Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
17/07/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw pawb i drefn.1
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Siân Gwenllian. 2
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Siân Gwenllian.
1. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar ba gymorth sydd ar gael i brosiectau ynni dŵr? OAQ54241
1. Will the Minister provide an update on the assistance available for water energy projects? OAQ54241
Diolch. The Welsh Government continues to provide technical support and funding for community and public sector energy projects, both onshore and offshore, through the Welsh Government energy service. Five local authorities and 12 community groups have received support for hydropower and water source heat schemes from our Welsh Government energy service.3
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cymorth technegol a chyllid ar gyfer prosiectau ynni’r sector cymunedol a'r sector cyhoeddus, ar y tir ac ar y môr, drwy wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru. Mae pum awdurdod lleol a 12 grŵp cymunedol wedi derbyn cymorth ar gyfer cynlluniau gwres ynni dŵr gan wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru.
Diolch yn fawr. Wrth i'ch Llywodraeth gyhoeddi'r argyfwng newid hinsawdd, a'ch awydd chi i weithredu ar hyn, mae pobl Cymru yn chwilio am brawf nad geiriau gwag yn unig ydy hynny. Ac, fel rydych chi'n gwybod, dwi wedi codi'r mater o ryddhad trethi i gynlluniau ynni dŵr yn y Siambr yma cyn heddiw, ac mae Plaid Cymru wedi, hyd yma, llwyddo i'ch darbwyllo chi i barhau efo ryddhad trethi tan fis Mawrth flwyddyn nesaf. Beth sydd ddim yn glir ydy beth sydd yn digwydd ar ôl mis Mawrth flwyddyn nesaf, ac mae hynny'n creu ansicrwydd i gynlluniau ynni cymunedol, fel Ynni Ogwen yn fy etholaeth i. Felly, fedrwch chi, fel rhan o'ch ymrwymiad i daclo newid hinsawdd, roi sicrwydd i ni heddiw y byddwch chi yn dileu trethi ar gyfer y cynlluniau hydro cymundeol, a hynny yn barhaol?4
Thank you very much. As your Government declared the climate emergency and a desire to take action in this area, the people of Wales are looking for proof that those aren't just empty words. And, as you know, I've raised the issue of rate relief for hydro energy projects in this Chamber previously, and Plaid Cymru has so far managed to convince you to continue with this relief until March of next year. What isn’t clear is what will happen after March of next year, and that creates uncertainty for community energy projects, such as Ynni Ogwen in my own constituency. So, can you, as part of your commitment to tackle climate change, give us an assurance today that you will scrap taxes on these community hydro schemes, and do so permanently?
Well, I can assure the Member, and everyone across Wales, that it didn't take Plaid Cymru to persuade me. We provide 100 per cent rate relief for community hydropower schemes, as you know, and that rate support is also available to other hydropower projects with a rateable value below £50,000. I'm very aware of Ynni Ogwen, which is an excellent scheme in your constituency, which I've visited. You will be aware that we don't know what our budget is for next year yet. We have no idea from the UK Government, but clearly it is an area where I feel we did need to have that support for hydropower schemes. I'm very keen that—. As part of the climate emergency, obviously, renewable energy is a huge part of us achieving our climate targets. So, I'm going to continue to ensure that renewable energy is absolutely part of our vision for a more sustainable future here in Wales. 5
Wel, gallaf roi sicrwydd i’r Aelod, a phawb arall ledled Cymru, na fu’n rhaid imi gael fy mherswadio gan Plaid Cymru i wneud hynny. Rydym yn darparu rhyddhad ardrethi o 100 y cant ar gyfer cynlluniau ynni dŵr cymunedol, fel y gwyddoch, ac mae’r cymorth ardrethi hwnnw hefyd ar gael i brosiectau ynni dŵr eraill sydd â gwerth ardrethol o lai na £50,000. Rwy'n ymwybodol iawn o Ynni Ogwen, sy'n gynllun ardderchog yn eich etholaeth, ac rwyf wedi ymweld ag ef. Fe fyddwch yn gwybod nad ydym yn gwybod eto beth fydd ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Nid ydym wedi cael unrhyw syniad gan Lywodraeth y DU, ond yn amlwg, mae'n faes lle roeddwn yn teimlo bod angen inni gael y cymorth hwnnw i gynlluniau ynni dŵr. Rwy'n awyddus iawn—. Fel rhan o'r argyfwng hinsawdd, yn amlwg, mae ynni adnewyddadwy yn rhan enfawr o’r gwaith o gyflawni ein targedau hinsawdd. Felly, byddaf yn parhau i sicrhau bod ynni adnewyddadwy yn rhan fawr o'n gweledigaeth ar gyfer dyfodol mwy cynaliadwy yma yng Nghymru.
Minister, you'll be fully aware that, off the coast of Pembrokeshire, there is huge potential to produce wave and tidal energy, especially given the tidal streams in and around Ramsey Sound. Now, the Welsh Government strategy, 'A Low Carbon Wales', states that Wales is well placed to take advantage of the opportunities associated with the blue economy, including wave and tidal energy. And, of course, the Government received consenting powers in April of this year for onshore and offshore projects up to 350 MW. However, the strategy contains generic policies, such as implementing energy consenting, planning and permitting policy, and developing routes to market for renewable technologies, but doesn't give any detailed information how the Government will actually implement these policies and what support is actually available. In the circumstances, can you outline the specific support the Welsh Government are able to provide potential energy producers who could actually be operating off the coast of Pembrokeshire?6
Weinidog, fe fyddwch yn llwyr ymwybodol, oddi ar arfordir sir Benfro, fod potensial enfawr i gynhyrchu ynni’r tonnau ac ynni’r llanw, yn enwedig o ystyried y ffrydiau llanw ar Swnt Dewi a gerllaw. Nawr, mae strategaeth Llywodraeth Cymru, 'Cymru Carbon Isel', yn nodi bod Cymru mewn sefyllfa dda i fanteisio ar y cyfleoedd sy'n gysylltiedig â'r economi las, gan gynnwys ynni'r tonnau ac ynni'r llanw. Ac wrth gwrs, derbyniodd y Llywodraeth bwerau cydsynio ym mis Ebrill eleni ar gyfer prosiectau ar y tir ac ar y môr hyd at 350 MW. Fodd bynnag, mae'r strategaeth yn cynnwys polisïau generig, fel gweithredu polisi cydsynio, cynllunio a chaniatáu ynni, a datblygu llwybrau i'r farchnad ar gyfer technolegau adnewyddadwy, ond nid yw'n rhoi unrhyw wybodaeth fanwl ynglŷn â sut y bydd y Llywodraeth yn rhoi’r polisïau hyn ar waith a pha gymorth sydd ar gael. O dan yr amgylchiadau, a allwch amlinellu'r gefnogaeth benodol y gall Llywodraeth Cymru ei darparu i ddarpar gynhyrchwyr ynni a allai fod yn gweithredu oddi ar arfordir sir Benfro?
As the Member knows, we do have two of the largest zones for demonstrating wave and tidal stream arrays, and one is in Pembrokeshire, as you'll be aware. You are right; we have had extra consenting powers through the Wales Act. Just last week, the First Minister and I met Natural Resources Wales to talk about licensing and regulation in relation to wave and tidal. And I'm very keen that the Welsh energy service continues to support organisations looking to bring much more of this type of renewable energy in. You wouldn't expect to see how we would get there in the low-carbon delivery plan. One of the things we are doing in light of the climate emergency declaration is going back to ensure that those plans, policies and proposals that are outlined in the low-carbon delivery plan are the correct ones to ensure that we do meet our climate change targets. 7
Fel y gŵyr yr Aelod, mae gennym ddau o'r parthau mwyaf ar gyfer arddangos araeau ynni'r tonnau ac ynni'r llanw, ac mae un yn sir Benfro, fel y gwyddoch. Rydych yn llygad eich lle; rydym wedi cael pwerau cydsynio ychwanegol drwy Ddeddf Cymru. Yr wythnos diwethaf, cyfarfu'r Prif Weinidog a minnau â Cyfoeth Naturiol Cymru i siarad am drwyddedu a rheoleiddio mewn perthynas ag ynni’r tonnau ac ynni’r llanw. Ac rwy'n awyddus iawn i wasanaeth ynni Cymru barhau i gefnogi sefydliadau sydd am gyflwyno mwy o lawer o'r math hwn o ynni adnewyddadwy. Ni fyddech yn disgwyl gweld sut y byddem yn cyrraedd y sefyllfa honno yn y cynllun cyflawni carbon isel. Un o'r pethau rydym yn eu gwneud yng ngoleuni'r datganiad argyfwng hinsawdd yw mynd yn ôl i sicrhau mai'r cynlluniau, y polisïau a'r cynigion a amlinellir yn y cynllun cyflawni carbon isel yw'r rhai cywir i sicrhau ein bod yn cyrraedd ein targedau newid hinsawdd.
We know that all rivers flow downhill and they all flow down to the sea across the land surface. And we also know this can be converted into electricity by either building dams across the river, and then releasing the water, or by using the river current to generate electricity. We know this is done across the world—USA, China, Russia, across South America. Does the Welsh Government have any plans to do this across south Wales? 8
Gwyddom fod pob afon yn llifo i lawr y rhiw ac yn llifo i'r môr dros wyneb y tir. A gwyddom hefyd y gellir trosi hyn yn drydan naill ai drwy adeiladu argaeau ar draws yr afon, ac yna rhyddhau'r dŵr, neu drwy ddefnyddio cerrynt yr afon i gynhyrchu trydan. Gwyddom fod hyn yn digwydd ym mhob cwr o'r byd—UDA, Tsieina, Rwsia, ar draws De America. A oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i wneud hyn ar draws de Cymru?
Hydropower schemes can be very complex, and they need to be designed and managed very carefully to avoid unacceptable impacts on communities and river environment. There are implications for our rivers, and, in fact, I think, at the moment, you will see more barriers being taken out of rivers than dams being installed. Again, I will mention the Welsh Government energy service. We're very keen to ensure that we support a range of Wales-owned projects. Many of Wales's largest dam systems do utilise hydropower to harness the power of water. We've got Llyn Brianne, for instance, and also the Elan valley. Unfortunately, I think because of the geography of Wales, there are now very few remaining large-scale opportunities for hydropower to make a major contribution to our energy supply, but I'm certainly very keen to hear of any specific projects.9
Gall cynlluniau ynni dŵr fod yn gymhleth iawn, ac mae angen eu cynllunio a'u rheoli'n ofalus iawn, er mwyn osgoi effeithiau annerbyniol ar gymunedau ac amgylchedd afonydd. Ceir goblygiadau i'n hafonydd, ac yn wir, ar hyn o bryd, credaf y byddwch yn gweld mwy o rwystrau’n cael eu tynnu allan o afonydd nag o argaeau’n cael eu gosod. Unwaith eto, soniaf am wasanaeth ynni Llywodraeth Cymru. Rydym yn awyddus iawn i sicrhau ein bod yn cefnogi amrywiaeth o brosiectau sy'n eiddo i Gymru. Mae llawer o systemau argaeau mwyaf Cymru yn defnyddio ynni dŵr i harneisio pŵer dŵr. Mae gennym Lyn Brianne, er enghraifft, a chwm Elan. Yn anffodus, oherwydd daearyddiaeth Cymru, rwy'n credu mai ychydig iawn o gyfleoedd mawr sydd ar ôl bellach i ynni dŵr wneud cyfraniad mawr i'n cyflenwad ynni, ond rwy'n sicr yn awyddus iawn i glywed am unrhyw brosiectau penodol.
Minister, now that the UK Government have shelved the Swansea tidal lagoon, what consideration has your Government given to looking at alternative, smaller-scale proof-of-concept schemes? A tidal lagoon could assist with the decarbonisation of the Port Talbot steelworks. Has your Government discussed this possibility with Tata?10
Weinidog, gan fod Llywodraeth y DU bellach wedi rhoi’r gorau i ystyried morlyn llanw Abertawe, pa ystyriaeth y mae eich Llywodraeth wedi'i rhoi i edrych ar gynlluniau profi cysyniad eraill ar raddfa lai? Gallai morlyn llanw fod o gymorth gyda’r gwaith o ddatgarboneiddio gwaith dur Port Talbot. A yw eich Llywodraeth wedi trafod y posibilrwydd hwn gyda Tata?
I'm due to visit Tata later this month, and if they want to discuss that with me, I'd be very happy to do so. I know there are ongoing discussions with the Swansea bay city region group as well, in relation to dragon island—some opportunities they've come forward with there, which I understand Welsh Government are currently considering.11
Byddaf yn ymweld â Tata yn ddiweddarach y mis hwn, ac os ydynt yn awyddus i drafod hynny gyda mi, rwy’n fwy na pharod i wneud hynny. Gwn fod trafodaethau'n mynd rhagddynt gyda grŵp dinas-ranbarth bae Abertawe hefyd, mewn perthynas ag ynys y ddraig—rhai cyfleoedd a gyflwynwyd ganddynt yno, y mae Llywodraeth Cymru, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn eu hystyried ar hyn o bryd.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gymuned ffermio yng nghanolbarth Cymru? OAQ54260
2. How is the Welsh Government supporting the farming community in mid Wales? OAQ54260
The Welsh Government is supporting the farming community in mid Wales, as in all parts of Wales, to become more profitable, sustainable, resilient and professionally managed. Over 5,000 individuals in the region have signed up to Farming Connect, a vital element of our support to farming, food and forestry businesses.12
Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gymuned ffermio yng nghanolbarth Cymru, fel ym mhob rhan o Gymru, i fod yn fwy proffidiol, cynaliadwy, gwydn, ac wedi’i rheoli’n fwy proffesiynol. Mae dros 5,000 o unigolion yn y rhanbarth wedi ymuno â Cyswllt Ffermio, sy'n elfen hanfodol o'n cefnogaeth i fusnesau ffermio, bwyd a choedwigaeth.
Thank you, Minister, for your answer. I recently met with the executive officer of the Farmers Union of Wales Montgomeryshire branch, and, on behalf of members in Montgomeryshire, a number of issues were raised, which included an increasing spate of theft of farm tools and farm equipment, also the introduction of nitrate vulnerable zones, and also their campaign to minimise dog attacks on livestock. In regard to NVZs, their concern is, of course, the amount of red tape that will come along with that, and I'd be grateful if you could outline your comments around that concern. I'd also be grateful if I could also learn how the Welsh Government is working alongside the police and crime commissioner for mid and west Wales to tackle the issue of theft of farm equipment, machinery and tools, which, sadly, in recent months, has been an increasing factor.13
Diolch am eich ateb, Weinidog. Yn ddiweddar, cyfarfûm â swyddog gweithredol cangen sir Drefaldwyn o Undeb Amaethwyr Cymru, ac ar ran aelodau sir Drefaldwyn, codwyd nifer o faterion, a oedd yn cynnwys mwy a mwy o achosion o ddwyn offer a chyfarpar fferm, yn ogystal â chyflwyno parthau perygl nitradau, a’u hymgyrch i leihau’r nifer o ymosodiadau gan gŵn ar dda byw. O ran parthau perygl nitradau, eu pryder, wrth gwrs, yw faint o fiwrocratiaeth a ddaw ynghyd â hynny, a buaswn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu eich sylwadau ynghylch y pryder hwnnw. Buaswn hefyd yn ddiolchgar pe gallwn ddysgu hefyd sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio ochr yn ochr â chomisiynydd heddlu a throseddu canolbarth a gorllewin Cymru i fynd i'r afael ag achosion o ddwyn cyfarpar, peiriannau ac offer o ffermydd, sydd, yn anffodus, wedi bod yn ffactor cynyddol dros y misoedd diwethaf.
Thank you. You raise three points, so let's start with agricultural pollution. I've announced that it is my intention to introduce regulations. I didn't really want to do that, but I don't think the voluntary initiatives have worked in the way that we would want, and we've seen far too many agricultural pollutants—we had another one just at the end of last week. So, I will be introducing the regulations to address agricultural pollution in January of next year. I will be working with stakeholders, to develop the regulations, so I'm sure we will cut out as much bureaucracy as we possibly can, and red tape, and I will certainly listen to concerns as to how we can simplify the regulations.14
In relation to rural crime, I'm committed to tackling wildlife and rural crime in Wales. You'll be aware there's been a very long-standing rural crime team in north Wales; I'm now very pleased there's one in Dyfed-Powys too. I think also the Wales wildlife crime and rural affairs group, which has been set up, do some valuable work, which I really appreciate, and they are very committed to working with Welsh Government and police forces. Again, I would just urge farmers and other rural businesses to ensure their equipment is locked up. I've been on many farms myself where the farmers have embarrassingly pointed out to me that the keys shouldn't be in the quad bike, for instance. And I think, again, they—[Interruption.] Well, I don't think they do it now; I think they've realised that that was something that they need to do to, just as we all do, in relation to our own property.15
Diolch. Rydych yn codi tri phwynt, felly gadewch i ni ddechrau gyda llygredd amaethyddol. Rwyf wedi cyhoeddi fy mod yn bwriadu cyflwyno rheoliadau. Nid oeddwn yn awyddus iawn i wneud hynny, ond ni chredaf fod y mentrau gwirfoddol wedi gweithio yn y ffordd y byddem wedi hoffi, ac rydym wedi gweld gormod o lygryddion amaethyddol—cawsom un arall ddiwedd yr wythnos diwethaf. Felly, byddaf yn cyflwyno'r rheoliadau i fynd i'r afael â llygredd amaethyddol ym mis Ionawr y flwyddyn nesaf. Byddaf yn gweithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu'r rheoliadau, felly rwy'n siŵr y byddwn yn sicrhau cyn lleied o fiwrocratiaeth â phosibl, a byddaf yn sicr yn gwrando ar bryderon ynglŷn â sut y gallwn symleiddio'r rheoliadau.
O ran troseddau cefn gwlad, rwyf wedi ymrwymo i fynd i'r afael â throseddau cefn gwlad a bywyd gwyllt yng Nghymru. Fe fyddwch yn ymwybodol fod tîm troseddau cefn gwlad wedi’i sefydlu ers tro yng ngogledd Cymru; rwyf bellach yn falch iawn fod un yn Nyfed-Powys hefyd. Credaf hefyd fod grŵp troseddau bywyd gwyllt a materion gwledig Cymru, sydd wedi’i sefydlu, yn gwneud gwaith gwerthfawr iawn, ac rwy'n ei werthfawrogi'n fawr, ac maent yn ymroddedig iawn i weithio gyda Llywodraeth Cymru a’r heddluoedd. Unwaith eto, buaswn yn annog ffermwyr a busnesau gwledig eraill i sicrhau bod eu hoffer o dan glo. Rwyf wedi bod ar lawer o ffermydd fy hun lle mae'r ffermwyr wedi dweud wrthyf, er embaras mawr iddynt, na ddylai'r allweddi fod yn y beic cwad, er enghraifft. A chredaf, unwaith eto, eu bod—[Torri ar draws.] Wel, ni chredaf eu bod yn gwneud hynny bellach; credaf eu bod wedi sylweddoli bod hynny'n rhywbeth y mae angen iddynt ei wneud, fel y mae pob un ohonom yn ei wneud, mewn perthynas â’n heiddo ein hunain.
Minister, I've been contacted by the Powys agricultural well-being network, and I believe they've written to all the Members here who represent Powys. They're very concerned about the emotional and mental well-being of people working in the agricultural sector, at a time of great uncertainty, with real concerns about future markets. Can I ask you today to discuss with the Minister for Health and Social Services what more your Government might be able to do to support farmers and farming families through this very difficult time? It's not a section of the community that often finds it very easy to ask for help or to admit to strain, but there are, of course, some very good voluntary organisations working in the sector. So, can I ask you to speak to your colleague, and to make sure that some of those very effective local organisations continue to get access to funding to provide the sort of support that farming families may need through this very difficult time?16
Weinidog, mae rhwydwaith lles amaethyddol Powys wedi cysylltu â mi, a chredaf eu bod wedi ysgrifennu at yr holl Aelodau yma sy'n cynrychioli Powys. Maent yn bryderus iawn ynglŷn â lles emosiynol a meddyliol pobl sy'n gweithio yn y sector amaethyddol ar adeg o ansicrwydd sylweddol, gyda phryderon gwirioneddol am farchnadoedd yn y dyfodol. A gaf fi ofyn heddiw ichi drafod gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol beth arall y gallai eich Llywodraeth ei wneud i gefnogi ffermwyr a theuluoedd ffermio drwy'r cyfnod anodd hwn? Yn aml, nid yw'n rhan o'r gymuned sy’n ei chael yn hawdd iawn gofyn am help neu gyfaddef eu bod o dan straen, ond wrth gwrs, mae rhai mudiadau gwirfoddol da iawn yn gweithio yn y sector. Felly, a gaf fi ofyn i chi siarad â'ch cyd-Weinidog, a sicrhau bod rhai o'r sefydliadau lleol effeithiol iawn hynny’n parhau i gael mynediad at gyllid i ddarparu'r math o gymorth y gallai fod ei angen ar deuluoedd ffermio drwy'r cyfnod anodd hwn?
You raise a very important point and something that has been of great concern to me, probably since I came into portfolio, and, as we've seen the Brexit fiasco played out, it's something that I've become even more concerned about. I've already had those discussions with not just the Minister for Health and Social Services, but other colleagues in Government. 17
Last year, I gave £500,000 to three rural charities following the drought. There were lots of concerns in relation to the mental health of farmers following the drought. I've also given some additional funding to the DPJ Foundation, which you may be aware of. The DPJ Foundation have, I believe, an amazing counselling scheme, where they go into the homes of farmers, because farmers are very often isolated, and they work on a one-to-one basis in the farmer's own home. We're rolling that out. The funding that we've given as a Government to the DPJ Foundation means that they're now rolling out that scheme in north Wales.18
I've also put a bid in for some funding in relation to mental health counselling and provision in the latest European Union transition bid. So, I'm waiting to hear if that's been successful. 19
Rydych yn codi pwynt pwysig iawn a rhywbeth sydd wedi bod yn achos cryn bryder i mi, ers imi gael y portffolio mae'n debyg, ac wrth i ni weld ffiasgo Brexit yn datblygu, mae'n rhywbeth sydd wedi peri hyd yn oed mwy o bryder i mi. Rwyf eisoes wedi cael y trafodaethau hynny, nid yn unig gyda'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ond gyda chyd-Weinidogion eraill yn y Llywodraeth.
Y llynedd, rhoddais £500,000 i dair elusen wledig yn dilyn y sychder. Bu llawer o bryderon mewn perthynas ag iechyd meddwl ffermwyr yn dilyn y sychder. Rwyf hefyd wedi rhoi rhywfaint o arian ychwanegol i Sefydliad DPJ, y gallech fod yn ymwybodol ohono. Credaf fod gan Sefydliad DPJ gynllun cwnsela anhygoel, lle maent yn mynd i gartrefi ffermwyr, gan fod ffermwyr yn aml iawn wedi'u hynysu, ac maent yn gweithio ar sail un i un yng nghartref y ffermwr ei hun. Rydym yn rhoi hynny ar waith fesul cam. Mae'r arian rydym wedi'i roi fel Llywodraeth i Sefydliad DPJ yn golygu eu bod bellach yn cyflwyno'r cynllun hwnnw yng ngogledd Cymru.
Rwyf hefyd wedi cyflwyno cais am gyllid mewn perthynas â darpariaeth a chwnsela iechyd meddwl yn nghynnig pontio diweddaraf yr Undeb Ewropeaidd. Felly, rwy'n aros i glywed a fu hynny'n llwyddiannus.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.20
Questions now from the party spokespeople. The Conservative Party spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Minister, you will obviously be aware, as all Members and the general public are aware, of the disruptions at the heart of Cardiff centre today and yesterday and the day before. One of the accusations that the protesters have put against governments of all colours, but in particular here, is that the governments are not taking enough action on the agenda on climate change, and residents, obviously, are at the brunt of the disruption that's being caused. What would your message be to residents of Cardiff who have been disrupted, because the protestors are levelling that accusation against your Government?21
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae'n amlwg y byddwch yn ymwybodol, fel y mae'r holl Aelodau a'r cyhoedd yn ymwybodol, o'r tarfu yng nghanol Caerdydd heddiw a ddoe ac echdoe. Un o'r cyhuddiadau y mae'r protestwyr wedi eu gwneud yn erbyn llywodraethau o bob lliw, ond yn arbennig yma, yw nad yw'r llywodraethau'n gweithredu digon ar yr agenda newid hinsawdd, ac yn amlwg, y preswylwyr sy'n dioddef yn sgil y tarfu. Beth fyddai eich neges i drigolion Caerdydd yr effeithiwyd arnynt, gan fod y protestwyr yn gwneud y cyhuddiad hwnnw yn erbyn eich Llywodraeth chi?
The protesters haven't tried to engage with me directly, but, previously, officials have met with some members of them, so I'm very aware of the protest that is going on.22
I think the South Wales Police and Crime Commissioner, Alun Michael, highlighted the issues: it's about a balance—it's about a balance in the protection of the right to a peaceful protest, but of course, it's not allowing things to go too far in terms of disrupting the lives of ordinary people. So, I think it is very important to recognise that. 23
As a Government, I believe that just declaring the climate emergency and seeing how that galvanised local authorities, town councils, individuals and businesses into action shows that we take this very seriously, and the level of work we are doing—. We're doing a huge amount of work in this area. I would encourage the protestors, for instance, to read the low-carbon delivery plan, which sets out those 100 policies and proposals as to what we intend to do over the coming years.24
Nid yw'r protestwyr wedi ceisio ymgysylltu'n uniongyrchol â mi, ond mae swyddogion wedi cyfarfod â rhai aelodau cyn heddiw, felly rwy'n ymwybodol iawn o'r brotest sy'n mynd rhagddi.
Credaf fod Alun Michael, Comisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru, wedi tynnu sylw at y problemau: mae a wnelo hyn â chydbwysedd—mae a wnelo â chydbwysedd rhwng amddiffyn yr hawl i brotestio'n heddychlon, ond wrth gwrs, ni ellir caniatáu i bethau fynd yn rhy bell o ran tarfu ar fywydau pobl gyffredin. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn cydnabod hynny.
Fel Llywodraeth, credaf fod datgan argyfwng hinsawdd ynddo'i hun a gweld sut y mae hynny wedi ysgogi awdurdodau lleol, cynghorau tref, unigolion a busnesau i weithredu yn dangos ein bod o ddifrif ynglŷn â hyn, a faint o waith rydym yn ei wneud—. Rydym yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn. Buaswn yn annog y protestwyr, er enghraifft, i ddarllen y cynllun cyflawni carbon isel, sy'n nodi'r 100 o bolisïau a chynigion o ran yr hyn y bwriadwn ei wneud dros y blynyddoedd nesaf.
Thank you for that answer, Minister. I think quite a few residents, if not many residents and businesses, would be surprised that the protesters have not engaged with you at all, given that their explicit request is obviously that Government achieves more in this particular area, and so, instead of protesting and blocking roads, perhaps engagement is a far better way of protesting in this instance. 25
But it is a fair accusation to lay at the Government's door. When the current First Minister was campaigning, he said he'd bring a clean air Act forward, and, in response to questions from the leader of the opposition back in May, he indicated that you and he had had a discussion on this and that Welsh Government were working up proposals in this particular area. Regrettably, yesterday, in the legislative statement, we did see no announcement at all in this particular area. Two thousand lives a year are taken prematurely in Wales—five a day, Minister. Action is required in this area, so when protesters say they're not seeing action, do you not see that, in this particular area, there is a lack of action and a lack of urgency from the Welsh Government?26
Diolch am eich ateb, Weinidog. Credaf y byddai cryn dipyn o drigolion, os nad llawer o breswylwyr a busnesau, yn synnu nad yw'r protestwyr wedi ymgysylltu â chi o gwbl, o gofio mai eu dymuniad penodol, yn amlwg, yw bod y Llywodraeth yn cyflawni mwy yn y maes penodol hwn, ac felly, yn hytrach na phrotestio a blocio ffyrdd, efallai fod ymgysylltu yn ffordd lawer gwell o brotestio yn yr achos hwn.
Ond mae'n gyhuddiad teg i'w gyfeirio at y Llywodraeth. Pan oedd y Prif Weinidog presennol yn ymgyrchu, dywedodd y byddai'n cyflwyno Deddf aer glân, ac mewn ymateb i gwestiynau gan arweinydd yr wrthblaid yn ôl ym mis Mai, dywedodd ei fod wedi cael trafodaeth gyda chi ynglŷn â hyn a bod Llywodraeth Cymru yn llunio cynigion yn y maes penodol hwn. Yn anffodus, ddoe, yn y datganiad deddfwriaethol, ni welsom unrhyw gyhoeddiad o gwbl yn y maes penodol hwn. Mae 2,000 o bobl y flwyddyn yn marw cyn pryd yng Nghymru—pump y dydd, Weinidog. Mae angen gweithredu yn y maes hwn, felly pan fydd protestwyr yn dweud nad ydynt yn gweld gweithredu, onid ydych yn gweld, yn y maes penodol hwn, fod diffyg gweithredu a diffyg brys ar ran Lywodraeth Cymru?
No, I don't. I'm not sure if the Member was in the Chamber when I made a statement on clean air just, I think, a fortnight ago—27
Nac ydw. Nid wyf yn siŵr a oedd yr Aelod yn y Siambr pan wneuthum ddatganiad ar aer glân bythefnos yn ôl, rwy'n credu—
I responded.28
Fe ymatebais.
If you responded to it, then you'll know what I said, and you'll know that I said we will be going out to consultation in the autumn. Depending on the responses, that will then feed into a possible plan and Bill.29
Os ymateboch iddo, fe fyddwch yn gwybod beth a ddywedais, a byddwch yn gwybod fy mod wedi dweud y byddwn yn ymgynghori yn yr hydref. Yn dibynnu ar yr ymatebion, bydd hynny wedyn yn llywio cynllun a Bil posibl.
Well, with respect, the First Minister, in his legislative statement yesterday, made no mention of this at all. Given that we've only got about 18 months of this Assembly term left, it's quite clear that the Government will not be legislating in this particular area. And as I've said, given the urgency in this area—2,000 premature deaths; five a day—surely, that has to be one of the top priorities of the Government to make progress in this area.30
But the other point that needs to be addressed here is that, obviously, all the announcements that Welsh Government have made this term, in particular around the climate emergency and the way that we're going to progress to zero carbon emissions by 2050—supported from these benches—require a dialogue with business and enterprise across the length and breadth of Wales. If you take Port Talbot steelworks, for example, 15 per cent of Wales's carbon emissions comes from Port Talbot steelworks. It's critical that businesses have confidence that the journey that they are going to have to undertake can be achieved and Government will be supporting them. Will you commit to launching an economic summit with Ken Skates, the economy Minister, to engage with business, call them around the table, so that a clear plan of action that is costed and understood can be brought forward, rather than the rhetoric that we're hearing from the protesters at the moment, which is saying that there just simply is not enough happening in this area and the battle for hearts and minds is in danger of being lost on this important agenda?31
Wel, gyda phob parch, ni soniodd y Prif Weinidog am hyn o gwbl yn ei ddatganiad deddfwriaethol ddoe. O gofio mai dim ond oddeutu 18 mis o dymor y Cynulliad hwn sydd gennym ar ôl, mae'n gwbl glir na fydd y Llywodraeth yn deddfu yn y maes penodol hwn. Ac fel rwyf wedi'i ddweud, o gofio bod hwn yn fater brys—2,000 o farwolaethau cyn pryd; pump y dydd—yn sicr, mae'n rhaid i hynny fod yn un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth er mwyn gwneud cynnydd yn y maes hwn.
Ond y pwynt arall y mae angen sôn amdano yma, yn amlwg, yw bod yr holl gyhoeddiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru y tymor hwn, yn benodol ynghylch yr argyfwng hinsawdd a'r ffordd y byddwn yn cyrraedd dim allyriadau carbon erbyn 2050—a gefnogir gan y meinciau hyn—yn galw am ddeialog gyda busnesau a mentrau ledled Cymru. Os ydych yn ystyried gwaith dur Port Talbot, er enghraifft, daw 15 y cant o allyriadau carbon Cymru o waith dur Port Talbot. Mae'n hanfodol fod busnesau'n hyderus y gellir cwblhau'r daith y bydd yn rhaid iddynt fynd arni ac y bydd y Llywodraeth yn eu cefnogi. A wnewch chi ymrwymo i lansio uwchgynhadledd economaidd gyda Ken Skates, Gweinidog yr economi, i ymgysylltu â busnesau, eu gwahodd o gwmpas y bwrdd, fel y gellir cyflwyno cynllun gweithredu clir wedi'i gostio ac y mae pawb yn ei ddeall, yn hytrach na'r rhethreg a glywn gan y protestwyr ar hyn o bryd, sy'n dweud nad oes digon yn digwydd yn y maes hwn ac mae perygl y bydd y frwydr dros galonnau a meddyliau yn cael ei cholli ar yr agenda bwysig hon?
So, I've already attended the economic council that is chaired by my colleague Ken Skates at the invitation of businesses to discuss how they can help us respond to the climate emergency that we declared, and also how we can get to net zero by 2050, which is our ambition, going further than the UK Committee on Climate Change advised us to do. So, if it's something that businesses would like us to do, then I'm sure Ken Skates and I would be happy to do it, but I have to say I was very pleased to be invited to the economic council at the request of businesses, because they see that, if we are going to achieve those net zero reductions, they are a big part in helping us do it.32
Felly, rwyf eisoes wedi mynychu'r cyngor economaidd a gadeirir gan fy nghyd-Weinidog Ken Skates, ar ôl cael gwahoddiad gan fusnesau i drafod sut y gallant ein helpu i ymateb i'r argyfwng hinsawdd a ddatganwyd gennym, yn ogystal â sut y gallwn gyrraedd sero net erbyn 2050, sef ein huchelgais, gan fynd ymhellach na'r hyn y cawsom ein cynghori i wneud gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd. Felly, os yw'n rhywbeth yr hoffai busnesau i ni ei wneud, yna rwy'n siŵr y byddai Ken Skates a minnau'n fwy na pharod i'w wneud, ond mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn falch iawn o gael fy ngwahodd i'r cyngor economaidd ar gais busnesau, gan eu bod yn gweld, os ydym am gyflawni'r gostyngiadau sero net hynny, eu bod yn rhan fawr o'r gwaith i'n helpu i wneud hynny.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.33
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Weinidog, byddwch chi’n ymwybodol, wrth gwrs, bod sawl ffactor yn cael effaith negyddol ar hyn o bryd ar y sector biff fel y mae hi, gyda chonsérn mawr am brisiau, wrth gwrs, ac effaith y stocpeilio ddigwyddodd, wrth gwrs, gan ddisgwyl bod Brecsit yn digwydd yn gynharach, ond bod hynny nawr yn dod i’r farchnad ac yn effeithio ar hyfywedd y cynnyrch sydd yn cael ei gynhyrchu yma yng Nghymru.34
Nawr, mae galwadau wedi bod, wrth gwrs, i Lywodraeth Cymru, Hybu Cig Cymru, proseswyr, manwerthwyr, ddod at ei gilydd er mwyn gweithredu gyda'r diwydiant i fynd i’r afael â rhai o’r problemau yma. Mae ffermwyr biff yn Iwerddon, wrth gwrs, yn mynd i weld €100 miliwn yn cael ei gyfeirio tuag atyn nhw drwy’r Comisiwn Ewropeaidd a Llywodraeth yr Iwerddon. Felly, gaf i ofyn beth ŷch chi fel Llywodraeth yn bwriadu ei wneud i ymateb i’r sefyllfa mae’r sector yn ei hwynebu?35
Minister, you will be aware, of course, that there are a number of factors currently having a negative impact on the beef sector as it currently stands, with major concerns about prices and the impact of the stockpiling that happened in the expectation that Brexit would happen earlier, and that's now hitting the market and having an impact on the viability of what's being produced here in Wales.
