidog am ei datganiad? A gaf i ddechrau gyda dau o'm safbwyntiau hirsefydlog? Mae angen mwy o dai arnom ni, yn enwedig tai cyngor, i ddiwallu'r angen, ac, yn ail, mae angen i ni ddychwelyd at safon Parker Morris neu safon debyg iawn i honno, sy'n seiliedig ar y rhagdybiaeth nad yw hi byth yn bosibl gwneud tŷ neu fflat da allan o safleoedd sy'n rhy fach. Hefyd, mae eu cartref, i lawer o bobl, bellach yn dod yn weithle iddyn nhw hefyd.
Rwy'n croesawi barn y Llywodraeth bod dyddiau cysylltu dulliau adeiladu modern gyda thai parod o safon gwael, dros dro, wedi mynd heibio. Mae dulliau adeiladu modern bellach yn cynhyrchu tai fforddiadwy dymunol o safon uchel, sy'n defnyddio ynni mewn modd effeithlon, y gall tenantiaid ymfalchïo ynddyn nhw.
Rwy'n siŵr bod y Gweinidog yn cofio, oherwydd mae wedi effeithio ar ei hetholwyr hi yn ogystal â fy etholwyr innau, tai dur ac adeiladau anhraddodiadol eraill fel sment alwmina uchel mewn ysgolion fel Olchfa a oedd naill ai'n gorfod cael eu dymchwel neu eu hadnewyddu'n llwyr oherwydd problemau gyda'r adeiladu.
Mae gennyf i ddau gwestiwn: beth yw disgwyliad oes yr adeiladau hyn a sut y cafodd hynny ei gyfrifo? Ac, yn ail, sut ydych chi'n cyfrifo effeithlonrwydd ynni tai adeiladu modiwlar?
Thank you, Mike. So, I absolutely do remember the steel houses. You'll know, of course, that I spent a very large amount of my childhood in one, in Gendros estate, and I well remember my grandmother's sheer delight on moving into that house, because it had big, spacious rooms and a lovely garden, a nice kitchen and an upstairs inside bathroom. I can still remember her unbounded delight, really, at being given such a house. Of course, those houses, although the steel part of them didn't last, have lasted, and you'll know that they've been retrofitted with good insulation and so on, and they are still lovely, spacious houses in nice, big green-spaced estates there, so still a lovely place to live, actually, in the Gendros housing estate, where I spent a fair amount of my young years.
You are absolutely right about the space standards, so we're absolutely existing on good DQL as it's now called, good space standards, so that people have the room to live and breathe. I had a great site visit with our colleague Huw Irranca-Davies in his constituency to look at what was called a house for life there, where you're looking at a modular build that's got big wide doors—you can get a pram through it when you've got your young family; you can get a wheelchair in it in later life. You could add modules to it, so you could add bedrooms and more living space when you needed to, and then, indeed, you could take it away again when you no longer needed it and you wanted to downsize. So, you literally had a house for life on a single site, very flexible and able to be adapted for people to stay in the communities that they love, where they've got all of their contacts and so on. That is absolutely the aim of the programme, that we build houses for life that people can have a growing family in, live a life that they want to live, work, live, play in an area with all of those things. What we're doing with the programme is proving that that can be done, and I'm very happy to accompany any Member you like, because we've got them all over Wales now, to go and have a look at the ones in your constituencies, and you'll be able to see the sheer delight of the people who are living there as well. Huw and I had a good poke around in the house that we were in, didn't we, Huw, with the big wide stairs. I particularly remember all the closet space and so on, so it was a really nice place to live.
So, absolutely, Mike, I completely agree with you—we've got to make sure that they're good, high-quality, nice places to live and that they live a long time. Most of them are forecasting lifespans of 100 years as a minimum, but it's hard to tell, isn't it? You'll all remember some of the prefabs in the war that were supposed to last 10 years and they're actually fought over in my constituency, as people really want to live in them still. So, we think they'll be longer than that, but that's the forecast for most of them, and everybody in Wales now—councils, registered social landlords and so on—are embracing them as the way forward. So, we will be able to see that scale and pace going forward, alongside the real knowledge that these are the best houses in the world.
Diolch, Mike. Felly, rwyf i'n sicr yn cofio'r tai dur. Byddwch chi'n gwybod, wrth gwrs, fy mod i wedi treulio llawer iawn o fy mhlentyndod mewn un, ar ystâd Gendros, ac rwy'n cofio'n dda bod fy mam-gu wrth ei bodd o fod yn symud i'r tŷ hwnnw, oherwydd bod ganddi ystafelloedd mawr, mawr a gardd hyfryd, cegin braf ac ystafell ymolchi y tu mewn i fyny'r grisiau. Rwy'n dal i allu cofio ei llawenydd di-ben-draw, mewn gwirionedd, o gael tŷ o'r fath wedi ei roi iddi. Wrth gwrs, mae'r tai hynny, er na wnaeth y rhan ddur ohonyn nhw bara, wedi para, a byddwch chi'n gwybod eu bod wedi cael eu hôl-ffitio gyda defnydd inswleiddio da ac yn y blaen, ac maen nhw'n dal i fod yn dai hyfryd, mawr ar ystadau braf, mawr gyda mannau gwyrdd yno, felly mae'n dal i fod yn lle hyfryd i fyw, mewn gwirionedd, ar ystâd dai Gendros, ble y treuliais gryn dipyn o'm blynyddoedd cynnar.
Rydych chi yn llygad eich lle o ran y safonau gofod, felly rydym ni'n bodoli'n llwyr ar DQL da fel y'i gelwir nawr, safonau gofod da, fel bod gan bobl le i fyw ac anadlu. Cefais i ymweliad safle gwych gyda'n cydweithiwr Huw Irranca-Davies yn ei etholaeth ef i edrych ar yr hyn a alwyd yn dŷ am oes yno, lle'r ydych chi'n gweld adeilad modiwlar sydd â drysau mawr llydan—gallwch chi gael pram drwyddyn nhw pan fydd teulu ifanc gennych chi; gallwch chi gael cadair olwyn drwyddynt yn ddiweddarach mewn bywyd. Gallech chi ychwanegu modiwlau ato, felly gallech chi ychwanegu ystafelloedd gwely a mwy o fan byw pan fo angen, ac yna, yn wir, gallech chi eu tynnu i ffwrdd unwaith eto pan nad oes eu hangen arnoch chi rhagor a'ch bod chi eisiau cartref llai o faint. Felly, yn llythrennol, roedd gennych chi dŷ am oes ar un safle, yn hyblyg iawn ac yn gallu cael ei addasu er mwyn i bobl aros yn y cymunedau y maen nhw yn eu caru, lle mae ganddyn nhw eu holl gysylltiadau ac yn y blaen. Dyna nod y rhaglen yn union, ein bod ni'n adeiladu tai am oes y gall pobl gael teulu sy'n tyfu ynddyn nhw, byw'r bywyd y maen nhw eisiau ei fyw, gweithio, byw, chwarae mewn ardal gyda'r holl bethau hynny. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'r rhaglen yw profi bod modd gwneud hynny, ac rwy'n hapus iawn i fynd gydag unrhyw Aelod o'ch dewis, oherwydd mae nhw gennym ni nhw ym mhob ran o Gymru erbyn hyn, i fynd i weld y rhai yn eich etholaethau chi, a byddwch chi'n gallu gweld llawenydd llwyr y bobl sy'n byw yno hefyd. Cafodd Huw a minnau olwg fanwl oddi mewn i'r tŷ yr oeddem ni ynddo, oni chawsom ni Huw, gyda'r grisiau mawr llydan. Rwy'n cofio yn arbennig yr holl le yn y cypyrddau dillad ac yn y blaen, felly yr oedd yn lle braf iawn i fyw ynddo.
Felly, yn sicr, Mike, rwy'n cytuno'n llwyr â chi—mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr eu bod yn lleoedd da, o ansawdd uchel, braf i fyw ynddyn nhw a bod oes hir iddyn nhw. Mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw yn rhagamcanu oes o 100 mlynedd o leiaf, ond mae'n anodd dweud, onid yw hi? Byddwch chi i gyd yn cofio rhai o'r tai parod yn y rhyfel a oedd i fod i bara 10 mlynedd ac mae pobl yn ymladd droson nhw yn fy etholaeth i, gan fod pobl wir eisiau byw ynddyn nhw o hyd. Felly, rydym ni'n credu y byddan nhw'n para'n hwy na hynny, ond dyna'r rhagamcan ar gyfer y rhan fwyaf ohonyn nhw, ac mae pawb yng Nghymru yn awr—cynghorau, landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ac yn y blaen—yn eu croesawu fel y ffordd ymlaen. Felly, byddwn ni'n gallu gweld y raddfa honno a'r cyflymder hwnnw wrth symud ymlaen, ochr yn ochr â'r wybodaeth wirioneddol mai dyma'r tai gorau yn y byd.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 7 on our agenda this afternoon has been postponed until 17 November.
Mae eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma wedi ei gohirio tan 17 Tachwedd.
Item 8 has been withdrawn.
Mae eitem 8 wedi ei thynnu yn ôl.
And item 9 will be issued as a written statement.
A bydd eitem 9 yn cael ei chyhoeddi fel datganiad ysgrifenedig.
So, I now move to item 10, which is a motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Local Government and Elections (Wales) Bill. I call on the Minister for Housing and Local Government to move that motion—Julie James.
Felly, symudaf yn awr at eitem 10, sef cynnig i amrywio trefn ystyried gwelliannau Cyfnod 3 i Fil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig hwnnw—Julie James.
Cynnig NDM7446 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn canlynol:
1) Adrannau 2 - 24;
2) Atodlen 2;
3) Adran 1;
4) Adrannau 25 - 38;
5) Atodlen 3;
6) Adrannau 40 - 50;
7) Atodlen 4;
8) Adran 51;
9) Adran 39;
10) Adran 53;
11) Atodlen 5;
12) Adrannau 54 - 56;
13) Atodlen 6;
14) Adran 57;
15) Atodlen 7;
16) Adrannau 58 - 63;
17) Atodlen 8;
18) Adrannau 64 - 66;
19) Adran 52;
20) Adrannau 67 - 87;
21) Atodlen 9;
22) Adrannau 88 - 114;
23) Atodlen 10;
24) Adrannau 115 - 135;
25) Atodlen 11;
26) Adran 136;
27) Atodlen 12;
28) Adran 137;
29) Atodlen 1;
30) Adrannau 138 - 160;
31) Atodlen 13;
32) Adrannau 161 - 163;
33) Atodlen 14;
34) Adrannau 164 - 174;
35) Teitl hir.
Motion NDM7446 Rebecca Evans
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Local Government and Elections (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
1) Sections 2 - 24;
2) Schedule 2;
3) Section 1;
4) Sections 25 - 38;
5) Schedule 3;
6) Sections 40 - 50;
7) Schedule 4;
8) Section 51;
9) Section 39;
10) Section 53;
11) Schedule 5;
12) Sections 54 - 56;
13) Schedule 6;
14) Section 57;
15) Schedule 7;
16) Sections 58 - 63;
17) Schedule 8;
18) Sections 64 - 66;
19) Section 52;
20) Sections 67 - 87;
21) Schedule 9;
22) Sections 88 - 114;
23) Schedule 10;
24) Sections 115 - 135;
25) Schedule 11;
26) Section 136;
27) Schedule 12;
28) Section 137;
29) Schedule 1;
30) Sections 138 - 160;
31) Schedule 13;
32) Sections 161 – 163;
33) Schedule 14;
34) Sections 164 - 174;
35) Long title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Just formally, Deputy Presiding Officer. Thank you.
Yn ffurfiol, Dirprwy Lywydd. Diolch.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbynnir y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move on to—. Item 11, which is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2020, has been withdrawn.
Symudwn ymlaen yn awr at—. Mae eitem 11, sef Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2020, wedi ei thynnu yn ôl.
And therefore we move to item 12, which is the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020. I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Ac felly symudwn at eitem 12, sef Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Cynnig NDM7445 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 22 Hydref 2020.
Motion NDM7445 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5;
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 22 October 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion before us to approve the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020.
We are now in the second week of the firebreak, and I want to start by reminding Members why we introduced these extraordinary measures on 23 October. We continue to be faced with a very real and increasing public health threat. At the time we introduced the regulations the virus was spreading rapidly in every part of Wales, and we had just gone through the deadliest week of the pandemic since the peak in April. We listened to and weighed carefully the advice of SAGE and our own technical advisory cell in making this decision. We had 17 local health protection areas in place, which made a significant difference but were not enough on their own. The seven-day rolling incidence rate for Wales was at more than 130 cases per 100,000 people. It has since increased to over 250 cases per 100,000. Four local authority areas now have over 300 cases per 100,000, and cases in areas like Pembrokeshire and Ceredigion were getting or going beyond 50 cases per 100,000. Failing to act risked overwhelming our NHS. The number of people being taken to hospital with coronavirus was growing and it still continues to grow each day. We had to ensure that our critical care units could still look after people who are seriously ill.
We're not alone, of course, in introducing national restrictions. We're seeing restrictions in Northern Ireland and Scotland, and, in a major policy change this weekend, the Prime Minister announced a four-week national lockdown in England from Thursday. Yesterday, the Prime Minister referred to a medical and moral disaster if action in England did not take place. We acted earlier in Wales, but welcome the lockdown in England, which reinforces the seriousness of the threat that we face within each nation of the UK. There is no magic bullet, but our ambition is to get through to Christmas without needing another national firebreak.
The four nations discussions that began in earnest at COBRA yesterday should help all of us to achieve that shared ambition. Everyone has a role to play in our national effort to ensure that the firebreak is successful. It remains vital that people still observe social distancing, regular hand washing and wearing a face covering where required to do so. The more people we meet, the more people are at risk from coronavirus. We ask people to not only think about whether something is permitted, but whether it is necessary and sensible—what should we be doing? Everyone in Wales is still required to stay at home and work from home wherever possible.
We have sought to minimise the disruption to children's education, so primary schools, special schools and the first two years of secondary schools returned as normal yesterday, as will older pupils who need to take exams. Older pupils and further education students are learning from home this week. Our universities will continue to provide a blend of in-person and online learning.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf i'n cynnig y cynnig ger ein bron i gymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020.
Erbyn hyn, rydym yn ail wythnos y cyfnod atal byr, a hoffwn i ddechrau drwy atgoffa'r Aelodau pam y gwnaethom ni gyflwyno y mesurau eithriadol hyn ar 23 Hydref. Rydym yn parhau i wynebu bygythiad gwirioneddol a chynyddol i iechyd y cyhoedd. Ar yr adeg pan wnaethom ni gyflwyno'r rheoliadau roedd y feirws yn lledaenu yn gyflym ym mhob rhan o Gymru, ac roeddem ni newydd gael wythnos fwyaf angheuol y pandemig ers yr uchafbwynt ym mis Ebrill. Fe wnaethom ni wrando ar gyngor SAGE a'n cell cynghori technegol ein hunain a phwyso a mesur y cyngor hwnnw yn ofalus wrth wneud y penderfyniad hwn. Roedd gennym ni 17 o ardaloedd diogelu iechyd lleol ar waith, a wnaeth wahaniaeth sylweddol ond nid oedden nhw'n ddigon ar eu pen eu hunain. Roedd y gyfradd mynychder dreigl saith diwrnod ar gyfer Cymru yn fwy na 130 o achosion ym mhob 100,000 o bobl. Ers hynny y mae wedi cynyddu i dros 250 o achosion ym mhob 100,000. Erbyn hyn, mae gan bedair ardal awdurdod lleol dros 300 o achosion ym mhob 100,000, ac roedd achosion mewn ardaloedd fel sir Benfro a Cheredigion yn cyrraedd neu'n mynd y tu hwnt i 50 o achosion ym mhob 100,000. Roedd methu â gweithredu yn creu perygl o lethu ein GIG. Roedd nifer y bobl a oedd yn mynd i'r ysbyty gyda'r coronafeirws yn cynyddu ac mae'n dal i gynyddu bob dydd. Roedd yn rhaid i ni sicrhau y gallai ein hunedau gofal critigol barhau i ofalu am bobl sy'n ddifrifol wael.
Nid ni yw'r unig rai, wrth gwrs, sydd wedi cyflwyno cyfyngiadau cenedlaethol. Rydym ni'n gweld cyfyngiadau yng Ngogledd Iwerddon a'r Alban, ac, mewn newid polisi mawr y penwythnos hwn, cyhoeddodd y Prif Weinidog gyfyngiadau symud cenedlaethol am bedair wythnos yn Lloegr o ddydd Iau. Ddoe, cyfeiriodd y Prif Weinidog at drychineb feddygol a moesol pe na byddai camau yn cael eu cymryd yn Lloegr. Fe wnaethom ni weithredu yn gynharach yng Nghymru, ond rydym yn croesawu'r cyfyngiadau yn Lloegr, sy'n atgyfnerthu difrifoldeb y bygythiad yr ydym yn ei wynebu ym mhob gwlad yn y DU. Nid oes bwled hud, ond ein huchelgais yw cyrraedd y Nadolig heb fod angen cyfnod atal byr cenedlaethol arall.
Dylai trafodaethau y pedair gwlad a ddechreuodd o ddifrif yn COBRA ddoe helpu pob un ohonom ni i gyflawni'r uchelgais hwnnw a rennir. Mae gan bawb ran i'w chwarae yn ein hymdrech genedlaethol i sicrhau bod y cyfnod atal byr yn llwyddiannus. Mae'n parhau i fod yn hanfodol bod pobl yn dal i gadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo'n rheolaidd a gwisgo gorchudd wyneb pan fo'n ofynnol gwneud hynny. Po fwyaf o bobl yr ydym yn cwrdd â nhw, y mwyaf o bobl sydd mewn perygl o'r coronafeirws. Rydym yn gofyn i bobl ystyried, yn ogystal ag os oes hawl gwneud rhywbeth, ond hefyd a yw'n angenrheidiol ac yn synhwyrol—beth ddylem ni fod yn ei wneud? Mae'n ofynnol o hyd i bawb yng Nghymru aros gartref a gweithio gartref lle bynnag y bo modd.
Rydym ni wedi ceisio lleihau'r tarfu ar addysg plant, felly dychwelodd ysgolion cynradd, ysgolion arbennig a dwy flynedd gyntaf ysgolion uwchradd fel arfer ddoe, a disgyblion hŷn sydd angen sefyll arholiadau yn yr un modd. Mae disgyblion hŷn a myfyrwyr addysg bellach yn dysgu o gartref yr wythnos hon. Bydd ein prifysgolion yn parhau i ddarparu cymysgedd o ddysgu wyneb yn wyneb ac ar-lein.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
All non-essential retail, leisure, hospitality and tourism businesses have closed—so too community centres, libraries and recycling centres. Places of worship have closed, except for funerals or wedding ceremonies. And people must not meet others they do not live with, either indoors or outdoors. Adults living alone, though, and single parents remain able to join with one other household, for reasons we have rehearsed previously in the past.
We've provided a new £300 million package of financial support to help businesses through this challenging period. We know small businesses have been particularly hard hit, and we've introduced a £5,000 one-off payment for those required to close. This is in addition to the support that is now available from the UK Government. As we now know, following the deterioration in southern England, the UK Government has reintroduced the more generous furlough and self-employment support across the UK.
We're using this time to plan ahead and further strengthen our preparations for winter, our contingency plans and our currently successful test, trace, protect service. I want to thank the people of Wales once again for their enormous collective effort. Police forces in Wales continue to report that the great majority of people are complying with the firebreak regulations. For the small minority that are not complying, the police and other enforcement agencies are enforcing the regulations where necessary.
There is now less than a week to go. The firebreak will end, as planned, on Monday, 9 November. As we have said many times before, it will take two or three weeks to see reduced transmission rates after the firebreak. We all need to play our part in every community across Wales to make the firebreak work, to protect our NHS and to save lives.
Yesterday, the First Minister set out the simple national rules we will put in place after the firebreak, with further details in the statement today to the Senedd. We will, of course, debate them again in the future, but we all need to take personal responsibility for our choices and actions. This is more important than new rules, regulations or guidance. We need everyone to positively change our behaviour to protect people from the harm of the virus. Shops, hospitality, places of worship and gyms will reopen and all pupils will go back to school next week. From next Monday, people should only meet with their bubble in their own home, and only two households will be able to form a bubble. There'll be no travel restrictions inside Wales, but during the month-long lockdown in England, travel to and from England will not be permitted without a reasonable excuse. Everybody should, however, consider carefully whether they need to travel to other parts of Wales.
We will continue to take a cautious and gradual approach to coming out of the firebreak, and we will review the position positively within a fortnight. As the First Minister said, this is particularly necessary to take account of the impact of the month-long lockdown in England. The firebreak gives all of us an opportunity to regain some control over the spread of the virus to save lives and, with Christmas approaching, to avoid a much longer and more damaging national lockdown. I ask Members to support our country and support the motion.
Mae pob busnes manwerthu, hamdden, lletygarwch a thwristiaeth nad yw'n hanfodol wedi cau—felly hefyd canolfannau cymunedol, llyfrgelloedd a chanolfannau ailgylchu. Mae addoldai wedi cau, ac eithrio ar gyfer angladdau neu seremonïau priodas. Ac nid yw pobl yn cael cwrdd ag eraill nad ydyn nhw'n byw gyda nhw, boed hynny dan do neu yn yr awyr agored. Er hynny, mae oedolion sy'n byw ar eu pen eu hunain, a rhieni sengl, yn parhau i gael ymuno ag un aelwyd arall, am resymau yr ydym ni wedi eu hadrodd o'r blaen yn y gorffennol.
Rydym ni wedi darparu pecyn newydd gwerth £300 miliwn o gymorth ariannol i helpu busnesau drwy'r cyfnod heriol hwn. Rydym yn gwybod bod busnesau bach wedi eu taro'n arbennig o galed, ac rydym ni wedi cyflwyno taliad untro o £5,000 i'r rhai sy'n gorfod cau. Mae hyn yn ychwanegol at y cymorth sydd ar gael bellach gan Lywodraeth y DU. Fel yr ydym ni'n gwybod erbyn hyn, yn dilyn y dirywiad yn ne Lloegr, mae Llywodraeth y DU wedi ailgyflwyno'r cymorth ffyrlo a hunangyflogaeth fwy hael ledled y DU.
Rydym ni'n defnyddio'r amser hwn i gynllunio ymlaen llaw a pharhau i gryfhau ein paratoadau ar gyfer y gaeaf, ein cynlluniau wrth gefn a'n gwasanaeth profi, olrhain a diogelu llwyddiannus ar hyn o bryd. Hoffwn i ddiolch i bobl Cymru unwaith eto am eu hymdrech enfawr ar y cyd. Mae heddluoedd yng Nghymru yn parhau i ddweud bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cydymffurfio â rheoliadau'r cyfnod atal byr. I'r lleiafrif bach nad ydyn nhw'n cydymffurfio, mae'r heddlu ac asiantaethau gorfodi eraill yn gorfodi'r rheoliadau lle bo angen.
Erbyn hyn mae llai nag wythnos i fynd. Bydd y cyfnod atal yn dod i ben, yn ôl y bwriad, ddydd Llun, 9 Tachwedd. Fel yr ydym ni wedi dweud droeon o'r blaen, ni fydd y cyfraddau trosglwyddo is i'w gweld am ddwy neu dair wythnos ar ôl y cyfnod atal. Mae angen i bob un ohonom ni chwarae ein rhan ym mhob cymuned ledled Cymru i sicrhau bod y cyfnod atal byr yn gweithio, i ddiogelu ein GIG ac i achub bywydau.
Ddoe, nododd y Prif Weinidog y rheolau cenedlaethol syml y byddwn yn eu rhoi ar waith ar ôl y cyfnod atal byr, a rhoddwyd rhagor o fanylion yn y datganiad heddiw i'r Senedd. Byddwn ni, wrth gwrs, yn eu trafod eto yn y dyfodol, ond mae angen i bob un ohonom ni gymryd cyfrifoldeb personol am ein dewisiadau a'n gweithredoedd. Mae hyn yn bwysicach na rheolau, rheoliadau neu ganllawiau newydd. Mae angen i bawb newid ein hymddygiad yn gadarnhaol er mwyn amddiffyn pobl rhag niwed y feirws. Bydd siopau, busnesau lletygarwch, addoldai a champfeydd yn ailagor a bydd yr holl ddisgyblion yn dychwelyd i'r ysgol yr wythnos nesaf. O ddydd Llun nesaf ymlaen, dim ond gyda'u swigod yn eu cartref eu hunain y dylai pobl gyfarfod, a dim ond dwy aelwyd fydd yn cael ffurfio swigod. Ni fydd unrhyw gyfyngiadau teithio y tu mewn i Gymru, ond yn ystod y mis o gyfyngiadau symud yn Lloegr, ni chaniateir teithio i Loegr ac oddi yno heb esgus rhesymol. Fodd bynnag, dylai pawb ystyried yn ofalus a oes angen iddyn nhw deithio i rannau eraill o Gymru.
Byddwn yn parhau i ddilyn dull gofalus a graddol o ddod allan o'r cyfnod atal byr, a byddwn yn adolygu'r sefyllfa yn gadarnhaol o fewn pythefnos. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, mae hyn yn arbennig o angenrheidiol er mwyn ystyried effaith y cyfyngiadau symud mis o hyd yn Lloegr. Mae'r cyfnod atal byr yn rhoi cyfle i bob un ohonom ni adennill rhywfaint o reolaeth dros ledaeniad y feirws er mwyn achub bywydau a, gyda'r Nadolig yn nesáu, er mwyn osgoi cyfyngiadau symud cenedlaethol llawer hirach a llawer mwy niweidiol. Rwyf i'n gofyn i'r Aelodau gefnogi ein gwlad a chefnogi'r cynnig.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
The Legislation, Justice and Constitution Committee reported on these regulations yesterday. They came into force at 6 p.m. on Friday, 23 October 2020, and expire at the end of the day on 8 November 2020, at which point they will have been in force in Wales for a total of 17 days.
These regulations revoke the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 19) Regulations 2020 and all its amending regulations, which include measures put in place for local lockdowns in Wales. The regulations make provision in four key areas, as the Minister has outlined. They limit movement and travel by requiring people to stay at home unless they have a reasonable excuse. They limit gatherings with other people. They require the closure of certain types of business and premises, and they place obligations on persons responsible for premises that are open to the public, or for work being carried out at any premises.
The committee reported eight merits points. Our first point noted the Welsh Government's justification for any potential interference with human rights as a consequence of the restrictions being introduced. Our second point highlighted the lack of formal consultation undertaken, but noted that the Welsh Government undertook a series of urgent discussions with key sectors and stakeholders. Because of the widespread media reporting of dissatisfaction at the short notice given to introduce these regulations, we have requested further detail on who the Welsh Government consulted with, and when, prior to making the regulations.
Regulation 16 places restrictions on mixed businesses that run both permitted and prohibited businesses on the same premises. We noted the widespread criticism of this particular policy and the confusion it has caused among stakeholders. Given that clarity is essential when making legislation, our third reporting point asked the Welsh Government whether it intends to amend this particular provision, or whether further guidance is to be given to business and members of the public. During our meeting yesterday, we considered further the extent to which the regulations impact on businesses and extended households. As a result, reporting points 6, 7 and 8 seek clarification on specific points in the regulations and how certain provisions apply in practice. For example, reporting point 6 seeks an explanation of where and how the regulations prohibit a supermarket from selling non-essential items, and asks the Welsh Government to clarify the meaning of the word 'business' that is used in regulations 11, 15 and 16. Our seventh reporting point seeks clarification about the effects of the regulations on extended households. In relation to reporting points 6 and 7, it would be helpful if the Welsh Government could, where we suggest, provide some practical examples to illustrate the points they wish to make in response.
Turning to the matter of guidance, our fourth reporting point asks the Government to provide details of when guidance on the 17-day period was published for the purpose of providing stakeholders with the opportunity to comply with these legislative changes. Our fifth merits point notes that an integrated impact assessment has been published. We welcome that. This considers the impact of the regulations in relation to equality and children's rights in particular, which we welcome.
In closing, I'd encourage the Welsh Government to take into account all the points we raise, and the principles underpinning them, when preparing the new regulations that were announced yesterday and that will replace the set that we are debating today. Thank you, Llywydd.
Adroddodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ar y rheoliadau hyn ddoe. Fe wnaethon nhw ddod i rym am 6 p.m. ddydd Gwener, 23 Hydref 2020, ac maen nhw'n dod i ben ar ddiwedd y dydd ar 8 Tachwedd 2020, ac ar yr adeg honno byddan nhw wedi bod mewn grym yng Nghymru am gyfanswm o 17 diwrnod.
Mae'r rheoliadau hyn yn dirymu Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 19) 2020 a'i holl reoliadau diwygio, sy'n cynnwys y mesurau a gafodd eu rhoi ar waith ar gyfer cyfyngiadau lleol yng Nghymru. Mae'r rheoliadau yn gwneud darpariaeth mewn pedwar maes allweddol, fel y mae'r Gweinidog wedi ei amlinellu. Maen nhw'n cyfyngu ar symud a theithio drwy ei gwneud yn ofynnol i bobl aros gartref oni bai bod ganddyn nhw esgus rhesymol. Maen nhw'n cyfyngu ar ymgynnull â phobl eraill. Maen nhw'n ei gwneud yn ofynnol i gau mathau penodol o fusnesau a lleoliadau, ac maen nhw'n gosod rhwymedigaethau ar y bobl sy'n gyfrifol am leoliadau sy'n agored i'r cyhoedd, neu am waith sy'n cael ei wneud mewn unrhyw leoliad.