Now, there have been demands for the Welsh Government and Hybu Cig Cymru, processors and retailers to come together in order to work with the industry to tackle some of these problems. Beef farmers in Ireland, of course, will see €100 million being directed towards them through the European Commission and the Irish Government, so may I ask what you as a Government intend to do to respond to the situation faced by the sector?
Well, I'm not aware of having a request for us all to come together, but you'll be very aware that, next week, we'll be at the Royal Welsh Show, where all the people that you've just mentioned can come together to discuss this. I've seen the press release from National Farmers Union Cymru. I've also had a discussion, very briefly, with NFU Cymru on this issue. Farming is an industry where market changes are commonplace, but the beef sector has experienced a really turbulent time, I think, over the past few months and, clearly, lower prices are a concern. So, I'm very happy to discuss this with anybody who has an interest in it. As I say, we'll all be in the same place next week, so maybe that will be the opportunity to do so.36
You mentioned Ireland, and, obviously, the Republic of Ireland, the prices are low in a historic context and the evidence does suggest that the uncertainty of our exit from the European Union is harming Irish beef producers too, and I know their prices have been consistently low, but I think there is a parity there at the moment that we haven't seen before.37
Wel, nid wyf yn ymwybodol o gais i bob un ohonom ddod at ein gilydd, ond fe fyddwch yn ymwybodol iawn, yr wythnos nesaf, y byddwn yn Sioe Frenhinol Cymru, lle gall yr holl bobl rydych newydd eu crybwyll ddod at ei gilydd i drafod hyn. Rwyf wedi gweld y datganiad i'r wasg gan Undeb Cenedlaethol Amaethwyr Cymru. Rwyf hefyd wedi cael trafodaeth fer iawn gydag NFU Cymru ynglŷn â'r mater hwn. Mae ffermio'n ddiwydiant lle mae newidiadau yn y farchnad yn gyffredin, ond credaf fod y sector cig eidion wedi dioddef cyfnod cythryblus iawn dros y misoedd diwethaf, ac yn amlwg, mae prisiau is yn peri pryder. Felly, rwy'n fwy na pharod i drafod hyn gydag unrhyw un sydd â diddordeb. Fel y dywedaf, bydd pob un ohonom yn yr un lle yr wythnos nesaf, felly efallai y bydd hynny'n gyfle i wneud hynny.
Fe sonioch chi am Iwerddon, ac yn amlwg, Gweriniaeth Iwerddon, mae'r prisiau'n isel mewn cyd-destun hanesyddol ac mae'r dystiolaeth yn awgrymu bod yr ansicrwydd ynglŷn â'n hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd yn niweidio cynhyrchwyr cig eidion Iwerddon hefyd, a gwn fod eu prisiau wedi bod yn isel yn gyson, ond credaf fod paredd yno ar hyn o bryd nad ydym wedi'i weld o'r blaen.
Dwi'n meddwl y byddai pobl wedi disgwyl ichi fod bach yn fwy rhagweithiol, yn hytrach na dweud eich bod chi ar gael i gael trafodaethau os oes pobl yn teimlo bod angen y trafodaethau hynny. Yn amlwg, yn yr Iwerddon, maen nhw wedi mynd allan o'u ffordd i ffeindio'r arian yma. Felly, dwi'n meddwl bod hynna efallai yn awgrymu beth yw agwedd y Llywodraeth yma i'r sefyllfa ar hyn o bryd.38
Un maes arall, wrth gwrs, lle mae pobl yn teimlo y dylech chi fod yn fwy rhagweithiol arno fe yw mewn mynd i'r afael â TB mewn gwartheg. Rŷm ni wedi gweld yr ystadegau, wrth gwrs; rŷm ni'n gwybod y buodd yna gynnydd y flwyddyn ddiwethaf—12,000 o wartheg yn cael eu difa yng Nghymru—12,000 o wartheg yn cael eu difa yng Nghymru y llynedd. Nawr, ystadegyn yw hwnna, wrth gwrs, ond tu ôl i'r ystadegyn yna, rŷm ni'n gwybod bod yna effaith economaidd ar y busnesau hynny ac ar yr economi wledig ehangach, wrth gwrs, sy'n dod yn sgil mynd lawr â TB. Mae yna effaith gymdeithasol, wrth inni weld y clefyd yn lledu ymhellach nag y byddai unrhyw un yn dymuno iddo fo'i wneud. A hefyd, wrth gwrs, mae yna effaith bersonol, a hynny'n aml iawn yn amlygu ei hunan ar ffurf problemau iechyd meddwl. Nawr, mi fydd hyn, eto, yn destun trafod, dwi'n gwybod, yn y sioe'r wythnos nesaf. Ond un elfen sydd yn pigo ar nifer o bobl yn y sector yw'r teimlad nad yw'r Llywodraeth yn defnyddio pob arf posib i fynd i'r afael â'r clefyd yma. Onid yw'r amser wedi dod, nawr, Gweinidog, yn wyneb y sefyllfa fel y mae hi, i'r Llywodraeth yma gamu lan a bod yn barod i gyflwyno elfen gryfach o ddifa moch daear fel rhan o'ch strategaeth chi, oherwydd—? Ydych chi'n derbyn bod yna fwy y gallech chi fod yn ei wneud? Achos mae'r sector yn sicr yn teimlo hynny ac maen nhw hefyd yn teimlo bod yr amser wedi dod i chi wneud hynny.39
I think people would have expected you to have been a little more proactive than saying that you're available to have discussions if people feel those discussions are necessary. In Ireland, they've gone out of their way to find this money, so I do think that that does perhaps suggest what the Government's attitude is to the situation as it currently exists.
One other area where people feel you should be more proactive is in tackling TB in cattle. We've seen the statistics, of course. We know that there was an increase last year—12,000 cattle were culled in Wales—that's 12,000 in Wales last year. Now, that's a statistic, of course, but, underneath those statistics, we know that there is an economic impact on those businesses and on the rural economy more broadly as a result of TB. There is a social impact, as we see the disease spreading further than anyone would wish to see it spread. And, of course, there is a personal impact, and that very often highlights itself in terms of mental health problems. Now, this, again, will be the subject of debate at the Royal Welsh Show next week. But one element that impacts a number of people in the sector is the feeling that Government isn't using every tool possible to tackle this disease. Hasn't the time now come, Minister, in light of the situation as it currently exists, for this Government to step up and to be willing to introduce a stronger element of a badger cull as part of your strategy? Do you accept that there is more that you could do? Because the sector certainly feels that way, and they also feel that the time has now come to do that.
If I can just go back to your first question, I don't have £100 million that I can just give to the agricultural sector in relation to beef prices. So, if that's what people are looking for, then, unfortunately, I do not have that level of money, and I don't think anybody in these times of austerity would expect me to do so. What I did do last year was give £2 million to the red meat sector for them to do some benchmarking. Unfortunately, not all that funding was taken up by red meat businesses, so I think that also shows something that we should take on board as well.40
In relation to your question around bovine TB, and I absolutely accept the personal side of this and the distress it causes, you'll be aware of the TB eradication programme refresh that we had, and we're working through that. And the short answer to your last bit—'Do we think we should introduce a badger cull?'—the answer's 'no'.41
Os caf ddychwelyd at eich cwestiwn cyntaf, nid oes gennyf £100 miliwn y gallaf ei roi i'r sector amaethyddol mewn perthynas â phrisiau cig eidion. Felly, os mai am hynny y mae pobl yn chwilio, yna yn anffodus, nid oes gennyf gymaint â hynny o arian, ac ni chredaf y byddai unrhyw un yn y cyfnod hwn o gyni yn disgwyl i mi wneud hynny. Yr hyn a wneuthum y llynedd oedd rhoi £2 filiwn i'r sector cig coch fel y gallent wneud rhywfaint o feincnodi. Yn anffodus, ni fanteisiwyd ar yr holl arian hwnnw gan fusnesau cig coch, felly credaf fod hynny hefyd yn dangos rhywbeth y dylem ei ystyried.
O ran eich cwestiwn ynghylch TB buchol, ac rwy'n derbyn yn llwyr yr ochr bersonol yn hyn o beth a'r trallod y mae'n ei achosi, fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith a wnaed gennym ar ddiweddaru'r rhaglen ddileu TB, ac rydym yn gweithio ar hynny. A'r ateb byr i ran olaf eich cwestiwn—'A ydym yn credu y dylem gyflwyno rhaglen i ddifa moch daear?'—yr ateb yw 'na'.
I have to say, in response to your first comment there about the take-up of the benchmarking, the question is—well, you're blaming the farmers again, aren't you? And that's the culture of this Government: it's blame the farmers, it's point the finger at the farmers. Okay, the take-up wasn't there, but are you not reflecting as to why that was the case? Maybe it wasn't presented properly, maybe it wasn't the most appropriate way to do it. But it's the default position of this Government to blame the farmers, and I really—[Interruption.] I really do feel that that's a shame.42
We've seen it with the TB stuff as well. I hear Members—well, I'm not sure what they're saying, but they're making noises. With the TB stuff, in, I think it was, the last statement you made, you were telling farmers that they really have to work harder, really try harder to stop this happening. Yet they're seeing this Government not utilising all of the tools that they could utilise, that are being utilised in other countries. So, surely, you have to admit that that adds to the feeling of frustration, to the feeling of despondency, ultimately leading to despair and mental health issues, on those farms where they do come across or find themselves being locked down by bovine TB.43
Now, add to all of that, of course, Brexit, and a dark picture gets even darker still. If the prospect of a 'no deal' is increasingly likely at the moment, then you have already warned us, and I'll quote, that:44
'A "no deal" would be absolutely catastrophic for farming, for farming families and for our communities in Wales',45
and I don't see anything there that I disagree with. You, as a Welsh Government, have to commit to doing absolutely everything you can to mitigate the impacts of Brexit, but particularly of a 'no deal' Brexit, so will you today commit, in the event of a 'no deal' Brexit, to diverting all of the staffing and financing resources that you have as a department to try to mitigate the effects of that 'no deal' Brexit? That would mean, of course, pausing the consultations, such as the 'Sustainable Farming and our Land' consultation, so that this Government strains every sinew to protect the sector and the rural communities that we all hold so dear.46
Mae'n rhaid i mi ddweud, mewn ymateb i'ch sylw cyntaf ynglŷn â'r nifer sydd wedi manteisio ar y meincnodi, y cwestiwn yw—wel, onid ydych yn beio'r ffermwyr unwaith eto? A dyna ddiwylliant y Llywodraeth hon: beio'r ffermwyr, pwyntio bys at y ffermwyr. Iawn, nid oedd y niferoedd yn uchel, ond onid yw hynny'n gwneud i chi feddwl pam? Efallai na chafodd ei gyflwyno'n iawn, efallai nad dyna oedd y ffordd fwyaf priodol o'i wneud. Ond safbwynt diofyn y Llywodraeth hon yw beio'r ffermwyr, ac rwyf wir—[Torri ar draws.] Rwyf wir yn teimlo bod hynny'n drueni.
Rydym wedi gweld hyn mewn perthynas â'r materion TB hefyd. Clywaf Aelodau—wel, nid wyf yn siŵr beth y maent yn ei ddweud, ond maent yn gwneud synau. Gyda'r materion TB yn y datganiad diwethaf a wnaethoch, rwy'n credu, fe ddywedoch chi wrth ffermwyr fod yn rhaid iddynt weithio'n galetach, ceisio'n galetach i atal hyn rhag digwydd. Serch hynny, maent yn gweld y Llywodraeth hon yn peidio â defnyddio'r holl adnoddau y gallai eu defnyddio, sy'n cael eu defnyddio mewn gwledydd eraill. Felly, yn sicr dylech gyfaddef bod hynny'n ychwanegu at y teimlad o rwystredigaeth, at y teimlad o ddigalondid, sy'n arwain yn y pen draw at anobaith a phroblemau iechyd meddwl, ar y ffermydd lle maent yn dod ar draws neu'n cael eu heffeithio gan TB buchol.
Nawr, ychwanegwch Brexit at hyn oll, wrth gwrs, ac mae darlun tywyll yn mynd yn dywyllach byth. Os yw'r posibilrwydd o 'ddim bargen' yn fwyfwy tebygol ar hyn o bryd, rydych eisoes wedi ein rhybuddio, ac rwy'n dyfynnu:
'Byddai "dim bargen" yn gwbl drychinebus i ffermio, i deuluoedd sy'n ffermio ac i'n cymunedau yng Nghymru',
ac ni welaf unrhyw beth yno rwy'n anghytuno ag ef. Mae'n rhaid i chi, fel Llywodraeth Cymru, ymrwymo i wneud popeth yn eich gallu i liniaru effeithiau Brexit, ond yn enwedig Brexit heb gytundeb, felly a wnewch chi ymrwymo heddiw, os ceir Brexit heb gytundeb, i ddargyfeirio'r holl adnoddau staffio ac ariannu sydd gennych fel adran i geisio lliniaru effeithiau'r Brexit 'dim bargen' hwnnw? Byddai hynny'n golygu, wrth gwrs, oedi'r ymgynghoriadau, fel ymgynghoriad 'Ffermio Cynaliadwy a’n Tir', fel bod y Llywodraeth hon yn gwneud pob ymdrech sy'n bosibl i ddiogelu'r sector a'r cymunedau gwledig sydd mor annwyl i bob un ohonom.
So, let's start with the beginning, shall we? I certainly don't blame farmers. There is no blame culture coming from me. What I've always said, and what they agree with, is that we work in partnership. So, we work in partnership to address many of the problems that the agricultural sector are facing, and TB is one of them where I think we have to work in partnership. I do not blame them for the beef prices. I do not blame them for asking for every tool to be used. What I do rule out is a badger cull, because the science, for me, is not there. Nothing I have seen since I've been in this post for three years makes me think that a badger cull in the style that they do in England would be beneficial here in Wales.47
In relation to 'no deal' Brexit, this Government has been working to mitigate the impact of a 'no deal' Brexit for months. We were ready when we thought that was going to be at the end of March. That was then delayed until 12 April, and it's now delayed till 31 October. What we've taken the time to do is pause and reflect on and review and refine all the policies and proposals and projects that we had in place ready for the end of March. However, things could be different at the end of October. So, if you think of the sheep sector, for instance, clearly, if we'd come out at the end of March, the impact it would have had on the sheep sector would have been serious; at the end of October, it goes to another scale, and I'm sure you will understand that.48
Will we pause the consultation? No, we won't pause the consultation. The consultation is due to finish on 30 October. The significant work that's been undertaken to bring that consultation forward—a 400 page, very detailed consultation document—that is now out there, and there's now about 14 or 15 weeks for people to respond to it. Next week, certainly, at the Royal Welsh Show, and at all the agricultural shows, I'm sure there will be lots of discussions. I think I'm doing at least three events next week in relation to the consultation. But, no, we won't be taking people off it, because, if you think about it, a significant amount of work has already been done.49
Gadewch i ni ddechrau gyda'r dechrau. Yn sicr nid wyf yn beio'r ffermwyr. Ni cheir diwylliant o fwrw bai gennyf i. Yr hyn rwyf wedi'i ddweud erioed, a'r hyn y maent yn cytuno ag ef, yw ein bod yn gweithio mewn partneriaeth. Felly, rydym yn gweithio mewn partneriaeth i fynd i'r afael â llawer o'r problemau y mae'r sector amaethyddol yn eu hwynebu, ac mae TB yn un ohonynt lle credaf fod yn rhaid i ni weithio mewn partneriaeth. Nid wyf yn eu beio am brisiau cig eidion. Nid wyf yn eu beio am ofyn i bob adnodd gael ei ddefnyddio. Yr hyn rwy'n ei ddiystyru yw difa moch daear, gan nad yw'r wyddoniaeth yno yn fy marn i. Nid oes unrhyw beth rwyf wedi'i weld yn y tair blynedd ers i mi fod yn y swydd hon yn gwneud i mi feddwl y byddai difa moch daear yn y ffordd a wnânt yn Lloegr o fudd yma yng Nghymru.
Mewn perthynas â Brexit heb gytundeb, mae'r Llywodraeth hon wedi bod yn gweithio i liniaru effaith Brexit heb gytundeb ers misoedd. Roeddem yn barod pan oeddem yn meddwl y byddai hynny'n digwydd ddiwedd mis Mawrth. Yna, fe'i gohiriwyd tan 12 Ebrill, ac mae bellach wedi'i ohirio tan 31 Hydref. Rydym wedi rhoi amser i oedi a meddwl ac adolygu a mireinio'r holl bolisïau a chynigion a phrosiectau a oedd gennym yn barod ar gyfer diwedd mis Mawrth. Fodd bynnag, gallai pethau fod yn wahanol erbyn diwedd mis Hydref. Felly, os meddyliwch am y sector defaid er enghraifft, yn amlwg, pe baem wedi gadael ar ddiwedd mis Mawrth, byddai'r effaith y byddai hynny wedi'i chael ar y sector defaid wedi bod yn ddifrifol; erbyn diwedd mis Hydref, mae'n mynd i raddfa arall, ac rwy'n siŵr y byddwch yn deall hynny.
A fyddwn yn oedi'r ymgynghoriad? Na, ni fyddwn yn oedi'r ymgynghoriad. Disgwylir i'r ymgynghoriad ddod i ben ar 30 Hydref. Mae'r gwaith sylweddol a wnaethpwyd i gynnal yr ymgynghoriad hwnnw—dogfen ymgynghori fanwl iawn ag iddi 400 tudalen—mae hwnnw bellach ar y gweill, ac erbyn hyn mae oddeutu 14 neu 15 wythnos i bobl ymateb iddo. Yr wythnos nesaf, yn sicr, yn Sioe Frenhinol Cymru, ac yn yr holl sioeau amaethyddol, rwy'n siŵr y bydd llawer o drafodaethau. Credaf y byddaf yn mynychu tri digwyddiad o leiaf yr wythnos nesaf mewn perthynas â'r ymgynghoriad. Ond na, ni fyddwn yn tynnu pobl oddi arno, oherwydd, os meddyliwch am y peth, mae llawer o waith wedi'i wneud eisoes.
3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu pryfed peillio? OAQ54267
3. Will the Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to help pollinators? OAQ54267
Thank you. The Welsh Government’s action plan for pollinators, revised in 2018, aims to reduce and reverse the decline in pollinators. The plan was developed with stakeholders and has been recognised as an exemplar of co-design and co-production in the UK. Welsh Government and stakeholders share responsibility for its delivery.50
Diolch. Nod cynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer pryfed peillio, a ddiwygiwyd yn 2018, yw lleihau a gwrthdroi'r dirywiad mewn pryfed peillio. Datblygwyd y cynllun gyda rhanddeiliaid ac fe'i cydnabuwyd fel enghraifft o gydgynllunio a chydgynhyrchu yn y DU. Mae Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid yn rhannu'r cyfrifoldeb dros ei gyflawni.
I do welcome all those initiatives by the Welsh Government, and I know that they will help pollinators, but there are other things that can be done. We only have to open our eyes and look around the cities, the towns and the villages, and we can see an abundance of manicured, green, sterile spaces alongside roads and parks and on land surrounding public buildings, like hospitals, schools and offices. I'm sure that, if those areas were well managed, they'd all add up to a substantial amount of habitat that could be helping our pollinators thrive. Cutting grass less frequently would help significantly and allow wild flowers to grow. It's cheap, it's effective, but it also would save the local authorities money. In Holland, they've gone a step further, and they've planted flowers on the rooftops of bus stops, as an example, so we could look at roof space on other buildings. So, what actions are the Welsh Government currently taking to encourage public sector bodies to adopt pollinator-friendly policies when it comes to managing the land around their buildings and the land that they are responsible for?51
Croesawaf yr holl fentrau hynny gan Lywodraeth Cymru, a gwn y byddant yn helpu pryfed peillio, ond mae pethau eraill y gellir eu gwneud. Nid oes ond yn rhaid i ni agor ein llygaid ac edrych o gwmpas y dinasoedd, y trefi a'r pentrefi, a gallwn weld digonedd o fannau taclus, gwyrdd, anffrwythlon ger ffyrdd a pharciau ac ar dir o amgylch adeiladau cyhoeddus, fel ysbytai, ysgolion a swyddfeydd. Rwy'n siŵr, pe bai'r ardaloedd hynny'n cael eu rheoli'n dda, y byddent yn darparu cynefinoedd sylweddol a allai fod yn helpu ein pryfed peillio i ffynnu. Byddai torri gwair yn llai aml yn helpu'n sylweddol ac yn caniatáu i flodau gwyllt dyfu. Mae'n rhad, mae'n effeithiol, ond byddai hefyd yn arbed arian i'r awdurdodau lleol. Yn yr Iseldiroedd, maent wedi mynd gam ymhellach ac wedi plannu blodau ar doeau arosfannau bysiau, er enghraifft, felly gallem ystyried lleoedd ar doeau adeiladau eraill. Felly, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd ar hyn o bryd i annog cyrff y sector cyhoeddus i fabwysiadu polisïau sy'n gyfeillgar i bryfed peillio wrth reoli'r tir o amgylch eu hadeiladau a'r tir y maent yn gyfrifol amdano?
Thank you. In my opening answer to Joyce Watson, I mentioned the Welsh Government's action plan for pollinators, and we have a taskforce that works to deliver the action plan. The Member will also be aware of Caru Gwenyn, our Bee Friendly scheme, which encourages communities to take positive action for pollinators. I think the point you raise about not cutting verges—we're also seeing a lot of wild meadow roundabouts as well. Interestingly, I read about the bus stops with the gardens on top of the bus shelters at the weekend, and asked officials on Monday if they could look at that. I understand also that some local authorities are now directing the finance that they would have used to cut verges into litter picks, which I think is a bit of a circular system, which I think could be very beneficial, but I think there's a huge amount that we can all do. We can all monitor pollinators to make sure that we're contributing as well.52
Diolch. Yn fy ateb agoriadol i Joyce Watson, soniais am gynllun gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer pryfed peillio, ac mae gennym dasglu sy'n gweithio i roi'r cynllun gweithredu ar waith. Bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol o'n cynllun Caru Gwenyn, sy'n annog cymunedau i gymryd camau cadarnhaol ar gyfer pryfed peillio. Credaf fod y pwynt a godwch ynglŷn â pheidio â thorri gwair ar leiniau—rydym hefyd yn gweld llawer o gylchfannau dolydd gwyllt hefyd. Yn ddiddorol, darllenais am y safleoedd bysiau gyda'r gerddi ar ben yr arosfannau dros y penwythnos, a gofynnais i swyddogion edrych ar hynny ddydd Llun. Deallaf hefyd fod rhai awdurdodau lleol bellach yn defnyddio'r cyllid y byddent wedi'i ddefnyddio i dorri lleiniau i godi sbwriel, sy'n system eithaf cylchol yn fy marn i, a gallai fod yn fuddiol iawn, ond credaf fod llawer iawn y gall pob un ohonom ei wneud. Gall pob un ohonom fonitro pryfed peillio i sicrhau ein bod yn cyfrannu hefyd.
Minister, would you join in congratulating the Assembly Commission with me on the action it has taken? I clambered up to the top of the Pierhead building a couple of weeks ago, with our excellent staff there, some of whom are now expert beekeepers, and indeed I think some Assembly Members' support staff also have joined the programme. I saw our two hives, and they were very active and, I'm told that we have some of the best bees in the bay—though they go for many miles around, apparently, in their work. That's just one example of what we could be doing. 53
On a recent private visit to Chicago, I saw what they're doing with green roofs, and they look fantastic—a great amenity. And that's another area. And can I say, if anyone has seen my desk, they know how committed I am to rather messy approaches to our daily lives? We could replicate this, indeed, on the grass verges and other open areas we have around, to great benefit to the wildlife.54
Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Comisiwn y Cynulliad ar y camau y mae wedi'u cymryd? Euthum i lawr uchaf adeilad y Pierhead ychydig wythnosau yn ôl, gyda'n staff ardderchog yno, gyda rhai ohonynt bellach yn wenynwyr arbenigol, ac yn wir, credaf fod rhai o staff cymorth Aelodau'r Cynulliad hefyd wedi ymuno â'r rhaglen. Gwelais ein dau gwch gwenyn, ac roeddent yn weithgar iawn, a dywedir wrthyf fod gennym rai o'r gwenyn gorau yn y bae—er eu bod yn teithio o gwmpas am filltiroedd lawer, yn ôl y sôn, yn eu gwaith. Dyna un enghraifft yn unig o'r hyn y gallem fod yn ei wneud.
Ar ymweliad preifat diweddar â Chicago, gwelais yr hyn y maent yn ei wneud gyda thoeau gwyrdd, ac maent yn edrych yn wych—amwynder gwych. A dyna faes arall. Ac a gaf fi ddweud, os oes unrhyw un wedi gweld fy nesg, maent yn gwybod pa mor ymrwymedig wyf i i ymagwedd braidd yn anniben tuag at ein bywydau bob dydd? Gallem efelychu hyn, yn wir, ar y lleiniau glas ac ardaloedd agored eraill sydd gennym o'n cwmpas, er mawr fudd i fywyd gwyllt.
Thank you very much. Yes, sometimes tidy isn't best, is it? I very much welcome what you say about the Assembly Commission. It's very good to hear there are some beehives—I, too, will now clamber up. We've got four Welsh Government offices, now, around Wales, that have beehives in them—or outside them. I think it's great that staff have taken this on in a voluntary role. I know, certainly, that the—. I'm trying to think. I think it might have been the Merthyr offices where I went, and there was an education official who has now become an expert in looking after beehives because she volunteered for the role to do that. I'm very interested in green roofs, as I said. Again, we have got a pilot project, Nature isn't Neat, which is funded by our Rural Communities LEADER scheme from the rural development programme. That develops an area-based approach—so, it can either be a village or a town that becomes a pollinator-friendly area. I know that the pilot is going to focus on Monmouth town in Nick Ramsay's constituency.55
Diolch yn fawr iawn. Ie, weithiau nid taclusrwydd sydd orau. Croesawaf yn fawr yr hyn a ddywedwch am Gomisiwn y Cynulliad. Mae'n dda iawn clywed bod yno gychod gwenyn—rwyf innau, hefyd, am fynd i fyny yno. Mae gennym bedair o swyddfeydd Llywodraeth Cymru bellach o gwmpas Cymru, gyda chwch gwenyn ynddynt—neu'r tu allan iddynt. Credaf ei bod yn wych fod staff wedi ymgymryd â hyn mewn rôl wirfoddol. Gwn, yn sicr, fod y—. Rwy'n ceisio meddwl. Credaf mai i swyddfeydd Merthyr Tudful yr euthum, ac roedd swyddog addysg yno sydd bellach wedi dod yn arbenigwr ar ofalu am gychod gwenyn gan ei bod wedi gwirfoddoli i wneud hynny. Mae gennyf gryn ddiddordeb mewn toeau gwyrdd, fel y dywedais. Unwaith eto, mae gennym brosiect peilot, Natur Wyllt, sy'n cael ei ariannu gan ein cynllun LEADER Cymunedau Gwledig o'r rhaglen datblygu gwledig. Mae'n datblygu dull ar sail ardal—felly, gall fod yn bentref neu'n dref sy'n dod yn ardal sy'n gyfeillgar i bryfed peillio. Gwn y bydd y cynllun peilot yn canolbwyntio ar Drefynwy yn etholaeth Nick Ramsay.
I was recently at the opening of a community garden in Wharf Road in Newport, Minister, which I think was a valuable example of how you turn waste ground into an area with flowers and bushes and plants generally that's a valuable contribution. But what I wanted to ask about really was: would you agree with me that, where we have areas of land that are very important for biodiversity and have protections—and I'm thinking of the Gwent levels, which has a number of sites of special scientific interest—we must look to how we can further protect those areas? The Gwent levels are home to the shrill carder bee, which is endangered, sadly, but home to many other pollinators and many other valuable wildlife and plants and flowers and ecosystems. So, would you join me in looking to provide further protection and perhaps consider making the Gwent levels an area of outstanding natural beauty? 56
Yn ddiweddar, roeddwn mewn agoriad gardd gymunedol ar Wharf Road yng Nghasnewydd, Weinidog, ac roedd yn enghraifft wych, yn fy marn i, o sut rydych yn troi tir diffaith yn ardal gyda blodau a llwyni a phlanhigion yn gyffredinol sy'n gyfraniad gwerthfawr. Ond yr hyn roeddwn am ofyn amdano mewn gwirionedd oedd: a fyddech yn cytuno â mi, lle mae gennym ardaloedd o dir sy'n bwysig iawn i fioamrywiaeth ac sy'n cael eu hamddiffyn—ac rwy'n meddwl am wastadeddau Gwent, sy'n cynnwys nifer o safleoedd o ddiddordeb gwyddonol arbennig—fod yn rhaid inni edrych ar sut y gallwn amddiffyn yr ardaloedd hynny ymhellach? Mae gwastadeddau Gwent yn gartref i'r gardwenynen fain, sydd mewn perygl, yn anffodus, ond maent yn gartref i lawer o bryfed peillio eraill a llawer o fywyd gwyllt a phlanhigion a blodau gwerthfawr ac ecosystemau eraill. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i geisio darparu amddiffyniad pellach ac efallai ystyried gwneud gwastadeddau Gwent yn ardal o harddwch naturiol eithriadol?
I am aware that there has been a request for the Gwent levels to be given more formal designation and protection as an area of outstanding natural beauty, and that's obviously being considered. But, I think that you make a very important point about wasteland. I suppose that the point that I was trying to make about us all monitoring pollinators and seeing what we can do in those areas is something that I think is—. You know, we need to make sure that—. Pollinators are our responsibility. We need to ensure that we all do that extra thing to make sure that they are sustainable. 57
Rwy'n ymwybodol fod cais wedi'i wneud i ddynodi a diogelu gwastadeddau Gwent ar sail fwy ffurfiol fel ardal o harddwch naturiol eithriadol, ac yn amlwg, mae hynny'n cael ei ystyried. Ond credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am dir diffaith. Mae'n debyg fod y pwynt roeddwn yn ceisio'i wneud am bob un ohonom yn monitro pryfed peillio a gweld beth y gallwn ei wneud yn yr ardaloedd hynny yn rhywbeth y credaf sy'n—. Mae angen i ni sicrhau—. Ein cyfrifoldeb ni yw pryfed peillio. Mae angen i ni sicrhau bod pob un ohonom yn mynd gam ymhellach i sicrhau eu bod yn gynaliadwy.
4. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y bydd y system taliadau fferm newydd arfaethedig yn ei chael ar yr economi wledig? OAQ54285
4. What assessment has the Minister made of the impact that the proposed new farm payments system will have on the rural economy? OAQ54285
'Sustainable Farming and our Land' is underpinned by 400 pages of detailed scientific assessments, produced in collaboration with universities around the UK. However, until we have certainty on budgets from the UK Government, we cannot produce an impact assessment. Changes will not be introduced until an impact assessment has been completed.58
Mae 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir' wedi'i ategu gan 400 tudalen o asesiadau gwyddonol manwl, a gynhyrchwyd ar y cyd â phrifysgolion ledled y DU. Fodd bynnag, hyd nes y cawn sicrwydd ynghylch cyllidebau gan Lywodraeth y DU, ni allwn gynhyrchu asesiad effaith. Ni fydd unrhyw newidiadau'n cael eu cyflwyno hyd nes y bydd asesiad effaith wedi'i gwblhau.
Thank you for that answer, Minister. The Farmers Union of Wales has forced the Government to admit that the proposed new system may create a postcode lottery of funding for farmers. Some farmers may struggle to identify enough environmental actions to justify adequate payments, while others may find plenty of green opportunities. One of my constituents has a farm that has, for years, been undertaking positive environmental actions, but some of them may not be able to continue once you build the red route relief road through his land. What compensation or adjustments will you put in place for those farmers whose land cannot hit the environmental targets that you set, or find it more difficult to achieve the outcomes that you desire because you have compulsory purchased and built on parts of their farm, vastly increased pollutants and caused environmental damage to the rest of their land? And, if you are going to make a farmer's income dependent on their environmental actions, should you not also be operating by the same rules, and not destroying swathes of our environment? Or is this a classic example of, 'Don't do as we do; do as we say'?59
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae Undeb Amaethwyr Cymru wedi gorfodi'r Llywodraeth i gyfaddef y gallai'r system newydd arfaethedig greu loteri cod post o ran cyllid i ffermwyr. Efallai y bydd rhai ffermwyr yn ei chael hi'n anodd nodi digon o weithredoedd amgylcheddol i gyfiawnhau taliadau digonol, tra bydd gan eraill ddigonedd o gyfleoedd gwyrdd. Mae gan un o fy etholwyr fferm sydd wedi bod yn cyflawni gweithredoedd amgylcheddol cadarnhaol ers blynyddoedd, ond efallai na fydd rhai ohonynt yn gallu parhau ar ôl i chi adeiladu ffordd liniaru'r llwybr coch drwy ei dir. Pa iawndal neu addasiadau y byddwch yn eu rhoi ar waith ar gyfer y ffermwyr hynny na all eu tir gyflawni'r targedau amgylcheddol a osodir gennych, neu sy'n ei chael yn anos cyflawni'r canlyniadau rydych yn dymuno'u cael gan eich bod wedi prynu rhannau o'u fferm yn orfodol ac wedi adeiladu arnynt, gan gynyddu llygryddion yn sylweddol ac achosi difrod amgylcheddol i weddill eu tir? Ac os ydych yn mynd i wneud incwm ffermwr yn ddibynnol ar eu gweithredoedd amgylcheddol, oni ddylech fod yn gweithredu o dan yr un rheolau, a pheidio â dinistrio rhannau mawr o'n hamgylchedd? Neu a yw hon yn enghraifft arall o, 'Gwnewch fel rydym ni'n ei ddweud, nid fel rydym ni'n ei wneud'?
The FUW has not forced me into saying any such thing, and I have no idea where you got that piece of information from. You will be aware that our consultation now looks at both sustainable food production and environmental outcomes. I have not visited a farm in Wales—and I have visited many, many farms in Wales over the last three years—where environmental outcomes could not be produced on that farm. I haven't come across any farmer who has said to me, 'I cannot produce any environmental outcomes on my land'. I think that the basis of our consultation shows just what farmers do already, for which they are not rewarded, and they should be rewarded. There is no market for environmental outcomes, and it is only right that if farmers provide excellent water quality and air quality, and if they are storing carbon, they are rewarded. 60
Nid yw Undeb Amaethwyr Cymru wedi fy ngorfodi i ddweud unrhyw beth o'r fath, ac nid oes gennyf unrhyw syniad o ble y cawsoch y wybodaeth honno. Fe fyddwch yn ymwybodol fod ein hymgynghoriad bellach yn edrych ar gynhyrchu bwyd cynaliadwy a chanlyniadau amgylcheddol. Nid wyf wedi ymweld â fferm yng Nghymru—ac rwyf wedi ymweld â llawer iawn o ffermydd yng Nghymru dros y tair blynedd diwethaf—lle na ellid cynhyrchu canlyniadau amgylcheddol ar y fferm honno. Nid wyf wedi cyfarfod ag unrhyw ffermwr sydd wedi dweud wrthyf, 'Ni allaf gynhyrchu unrhyw ganlyniadau amgylcheddol ar fy nhir'. Credaf fod sail ein hymgynghoriad yn dangos yr hyn y mae ffermwyr yn ei wneud eisoes, nad ydynt yn cael eu gwobrwyo amdano, ac fe ddylid eu gwobrwyo. Nid oes marchnad ar gyfer canlyniadau amgylcheddol, ac mae'n gwbl deg, os yw ffermwyr yn darparu ansawdd dŵr ac ansawdd aer rhagorol, ac os ydynt yn storio carbon, eu bod yn cael eu gwobrwyo.
You'll forgive me for not missing an opportunity, Minister, to invite you to a farm in my constituency, given that you have been visiting farms across Wales, to hear some of their issues and their concerns. It's a very good initial question by Michelle Brown. There are concerns out there and the farmers unions have highlighted some of them. I appreciate that there are issues around the Brexit process and uncertainties, issues that are currently outside of your control, but things like the new land management scheme are within your control. Can you give us an assurance, and farmers an assurance, that, yes, the environmental factors that are very important are going to be there in the way that they deserve, but also that issues like production will come into this scheme as well? Because I think we do need to see farmers being recompensed, or however you want to call it, instead of the current subsidy system, but supported for producing food, which is of course their primary aim.61
Fe fyddwch yn maddau imi am beidio â cholli cyfle, Weinidog, i'ch gwahodd i fferm yn fy etholaeth, o gofio eich bod wedi bod yn ymweld â ffermydd ledled Cymru, i glywed rhai o'u problemau a'u pryderon. Mae'n gwestiwn cychwynnol da iawn gan Michelle Brown. Mae yna bryderon, ac mae undebau'r ffermwyr wedi tynnu sylw at rai ohonynt. Rwy'n sylweddoli bod materion yn codi mewn perthynas â phroses ac ansicrwydd Brexit, materion sydd y tu allan i'ch rheolaeth ar hyn o bryd, ond mae pethau fel y cynllun rheoli tir newydd o fewn eich rheolaeth. A allwch roi sicrwydd i ni, a sicrwydd i ffermwyr y bydd y ffactorau amgylcheddol, sy'n bwysig iawn, yno yn y ffordd y maent yn ei haeddu, ond hefyd y bydd materion fel cynhyrchu yn cael eu cynnwys yn y cynllun hwn hefyd? Oherwydd credaf fod angen i ni weld ffermwyr yn cael eu had-dalu, neu beth bynnag y dymunwch ei alw, yn hytrach na'r system gymhorthdal bresennol, ond yn cael eu cefnogi i gynhyrchu bwyd, sef eu prif nod wrth gwrs.
I'd be very happy to visit a farm in your constituency. I think it's really important that I'm out there, visiting farms and listening to farmers' concerns. You'll be aware of the extensive consultation we had last year in relation to 'Brexit and our land', and obviously 'Sustainable Farming and our Land' is part 2 of that consultation. Both unions, I think, welcomed the consultation. I think they could see that there had been a move from what was proposed in 'Brexit and our land' to 'Sustainable Farming and our Land'. One of the things is about having one sustainable farming scheme rather than the two schemes that we propose, so I hope it showed that it's a very meaningful consultation last year, that we listened to farmers' concerns, and I can assure them and everybody else that this consultation will be just as meaningful. It's open till 30 October and I would urge people to put forward their consultations, and certainly, as I said in my answer to Llyr Huws Gruffydd, over the next few weeks when we're attending summer shows, I'm sure that will be a topic for conversation. To be able to reward farmers for sustainable food production I think is very important. Again, it was something that came out of the 'Brexit and our land' consultation. What is very clear to me, and I'm sure to many people here, is that the basic payment scheme and the common agricultural policy have not given us the environmental outcomes that we would want, and that is what we're looking to do with sustainable farming.62
Buaswn yn fwy na pharod i ymweld â fferm yn eich etholaeth. Credaf ei bod yn bwysig iawn fy mod allan yno'n ymweld â ffermydd ac yn gwrando ar bryderon ffermwyr. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r ymgynghoriad helaeth a gawsom y llynedd mewn perthynas â 'Brexit a'n tir', ac yn amlwg, 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir' yw rhan 2 o'r ymgynghoriad hwnnw. Credaf fod y ddau undeb wedi croesawu'r ymgynghoriad. Credaf y gallent weld newid rhwng yr hyn a gynigiwyd yn 'Brexit a'n tir' a 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'. Mae un o'r pethau'n ymwneud â chael un cynllun ffermio cynaliadwy yn hytrach na'r ddau gynllun rydym yn eu cynnig, felly gobeithiaf ei fod wedi dangos bod hwnnw'n ymgynghoriad ystyrlon iawn y llynedd, ein bod wedi gwrando ar bryderon ffermwyr, a gallaf roi sicrwydd iddynt hwy a phawb arall y bydd yr ymgynghoriad hwn yr un mor ystyrlon. Mae'n agored tan 30 Hydref a buaswn yn annog pobl i gyflwyno eu hymgynghoriadau, ac yn sicr, fel y dywedais yn fy ateb i Llyr Huws Gruffydd, dros yr wythnosau nesaf pan fyddwn yn mynychu sioeau haf, rwy'n siŵr y bydd hynny'n bwnc trafod. Credaf fod gallu gwobrwyo ffermwyr am gynhyrchu bwyd cynaliadwy yn bwysig iawn. Unwaith eto, roedd yn rhywbeth a ddaeth yn sgil ymgynghoriad 'Brexit a'n tir'. Yr hyn sy'n glir iawn i mi, ac i lawer o bobl yma, rwy'n siŵr, yw nad yw cynllun y taliad sylfaenol a'r polisi amaethyddol cyffredin wedi rhoi'r canlyniadau amgylcheddol y byddem yn dymuno'u cael, a dyna rydym yn gobeithio'i wneud gyda ffermio cynaliadwy.
5. Pa fesurau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cyflwyno i gefnogi ffermwyr Cymru yn y deuddeg mis nesaf? OAQ54244
5. What measures will the Welsh Government introduce to support Welsh farmers in the next twelve months? OAQ54244
We will continue to provide the range of support currently available, including our Farming Connect advice service, the basic payment scheme, and a range of other Welsh Government support, such as the sustainable production grant. We continue to call on the UK Government to provide further clarity on the level of agricultural funding that will be returned to Wales after Brexit.63
Byddwn yn parhau i ddarparu'r ystod o gymorth sydd eisoes ar gael, gan gynnwys ein gwasanaeth cynghori Cyswllt Ffermio, cynllun y taliad sylfaenol, ac ystod o gymorth arall gan Lywodraeth Cymru, fel y grant cynhyrchu cynaliadwy. Rydym yn parhau i alw ar Lywodraeth y DU i roi mwy o eglurder ar lefel y cyllid amaethyddol a fydd yn cael ei ddychwelyd i Gymru ar ôl Brexit.
Thank you very much for that reply, Minister, but your Government's latest farm income forecasts in Wales show that the average farm income is expected to decrease by 15 per cent compared to the previous year. Income from dairy farms is down 23 per cent, less favoured area cattle and sheep farms are down 9 per cent, and lowland cattle and sheep farms are down a massive 29 per cent. Given the vital importance of farming to the Welsh economy, to our rural communities and environments, what measures are you going to take to reverse the downturn in farm income and ensure the future viability of the farming industry in Wales? Please don't forget that we are an agricultural economy in the United Kingdom. We have to look after our farmers in Wales. Thank you. 64
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog, ond mae rhagolygon incwm ffermydd diweddaraf eich Llywodraeth yng Nghymru yn dangos y disgwylir i incwm cyfartalog ffermydd ostwng 15 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae incwm o ffermydd llaeth wedi gostwng 23 y cant, mae ffermydd gwartheg a defaid ardaloedd llai ffafriol wedi gostwng 9 y cant, ac mae ffermydd gwartheg a defaid yr iseldir wedi gostwng 29 y cant, sy'n ostyngiad enfawr. O ystyried pwysigrwydd hanfodol ffermio i economi Cymru, i'n cymunedau a'n hamgylchedd gwledig, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i wrthdroi'r dirywiad mewn incwm ffermydd a sicrhau hyfywedd y diwydiant ffermio yng Nghymru yn y dyfodol? Peidiwch ag anghofio ein bod yn economi amaethyddol yn y Deyrnas Unedig. Mae'n rhaid i ni ofalu am ein ffermwyr yng Nghymru. Diolch.
I absolutely agree with you that we need to look after our farmers in Wales. The biggest threat to them is Brexit, and the uncertainty around Brexit. So you ask what we'll be doing in the next 12 months; well, one of the things that we might have to do is a rescue package for the sheep sector, because as farmers say to me, 'What happens on 1 November if we do crash out of the European Union with no deal, and I take my lambs to the market and there's nobody there to buy them?' So that is one thing that we may have to do over the next 12 months.65
What we have been doing is trying to make our farms as productive as possible, so I mentioned the funding I gave to ensure that red meat benchmarking was undertaken. We'd previously done that in relation to the dairy sector, so there's a huge amount of work going into the agricultural sector from this Government to ensure that the future is bright for the sector, which is so important to Wales. But I have to say, the biggest threat at the moment is a 'no deal' Brexit.66
Cytunaf yn llwyr â chi fod angen inni ofalu am ein ffermwyr yng Nghymru. Y bygythiad mwyaf iddynt yw Brexit, a'r ansicrwydd ynghylch Brexit. Felly rydych yn gofyn beth y byddwn yn ei wneud dros ystod y 12 mis nesaf; wel, un o'r pethau y bydd yn rhaid i ni eu gwneud, o bosibl, yw darparu pecyn achub ar gyfer y sector defaid, oherwydd fel y dywed ffermwyr wrthyf, 'Beth fydd yn digwydd ar 1 Tachwedd os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, ac rwy'n mynd â fy ŵyn i'r farchnad ac nid oes neb yno i'w prynu?' Felly, mae hynny'n un peth y gallai fod yn rhaid inni ei wneud dros y 12 mis nesaf.
Yr hyn rydym wedi bod yn ei wneud yw ceisio sicrhau bod ein ffermydd mor gynhyrchiol â phosibl, felly soniais am y cyllid a roddais i sicrhau bod cig coch yn cael ei feincnodi. Roeddem wedi gwneud hynny eisoes mewn perthynas â'r sector llaeth, felly mae llawer iawn o waith yn mynd i mewn i'r sector amaethyddol gan y Llywodraeth hon i sicrhau bod y dyfodol yn ddisglair i'r sector, sydd mor bwysig i Gymru. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, y bygythiad mwyaf ar hyn o bryd yw Brexit heb gytundeb.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ynni adnewyddadwy yng Ngorllewin De Cymru? OAQ54272
6. Will the Minister make a statement on renewable energy in South Wales West? OAQ54272
Renewable energy is a critical part of the efficient and reliable low-carbon energy system that will support a prosperous low-carbon Wales. The Welsh Government continues to work with a range of partners across South Wales West to develop and deliver a strong and positive future for renewable energy.67
Mae ynni adnewyddadwy yn rhan hanfodol o'r system ynni garbon isel effeithlon a dibynadwy a fydd yn cefnogi Cymru garbon isel lewyrchus. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gydag amrywiaeth o bartneriaid ar draws Gorllewin De Cymru i ddatblygu a darparu dyfodol cryf a chadarnhaol ar gyfer ynni adnewyddadwy.
Thank you very much for that answer, Minister. You may have heard yesterday during the business statement that the Trefnydd told me that the £200 million originally earmarked by Welsh Government to support a Swansea tidal lagoon was still available in reserves, but, of course, it would depend on the details of any project brought forward before any future commitment could be made for all that money. I hope that the new proposed model—that would see long-term energy supply sold to the large companies in advance—is a model that could be supported by the Welsh Government, subject to detail of course. So, I wonder if you could tell me whether you agree in principle that this new model for a Swansea tidal lagoon could be supported by Welsh Government, but in particular whether you can update me on progress by Natural Resources Wales in the granting of the marine licences that need to go alongside the current planning permission. As you know, that’s due to expire shortly, and I’d hate to think that it fails simply on the ground that the marine licences are very, very slow coming forward. Thank you.68
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog. Efallai eich bod wedi clywed ddoe yn ystod y datganiad busnes fod y Trefnydd wedi dweud wrthyf fod y £200 miliwn a glustnodwyd yn wreiddiol gan Lywodraeth Cymru i gefnogi morlyn llanw yn Abertawe ar gael o hyd mewn cronfeydd wrth gefn, ond wrth gwrs, byddai'n dibynnu ar fanylion unrhyw brosiect a gâi ei gyflwyno cyn y gellid gwneud unrhyw ymrwymiad yn y dyfodol ar gyfer yr holl arian hwnnw. Gobeithiaf y bydd y model newydd arfaethedig—a fyddai'n golygu bod cyflenwad ynni hirdymor yn cael ei werthu i'r cwmnïau mawr ymlaen llaw—yn fodel y gall Lywodraeth Cymru ei gefnogi, yn amodol ar y manylion wrth gwrs. Felly, tybed a allwch ddweud wrthyf a ydych yn cytuno mewn egwyddor y gallai Llywodraeth Cymru gefnogi'r model newydd hwn ar gyfer morlyn llanw yn Abertawe, ond, yn benodol, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am gynnydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn dyrannu'r trwyddedau morol sy'n rhaid eu cael ochr yn ochr â'r caniatâd cynllunio presennol. Fel y gwyddoch, bydd hwnnw'n dod i ben cyn bo hir, a byddai'n gas gennyf feddwl ei fod yn methu ar y sail fod y trwyddedau morol yn araf iawn yn cael eu darparu. Diolch.
Thank you. I did hear the Minister for Finance and Trefnydd say that yesterday. I clocked that. And you’ll be aware of the huge amount of work the Welsh Government’s been doing, particularly with the Swansea bay city region, to support them to review the strategic options for the development of lagoon technology. And I think what the report does show is an encouraging, innovative approach to develop a financially viable project. So, that work is currently being considered by officials. In relation to your answer around Natural Resources Wales, I’m not sure of the progress of that specific licence. I’m meeting with the chair and chief exec of NRW in the morning, so I will ask them and I will write to the Member, but you may have heard me say in an earlier answer that the First Minister and I met with Natural Resources Wales last Thursday in Bangor to discuss licensing in relation to tidal energy in particular.69
Diolch. Clywais y Gweinidog Cyllid a’r Trefnydd yn dweud hynny ddoe. Fe nodais hynny. Ac fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith enfawr y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud, yn enwedig gyda dinas-ranbarth Abertawe, i'w cynorthwyo i adolygu'r opsiynau strategol ar gyfer datblygu technoleg môr-lynnoedd. A chredaf mai'r hyn y mae'r adroddiad yn ei ddangos yw dull calonogol ac arloesol o ddatblygu prosiect sy'n ariannol hyfyw. Felly, mae swyddogion yn ystyried y gwaith hwnnw ar hyn o bryd. Mewn perthynas â'ch ateb ynghylch Cyfoeth Naturiol Cymru, nid wyf yn siŵr o gynnydd y drwydded benodol honno. Byddaf yn cyfarfod â chadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yn y bore, felly byddaf yn gofyn iddynt a byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod, ond efallai eich bod wedi fy nghlywed yn dweud mewn ateb cynharach fod y Prif Weinidog a minnau wedi cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru ddydd Iau diwethaf ym Mangor i drafod trwyddedu mewn perthynas ag ynni'r llanw yn benodol.
7. Oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gynlluniau i adolygu deddfwriaeth bridio cŵn? OAQ54250
7. Does the Welsh Government have any plans to review dog breeding legislation? OAQ54250
The consultation on third-party sales of puppies and kittens, which included wider dog breeding issues, closed on 17 May. Officials have been analysing the responses to determine the most appropriate interventions required, and I will be making a statement on this issue before the end of term. 70
Daeth yr ymgynghoriad ar werthiannau cŵn a chathod bach gan drydydd partïon, a oedd yn cynnwys materion ehangach yn ymwneud â bridio cŵn, i ben ar 17 Mai. Mae swyddogion wedi bod yn dadansoddi'r ymatebion i bennu'r ymyriadau mwyaf priodol sydd eu hangen, a byddaf yn gwneud datganiad ar y mater hwn cyn diwedd y tymor.
You've pretty much answered my question then, if you're going to be making a—. Well, it doesn't give you much time, actually, to make a statement, does it? In 2015, the Assembly, obviously, passed the regulations on dog breeding, and there were similar measures in England. And as you said, there’s been a fair amount of work done in this area. I was contacted by a constituent recently who was concerned about the robustness of some of the measures in place, and said that there was still some activity that we wanted to outlaw, in terms of puppy breeding, that was ongoing. So, my constituent asked me if there was going to be a review in the pipeline. You're obviously going to give a statement on this, so perhaps you could update the Assembly as soon as possible on when that review will happen and the scope of it, so that we can deal with all these issues.71
Rydych wedi ateb fy nghwestiwn, felly, fwy neu lai, os ydych yn mynd i wneud—. Wel, nid yw'n rhoi llawer o amser i chi, mewn gwirionedd, i wneud datganiad, ydy e? Yn 2015, cyflwynodd y Cynulliad, yn amlwg, reoliadau ar fridio cŵn, a chafwyd mesurau tebyg yn Lloegr. Ac fel y dywedoch chi, mae cryn dipyn o waith wedi'i wneud yn y maes hwn. Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar a oedd yn pryderu ynglŷn â chryfder rhai o'r mesurau a oedd ar waith, a dywedodd fod rhywfaint o weithgarwch y byddem yn awyddus i'w wahardd yn dal i ddigwydd o ran bridio cŵn bach. Felly, gofynnodd fy etholwr i mi a oes adolygiad ar y ffordd. Yn amlwg, byddwch yn gwneud datganiad ar hyn, felly efallai y gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad cyn gynted ag y bo modd o ran pryd y bydd yr adolygiad hwnnw'n digwydd a'i gwmpas, fel y gallwn fynd i'r afael â'r holl faterion hyn.
Thank you. There’s certainly some activity that we would not want to see continuing to be undertaken in Wales. I had hoped to make a statement by today, but I will be making a statement and updating Members imminently.72
Diolch. Yn sicr, mae rhywfaint o weithgarwch nad ydym am ei weld yn parhau i ddigwydd yng Nghymru. Roeddwn wedi gobeithio gwneud datganiad erbyn heddiw, ond byddaf yn gwneud datganiad ac yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau cyn bo hir.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymgysylltu â chymunedau i warchod bioamrywiaeth? OAQ54263
8. Will the Minister make a statement on engaging communities in protecting biodiversity? OAQ54263
Our Environment (Wales) Act 2016 principles recognise that participation and collaboration are essential for the sustainable management of natural resources. Community engagement is therefore integral to our approach, as shown by our Caru Gwenyn scheme, which encourages communities to help make Wales one of the most bee-friendly nations in the world. 73
Mae egwyddorion Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 yn cydnabod bod cyfranogiad a chydweithredu yn hanfodol ar gyfer rheoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy. Mae ymgysylltiad cymunedol, felly, yn rhan annatod o'n dull o weithredu, fel y dangosir gan ein cynllun Caru Gwenyn, sy'n annog cymunedau i helpu i wneud Cymru yn un o'r gwledydd mwyaf cyfeillgar i wenyn yn y byd.
Minister, thank you for that answer. There’s a bit of a buzz in the air in Pontypridd, because Pontypridd has been named by Natural Resources Wales—it’s been given the status of official bee-friendly town with support of Pontypridd Town Council and the Pontypridd business improvement district, as a result of all the schemes. But there is a sting in the tail, Minister—[Interruption.]—and that is that there is no way of really recognising it. And I really wonder if you could do two things, Minister—firstly, to write to Pontypridd Town Council and to the Pontypridd BID to congratulate them on the wonderful work they’ve been doing, and secondly, surely there should be some way that Welsh Government should be facilitating plaques to go up in towns and enable this to happen. That will certainly increase the buzz.74
Weinidog, diolch am eich ateb. Mae tipyn o suo yn yr awyr ym Mhontypridd, gan fod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi enwi Pontypridd yn—mae wedi cael statws swyddogol fel tref gyfeillgar i wenyn gyda chefnogaeth Cyngor Tref Pontypridd ac ardal gwella busnes Pontypridd, o ganlyniad i'r holl gynlluniau. Ond mae colyn i'r stori, Weinidog—[Torri ar draws.]—sef nad oes unrhyw ffordd o gydnabod y cyflawniad mewn gwirionedd. A tybed a allech wneud dau beth, Weinidog—yn gyntaf, ysgrifennu at Gyngor Tref Pontypridd ac at ardal gwella busnes Pontypridd i'w llongyfarch ar y gwaith gwych y maent wedi bod yn ei wneud, ac yn ail, does bosibl na ddylai Llywodraeth Cymru, mewn rhyw ffordd, hwyluso'r broses o osod placiau mewn trefi a galluogi hyn i ddigwydd. Bydd hynny'n siŵr o gynyddu'r suo.
I was trying to think how I could get one in, but I couldn’t think quick enough. I'll concentrate on the answer. And the First Minister's quip—you, sadly, already said it. I certainly offer my congratulations to Pontypridd in receiving their bee-friendly award. I know the community worked really hard to create those pollinator-friendly food sources—the spaces. And also they raised awareness in an excellent way of the need for pollinators. As I was saying in another answer, I think it's really important that we all monitor that, so I think just raising awareness will help that. I certainly hadn't thought of plaques, but I'd be very happy perhaps to speak to Keep Wales Tidy, who do the eco-school project, for instance, to see if there's any way we can look to doing that. But I certainly am very happy and I will write to Pontypridd Town Council.75
Roeddwn yn ceisio meddwl sut y gallwn gynnwys un, ond ni allwn feddwl yn ddigon cyflym. Rwyf am ganolbwyntio ar yr ateb. A sylw bachog y Prif Weinidog—yn anffodus, rydych eisoes wedi'i ddweud. Yn sicr, rwy'n llongyfarch Pontypridd ar eu gwobr am fod yn gyfeillgar i wenyn. Gwn fod y gymuned wedi gweithio'n galed iawn i greu'r ffynonellau bwyd hynny sy'n gyfeillgar i bryfed peillio—y mannau. Ac maent wedi codi ymwybyddiaeth hefyd, mewn ffordd ardderchog, o'r angen am bryfed peillio. Fel y dywedais mewn ateb arall, credaf ei bod yn bwysig iawn fod pob un ohonom yn monitro hynny, felly credaf y bydd codi ymwybyddiaeth yn helpu hynny. Yn sicr, nid oeddwn wedi meddwl am blaciau, ond rwy'n fwy na pharod i siarad â Cadwch Gymru'n Daclus, efallai, sy'n gweithredu'r prosiect eco-ysgolion, er enghraifft, i weld a oes unrhyw ffordd y gallwn ystyried gwneud hynny. Ond yn sicr, rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu at Gyngor Tref Pontypridd.
Mae cronfa LIFE a bioamrywiaeth yr Undeb Ewropeaidd ar gyfer adfer rhywogaethau a chyllido prosiectau amgylcheddol wedi buddsoddi €65 miliwn yng Nghymru dros y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'r gronfa yn pontio ymchwil, datblygu a chynhwysiad, ac mae'n ariannu technolegau amgylcheddol arloesol. Mae sawl prosiect wedi cael ei ariannu gan hyn, gan gynnwys coedwigoedd Celtaidd ac adfer corsydd mawn hanfodol. Hoffwn ofyn i'r Gweinidog, felly: a ydych chi wedi gofyn am sicrwydd y bydd Llywodraeth San Steffan yn llenwi'r bwlch ariannol pwysig hwn? Ac, os felly, a fydd gan yr Undeb Ewropeaidd yr hawl, a sut bydd ymateb San Steffan a'r Llywodraeth yma i hynny?76
The LIFE and biodiversity fund of the European Union for reviving certain species and funding environmental projects has invested €65 million in Wales over the last 25 years, and the fund bridges research, development and inclusion, and it funds innovative technologies too. There are a number of projects that have been funded through this, including Celtic forests and essential peat bog restoration. So, I'd like to ask the Minister, therefore: have you asked for assurance that the Westminster Government will fill the funding gap? And, if so, will the European Union have the right, and how will the Westminster and Welsh Governments respond to that?
Thank you. You raise a very important point. You'll be aware that we were promised we would not lose a penny if the UK did vote to leave the European Union, and that's certainly a promise not just myself but all ministerial colleagues, led by the First Minister, are ensuring happens. I know I've had conversations around funding for LIFE. I've been to a fantastic peat bog up in north-west Wales and seen the excellent restoration work that the LIFE funding had provided. So, it's really important that if we are going to meet our carbon reduction targets, react to the climate emergency in a way we would want to, that that funding is still available. So, those discussions are ongoing.77
Diolch. Rydych yn codi pwynt pwysig iawn. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi cael addewid na fyddem yn colli ceiniog pe bai'r DU yn pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd, ac mae hwnnw'n sicr yn addewid yr wyf i, a phob un o fy nghyd-Weinidogion, o dan arweiniad y Prif Weinidog, yn sicrhau ei fod yn digwydd. Gwn fy mod wedi cael sgyrsiau ynghylch cyllid ar gyfer LIFE. Rwyf wedi ymweld â mawnog wych yng ngogledd-orllewin Cymru ac wedi gweld y gwaith adfer ardderchog a ddarparwyd gan gyllid LIFE. Felly, mae'n bwysig iawn, os ydym am gyflawni ein targedau lleihau carbon, ac ymateb i'r argyfwng hinsawdd yn y ffordd y byddem yn dymuno, fod yr arian hwnnw ar gael o hyd. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n parhau.
Biodiversity is an important part of the consultation exercise you're undertaking at the moment into supporting farms, and the farming community obviously will play a really important role in developing that biodiversity. One thing that is central to your consultation document is specific on-farm plans, individual farm plans, and individual land manager plans. What assessment have you made of the capacity to develop these plans if they are taken forward?78
I appreciate they're in the consultation at the moment, but surely before you've put that proposal forward you've done some assessment as to the level of capacity that Government and whoever you contract this service out to have. Because we could potentially go from 16,000/17,000 applicants at the moment who've received support up to evidence we've received in committee of 40,000 applicants coming in, if you broaden it right out to that land manager interpretation that the Government employed in the first consultation.79
Mae bioamrywiaeth yn rhan bwysig o'r ymarfer ymgynghori rydych yn ei gynnal ar hyn o bryd i gefnogi ffermydd, ac mae'n amlwg y bydd y gymuned ffermio yn chwarae rhan bwysig iawn wrth ddatblygu'r fioamrywiaeth honno. Un peth sy'n ganolog i'ch dogfen ymgynghori yw cynlluniau penodol ar y fferm, cynlluniau ffermydd unigol, a chynlluniau rheolwyr tir unigol. Pa asesiad a wnaethoch o'r capasiti i ddatblygu'r cynlluniau hyn os cânt eu datblygu?
Rwy'n derbyn eu bod yn yr ymgynghoriad ar hyn o bryd, ond cyn i chi gyflwyno'r cynnig hwnnw, does bosibl nad ydych wedi gwneud rhywfaint o asesu ynghylch lefel y capasiti sydd gan y Llywodraeth a phwy bynnag y byddwch yn contractio'r gwasanaeth hwn iddynt. Oherwydd, o bosibl, gallem fynd o'r 16,000/17,000 o ymgeiswyr sydd wedi cael cefnogaeth ar hyn o bryd i dystiolaeth a gawsom yn y pwyllgor o 40,000 o geisiadau, os ydych yn ei ehangu i gynnwys y dehongliad hwnnw o reolwr tir a ddefnyddiwyd gan y Llywodraeth yn yr ymgynghoriad cyntaf.
Thank you. Farmers certainly are part of our response in relation to biodiversity. The farm I visited to launch the consultation, the field I was standing in, the farmer told me very proudly that there was between 90 and 100 tonnes of carbon per hectare stored in that field. So, you can see why farmers are so important in relation to biodiversity. Of course, we have looked at the capacity. We're not starting from a blank page. We've got Rural Payments Wales. We have always said that it is Welsh Government that will obviously bear the brunt of those resource issues. So, I am confident that if the consultation goes the way that we think it will, and people will want that single scheme, because certainly that was what farmers and land managers who responded to the first consultation told us, that we will have the capacity to do it. But, I'm not underestimating it; it is a huge undertaking. 80
Diolch. Yn sicr, mae ffermwyr yn rhan o'n hymateb mewn perthynas â bioamrywiaeth. Yn y fferm yr ymwelais â hi i lansio'r ymgynghoriad, yn y cae y safwn ynddo, dywedodd y ffermwr wrthyf yn falch iawn fod rhwng 90 a 100 tunnell o garbon yr hectar wedi'i storio yn y cae hwnnw. Felly, gallwch weld pam fod ffermwyr mor bwysig mewn perthynas â bioamrywiaeth. Wrth gwrs, rydym wedi edrych ar y capasiti. Nid ydym yn dechrau o dudalen wag. Mae gennym Taliadau Gwledig Cymru. Rydym bob amser wedi dweud mai Llywodraeth Cymru, yn amlwg, fydd yn ysgwyddo baich y problemau hynny o ran adnoddau. Felly, os yw'r ymgynghoriad yn mynd rhagddo yn y ffordd y credwn y bydd, ac os bydd pobl yn awyddus i gael yr un cynllun hwnnw, sef yr hyn a ddywedodd ffermwyr a rheolwyr tir a ymatebodd i'r ymgynghoriad cyntaf wrthym, rwy'n hyderus y bydd gennym y capasiti i wneud hynny. Ond nid wyf yn bychanu maint y dasg; mae'n ymrwymiad enfawr.
Diolch i'r Gweinidog. 81
Thank you to the Minister.
Yr eitem nesaf nesaf felly yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant.82
The next item, therefore, is questions to the Minister for Housing and Local Government. The first question is from Jayne Bryant.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Post Brenhinol yn dilyn lansio'i strategaeth pum mlynedd? OAQ54279
1. What discussions has the Minister had with Royal Mail following the launch of its five year strategy? OAQ54279
Officials met with Royal Mail earlier this month to discuss the potential implications of this strategy on Welsh communities. I intend to meet both with Royal Mail and the trade unions as soon as is practical. 83
Cyfarfu swyddogion â'r Post Brenhinol yn gynharach y mis hwn i drafod goblygiadau posibl y strategaeth hon i gymunedau Cymru. Rwy'n bwriadu cyfarfod â'r Post Brenhinol a'r undebau llafur cyn gynted ag y bo'n ymarferol.
Thank you, Deputy Minister. Since the privatisation of Royal Mail, there's been a pressure on the company to find profits. The Communication Workers Union, of which I'm a member, has raised concerns that the universal service obligation, which guarantees an equal six-day service to all in the UK, might be reviewed. To many who are isolated and lonely, postal workers can be one of the only few regular points of contact, especially in rural areas. Even in cities such as Newport, local posties are often the first to notice if something is wrong and are very much appreciated by their local communities. The universal service obligation is a fair and much valued service. If this is taken away, there is a fear that the link that community postmen provide will be lost. Can the Deputy Minister assure me that the Welsh Government will be making representations to Royal Mail to highlight the value it puts on the equal six-day service, ensuring that it does all it can to protect the role of the community posties?84
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Ers i'r Post Brenhinol gael ei breifateiddio, mae pwysau wedi bod ar y cwmni i wneud elw. Mae Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu, yr wyf yn aelod ohono, wedi mynegi pryderon y gellid adolygu'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol, sy'n gwarantu gwasanaeth chwe diwrnod cyfartal i bawb yn y DU. I lawer o bobl sy'n teimlo'n ynysig ac yn unig, gall gweithwyr post fod yn un o'r ychydig bwyntiau cyswllt rheolaidd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Hyd yn oed mewn dinasoedd fel Casnewydd, gweithwyr post lleol yn aml yw'r rhai cyntaf i sylwi bod rhywbeth o'i le ac mae eu cymunedau lleol yn eu gwerthfawrogi'n fawr. Mae'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol yn wasanaeth teg a gwerthfawr. Os caiff ei ddiddymu, ceir pryder y bydd y cyswllt y mae gweithwyr post cymunedol yn ei ddarparu yn cael ei golli. A all y Dirprwy Weinidog roi sicrwydd i mi y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno sylwadau i'r Post Brenhinol i nodi'r gwerth y mae'n ei roi ar y gwasanaeth chwe diwrnod cyfartal, gan sicrhau eu bod yn gwneud popeth yn eu gallu i ddiogelu rôl y gweithwyr post cymunedol?