Adroddodd y pwyllgor wyth pwynt rhinwedd. Nododd ein pwynt cyntaf gyfiawnhad Llywodraeth Cymru dros unrhyw ymyrraeth bosibl â hawliau dynol o ganlyniad i'r cyfyngiadau sy'n cael eu cyflwyno. Amlygodd ein hail bwynt y diffyg ymgynghori ffurfiol a wnaed, ond nododd fod Llywodraeth Cymru wedi cynnal cyfres o drafodaethau brys gyda sectorau a rhanddeiliaid allweddol. Oherwydd yr adroddiadau eang yn y cyfryngau am anfodlonrwydd ynghylch y rhybudd byr a gafodd ei roi i gyflwyno'r rheoliadau hyn, rydym ni wedi gofyn am ragor o fanylion ynghylch pwy yr ymgynghorodd Llywodraeth Cymru â nhw, a phryd, cyn gwneud y rheoliadau.
Mae rheoliad 16 yn gosod cyfyngiadau ar fusnesau cymysg sy'n rhedeg busnesau a ganiateir a rhai sydd wedi eu gwahardd ar yr un safle. Fe wnaethom ni nodi'r feirniadaeth eang o'r polisi penodol hwn a'r dryswch y mae wedi ei achosi ymhlith rhanddeiliaid. O gofio bod eglurder yn hanfodol wrth wneud deddfwriaeth, gofynnodd ein trydydd pwynt adrodd i Lywodraeth Cymru a yw'n bwriadu diwygio'r ddarpariaeth benodol hon, neu a fydd yn rhoi rhagor o ganllawiau i fusnesau ac aelodau o'r cyhoedd. Yn ystod ein cyfarfod ddoe, fe wnaethom ni ystyried ymhellach i ba raddau y mae'r rheoliadau yn effeithio ar fusnesau ac aelwydydd estynedig. O ganlyniad, mae pwyntiau adrodd 6, 7 ac 8 yn gofyn am eglurhad ar bwyntiau penodol yn y rheoliadau a sut y mae cymhwyso darpariaethau penodol yn ymarferol. Er enghraifft, mae pwynt adrodd 6 yn gofyn am esboniad o ble a sut y mae'r rheoliadau yn gwahardd archfarchnad rhag gwerthu eitemau nad ydyn nhw'n hanfodol, ac yn gofyn i Lywodraeth Cymru egluro ystyr y gair 'busnes' pan gaiff ei ddefnyddio yn rheoliadau 11, 15 ac 16. Mae ein seithfed pwynt adrodd yn gofyn am eglurhad ynghylch effeithiau'r rheoliadau ar aelwydydd estynedig. O ran pwyntiau adrodd 6 a 7, byddai'n ddefnyddiol pe gallai Llywodraeth Cymru, yn y mannau yr ydym yn eu hawgrymu, ddarparu rhai enghreifftiau ymarferol i ddangos y pwyntiau y maen nhw'n dymuno eu gwneud mewn ymateb.
Gan droi at fater canllawiau, mae ein pedwerydd pwynt adrodd yn gofyn i'r Llywodraeth ddarparu manylion ynghylch pryd y cafodd canllawiau ar y cyfnod o 17 diwrnod eu cyhoeddi er mwyn rhoi cyfle i randdeiliaid gydymffurfio â'r newidiadau deddfwriaethol hyn. Mae ein pumed pwynt rhinwedd yn nodi bod asesiad effaith integredig wedi ei gyhoeddi. Rydym ni'n croesawu hynny. Mae hyn yn ystyried effaith y rheoliadau mewn cysylltiad â chydraddoldeb a hawliau plant yn benodol, ac rydym ni'n croesawu hynny.
Wrth gloi, rwyf i'n annog Llywodraeth Cymru i ystyried yr holl bwyntiau yr ydym yn eu codi, a'r egwyddorion sy'n sail iddyn nhw, wrth baratoi'r rheoliadau newydd a gafodd eu cyhoeddi ddoe a bydd hynny yn disodli'r gyfres yr ydym yn ei thrafod heddiw. Diolch, Llywydd.
Andrew R.T. Davies. Andrew R.T. Davies, can the microphone be unmuted? Yes, there we go.
Andrew R.T. Davies. Andrew R.T. Davies, a oes modd dad-fudo'r meicroffon? Ie, dyna ni.
Thank you, Presiding Officer. Thank you, Minister, for your remarks. I do think the last statement that you made was slightly distasteful to say the least, by calling to support your country, as if by voting against these regulations you were some form of traitor. I do think that's a particularly distasteful way to end your opening remarks. There are different views to be dealt with. We have put forward our views. You have the votes in this Senedd to carry the day, but to actually question people's loyalty to their country is a particularly distasteful way of reaching out and trying to form consensus going forward once we come out from the firebreak.
And I would make a couple of points on the issues. Some areas in the local measures have been under those local measures for five or six weeks. They've had serious issues in relation to, obviously, economic activity, and other things that have been going on in their area, despite the two-week lockdown that you've inflicted on them, and that has been emphasised by the lack of business support. After 24 hours, the Government's business support was exhausted last week, and that shows the level of harm that's going on to the economy out there.
We all stand shoulder to shoulder when it comes to making sure public health is protected, and we all want to make sure that the virus is suppressed, but the comms around the firebreak, lockdown—call it what you will—have not been particularly successful, in particular when it comes to the essential shopping regulations that were put out that have seen the Assembly, or, should I say, the Welsh Parliament, receive its largest petition to date, with nearly 70,000 signatures. And the news today about hospital-acquired infections and the number of deaths associated with hospital-acquired infections is a matter of deep concern, I would suggest, for all Members. And the one figure that has stood out to me, more than any other figure, I would suggest, is a figure that touches on the suicide rates, which have gone through the roof. In certain areas, they've spiked—nearly two thirds more suicides on a daily basis have been dealt with by the ambulance services in parts of the country. I haven't seen the Welsh figures yet. But those are the real harms that are going on out there. And to question people's loyalty to their country because they don't vote for your colour Government's regulations because they don't necessarily agree with them is I think below you, Minister, it really is, and I think you should reflect on that this evening. We will not be voting on these regulations, for the arguments we've put forward before. I respect your position, I respect that you have the votes, but you don't have my respect when it comes to the remarks that you've made this afternoon.
Diolch, Llywydd. Diolch, Gweinidog, am eich sylwadau. Rwyf i yn credu bod y sylw diwethaf a wnaethoch ychydig yn ddichwaeth a dweud y lleiaf, drwy alw i gefnogi eich gwlad, fel pe baech, drwy bleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn, yn rhyw fath o fradwr. Rwyf i yn credu bod hynny yn ffordd arbennig o ddichwaeth o gloi eich sylwadau agoriadol. Mae gwahanol safbwyntiau i ymdrin â nhw. Rydym ni wedi cyflwyno ein barn ni. Mae gennych chi'r pleidleisiau yn y Senedd hon i ennill, ond mae cwestiynu teyrngarwch pobl i'w gwlad yn ffordd arbennig o ddichwaeth o estyn allan a cheisio ffurfio consensws wrth symud ymlaen ar ôl i ni ddod allan o'r cyfnod atal byr.
Ac rwyf i am wneud ychydig o bwyntiau ar y materion. Mae rhai ardaloedd yn y mesurau lleol wedi bod o dan y mesurau lleol hynny ers pump neu chwe wythnos. Maen nhw wedi cael problemau difrifol o ran, yn amlwg, gweithgarwch economaidd, a phethau eraill sydd wedi bod yn digwydd yn eu hardal, er gwaethaf y cyfyngiadau symud am bythefnos yr ydych chi wedi eu gorfodi arnyn nhw, ac mae hynny wedi ei bwysleisio gan y diffyg cymorth busnes. Ar ôl 24 awr, cafodd cymorth busnes y Llywodraeth ei ddefnyddio'n llwyr yr wythnos diwethaf, ac mae hynny'n dangos lefel y niwed sy'n digwydd i'r economi.
Rydym ni i gyd yn sefyll gyda'n gilydd wrth sôn am sicrhau bod iechyd y cyhoedd yn cael ei ddiogelu, ac rydym ni i gyd eisiau sicrhau bod y feirws yn cael ei waredu, ond nid yw'r cyfathrebu ynghylch y cyfnod atal byr, y cyfyngiadau symud—galwch ef beth fynnwch chi—wedi bod yn arbennig o lwyddiannus, yn enwedig o ran y rheoliadau siopa hanfodol a gafodd eu cyhoeddi sydd wedi arwain at y ddeiseb fwyaf hyd yma i'r Cynulliad, neu, dylwn i ddweud, Senedd Cymru, gyda bron i 70,000 o lofnodion. Ac mae'r newyddion heddiw am heintiau a gafodd eu caffael mewn ysbytai a nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â heintiau a gafodd eu caffael mewn ysbytai yn destun pryder mawr, rwyf i'n awgrymu, i bob Aelod. A'r un ffigur sydd wedi fy nharo i, yn fwy nag unrhyw ffigur arall, rwyf i'n awgrymu, yw'r ffigur sy'n ymwneud â'r cyfraddau hunanladdiad, sydd wedi mynd trwy'r to. Mewn rhai ardaloedd, maen nhw wedi cynyddu'n sydyn—mae'r gwasanaethau ambiwlans wedi ymdrin â bron i ddwy ran o dair yn fwy o hunanladdiadau bob dydd mewn rhannau o'r wlad. Nid wyf i wedi gweld ffigurau Cymru eto. Ond dyna'r niwed gwirioneddol sy'n digwydd. Ac rwyf i'n credu bod cwestiynu teyrngarwch pobl i'w gwlad oherwydd nad ydyn nhw'n pleidleisio dros reoliadau eich lliw Llywodraeth chi oherwydd nad ydyn nhw o reidrwydd yn cytuno â nhw islaw chi, Gweinidog, yn wir i chi, ac rwyf i'n credu y dylech chi fyfyrio ar hynny heno. Ni fyddwn yn pleidleisio ar y rheoliadau hyn, oherwydd y dadleuon yr ydym ni wedi eu cyflwyno o'r blaen. Rwy'n parchu eich safbwynt, rwy'n parchu'r ffaith bod gennych chi'r pleidleisiau, ond nid oes gennych fy mharch o ran y sylwadau yr ydych wedi eu gwneud y prynhawn yma.
Rydyn ni wedi trafod a phleidleisio ar nifer fawr o reoliadau erbyn hyn, ac mae hwn yn un o'r mwyaf arwyddocaol, yn sicr. Rydyn ni'n sôn, wrth gwrs, am reoliadau pellgyrhaeddol iawn—cyfyngiadau cenedlaethol sydd yn llym ac sydd yn effeithio ar bawb. Mi fyddwn ni'n pleidleisio dros y rheoliadau yma heddiw, sydd bellach wrth gwrs mewn grym ers dros 11 diwrnod. Mi wnes i a Phlaid Cymru ddadlau bod angen cyfyngiadau o'r fath—os rhywbeth, ychydig yn gynharach y dylen nhw fod wedi cael eu cyflwyno. Rydyn ni'n gweld yn Lloegr y goblygiadau o beidio â gweithredu cweit mor gyflym, wrth iddyn nhw ddechrau ddydd Iau ar gyfnod clo hirach, ond dwi yn dymuno'n dda i'r Llywodraeth yn Lloegr yn eu hymdrechion nhw rŵan i gael rheolaeth ar ledaeniad y feirws. Felly, rydyn ni'n sôn am reoliadau hynod arwyddocaol ac ystod eang o gyfyngiadau. Rydyn ni'n cyd-fynd â nhw, yn gweld bod yna suite, os liciwch chi, o gyfyngiadau yn y fan hyn a oedd yn amserol iawn.
Mae'n rhaid i fi gyfeirio at Ran 3, sy'n cyfeirio at fusnesau a gwasanaethau—llawer yn gorfod cau. Dyma'r Rhan a wnaeth arwain at y drafodaeth genedlaethol fwyaf bywiog. Mae trafodaeth a beirniadaeth, a dal Llywodraeth i gyfrif, yn bwysig iawn. Dwi wedi cwestiynu llawer iawn o agweddau o ymateb Llywodraeth Cymru i'r pandemig yma, a dwi wedi trio gwneud hynny mewn ffordd adeiladol. Ac, i mi, mi oedd hi'n hynod siomedig gweld y Ceidwadwyr yn trio'u gorau i greu ac annog rhaniadau dros y cwestiwn o werthu nwyddau angenrheidiol yn unig. Oni bai eich bod chi am gael eich cysylltu efo'r math o conspiracy theorists sy'n gwadu perygl y feirws o gwbl, ac ati, byddwch yn ofalus iawn wrth chwarae gemau fel yna. Yn anffodus, dyna'r dôn rydyn ni newydd ei chlywed gan lefarydd iechyd y Ceidwadwyr rŵan, sy'n cyferbynnu'n fawr efo tôn arweinydd y Ceidwadwyr yn gynharach heddiw. Mi wnaf i wneud y sylw hwnnw.
Fel mae'n digwydd, rydw innau wedi dweud yn glir fy mod innau yn credu bod y Llywodraeth wedi gwneud camgymeriad ar y mater o werthiant rhai nwyddau—mewn archfarchnadoedd. Dwi'n deall beth roedden nhw'n trio'i wneud, dwi'n credu. Yn wir, mi oedd y Ceidwadwyr eu hunain wedi galw am sicrwydd na fyddai archfarchnadoedd mawr yn gallu tanseilio siopau bach, ac ati. Ond mi oedd y ffordd y cafodd hynny ei wneud gan y Llywodraeth—y negeseuo, yr effaith ymarferol fel y cafodd o'i deimlo, pobl yn methu deall pam roedd y Llywodraeth yn gwneud hyn, ei fod o'n teimlo nad oedd o'n gwneud synnwyr i bobl—mi oedd hynny'n anffodus, dwi'n meddwl, ac mi ofynnais i i'r Llywodraeth feddwl eto. Mi gafwyd negeseuon rywfaint yn gliriach, ond dwi'n gobeithio bod gwersi wedi eu dysgu, a dwi'n sicr yn cyd-fynd â'r hyn glywson ni gan Mick Antoniw, fel Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, fod angen edrych eto ar y math o ganllawiau sydd yn cael eu cyflwyno o gwmpas rheoliadau fel hyn. Os dwi ddim yn hapus yn llwyr efo cynnwys y rhan yna o'r rheoliadau. pam ydyn ni'n pleidleisio dros hwn heddiw? Wel, dwi ddim yn meddwl mai efo rheoliadau y mae'r broblem, o bosibl, ond y ffordd y cafodd o'i weithredu a'r diffyg eglurder yn y canllawiau, dwi'n credu. Ac, yn ail, mi oedd hi'n bwysig iawn, iawn bod y cyfnod clo dros dro yma yn cael ei gyflwyno.