Yes, absolutely. As the Member said, I'm very much aware, and the Government is, of the important role that posties play in communities across Wales in terms of not just the service they provide, but almost that link to people, that lifeline to people as well. I will be meeting Royal Mail shortly to discuss this, but also I place equal importance on meeting both the CWU and Unite trade unions, and in both those meetings I'll make sure that the universal service obligation and the role that posties play across our communities are on the agenda at those meetings.85
Yn sicr. Fel y dywedodd yr Aelod, rwyf innau a'r Llywodraeth yn ymwybodol iawn o'r rôl bwysig y mae gweithwyr post yn ei chwarae mewn cymunedau ledled Cymru, nid yn unig o ran y gwasanaeth y maent yn ei ddarparu, ond y cysylltiad hwnnw â phobl, y rhaff achub honno i bobl. Byddaf yn cyfarfod â'r Post Brenhinol cyn bo hir i drafod hyn, ond credaf fod cyfarfod ag undebau llafur Undeb y Gweithwyr Cyfathrebu ac Unite yr un mor bwysig, ac yn y ddau gyfarfod, byddaf yn sicrhau bod y rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol a'r rôl y mae gweithwyr post yn ei chwarae yn ein cymunedau ar yr agenda yn y cyfarfodydd hynny.
I welcome the news that the Royal Mail is investing around £1.8 billion over the next five years into the postal service as a part of its five-year strategic plan. As a part of Royal Mail's plan to restore its fortunes, the group intends to expand its parcel service and introduce a second parcel delivery. However, Ofcom has warned that Royal Mail's financial position could threaten the sustainability of the universal postal service. What assurance has the Minister received from the Royal Mail that it will continue to meet its legal obligation to deliver letters to the whole country for a fixed fee? Thank you.86
Rwy'n croesawu'r newyddion fod y Post Brenhinol yn buddsoddi oddeutu £1.8 biliwn yn y gwasanaeth post dros y pum mlynedd nesaf fel rhan o'u cynllun strategol pum mlynedd. Fel rhan o gynllun y Post Brenhinol i adfer ei hun, mae'r grŵp yn bwriadu ehangu eu gwasanaeth parseli a chyflwyno ail ddosbarthiad parseli. Fodd bynnag, mae Ofcom wedi rhybuddio y gallai sefyllfa ariannol y Post Brenhinol fygwth cynaliadwyedd y gwasanaeth post cyffredinol. Pa sicrwydd y mae'r Gweinidog wedi'i gael gan y Post Brenhinol y byddant yn parhau i gyflawni eu rhwymedigaeth gyfreithiol i ddanfon llythyrau i'r wlad gyfan am ffi sefydlog? Diolch.
Clearly, Royal Mail services find themselves under pressure because of what has happened in the recent past in terms of privatisation. But, as I've already said to the Member previously, we place great emphasis on retaining the universal service obligation. We know the value that brings to our communities, particularly rural communities across Wales. And that is something that I will certainly be raising in my meetings with both the Royal Mail and the relevant trade unions. I know, in terms of the proposals, there are some positive proposals to make it easier for customers to post parcels, with the introduction of parcel post boxes, and to be able to return them. I think that in particular may help customers in more rural areas. But, absolutely, on our agenda is actually the retention and the value of the universal service obligation and the role that the posties play in our communities across the country. 87
Yn amlwg, mae gwasanaethau'r Post Brenhinol o dan bwysau oherwydd yr hyn sydd wedi digwydd yn ddiweddar mewn perthynas â phreifateiddio. Ond fel rwyf eisoes wedi'i ddweud wrth yr Aelod, rydym yn rhoi pwyslais mawr ar gadw'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol. Rydym yn ymwybodol o'i gwerth i'n cymunedau, yn enwedig cymunedau gwledig ledled Cymru. Ac mae hynny'n sicr yn rhywbeth y byddaf yn ei godi yn fy nghyfarfodydd gyda'r Post Brenhinol a'r undebau llafur perthnasol. O ran yr argymhellion, gwn fod rhai argymhellion cadarnhaol wedi'u gwneud i'w gwneud yn haws i gwsmeriaid bostio parseli, gan gyflwyno blychau post ar gyfer parseli, a'r gallu i'w dychwelyd. Credaf y gallai hynny'n arbennig helpu cwsmeriaid mewn ardaloedd mwy gwledig. Ond yn sicr, mae cadw'r rhwymedigaeth gwasanaeth cyffredinol a'i gwerth, a'r rôl y mae'r gweithwyr post yn ei chwarae yn ein cymunedau ledled y wlad ar ein hagenda.
2. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymyriadau Llywodraeth Cymru i leihau nifer yr achosion o danau gwyllt? OAQ54248
2. Will the Minister provide an update on Welsh Government interventions to reduce incidences of wild fires? OAQ54248
Our fire and rescue services continue to take a range of actions to reduce the number of wildfires in communities across the country. Many interventions are directly funded by the Welsh Government, and these have resulted in a 60 per cent reduction in the incidence of wildfire since 2009.88
Mae ein gwasanaethau tân ac achub yn parhau i gymryd amrywiaeth o gamau i leihau nifer y tanau gwyllt mewn cymunedau ledled y wlad. Mae llawer o ymyriadau wedi eu hariannu'n uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru, ac mae'r rhain wedi arwain at ostyngiad o 60 y cant yn nifer yr achosion o danau gwyllt ers 2009.
Thank you, Minister. A short while ago, I had the privilege to meet with Craig Hope and other members of the South Wales Fire and Rescue Service at Aberdare Fire Station to discuss their innovative approach to tackling wildfires. Craig is internationally renowned for his approach to the issue, for example through the development of the wildfire toolbox and the focus on taking a year-round approach as well. We know that overall numbers of wildfires are currently declining, but the ones that are occurring are on a larger scale, which provides a different set of challenges for fire services and for communities as well. There was another major wildfire in my constituency on Abernant mountain just last week. How are the Welsh Government working with partners to reduce the incidence of wildfires, for example, through land management, the spread of best practice and the adoption of a 365-day approach so that lives and property aren't at risk?89
Diolch, Weinidog. Yn ddiweddar, cefais y fraint o gyfarfod â Craig Hope ac aelodau eraill o Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru yng Ngorsaf Dân Aberdâr i drafod eu dull arloesol o fynd i'r afael â thanau gwyllt. Mae Craig yn enwog yn rhyngwladol am ei waith ar y mater, er enghraifft drwy ddatblygu'r blwch offer tanau gwyllt a'r ffocws ar ddull drwy gydol y flwyddyn hefyd. Gwyddom fod nifer yr achosion o danau gwyllt yn gostwng ar hyn o bryd at ei gilydd, ond mae'r rhai sy'n digwydd yn fwy o faint, sy'n arwain at set wahanol o heriau i wasanaethau tân ac i gymunedau hefyd. Cafwyd tân gwyllt mawr arall yn fy etholaeth ar fynydd Abernant yr wythnos diwethaf. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid i leihau nifer yr achosion o danau gwyllt, er enghraifft, drwy reoli tir, rhannu arferion gorau a mabwysiadu dull 365 diwrnod fel nad oes perygl i fywydau nac i eiddo?
I thank the Member for her question. South Wales Fire and Rescue Service are indeed internationally renowned for the work they're doing, and have actually provided support to fire services across the UK in terms of the expertise that they have built. And I know it already works hard to find that extra support for the specialised equipment that they need in the area. The Member is absolutely right that the emphasis needs to be on year-round and working in partnership. So, while the fire service are the ones on the front line, so to speak, a lot of support has been placed into prevention, the education programmes within schools and those groups deemed at risk, and that can only be done, like you said, in partnership with other stakeholders, such as Natural Resources Wales, the police and community stakeholders. And that is something that has come on since the rise in incidents we saw at Easter a few years ago, and that is some partnership working that we continue to emphasise the value of and take forward, and that's something I will certainly be following up on as the Minister responsible.90
Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Yn wir, mae Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru yn enwog yn rhyngwladol am y gwaith y maent yn ei wneud, ac mewn gwirionedd, maent wedi darparu cymorth i wasanaethau tân ledled y DU o ran yr arbenigedd y maent wedi'i ddatblygu. A gwn eu bod eisoes yn gweithio'n galed i ddod o hyd i gefnogaeth ychwanegol ar gyfer yr offer arbenigol sydd ei angen arnynt yn yr ardal. Mae'r Aelod yn llygad ei lle fod angen i'r pwyslais fod ar ddull drwy gydol y flwyddyn a gweithio mewn partneriaeth. Felly, er mai'r gwasanaeth tân yw'r rhai ar y rheng flaen, fel petai, mae llawer o gefnogaeth wedi'i rhoi i atal tanau, y rhaglenni addysg mewn ysgolion a'r grwpiau yr ystyrir eu bod mewn perygl, ac ni ellir ond gwneud hynny, fel y dywedoch chi, mewn partneriaeth â rhanddeiliaid eraill, fel Cyfoeth Naturiol Cymru, yr heddlu a rhanddeiliaid cymunedol. Ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi digwydd ers y cynnydd yn nifer y digwyddiadau a welsom dros y Pasg ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae hwnnw'n waith partneriaeth rydym yn parhau i bwysleisio'i werth a'i ddatblygu, ac mae hynny'n rhywbeth y byddaf yn sicr yn mynd i'r afael ag ef fel y Gweinidog sy'n gyfrifol.
Minister, residents who live on or near to Kilvey Hill in Swansea have spoken about living in constant fear of forest fires on the hill. Some of the owners of the smallholdings there have taken to installing their own fire bricks, while Natural Resources Wales, as you've mentioned, have taken steps and, in this case, have taken down trees to reduce the risk to people's properties. I remember, growing up in Vikki Howells's constituency, getting people coming into schools and telling us about the dangers of mountain fires. Judging by the statistics you've given us to date, that probably seems to have worked for a certain generation, anyway. But is there any intelligence out there now that it's different people who are being implicated in the mountain fires that we do have, and whether education needs to be directed in perhaps a slightly different direction?91
Weinidog, mae trigolion sy'n byw ar Fynydd Cilfái yn Abertawe neu gerllaw wedi sôn am fyw mewn ofn cyson o danau coedwig ar y bryn. Mae rhai o berchnogion y tyddynnod yno wedi dechrau gosod eu briciau tân eu hunain, tra bo Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y dywedoch chi, wedi rhoi camau ar waith, ac yn yr achos hwn, wedi torri coed i leihau'r risg i eiddo pobl. Pan oeddwn yn tyfu i fyny yn etholaeth Vikki Howells, gallaf gofio pobl yn dod i mewn i'r ysgolion ac yn sôn wrthym am beryglon tanau mynydd. O ystyried yr ystadegau rydych wedi'u rhoi i ni hyd yma, mae'n debyg ei fod wedi gweithio ar gyfer cenhedlaeth benodol, beth bynnag. Ond a oes unrhyw dystiolaeth mai pobl wahanol sy'n cael eu cysylltu â'r tanau mynydd rydym yn eu cael bellach, ac a oes angen cyfeirio addysg i gyfeiriad ychydig yn wahanol, efallai?
For your constituency you raise that you live with that apprehension about potential wildfires. Deliberately set grass fires of any shape or size are totally unacceptable. They're irresponsible, dangerous and criminal. They not only put communities at risk, but they put them in that position of fear, which is why the preventative approach is so, so important. We do full collaboration with schools, police and other agencies, but also other programmes such as Crimes and Consequences, and the Phoenix Project works with small groups that are identified as being at risk of offending to try and reduce that offending as well, and target that support, training and funding in those cases.92
Also, we do hear of cases where they've been deliberately set by young people, but there are also cases perhaps when it's arisen from a landowner themselves as well. So, it's actually about keeping going with that cross-partnership working and looking at the preventative agenda. Sure, if any Members have any further evidence or suggestions in terms of how we could take that forward, I'm always happy to receive them as well.93
Ar gyfer eich etholaeth chi, rydych yn nodi eich bod yn byw gyda'r pryder hwnnw am danau gwyllt posibl. Mae tanau glaswellt o unrhyw siâp neu faint a gynnir yn fwriadol yn gwbl annerbyniol. Maent yn anghyfrifol, yn beryglus ac yn anghyfreithlon. Nid yn unig eu bod yn peryglu cymunedau, ond maent yn peri ofn, a dyna pam fod yr ymagwedd ataliol mor hynod o bwysig. Rydym yn cyd-weithredu'n llawn ag ysgolion, yr heddlu ac asiantaethau eraill, ond hefyd gyda rhaglenni eraill fel Troseddau a Chanlyniadau, ac mae Prosiect Phoenix yn gweithio gyda grwpiau bach y nodwyd eu bod mewn perygl o droseddu i geisio lleihau'r troseddu hwnnw hefyd, ac yn targedu'r cymorth, yr hyfforddiant a'r cyllid yn yr achosion hynny.
Hefyd, rydym yn clywed am achosion lle cawsant eu cynnau'n fwriadol gan bobl ifanc, ond ceir achosion hefyd lle byddant wedi'u cynnau gan dirfeddiannwr efallai. Felly, mae a wnelo â pharhau â'r gwaith traws-bartneriaethol hwnnw ac edrych ar yr agenda ataliol. Yn sicr, os oes gan unrhyw Aelodau unrhyw dystiolaeth neu awgrymiadau pellach o ran sut y gallem fwrw ymlaen â hynny, rwyf bob amser yn fodlon eu cymryd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Leanne Wood. 94
Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. Last week, you accepted in principle the recommendation that all new affordable homes should be as close as possible to zero carbon by 2021, subject to the outcome of your building regulations review. However, the homes likely to be completed and available in 2021 are those homes that form part of the applications going through the planning process at the moment. Will you therefore put on record that planning departments evaluating these applications at the moment should be securing zero-carbon homes, and making decisions now that are self-evidently in the framework for housing that you've set for the future? 95
Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, fe dderbynioch chi mewn egwyddor yr argymhelliad y dylai pob cartref fforddiadwy newydd fod mor agos â phosibl at fod yn ddi-garbon erbyn 2021, yn amodol ar ganlyniad eich adolygiad o'r rheoliadau adeiladu. Fodd bynnag, y cartrefi sy'n debygol o gael eu cwblhau a bod ar gael erbyn 2021 yw'r cartrefi sy'n rhan o'r ceisiadau sy'n mynd drwy'r broses gynllunio ar hyn o bryd. A wnewch chi ddweud ar goedd felly y dylai adrannau cynllunio sydd wrthi'n gwerthuso'r ceisiadau hyn ar hyn o bryd sicrhau eu bod yn gartrefi di-garbon, a gwneud penderfyniadau yn awr sy'n amlwg yn y fframwaith ar gyfer tai a osodwyd gennych ar gyfer y dyfodol?
We've recently written to planning authorities asking them to review some of the policies in the light of 'Planning Policy Wales', but it is a plan-led process and the plans have a lifetime of their own. So, we're asking through the Welsh Local Government Association and through local authority leads for them to review the local development plan process. And as you know, we're about to go out to consultation on the national development framework that will put the overarching strategy in place. It's not possible to instantly change the planning system in the way that you say, but we are taking all the steps to change it as fast as we can and keep the plan-led process in place and sustainable—clearly with a view to going to the place where you want us to be, but we do have to do that in accordance with the plans themselves.96
Rydym wedi ysgrifennu at awdurdodau cynllunio yn ddiweddar i ofyn iddynt adolygu rhai o'r polisïau yng ngoleuni 'Polisi Cynllunio Cymru', ond mae'n broses sy'n dilyn y cynllun ac mae gan y cynlluniau eu hoes eu hunain. Felly, rydym yn gofyn drwy Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru a thrwy arweinwyr awdurdodau lleol iddynt adolygu proses y cynllun datblygu lleol. Ac fel y gwyddoch, rydym ar fin ymgynghori ar y fframwaith datblygu cenedlaethol a fydd yn rhoi'r strategaeth drosfwaol ar waith. Nid yw'n bosibl newid y system gynllunio ar unwaith fel y dywedwch, ond rydym yn rhoi'r holl gamau ar waith i'w newid mor gyflym ag y gallwn a chadw'r broses sy'n dilyn y cynllun yn ei lle ac yn gynaliadwy—gyda'r bwriad o gyrraedd y sefyllfa rydych am i ni ei chyrraedd, ond mae'n rhaid i ni wneud hynny yn unol â'r cynlluniau eu hunain.
A climate emergency means that decisions being taken now have to be consistent with the aspirations for a zero-carbon economy; it's not good enough to just keep delaying things, Minister. But moving to the issue of planning, you'll be aware that my colleague wrote to you recently asking to adjust planning policy to reflect the fact that, when considering the issue of the M4, the First Minister attached greater weight to environmental considerations than the planning inspector did. It seems that your reply didn't quite understand the issue. If the view of the Government, as expressed by the First Minister, is that the declaration of a climate emergency means that environmental considerations should have greater weight in planning than the planning inspector was prepared to attach to them, then surely you should accept that all planning decisions should now be attaching greater weight to environmental considerations than would have been the case six months ago before you declared a climate emergency? Will you therefore put on the record that that is your Government's view, and if you're not prepared to do that, can you explain the inconsistency that will invariably result? 97
Mae argyfwng hinsawdd yn golygu bod yn rhaid i benderfyniadau sy'n cael eu gwneud yn awr fod yn gyson â'r dyheadau am economi ddi-garbon; nid yw parhau i oedi pethau yn ddigon da, Weinidog. Ond wrth symud at fater cynllunio, fe fyddwch yn ymwybodol fod fy nghyd-Aelod wedi ysgrifennu atoch yn ddiweddar i ofyn am addasu polisi cynllunio i adlewyrchu'r ffaith, wrth ystyried mater yr M4, fod y Prif Weinidog wedi rhoi mwy o bwys ar ystyriaethau amgylcheddol nag y gwnaeth yr arolygydd cynllunio. Ymddengys nad oedd eich ateb yn deall y mater yn iawn. Os mai barn y Llywodraeth, fel y'i mynegwyd gan y Prif Weinidog, yw bod datgan argyfwng hinsawdd yn golygu y dylid rhoi mwy o bwyslais ar ystyriaethau amgylcheddol wrth gynllunio nag yr oedd yr arolygydd cynllunio yn barod i'w roi, does bosibl na ddylech dderbyn y dylai pob penderfyniad cynllunio bellach fod yn rhoi mwy o bwys ar ystyriaethau amgylcheddol nag a fyddai wedi digwydd chwe mis yn ôl cyn i chi ddatgan argyfwng hinsawdd? A wnewch chi ddweud ar goedd felly mai dyna farn eich Llywodraeth, ac os nad ydych yn barod i wneud hynny, a allwch egluro'r anghysondeb a fydd yn deillio'n anochel o hynny?
I don't think there is an inconsistency. The planning process is not a science; it is a set of judgments based on a set of plans in a system that is plan-led. And so, you have to look at the system in the round, and each person who makes a decision, or each committee that makes a decision, will bring some human subjective judgment to how they see the plans. We put out guidance for that, but you can't take away the decision makers' individual weighting for that inside the plan-led process. The First Minister made it very apparent that it's perfectly possible to view that process in that way. We have regular conversations with all levels of the planning process about how those plans should be applied. But in the end, it's the individual decision maker's ability to bring that subjective judgment to bear inside the planning process. Now, I am not in a position—and I understand what you're trying to say—nor would any other decision maker, nor any other Minister anywhere in a plan-led process, be in a position to mandate the decision maker at any point in that system to give a specific sort of weight to a specific policy. Clearly, we have made it very clear that we want environmental considerations to be absolutely at the top of that tree in the consideration, in the round of that planning decision, that individual planning decision.98
The most important part of that process is in the plan itself, and this is the thing that we're always trying to get across—that people need to be engaged in the plan itself, so the plan itself sets out the parameters for that. So, when the local authority sets out its plan, or revises its plan, or puts its specific planning policies in place, that's the point in time that you want the greatest emphasis put on the kinds of environmental outcomes that you and I would both like to see in this process. And as we go forward with the national development framework, and then, subsequent to that, the strategic planning arrangements, and we have a full planning process in Wales, that plan will lead people through that process in that way. But you can't eliminate completely the decision maker's ability to bring their subjective judgment to a set of plans. It's not a science. 99
Ni chredaf fod yma anghysondeb. Nid gwyddor yw'r broses gynllunio; mae'n set o farnau yn seiliedig ar set o gynlluniau mewn system sy'n dilyn y cynllun. Ac felly, mae'n rhaid i chi edrych ar y system yn ei chyfanrwydd, a bydd gan bob unigolyn sy'n gwneud penderfyniad, neu bob pwyllgor sy'n gwneud penderfyniad, ryw farn oddrychol ddynol ynglŷn â sut y maent yn gweld y cynlluniau. Cyhoeddasom ganllawiau ar gyfer hynny, ond ni allwch ddiddymu barn unigol y sawl sy'n gwneud penderfyniad mewn perthynas â hynny yn y broses sy'n dilyn y cynllun. Dywedodd y Prif Weinidog yn glir iawn ei bod yn gwbl bosibl ystyried y broses honno yn y modd hwnnw. Rydym yn cynnal sgyrsiau rheolaidd â phob lefel o'r broses gynllunio ynghylch sut y dylid rhoi'r cynlluniau hynny ar waith. Ond yn y pen draw, mae'n ymwneud â gallu'r penderfynwr unigol i roi'r farn oddrychol honno o fewn y broses gynllunio. Nawr, nid wyf mewn sefyllfa—ac rwy'n deall yr hyn rydych yn ceisio'i ddweud—ac ni fyddai unrhyw benderfynwr arall, nac unrhyw Weinidog arall mewn unrhyw broses sy'n dilyn y cynllun, mewn sefyllfa i orchymyn y penderfynwr ar unrhyw bwynt yn y system honno i roi pwyslais penodol ar bolisi penodol. Yn amlwg, rydym wedi dweud yn glir iawn ein bod am i ystyriaethau amgylcheddol fod ar frig y goeden honno yn yr ystyriaeth, yn y penderfyniad cynllunio hwnnw yn ei gyfanrwydd, y penderfyniad cynllunio unigol hwnnw.
Rhan bwysicaf y broses yw'r cynllun ei hun, a dyma'r peth rydym yn ceisio'i gyfleu bob amser—fod angen i bobl ymwneud â'r cynllun ei hun, fel bod y cynllun ei hun yn nodi'r paramedrau ar gyfer hynny. Felly, pan fydd yr awdurdod lleol yn nodi ei gynllun, neu'n diwygio ei gynllun, neu'n rhoi ei bolisïau cynllunio penodol ar waith, dyna pryd y mae angen rhoi'r pwyslais mwyaf ar y mathau o ganlyniadau amgylcheddol yr hoffech chi a minnau eu gweld yn y broses hon. Ac wrth i ni fwrw ymlaen â'r fframwaith datblygu cenedlaethol, ac yna, ar ôl hynny, y trefniadau cynllunio strategol, a bod gennym broses gynllunio lawn yng Nghymru, bydd y cynllun hwnnw'n arwain pobl drwy'r broses yn y ffordd honno. Ond ni allwch gael gwared yn llwyr ar allu'r penderfynwr i roi eu barn oddrychol ar set o gynlluniau. Nid gwyddor mohoni.
I'd like to look even further now beyond 2021, Minister. It's clear that some of the technology that's going to be used in housing will effectively turn some houses into mini power stations, capable of generating the electricity that those communities will use, and even, in some cases, make those houses profitable. This, of course, is really exciting, but there's a risk that if we don't embrace this concept in a planned way, it could exacerbate existing social divides. Wealthy people will buy homes that will generate income for them, but those on the lowest incomes will either be left with the oldest housing stock that are expensive to run, or if they do live in newer homes, the income from such energy will be passed on to housing associations or private landlords. Will you therefore outline how your Government intends to ensure that the poorest people in our society will benefit from a green revolution?100
Hoffwn edrych ymhellach i'r dyfodol yn awr, y tu hwnt i 2021, Weinidog. Mae'n amlwg y bydd rhywfaint o'r dechnoleg sy'n mynd i gael ei defnyddio mewn tai yn troi rhai tai yn orsafoedd pŵer bach i bob pwrpas, a fydd yn gallu cynhyrchu'r trydan y bydd y cymunedau hynny'n ei ddefnyddio, a hyd yn oed, mewn rhai achosion, yn gwneud y tai hynny'n broffidiol. Mae hyn, wrth gwrs, yn gyffrous iawn, ond mae perygl, os nad ydym yn cofleidio'r cysyniad hwn mewn ffordd drefnus, y gallai waethygu rhaniadau cymdeithasol presennol. Bydd pobl gyfoethog yn prynu cartrefi a fydd yn creu incwm ar eu cyfer, ond bydd y rhai ar yr incwm lleiaf naill ai'n gorfod bodloni ar y stoc dai hynaf sy'n ddrud i'w rhedeg, neu os ydynt yn byw mewn cartrefi mwy newydd, bydd yr incwm o ynni o'r fath yn mynd i gymdeithasau tai neu landlordiaid preifat. A wnewch chi amlinellu felly sut y mae eich Llywodraeth yn bwriadu sicrhau y bydd y bobl dlotaf yn ein cymdeithas yn elwa o chwyldro gwyrdd?
Certainly, and I completely agree with you about the excitement of a distributed energy system, and the ability of that to bring a social justice element into that system that the old centralised system would never have been able to achieve. And we're very excited to be able to do that. Tomorrow morning, I will be receiving the reports of the decarbonisation working group, and I've had some meetings with the group, so I have a little bit of a trail, I suppose, of what they're going to say. And I know that they're very interested in much of the thing that you've just set out there, the ability to exploit the technology of the future in making homes into power stations. It's part of the proposed plans for the Swansea city deal. I'm sure you know that the homes as power stations element of that is in there, and we're very keen on doing that. 101
One of the other things that I'll be doing shortly, when I've got all of these reports back on housing in the round, is looking again at the setting of our rent policies. And in the setting of our rent policies, one of the things we'll want to look at is the social justice of the kind of thing that you're talking about. So, where somebody's home is used as a power station, and they're a tenant in a social rented place, I would like to see the benefit of that power coming back to that tenant, either in very much reduced bills, or in reduced rent, or a trade-off between the two. So, I'll be looking very carefully at the rent policy, to make sure that the kinds of injustice you're talking about do not occur in that system, and that the people who run their homes in that way get the benefit back to them, either, as I say, in reduced bills or shared services, or in reduced rent in certain circumstances and so on. And we'll be looking to have a flexible rent policy, without preannouncing the policies that I'm looking at. But, in the round, we'll be looking to have a flexible rent policy that gives credit to registered social landlords and councils that put those kinds of mitigating things in place, and that that should be reflected in the terms and conditions of the tenants that live in those homes. 102
And in terms of the private rented sector, of course, we will also be, in responding to the affordable homes and the decarbonisation agenda, putting measures in place about what we expect the private rented sector to do in that regard as well.103
Yn sicr, a chytunaf yn llwyr â chi fod system ynni wasgaredig yn gyffrous, a gallu hynny i ddarparu elfen o gyfiawnder cymdeithasol yn y system honno na fyddai'r hen system ganolog erioed wedi gallu ei wneud. Ac rydym yn llawn cyffro i allu gwneud hynny. Bore yfory, byddaf yn cael adroddiadau'r gweithgor datgarboneiddio, ac rwyf wedi cael cyfarfodydd gyda'r grŵp, felly mae'n debyg fod gennyf lun o syniad beth fyddant yn ei ddweud. A gwn fod ganddynt gryn dipyn o ddiddordeb yn yr hyn rydych newydd sôn amdano, y gallu i fanteisio ar dechnoleg y dyfodol i droi cartrefi'n orsafoedd pŵer. Mae hyn yn rhan o'r cynlluniau arfaethedig ar gyfer bargen ddinesig Abertawe. Rwy'n siŵr eich bod yn gwybod bod honno'n cynnwys elfen o gartrefi fel gorsafoedd pŵer, ac rydym yn awyddus iawn i wneud hynny.
Un o'r pethau eraill y byddaf yn eu gwneud cyn bo hir, pan fyddaf wedi cael pob un o'r adroddiadau hyn ar dai yn gyffredinol yn ôl, yw edrych eto ar osod ein polisïau rhent. Ac wrth osod ein polisïau rhent, un o'r pethau y byddwn yn awyddus i edrych arnynt yw cyfiawnder cymdeithasol y math o beth rydych yn sôn amdano. Felly, lle caiff cartref rhywun ei ddefnyddio fel gorsaf bŵer, a'u bod yn denant mewn eiddo rhent cymdeithasol, hoffwn weld budd y pŵer hwnnw'n dod yn ôl i'r tenant, naill ai drwy filiau llai o lawer, neu drwy renti is, neu gyfaddawd rhwng y ddau. Felly, byddaf yn edrych yn ofalus iawn ar y polisi rhent, er mwyn sicrhau nad yw'r mathau o anghyfiawnder rydych yn sôn amdanynt yn digwydd yn y system honno, a bod y budd yn mynd i'r bobl sy'n rhedeg eu cartrefi yn y modd hwn, naill ai, fel y dywedaf, drwy filiau is neu gydwasanaethau, neu drwy renti is mewn rhai amgylchiadau ac ati. A byddwn yn ceisio sicrhau bod gennym bolisi rhent hyblyg, heb rag-gyhoeddi'r polisïau rwy'n eu hystyried. Ond yn gyffredinol, byddwn yn ceisio sicrhau bod gennym bolisi rhent hyblyg sy'n gwobrwyo landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a chynghorau sy'n rhoi'r mathau hynny o gamau lliniaru ar waith, ac y dylid adlewyrchu hynny yn nhelerau ac amodau'r tenantiaid sy'n byw yn y cartrefi hynny.
Ac o ran y sector rhentu preifat wrth gwrs, wrth ymateb i'r agenda cartrefi fforddiadwy a'r agenda ddatgarboneiddio, byddwn hefyd yn rhoi mesurau ar waith mewn perthynas â'r hyn y disgwyliwn i'r sector rhentu preifat ei wneud i'r perwyl hwnnw hefyd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 104
Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. I want to focus my questions on your responsibilities as Minister for fair work and welfare reform. I note the Welsh Government website says your fair work responsibilities include both opportunity for access, growth and progression, and for safe, healthy and inclusive working environments.105
On Monday, as you may be aware, I was privileged to sponsor the young disabled persons political skills day event in the Welsh Parliament to celebrate UN World Youth Skills Day and the skills of young disabled people in Wales, organised by Leonard Cheshire Cymru, Children in Wales, and Whizz-Kidz. As I said, disabled young people are currently one of the most marginalised groups, and, all too often, society has failed to recognise their talent, their creativity, their ability to see the world in a way that's often different to others, their lived experience, which can help identify and tackle the barriers of access and inclusion they face. And those young people raised many matters with me and other members of the question panel later that morning, particularly—not exclusively—around the barriers they face, not only to employment, but to the type of employment that maximises the skills that each of them individually has. For example, one of the questions was: 'What more should be done to help us understand our benefits to make informed choices about work, and how are people with disabilities expected to get a job when there's a lack of accessible facilities such as Changing Places toilets?'106
So, how will you incorporate those needs, those wants, those ambitions, those opportunities, into your work on fair work and welfare reform, noting, for example, the joint work you've done with the Department for Work and Pensions on Communities for Work, the work that Remploy Cymru is doing with the work and health programme, the DWP disability confidence scheme, and, of course, the Access to Work scheme?107
Diolch, Lywydd. Hoffwn ganolbwyntio fy nghwestiynau ar eich cyfrifoldebau fel Gweinidog gwaith teg a diwygio lles. Nodaf fod gwefan Llywodraeth Cymru yn dweud bod eich cyfrifoldebau gwaith teg yn cynnwys cyfleoedd ar gyfer mynediad, twf a chynnydd, ac ar gyfer amgylcheddau gwaith diogel, iach a chynhwysol.
Ddydd Llun, fel y gwyddoch o bosibl, cefais y fraint o noddi'r digwyddiad undydd sgiliau gwleidyddol ar gyfer pobl ifanc anabl yn Senedd Cymru i ddathlu Diwrnod Sgiliau Ieuenctid y Byd y Cenhedloedd Unedig a sgiliau pobl ifanc anabl yng Nghymru, digwyddiad a drefnwyd gan Leonard Cheshire Cymru, Plant yng Nghymru, a Whizz-Kidz. Fel y dywedais, ar hyn o bryd, mae pobl ifanc anabl yn un o'r grwpiau sydd wedi'u hymyleiddio fwyaf, ac yn rhy aml o lawer, mae cymdeithas wedi methu cydnabod eu doniau, eu creadigrwydd, eu gallu i weld y byd mewn ffordd sy'n aml yn wahanol i eraill, eu profiadau, a all helpu i nodi a mynd i'r afael â'r rhwystrau y maent yn eu hwynebu o ran mynediad a chynhwysiant. A chododd y bobl ifanc hynny lawer o faterion gyda mi ac aelodau eraill o'r panel holi yn ddiweddarach y bore hwnnw, yn enwedig ynghylch—ymysg pethau eraill—y rhwystrau y maent yn eu hwynebu, nid yn unig i gyflogaeth, ond i'r math o gyflogaeth sy'n gwneud y gorau o'r sgiliau sydd gan bob un ohonynt fel unigolion. Er enghraifft, un o'r cwestiynau oedd: 'Beth arall y dylid ei wneud i'n helpu i ddeall ein budd-daliadau er mwyn gwneud dewisiadau gwybodus ynglŷn â gwaith, a sut y mae disgwyl i bobl ag anableddau gael swydd pan fydd diffyg cyfleusterau hygyrch fel toiledau Changing Places?'
Felly, sut y byddwch yn ymgorffori'r anghenion hynny, y dymuniadau hynny, yr uchelgeisiau hynny, y cyfleoedd hynny, yn eich gwaith ar waith teg a diwygio lles, gan nodi, er enghraifft, y gwaith a wnaethoch ar y cyd gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau ar Cymunedau am Waith, y gwaith y mae Remploy Cymru yn ei wneud gyda'r rhaglen waith ac iechyd, cynllun hyderus o ran anabledd yr Adran Gwaith a Phensiynau, ac wrth gwrs, y cynllun Mynediad i Waith?