Ond mi wnaf i gloi yn y fan hyn. Dwi wedi gwneud y pwynt droeon fod yn rhaid i'r cyfnod clo dros dro yma fod yn ddechrau ar gyfnod newydd o strategaeth newydd. Rydyn ni wedi clywed am rai o'r cyfyngiadau newydd—yr haen is a fydd yn dod i mewn yn genedlaethol o'r wythnos nesaf ymlaen. Dwi'n annog bod yn bwyllog. Yr egwyddor graidd gennyf fi ydy cael y lleiaf posib o gyfyngiadau ond eu gweithredu nhw yn effeithiol. Wrth gwrs, mae'n rhaid i'r nifer lleiaf o gyfyngiadau fod yn sylweddol ar rai adegau, ond dyna'r egwyddor sydd gen i. Ond nid yn unig mae'n rhaid cael y cyfyngiadau yn iawn o'r wythnos nesaf ymlaen, mae'n rhaid cryfhau yn arbennig y broses o brofi, ei gwneud hi'n fwy gwydn a sicrhau bod gan bobl hyder yn y broses honno. Dwi'n siomedig iawn o glywed bod y ganolfan brofi yn Llangefni, er enghraifft, yn cau ddydd Sul. Wel, nid rŵan ydy'r amser i gau canolfannau profi; rŵan ydy'r amser i gryfhau a sicrhau bod technolegau newydd a bod sgiliau newydd mewn profi, ac ati, yn rhoi system sydd yn fwy gwydn i ni ac yn dod â chanlyniadau yn gynt. Ond rydym ni'n cefnogi'r rheoliadau yma beth bynnag.
We have by now discussed and voted on a number of regulations, and this is one of the most significant. We are talking here about very far-reaching regulations—national restrictions that are severe and that have an impact on everyone. We will be voting in favour of these regulations today, which have now been in force for more than 11 days. I and Plaid Cymru argued that such restrictions were necessary and, if anything, they should have been introduced a little earlier. We have seen in England the implications of failing to take action as swiftly, as they start a longer lockdown on Thursday, but I do wish the Government in England well with their efforts now in trying to control the virus. So, we’re talking about very significant regulations here, with a broad range of restrictions. We do agree with them and we see that there is a suite of restrictions here, if you like, that were very timely indeed.
I do have to refer to Part 3, which refers to businesses and services, with many of them having to close. This was the section that led to a very lively national debate. Discussion, criticism and holding Government to account are very important indeed. I’ve questioned a number of aspects of the Welsh Government’s response to this pandemic, and I’ve tried to do that in a way that’s constructive. And, for me, it was very disappointing to see the Conservatives doing their best to create and encourage division over the issue of selling essential goods only. Unless you want to be linked to the kinds of conspiracy theorists that deny the dangers of the virus, then be very careful in playing such games. Unfortunately, that’s the tone that we have just heard from the Conservative health spokesperson, which very much contradicts the tone of the Conservative leader earlier today. I would just make that comment.
As it happens, I have stated clearly that I believe that the Government made a mistake on the issue of sale of some goods in supermarkets. I understand what they were trying to do, I think. Indeed, the Conservatives themselves had called for assurances that supermarkets couldn’t undermine small, local shops. But the way in which this was handled by the Government—the messaging and the practical impact as it was felt by people, people not understanding why the Government was doing this, and people feeling that it didn’t make sense—was all very unfortunate, I believe, and I did ask the Government to think again. There was some clearer messaging, but I do hope that lessons have been learned. I certainly agree with what we heard from Mick Antoniw, as Chair of the legislation committee, in that we need to look anew at the kind of guidance introduced around these regulations. If I’m not entirely content with the content of that section of the regulations, why are we supporting them today? Well, I don’t think that the problem is with the regulations; it’s the way that they were implemented that was the problem, and the lack of clarity in terms of the guidance. I also think it was very important that we did have this firebreak.
But I will conclude with this point, which I’ve made on a number of occasions, and which is that this firebreak does have to be a new beginning in terms of having a new strategy. We’ve heard about some of the new restrictions, such as the lower level that will be introduced on a national basis from next week onwards. I do believe that we should be cautious. The core principle for me is to have as few restrictions as possible but to implement them effectively. Of course, the smallest number of restrictions do have to be significant at times, but that's the principle that I've adhered to. But not only must we have the right restrictions in place, we must certainly strengthen the testing process, making it more robust and ensuring that people have confidence in that process. I'm very disappointed to hear that the testing centre in Llangefni will close on Sunday. Well, now's not the time to be closing testing centres; now is the time to ensure that there is resilience in place and that new techniques and new skills in testing provide us with a system that is more robust and brings results quicker. However, we support these regulations.
The World Health Organization states that lockdown should only be used as a last resort and should be avoided. The harms that these measures will cause to people's health, wealth and well-being will be severe, and we are seeing a staggering number of businesses fail, countless numbers of people being put out of work, huge numbers of young people unable to find work, and children having their education stymied. Many of my constituents are already living in poverty. And this lockdown has been for what? You know that this lockdwon will not end the threat posed by SARS-CoV-2 virus. If everyone wore a mask, kept 2m apart and washed their hands regularly, this disease wouldn't be on the rise. If everyone stuck to these rules, we could learn to live with this disease. But people are not sticking to the rules and because of the actions of a selfish few people, we are all put at risk.
With regard to testing, why are we still only testing less then a third of 1 per cent of our population for this virus? We need to be more ambitious with regard to testing. Slovakia, a country with a population almost double ours, tested half their population on Saturday and we conducted just over 7,000 tests. To beat this virus in a way that does not do long-term damage to our health and well-being, we have to learn to live with this disease. Population-wide testing, I still feel, is the best way forward and we can ensure that those who test positive are properly quarantined and receive all the support that they need, instead of locking up everybody. We could use the finances being used to fund lockdowns and business closures to pay the sick to stay at home. That is how we deal with and live with this disease.
I agree that we have to do all we can to stop people from dying from COVID or having to live with long-term disablement as a result, but this is not the way. And I have previously supported the lockdown with the previous Government, but now is the time that we must find an alternative. Our economy will suffer and those in generations to come will still be paying for it. Diolch yn fawr.
Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn dweud mai dim ond pan fydd popeth arall wedi methu y dylid defnyddio cyfyngiadau symud ac y dylid eu hosgoi. Bydd y niwed y bydd y mesurau hyn yn ei achosi i iechyd, cyfoeth a lles pobl yn ddifrifol, ac rydym yn gweld nifer syfrdanol o fusnesau yn methu, niferoedd di-ri o bobl yn colli eu swyddi, niferoedd enfawr o bobl ifanc methu â dod o hyd i waith, ac addysg plant yn cael ei rhwystro. Mae llawer o fy etholwyr i eisoes yn byw mewn tlodi. Ac am beth y mae'r cyfyngiadau hyn wedi bod? Rydych chi'n gwybod na fydd y cyfyngiadau hyn yn rhoi terfyn ar y bygythiad a achosir gan feirws SARS-CoV-2. Pe byddai pawb yn gwisgo mwgwd, yn cadw 2m i ffwrdd o'i gilydd ac yn golchi eu dwylo'n rheolaidd, ni fyddai'r clefyd hwn ar gynnydd. Pe byddai pawb yn cadw at y rheolau hyn, gallem ni ddysgu byw gyda'r clefyd hwn. Ond nid yw pobl yn cadw at y rheolau ac oherwydd gweithredoedd ychydig o bobl hunanol, rydym ni i gyd mewn perygl.
O ran profi, pam mai dim ond llai na thraean o 1 y cant o'n poblogaeth sy'n cael eu profi am y feirws hwn o hyd? Mae angen i ni fod yn fwy uchelgeisiol o ran profi. Profodd Slofacia, gwlad â phoblogaeth bron i ddwywaith ein poblogaeth ni, hanner eu poblogaeth ddydd Sadwrn ac fe wnaethom ni gynnal ychydig dros 7,000 o brofion. Er mwyn curo'r feirws hwn mewn ffordd nad yw'n gwneud niwed hirdymor i'n hiechyd a'n lles, mae'n rhaid i ni ddysgu byw gyda'r clefyd hwn. Rwyf i'n dal i fod o'r farn mai profi'r boblogaeth gyfan yw'r ffordd orau ymlaen a gallwn sicrhau bod y rhai hynny sy'n profi'n bositif yn cael eu rhoi mewn cwarantin priodol ac yn cael yr holl gymorth sydd ei angen arnyn nhw, yn hytrach na rhoi pawb dan glo. Gallem ni ddefnyddio'r arian sy'n cael ei ddefnyddio i ariannu cyfyngiadau symud a chau busnesau i dalu pobl sâl i aros gartref. Dyna sut yr ydym ni'n ymdrin â'r clefyd hwn ac yn byw ynddo.
Rwy'n cytuno bod yn rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i atal pobl rhag marw o COVID neu orfod byw gydag anabledd hirdymor o ganlyniad iddo, ond nid dyma'r ffordd. Ac rwyf i wedi cefnogi cyfyngiadau symud y Llywodraeth yn flaenorol, ond dyma'r adeg pan fo'n rhaid i ni ddod o hyd i ddewis arall. Bydd ein heconomi'n dioddef a bydd y rhai hynny yng nghenedlaethau'r dyfodol yn dal i dalu amdano. Diolch yn fawr.
Mark Reckless.
Mark Reckless.
Diolch, Llywydd. Can I just clarify—I think I'm unmuted?
Diolch, Llywydd. A gaf i egluro—rwy'n credu bod fy meicroffon ymlaen?
Yes, you are. You can carry on.
Ydy. Gallwch barhau.
Thanks for bringing forward the debate today, Minister. I would have preferred if we'd been able to vote on these regulations before they came into force, as the Westminster Parliament is having the opportunity to do for England tomorrow. We are at least voting on them before the lockdown firebreak finishes, which is at least an improvement on some of the timings we've had before.
I wonder if the Minister will say anything in terms of the level of compliance with these regulations. Any political consensus behind them has clearly broken down and I just wonder what the impact of that has been with the public. There's been some quite divisive rhetoric, not quite as bad as Nicola Sturgeon in Scotland, who seemed to suggest that Scotland would have eradicated the virus, like in New Zealand, if only it hadn't been reseeded from England. There were, though, comments that didn't fall that far short of that from the First Minister, who referenced people from north-west England coming to Tenby and how unwelcoming locals should be in that circumstance. I spent some of August supporting the tourism industry in Tenby, and there was certainly a large number of people from England, including the north-west of England, there. But, in Pembrokeshire, the prevalence of the virus remained low after that, and I just wonder how that's consistent with the scapegoating of visitors from England that we've seen from the Minister's Government.
Could I also just ask for an update on what's been happening with these inspections of the drains and the testing of sewage? The Minister previously made great play of a study that supposedly showed an English variant of the virus that had come into north Wales from high-prevalence areas in north-west England. Have there been similar inspections of the sewers in reference to south Wales and Bristol and south Gloucestershire, where previously the prevalence was rather low, but since we've had higher areas in the Valleys and Newport and Cardiff, is there evidence of a Welsh variant of the COVID virus moving into the south-west of England? Or do we only test for these things or take an interest in such research when there's a possibility of scapegoating England for the failures of our own Government here in Wales?
Diolch am gyflwyno'r ddadl heddiw, Gweinidog. Byddai wedi bod yn well gen i pe byddem ni wedi gallu pleidleisio ar y rheoliadau hyn cyn iddyn nhw ddod i rym, fel y mae Senedd San Steffan yn cael y cyfle i'w wneud dros Loegr yfory. O leiaf ein bod ni'n pleidleisio arnyn nhw cyn i'r cyfnod atal byr ddod i ben, sydd o leiaf yn welliant ar rai o'r amseriadau yr ydym ni wedi eu cael o'r blaen.
Tybed a wnaiff y Gweinidog ddweud unrhyw beth o ran lefel y gydymffurfiaeth â'r rheoliadau hyn. Mae'n amlwg bod unrhyw gonsensws gwleidyddol y tu ôl iddyn nhw wedi methu a tybed beth fu effaith hynny ar y cyhoedd. Bu rhywfaint o rethreg eithaf rhwygol, nid cyn waethed â Nicola Sturgeon yn yr Alban, a oedd fel pe bai'n awgrymu y byddai'r Alban wedi dileu'r feirws, fel yn Seland Newydd, pe na byddai wedi ei ailhadu o Loegr. Fodd bynnag, yr oedd sylwadau nad oedden nhw mor bell â hynny gan y Prif Weinidog, a gyfeiriodd at bobl o ogledd-orllewin Lloegr yn dod i Ddinbych-y-pysgod a sut y dylai pobl leol fod yn annymunol o dan yr amgylchiadau hynny. Fe wnes i dreulio rhan o fis Awst yn cefnogi'r diwydiant twristiaeth yn Ninbych-y-pysgod, ac yn sicr yr oedd llawer o bobl o Loegr, gan gynnwys gogledd-orllewin Lloegr, yno. Ond, yn sir Benfro, arhosodd nifer yr achosion o'r feirws yn isel ar ôl hynny, ac rwyf i'n meddwl tybed sut mae hynny'n gyson â gwneud yr ymwelwyr o Loegr y bychod dihangol yr ydym ni wedi ei weld gan Lywodraeth y Gweinidog.
A gaf i ofyn hefyd am yr wybodaeth ddiweddaraf am yr hyn sydd wedi bod yn digwydd gyda'r arolygiadau hyn o'r draeniau a'r profion carthion? Fe wnaeth y Gweinidog sioe fawr o'r blaen o astudiaeth a oedd, yn ôl y sôn, yn dangos amrywiad Seisnig o'r feirws a oedd wedi dod i'r gogledd o ardaloedd lle mae llawer o achosion yng ngogledd-orllewin Lloegr. A fu arolygiadau tebyg o'r carthffosydd o ran de Cymru a Bryste a de swydd Gaerloyw, lle'r oedd nifer yr achosion yn eithaf isel yn flaenorol, ond ers i ni fod ag ardaloedd uwch yn y Cymoedd a Chasnewydd a Chaerdydd, a oes tystiolaeth o amrywiad Cymreig o feirws COVID yn symud i dde-orllewin Lloegr? Neu a ydym ni dim ond yn profi am y pethau hyn neu'n ymddiddori mewn ymchwil o'r fath pan fydd posibilrwydd o wneud Lloegr y bwch dihangol am fethiannau ein Llywodraeth ein hunain yma yng Nghymru?
The Minister to respond to the debate—Vaughan Gething.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I thank Members for their various contributions to the debate. I thank the member of the committee; we'll respond in detail to the points that he's made, so there will be a written response as usual to the committee to deal with each of the merits points to the scrutiny. Of course, as one of the later contributors mentioned, we're having this debate today, but the committee, as I understand it, were very clear they wanted to be able to scrutinise the regulations that had been introduced and to provide a report to assist in today's debate. And there are choices for us to make in doing so. We could have had this debate at a much earlier point in time, but we wouldn't have had the committee having the opportunity to scrutinise the regulations, and that is really a matter that is in the hands of the institution, in terms of timetabling when these debates happen and the process through the Business Committee.
I'll deal with Caroline Jones's comments. This Government recognises that intervention of this type is not a first response. We have had a range of other measures in place, going through local restrictions, which contributed, but did not make the difference that we needed them to, just as the Government in England had a range of local and regional restrictions over a period of several months in some parts of England and they've made their own decision that they need to have a national approach now for the next month. We're testing, on average, more than 10,000 people a day. We're regularly testing many more than 70,000 people each week. So, we have got a large testing programme. But tests and the contact tracing and the request and the support and the legal requirements for self-isolation are tools to help us deal with the consequences of infection and to try to prevent further infection. Actually, our primary point is how we live differently, and that point about how we ask, 'What should we do?' as opposed to looking to find a set of rules to try to work around.
As I said, I dealt with Mark Reckless's point about public support in my opening, about police evidence, but also there is widespread evidence of widespread public support. All the available polling evidence supports the choice that we have made. And on waste-water monitoring, we certainly aren't using that to try to scapegoat other parts of the UK—that sort of language is especially and knowingly unhelpful.
I want to thank Rhun ap Iorwerth for the broad support that Plaid Cymru have continued to provide for the measures and the constructive way that we have discussed, debated and not always agreed on some of the choices that we have made. We have reflected, though, as a Government, on a very difficult time in terms of the messaging around non-essential retail, but we made choices on significant closure in other parts of the economy because we had prioritised the interests of children and young people in keeping our schools open, and that meant we had to be harder and deeper in other activity to have the sort of impact that we want to. A different choice is now being made in other parts of the UK; Northern Ireland have had a much longer set of restrictions; England are now going for a later intervention, but a longer intervention as well. And, so, we'll learn more from each other, and that was one of the points that came from COBRA yesterday, where we have made clear that as well as reporting to the people of Wales, we want to share the learning that we get in the post-firebreak period with other Governments in the UK, as we definitely still have much to learn, as the virus has many more months to be with us before we have an effective and longer term answer.
In terms of what you say, well, I'll be having more to say about what the firebreak has allowed us to do: it's given us the space and the time to reflect on what we need to do moving forward, so I'll have more to say, as the First Minister indicated, on new testing technology, but also on what we're going to do to bolster our test, trace, protect service.
And just in terms of the direct comments from Andrew R.T. Davies, I've never suggested that people are traitors. I don't think I've said anything inappropriate at all in my contributions today. In terms of the reference to suicide rates in England, I believe he's referring to a programme about the London ambulance service, figures that are historic, as opposed to current, and, of course, we don't know about the impact on suicide rates in Wales. What we do know, though, is that all of the measures we are taking are a balance of harms: doing nothing has very real and significant consequences. That's not just my view, but the view of the UK Prime Minister too. We do know that there will be an impact on mental health and well-being, and that's why we deliberately chose to have a shorter period in this firebreak.
I still believe it was the only responsible choice to make. When we started, there were 775 patients in hospital beds. Today, there are, as the chief executive of NHS Wales has reported, 1,275, just 9 per cent below the peak in April with coronavirus. What the firebreak and the four-week lockdown in England have done is underline that the virus is not going away, but it's our behaviour that can make the biggest difference. This is not a decision that Ministers took lightly or with any enjoyment. We know how hard it has been and continues to be for people right across Wales.
I want to, once again, thank everybody for their effort and collective sacrifice that is being made in all parts of Wales. I would, though, ask the Welsh Conservative leadership in particular to reflect on their choices and to exercise responsibility in their language. Conservatives are, of course, entitled to disagree with the Welsh Government, the Conservative Prime Minister, and the view of every chief medical officer in the UK, as they do. However, the language they have used on a number of occasions to disagree has been highly personal, divisive, and goes beyond the normal rough and tumble of politics. These are not normal times. In these extraordinary times, the divisive, personal, and, at times, non-factual statements from the official opposition in Wales create more room for people on the fringes of politics. Those fringe views in the midst of a pandemic are not amusing; they are dangerous. We will, no doubt, continue to disagree, but I hope that in future the way that we disagree can be both robust and responsible. I ask Members to support the motion before us.
Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau amrywiol i'r ddadl. Diolch i'r aelod o'r pwyllgor; byddwn yn ymateb yn fanwl i'r pwyntiau y mae wedi eu gwneud, felly bydd ymateb ysgrifenedig fel arfer i'r pwyllgor i ymdrin â phob un o'r pwyntiau rhinwedd sy'n cyfeirio at y gwaith craffu. Wrth gwrs, fel y soniodd un o'r cyfranwyr diweddarach, rydym ni'n cael y ddadl hon heddiw, ond roedd y pwyllgor, yn ôl yr hyn yr wyf i'n ei ddeall, yn glir iawn eu bod nhw'n dymuno gallu craffu ar y rheoliadau a oedd wedi eu cyflwyno a darparu adroddiad i gynorthwyo yn y ddadl heddiw. Ac mae dewisiadau i ni eu gwneud wrth wneud hynny. Gallem ni fod wedi cael y ddadl hon yn llawer cynharach, ond ni fyddem ni wedi rhoi'r cyfle i'r pwyllgor graffu ar y rheoliadau, ac mae hynny yn fater sydd yn nwylo'r sefydliad mewn gwirionedd, o ran amserlennu pryd y bydd y dadleuon hyn yn digwydd a'r broses drwy'r Pwyllgor Busnes.
Fe wnaf i ymdrin â sylwadau Caroline Jones. Mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod nad ymateb cyntaf yw ymyriad o'r math hwn. Rydym ni wedi rhoi amrywiaeth o fesurau eraill ar waith, gan gynnwys cyfyngiadau lleol, a gyfrannodd, ond na wnaeth y gwahaniaeth yr oedd ei angen arnom, yn union fel yr oedd gan y Llywodraeth yn Lloegr ystod o gyfyngiadau lleol a rhanbarthol dros gyfnod o sawl mis mewn rhai rhannau o Loegr ac maen nhw wedi gwneud eu penderfyniad eu hunain bod angen dull gweithredu cenedlaethol arnyn nhw yn awr ar gyfer y mis nesaf. Rydym yn profi, ar gyfartaledd, dros 10,000 o bobl y dydd. Rydym ni'n profi llawer mwy na 70,000 o bobl yr wythnos yn rheolaidd. Felly, mae gennym ni raglen brofi fawr. Ond mae profion a'r olrhain cysylltiadau a'r cais a'r cymorth a'r gofynion cyfreithiol ar gyfer hunanynysu yn arfau i'n helpu ni i ymdrin â chanlyniadau heintio ac i geisio atal rhagor o heintio. Mewn gwirionedd, ein prif bwynt yw sut yr ydym yn byw yn wahanol, a'r pwynt hwnnw ynghylch sut yr ydym yn gofyn, 'Beth ddylem ni ei wneud?' yn hytrach na cheisio dod o hyd i gyfres o reolau i geisio gweithio o'i chwmpas.
Fel y dywedais i, fe wnes i ymdrin â phwynt Mark Reckless ynghylch cefnogaeth y cyhoedd yn fy agoriad, ynghylch tystiolaeth yr heddlu, ond mae tystiolaeth eang hefyd o gefnogaeth gyhoeddus eang. Mae'r holl dystiolaeth o arolygon barn sydd ar gael yn cefnogi'r dewis yr ydym ni wedi ei wneud. Ac o ran monitro dŵr gwastraff, yn sicr nid ydym ni'n defnyddio hynny i geisio gwneud rhannau eraill o'r DU yn fychod dihangol—mae'r math hwnnw o iaith yn arbennig o ddi-fudd a hynny'n fwriadol.
Hoffwn i ddiolch i Rhun ap Iorwerth am y gefnogaeth eang y mae Plaid Cymru wedi parhau i'w darparu ar gyfer y mesurau a'r ffordd adeiladol yr ydym ni wedi trafod, cyd-drafod ac nid cytuno bob amser ar rai o'r dewisiadau yr ydym ni wedi eu gwneud. Serch hynny, rydym ni wedi myfyrio, fel Llywodraeth, ar gyfnod anodd iawn o ran y negeseuon ynghylch manwerthu nad yw'n hanfodol, ond fe wnaethom ni ddewisiadau ynghylch cau yn sylweddol mewn rhannau eraill o'r economi oherwydd ein bod ni wedi blaenoriaethu buddiannau plant a phobl ifanc o ran cadw ein hysgolion ar agor, ac roedd hynny'n golygu bod yn rhaid i ni fod yn galetach ac yn ddyfnach mewn gweithgarwch arall i gael y math o effaith yr ydym ni'n dymuno ei chael. Mae dewis gwahanol yn cael ei wneud bellach mewn rhannau eraill o'r DU; mae gan Ogledd Iwerddon gyfres lawer hirach o gyfyngiadau; mae Lloegr erbyn hyn wedi dewis ymyriad hwyrach, ond ymyriad hirach hefyd. Ac, felly, byddwn ni'n dysgu mwy oddi wrth ein gilydd, a dyna un o'r pwyntiau a ddaeth o COBRA ddoe, lle rydym ni wedi egluro ein bod ni, yn ogystal ag adrodd i bobl Cymru, yn dymuno rhannu'r gwersi yr ydym yn eu dysgu ar ôl y cyfnod atal byr â Llywodraethau eraill yn y DU, gan fod gennym ni lawer i'w ddysgu o hyd, gan fydd y feirws yn ein plith am lawer mwy o fisoedd cyn i ni gael ateb effeithiol a thymor hwy.
O ran yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud, wel, bydd gen i fwy i'w ddweud am yr hyn y mae'r cyfnod atal byr wedi caniatáu i ni ei wneud: y mae wedi rhoi'r lle a'r amser i ni fyfyrio ar yr hyn y mae angen i ni ei wneud wrth symud ymlaen, felly bydd gen i fwy i'w ddweud, fel yr awgrymodd y Prif Weinidog, am dechnoleg profi newydd, ond hefyd am yr hyn yr ydym yn mynd i'w wneud i gryfhau ein gwasanaeth profi, olrhain, diogelu.
Ac o ran y sylwadau uniongyrchol gan Andrew R.T. Davies, nid wyf i erioed wedi awgrymu bod pobl yn fradwyr. Nid wyf i'n credu fy mod i wedi dweud unrhyw beth amhriodol o gwbl yn fy nghyfraniadau heddiw. O ran y cyfeiriad at gyfraddau hunanladdiad yn Lloegr, rwy'n credu ei fod yn cyfeirio at raglen am wasanaeth ambiwlans Llundain, ffigurau sy'n hanesyddol, yn hytrach na chyfredol, ac, wrth gwrs, nid ydym yn gwybod am yr effaith ar gyfraddau hunanladdiad yng Nghymru. Yr hyn yr ydym ni'n ei wybod, serch hynny, yw bod yr holl fesurau yr ydym ni'n eu cymryd yn ystyried cydbwysedd rhwng gwahanol fathau o niwed: mae canlyniadau gwirioneddol a sylweddol iawn yn gysylltiedig â gwneud dim. Nid fy marn i yn unig yw hynny, ond barn Prif Weinidog y DU hefyd. Rydym ni yn gwybod y bydd effaith ar iechyd meddwl a lles, a dyna pam yr ydym ni wedi dewis yn fwriadol cael cyfnod byrrach yn y cyfnod atal byr hwn.
Rwy'n dal i gredu mai hwn oedd yr unig ddewis cyfrifol i'w wneud. Pan wnaethom ni ddechrau, roedd 775 o gleifion mewn gwelyau ysbyty. Heddiw, fel y mae prif weithredwr GIG Cymru wedi adrodd, mae 1,275, dim ond 9 y cant yn is na'r uchafbwynt ym mis Ebrill gyda'r coronafeirws. Yr hyn y mae'r cyfnod atal byr a'r cyfyngiadau symud am bedair wythnos yn Lloegr wedi ei wneud yw pwysleisio nad yw'r feirws yn diflannu, ac mai ein hymddygiad ni sy'n gallu gwneud y gwahaniaeth mwyaf. Nid yw hwn yn benderfyniad yr oedd Gweinidogion wedi ei wneud yn ddihid nac ag unrhyw fwynhad. Rydym ni'n gwybod pa mor anodd y mae wedi bod ac yn parhau i fod i bobl ledled Cymru.
Hoffwn i ddiolch unwaith eto i bawb am eu hymdrech a'u haberth gyfunol sydd i'w weld ym mhob rhan o Gymru. Fodd bynnag, rwyf i'n gofyn i arweinwyr y Ceidwadwyr Cymreig yn arbennig i fyfyrio ar eu dewisiadau ac arfer cyfrifoldeb yn eu hiaith. Wrth gwrs, mae gan y Ceidwadwyr hawl i anghytuno â Llywodraeth Cymru, Prif Weinidog Ceidwadol y DU, a barn bob prif swyddog meddygol yn y DU, fel y maen nhw'n ei wneud. Fodd bynnag, mae'r iaith y maen nhw wedi ei defnyddio droeon i anghytuno wedi bod yn hynod bersonol, yn rhwygol, ac yn mynd y tu hwnt i sgarmesoedd arferol gwleidyddiaeth. Nid yw'r rhain yn amseroedd arferol. Yn y cyfnod eithriadol hwn, mae'r sylwadau rhwygol, personol ac, ar adegau, heb fod yn ffeithiol gan yr wrthblaid swyddogol yng Nghymru yn creu mwy o le i bobl ar gyrion gwleidyddiaeth. Nid yw'r safbwyntiau ymylol hynny yng nghanol pandemig yn ddoniol; maen nhw'n beryglus. Mae'n siŵr y byddwn ni'n parhau i anghytuno, ond rwy'n gobeithio y gall y ffordd yr ydym yn anghytuno fod yn gadarn ac yn gyfrifol yn y dyfodol. Rwyf i'n gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig sydd ger ein bron.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Dwi'n gweld gwrthwynebiad, felly dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I see that there are objections, and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r Gorchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020. Dwi'n galw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i wneud y cynnig. Lesley Griffiths.
The next item is the Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020. I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7444 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 15 Gorffennaf 2020.