Yes, it's a very important point. I too have had the real pleasure of working with some of the young people who work with Leonard Cheshire, including last year, in my previous portfolio, meeting with a young man who I very seriously hope to see here amongst us very shortly, who told me that his ambition to be a politician was thwarted by his use of a wheelchair. And I went to some great length to explain to him that, on the contrary, it was a real benefit, and would be a real boon to us as decision makers to have a young person such as him in our number. So, I really do hope, if he's listening, that he's continuing to pursue that. So, I completely agree with what you say.108
There are a number of things that we're doing through the fair work agenda, but actually across the Government in other ways as well. Many of the things you mentioned are not directly in my portfolio, but I work closely with my colleague the Deputy Minister on some of those matters, around making sure that our employers become disability-inclusive employers, that they are aware of and make the right kinds of reasonable adjustments for people, and that disabled people—of any sort, whatever their disability—do not face additional hurdles, but actually have a workplace levelled out, so that they do not have to jump through any hoops, but that those hoops are removed for them. And we will be looking, as part of our fair work agenda, through the economic contract and otherwise, to reward companies that step up to that plate, and to make sure that, through our trade union colleagues and through our social partnership working, we drive the kind of culture and behaviours that encourage and reward good employers to come forward, and make sure that they do that in that way.109
We're also looking, through the Parents, Childcare and Employment scheme and other mechanisms, at a whole series of other interventions across the economy portfolio and my colleague the Chief Whip's disabilities and equalities portfolios to make sure that we make sure that the employers themselves are aware of the assistance that they can get in making those reasonable adjustments, and that they regard the people who are applying to them who do have a disability as an asset and not as a problem. Because I do think that that cultural shift is really important, so that people can see the talent in front of them, and not just the wheelchair or the disability. So, I think I'm largely agreeing with what you're saying. I'm more than happy to look at any other suggestions that either Leonard Cheshire or you, Mark, want to put forward.110
Ydy, mae'n bwynt pwysig iawn. Rwyf innau wedi cael y pleser gwirioneddol o weithio gyda rhai o'r bobl ifanc sy'n gweithio gyda Leonard Cheshire, gan gynnwys y llynedd, yn fy mhortffolio blaenorol, pan gyfarfûm â dyn ifanc rwy'n mawr obeithio ei weld yma yn ein plith cyn bo hir, a ddywedodd wrthyf fod ei uchelgais i fod yn wleidydd wedi'i rwystro gan ei fod yn defnyddio cadair olwyn. A cheisiais fy ngorau i egluro iddo, i'r gwrthwyneb, fod hynny'n fantais wirioneddol, ac y byddai'n fantais fawr i ni fel penderfynwyr gael unigolyn ifanc fel ef yn ein plith. Felly, os yw'n gwrando, rwy'n gobeithio ei fod yn parhau i fynd ar drywydd hynny. Felly, cytunaf yn llwyr â'r hyn a ddywedwch.
Mae nifer o bethau rydym yn eu gwneud drwy'r agenda gwaith teg, ond mewn gwirionedd, ar draws y Llywodraeth mewn ffyrdd eraill hefyd. Nid yw llawer o'r pethau a grybwyllwyd gennych yn rhan uniongyrchol o fy mhortffolio, ond rwy'n gweithio'n agos gyda fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog, ar rai o'r materion hynny, o ran sicrhau bod ein cyflogwyr yn dod yn gyflogwyr sy'n cynnwys pobl anabl, eu bod yn ymwybodol o'r mathau o addasiadau rhesymol ar gyfer pobl ac yn eu gwneud, ac nad yw pobl anabl—o unrhyw fath, ni waeth beth fo'u hanabledd—yn wynebu rhwystrau ychwanegol, ond mewn gwirionedd yn cael gweithle gwastad yn yr ystyr nad oes yn rhaid iddynt wynebu rhwystrau, ond bod y rhwystrau hynny'n cael eu dileu iddynt. Ac yn rhan o'n hagenda gwaith teg, drwy'r contract economaidd ac fel arall, byddwn yn anelu i wobrwyo cwmnïau sy'n ateb yr her, ac yn sicrhau ein bod, drwy ein cydweithwyr yn yr undebau llafur a thrwy ein gwaith partneriaeth gymdeithasol, yn hybu'r math o ddiwylliant ac ymddygiad sy'n annog ac yn gwobrwyo cyflogwyr da am fwrw iddi ar hyn, gan sicrhau eu bod yn gwneud hynny yn y ffordd honno.
Drwy'r cynllun Rhieni, Gofal Plant a Chyflogaeth a mecanweithiau eraill, rydym hefyd yn edrych ar gyfres gyfan o ymyriadau eraill ar draws y portffolio economi a phortffolios anableddau a chydraddoldebau fy nghyd-Aelod, y Prif Chwip, i wneud yn siŵr ein bod yn sicrhau bod y cyflogwyr eu hunain yn ymwybodol o'r cymorth y gallant ei gael i wneud yr addasiadau rhesymol hynny, a'u bod yn ystyried y bobl ag anabledd sy'n gwneud cais i weithio iddynt yn asedau ac nid yn broblem. Oherwydd credaf fod y newid diwylliannol hwnnw'n bwysig iawn, er mwyn i bobl weld y doniau o'u blaenau, yn hytrach na'r gadair olwyn neu'r anabledd yn unig. Felly, credaf fy mod yn cytuno i raddau helaeth â'r hyn a ddywedwch. Rwy'n fwy na pharod i ystyried unrhyw awgrymiadau eraill a gyflwynir naill ai drwy Leonard Cheshire neu gennych chi, Mark.
Thank you. And I think the key message that came through was that the young people—many of them were unaware of even the schemes that exist currently, so it's how we can engage with them in the design and delivery of those programmes, rather than as recipients, if somebody chooses to tell them about this. And I think the young man you refer to might have been the person who chaired, brilliantly, the question-time panel that we had on Monday morning.111
Speaking here in October 2016, I highlighted concerns expressed by Oxfam Cymru, which they then said remained unanswered in the Welsh Government's programme for government, 'Taking Wales Forward'. And they suggested reforms based on something I think I've heard you refer to in committee—the sustainable livelihoods approach. Their three-year building livelihoods and strengthening communities in Wales project had helped over 1,100 people to get their lives on track, helping them identify their strengths and assets, in order to identify the root problems preventing them from reaching their potential. And they said it also made financial sense, securing an average return of £4.39 for every £1 spent. How do you therefore respond to their statement that embedding the sustainable livelihoods approach in all policy and service delivery in Wales will help people to break out of poverty and into fair work, and assuming—and I think you will—you agree with that statement, what work are you doing to incorporate that as you go forward?112
Diolch. A chredaf mai'r neges allweddol a gawsom drwy hynny oedd fod y bobl ifanc—nid oedd llawer ohonynt yn ymwybodol o'r cynlluniau sy'n bodoli eisoes, hyd yn oed, felly mae'n ymwneud â sut y gallwn ymgysylltu â hwy yn y gwaith o gynllunio a chyflwyno'r rhaglenni hynny, yn hytrach nag fel derbynwyr, os bydd rhywun yn dewis dweud wrthynt am hyn. A chredaf mai'r dyn ifanc rydych yn cyfeirio ato, o bosibl, oedd yr unigolyn a gadeiriodd y panel holi a gawsom fore Llun, ac fe wnaeth hynny'n wych.
Wrth siarad yma ym mis Hydref 2016, tynnais sylw at bryderon a fynegwyd gan Oxfam Cymru, a ddywedodd ar y pryd nad oeddent wedi cael ateb yn eu cylch yn rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru, 'Symud Cymru Ymlaen'. Ac fe wnaethant awgrymu diwygiadau yn seiliedig ar rywbeth y credaf eich bod wedi cyfeirio ato yn y pwyllgor—y dull bywoliaethau cynaliadwy. Mae eu prosiect tair blynedd i adeiladu bywoliaethau a chryfhau cymunedau yng Nghymru wedi helpu dros 1,100 o bobl i sicrhau bod eu bywydau ar y trywydd iawn, gan eu helpu i nodi eu cryfderau a'u hasedau, er mwyn nodi'r problemau creiddiol sy'n eu hatal rhag cyrraedd eu potensial. Ac roeddent yn dweud ei fod yn gwneud synnwyr ariannol hefyd, gan ei fod yn darparu elw cyfartalog o £4.39 am bob £1 a werir. Felly, sut rydych yn ymateb i'w datganiad y bydd ymgorffori'r dull bywoliaethau cynaliadwy ym mhob polisi a gwasanaeth yng Nghymru yn helpu pobl i godi allan o dlodi ac i gael gwaith teg, a chan gymryd eich bod yn cytuno â'r datganiad hwnnw—a chredaf y byddwch—pa waith a wnewch i ymgorffori hynny wrth ichi symud ymlaen?
I do agree with that statement very much, and, actually, that specific piece of work is in the Deputy Minister's portfolio. I did have responsibility for it in my previous portfolio, so I'm very much aware of it.113
In terms of what we're trying to do with a broader fair work agenda—what we're trying to do is make sure that, through our social partnership working, we change the culture in Wales so that companies are much more likely to take people who are coming off programmes such as that in, either on work experience or on extended paid internships or on apprenticeship schemes, shared or otherwise, and so on.114
I will say that we also very much encourage young people of that sort to join a trade union. The trade union movement is excellent at helping people access the benefits that they're entitled to and to working with our employers to make sure that the employers themselves are also aware of what their members are entitled to.115
So, my message would be: of course, we are very interested in working with Oxfam Cymru. I was very familiar with that scheme before, particularly their work with young women. I know that my colleague the Deputy Minister is taking that work forward as well. But young people in those circumstances should definitely join their local trade union and make sure that they get access to all of the benefits that that kind of working life can bring.116
Cytunaf yn gryf â'r datganiad hwnnw, ac mewn gwirionedd, mae'r gwaith penodol hwnnw yn rhan o bortffolio'r Dirprwy Weinidog. Roeddwn yn gyfrifol amdano yn fy mhortffolio blaenorol, felly rwy'n ymwybodol iawn ohono.
O ran yr hyn y ceisiwn ei wneud gydag agenda gwaith teg ehangach—yr hyn rydym yn ceisio'i wneud yw sicrhau ein bod, drwy ein gwaith partneriaeth gymdeithasol, yn newid y diwylliant yng Nghymru fel bod cwmnïau'n llawer mwy tebygol o gymryd pobl sydd wedi dod o raglenni o'r fath, naill ai ar brofiad gwaith neu ar interniaethau estynedig â thâl neu ar gynlluniau prentisiaeth, rhai a rennir neu fel arall, ac yn y blaen.
Rwyf am ddweud hefyd ein bod yn annog pobl ifanc o'r fath i ymuno ag undeb llafur. Mae mudiad yr undebau llafur yn wych am helpu pobl i gael mynediad at y buddion y mae ganddynt hawl i'w cael a gweithio gyda'n cyflogwyr i sicrhau bod y cyflogwyr eu hunain hefyd yn ymwybodol o'r hyn y mae gan eu haelodau hawl iddo.
Felly, fy neges fyddai: wrth gwrs, mae gennym gryn ddiddordeb mewn gweithio gydag Oxfam Cymru. Roeddwn yn gyfarwydd iawn â'r cynllun hwnnw o'r blaen, yn enwedig eu gwaith gyda menywod ifanc. Gwn fod fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Weinidog, yn bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw hefyd. Ond yn sicr, dylai pobl ifanc yn yr amgylchiadau hynny ymuno â'u hundeb llafur lleol a sicrhau eu bod yn cael mynediad at yr holl fuddion y gall y math hwnnw o fywyd gwaith eu cynnig.
Clearly, it's important, as you indicate, that we see people's strengths and utilise their own understanding of themselves and the barriers they encounter in order to turn those barriers into opportunities.117
But, again, in referring to and bringing all these points together—welfare reform and the sustainable livelihoods approach—the partnership project being implemented across Wales between Oxfam Cymru and the DWP delivers poverty awareness for Wales to DWP front-line staff and managers and introduces an evidence-based toolkit and resource pack using the sustainable livelihoods approach. Originally, it was delivered by an Oxfam staff member, to train DWP staff, and last September, a DWP staff member was seconded to Oxfam as training project lead across Wales. The interim evaluation found that 90 per cent of trained DWP and community partner staff, trained in the sustainable livelihoods approach, reported an increase in awareness of poverty issues in Wales, and 80 per cent reported that they will regularly use the sustainable livelihoods approach. So, how, again, will or is the Welsh Government engaged with this project? And whether it is or it isn't—it's not named here as a partner—how will it integrate this sort of work into its own fair work work as it goes forward?118
Yn amlwg, fel y dywedwch, mae'n bwysig ein bod yn gweld cryfderau pobl ac yn defnyddio eu dealltwriaeth o'u hunain a'r rhwystrau y maent yn eu hwynebu er mwyn troi'r rhwystrau hynny'n gyfleoedd.
Ond unwaith eto, wrth gyfeirio at yr holl bwyntiau hyn a'u dwyn ynghyd—diwygio lles a'r dull bywoliaethau cynaliadwy—mae'r prosiect partneriaeth sy'n cael ei roi ar waith ledled Cymru rhwng Oxfam Cymru a'r Adran Gwaith a Phensiynau yn rhoi ymwybyddiaeth o dlodi yng Nghymru i staff rheng flaen a rheolwyr yr Adran Gwaith a Phensiynau ac yn darparu pecyn adnoddau ar sail tystiolaeth sy'n defnyddio'r dull bywoliaethau cynaliadwy. Yn wreiddiol, aelod o staff Oxfam fyddai'n ei gyflwyno, i hyfforddi staff yr Adran Gwaith a Phensiynau, a fis Medi diwethaf, cafodd aelod o staff yr Adran Gwaith a Phensiynau secondiad i weithio i Oxfam fel arweinydd prosiect hyfforddi ar gyfer Cymru gyfan. Canfu'r gwerthusiad interim fod 90 y cant o staff hyfforddedig yr Adran Gwaith a Phensiynau a staff partneriaid cymunedol, a hyfforddwyd yn y dull bywoliaethau cynaliadwy, wedi nodi cynnydd yn yr ymwybyddiaeth o faterion tlodi yng Nghymru, a dywedodd 80 y cant y byddant yn defnyddio'r dull bywoliaethau cynaliadwy yn rheolaidd. Felly, sut, unwaith eto, y bydd neu y mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu â'r prosiect hwn? A ph'un a yw'n gwneud hynny ai peidio—nid ydynt wedi'u henwi yma fel partner—sut y byddant yn integreiddio'r math hwn o waith yn eu gwaith eu hunain ar waith teg yn y dyfodol?
So, again, that's not particularly in my portfolio, so I'll have to ask the Deputy Minister to come back to you about the specifics of that particular programme, which I'm not familiar with, I'm afraid.[1] 119
We have been, through my Deputy Minister, Hannah Blythyn, in communication with the UK Government on a range of issues to do with welfare. And can I say that I very much welcome the approach of the DWP in Wales for that kind of person-centred approach, which we can only recommend.120
But I have to say that, one of the biggest reasons that we have poverty in Wales is because the welfare benefits system is not fit for purpose and simply does not deliver the kind of money to people that they need to live on. And the very cruel bedroom tax and capping system has a particularly detrimental effect on people who live in poverty. So, actually, my own view would be that the very best thing you can do with welfare, although I welcome the trauma-centred approach that you're talking about, would be to make it enough money for people to actually live off.121
Unwaith eto, nid yw hynny'n rhan benodol o fy mhortffolio, felly bydd yn rhaid i mi ofyn i'r Dirprwy Weinidog ddod yn ôl atoch ynglŷn â manylion y rhaglen benodol honno, nad wyf yn gyfarwydd â hi, mae arnaf ofn.[1]
Drwy fy Nirprwy Weinidog, Hannah Blythyn, rydym wedi bod yn cyfathrebu â Llywodraeth y DU ar amrywiaeth o faterion sy'n ymwneud â lles. Ac a gaf fi ddweud fy mod yn croesawu ymagwedd yr Adran Gwaith a Phensiynau yng Nghymru at y math hwnnw o ddull sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac rydym yn ei argymell.
Ond mae'n rhaid i mi ddweud mai un o'r rhesymau mwyaf pam y mae gennym dlodi yng Nghymru yw am nad yw'r system fudd-daliadau lles yn addas i'r diben ac am nad yw'n darparu'r math o arian y mae pobl ei angen i fyw. Ac mae'r dreth ystafell wely greulon iawn a'r system gapio yn cael effaith arbennig o niweidiol ar bobl sy'n byw mewn tlodi. Felly, er fy mod yn croesawu'r dull y soniwch amdano sy'n canolbwyntio ar drawma, y peth gorau y gallwch ei wneud gyda lles yn fy marn i fyddai ei wneud yn ddigon o arian i bobl fyw arno.
Cwestiwn 3—Nick Ramsay.122
Question 3—Nick Ramsay.
You're on.123
Eich tro chi.
Sorry, I thought he had a third question then, or fourth question.124
Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn meddwl bod ganddo drydydd cwestiwn, neu bedwerydd cwestiwn.
No, no, it's you.125
Na, na, chi sydd i fynd.
It's me.126
Fi sydd i fynd.
3. Pa newidiadau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i'w pholisïau tai a chynllunio o ganlyniad i ddatgan argyfwng hinsawdd? OAQ54251
3. What changes will the Welsh Government make to its housing and planning policies as a result of declaring a climate emergency? OAQ54251
The latest version of 'Planning Policy Wales' puts decarbonisation at the heart of our national planning policy. The forthcoming national development framework will have a similar focus. Our work on the energy efficiency of new homes through building regulations will also contribute to our response to the climate emergency.127
Mae'r fersiwn ddiweddaraf o 'Polisi Cynllunio Cymru' yn rhoi datgarboneiddio wrth wraidd ein polisi cynllunio cenedlaethol. Bydd ffocws tebyg i'r fframwaith datblygu cenedlaethol sydd ar ei ffordd. Bydd ein gwaith ar effeithlonrwydd ynni cartrefi newydd drwy reoliadau adeiladu hefyd yn cyfrannu at ein hymateb i'r argyfwng hinsawdd.
Thank you, Minister. My question ties in, in a small way, with one of Leanne Wood's earlier spokesperson's questions. I raised this with Lesley Griffiths, with her hat on as the environment Minister, last month. I had a query from a constituent who was looking to build an eco-house, effectively a carbon-neutral house in the countryside, but in an area where there had been a previous house, and the application was turned down, but they were allowed to restore an older building that was there and less environmentally friendly. So, I was asked whether I'd pass on to the Welsh Government concerns, with the new climate change emergency having been declared, about whether there will be any review of the planning system so that, when local authorities are following planning guidelines and making planning decisions, they do take into account that, if people want to build carbon-neutral, eco-friendly homes, then those will be pushed a little bit higher up the planning process—appreciating, of course, that there are other mitigating planning aspects as well, but I think it would be helpful if the climate emergency was well and truly embedded within the planning system.128
Diolch, Weinidog. Mae fy nghwestiwn yn cysylltu, mewn ffordd fach, ag un o gwestiynau cynharach Leanne Wood fel llefarydd. Codais hyn gyda Lesley Griffiths, yn ei rôl fel Gweinidog yr amgylchedd, y mis diwethaf. Roeddwn wedi cael ymholiad gan etholwr a oedd yn awyddus i adeiladu eco-dŷ, tŷ carbon niwtral i bob pwrpas yng nghefn gwlad, ond mewn man lle bu tŷ yno o'r blaen, a gwrthodwyd y cais, ond cawsant ganiatâd i adfer adeilad hŷn a oedd yno ac yn llai ecogyfeillgar. Felly, gan fod yr argyfwng hinsawdd newydd gael ei ddatgan, gofynnwyd i mi a fuaswn yn cyfleu pryderon i Lywodraeth Cymru ynglŷn ag a fydd unrhyw adolygiad o'r system gynllunio fel bod awdurdodau lleol, pan fyddant yn dilyn canllawiau cynllunio ac yn gwneud penderfyniadau cynllunio, yn ystyried, os yw pobl am adeiladu cartrefi carbon niwtral, ecogyfeillgar, y bydd rheini'n cael eu gwthio ychydig yn uwch i fyny yn y broses gynllunio—gan dderbyn, wrth gwrs, fod agweddau lliniarol eraill yn bodoli yn y broses gynllunio hefyd, ond credaf y byddai'n ddefnyddiol pe bai'r argyfwng hinsawdd wedi'i ymgorffori'n bendant yn y system gynllunio.
Yes, well, I don't disagree with the sentiment behind that. There are more complex reasons behind it, and I don't want to comment on an individual planning application about which I know nothing, but there can be other complex issues. It's not always entirely carbon-neutral to remove an old building that is made of completely unrecyclable or unsustainable materials. And that can often create a higher carbon footprint than the house itself that you're proposing to build. I'm not suggesting that that was the case in that case—I know nothing about it—but it's important to look at the entire life-cycle of such a thing when you're looking at a carbon-neutral approach to things. When we are responding to the decarbonisation working group and once we've had a chance to digest their report, which we'll be receiving tomorrow, I know, because I've had some preliminary conversations with them, that they are very concerned about that life-cycle issue as well, because replacing an older, less efficient home with a new one superficially sounds good, but what are you going to do with the material in the old home if it's unsustainable and unrecyclable, for example? So, there are bigger issues there.129
What I would say is that that's not really the planning process, although each individual planning authority will take its own view. The policies are in place to allow eco-houses to be built right now. What we are doing is reviewing our building regulations, so that, in building your house, you have to do certain things. You'll know that we're doing that partly in response to the Grenfell tragedy, and so we're looking to make sure that our fire safety processes are up to scratch, but, in doing that, we are also looking at decarbonisation of the building process itself, so that when you are granted planning permission you do, of course, have to build whatever it is you have planning consent for in accordance with the building regulations. So, the building regulations are an important toolbox in that, and I will shortly, Llywydd, be bringing forward proposals to consult on proposals to change the building regulations, which we will then be taking through the Senedd, so you'll have an opportunity to scrutinise our plans in that regard as well.130
Ie, wel, nid wyf yn anghytuno â'r teimlad y tu ôl i hynny. Mae rhesymau mwy cymhleth y tu ôl i hynny, ac nid wyf am wneud sylwadau ar gais cynllunio unigol nad wyf yn gwybod unrhyw beth amdano, ond gall fod problemau cymhleth eraill. Nid yw cael gwared ar hen adeilad sydd wedi'i wneud o ddeunyddiau cwbl anailgylchadwy neu anghynaliadwy yn gwbl garbon niwtral bob amser. Ac yn aml, gall hynny greu ôl-troed carbon mwy na'r tŷ ei hun rydych yn bwriadu ei adeiladu. Nid wyf yn awgrymu bod hynny'n wir yn yr achos hwnnw—nid wyf yn gwybod unrhyw beth amdano—ond mae'n bwysig edrych ar gylch oes cyfan y fath beth pan fyddwch yn ystyried ymagwedd garbon niwtral tuag at bethau. Pan fyddwn yn ymateb i'r gweithgor datgarboneiddio ac ar ôl i ni gael cyfle i dreulio eu hadroddiad, a ddaw i law yfory, gan fy mod wedi cael sgyrsiau rhagarweiniol gyda hwy, rwy'n gwybod eu bod hwythau'n bryderus iawn ynglŷn â'r mater cylch bywyd hefyd, gan fod codi cartref newydd yn lle un hŷn, llai effeithlon yn swnio'n dda ar yr wyneb, ond beth a wnewch gyda'r deunydd yn yr hen gartref os yw'n anghynaliadwy ac yn anailgylchadwy, er enghraifft? Felly, ceir problemau mwy yn hynny o beth.
Yr hyn y buaswn yn ei ddweud yw nad dyna yw'r broses gynllunio mewn gwirionedd, er y bydd gan bob awdurdod cynllunio unigol eu barn eu hunain. Mae'r polisïau ar waith i ganiatáu i eco-dai gael eu hadeiladu yn awr. Yr hyn a wnawn ni yw adolygu ein rheoliadau adeiladu, fel bod yn rhaid i chi wneud pethau penodol wrth adeiladu eich tŷ. Fe fyddwch yn gwybod ein bod yn gwneud hynny yn rhannol mewn ymateb i drychineb Grenfell, ac felly rydym yn ceisio sicrhau bod ein prosesau diogelwch tân yn ddigonol, ond wrth wneud hynny, rydym hefyd yn edrych ar ddatgarboneiddio'r broses adeiladu ei hun, fel y bydd yn rhaid i chi, pan gewch ganiatâd cynllunio, adeiladu beth bynnag y mae gennych ganiatâd cynllunio ar ei gyfer yn unol â'r rheoliadau adeiladu. Felly, mae'r rheoliadau adeiladu yn adnodd pwysig o ran hynny, a chyn bo hir, Lywydd, byddaf yn cyflwyno cynigion i ymgynghori ar argymhellion i newid y rheoliadau adeiladu, y byddwn yn mynd â hwy drwy'r Senedd wedyn, felly fe gewch gyfle i graffu ar ein cynlluniau yn y modd hwnnw hefyd.
Well, about time, too, because the last time this Government brought forward proposals to strengthen part L building regulations, Plaid Cymru, my colleagues and I, argued fervently that the Government should be much more ambitious. Despite consulting on a 40 per cent or a 25 per cent strengthening of energy efficiency, your Government plumped for a measly 9 per cent increase. Now, we argued against, you voted us down. Three years later, we have a number of houses that have been built in the meantime that are actually locking in that energy inefficiency that you supported and which we opposed. Do you regret that?131
Wel, hen bryd, hefyd, oherwydd y tro diwethaf y cyflwynodd y Llywodraeth gynigion i gryfhau rheoliadau adeiladu rhan L, dadleuodd Plaid Cymru, fy nghyd-Aelodau a minnau, yn gryf y dylai'r Llywodraeth fod yn fwy uchelgeisiol o lawer. Er iddi ymgynghori ar gryfhau effeithlonrwydd ynni 40 y cant neu 25 y cant, dewisodd eich Llywodraeth gael cynnydd pitw o 9 y cant. Nawr, fe wnaethom ni ddadlau yn erbyn hynny, ac fe bleidleisioch chi yn ein herbyn. Dair blynedd yn ddiweddarach, mae gennym nifer o dai a adeiladwyd yn y cyfamser sydd wedi cynnal yr aneffeithlonrwydd ynni hwnnw a gefnogwyd gennych chi ac a wrthwynebwyd gennym ninnau. A ydych yn difaru hynny?
As I say, we are about to review part L of the building regulations. A lot of things have changed in the last several years around the materials that are available in order to achieve energy efficiency, and there are other issues around the climate emergency, actually, that are really interesting, because one of the biggest issues for Welsh houses now is not heating, it's cooling. So, actually, strengthening the building regulations at this point in time, we are able to take cognisance of technology that hasn't existed other than in the last few months around making sure that your home is both cool and hot. I'm sure, Llywydd, we all welcome the pleasant weather we've been having, recently, but a number of people will now be cooling their homes all night as well as heating them, and the energy inefficiency of that is something we very much need to take account of as well. The building regulations are now able to take that into account in their first iteration in 2020, but there will also be futureproofing in there so that, as technology changes, we'll be able to keep the building regulations up to date with the latest technology without having to redo the entire process.132
Fel y dywedaf, rydym ar fin adolygu rhan L o'r rheoliadau adeiladu. Mae llawer o bethau wedi newid dros y blynyddoedd diwethaf o ran y deunyddiau sydd ar gael er mwyn cyflawni effeithlonrwydd ynni, a cheir materion eraill mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd, mewn gwirionedd, sy'n wirioneddol ddiddorol, gan nad cynhesu yw un o'r problemau mwyaf i dai Cymru bellach, ond oeri. Felly, mewn gwirionedd, wrth gryfhau'r rheoliadau adeiladu ar hyn o bryd, gallwn ystyried technoleg nad oedd yn bodoli tan yr ychydig fisoedd diwethaf o ran sicrhau bod eich cartref yn oer ac yn gynnes. Rwy'n siŵr, Lywydd, fod pob un ohonom yn croesawu'r tywydd braf a gawsom yn ddiweddar, ond bydd nifer o bobl ar hyn o bryd yn oeri eu cartrefi drwy'r nos yn ogystal â'u gwresogi, ac mae aneffeithlonrwydd ynni hynny yn rhywbeth y mae angen inni ei ystyried hefyd. Mae'r rheoliadau adeiladu bellach yn gallu cynnwys hynny ar eu ffurf gyntaf yn 2020, ond byddant hefyd yn cael eu diogelu at y dyfodol, ac wrth i'r dechnoleg newid, byddwn yn gallu diweddaru'r rheoliadau adeiladu gyda'r dechnoleg ddiweddaraf heb orfod ail-wneud yr holl broses.
Caroline Jones.133
Caroline Jones.
Diolch, Llywydd, but I think my question has just been answered, because it was on heating and cooling. So, thank you.134
Diolch, Lywydd, ond credaf fod fy nghwestiwn newydd gael ei ateb, gan ei fod yn ymwneud â gwresogi ac oeri. Felly, diolch.
Excellent.135
Gwych.
Cwestiwn 4, Janet Finch-Saunders.136
Question 4, Janet Finch-Saunders.
4. Sut y bydd y Gweinidog yn ymateb i ddatganiadau o blaid annibyniaeth Cymru sy'n dod i'r amlwg gan rai cynghorau yng Nghymru? OAQ54262
4. How will the Minister respond to the emergence of declarations in favour of Welsh independence by some councils in Wales? OAQ54262
The Welsh Government’s position on the question of independence is very clear: we believe Wales is best served by being part of the United Kingdom. But the union has to change to successfully meet the unprecedented challenges it faces. Local democracy will continue to play a vital role in this.137
Mae barn Llywodraeth Cymru ar annibyniaeth yn glir iawn: credwn mai'r ffordd orau o wasanaethu Cymru yw drwy fod yn rhan o'r Deyrnas Unedig. Ond mae'n rhaid i'r undeb newid i lwyddo i fodloni'r heriau digynsail y mae'n eu hwynebu. Bydd democratiaeth leol yn parhau i chwarae rhan hanfodol yn hyn.
Thank you, Minister. Eleven community and town councils have now passed motions supporting an independent Wales. So, that is 11 out of well over 700 individual bodies. Now, the chair of Nefyn town council has been quoted as saying that he hopes the town council's decision will cause a tsunami of excitement and confidence throughout the nation. He's right about one thing: independence would be a destructive tsunami for Wales. For example, this Parliament and your Welsh Government—[Interruption.]138
Diolch, Weinidog. Mae 11 o gynghorau cymuned a thref bellach wedi pasio cynigion yn cefnogi Cymru annibynnol. Felly, dyna 11 o blith ymhell dros 700 o gyrff unigol. Nawr, dyfynnwyd cadeirydd cyngor tref Nefyn yn dweud ei fod yn gobeithio y bydd penderfyniad y cyngor tref yn achosi tswnami o gyffro a hyder drwy'r genedl. Mae'n iawn ynglŷn ag un peth: byddai annibyniaeth yn tswnami dinistriol i Gymru. Er enghraifft, mae'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.]
The Minister cannot hear the question that is about to be asked. 139
Ni all y Gweinidog glywed y cwestiwn sydd ar fin cael ei ofyn.
—and your Welsh Government benefits greatly from Wales being an integral part of our United Kingdom. Whilst I appreciate that independence has only won support of around 1.5 per cent of all town and community councils in Wales, I believe that a strong—[Interruption.]—response is needed from your Government. Will you, therefore, confirm that the Welsh Government will not use these votes as an excuse to reassess Wales and its place within the union?140
—a Llywodraeth Cymru yn elwa'n fawr o'r ffaith bod Cymru'n rhan annatod o'n Teyrnas Unedig. Er fy mod yn sylweddoli mai oddeutu 1.5 y cant yn unig o'r holl gynghorau tref a chymuned yng Nghymru sydd wedi datgan cefnogaeth i annibyniaeth, credaf fod angen ymateb—[Torri ar draws.]—cryf gan eich Llywodraeth. A wnewch chi, felly, gadarnhau na fydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r pleidleisiau hyn fel esgus i ailasesu Cymru a'i lle yn yr undeb?
Well, Llywydd, town councils are local democracy in action, and if they want to make declarations about a number of things that are outwith their powers, I'm not in any position to say one way or the other whether they should do so. The Welsh Government has always been very clear that we think that Wales's best interests are best protected as part of a well-functioning union. We've consistently been at the forefront of efforts to try and reform those aspects that don't work for Wales's interests. We were the first Government to set out a vision for the future of inter-governmental relations and the constitution in 'Brexit and devolution', and as part of the review of inter-governmental relations, we took the lead on the development of new principles for relations between our Governments, which have now been published. If town councils feel differently, that's entirely a matter for their local democracies.141
Wel, Lywydd, cynghorau tref yw democratiaeth leol ar waith, ac os ydynt am wneud datganiadau ynghylch nifer o bethau sydd y tu hwnt i'w pwerau, nid wyf i mewn unrhyw sefyllfa i ddweud wrthynt a ddylent wneud hynny ai peidio. Mae Llywodraeth Cymru bob amser wedi dweud yn glir iawn ein bod yn credu bod buddiannau Cymru'n cael eu diogelu orau fel rhan o undeb sy'n gweithio'n dda. Rydym wedi bod ar flaen y gad yn gyson yn ein hymdrechion i geisio diwygio'r agweddau hynny nad ydynt yn gweithio er budd Cymru. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf i nodi gweledigaeth ar gyfer dyfodol cysylltiadau rhynglywodraethol a'r cyfansoddiad yn 'Brexit a Datganoli', ac fel rhan o'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, fe wnaethom arwain y gwaith o ddatblygu egwyddorion newydd ar gyfer cysylltiadau rhwng ein Llywodraethau, sydd bellach wedi'u cyhoeddi. Os yw cynghorau tref yn teimlo'n wahanol, mater i'w democratiaethau lleol hwy yw hynny'n llwyr.
Minister, only yesterday, the Finance Minister warned us that Wales faces the twin threats of the UK Government's continuing programme of austerity and a 'no deal' Brexit, which could do great harm to Wales's interests. Indeed, we've also seen over recent years our home city of Swansea being neglected in terms of UK Government priorities—electrification of the rail cancelled, tidal lagoon not being funded. Even the Welsh Government's transport Minister has consistently complained about Wales's rail infrastructure being neglected by the UK Government. We're simply not getting our fair share of investment. We see the Welsh Government being refused powers over air passenger duty, over policing, and refused powers over criminal justice. Why are we incapable of running these things? Minister, is it not totally understandable that people are starting to ask themselves, 'Is there another way?', 'What about being independent?', 'What about being in control of our resources and our future instead of having to continually bleat about a litany of injustice, unfairness and broken promises, which is our lot with the current constitutional settlement?'.142
Weinidog, ddoe cawsom ein rhybuddio gan y Gweinidog Cyllid fod Cymru'n wynebu bygythiadau deublyg rhaglen barhaus Llywodraeth y DU o gyni a Brexit heb gytundeb, a allai wneud niwed aruthrol i fuddiannau Cymru. Yn wir, dros y blynyddoedd diwethaf, rydym hefyd wedi gweld y ddinas sy'n gartref i ni, Abertawe, yn cael ei hesgeuluso mewn perthynas â blaenoriaethau Llywodraeth y DU—canslo cynlluniau i drydaneiddio'r rheilffordd, gwrthod ariannu'r morlyn llanw. Mae hyd yn oed Gweinidog trafnidiaeth Llywodraeth Cymru wedi cwyno'n gyson fod Llywodraeth y DU yn esgeuluso seilwaith rheilffyrdd Cymru. Nid ydym yn cael ein cyfran deg o fuddsoddiad. Gwrthodwyd pwerau i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â tholl teithwyr awyr, plismona, a chyfiawnder troseddol. Pam na allwn wneud y pethau hyn? Weinidog, onid yw'n gwbl ddealladwy fod pobl yn dechrau gofyn i'w hunain, 'A oes ffordd arall?', 'Beth am fod yn annibynnol?', 'Beth am reoli ein hadnoddau a'n dyfodol yn hytrach na gorfod cwyno'n barhaus am anghyfiawnder, annhegwch ac addewidion wedi'u torri, sef yr hyn a gawn gyda'r setliad cyfansoddiadol presennol?'.