Motion NDM7444 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 15 July 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion. I'm pleased to be able to bring forward the Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020. I would like to thank the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee for their scrutiny of this Order and ongoing work around the wider framework.
The Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020 establishes in law a replacement policy for the UK's participation in the EU emissions trading system. Commencing on 1 January 2021, the scheme will incentivise Wales's largest carbon emitters to decarbonise their operations whilst ensuring a level playing field across the UK.
The scheme is designed to operate as a stand-alone system if required, however it has also been designed to facilitate linking to the EU system, subject to the UK and EU reaching agreement. This is the Welsh Government's strong preference and is the best outcome for all parties.
The scheme operates by setting an overall ceiling on the total emissions from participating industrial installations, power stations and aircraft operators. Scheme participants are required to report their emissions and surrender an equivalent number of emissions allowances on an annual basis. Emissions allowances can be bought from a Government auction or on the secondary market. Some allowances are allocated without payment to industries at risk of carbon leakage. By setting an absolute ceiling on emissions, there is certainty the policy will achieve its environmental outcomes.
This Order is one of a suite of legislation, which I will briefly describe. The Order we are debating today establishes the structure of the UK ETS and substantial policy elements, such as the scope, the cap and trajectory, the definition of emissions allowances, enforcement and the role of regulators. We're also finalising a further Order, which will be made using the negative procedure. This will deal with the allocation of free allowances and matters concerning the registry. Additionally, secondary legislation under the Finance Act 2020 will deal with all aspects of optioning of emissions allowances and market stability mechanisms. The Senedd has given its consent to the UK Government legislating for this aspect of the scheme.
Finally, legislation using primary powers under the European Union (Withdrawal) Act 2018 and Financial Services and Markets Act 2000 is being laid by the UK Government to allow the Financial Conduct Authority to continue its role as the regulatory body for the emissions allowance market.
Senedd committees have been seeking clarity on the non-legislative aspects of the framework, and the Legislation, Justice and Constitution Committee in their recent letter asked me specifically about dispute resolution. We intend to escalate disputes to the Joint Ministerial Committee, given it is the only option available to us until the inter-governmental relations review concludes. At that point, we will review arrangements. However, our efforts should be focused primarily on dispute avoidance. Our draft concordat, as submitted to Ministers for clearance, describes a number of strategies to do this, including the commissioning of jointly scoped evidence and the appointment of specialist advisers to peer review the evidence that forms decisions. The Climate Change Act 2008 also requires us to take advice from the climate change committee before legislating for new carbon trading schemes and before making specific amendments, such as to the scope or duration of the scheme.
Senedd committees will have an opportunity to scrutinise the provisional framework outline agreement and associated concordat, and we will take your views into account before finalising the documents. Achieving a sustainable transition to Wales's industrial base will be crucial if we are to achieve our climate ambitions in a socially just way. This scheme offers a financial incentive for businesses to manage the transition in a cost-effective and flexible way, whilst maintaining certainty over the overall environmental objective. I therefore commend the motion to the Chamber. Diolch.
Diolch, Llywydd. Cynigiaf y cynnig. Rwy'n falch o allu cyflwyno Gorchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020. Hoffwn i ddiolch i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig am graffu ar y Gorchymyn hwn a'r gwaith parhaus ar y fframwaith ehangach.
Mae Gorchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020 yn sefydlu polisi newydd yn y gyfraith ar gyfer cyfranogiad y DU yn system masnachu allyriadau'r UE. Gan ddechrau ar 1 Ionawr 2021, bydd y cynllun yn cymell allyrwyr carbon mwyaf Cymru i ddatgarboneiddio eu gweithrediadau wrth sicrhau chwarae teg ledled y DU.
Mae'r cynllun wedi ei gynllunio i weithredu fel system annibynnol os oes angen, ond y mae wedi ei gynllunio hefyd i hwyluso'r broses o gysylltu â system yr UE, ar yr amod bod y DU a'r UE yn dod i gytundeb. Dyma fyddai orau gan Lywodraeth Cymru a dyma'r canlyniad gorau i bob parti.
Mae'r cynllun yn gweithredu drwy osod terfyn cyffredinol ar gyfanswm yr allyriadau o weithfeydd diwydiannol, gorsafoedd pŵer a gweithredwyr awyrennau sy'n cymryd rhan. Mae'n ofynnol i gyfranogwyr y cynllun adrodd ar eu hallyriadau ac ildio nifer cyfatebol o lwfansau allyriadau yn flynyddol. Gellir prynu lwfansau allyriadau o arwerthiant y Llywodraeth neu ar y farchnad eilaidd. Caiff rhai lwfansau eu dyrannu heb daliad i ddiwydiannau sydd mewn perygl o ollwng carbon. Trwy bennu uchafswm absoliwt ar allyriadau, mae sicrwydd y bydd y polisi yn cyflawni ei ganlyniadau amgylcheddol.
Mae'r Gorchymyn hwn yn un o gyfres o ddeddfwriaeth, y byddaf i'n disgrifio yn gryno. Mae'r Gorchymyn yr ydym ni'n ei drafod heddiw yn sefydlu strwythur cynllun masnachu allyriadau'r DU ac elfennau polisi sylweddol, fel cwmpas, y terfyn uchaf a'r taflwybr, diffiniad lwfansau allyriadau, gorfodi a swyddogaeth rheoleiddwyr. Rydym ni hefyd yn cwblhau Gorchymyn arall, a fydd yn cael ei wneud trwy ddefnyddio'r weithdrefn negyddol. Bydd hwn yn ymdrin â dyrannu lwfansau am ddim a materion sy'n ymwneud â'r gofrestrfa. Yn ogystal, bydd is-ddeddfwriaeth o dan Ddeddf Cyllid 2020 yn ymdrin â phob agwedd ar ddewisiadau lwfansau allyriadau a dulliau sefydlogrwydd y farchnad. Mae'r Senedd wedi rhoi ei chydsyniad i Lywodraeth y DU ddeddfu ar gyfer yr agwedd hon ar y cynllun.
Yn olaf, mae deddfwriaeth sy'n defnyddio pwerau sylfaenol o dan Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 a Deddf Gwasanaethau Ariannol a Marchnadoedd 2000 yn cael ei gosod gan Lywodraeth y DU i ganiatáu i'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol barhau â'i swyddogaeth fel y corff rheoleiddio ar gyfer y farchnad lwfansau allyriadau.
Mae pwyllgorau'r Senedd wedi bod yn ceisio eglurder ynghylch agweddau ar y fframwaith nad ydyn nhw'n rhai deddfwriaethol, a gofynnodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn benodol i mi yn ei lythyr diweddar ynghylch datrys anghydfod. Rydym ni'n bwriadu uwchgyfeirio anghydfodau i Gyd-bwyllgor y Gweinidogion, o gofio mai hwn yw'r unig ddewis sydd ar gael i ni nes i'r adolygiad cysylltiadau rhynglywodraethol ddod i ben. Bryd hynny, byddwn yn adolygu'r trefniadau. Fodd bynnag, dylai ein hymdrechion ganolbwyntio yn bennaf ar osgoi anghydfod. Mae ein concordat drafft, fel y cafodd ei gyflwyno i Weinidogion i'w gymeradwyo, yn disgrifio nifer o strategaethau i wneud hyn, gan gynnwys comisiynu tystiolaeth sydd wedi ei chwmpasu ar y cyd a phenodi cynghorwyr arbenigol i gynnal adolygiad cymheiriaid o'r dystiolaeth sy'n ffurfio penderfyniadau. Mae Deddf Newid Hinsawdd 2008 yn ei gwneud yn ofynnol hefyd i ni gael cyngor gan y pwyllgor newid hinsawdd cyn deddfu ar gyfer cynlluniau masnachu carbon newydd a chyn gwneud diwygiadau penodol, er enghraifft i gwmpas neu hyd y cynllun.
Bydd gan bwyllgorau'r Senedd gyfle i graffu ar y cytundeb fframwaith amlinellol dros dro a'r concordat cysylltiedig, a byddwn yn ystyried eich barn cyn cwblhau'r dogfennau. Bydd sicrhau pontio cynaliadwy i sylfaen ddiwydiannol Cymru yn hanfodol os ydym ni am gyflawni ein huchelgeisiau hinsawdd mewn modd cymdeithasol gyfiawn. Mae'r cynllun hwn yn cynnig cymhelliad ariannol i fusnesau reoli'r broses bontio mewn ffordd gost-effeithiol a hyblyg, wrth gynnal sicrwydd ynghylch yr amcan amgylcheddol cyffredinol. Felly, rwyf i'n cymeradwyo'r cynnig i'r Siambr. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a Chyfansoddiad, Mick Antoniw.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. In speaking today, I draw attention to our two reports on this draft Order in Council. Firstly, in accordance with our responsibilities under Standing Order 21, and secondly, in relation to our constitutional role and the draft Order as part of the common framework for a UK-wide emissions trading scheme.
Our first report, laid on 28 September 2020, made one technical reporting point, noting that the draft Order is made in English only. The Welsh Government's explanatory memorandum states that
'it is not considered reasonably practicable for this instrument to be made or laid bilingually'
as it will be subject to UK parliamentary scrutiny. Our single merits point noted the policy background to the draft Order as a legislative component to a UK emissions trading scheme common framework and acknowledged the Minister's letter to us of 18 September that included the definitive list of the installations in Wales captured by the draft Order.
Our second report, laid last week, looked at the draft Order as part of the wider common framework on the UK emissions trading scheme, and I'd like to highlight a few important points from that report. Whilst we accept the principle of a UK-wide scheme, we did express disappointment that we've had to scrutinise the draft Order without the full accompanying documentation, including the provisional framework outline agreement and governance concordat being made available in a timely manner. This disappointment and concern at the approach adopted led us to make a number of recommendations related to today's debate and the future development of the framework.
Little information has been made available about how the mechanism for future changes will operate, with the resolution of disputes between the Governments to be covered in the governance concordat. We therefore recommended that the Minister should, during this debate, explain how the disputes will be resolved, and more broadly we also recommended that the Minister should explain how mechanisms for the future changes to the common framework, including the Order, will operate, in order to allow Senedd committees and stakeholders to participate. I note the comments of the Minister today. We noted the possibility of the UK Government introducing a UK-wide carbon tax that would replace the UK emissions trading scheme. We share the Minister's concerns on this point, and we recommended that she keep us informed of developments.
And finally, as I alluded to earlier, we're disappointed that we've had to scrutinise the draft Order in the absence of other components of the common framework. This is a serious omission and undermines the process of scrutiny. We've therefore recommended that the Welsh Government should ensure that, in future, the Senedd is not asked to consider subordinate legislation related to a common framework before the provisional framework document is made available to the Senedd for scrutiny. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Wrth siarad heddiw, rwyf i'n tynnu sylw at ein dau adroddiad ar y Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor drafft hwn. Yn gyntaf, yn unol â'n cyfrifoldebau o dan Reol Sefydlog 21, ac yn ail, o ran ein swyddogaeth gyfansoddiadol a'r Gorchymyn drafft yn rhan o'r fframwaith cyffredin ar gyfer cynllun masnachu allyriadau ledled y DU.
Fe wnaeth ein hadroddiad cyntaf, a gafodd ei osod ar 28 Medi 2020, un pwynt adrodd technegol, gan nodi bod y Gorchymyn drafft yn cael ei wneud yn Saesneg yn unig. Mae memorandwm esboniadol Llywodraeth Cymru yn nodi
'ni ystyrir ei bod yn rhesymol ymarferol i’r offeryn hwn gael ei greu na’i osod yn ddwyieithog'
gan y bydd yn destun craffu gan Senedd y DU. Nododd ein hunig bwynt rhinwedd gefndir polisi'r Gorchymyn drafft fel elfen ddeddfwriaethol o fframwaith cyffredin cynllun masnachu allyriadau'r DU ac fe wnaeth gydnabod llythyr y Gweinidog atom ni dyddiedig 18 Medi a oedd yn cynnwys rhestr ddiffiniol o'r gosodiadau yng Nghymru a oedd wedi eu cynnwys yn y Gorchymyn drafft.
Ystyriodd ein hail adroddiad, a gafodd ei osod yr wythnos diwethaf, y Gorchymyn drafft yn rhan o'r fframwaith cyffredin ehangach ar gynllun masnachu allyriadau'r DU, a hoffwn i dynnu sylw at rai pwyntiau pwysig o'r adroddiad hwnnw. Er ein bod ni'n derbyn egwyddor cynllun ledled y DU, fe wnaethom ni nodi ein siom ein bod ni wedi gorfod craffu ar y Gorchymyn drafft heb fod yr holl ddogfennau cysylltiedig, gan gynnwys y cytundeb fframwaith amlinellol dros dro a'r concordat llywodraethu, ar gael mewn modd amserol. Arweiniodd y siom a'r pryder hwn ynghylch y dull a gafodd ei fabwysiadu at nifer o argymhellion gennym ni sy'n ymwneud â'r ddadl heddiw a datblygiad y fframwaith yn y dyfodol.
Ychydig o wybodaeth sydd ar gael am sut y bydd y dull yn gweithredu ar gyfer newidiadau yn y dyfodol, wrth i'r broses o ddatrys anghydfodau rhwng y Llywodraethau gael ei chynnwys yn y concordat llywodraethu. Felly, fe wnaethom ni argymell y dylai'r Gweinidog, yn ystod y ddadl hon, egluro sut y bydd yr anghydfodau yn cael eu datrys, ac yn fwy cyffredinol, fe wnaethom ni argymell hefyd y dylai'r Gweinidog egluro sut y bydd dulliau yn gweithredu ar gyfer newidiadau i'r fframwaith cyffredin yn y dyfodol, gan gynnwys y Gorchymyn, er mwyn caniatáu i bwyllgorau'r Senedd a rhanddeiliaid gymryd rhan. Rwyf i'n nodi sylwadau'r Gweinidog heddiw. Fe wnaethom ni nodi'r posibilrwydd y gallai Llywodraeth y DU gyflwyno treth garbon ar gyfer y DU gyfan a fyddai'n disodli cynllun masnachu allyriadau'r DU. Rydym yn rhannu pryderon y Gweinidog ynglŷn â'r pwynt hwn, ac fe wnaethom ni argymell ei bod hi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ddatblygiadau yn rheolaidd.
Ac yn olaf, fel y cyfeiriais ato'n gynharach, rydym ni wedi siomi ein bod ni wedi gorfod craffu ar y Gorchymyn drafft yn absenoldeb elfennau eraill o'r fframwaith cyffredin. Mae hwn yn hepgoriad difrifol ac yn tanseilio'r broses graffu. Felly, rydym ni wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru sicrhau, yn y dyfodol, nad yw'n gofyn i'r Senedd ystyried is-ddeddfwriaeth sy'n gysylltiedig â fframwaith cyffredin cyn sicrhau bod y ddogfen fframwaith dros dro ar gael i'r Senedd graffu arni. Diolch, Llywydd.
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig, Mike Hedges.
I call on the Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, Mike Hedges.
Diolch, Llywydd. I'm very pleased to be able to contribute to today's debate on behalf of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee. The committee has considered the draft Order in the context of its wider work on the UK emissions trading scheme common framework. Our work on the common framework will not be completed until much later this term when all the relevant agreements are in place. While I would not wish to pre-empt the committee's conclusion, several important issues have emerged, which are worth drawing to the attention of Members of the Senedd to help inform today's debate.
The EU emissions trading scheme is a key tool for reducing greenhouse gas emissions and a cornerstone of Wales's policy to tackle climate change. In order for Wales to realise its climate change ambitions for the post-Brexit era, a credible, workable replacement for the UK's participation in the EU ETS is crucial. Before turning to the detail of the UK scheme, I'd like to express our disappointment that Members of the Senedd are being asked to approve the draft Order, which establishes the UK ETS, without having had an opportunity to consider the provisional framework agreement. It's this agreement that will set out the governance arrangements in relation to the UK ETS, including processes for future decision making and dispute resolution. We understand that the timing of the publication of this provisional framework agreement is outside the control of the Welsh Government. However, we expect the Welsh Government to seek to ensure that, in future, Members of the Senedd are not asked to approve or agree legislative elements of common frameworks without having had a sight of all the associated framework documents.
Moving on to the UK ETS established by the draft Order, the UK ETS closely mirrors the design of the current EU scheme. According to the Minister, this is to minimise any barriers or perceived barriers to a linking agreement with the EU. This appears to be a sensible approach, given the expressed preference of governments for a EU-UK linked scheme. At the same time, it has led to criticism that the UK scheme lacks ambition and is a lost opportunity to establish a new post-Brexit system that demonstrates that the UK is a world leader in emission reduction.
I'll focus my comments on the key provisions included in the draft Order that are of most interest to the committee: the scope of the scheme and the cap—the total level of emissions permitted. The scope of the UK scheme will match that of the EU scheme, both in terms of sectors and greenhouse gases covered. This will ensure the schemes are linkable, but it is unclear how this will impact on the effectiveness of a UK stand-alone scheme. There are approximately 11,000 participants in the EU scheme; this will decrease to about a 1,000 in a stand-alone scheme. Broadly speaking, the wider the market, the more successful the scheme. We heard that without an increase in scope, there is a danger that a UK stand-alone scheme may be volatile. If a linking agreement is not achieved, it will be necessary to look again at the scheme's scope, sooner rather than later. The four Governments have committed to considering the option of expanding the scope, but, realistically, any potential expansion of the scheme's scope may be years away.
Moving on to the emissions cap, the initial or interim cap will be set at 5 per cent less than the UK's notional share of the EU ETS. This cap, like the Minister pointed out, is tighter and therefore more ambitious than it would have been under the EU scheme. In the UK CCC's letter to the four Governments dated March 2020, it said that the Governments' interim proposals for the scheme are inconsistent with the UK's net zero ambition, specifically in relation to the high level of allowed emissions under the proposed cap. It goes on to say that adopting the proposed trading scheme risks sending a damaging signal internationally, and if the cap is set too high, it risks undermining the scheme as a trading scheme. Yet, the Governments have not heeded this warning in finalising their proposals. Instead, they have committed to reviewing the cap in light of the UK CCC's advice on future carbon targets due next month. But with no prospect of revising the cap until at least January 2023, the scheme will be operating at a suboptimal level in its early years. Lord Deben, chair of the UK CCC impressed on us as a committee the importance of getting it right and getting it right from the beginning. We remain to be convinced that the scheme established by the draft Order will do this.
Llywydd, we are drawing attention to these issues in the full knowledge that today's vote is a 'take it or leave it' decision. Our report on the UK ETS common framework will set out our views on the scheme, as established by the draft Order, and any improvement we believe needs to be made, going forward. Finally, although we're being asked to approve the draft Order before us today, whether the UK scheme will actually come to fruition remains to be seen. It is deeply regrettable that, with only a few weeks away from the end of the implementation period, the UK Government has yet to clarify whether, if a linking agreement cannot be reached, its preference would be for a stand-alone UK scheme or reserved carbon emission tax. The UK Government may, as yet, take unilateral action to introduce a reserved tax. I would not wish to open up today's debate on the rights or wrongs of such a decision. However, if such a decision is taken, the draft Order before us, once made, will become redundant. Minister, if that is the case, can you clarify whether the Senedd will have a role in repealing this Order? Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o allu cyfrannu at y ddadl heddiw ar ran y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig. Mae'r pwyllgor wedi ystyried y Gorchymyn drafft yng nghyd-destun ei waith ehangach ar fframwaith cyffredin cynllun masnachu allyriadau'r DU. Ni fydd ein gwaith ar y fframwaith cyffredin yn cael ei gwblhau tan yn llawer diweddarach y tymor hwn pan fydd yr holl gytundebau perthnasol ar waith. Er nad wyf i'n dymuno achub y blaen ar gasgliad y pwyllgor, mae nifer o faterion pwysig wedi dod i'r amlwg, y mae gwerth tynnu sylw Aelodau'r Senedd atyn nhw i helpu i lywio'r ddadl heddiw.
Mae cynllun masnachu allyriadau'r UE yn arf allweddol i leihau allyriadau nwyon tŷ gwydr ac yn gonglfaen i bolisi Cymru i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Er mwyn i Gymru wireddu ei huchelgeisiau newid hinsawdd ar gyfer y cyfnod ar ôl Brexit, mae cynllun credadwy ac ymarferol yn lle cyfranogiad y DU yng nghynllun masnachu allyriadau'r UE yn hanfodol. Cyn troi at fanylion cynllun y DU, hoffwn i fynegi ein siom bod gofyn i Aelodau'r Senedd gymeradwyo'r Gorchymyn drafft, sy'n sefydlu cynllun masnachu allyriadau'r DU, heb gael cyfle i ystyried y cytundeb fframwaith dros dro. Y cytundeb hwn fydd yn nodi'r trefniadau llywodraethau o ran cynllun masnachu allyriadau'r DU, gan gynnwys prosesau ar gyfer gwneud penderfyniadau a datrys anghydfodau yn y dyfodol. Rydym yn deall bod amseriad cyhoeddi'r cytundeb fframwaith dros dro hwn y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, rydym yn disgwyl i Lywodraeth Cymru geisio sicrhau, yn y dyfodol, na fydd gofyn i Aelodau'r Senedd gymeradwyo na chytuno ar elfennau deddfwriaethol fframweithiau cyffredin heb weld yr holl ddogfennau fframwaith cysylltiedig.
Gan symud ymlaen i gynllun masnachu allyriadau'r DU sy'n cael ei sefydlu gan y Gorchymyn drafft, mae cynllun y DU yn adlewyrchu'n agos dyluniad cynllun presennol yr UE. Yn ôl y Gweinidog, mae hyn er mwyn lleihau unrhyw rwystrau neu rwystrau canfyddedig i gytundeb cysylltu â'r UE. Mae'n ymddangos bod hwn yn ddull synhwyrol, o ystyried y dewis y mynegodd llywodraethau ar gyfer cynllun cysylltiedig yr UE-DU. Ar yr un pryd, mae wedi arwain at feirniadaeth bod diffyg uchelgais yng nghynllun y DU a bod cyfle wedi ei golli i sefydlu system newydd ar ôl Brexit sy'n dangos bod y DU yn arwain y byd o ran lleihau allyriadau.
Fe wnaf i ganolbwyntio fy sylwadau ar y darpariaethau allweddol sydd wedi eu cynnwys yn y Gorchymyn drafft sydd o'r diddordeb mwyaf i'r pwyllgor: cwmpas y cynllun a'r terfyn uchaf—cyfanswm lefel yr allyriadau a fydd yn cael eu caniatáu. Bydd cwmpas cynllun y DU yn cyfateb i gwmpas cynllun yr UE, o ran y sectorau a'r nwyon tŷ gwydr a gaiff eu cwmpasu. Bydd hyn yn sicrhau bod modd cysylltu'r cynlluniau, ond nid yw'n glir sut y bydd hyn yn effeithio ar effeithiolrwydd cynllun annibynnol yn y DU. Mae tua 11,000 o gyfranogwyr yng nghynllun yr UE; bydd hyn yn gostwng i ryw 1,000 mewn cynllun annibynnol. Yn gyffredinol, po fwyaf yw'r farchnad, y mwyaf llwyddiannus yw'r cynllun. Fe wnaethom ni glywed bod perygl, heb gynnydd yn ei gwmpas, y gallai cynllun annibynnol yn y DU fod yn anwadal. Os na chaiff cytundeb cysylltu ei gyflawni, bydd angen edrych eto ar gwmpas y cynllun, cyn gynted â phosib. Mae'r pedair Llywodraeth wedi ymrwymo i ystyried y dewis i ehangu cwmpas, ond, yn realistig, gall unrhyw ehangu posibl ar gwmpas y cynllun fod flynyddoedd i ffwrdd.
Gan symud ymlaen at y terfyn uchaf ar allyriadau, bydd y terfyn cychwynnol neu dros dro yn cael ei osod 5 y cant yn llai na chyfran dybiannol y DU o gynllun masnachu allyriadau'r UE. Mae'r terfyn hwn, fel y nododd y Gweinidog, yn dynnach ac felly yn fwy uchelgeisiol nag y byddai wedi bod o dan gynllun yr UE. Yn llythyr Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd at y pedair Llywodraeth dyddiedig Mawrth 2020, dywedodd fod cynigion interim y Llywodraethau ar gyfer y cynllun yn anghyson ag uchelgais sero net y DU, yn benodol o ran y lefel uchel o allyriadau a gaiff eu caniatáu o dan y terfyn arfaethedig. Mae'n mynd ymlaen i ddweud bod perygl wrth fabwysiadu'r cynllun masnachu arfaethedig o anfon neges niweidiol yn rhyngwladol, ac os caiff y terfyn ei osod yn rhy uchel, mae perygl iddo danseilio'r cynllun fel cynllun masnachu. Ac eto, nid yw'r Llywodraethau wedi ystyried y rhybudd hwn wrth gwblhau eu cynigion. Yn hytrach, maen nhw wedi ymrwymo i adolygu'r terfyn yng ngoleuni cyngor pwyllgor newid hinsawdd y DU ar dargedau carbon yn y dyfodol y mae disgwyl iddyn nhw gael eu cyhoeddi fis nesaf. Ond heb unrhyw ddisgwyl o ddiwygio'r terfyn tan fis Ionawr 2023 os nad hwyrach, bydd y cynllun yn gweithredu ar lefel is nag y gallai yn ei flynyddoedd cynnar. Fe wnaeth yr Arglwydd Deben, cadeirydd pwyllgor newid hinsawdd y DU bwysleisio i ni fel pwyllgor bwysigrwydd gwneud pethau yn iawn a'u gwneud yn iawn o'r dechrau. Nid ydym ni wedi ein hargyhoeddi hyd yn hyn y bydd y cynllun sydd wedi ei sefydlu gan y Gorchymyn drafft yn gwneud hyn.
Llywydd, rydym yn tynnu sylw at y materion hyn gan wybod yn iawn fod y bleidlais heddiw yn benderfyniad 'derbyn neu wrthod'. Bydd ein hadroddiad ar fframwaith cyffredin cynllun masnachu allyriadau'r DU yn nodi ein barn ar y cynllun, fel y mae wedi ei sefydlu gan y Gorchymyn drafft, ac unrhyw welliannau yr ydym ni'n credu y mae angen eu gwneud, wrth symud ymlaen. Yn olaf, er bod gofyn i ni gymeradwyo'r Gorchymyn drafft sydd ger ein bron heddiw, nid oes sicrwydd a fydd cynllun y DU yn dwyn ffrwyth. Mae'n anffodus iawn, â dim ond ychydig wythnosau cyn diwedd y cyfnod gweithredu, nad yw Llywodraeth y DU wedi egluro hyd yn hyn a fyddai'n well gan Lywodraeth y DU, os nad oes modd dod i gytundeb cyswllt, gael cynllun annibynnol yn y DU neu dreth allyriadau carbon a gadwyd yn ôl. Ar hyn o bryd, efallai y bydd Llywodraeth y DU yn dal i gymryd camau unochrog i gyflwyno treth a gadwyd yn ôl. Nid wyf i'n dymuno agor y ddadl heddiw ar y da a'r drwg sy'n gysylltiedig â phenderfyniad o'r fath. Fodd bynnag, os caiff penderfyniad o'r fath ei wneud, bydd y Gorchymyn drafft sydd ger ein bron, ar ôl ei wneud, yn ddi-werth. Gweinidog, os felly, a wnewch chi egluro a fydd gan y Senedd ran mewn diddymu'r Gorchymyn hwn? Diolch, Llywydd.
Fel rŷn ni wedi clywed, mae'r Gorchymyn yma wedi cael ei gyhoeddi ar ei ben ei hun, i bob pwrpas—in isolation fel maen nhw'n ei ddweud yn Saesneg. Mae e i fod yn rhan o becyn o bum darn o ddeddfwriaeth oddi fewn i fframwaith cyffredin a bod hwnnw'n cael ei weld ochr yn ochr â'r concordat yma sydd i fod i gael ei gytuno ar sut mae Llywodraethau'n mynd i ddod at ei gilydd i wneud iddo fe weithio. Nawr, mae gofyn i ni basio'r Gorchymyn yma heddiw heb i ni allu gweld y Gorchymyn yma yn y cyd-destun ehangach yna o holl ddarnau eraill y jig-sô, i fi, yn gamgymeriad. Ac, wrth gwrs, mae hwnna'n rhywbeth a ddywedwyd wrthym ni y byddwn ni yn cael ei weld cyn ein bod ni'n gwneud y penderfyniad. Ond dyma ni, fel rŷn ni wedi clywed gan Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a Chadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, yn gorfod gwneud y penderfyniad heb weld y cytundeb fframwaith cyffredin, sydd, i fi, yn gamgymeriad.