Well, Llywydd, as the Minister for Local Government and Housing, I don't often get to comment on matters of these sorts, but I share Dai Lloyd's frustration at some of the things that the current Government of the United Kingdom is doing without sharing his concerns about the United Kingdom itself, and that is the essential difference between us.143
But I also don't share his constant running down of various cities that we both love. So, at this point in time, since we seem to be a little off the topic of local government, I will take the opportunity to say that, only yesterday, Swansea came second in a list of the best places in Britain to live, with 75 per cent of people in Swansea saying that it was the best place on the entire planet to live. It's proving to be a popular city to live in, with good rates of employment for professionals, an excellent climate and a very lovely set of people. And I, for one, second that.144
Wel, Lywydd, fel y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, nid wyf yn gwneud sylwadau ar faterion o'r mathau hyn yn aml, ond rwy'n rhannu rhwystredigaeth Dai Lloyd ynglŷn â rhai o'r pethau y mae Llywodraeth bresennol y Deyrnas Unedig yn eu gwneud heb rannu ei bryderon ynglŷn â'r Deyrnas Unedig ei hun, a dyna'r gwahaniaeth sylfaenol rhyngom.
Ond nid wyf chwaith yn rhannu'r modd cyson y mae'n dilorni gwahanol ddinasoedd y mae'r ddau ohonom yn eu caru. Felly, ar y pwynt hwn, gan ei bod yn ymddangos ein bod wedi gwyro oddi ar bwnc llywodraeth leol, rwyf am achub ar y cyfle i ddweud bod Abertawe wedi dod yn ail ddoe mewn rhestr o'r lleoedd gorau ym Mhrydain i fyw, gyda 75 y cant o bobl yn Abertawe yn dweud mai dyma'r lle gorau ar y blaned gyfan i fyw. Mae'n ddinas boblogaidd i fyw ynddi, gyda chyfraddau cyflogaeth da ar gyfer gweithwyr proffesiynol, hinsawdd ardderchog a phobl hyfryd. Ac rwyf fi'n bersonol yn eilio hynny.
Cardiff wasn't in the survey, was it? 145
Nid oedd Caerdydd yn yr arolwg, nac oedd?
It was. 146
Oedd.
That will forever be known as the Nefyn and Swansea question. [Laughter.]147
Y cwestiwn Nefyn ac Abertawe fydd y cwestiwn hwnnw am byth. [Chwerthin.]
Cwestiwn 5, Mark Reckless. 148
Question 5, Mark Reckless.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol y cynllun Cymorth i Brynu yng Nghymru? OAQ54281
5. Will the Minister make a statement on the future of the Help to Buy scheme in Wales? OAQ54281
I am not able to make an announcement about the future of Help to Buy in Wales until there is clarity about the level of consequential we'll receive from the UK Government. I do hope that we will have that clarity in the autumn.149
Ni allaf wneud cyhoeddiad am ddyfodol Cymorth i Brynu yng Nghymru hyd nes y ceir eglurder ynghylch lefel y cyllid canlyniadol y byddwn yn ei gael gan Lywodraeth y DU. Rwy'n gobeithio y byddwn yn cael yr eglurder hwnnw yn yr hydref.
The UK Government made a statement about the future of Help to Buy at least in England last autumn, and I think the lack of certainty is becoming more and more difficult for house builders in terms of their planning, whichever way the decision goes. I wonder, as the Welsh Government funds this scheme, whether it expects to make a profit on the eventual resale of houses, or whether it's concerned that first-time buyers may be putting themselves at risk of negative equity through paying so much more for new homes.150
Cafwyd datganiad gan Lywodraeth y DU am ddyfodol Cymorth i Brynu yn Lloegr yr hydref diwethaf, a chredaf fod y diffyg sicrwydd yn dod yn fwyfwy anodd i adeiladwyr tai o ran eu cynllunio, pa ffordd bynnag yr aiff y penderfyniad. Gan mai Llywodraeth Cymru sy'n ariannu'r cynllun hwn, tybed a yw'n disgwyl gwneud elw ar ailwerthu tai yn y pen draw, neu a yw'n bryderus y gallai prynwyr tro cyntaf fod yn gosod eu hunain mewn perygl o ecwiti negyddol drwy dalu cymaint yn fwy o arian am gartrefi newydd.
No, I don't share those concerns. We know that some 6 per cent of all completions on Help to Buy were, in fact, by first-time buyers, and they have proved an important element of the additional 20,000 affordable homes, with many of them being at affordable rent. The number of purchases at the scheme's inception stood at 8,731, and we've got another 827 applications for loans in the pipeline, and there have been 5,645 purchases during this term of Government. So, we can see, Llywydd, that this is a popular scheme. If we are to announce a further tranche, and I will not be able to do that one way or the other, then, there will certainly be some changes to the scheme to reflect some of the climate emergency issues that we've discussed in this Chamber, but I'm just not in a position to say one way or the other at this point in time.151
Na, nid wyf yn rhannu'r pryderon hynny. Gwyddom fod oddeutu 6 y cant o'r holl dai o dan y cynllun Cymorth i Brynu wedi'u cwblhau gan brynwyr tro cyntaf mewn gwirionedd, ac maent wedi bod yn elfen bwysig o'r 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, gyda llawer ohonynt wedi'u gosod am renti fforddiadwy. Ar ddechrau'r cynllun, prynwyd 8,731 eiddo, ac mae gennym 827 o geisiadau eraill am fenthyciadau ar y gweill, a phrynwyd 5,645 eiddo yn ystod tymor y Llywodraeth hon. Felly, gallwn weld, Lywydd, fod hwn yn gynllun poblogaidd. Os ydym am gyhoeddi cyfran arall, ac ni fydd modd i mi wneud hynny y naill ffordd neu'r llall, yna yn sicr, bydd rhai newidiadau yn cael eu gwneud i'r cynllun i adlewyrchu rhai o'r materion argyfwng hinsawdd rydym wedi'u trafod yn y Siambr hon, ond nid wyf mewn sefyllfa i ddweud y naill ffordd neu'r llall ar hyn o bryd.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol y system gynllunio yng Nghymru? OAQ54255
6. Will the Minister make a statement on the future of the planning system in Wales? OAQ54255
Certainly. The future of the planning system will be based on the 'Planning Policy Wales' document, published last December, and the national development framework, which we will consult on over the summer. They align the planning system directly and systematically with the requirements of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.152
Yn sicr. Bydd dyfodol y system gynllunio yn seiliedig ar ddogfen 'Polisi Cynllunio Cymru', a gyhoeddwyd fis Rhagfyr diwethaf, a'r fframwaith datblygu cenedlaethol, y byddwn yn ymgynghori arno yn ystod yr haf. Mae'n alinio'r system gynllunio yn uniongyrchol ac yn systematig â gofynion Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015.
Thank you for that answer, Minister. Like many Members in this National Assembly for Wales, I've been approached by constituents with disputes with their neighbours in relation to the height of hedges, and I was wondering whether this might be something that the Welsh Government might look at as part of its future planning policy, because it is a serious issue; it does cause significant neighbourhood dispute levels for the police sometimes to have to deal with. And the lack of guidance around hedge height and what constitutes a hedge sometimes is actually causing some problems for planning departments around Wales, including in my own constituency in Conwy. So, I wonder what action the Welsh Government might be able to take to help bring some clarity to resolve these issues.153
Diolch am eich ateb, Weinidog. Fel llawer o'r Aelodau yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru, mae etholwyr wedi cysylltu â mi i sôn am anghydfodau gyda'u cymdogion mewn perthynas ag uchder gwrychoedd, ac roeddwn yn meddwl tybed a allai hyn fod yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru edrych arno fel rhan o'i pholisi cynllunio yn y dyfodol, gan ei fod yn fater difrifol; mae'n achosi lefelau sylweddol o anghydfod rhwng cymdogion y mae'n rhaid i'r heddlu ymdrin ag ef weithiau. Ac mae'r diffyg canllawiau ynghylch uchder gwrychoedd a'r diffiniad o wrych weithiau'n achosi problemau i adrannau cynllunio ledled Cymru, gan gynnwys yn fy etholaeth i yng Nghonwy. Felly, tybed pa gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i helpu i ddarparu rhywfaint o eglurder er mwyn datrys y materion hyn.
Yes, actually, already the local authority can take quite a bit of action in terms of what it says in its local development plan, so I would very much encourage the Member to ensure that his local planning authority takes cognisance of any of the things that are raised through his constituency office, and actually looks locally to make sure that it has all of the right provisions in its own local development plan that will assist him.154
Ie, mewn gwirionedd, mae'r awdurdod lleol eisoes yn gallu gwneud cryn dipyn o ran yr hyn y mae'n ei ddweud yn eu cynllun datblygu lleol, felly buaswn yn annog yr Aelod i sicrhau bod ei awdurdod cynllunio lleol yn ystyried unrhyw beth a godir drwy ei swyddfa etholaethol, ac yn edrych yn lleol i sicrhau bod ganddynt yr holl ddarpariaethau cywir yn eu cynllun datblygu lleol i'w gynorthwyo.
Minister, clean air, pollution matters and emissions can be helped by planning departments. I understand your answer to Leanne Wood earlier on in saying environmental issues can't be addressed on a sole basis, but the Government can actually help by putting some guidance in place, particularly when it comes to written things like emissions in any applications. If we want to reduce emissions in an area, particularly in Port Talbot, for example, where we are always criticised for the air quality, you could talk about having cumulative levels of emissions written down and, therefore, an application that goes in for adding to that can be challenged and based upon that factor. Will you look at this matter to ensure that we can introduce this concept so that when applications come in that could actually be detrimental to the overall air quality, they can be dealt with as a collective, rather than just a single application?155
Weinidog, gall adrannau cynllunio helpu mewn perthynas ag aer glân, materion llygredd ac allyriadau. Rwy'n deall eich ateb i Leanne Wood yn gynharach pan ddywedoch chi na ellir mynd i'r afael â materion amgylcheddol ar sail unigol, ond gall y Llywodraeth helpu mewn gwirionedd drwy ddarparu rhywfaint o ganllawiau, yn enwedig mewn perthynas â phethau ysgrifenedig fel allyriadau mewn unrhyw geisiadau. Os ydym am leihau allyriadau mewn ardal, yn enwedig ym Mhort Talbot, er enghraifft, lle cawn ein beirniadu drwy'r amser am ansawdd yr aer, gallech sôn am gofnodi lefelau cronnol o allyriadau, ac felly, gellir herio cais sy'n ychwanegu at hynny ar sail y ffactor hwnnw. A wnewch chi edrych ar y mater hwn er mwyn sicrhau y gallwn gyflwyno'r cysyniad hwn fel y gellir ymdrin â cheisiadau a allai fod yn niweidiol i ansawdd yr aer yn gyffredinol gyda'i gilydd, yn hytrach na fel cais unigol?
Yes. I'm delighted to be able to tell the Member that the local authority could already do that. We completely revised 'Planning Policy Wales' to reflect the goals and ways of working set out in the well-being of future generations Act just last December. And if the local authority wants to revise its LDP in the light of that new document, which has placemaking at the heart of the national planning policy, then they, of course, can do so. The whole point of the revision of 'Planning Policy Wales' is for the sort of placemaking that David Rees highlights, and so the local authority is already able to do that if it wishes to revise its plan accordingly.156
Ie. Rwy'n falch iawn o allu dweud wrth yr Aelod y gall yr awdurdod lleol wneud hynny eisoes. Diwygiwyd 'Polisi Cynllunio Cymru' gennym yn llwyr i adlewyrchu'r nodau a'r ffyrdd o weithio a nodwyd yn Neddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol fis Rhagfyr diwethaf. Ac os yw'r awdurdod lleol am adolygu eu cynllun datblygu lleol yng ngoleuni'r ddogfen newydd honno, sy'n sicrhau bod creu lleoedd yn ganolog yn y polisi cynllunio cenedlaethol, gallant wneud hynny wrth gwrs. Holl bwynt adolygu 'Polisi Cynllunio Cymru' oedd sicrhau'r math o greu lleoedd y mae David Rees yn ei nodi, ac felly mae'r awdurdod lleol eisoes yn gallu gwneud hynny os ydynt am adolygu eu cynllun yn unol â hynny.
Minister, I have asked on a number of occasions with regard to the planning system, particularly with regard to large housing planning applications, about the issue of broadening the statutory number of consultees, particularly, for example, those that would have to deliver, for example, GP services and so on. Now, local health boards haven't been very efficient at this, but clearly, there are major impacts often on the deliverers of primary public services. I wonder whether any progress has been made in that respect, and also on my suggestion that there should, perhaps, be a levy on major planning applications that would actually fund representation for community groups where it's clear large applications are going to have a massive impact on local communities.157
Weinidog, rwyf wedi gofyn sawl gwaith ynghylch y system gynllunio, yn enwedig mewn perthynas â cheisiadau cynllunio tai ar raddfa fawr, ynglŷn â mater ehangu'r nifer statudol o ymgyngoreion, yn enwedig, er enghraifft, y rheini y byddai'n rhaid iddynt ddarparu, er enghraifft, gwasanaethau meddygon teulu ac yn y blaen. Nawr, nid yw byrddau iechyd lleol wedi bod yn effeithlon iawn yn hyn o beth, ond yn amlwg, ceir effeithiau sylweddol yn aml ar ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus sylfaenol. Tybed a oes unrhyw gynnydd wedi'i wneud ar hynny, ac ar fy awgrym y dylid cael ardoll, efallai, ar geisiadau cynllunio mawr a fyddai'n ariannu cynrychiolaeth i grwpiau cymunedol lle mae'n amlwg y bydd ceisiadau mawr yn cael effaith enfawr ar gymunedau lleol.
So, a range of things there. In terms of broadening the list of statutory consultees, statutory consultees are expected to provide a substantive response to the local planning authority within 21 days when consulted on planning applications, and 28 days of a pre-application consultation. That can be a significant undertaking. We do need to be sure that the local health board would be in a position to meet those expectations consistently, and we are very happy to have those conversations. Indeed, we have been having those conversations for some time. That's not to say, however, that the local planning authority cannot consult the health board outside of it being a statutory consultee, and we certainly recommend that as good practice. The local authority can, of course, put a section 106 agreement in place on a development where it can show that the infrastructure contribution is necessary, and we do encourage local authorities to do that in terms of the overall plan for their infrastructure.158
GPs' first-hand experience of the capacity in their area—we would expect that to be channelled through the local health board and, indeed, through the regional partnership board so that the area planning arrangements have a good basis on which to put in place the local development plan in the first place.159
I can't emphasise enough to Members in this Chamber that the purpose of a plan-led process is to make sure that local people are engaged in the plan, so that, at the point that the local authority comes forward and earmarks sites for various sorts of development, people can come forward and say, 'But that will have this effect on this school or this infrastructure' and so on. That is the purpose of a planning system, not to have a random system where each planning application, on its own, is looked at. The whole purpose of the plan is to look across the piece at the infrastructure, and so I can't emphasise that enough, and, if we can get that message out more and more as the LDPs go through their review processes, we will have done the people of Wales a really good service.160
In terms of support for residents in the appeal process, as I say, the residents need to be involved at the planning stage, where at all possible. Of course, it's open to any individual group to participate in their planning appeals process. They need help to make sure that their representations are based on sound planning reasons. It is not enough to just object because you don't like something; you have to base it on a relevant planning consideration, and people can be helped with that. We do have Planning Aid Wales, which is a charitable organisation that seeks to support community engagement in the planning process. It provides guidance and, in some cases, direct support to community groups, and I'm happy to direct any groups of residents that you feel may need that support to Planning Aid Wales.161
Amrywiaeth o bethau, felly. O ran ehangu'r rhestr o ymgyngoreion statudol, disgwylir i ymgyngoreion statudol roi ymateb sylweddol i'r awdurdod cynllunio lleol o fewn 21 diwrnod pan ymgynghorir â hwy ynghylch ceisiadau cynllunio, a 28 diwrnod ar gyfer ymgynghoriad cyn ymgeisio. Gall hynny fod yn dipyn o ymrwymiad. Mae angen i ni fod yn sicr y byddai'r bwrdd iechyd lleol mewn sefyllfa i fodloni'r disgwyliadau hynny'n gyson, ac rydym yn hapus iawn i gael y sgyrsiau hynny. Yn wir, rydym wedi bod yn cael y sgyrsiau hynny ers tro. Nid yw hynny'n golygu, fodd bynnag, na all yr awdurdod cynllunio lleol ymgynghori â'r bwrdd iechyd heb iddo fod yn ymgynghorai statudol, ac rydym yn sicr yn argymell hynny fel arfer da. Wrth gwrs, gall yr awdurdod lleol roi cytundeb adran 106 ar waith ar gyfer datblygiad lle gall ddangos bod y cyfraniad seilwaith yn angenrheidiol, ac rydym yn annog awdurdodau lleol i wneud hynny mewn perthynas â'r cynllun cyffredinol ar gyfer eu seilwaith.
Profiad uniongyrchol meddygon teulu o'r capasiti yn eu hardal—byddem yn disgwyl i hynny gael ei sianelu drwy'r bwrdd iechyd lleol ac yn wir, drwy'r bwrdd partneriaeth rhanbarthol fel bod gan y trefniadau cynllunio ardal sylfaen dda ar gyfer sefydlu'r cynllun datblygu lleol yn y lle cyntaf.
Ni allaf bwysleisio ddigon i'r Aelodau yn y Siambr hon mai pwrpas proses sy'n dilyn y cynllun yw sicrhau bod pobl leol yn rhan o'r cynllun, ac felly pan fydd yr awdurdod lleol yn neilltuo safleoedd ar gyfer gwahanol fathau o ddatblygiad, bydd pobl yn gallu dweud, 'Ond bydd hynny'n cael yr effaith hon ar yr ysgol hon neu'r seilwaith hwn' ac yn y blaen. Dyna ddiben system gynllunio, nid cael system ar hap lle edrychir ar bob cais cynllunio yn unigol. Holl bwrpas y cynllun yw edrych ar y seilwaith yn ei gyfanrwydd, ac felly ni allaf bwysleisio hynny ddigon, ac os gallwn ledaenu'r neges honno fwyfwy wrth i'r cynlluniau datblygu lleol fynd drwy eu prosesau adolygu, byddwn wedi gwneud cymwynas fawr â phobl Cymru.
O ran cefnogaeth i drigolion yn y broses apelio, fel y dywedais, mae angen i'r trigolion gymryd rhan ar y cam cynllunio, lle bo hynny'n bosibl. Wrth gwrs, mae croeso i unrhyw grŵp unigol gymryd rhan yn eu proses apeliadau cynllunio. Mae angen help arnynt i wneud yn siŵr fod eu sylwadau'n seiliedig ar resymau cynllunio cadarn. Nid yw'n ddigon gwrthwynebu oherwydd nad ydych yn hoffi rhywbeth; mae'n rhaid i chi ei seilio ar ystyriaeth gynllunio berthnasol, a gellir helpu pobl gyda hynny. Mae gennym Cymorth Cynllunio Cymru, sefydliad elusennol sy'n ceisio cefnogi ymgysylltiad â'r gymuned yn y broses gynllunio. Mae'n darparu canllawiau a chymorth uniongyrchol mewn rhai achosion i grwpiau cymunedol, ac rwy'n hapus i gyfeirio unrhyw grwpiau o drigolion rydych yn teimlo y gallant fod angen y cymorth hwnnw at Cymorth Cynllunio Cymru.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarpariaeth gwasanaethau anstatudol gan awdurdodau lleol? OAQ54249
7. Will the Minister make a statement on the provision of non-statutory services by local authorities? OAQ54249
Yes. Local authority services play an important role in the lives of the people of Wales. The Welsh Government continues to protect funding for our local authorities so that those vital services, both statutory and non-statutory, can continue to be provided.162
Gwnaf. Mae gwasanaethau awdurdodau lleol yn chwarae rhan bwysig ym mywydau pobl Cymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddiogelu cyllid ar gyfer ein hawdurdodau lleol fel y gellir parhau i ddarparu'r gwasanaethau statudol ac anstatudol hanfodol hynny.
As local government's budgets have reduced and increasing social care demand and education needs have had to be met, non-statutory services, or services with a minimum statutory duty, such as libraries, have been cut, and cut severely across Wales. Such cuts have seen library hours cut and libraries closed, which impacts on the poorest most; leisure facilities reduced, when increasing physical activity and reducing obesity should be a priority in order to improve people's health; youth services cut, which affects the lives of young people. Does the Minister agree with my analysis and, if so, what is she going to do to try and increase the amount of money available to local authorities next year? If the Minister doesn't agree with what I've said, can you explain why?163
Gan fod cyllidebau llywodraeth leol wedi lleihau a'n bod wedi gorfod ateb y galw cynyddol ar ofal cymdeithasol ac anghenion addysg, mae gwasanaethau anstatudol, neu wasanaethau â dyletswydd statudol sylfaenol, megis llyfrgelloedd, wedi cael eu torri, a'u torri'n ddifrifol ledled Cymru. Mae toriadau o'r fath wedi arwain at doriad yn amserau agor llyfrgelloedd ac mae rhai llyfrgelloedd wedi cau, a'r bobl tlotaf sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan hyn; lleihau nifer y cyfleusterau hamdden, pan ddylai cynyddu gweithgarwch corfforol a lleihau gordewdra fod yn flaenoriaeth i wella iechyd pobl; toriadau i wasanaethau ieuenctid, sy'n effeithio ar fywydau pobl ifanc. A yw'r Gweinidog yn cytuno â fy nadansoddiad ac os felly, beth y mae'n bwriadu ei wneud i geisio cynyddu'r swm o arian sydd ar gael i awdurdodau lleol y flwyddyn nesaf? Os nad yw'r Gweinidog yn cytuno â'r hyn a ddywedais, a allwch chi egluro pam?
I do entirely agree with your analysis. The Member Mike Hedges is very aware that the Welsh Government has done its very best to protect local government in Wales from the worst of the budget cuts imposed by the UK Government. I'd just reiterate again, in case Members of the opposite benches are too bored with this, that the Welsh Government's resource budget this year is almost £1 billion lower in real terms than it was in 2010-11, and so trying to maintain vital public services in the teeth of cuts such as that has been a very large challenge. My Cabinet colleagues and I continue to engage with local government through our well-established channels to deliver the best settlement that we can for the people of Wales. However, with Brexit and the lack of clarity around any potential spending review, the levels of uncertainty around our plans for the future are even more pronounced now than they have been in the past, and I would urge the UK Government to sort itself out and tell us, at the very least, what it's going to do with next year's budget.164
Rwy'n cytuno'n llwyr â'ch dadansoddiad. Mae'r Aelod Mike Hedges yn ymwybodol iawn fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud ei gorau i ddiogelu llywodraeth leol yng Nghymru rhag y gwaethaf o'r toriadau cyllidebol a orfodwyd gan Lywodraeth y DU. Hoffwn ailadrodd eto, rhag ofn bod Aelodau ar y meinciau gyferbyn wedi diflasu gormod ar hyn, fod cyllideb adnoddau Llywodraeth Cymru eleni bron £1 biliwn yn is mewn termau real na'r hyn ydoedd yn 2010-11, ac felly mae ceisio cynnal gwasanaethau cyhoeddus hanfodol yn wyneb toriadau o'r fath wedi bod yn her fawr iawn. Rwyf fi a fy nghyd-Weinidogion yn y Cabinet yn parhau i ymgysylltu â llywodraeth leol drwy ein sianeli sefydledig i ddarparu'r setliad gorau posibl ar gyfer pobl Cymru. Fodd bynnag, gyda Brexit a'r diffyg eglurder ynghylch unrhyw adolygiad o wariant posibl, mae'r ansicrwydd ynghylch ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol hyd yn oed yn fwy amlwg yn awr nag y maent wedi bod yn y gorffennol, a buaswn yn annog Llywodraeth y DU i roi trefn arni ei hun a dweud wrthym, o leiaf, beth y mae'n bwriadu ei wneud â chyllideb y flwyddyn nesaf.
Of course, when times are tough, we need to be far more creative, and I'd like to bring your attention, Minister, to an organisation called Dr.M'z in Carmarthen. It's a youth project. It's highly successful. It's extremely popular. It has fought tooth and nail to carry on surviving. And it is funded by Carmarthen County Council in part, but also by about seven or eight other large organisations to whom they've applied for grants. They've been very creative in trying to sustain the invaluable service that they provide to 12 to 25-year-olds, young parents, difficult-to-reach and vulnerable adults, and I would ask you to perhaps look at what you might do to encourage other organisations, and indeed the county councils themselves, to be far more creative in teaming up with organisations and charitable trusts that do have some funds, ranging from the Big Lottery down to some of the more obscure but large charitable organisations, because all of this money combined together will help, in some part, to keep some of our services going.165
Wrth gwrs, pan fo pethau'n anodd, mae angen i ni fod yn llawer mwy creadigol, a hoffwn dynnu eich sylw, Weinidog, at sefydliad o'r enw Dr.M'z yng Nghaerfyrddin. Prosiect ieuenctid ydyw. Mae'n hynod lwyddiannus. Mae'n hynod o boblogaidd. Mae wedi ymladd nerth deng ewin i barhau i oroesi. Ac mae'n cael ei ariannu gan Gyngor Sir Caerfyrddin yn rhannol, ond hefyd gan oddeutu saith neu wyth o sefydliadau mawr eraill y maent wedi gwneud cais am grantiau ganddynt. Maent wedi bod yn greadigol iawn yn ceisio cynnal y gwasanaeth amhrisiadwy y maent yn ei ddarparu i rai 12 i 25 oed, rhieni ifanc, oedolion sy'n anodd eu cyrraedd ac yn agored i niwed, a hoffwn ofyn i chi edrych efallai ar yr hyn y gallech ei wneud i annog sefydliadau eraill, ac yn wir, y cynghorau sir eu hunain, i fod yn llawer mwy creadigol wrth gydweithio gyda sefydliadau ac ymddiriedolaethau elusennol sydd â rhywfaint o arian, yn amrywio o'r Loteri Fawr i rai o'r sefydliadau elusennol mawr ond llai amlwg, oherwydd bydd yr holl arian hwn gyda'i gilydd yn cyfrannu at yr ymdrech i gynnal rhai o'n gwasanaethau.
Yes, I very much welcome that approach, and we do have some very innovative schemes right across Wales, where local authorities have really worked very hard to keep services going in a range of different ways, through third sector and other organisations, local community organisations, town and community councils and so on. There's a range of very creative ways forward. The youth work strategy is in fact in the portfolio of the Minister for Education. I'm very pleased that the youth work strategy for Wales was launched in June of this year, and what we're looking to do with that strategy is to develop a greater understanding of the services in Wales to ensure a more consistent offer, grounded in a youth work approach—so, learning from examples such as that, because they are patchy across Wales, because local authorities are very pushed, where the service is not statutory, to give some of the funding. I am very pleased that more than £10 million has been made available via the youth support grant to support that activity, including £2.5 million for mental health and emotional well-being in young people, and £3.7 million to address youth homelessness in particular, from the other part of my portfolio. Because we know, and I agree with Angela Burns entirely, that youth work has an important approach to play in ensuring that the personal, social and emotional development of young people in Wales stays on track to make sure that people are able to become the best people they can be. So, I agree entirely with the sentiment, but I do think that having that vital core funding can mean life or death, and so, actually, there has been a real problem with austerity cutbacks in non-statutory services, because that vital core funding has been removed, and then the service really struggles to get the kinds of support that she has highlighted.166
Ie, rwy'n croesawu'r dull gweithredu hwnnw'n fawr, ac mae gennym rai cynlluniau arloesol iawn ledled Cymru, lle mae awdurdodau lleol wedi gweithio'n galed iawn i gynnal gwasanaethau mewn amrywiaeth o wahanol ffyrdd, drwy'r trydydd sector a sefydliadau eraill, sefydliadau cymunedol lleol, cynghorau tref a chymuned ac yn y blaen. Ceir amrywiaeth o ffyrdd creadigol iawn ymlaen. Mae'r strategaeth gwaith ieuenctid ym mhortffolio'r Gweinidog Addysg mewn gwirionedd. Rwy'n falch iawn fod strategaeth gwaith ieuenctid Cymru wedi'i lansio ym mis Mehefin eleni, a'r hyn rydym yn bwriadu ei wneud gyda'r strategaeth honno yw datblygu gwell dealltwriaeth o'r gwasanaethau yng Nghymru er mwyn sicrhau cynnig mwy cyson sydd wedi'i seilio ar ddull gwaith ieuenctid—felly, dysgu o enghreifftiau fel y rheini, oherwydd eu bod yn dameidiog ar draws Cymru, oherwydd bod awdurdodau lleol yn ei chael hi'n anodd rhoi peth o'r arian, lle nad yw'r gwasanaeth yn statudol. Rwy'n falch iawn fod mwy na £10 miliwn wedi'i ryddhau drwy'r grant cymorth ieuenctid i gefnogi'r gweithgarwch hwnnw, gan gynnwys £2.5 miliwn ar gyfer iechyd meddwl a lles emosiynol pobl ifanc, a £3.7 miliwn i fynd i'r afael â digartrefedd ymhlith ieuenctid yn arbennig, o'r rhan arall o fy mhortffolio. Oherwydd rydym yn gwybod, a chytunaf yn llwyr ag Angela Burns, fod gan waith ieuenctid ran bwysig i'w chwarae yn sicrhau bod datblygiad personol, cymdeithasol ac emosiynol pobl ifanc yng Nghymru yn aros ar y trywydd cywir er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu bod ar eu gorau. Felly, cytunaf yn llwyr â'r teimlad, ond credaf fod cael y cyllid craidd hanfodol hwnnw yn gallu bod yn fater o fywyd neu farwolaeth, ac felly, mewn gwirionedd, mae problem wirioneddol wedi bod gyda thoriadau cyni mewn gwasanaethau anstatudol, gan eu bod wedi cael gwared ar yr arian craidd hanfodol hwnnw, ac oherwydd hynny mae'r gwasanaeth yn cael trafferthion mawr i gael y math o gymorth y mae wedi'i nodi.
8. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o'r effaith y byddai dileu'r gallu i landlordiaid weithredu troi allan heb fai, yn ei chael ar y sector rhentu? OAQ54284
8. What assessment has the Minister made of the effect that removing the ability for landlords to enact no-fault evictions would have on the rental sector? OAQ54284
We'll be implementing the Renting Homes (Wales) Act 2016 during this term of Government, and I'm also consulting on proposals to extend the minimum notice period under section 173 of that Act.167
Byddwn yn gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 yn ystod y tymor Llywodraeth hwn, ac rwyf hefyd yn ymgynghori ar gynigion i ymestyn y cyfnod rhybudd lleiaf o dan adran 173 o'r Ddeddf honno.
Thank you for that answer. In April this year, the First Minister said that he wanted to remove no-fault evictions when new occupation contracts are in force, and you've already mentioned that you've introduced a consultation to extend the period a landlord needs to give tenants to quit from two months to six. So, can you tell me, and those who live in a rented home, and people who are looking for or who want to rent out their own home—and thus add to the available housing stock in the rented sector—whether you really disagree with the First Minister's policy of banning no-fault evictions, or are you just waiting until there's sufficient Assembly time to bring in a ban that will damage the rental market and leave many more families in emergency accommodation?168
Diolch i chi am yr ateb hwnnw. Ym mis Ebrill eleni, dywedodd y Prif Weinidog ei fod eisiau cael gwared ar droi allan heb fai pan fo contractau meddiannaeth newydd mewn grym, ac rydych eisoes wedi crybwyll eich bod wedi cyflwyno ymgynghoriad i ymestyn y cyfnod y mae angen i landlord ei roi i denantiaid adael o ddau fis i chwech mis. Felly, a allwch ddweud wrthyf i, a'r rhai sy'n byw mewn cartref rhent, a phobl sy'n chwilio am gartref rhent, neu sydd eisiau gosod eu cartrefi eu hunain ar rent—ac felly ychwanegu at y stoc tai sydd ar gael yn y sector rhentu—a ydych yn anghytuno â pholisi'r Prif Weinidog o wahardd troi allan heb fai mewn gwirionedd, neu a ydych yn aros nes bod digon o amser gan y Cynulliad i gyflwyno gwaharddiad a fydd yn niweidio'r farchnad rentu ac yn gadael llawer mwy o deuluoedd mewn llety argyfwng?