O ganlyniad i hynny, wrth gwrs, does gyda ni ddim eglurder ynglŷn â pha brosesau gwneud penderfyniad fydd yna yn y dyfodol ar draws y pedair gwlad. Dŷn ni ddim yn ddigon eglur, yn fy marn i, ynglŷn â sut fydd unrhyw anghydweld rhwng y Llywodraethau'n cael ei ddatrys yn y tymor hir. A dwi'n meddwl bod y ffaith bod y Gweinidog wedi cyfeirio, yn ei sylwadau agoriadol, at ryw drefniant dros dro yn dweud cyfrolau am ble ydyn ni o safbwynt y berthynas rhwng y Llywodraethau yn cyd-ddatblygu'r cynllun sydd ger ein bron. Does dim eglurder, chwaith, o ran ble fydd y pres yn mynd—ble fydd y refeniw o'r cynllun yn mynd? Fydd e'n mynd yn ôl i boced y Trysorlys yn Llundain, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd, neu a fydd yna gronfa dadgarboneiddio diwydiannol, fel y mae'r Gweinidog yn awyddus i'w weld? Os bydd y pres yn cael ei rannu ar draws y Deyrnas Unedig, sut fydd e'n cael ei rannu? Dŷn ni ddim yn gwybod os bydd e, wrth gwrs, ond sut fydd e'n cael ei rannu? Mae yna gymaint o gwestiynau sylfaenol heb eu hateb.
As we've heard, this Order has been published in isolation, to all intents and purposes. It's supposed to be a package of five pieces of legislation feeding into a common framework and that should be seen alongside this concordat that is to be agreed on how Governments are to come together to make it work. Now, asking us to pass this Order today without us having seen the Order in that broader context, with all the other pieces of the jigsaw, to me, is a mistake. And, of course, that is something that we were told that we would see before we made the decision. But as we've heard from the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Chair of the climate change committee, we've had to make that decision without having seen the common framework, which, to me, is an error.
As a result of that, of course, we don't have clarity on which decision-making processes will be in place across the four nations in the future. We don't have sufficient clarity as to how any dispute will be resolved in the longer term. And I think the fact that the Minister referred, in her opening comments, to a pro tem arrangement speaks volumes on the relationship between the Governments in jointly developing the programme we have before us today. There's no clarity as to where the money will go—where will the revenue go? Will it go back to the Treasury in London, as is currently the case, or will there be an industrial decarbonisation fund, as the Minister is eager to see? And, if the money is shared across the UK, how will that be done? We don't know if it will be, but if it were, how would it be done? There are so many fundamental questions that remain unanswered.
If the revenue is shared, is it going to be shared on a population basis? Is it going to be Barnettised? Is it going to reflect the fact that 9 per cent of the installations subject to the scheme are based in Wales, or that 15 per cent, I think, of the UK emissions within the scheme come from Wales? ETS participants account for 46 per cent of total Welsh emissions and 30 per cent of UK emissions. So, without answers to these questions, there is a risk that we will disproportionately lose out here in Wales.
Now, a UK ETS scheme linked to an EU ETS scheme is the right way forward, but I share many of the concerns, particularly the concerns expressed by the Chair of the climate change committee, around the level of ambition here, especially in relation to the emissions cap and the scope of the scheme. The UK Committee on Climate Change, as we've heard, tells us that the proposals are inconsistent with our net zero ambitions. Yet, here we are today, ploughing on regardless, waving this through, potentially, during climate week, of all weeks—how ironic is that?
Now, I appreciate that not all of this is the Welsh Government's fault; it's more a reflection of the shambolic way that the UK Government is handling its preparations for the end of the transition period. But this is being rushed through. It is being brought before us in a piecemeal manner. And, of course, as we've heard, there's a very strong likelihood that there won't be an emission trading scheme anyway, because the UK Government is now suggesting that their preferred option is a carbon emissions tax. So, all of this could be redundant in a matter of weeks. And, you know, whilst we support the principle of a linked ETS, this really represents everything that's wrong about the process, on an inter-governmental level, certainly, but on a Senedd level as well. It's not ideal; this is a 15-minute debate, and, of course, it's been brought forward before the climate change committee has had the opportunity to consider and complete its deliberations on the matter. So, it's frustrating, and I'm afraid that Plaid Cymru will have no choice but to abstain.
Os caiff y refeniw ei rannu, a fydd yn cael ei rannu ar sail poblogaeth? A yw'n mynd i ddod drwy fformiwla Barnett? A yw'n mynd i adlewyrchu'r ffaith bod 9 y cant o'r gosodiadau sy'n ddarostyngedig i'r cynllun wedi eu lleoli yng Nghymru, neu fod 15 y cant, rwy'n credu, o allyriadau'r DU o fewn y cynllun yn dod o Gymru? Mae cyfranogwyr cynllun masnachu allyriadau yn cyfrif am 46 y cant o gyfanswm allyriadau Cymru a 30 y cant o allyriadau'r DU. Felly, heb atebion i'r cwestiynau hyn, mae perygl y byddwn ar ein colled yn anghymesur yma yng Nghymru.
Nawr, cynllun masnachu allyriadau'r DU sy'n gysylltiedig â chynllun masnachu allyriadau'r UE yw'r ffordd gywir ymlaen, ond rwyf i'n rhannu llawer o'r pryderon, yn enwedig y pryderon y mynegodd Cadeirydd y pwyllgor newid hinsawdd, ynghylch lefel yr uchelgais yn y fan yma, yn enwedig o ran y terfyn uchaf ar allyriadau a chwmpas y cynllun. Mae Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, fel yr ydym ni wedi clywed, yn dweud wrthym ni fod y cynigion yn anghyson â'n huchelgeisiau sero net. Ac eto, dyma ni heddiw, yn symud ymlaen beth bynnag, yn cymeradwyo hyn, o bosibl, yn ystod wythnos yr hinsawdd, o bob wythnos—pa mor eironig yw hynny?
Nawr, rwy'n sylweddoli nad bai Llywodraeth Cymru yw hyn i gyd; mae'n fwy o adlewyrchiad o'r ffordd draed moch y mae Llywodraeth y DU yn ymdrin â'i pharatoadau ar gyfer diwedd y cyfnod pontio. Ond mae hyn yn cael ei ruthro drwodd. Mae'n cael ei ddwyn ger ein bron mewn modd tameidiog. Ac, wrth gwrs, fel yr ydym ni wedi clywed, mae'n debygol iawn na fydd cynllun masnachu allyriadau beth bynnag, oherwydd bod Llywodraeth y DU erbyn hyn yn awgrymu mai'r dewis y maen nhw'n ei ffafrio yw treth allyriadau carbon. Felly, gallai hyn i gyd fod yn ddi-werth ymhen ychydig wythnosau. Ac, wyddoch chi, er ein bod ni'n cefnogi egwyddor cynllun masnachu allyriadau cysylltiedig, mae hyn mewn gwirionedd yn cynrychioli popeth sy'n anghywir am y broses, ar lefel rynglywodraethol, yn sicr, ond ar lefel y Senedd hefyd. Nid yw'n ddelfrydol; dadl 15 munud yw hon, ac, wrth gwrs, y mae wedi ei chyflwyno cyn i'r pwyllgor newid hinsawdd gael cyfle i ystyried a chwblhau ei drafodaethau ar y mater. Felly, mae'n destun rhwystredigaeth, ac mae arnaf ofn nad oes dewis gan Blaid Cymru ond ymatal.
Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl—Lesley Griffiths.
I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to reply to the debate—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. I thank Members for their contributions to the debate. As I described earlier, the UK ETS will be an extremely important policy if Wales is to achieve a decarbonised and successful industrial base in the future. I am obviously aware of the concerns over the initial level of the cap and the scope of the industries to be covered. I think it's important to make the point that setting the cap and the trajectory will be a two-step process. So, the initial level of the cap is already more ambitious than if we'd remained in the EU system, and I will be taking further advice from the UK CCC in December. I'll also be working with my counterparts in the other Governments of the UK to consult on revisions to the cap, and, certainly, the point that Mick Antoniw raised about how committees fulfil their scrutiny role—that's something that I will also discuss to see how other countries are dealing with this process as well. I'm very conscious of the concerns that Members have raised in relation to the scrutiny role.
Scope extension will be considered during the first whole-system review, to conclude by the end of 2023, as Mike Hedges alluded to, and we aim to be the first emissions trading scheme in the world to set a trajectory consistent with the pathway to net zero. In the meantime, the current design provides a smooth transition for businesses facing considerable uncertainties due to our departure from the EU, and it also facilitates linking to the EU system, which is our strong preference. And I have to say it's all four countries' strong preference at the level that we deal with it, at a ministerial level; it's the best outcome for all parties. But, as Members referred to, unfortunately, the UK Government—a different department in the UK Government that I deal with—has ploughed on with the consultation in relation to the carbon tax. But I do want to assure Members that I've made it very clear that this is our preference, as have the other countries also.
In terms of the wider framework, as I promised, I will share the provisional framework outline agreement and the concordat with the relevant committees as soon as they're available. Ideally, they would have been available not just before today's debate, but before committee scrutiny alongside the legislation. However, the documents, unfortunately, are still in the clearance process. As Mike Hedges alluded to, this is outside of my control. The major policy decisions for establishing the scheme are included within the legislation. We will take no further substantive policy decisions on the ETS until the FOA and the concordat have been scrutinised by all four legislatures and finalised. It is important the Order is agreed and taken to the Privy Council in order to establish the UK ETS on 1 January 2021. So, therefore, on this occasion, I do ask Members to agree the Order before scrutinising the associated wider framework documents. Diolch.
Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau at y ddadl. Fel y gwnes i ddisgrifio yn gynharach, bydd cynllun masnachu allyriadau'r DU yn bolisi eithriadol o bwysig os yw Cymru am sicrhau sylfaen ddiwydiannol lwyddiannus a di-garbon yn y dyfodol. Rwyf i'n amlwg yn ymwybodol o'r pryderon ynghylch lefel gychwynnol y terfyn uchaf a chwmpas y diwydiannau sydd i'w cynnwys. Rwy'n credu ei bod yn bwysig gwneud y pwynt y bydd gosod y terfyn uchaf a'r taflwybr yn broses dau gam. Felly, mae lefel gychwynnol y terfyn uchaf eisoes yn fwy uchelgeisiol na phe byddem ni wedi aros yn system yr UE, a byddaf i'n cael rhagor o gyngor gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ym mis Rhagfyr. Byddaf i hefyd yn gweithio gyda fy nghymheiriaid yn Llywodraethau eraill y DU i ymgynghori ar ddiwygiadau i'r terfyn, ac, yn sicr, y pwynt a gododd Mick Antoniw ynghylch sut y mae pwyllgorau yn cyflawni eu swyddogaeth graffu—mae hynny'n rhywbeth y byddaf i'n ei drafod hefyd i weld sut y mae gwledydd eraill yn ymdrin â'r broses hon hefyd. Rwy'n ymwybodol iawn o'r pryderon y mae'r Aelodau wedi eu codi ynglŷn â'r swyddogaeth graffu.
Bydd estyniad i'r cwmpas yn cael ei ystyried yn ystod yr adolygiad cyntaf o'r system gyfan, a fydd yn dod i ben erbyn diwedd 2023, fel y crybwyllodd Mike Hedges, a'n nod yw bod y cynllun masnachu allyriadau cyntaf yn y byd i osod taflwybr sy'n gyson â'r llwybr tuag at sero net. Yn y cyfamser, mae'r cynllun presennol yn darparu cyfnod pontio esmwyth i fusnesau sy'n wynebu cryn ansicrwydd yn sgil ein hymadawiad â'r UE, ac mae hefyd yn hwyluso'r gallu i gysylltu â system yr UE, sef yr hyn yr ydym ni'n ei ffafrio yn gryf. Ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod yr hyn y mae'r pedair gwlad yn ei ffafrio yn gryf ar y lefel yr ydym ni'n ymdrin â hi, ar lefel weinidogol; hwn yw'r canlyniad gorau i bob parti. Ond, fel y cyfeiriodd yr Aelodau ato, yn anffodus, mae Llywodraeth y DU—adran wahanol yn Llywodraeth y DU i'r un yr wyf yn ymdrin â hi—wedi bwrw ymlaen â'r ymgynghoriad ynglŷn â'r dreth garbon. Ond rwyf i yn awyddus i sicrhau'r Aelodau fy mod i wedi ei gwneud yn glir iawn mai hwn yr ydym ni'n ei ffafrio, a'r gwledydd eraill hefyd yn yr un modd.
O ran y fframwaith ehangach, fel yr addewais i, byddaf i'n rhannu'r cytundeb fframwaith amlinellol dros dro a'r concordat â'r pwyllgorau perthnasol cyn gynted ag y byddan nhw ar gael. Yn ddelfrydol, bydden nhw wedi bod ar gael nid yn unig cyn y ddadl heddiw, ond cyn y craffu gan bwyllgorau ochr yn ochr â'r ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, mae'r dogfennau, yn anffodus, yn dal i fod yn y broses glirio. Fel y cyfeiriodd Mike Hedges ato, mae hyn y tu hwnt i fy rheolaeth i. Mae'r prif benderfyniadau polisi ar gyfer sefydlu'r cynllun wedi eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth. Ni fyddwn yn gwneud unrhyw benderfyniadau polisi sylweddol eraill ar y cynllun masnachu allyriadau nes bod pob un o'r pedair deddfwrfa wedi craffu ar y cytundeb fframwaith amlinellol a'r concordat a'u cwblhau. Mae'n bwysig cytuno ar y Gorchymyn a'i ddwyn i'r Cyfrin Gyngor er mwyn sefydlu cynllun masnachu allyriadau'r DU ar 1 Ionawr 2021. Felly, y tro hwn, gofynnaf i'r Aelodau gytuno ar y Gorchymyn cyn craffu ar y dogfennau fframwaith ehangach cysylltiedig. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, dwi'n gweld gwrthwynebiad, ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais ar y cynnig yna tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I see that there are objections and I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Mae eitemau 14, 15 ac 16 wedi'u tynnu nôl neu eu gohirio, ac felly, yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd yna bum munud o egwyl nawr cyn ein bod ni'n cychwyn y cyfnod pleidleisio. Pum munud o egwyl, felly.
Items 14, 15 and 16 have been either withdrawn or postponed, and therefore, in accordance with Standing Order 34.14D, there will be a five-minute break before we move to voting time. Five minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:44.
Plenary was suspended at 18:44.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:51, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:51, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Mae'r bleidlais gyntaf ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
That brings us to voting time. The first vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions and 17 against. And therefore the motion is agreed.
Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 3) (Cymru) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 3) (Wales) Regulations 2020: For: 37, Against: 17, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar y Gorchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 44, wyth yn ymatal, dau yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 44, eight abstentions and two against. And therefore the emotion is agreed.
Gorchymyn Cynllun Masnachu Allyriadau Nwyon Tŷ Gwydr 2020: O blaid: 44, Yn erbyn: 2, Ymatal: 8
Derbyniwyd y cynnig
The Greenhouse Gas Emissions Trading Scheme Order 2020: For: 44, Against: 2, Abstain: 8
Motion has been agreed
Dyna ni'n cyrraedd diwedd y cyfnod pleidleisio a diwedd ein trafodaethau ni am y prynhawn. Diolch yn fawr.
That brings today's voting time to a close and today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:53.
The meeting ended at 18:53.