Well, neither of those options, because the Member has entirely forgotten that this Assembly has already passed into law the Renting Homes (Wales) Act 2016. It's a very radical Act, which I'm very proud of. We have not been in a position to implement that Act, unfortunately, because of some arcane issues, which I won't go into because of the time, around the IT systems in the courts, but we have solved that problem now and we are now consulting on the last piece of the jigsaw to bring that Act into force. I'll just remind the Member that it brings in mandatory occupation contracts, making renting more transparent. It introduces the requirement for a dwelling to be fit for human habitation, which I'm particularly proud of, and the benches behind me were very keen on seeing as well. It includes specific requirements for smoke and carbon monoxide alarms and electrical safety testing. It provides protection against retaliatory evictions, which is when a landlord evicts a tenant in response to a request for repairs or maintenance. It has a number of other things around the length of the contract and so on, which I won't go into, at the risk of incurring the Llywydd's wrath. We are now consulting on extending the period for ending periodic contracts in Wales, because the shorthold assured tenancies that she mentions will no longer exist in Wales once this Act has gone into force, so we will have mandatory two-year tenancies. So, these restrictions are in a completely different set of legal arrangements to the section 21 notice that she is talking about in the Housing Act 1988. Llywydd, here in Wales, we have moved a long way from there, and we have rebalanced the power relationship between landlords and tenants, and in implementing this Act we will be putting right many of the wrongs that the old housing Act had. We've consulted extensively with the—[Interruption.] We have consulted extensively with the Residential Landlords Association and they are very happy with these arrangements.169
Wel, dim un o'r opsiynau hynny, oherwydd mae'r Aelod wedi anghofio'n llwyr fod y Cynulliad hwn eisoes wedi pasio Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016. Mae'n Ddeddf radical iawn, ac rwy'n falch iawn ohoni. Nid ydym wedi bod mewn sefyllfa i weithredu'r Ddeddf honno, yn anffodus, oherwydd rhai materion astrus sy'n gysylltiedig â'r systemau TG yn y llysoedd nad af i'w trafod am nad oes amser, ond rydym wedi datrys y broblem honno yn awr ac rydym bellach yn ymgynghori ar ddarn olaf y jig-so ar gyfer gweithredu'r Ddeddf honno. Hoffwn atgoffa'r Aelod fod y Ddeddf honno'n cyflwyno contractau meddiannaeth orfodol, gan wneud rhentu'n fwy tryloyw. Mae'n cyflwyno'r gofyniad i annedd fod yn addas i bobl fyw ynddi, ac rwy'n arbennig o falch o hynny, ac roedd y meinciau y tu ôl i mi yn awyddus iawn i weld hynny hefyd. Mae'n cynnwys gofynion penodol ar gyfer larymau mwg a charbon monocsid a phrofion diogelwch trydanol. Mae'n diogelu rhag achosion o droi allan dialgar, sef pan fydd landlord yn troi tenant allan mewn ymateb i gais am waith atgyweirio neu waith cynnal a chadw. Mae'n cynnwys nifer o bethau eraill sy'n ymwneud â hyd y contract ac yn y blaen, ac nid wyf am eu trafod yn awr rhag ennyn llid y Llywydd. Rydym yn ymgynghori yn awr ar ymestyn y cyfnod ar gyfer rhoi terfyn ar gontractau cyfnodol yng Nghymru, oherwydd ni fydd y tenantiaethau byrddaliadol sicr y mae'n sôn amdanynt yn bodoli yng Nghymru mwyach ar ôl i'r Ddeddf hon ddod i rym, felly bydd gennym denantiaethau gorfodol sy'n para dwy flynedd. Felly, mae'r cyfyngiadau hyn mewn set hollol wahanol o drefniadau cyfreithiol i'r hysbysiad adran 21 y mae'n sôn amdano yn Neddf Tai 1988. Lywydd, yma yng Nghymru, rydym wedi symud ymhell o'r fan honno, ac rydym wedi ailgydbwyso'r berthynas rym rhwng landlordiaid a thenantiaid, ac wrth weithredu'r Ddeddf hon byddwn yn cywiro llawer o'r gwallau yn yr hen Ddeddf tai. Rydym wedi ymgynghori'n helaeth â'r—[Torri ar draws.] Rydym wedi ymgynghori'n helaeth â'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl ac maent yn hapus iawn â'r trefniadau hyn.
And the final question goes to David Melding.170
Ac mae'r cwestiwn olaf yn mynd i David Melding.
Perhaps I can bring a little calm consensus to this matter. It is important that we strike the right balance here—that we don't put off potential landlords and existing landlords and ladies from making available housing for rent. But we do need a rebalance as well, and the UK Government has been part of a similar approach. I do urge you to remember what Richard Lambert said—who is the CEO of the National Landlords Association—and it's very apposite, given what you said about the 2016 Act. There, they ensured that the core procedures were reformed in Scotland—sorry, he was referring to Scotland, where they'd ensured that the core processes were put in place, and therefore tenant and landlord knew the recourse that they had should they have to use the court system. I think that that is a good lesson, because this system does have to work effectively and be fair to both sides.171
Efallai y gallaf ddod ag ychydig o gonsensws tawel i'r mater hwn. Mae'n bwysig ein bod yn taro'r cydbwysedd cywir yma—nad ydym yn gwneud i landlordiaid posibl a landlordiaid presennol beidio â darparu tai i'w rhentu. Ond mae angen ail-gydbwyso hefyd, ac mae Llywodraeth y DU wedi bod yn rhan o ddull gweithredu tebyg. Rwy'n eich annog i gofio'r hyn a ddywedodd Richard Lambert—sef prif swyddog gweithredol Cymdeithas Genedlaethol y Landlordiaid—ac mae'n briodol iawn, o ystyried yr hyn a ddywedoch chi am Ddeddf 2016. Yno, roeddent yn sicrhau bod y gweithdrefnau craidd yn cael eu diwygio yn yr Alban—mae'n ddrwg gennyf, roedd yn cyfeirio at yr Alban, lle roeddent wedi sicrhau bod y prosesau craidd ar waith, ac felly roedd y tenant a'r landlord yn gwybod pa hawliau a fyddai ganddynt pe bai'n rhaid iddynt ddefnyddio system y llysoedd. Credaf fod honno'n wers dda, oherwydd mae'n rhaid i'r system hon weithio'n effeithiol a bod yn deg i'r ddwy ochr.
Yes, indeed, and of course it goes alongside our Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Act 2019, which we've only very recently passed through the Assembly, which sets Rent Smart Wales out as the organisation that 'polices' it for Wales. We did of course look carefully at the experience in Scotland as well, and there is an issue about local authority capacity to police the systems there. But I'm very sure, Llywydd, that this system will introduce a completely different set of arrangements in Wales, which this Assembly passed through because it was very visionary in doing so. Our new arrangements and the consultation on section 173 will make sure that we don't have any loopholes where tenants can be evicted on a short turnover. The fees Act prevents them from being recharged the fees. We have the security deposits arrangements. There are a whole series of other things that I urge Members to renew their acquaintance with in that Act that protect tenants from the kinds of things that section 21 is being used for in the old housing Act. 172
Oes, yn wir, ac wrth gwrs mae'n mynd ochr yn ochr â Deddf Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) 2019, a basiwyd drwy'r Cynulliad yn ddiweddar iawn, sy'n nodi Rhentu Doeth Cymru fel y sefydliad sy'n ei 'blismona' yng Nghymru. Wrth gwrs, gwnaethom edrych yn ofalus ar y profiad yn yr Alban hefyd, ac mae problem ynglŷn â chapasiti awdurdodau lleol i blismona'r systemau yno. Ond rwy'n siŵr, Lywydd, y bydd y system hon yn cyflwyno set hollol wahanol o drefniadau yng Nghymru, a basiwyd gan y Cynulliad hwn am fod ganddo'r weledigaeth i wneud hynny. Bydd ein trefniadau newydd a'r ymgynghoriad ar adran 173 yn sicrhau nad oes gennym unrhyw fylchau lle gellir troi tenantiaid allan yn ddisymwth. Mae'r Ddeddf ffioedd yn eu hatal rhag gorfod talu'r ffioedd yn ôl. Mae gennym y trefniadau adneuon. Mae cyfres gyfan o bethau eraill rwy'n annog yr Aelodau i ddod yn fwy cyfarwydd â hwy yn y Ddeddf honno sy'n amddiffyn tenantiaid rhag y mathau o bethau y mae adran 21 yn cael ei defnyddio ar eu cyfer yn yr hen Ddeddf tai.
Dioch i'r Gweinidog.173
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf oedd i fod y cwestiynau amserol, ond ni chafwyd unrhyw gwestiynau amserol heddiw.174
The next item was supposed to be topical questions, but no topical questions were received.
Felly, y datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad cyntaf gan Hefin David.175
Therefore, the 90-second statements. The first statement is from Hefin David.
You won't believe this, Llywydd, but I always wanted to be on the stage and never had the opportunity, which is why I was delighted to attend the fifteenth annual suppers show of the Bedwas Theatre Group last weekend. Bedwas Theatre Group has been in existence since 1982, and they are a community-run organisation that provides entertainment, pantomimes, fundraising events for the community. They welcome people of all ages, regardless of ability, and they've got around 30 members, with people across all ages.176
If anyone wants to work in a theatrical environment, whether it's on stage, acting, singing, dancing or comedy, they have a chance with the Bedwas Theatre Group. If anyone is more inclined to the production side, then the group has the theatrical equipment and technical equipment and knowledge to show them and give them a start to what will be a very entertaining career. Bedwas Theatre Group believes there is a star in everyone, and that everyone can do something. The group has members who join who are very shy, and some who are restless and hyperactive, and all have gone on to succeed in doing something that they wanted.177
Much of what Bedwas Theatre Group does could not be done without the hard work of Caroline Hampson. Caroline is the group's chair and president, and has been a member since 1987, and the group's director and producer since 2001. During her time with the group, Caroline has been an inspiration. She has taken on the role of seamstress, make-up artist, as well as being a member of its management committee.178
In the Queen's birthday honours this year, Caroline was delighted to receive a British empire medal award for her voluntary work with the Bedwas Theatre Group. To people who know her, however, it was not a surprise—an award that was richly deserved. It's thanks to Caroline that the theatre group plays such a pivotal role in the heart of the community, and, whatever your age, the group says that it must be the magic of the stage that helps you succeed. 179
Ni fyddwch yn credu hyn, Lywydd, ond roeddwn i bob amser eisiau bod ar y llwyfan ac ni chefais erioed gyfle, a dyna pam roeddwn wrth fy modd yn mynychu pymthegfed sioe flynyddol Grŵp Theatr Bedwas y penwythnos diwethaf. Mae Grŵp Theatr Bedwas wedi bodoli ers 1982, ac mae'n fudiad sy'n cael ei redeg gan y gymuned ac mae'n darparu adloniant, pantomeimiau a digwyddiadau codi arian ar gyfer y gymuned. Maent yn croesawu pobl o bob oed, ni waeth beth yw eu gallu, ac mae ganddynt tua 30 o aelodau, sy'n cynnwys pobl o bob oed.
Os oes unrhyw un eisiau gweithio mewn amgylchedd theatraidd, boed hynny ar lwyfan, actio, canu, dawnsio neu gomedi, cânt gyfle i wneud hynny gyda Grŵp Theatr Bedwas. Os oes unrhyw un yn tueddu mwy at yr ochr gynhyrchu, mae gan y grŵp offer theatrig ac offer technegol a gwybodaeth i'w dangos iddynt a'u rhoi ar ben ffordd yn yr hyn a fydd yn yrfa ddifyr iawn. Mae Grŵp Theatr Bedwas yn credu bod pawb yn seren, a bod pawb yn gallu gwneud rhywbeth. Mae yna aelodau swil iawn yn ymuno â'r grŵp, a rhai sy'n aflonydd ac yn orfywiog, ac mae pob un wedi mynd ymlaen i lwyddo gyda rhywbeth roeddent eisiau ei wneud.
Ni fyddai wedi bod yn bosibl gwneud llawer o'r hyn a wnaeth Grŵp Theatr Bedwas heb waith caled Caroline Hampson. Caroline yw cadeirydd a llywydd y grŵp, ac mae wedi bod yn aelod ers 1987, ac yn gyfarwyddwr a chynhyrchydd y grŵp ers 2001. Yn ystod ei hamser gyda'r grŵp, mae Caroline wedi bod yn ysbrydoliaeth. Mae wedi ymgymryd â rôl gwniadwraig, artist coluro, yn ogystal â bod yn aelod o'i bwyllgor rheoli.
Yn anrhydeddau pen blwydd y Frenhines eleni, roedd Caroline wrth ei bodd yn derbyn medal yr ymerodraeth Brydeinig am ei gwaith gwirfoddol gyda Grŵp Theatr Bedwas. I bobl sy'n ei hadnabod, fodd bynnag, nid oedd yn syndod—roedd hi'n wobr haeddiannol iawn. I Caroline y mae'r diolch fod y grŵp theatr yn chwarae rhan mor ganolog yng nghalon y gymuned, a beth bynnag yw eich oedran, mae'r grŵp yn dweud mai hud y llwyfan sy'n eich helpu i lwyddo.
Jayne Bryant.180
Jayne Bryant.
Last week was Seafarers Awareness Week. The city of Newport has a very proud maritime heritage. On Sunday, a special service was held to remember the sacrifice of Newport seafarers who took part in D-day landings 75 years ago. The service was held alongside the unveiling of a commemorative anchor at the Mission To Seafarers near Alexandra Dock. This year also marks the twentieth anniversary of the establishment of the Newport branch of the Merchant Navy Association. Special mention must be given to Alan Speight, chair of the branch, for his dedication to the association, and to other stalwarts like Edward Watts for their contribution to the local community. Over the last two decades, the Newport branch has worked to commemorate members of the mercantile marine and the merchant navy. The branch is very active, and their work includes plaques dedicated to Newport seafarers lost in the first world war, a monument to the members of the arctic convoys famously described as the worst journeys in the world, and a monument to Raymond Victor Steed, who at just 14 years old was the youngest Welsh person to be killed in action during the second world war when his ship, the Empire Morn, was mined off the north African coast. Newport lost more merchant seamen in world war two than it did of all members of the army, navy and air force put together. I know that the Merchant Navy Association in Newport will continue to work tirelessly to ensure that, as a city, we will never forget those lost at sea.181
Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ymwybyddiaeth y Morwyr. Mae gan ddinas Casnewydd dreftadaeth forol falch iawn. Ddydd Sul, cynhaliwyd gwasanaeth arbennig i gofio am aberth morwyr Casnewydd a gymerodd ran yn y glaniadau D-Day 75 o flynyddoedd yn ôl. Cynhaliwyd y gwasanaeth ar y cyd â digwyddiad i ddadorchuddio angor coffa yn y Genhadaeth i Forwyr ger Doc Alexandra. Mae eleni hefyd yn nodi ugain mlynedd ers sefydlu cangen Casnewydd o Gymdeithas y Llynges Fasnachol. Rhaid rhoi sylw arbennig i Alan Speight, cadeirydd y gangen, am ei ymroddiad i'r gymdeithas, ac i'r hoelion wyth eraill fel Edward Watts am eu cyfraniad i'r gymuned leol. Dros y ddau ddegawd diwethaf, mae cangen Casnewydd wedi gweithio i goffáu aelodau'r llynges fasnachol. Mae'r gangen yn weithgar iawn, ac mae ei gwaith yn cynnwys placiau i goffáu morwyr o Gasnewydd a gollwyd yn y rhyfel byd cyntaf, cofeb i aelodau confois yr arctig a ddisgrifiwyd yn enwog fel y teithiau gwaethaf yn y byd, a chofeb i Raymond Victor Steed, y person ieuengaf o Gymru i gael ei ladd yn ymladd yn yr ail ryfel byd, ag yntau'n ddim ond 14 oed, pan ffrwydrwyd ei long, yr Empire Morn, oddi ar arfordir gogledd Affrica. Collodd Casnewydd fwy o fasnachlongwyr yn ystod yr ail ryfel byd nag a gollodd o holl aelodau'r fyddin, y llynges a'r awyrlu gyda'i gilydd. Gwn y bydd Cymdeithas y Llynges Fasnachol yng Nghasnewydd yn parhau i weithio'n ddiflino i sicrhau na fyddwn byth, fel dinas, yn anghofio'r rheini a gollwyd ar y môr.
Yr wythnos diwethaf, fe goronwyd dau Gymro yn bencampwyr y byd yn eu maes. Mewn cystadleuaeth rhwng 35 o wledydd a 300 o gystadleuwyr yn Ffrainc, fe ddaeth y Cymro Richard Jones o Lyndyfrdwy yn sir Ddinbych yn bencampwr cneifio'r byd—y cyntaf o Gymru erioed i ennill y teitl hwnnw. Roedd yn rhaid cneifio 20 o ddefaid, a mi wnaeth e hynny mewn 15 munud a 30 eiliad, ac er bod dau gneifiwr arall, y ddau yn gyn-bencampwyr y byd, wedi gorffen mewn amser ychydig yn gynt, ansawdd cneifio Richard sicrhaodd mai fe gipiodd y bencampwriaeth. Roedd e'n rhan o dîm o saith o Gymru, gydag aelod arall o'r tîm, Aled Jones o Bowys, yn dod yn bencampwr y byd am drin gwlân, dim ond y trydydd o Gymru i ddal y teitl hwnnw. Mi ddaeth Richard a'i bartner Alun Lloyd Jones o Langollen o fewn trwch blewyn hefyd i ennill pencampwriaeth tîm cneifio y byd. Os na weloch chi hanes eu camp nhw ar Ffermio ar S4C, yna mae yn werth ichi wylio eto. Mi fydd hefyd gyfle, wrth gwrs, i weld aelodau tîm Cymru wrth eu crefft yn cystadlu yn y sioe fawr yn Llanelwedd wythnos nesaf, lle dwi'n siŵr y bydd yna gryn ddathlu. Ond does dim gorffwys i Richard gan y bydd e'n amddiffyn ei goron fel pencampwr cneifio Cymru yn y sioe. Ar ran Cynulliad Cenedlaethol Cymru, felly, gaf i estyn ein llongyfarchiadau ni i gyd i dîm Cymru, ac yn enwedig i Richard Jones ac Aled Jones, pencampwyr byd diweddaraf Cymru a thestun balchder i bob un ohonom ni?182
Last week, two Welsh men were crowned world champions in their field. In a competition between 35 nations and 300 competitors in France, the Welshman Richard Jones from Glyndyfrdwy in Denbighshire became a world shearing champion, the first from Wales ever to have won that championship. He had to shear 20 sheep, and he did that in 15 minutes and 30 seconds, and although two other shearers—two former world champions—had finished in a slightly quicker time, it was the quality of the shearing that ensured that Richard took the title. He was part of a team of seven Welsh people, with another member, Aled Jones from Powys, becoming a world wool handling champion—only the third from Wales to hold that title. Richard and his partner, Alun Lloyd Jones from Llangollen, came to within a hair’s breadth of winning the world team shearing championship. If you haven't seen their story on Ffermio on S4C, it is worth catching. There will also be an opportunity to see members of the Welsh team working in the Royal Welsh Show in Builth Wells next week, and I'm sure there will be quite some celebration. But there will be no rest for Richard because he will defend his crown as the Welsh shearing champion in the Royal Welsh. On behalf of the National Assembly for Wales, may I extend our congratulations to the Welsh team, and particularly to Richard Jones and Aled Jones, Wales's latest world champions and a source of pride for each and every one of us?
Yr eitem nesaf, wedyn, yw'r datganiad gan Gadeirydd y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar flaenoriaethau Brexit. Dwi'n galw ar y Cadeirydd i wneud ei ddatganiad. David Rees.183
The next item, then, is the statement by the Chair of the External Affairs and Additional Legislation Committee on Brexit priorities. I call on the Chair to make his statement. David Rees.
Diolch, Llywydd. I've brought forward this statement today in order to give the Assembly an update on our priorities for Brexit for the remaining months of 2019, and hopefully to take some of the politics out of this as well. Members might have heard this said before many times at various points during the Brexit process, but nevertheless we are entering a critical phase between now and 31 October of this year. The decisions made over the coming months will have far-reaching consequences that will shape our politics for many, many years to come, and although many of these decisions will take place in Westminster, there are still a number of areas where we as a committee will focus our efforts on behalf of Wales.184
Yesterday we heard again from the Brexit Minister a statement, and I appreciate very much the continual updates we receive from the Minister. But as we heard yesterday, it was very much a stagnant position in Westminster because not much is going on there. Llywydd, in my statement today I would like to focus my comments on three priority areas that we believe are important for Wales: Brexit preparedness, particularly in terms of the implications for our economy; the risk to devolution and the future of the union of the United Kingdom as a consequence of what may come; and the impact of Brexit on EU and European Economic Area nationals living in Wales.185
During the last two and a half years, we have regularly examined the preparedness of key sectors in order to highlight the issues that are of particular importance to Wales. We have always focused on the issues that are relevant to Wales, and that's important for Members to remind themselves. This has included looking at the implications of Brexit for Welsh ports; taking a look at how public services in Wales are preparing; and examination of some of the implications for key sectors of the economy. Whilst much of this work has been done, it has to be noted that our work in this area, particularly in relation to no deal, cannot be considered to be an exhaustive list of the potential risks and benefits. In particular, it remains the case that the implications of leaving the EU without a deal could manifest themselves in unpredictable and damaging ways.186
Diolch, Lywydd. Rwyf wedi cyflwyno'r datganiad hwn heddiw er mwyn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Cynulliad am ein blaenoriaethau ar gyfer Brexit dros y misoedd sydd ar ôl o 2019, a gobeithio y byddwn yn tynnu rhywfaint o'r wleidyddiaeth allan o hyn hefyd. Efallai y bydd yr Aelodau wedi clywed hyn yn cael ei ddweud sawl gwaith o'r blaen ar adegau gwahanol yn ystod proses Brexit, ond serch hynny rydym yn dechrau ar gyfnod tyngedfennol rhwng yn awr a 31 Hydref eleni. Bydd y penderfyniadau a wneir dros y misoedd nesaf yn arwain at ganlyniadau pellgyrhaeddol a fydd yn dylanwadu ar ein gwleidyddiaeth am sawl blwyddyn i ddod, ac er y bydd llawer o'r penderfyniadau hyn yn digwydd yn San Steffan, mae nifer o feysydd o hyd lle y byddwn ni fel pwyllgor yn canolbwyntio ein hymdrechion ar ran Cymru.
Ddoe, clywsom ddatganiad eto gan y Gweinidog Brexit, ac rwy'n gwerthfawrogi'r diweddariadau parhaus rydym yn eu cael gan y Gweinidog. Ond fel y clywsom ddoe, roedd pethau'n ddisymud iawn yn San Steffan gan nad oes llawer yn digwydd yno. Lywydd, yn fy natganiad heddiw, hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau ar dri maes blaenoriaeth sydd, yn ein barn ni, yn bwysig i Gymru: paratoi ar gyfer Brexit, yn enwedig o ran y goblygiadau i'n heconomi; y risg i ddatganoli a dyfodol undeb y Deyrnas Unedig o ganlyniad i'r hyn a allai ddod; ac effaith Brexit ar wladolion yr UE a'r Ardal Economaidd Ewropeaidd sy'n byw yng Nghymru.
Yn ystod y ddwy flynedd a hanner ddiwethaf, rydym wedi edrych yn rheolaidd ar barodrwydd sectorau allweddol er mwyn tynnu sylw at y materion sy'n arbennig o bwysig i Gymru. Rydym bob amser wedi canolbwyntio ar y materion sy'n berthnasol i Gymru, ac mae'n bwysig fod yr Aelodau yn atgoffa eu hunain o hynny. Mae hyn wedi cynnwys edrych ar oblygiadau Brexit i borthladdoedd Cymru; edrych ar sut y mae gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn paratoi; ac archwilio rhai o'r goblygiadau ar gyfer sectorau allweddol o'r economi. Er bod llawer o'r gwaith hwn wedi'i wneud, mae'n rhaid nodi na ellir ystyried ein gwaith yn y maes hwn, yn enwedig mewn perthynas â gadael heb gytundeb, yn rhestr gynhwysfawr o'r risgiau a'r manteision posibl. Yn fwyaf arbennig, mae'n dal i fod yn wir y gallai goblygiadau gadael yr UE heb gytundeb amlygu eu hunain mewn ffyrdd niweidiol na ellir eu rhagweld.
Which brings me to the challenges of the next three to four months. And it is important that we discuss this today, because we are going to have recess on Friday, a new Prime Minister will come into force next week, he will form a new Government, and we will not be returning until mid September. A lot can happen in that time. Businesses in Wales lack clarity on our future trading arrangements, and are currently wrestling with preparations for a damaging 'no deal' Brexit. The risks to the food and drinks industry, particularly the red meat sector, are considerable. We know that 88 per cent of food and drink exports currently go to the European market and that the tariffs that would be placed on these exports in the event of no deal and World Trade Organization rules could be crippling. And, moreover, the effects of non-tariff barriers and of sanitary and biosecurity checks at our borders and ports would pose a significant threat to the Welsh economy and the flow of goods and services with our nearest markets. And whilst we have been assured to some extent of the Welsh Government's planning as regards these matters, we will continue to scrutinise their activities in these areas during the coming months, and it must be said that no amount of planning—no amount of planning—can prepare us for such a scenario fully.187
Turning to our second priority, leaving the EU necessitates the need for the Governments and legislatures of the constituent nations of the United Kingdom to transform the way they work together, and to ensure the interests of their nations are managed fairly as we leave the range of EU-wide common policy frameworks. Fundamentally, there appears to be a consensus emerging from all, except the UK Government, that existing inter-governmental structures must change to keep pace with our future outside the EU. We, and the Constitutional and Legislative Affairs Committee, have previously highlighted that inter-governmental mechanisms within the UK are inadequate. That's a gentle word, because we were stronger in some of our other condemnations of it. And it is the inadequacy of these mechanisms that is likely to cause the increasing strain in the relationship between the UK and devolved Governments in the months and the years ahead. There are two new scrutiny challenges that we, as an Assembly, must address with some urgency, and that's the emergence of UK-wide common policy frameworks and the impact on devolution of UK international agreements.188
Llywydd, I am pleased to note the action the Chairs' forum commented upon last week. They've agreed to take work in relation to the frameworks forward, and Chairs of their respective committees will pass it on with their committees. I'm very much appreciative of that fact. I look forward to working with colleagues from across the Chamber and other Assembly committees as we meet those challenges posed under these new scrutiny tasks. And a very serious question we must ask ourselves is: how do we scrutinise these? And perhaps how do we do so with other legislatures as well. In doing so, we must keep in mind that decisions on frameworks and international agreements will have a profound effect on our ability to implement policies for the people of Wales in devolved areas, which are obviously of importance. For example, agricultural policy, environmental protection, and aspects of healthcare and transport policy—they can all be impacted upon by international agreements and the Welsh Government would be required to discuss the implementation of those through its policies.189
Our third priority relates to the freedom of movement and the continuation of citizens' rights after Brexit. And although there's broad consensus that there should be a reciprocal guarantee on citizens' rights after Brexit, there are still large areas of future policy that need to be considered and agreed. And it's for that reason that we have launched a consultation into the implications of the UK Government’s White Paper on the future of immigration rules after Brexit. We will also be launching an online conversation through the Dialogue app in the coming weeks, and holding focus group sessions with those most likely to be affected by changes to these rules in the autumn term. We cannot fail to do so. It is critical that we support our EU citizens living in Wales, because throughout this process, the important thing for us as a committee is to state clearly to EU citizens living in Wales, 'You will always be welcomed here. The contribution you make is valued, and we hope that you will continue to make your lives here as part of our communities up and down this great country of ours.'190
This was the message that I relayed during the recent visit of His Excellency the Romanian ambassador to the UK. It was frightening, in an unofficial discussion we had with him and his accompanying group from the honorary consulate in Wales, to hear them highlight how they as a family, or their children, were actually still told to go home—and they were children going to a Welsh-medium school. It's a message I want to continue to relay during the months ahead of us. It's something I think every Member in this Chamber will want to join with me in relaying—that Wales will always be a home to people who want to live here and work here and actually help us serve our people. Diolch yn fawr.191
Daw hynny â mi at heriau'r tri neu bedwar mis nesaf. Ac mae'n bwysig ein bod yn trafod hyn heddiw, oherwydd byddwn yn cael toriad ddydd Gwener, bydd Prif Weinidog newydd yn dod i rym yr wythnos nesaf, bydd yn ffurfio Llywodraeth newydd, ac ni fyddwn yn dychwelyd tan ganol mis Medi. Gall llawer ddigwydd yn ystod y cyfnod hwnnw. Nid oes gan fusnesau yng Nghymru ddigon o eglurder ynghylch ein trefniadau masnachu yn y dyfodol, ac ar hyn o bryd maent yn ymgodymu â pharatoadau ar gyfer Brexit 'dim bargen' niweidiol. Mae'r risgiau i'r diwydiant bwyd a diod, yn enwedig y sector cig coch, yn sylweddol. Gwyddom fod 88 y cant o allforion bwyd a diod yn mynd i'r farchnad Ewropeaidd ar hyn o bryd ac y gallai'r tariffau a fyddai'n cael eu gosod ar yr allforion hyn os na cheir cytundeb ac o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd fod yn llethol. Ac ar ben hynny, byddai effeithiau rhwystrau di-dariff ac archwiliadau glanweithdra a bioddiogelwch ar ein ffiniau ac yn ein porthladdoedd yn fygythiad arwyddocaol i economi Cymru a llif nwyddau a gwasanaethau gyda'n marchnadoedd agosaf. Ac er ein bod wedi cael sicrwydd, i ryw raddau, ynglŷn â gwaith cynllunio Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r materion hyn, byddwn yn parhau i graffu ar eu gweithgareddau yn y meysydd hyn yn ystod y misoedd nesaf, ac mae'n rhaid dweud nad oes unrhyw fesur o gynllunio—unrhyw faint o gynllunio—a all ein paratoi ar gyfer senario o'r fath yn llawn.
Gan droi at ein hail flaenoriaeth, mae gadael yr UE yn golygu bod angen i Lywodraethau a deddfwrfeydd gwledydd cyfansoddol y Deyrnas Unedig drawsnewid y ffordd y maent yn gweithio gyda'i gilydd, a sicrhau bod buddiannau eu gwledydd yn cael eu rheoli'n deg wrth i ni fynd o gyrraedd ystod yr UE o fframweithiau polisi cyffredin. Yn y bôn, ymddengys bod consensws yn dod i'r amlwg gan bawb, ar wahân i Lywodraeth y DU, fod yn rhaid i strwythurau rhynglywodraethol presennol newid er mwyn bod yn gymwys ar gyfer ein dyfodol y tu allan i'r UE. Rydym ni, a'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, wedi tynnu sylw o'r blaen at y ffaith bod mecanweithiau rhynglywodraethol o fewn y DU yn annigonol. Mae hwnnw'n air caredig, oherwydd roeddem yn defnyddio geiriau cryfach yn rhai o'n condemniadau eraill ohonynt. Ac annigonolrwydd y mecanweithiau hyn sy'n debygol o achosi'r straen cynyddol yn y berthynas rhwng y DU a'r llywodraethau datganoledig yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod. O ran craffu, ceir dwy her newydd y mae'n rhaid i ni fel Cynulliad roi sylw iddynt ar frys, sef fframweithiau polisi cyffredin y DU gyfan ac effaith cytundebau rhyngwladol y DU ar ddatganoli.
Lywydd, rwy'n falch o nodi'r camau gweithredu y gwnaeth fforwm y Cadeiryddion sylwadau arnynt yr wythnos diwethaf. Maent wedi cytuno i fwrw ymlaen â'r gwaith ar y fframweithiau, a bydd Cadeiryddion eu pwyllgorau yn ei basio ymlaen gyda'u pwyllgorau. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith honno'n fawr. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chyd-Aelodau o bob rhan o'r Siambr a phwyllgorau eraill y Cynulliad wrth i ni ymateb i'r heriau a ddaw yn sgil y tasgau craffu newydd hyn. A chwestiwn difrifol iawn y mae'n rhaid i ni ei ofyn i'n hunain yw: sut y craffwn ar y rhain? Ac, efallai, sut y mae gwneud hynny gyda deddfwrfeydd eraill hefyd. Wrth wneud hynny, mae'n rhaid i ni gadw mewn cof y bydd penderfyniadau ar fframweithiau a chytundebau rhyngwladol yn cael effaith ddofn ar ein gallu i weithredu polisïau ar gyfer pobl Cymru mewn meysydd sydd wedi'u datganoli, sy'n amlwg yn bwysig. Er enghraifft, polisi amaethyddol, diogelu'r amgylchedd, ac agweddau ar bolisïau gofal iechyd a thrafnidiaeth—gall cytundebau rhyngwladol effeithio arnynt i gyd, a byddai disgwyl i Lywodraeth Cymru drafod gweithredu'r rheini drwy ei pholisïau.
Mae'r drydedd flaenoriaeth yn ymwneud â'r rhyddid i symud a pharhad hawliau dinasyddion ar ôl Brexit. Ac er bod consensws eang y dylid cael gwarant gyfatebol ar hawliau dinasyddion ar ôl Brexit, mae yna feysydd polisi mawr ar gyfer y dyfodol y mae angen eu hystyried a chytuno arnynt o hyd. Ac am y rheswm hwnnw, rydym wedi lansio ymgynghoriad ar oblygiadau Papur Gwyn Llywodraeth y DU ar ddyfodol rheolau mewnfudo ar ôl Brexit. Byddwn hefyd yn lansio sgwrs ar-lein drwy'r ap Dialogue yn ystod yr wythnosau nesaf, ac yn cynnal sesiynau grŵp ffocws gyda'r rhai sy'n fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan newidiadau i'r rheolau hyn yn ystod tymor yr hydref. Ni allwn fethu â gwneud hynny. Mae'n hanfodol ein bod yn cefnogi dinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru, oherwydd drwy gydol y broses hon, y peth pwysig i ni fel pwyllgor yw datgan yn glir i ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru, 'Bydd croeso i chi yma bob amser. Rydym yn gwerthfawrogi'r cyfraniad rydych yn ei wneud, ac rydym yn gobeithio y byddwch yn parhau i fyw eich bywydau yma yn rhan o'n cymunedau ar hyd a lled y wlad wych hon.'
Dyma'r neges a gyflëwyd gennyf yn ystod ymweliad diweddar Ei Ardderchogrwydd, llysgennad Rwmania â'r DU. Mewn trafodaeth answyddogol a gawsom gydag ef a'r grŵp a ddaeth gydag ef o'r conswl anrhydeddus yng Nghymru, roedd yn frawychus eu clywed yn sôn am y ffordd roedd pobl yn dal i ddweud wrthynt hwy fel teulu, neu wrth eu plant, am fynd adref—ac roeddent yn blant a oedd yn mynychu ysgol cyfrwng Cymraeg. Mae'n neges rwyf am barhau i'w hailadrodd dros y misoedd sydd o'n blaenau. Mae'n neges rwy'n credu y bydd pob Aelod yn y Siambr hon yn dymuno ei hailadrodd hefyd—sef y bydd Cymru bob amser yn gartref i bobl sydd eisiau byw yma a gweithio yma ac sydd, mewn gwirionedd, yn ein helpu i wasanaethu ein pobl. Diolch yn fawr.
Can I begin by thanking David Rees for the way he Chairs the committee? I think it's a monumental task in a most remarkable period of our political history, and we have a very necessary part to play here in Wales, and David's leadership has been instrumental in getting that committee to work with incredible effectiveness and really deep agreement on many, many issues, which, given the passionate views that are held by people, is a remarkable feat. 192
I have to say, having started on that positive note, I'm very disappointed by the poor attendance of the Welsh Government for this session. I think all the Ministers with the relevant responsibility here should have attended. I'm not sure why they haven't, because to balance my remarks, there's been excellent participation from the Welsh Government in the work of the committee and some high-quality, candid, wise evidence from Government Ministers. So, again, I think it is out of character in terms of the way they've behaved so far in our role in scrutinising their effectiveness as a Government. But, I do think it's appropriate to put those remarks on the record. 193
I believe that a 'no deal' outcome would be a grave risk. I can't see how any rational person could possibly come to any other conclusion. Even if Brexit becomes more settled in the medium to long term—and it might; you can make those predictions—short-term turbulence would be severe. We've got no right to make decisions that expose the most vulnerable in our society to those risks, far apart from what we might do in a longer term economic capacity in this country. So, I think that needs to be noticed. And it's been a real problem for those who are, beyond rhetoric, committed to a 'no deal' outcome, at least as being held as a prospect. Because the other side simply see it as something that holds very little credibility given the damage it would cause to those that propose it. 194
There's a danger of triggering a recession with a 'no deal', perhaps even a severe recession. What is certainly the case is that any recession would hit probably hardest in Wales. We are the most exposed part of the British economy. The pound is predicted to fall to parity with the dollar by many analysts. If anyone heard the Radio 4 financial news this morning, it was not a nice way to start your day. That would be a level last seen in the recession of the early 1980s. It would have a big impact on effective income levels in this country as so much of the global economy is enumerated in dollars. We would see our wage rates, in effect, fall quite considerably. As the Chair has said, the lamb, steel, auto and aeronautical sectors face particular challenges, and I commend the work that's been done in particular in these areas and the response of the Welsh Government in trying to prepare as much as it can to soften the impact in those areas. 195
And in the world after Brexit, UK inter-governmental structures will need reform, a reform that strengthens the union and allows common frameworks to work effectively. I again commend the Welsh Government for its balanced approach. It has conceded where it has considered the UK Government to have been really constructive, and it has also inevitably brought our attention to areas that it considers deficient. But I do think there's a level of genuine goodwill on both sides—both the UK Government and the Welsh Government—in terms of navigating this period and ensuring that we do have structures that are going to be robust for the future. 196
But I do believe the following situation, or the circumstances that may emerge in the next three months, could be particularly damaging to the union and to Wales. We need to be aware that the next three months will be like no other period potentially in our political history in the last 100 years in peacetime. And that we have to realise—. This is not a normal situation; it's taken three years to get to this stage, but what happens next could be very quick and dramatic.197
I think we should rule out now a 'no deal' Brexit and make that clear across the Chamber. How has it become the default position that we could tolerate a 'no deal' Brexit? Whoever voted for it? How many of us heard "'no deal' Brexit" in the referendum campaign? Not a whisper, and plenty of evidence amongst those that proposed ending our relationship with the EU that that would not be the way that divorce would be arranged.198
Proroguing Parliament—well, we do have a popular, or at least a character who is regarded by many as popular, and he's referred to as the eighteenth century member. Well, proroguing Parliament would be a seventeenth century measure it seems to me. A Charles I approach to dealing with Parliament. But—199
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i David Rees am y ffordd y mae'n cadeirio'r pwyllgor? Credaf ei bod yn dasg anferthol mewn cyfnod hynod ryfeddol o'n hanes gwleidyddol, ac mae gennym ni ran angenrheidiol iawn i'w chwarae yma yng Nghymru, ac mae arweinyddiaeth David wedi bod yn allweddol i sicrhau bod y pwyllgor hwnnw'n gweithio'n anhygoel o effeithiol a chyda chytundeb dwfn iawn ar lawer o faterion, sydd, o gofio'r safbwyntiau angerddol sydd gan bobl, yn gamp ryfeddol.
Mae'n rhaid i mi ddweud, ar ôl dechrau ar y nodyn cadarnhaol hwnnw, rwy'n siomedig iawn ynglŷn â phresenoldeb gwael Llywodraeth Cymru ar gyfer y sesiwn hon. Rwy'n credu y dylai'r holl Weinidogion sydd â'r cyfrifoldeb perthnasol yma fod wedi ei mynychu. Nid wyf yn siŵr pam nad ydynt wedi gwneud hynny, oherwydd, er mwyn cydbwyso fy sylwadau, cafwyd cyfranogiad rhagorol gan Lywodraeth Cymru yng ngwaith y pwyllgor a thystiolaeth ddidwyll, ddoeth o ansawdd uchel gan Weinidogion y Llywodraeth. Felly, unwaith eto, credaf ei fod yn anarferol o ran y ffordd y maent wedi ymddwyn hyd yn hyn yn ein rôl yn craffu ar eu heffeithiolrwydd fel Llywodraeth. Ond rwy'n credu ei bod yn briodol cofnodi'r sylwadau hynny.
Credaf y byddai canlyniad 'dim bargen' yn risg ddifrifol. Ni allaf weld sut y gallai unrhyw berson rhesymegol ddod i unrhyw gasgliad arall. Hyd yn oed pe bai Brexit yn datblygu i fod yn fwy sefydlog yn y tymor canolig i'r tymor hir—ac mae hynny'n bosibl; gallwch wneud y rhagfynegiadau hynny—byddai'r cythrwfl tymor byr yn ddifrifol. Nid oes gennym unrhyw hawl i wneud penderfyniadau sy'n gwneud y rhai mwyaf bregus yn ein cymdeithas yn agored i'r peryglon hynny, ar wahân i'r hyn y gallem ei wneud mewn capasiti economaidd mwy hirdymor yn y wlad hon. Felly, rwy'n credu bod angen sylwi ar hynny. Ac mae wedi bod yn broblem wirioneddol i'r rhai sydd, y tu hwnt i rethreg, wedi ymrwymo i ganlyniad 'dim bargen', fel posibilrwydd o leiaf. Oherwydd mae'r ochr arall yn ei weld fel rhywbeth sydd â fawr iawn o hygrededd yn perthyn iddo o ystyried y niwed y byddai'n ei achosi i'r rhai sy'n ei argymell.
Mae perygl o achosi dirwasgiad gyda 'dim bargen', a dirwasgiad difrifol o bosibl hyd yn oed. Yr hyn sy'n sicr yn wir yw y byddai unrhyw ddirwasgiad, mae'n debyg, yn taro Cymru galetaf. Ni yw'r rhan fwyaf agored o economi Prydain. Mae llawer o ddadansoddwyr yn rhagweld y bydd y bunt yn disgyn i lefel y ddoler. Os clywodd unrhyw un newyddion ariannol Radio 4 y bore yma, nid oedd yn ffordd braf o ddechrau eich diwrnod. Byddai honno'n lefel nas gwelwyd ers y dirwasgiad ar ddechrau'r 1980au. Byddai'n cael effaith fawr ar lefelau incwm effeithiol yn y wlad hon gan fod cymaint o'r economi fyd-eang yn cael ei chyfrif mewn doleri. Byddem yn gweld ein cyfraddau cyflog yn gostwng yn eithaf sylweddol i bob pwrpas. Fel y dywedodd y Cadeirydd, mae'r sectorau cig oen, dur, modurol ac awyrenegol yn wynebu heriau penodol, ac rwy'n cymeradwyo'r gwaith a wnaethpwyd yn y meysydd hyn yn arbennig ac ymateb Llywodraeth Cymru wrth geisio paratoi cymaint ag y gall i leddfu'r effaith yn y meysydd hynny.
Ac yn y byd ar ôl Brexit, bydd angen diwygio strwythurau rhynglywodraethol y DU, diwygio sy'n cryfhau'r undeb ac sy'n caniatáu i fframweithiau cyffredin weithio'n effeithiol. Unwaith eto, rwy'n canmol Llywodraeth Cymru am ei hymagwedd gytbwys. Mae wedi nodi'r meysydd lle mae'n ystyried bod Llywodraeth y DU wedi bod yn adeiladol iawn, ac mae hefyd, yn anochel, wedi tynnu ein sylw at feysydd y mae'n eu hystyried yn ddiffygiol. Ond rwy'n credu bod yna lefel o ewyllys da gwirioneddol ar y ddwy ochr—Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru—o ran llywio drwy'r cyfnod hwn a sicrhau bod gennym strwythurau cadarn ar gyfer y dyfodol.
Ond rwy'n credu y gallai'r sefyllfa ganlynol, neu'r amgylchiadau a allai ddod i'r amlwg yn ystod y tri mis nesaf, fod yn arbennig o niweidiol i'r undeb ac i Gymru. Mae angen i ni fod yn ymwybodol y bydd y tri mis nesaf yn gwbl wahanol i unrhyw gyfnod arall o heddwch yn ein hanes gwleidyddol dros y 100 mlynedd diwethaf. A bod rhaid i ni sylweddoli—. Nid yw hon yn sefyllfa arferol; mae wedi cymryd tair blynedd i gyrraedd y cam hwn, ond gallai'r hyn sy'n digwydd nesaf ddigwydd yn gyflym a gall fod yn ddramatig iawn.
Credaf y dylem ddiystyru Brexit heb gytundeb yn awr a gwneud hynny'n glir ar draws y Siambr. Sut y mae wedi dod yn sefyllfa ddiofyn y gallem oddef Brexit heb gytuneb? Pwy yn y byd a bleidleisiodd dros hynny? Faint ohonom a glywodd "Brexit 'dim bargen'" yn ymgyrch y refferendwm? Dim gair, a digon o dystiolaeth ymysg y rhai a argymhellai ein bod yn dirwyn ein perthynas â'r UE i ben nad dyna'r ffordd y byddai'r ysgariad yn cael ei drefnu.
Gohirio'r Senedd—wel, mae gennym gymeriad poblogaidd, neu gymeriad sy'n cael ei ystyried yn boblogaidd gan lawer o leiaf, a chyfeirir ato fel yr aelod o'r ddeunawfed ganrif. Wel, mae'n ymddangos i mi y byddai gohirio'r Senedd yn ddull o weithredu o'r ail ganrif ar bymtheg. Dull Siarl I o ymdrin â'r Senedd. Ond—
Will you take an intervention?200
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I fear I can't on a statement. 201
Rwy'n ofni na allaf ar ddatganiad.
This is a statement. 202
Datganiad yw hwn.
But Parliament is the national forum of the British state. Now, I know some of you don't sign up completely to that, but just as we are the national forum of Wales, Parliament is the national forum of the British state, and at this time of supreme domestic crisis, to even tolerate others proposing proroguing Parliament as an option to get you over the line of a 'no deal' Brexit is utterly preposterous and it should be ruled out by all responsible politicians.203
Another thing that should be ruled out is any situation, any approach, that leads to immediate acrimonious relations with the EU. We are leaving. It's for us to convince them that we're doing it with respect to all the vital considerations and interests that are out there with our partners and with ourselves. And I do fear a very ugly form of nationalism developing, in certain quarters anyway, that suddenly turns any failure on the part of the UK Government to somehow be the fault of Johnny European foreigner, and that needs to be called out. We need positive relations with the EU from day one. How are we ever going to get the sort of trading relationship that we require?204
If I may conclude, the best outcome has always been a deal. I urge all those to be as generous as possible in getting a deal over the line. It has to be, in essence, what is there. What is there is not Mrs May's deal; it is the EU's deal proposed with the British state. It is above any particular politician. I know the Welsh Government has had some reservations, but we are facing the prospect of 'no deal' or the current deal perhaps slightly modified through a political statement. That's where we are. And that current deal would respect the Brexit referendum and it would also respect the economic and trading realities that currently exist, and will likely exist for many years to come. And to fly in the face of those and pretend we live in some seventeenth century world, where British dominance over world trade is emerging, is preposterous and needs to end now. 205
Ond y Senedd yw fforwm cenedlaethol y wladwriaeth Brydeinig. Nawr, rwy'n gwybod nad yw rhai ohonoch yn cytuno'n llwyr â hynny, ond yn yr un modd â'n bod yn fforwm cenedlaethol Cymru, y Senedd yw fforwm cenedlaethol y wladwriaeth Brydeinig, ac ar yr adeg hon o argyfwng domestig mawr, mae hyd yn oed goddef i eraill gynnig gohirio’r Senedd fel opsiwn i fynd â chi dros linell Brexit heb gytundeb yn gwbl hurt a dylai pob gwleidydd cyfrifol ddiystyru hynny.
Peth arall y dylid ei ddiystyru yw unrhyw sefyllfa, unrhyw ymagwedd, sy'n arwain at gysylltiadau chwerw ar unwaith â'r UE. Rydym yn gadael. Mater i ni yw eu hargyhoeddi hwy ein bod yn ei wneud mewn perthynas â’r holl ystyriaethau a buddiannau allweddol sydd ar gael gyda'n partneriaid a gyda ni. Ac rwy'n ofni ffurf hyll iawn ar genedlaetholdeb sy’n datblygu, mewn rhai mannau beth bynnag, sy'n sydyn yn troi unrhyw fethiant ar ran Llywodraeth y DU yn fai ar yr Ewropead estron rywsut, ac mae angen ymdrin â hyn. Mae arnom angen cysylltiadau cadarnhaol gyda'r UE o'r diwrnod cyntaf. Sut y cawn ni byth y math o berthynas fasnachu sydd ei hangen arnom?
Os caf ddod i ben, y canlyniad gorau o’r cychwyn yw cytundeb. Anogaf bawb i fod mor hael â phosibl wrth geisio sicrhau cytundeb. Rhaid iddo fod yr hyn sydd yno, yn y bôn. Nid cytundeb Mrs May yw’r hyn sydd yno; cytundeb yr UE a argymhellwyd gyda'r wladwriaeth Brydeinig ydyw. Mae'n fwy nag unrhyw wleidydd penodol. Rwy'n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru rai amheuon, ond rydym yn wynebu'r posibilrwydd o 'ddim bargen', neu’r cytundeb presennol efallai wedi'i addasu ychydig drwy ddatganiad gwleidyddol. Dyna lle rydym ni. A byddai'r cytundeb presennol hwnnw’n parchu refferendwm Brexit a byddai hefyd yn parchu'r realiti economaidd a masnachol sy'n bodoli ar hyn o bryd, ac sy'n debygol o fodoli am lawer o flynyddoedd i ddod. Ac mae mynd yn groes i hwnnw ac esgus ein bod yn byw yn yr ail ganrif ar bymtheg, lle mae goruchafiaeth Prydain dros fasnach y byd yn datblygu, yn hurt ac mae angen rhoi diwedd ar hynny yn awr.
Can I thank David for his contribution, and particularly for his kind words at the start of that? Just to inform everybody, I have received apologies from the Counsel General. I do agree that perhaps Ministers are Brexited-out a little bit, but it is an important area that we need to ensure—. And, to be fair to them, it's quite right that Ministers have never shied away from coming to the committee and being full and frank with the committee, and the odd UK Minister has done that as well. 206
He also highlighted concerns again that the next three months are critical three months—August, September, October. I think, actually, four and five months, because I think November, December, after we leave, if we do so without a deal, are going to be just as bad, facing some challenging times for us. But there are going to be critical times ahead. He's also highlighted a strange task of claiming democracy, but yet proroguing Parliament, which denies democracy in one sense. So, it's something we can't have a say on, unfortunately, because we are not able to stop that, but it is an impact that we should be fully aware of, because the consequences of that are serious to us, because if they prorogue Parliament, clearly nothing gets done in Westminster for those months. It impacts upon what we do—we don't know where we will go. We clearly wouldn't understand one thing is the purpose of it is a 'no deal' exit, and that is something we would therefore clearly have to accept is going to happen. But the consequences beyond that are something we really don't understand. Because, as David highlighted, what's important is to strengthen the union through the reform, and if you prorogue Parliament, I somehow struggle to see how that will strengthen the union through reform. So it is a very serious question we have to watch.207
He has made quite clear again the challenges that a 'no deal' would bring to the UK as a whole, and the risks that we would be facing. And he's quite right on the parity of the pound; I read this morning that they anticipate the pound will drop to $1. I remember the time when it was $4 something to a pound; actually, I do remember an awful lot $2.50 to the pound. I know it's dropped dramatically, but I've never seen it to $1 to a pound—that's absolutely crazy. And those are the figures they're talking about. So we do need to be very wary of the consequences, because, yes, a lot of global products are actually purchased in the process through dollars—oil being a perfect example of that—and that will impact upon everything we do, because it impacts upon the transport costs of everything we deliver. So, it is challenging ahead of us if that does happen as a consequence.208
A gaf fi ddiolch i David am ei gyfraniad, ac yn arbennig am ei eiriau caredig ar y dechrau? I bawb gael gwybod, rwyf wedi derbyn ymddiheuriadau gan y Cwnsler Cyffredinol. Rwy'n cytuno efallai fod Gweinidogion wedi cael digon ar Brexit i raddau, ond mae'n faes pwysig ac mae'n rhaid inni sicrhau—. Ac i fod yn deg â hwy, mae'n hollol iawn nad yw Gweinidogion erioed wedi cilio rhag dod i’r pwyllgor a bod yn drwyadl ac yn onest gyda'r pwyllgor, ac mae ambell un o Weinidogion y DU wedi gwneud hynny hefyd.
Tynnodd sylw hefyd at bryderon eto fod y tri mis nesaf yn dri mis allweddol—Awst, Medi, Hydref. Y pedwar a phum mis nesaf mewn gwirionedd, gan fy mod yn credu y bydd Tachwedd a Rhagfyr, ar ôl i ni adael, os byddwn yn gadael heb gytundeb, yr un mor ddrwg, a byddwn yn wynebu cyfnod heriol. Ond mae yna amser tyngedfennol o’n blaenau. Mae hefyd wedi tynnu sylw at y dasg ryfedd o hawlio democratiaeth, ond gohirio’r Senedd hefyd, sy'n gwadu democratiaeth ar un ystyr. Felly, yn anffodus, nid yw’n rhywbeth y cawn fynegi barn yn ei gylch am na allwn atal hynny, ond mae'n effaith y dylem fod yn gwbl ymwybodol ohoni, oherwydd mae canlyniadau hynny’n ddifrifol i ni, oherwydd os ydynt yn gohirio’r Senedd, yn amlwg ni fydd dim yn cael ei wneud yn San Steffan dros y misoedd hynny. Mae'n effeithio ar yr hyn a wnawn—nid ydym yn gwybod i ble y byddwn yn mynd. Mae'n amlwg na fyddem yn deall un peth sy'n ddiben iddo sef gadael heb gytundeb, ac mae hynny'n rhywbeth y byddem yn amlwg yn gorfod derbyn ei fod yn mynd i ddigwydd. Ond mae'r canlyniadau y tu hwnt i hynny yn rhywbeth nad ydym yn ei ddeall o gwbl. Oherwydd, fel y pwysleisiodd David, yr hyn sy'n bwysig yw cryfhau'r undeb drwy ddiwygio, ac os ydych chi'n gohirio'r Senedd, rwy'n ei chael hi'n anodd gweld sut y bydd hynny'n cryfhau'r undeb drwy ddiwygio. Felly mae'n gwestiwn difrifol iawn sy'n rhaid i ni ei wylio.
Mae wedi gwneud yn hollol glir eto yr heriau y byddai 'dim bargen' yn eu creu i'r DU gyfan, a'r risgiau y byddem yn eu hwynebu. Ac mae'n hollol iawn ar baredd y bunt; darllenais y bore yma eu bod yn rhagweld y bydd y bunt yn gostwng i $1. Rwy'n cofio'r adeg pan oedd yn $4 a rhywbeth i’r bunt; mewn gwirionedd, rwy'n cofio $2.50 i'r bunt yn dda iawn. Rwy'n gwybod ei bod wedi gostwng yn ddramatig, ond nid wyf erioed wedi ei weld yn $1 i’r bunt—mae hynny'n gwbl wallgof. A dyna'r ffigurau y maent yn sôn amdanynt. Felly mae angen i ni fod yn wyliadwrus iawn o'r canlyniadau, oherwydd mae llawer o gynhyrchion byd-eang yn cael eu prynu yn y broses drwy ddoleri—mae olew yn enghraifft berffaith o hynny—a bydd hynny'n effeithio ar bopeth a wnawn, oherwydd mae'n effeithio ar gostau cludiant popeth a gyflenwn. Felly, mae cyfnod heriol o'n blaenau os yw hynny'n digwydd o ganlyniad.
I'd also like to thank David Rees for his excellent chairmanship of the committee, and the officials who do such a sterling job in assisting our work. I consider it a privilege that I'm able to play a part of a committee that's doing this important work relating to Brexit in this crucial, bizarre time in our politics, and with people from across different parties who want to take the issues we face seriously, and want to work constructively, to scrutinise decisions, and put forward suggestions for the future. And in that regard, I'd like to associate myself with much of what David Melding has said.209
Chair, these are worrying times, and something I've talked about before is the opportunity cost that's been thrown up by all of this planning for 'no deal', and all of the resource that we could have otherwise spent on building up our nation and improving services. The Wales Audit Office, I know, are alive to this—they gave evidence to us along those lines. Do you agree that when we finally get to the other side, whether it's 'deal' or 'no deal' or 'remaining'—whatever it is that faces us—that that's going to be a big job of work for us to look at?210
You've also talked about the absolutely vital role that our committee is going to be doing in speaking to EU nationals living in Wales, and the impact that the uncertainty has on them. A few weeks ago, I met a constituent of mine who is an EU national and she presented me with a book of Brexit testimonials, called In Limbo. The name says it all, doesn't it? So many people's lives have been just caught in suspension at the moment because of this uncertainty. And you referred, Chair, to the fact that one person we were speaking to recently had spoken about how their child had been told to, 'Go home.' Well, some constituents who are EU nationals have said very similar things to me as well. It's not right and I'd like to associate myself with the remarks that you've made to all the EU nationals living in Wales—please know that you are welcome, that your contribution to our economy and our society is valued and it enriches us profoundly.211
I'm delighted that, as a committee, we will be considering the future of the union as part of our future work programme. There is a pressing need to scrutinise inter-governmental structures, and to keep the UK Government's feet to the fire, in terms of the draft principles that were published recently, given that, so far, they've given no indication that they intend to change their brazen ways. I look forward to scrutinising the common policy frameworks and working to ensure Westminster does not get away with signing international agreements that have the potential to degrade devolved services without Wales having a voice.212
At times like this, with revolution almost in the air, it is the duty of this place, and the Government, to prepare for the future. Yes, this means preparing for all sorts of different Brexit eventualities, but it also means preparing this country for different constitutional eventualities. The First Minister himself told the committee that there are moving parts to this union, of which the Welsh Government is not in control, and that it may be possible that Wales will need to consider its constitutional future very soon, were Scotland to become independent, for example. There is therefore a duty on the Welsh Government to prepare the groundwork for this eventuality—something that, I accept, is outside the scope of our committee.213
So, I repeat my call—speaking as an individual member of the committee, rather than for the committee as a whole—for the Welsh Government to give urgent consideration to convening a constitutional convention to consider the different constitutional options available to Wales. There’s no point calling for a UK-wide convention of this sort. The former First Minister spent years trying his best to achieve this and got nowhere. Scotland are on their own constitutional path and England has no intention of playing fair. As far as we can see, this is something we have to do for ourselves.214
This convention, which could be similar in scope to the Kilbrandon commission, convened by Wilson’s Labour Government, should consider the different possibilities available to Wales and how these would function in practice: from home rule to devo-max; from federalism to confederalism; and, yes, independence too. If this work is not done, we may find ourselves sinking as part of a dysfunctional and unbalanced England and Wales ship of state, ruing the fact that we did not build a lifeboat when we had the chance. We have a duty to our citizens and future generations to give very serious consideration to this matter. The time to prepare for the future is now. 215
Hoffwn innau hefyd ddiolch i David Rees am y modd ardderchog y cadeiriodd y pwyllgor, a'r swyddogion sy'n gwneud gwaith mor wych yn cynorthwyo ein gwaith. Rwy'n credu ei bod yn fraint fy mod yn gallu chwarae rhan mewn pwyllgor sy'n gwneud y gwaith pwysig hwn mewn perthynas â Brexit, ar yr adeg hollbwysig a rhyfedd hon yn ein gwleidyddiaeth, a chyda phobl o wahanol bleidiau sydd am ymdrin yn ddifrifol â'r materion yr ydym yn eu hwynebu, ac eisiau gweithio'n adeiladol, er mwyn craffu ar benderfyniadau, a chyflwyno awgrymiadau ar gyfer y dyfodol. Ac yn hynny o beth, hoffwn gysylltu fy hun â llawer o'r hyn y mae David Melding wedi'i ddweud.
Gadeirydd, mae'r rhain yn amseroedd pryderus, a rhywbeth y siaradais amdano o'r blaen yw'r gost cyfle sydd wedi deillio o’r holl gynllunio ar gyfer Brexit heb gytundeb, a'r holl adnoddau y gallem fod wedi eu gwario fel arall ar ddatblygu ein cenedl a gwella gwasanaethau. Mae Swyddfa Archwilio Cymru, rwy'n gwybod, yn effro i hyn—rhoesant dystiolaeth i ni ar hyd y llinellau hynny. Pan gyrhaeddwn yr ochr arall, boed yn gytundeb neu'n ‘ddim bargen’ neu ‘aros’—beth bynnag sy'n ein hwynebu—a ydych chi’n cytuno y bydd hwnnw'n waith mawr i ni edrych arno?
Rydych chi hefyd wedi siarad am y rôl gwbl hanfodol y bydd ein pwyllgor yn ei wneud wrth siarad â dinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru, a'r effaith y mae'r ansicrwydd yn ei chael arnynt hwy. Ychydig wythnosau yn ôl, cyfarfûm ag un o fy etholwyr sy'n un o wladolion yr UE, a chyflwynodd i mi lyfr o dystebau Brexit, o'r enw In Limbo. Mae'r enw'n dweud y cyfan, onid yw? Mae bywydau cymaint o bobl ar stop ar hyn o bryd oherwydd yr ansicrwydd hwn. Ac fe gyfeirioch chi, Gadeirydd, at y ffaith bod un person yr oeddem yn siarad â hwy’n ddiweddar wedi siarad ynglŷn â sut y dywedwyd 'Ewch adref' wrth eu plentyn. Wel, mae rhai etholwyr sy'n wladolion yr UE wedi dweud pethau tebyg iawn wrthyf innau hefyd. Nid yw'n iawn, a hoffwn gysylltu fy hun â'r sylwadau a wnaethoch i holl ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru—hoffem i chi wybod bod croeso i chi, ein bod yn gwerthfawrogi’n fawr eich cyfraniad i'n heconomi a'n cymdeithas, ac mae’n cyfoethogi'r wlad hon yn fawr.
Nawr, rwy’n hynod o falch y byddwn ni, fel pwyllgor, yn ystyried dyfodol yr undeb fel rhan o'n rhaglen waith yn y dyfodol. Mae angen dybryd inni graffu ar strwythurau rhynglywodraethol, ac i sicrhau bod Llywodraeth y DU yn gwneud yr hyn y dylai ei wneud o ran yr egwyddorion drafft a gyhoeddwyd yn ddiweddar, o gofio, hyd yn hyn, nad ydynt wedi rhoi unrhyw arwydd eu bod yn bwriadu newid eu ffyrdd haerllug o fynd ati. Edrychaf ymlaen at graffu ar y fframweithiau polisi cyffredin, ac at weithio i sicrhau nad yw San Steffan yn cael rhwydd hynt i lofnodi cytundebau rhyngwladol sydd â'r potensial i ddiraddio gwasanaethau datganoledig heb i Gymru gael llais.
Ar adegau fel hyn, gyda chwyldro yn yr awyr bron, dyletswydd y lle hwn, a'r Llywodraeth, yw paratoi at y dyfodol. Ydy, mae hyn yn golygu paratoi ar gyfer pob math o bosibiliadau Brexit gwahanol, ond mae hefyd yn golygu paratoi'r wlad hon ar gyfer gwahanol bosibiliadau cyfansoddiadol. Dywedodd y Prif Weinidog ei hun wrth y pwyllgor fod rhannau symudol i'r undeb hwn, nad yw Llywodraeth Cymru yn rheoli'r rhain, ac y gallai fod yn bosibl y bydd angen i Gymru ystyried ei dyfodol cyfansoddiadol yn fuan iawn, pe bai'r Alban yn dod yn annibynnol, er enghraifft. Felly, mae dyletswydd ar Lywodraeth Cymru i baratoi'r sylfeini ar gyfer y posibilrwydd hwn—ac rwy'n derbyn ei fod y tu allan i gylch gwaith ein pwyllgor.
Felly, rwy'n ailadrodd fy ngalwad—gan siarad fel aelod unigol o'r pwyllgor yn hytrach nag ar ran y pwyllgor yn ei gyfanrwydd—i Lywodraeth Cymru roi ystyriaeth ar frys i gynnull confensiwn cyfansoddiadol i ystyried y gwahanol opsiynau cyfansoddiadol sydd ar gael i Gymru. Nid oes unrhyw bwynt galw am gonfensiwn o'r math hwn ar gyfer y DU gyfan. Treuliodd y cyn Brif Weinidog flynyddoedd yn ceisio ei orau i gyflawni hyn heb gyrraedd unman. Mae'r Alban ar eu llwybr cyfansoddiadol eu hunain ac nid oes gan Loegr unrhyw fwriad i chwarae'n deg. Cyn belled ag y gwelwn, mae hyn yn rhywbeth sy'n rhaid i ni ei wneud drosom ein hunain.
Dylai'r confensiwn hwn, a allai fod yn debyg o ran ei gwmpas i gomisiwn Kilbrandon a gynullwyd gan Lywodraeth Lafur Wilson, ystyried y gwahanol bosibiliadau sydd ar gael i Gymru a sut y byddai'r rhain yn gweithredu'n ymarferol: o hunanlywodraeth i 'devo max'; o ffederaliaeth i gydffederaliaeth; ac, ie, annibyniaeth hefyd. Os na wneir y gwaith hwn, mae'n bosibl y gwelwn ein bod yn suddo'n rhan o long wladol gamweithredol ac anghytbwys Cymru a Lloegr, yn llawn edifeirwch na wnaethom adeiladu bad achub pan gawsom gyfle. Mae gennym ddyletswydd i'n dinasyddion a chenedlaethau'r dyfodol i roi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r mater hwn. Nawr yw'r amser i baratoi ar gyfer y dyfodol.
I thank Delyth for her contribution and the points she's made. I think the opportunity costs are something that we should be looking at, because I don't hear any Brexiteers challenging the costs that have been put towards leaving the EU, other than the divorce bill. But there are additional costs behind that. We all talked in the referendum about the costs of being in the EU, but we don't get any figures for how much it's actually costing us now, the amount of money that's being spent, the departmental disruption that's being caused, and those figures. That's something perhaps we will want to ask the Welsh Government at some point, as to the types of figures that they're spending on this, irrespective of the transformation fund, Minister, because I can see you looking there, but the amount of money that you're spending on other activities as well.216
I'd also agree with Delyth on the EU nationals—they're still in limbo. We are not a nation of Donald Trumps, where people say, 'Go home.' People come here and are welcome here and want to be a part of here, and we want them to be part of here. I think we've always been a multicultural society. I'll open up. My mother's from Belgium. She came over just after the second world war. We are a nation of people who've always welcomed others, and we should never, ever, ever change from that. If anyone wants to emulate Donald Trump, I suggest you go to America and not be here. 217
The future of the union is a very strong thing. We may have different views on what a constitutional convention should be, but at some point, we do really need to get to grips with: what will the union look like? And if we don't do it, what could it look like? We need to get to that position, because I do fear that there are some ostriches in Westminster who keep burying their heads, who do not want to know and don't want to look at what it could look like if we don't take action now.218
Diolch i Delyth am ei chyfraniad a'r pwyntiau a wnaeth. Rwy'n credu bod y costau cyfle yn rhywbeth y dylem fod yn edrych arno, oherwydd ni chlywaf unrhyw rai sydd o blaid Brexit yn herio'r costau a glustnodwyd ar gyfer gadael yr UE, heblaw'r bil ysgariad. Ond mae costau ychwanegol y tu ôl i hynny. Siaradodd pawb ohonom yn y refferendwm am gostau bod yn yr UE, ond nid ydym yn cael unrhyw ffigurau ar gyfer faint y mae'n ei gostio i ni yn awr mewn gwirionedd, yr arian sy'n cael ei wario, yr aflonyddwch adrannol a achosir, a'r ffigurau hynny. Dyna rywbeth y byddwn am ei ofyn i Lywodraeth Cymru ar ryw bwynt o bosibl, ynglŷn â’r math o ffigurau y maent yn eu gwario ar hyn, ar wahân i'r gronfa drawsnewid, Weinidog, oherwydd gwelaf chi’n edrych yno, ond y swm o arian rydych yn ei wario ar weithgareddau eraill yn ogystal.
Buaswn yn cytuno â Delyth ynglŷn â ddinasyddion yr UE hefyd—maent yn dal i fod mewn limbo. Nid ydym yn genedl o Donald Trumps, lle mae pobl yn dweud, 'Ewch adref.' Mae pobl yn dod yma ac mae croeso iddynt yma ac maent eisiau bod yn rhan o fywyd yma, ac rydym am iddynt fod yn rhan o fywyd yma. Rwy'n credu ein bod bob amser wedi bod yn gymdeithas amlddiwylliannol. Daw fy mam o Wlad Belg. Daeth hi drosodd ar ôl yr ail ryfel byd. Rydym yn genedl o bobl sydd bob amser wedi croesawu eraill, ac ni ddylem byth, byth, byth newid o hynny. Os oes unrhyw un eisiau efelychu Donald Trump, rwy'n awgrymu eich bod yn mynd oddi yma i America.
Mae dyfodol yr undeb yn beth cryf iawn. Efallai fod gennym farn wahanol ar yr hyn y dylai confensiwn cyfansoddiadol fod, ond ar ryw adeg, mae angen i ni fynd i'r afael â: sut olwg fydd ar yr undeb? Ac os na wnawn hynny, sut olwg a allai fod arno? Mae angen inni gyrraedd y fan honno, gan fy mod yn ofni bod yna estrysod yn San Steffan sy'n dal ati i gladdu eu pennau, heb fod eisiau gwybod a heb fod eisiau edrych ar sut y gallai edrych os nad ydym yn gweithredu yn awr.
I thank the Chair of the committee for his statement. It's good to see that the Counsel General and Brexit Minister is in this place now as well. Also, I thought the statement was very considered actually, and was less partisan and more balanced than the contributions we've heard so far from the floor. Also, I thought, better than what I saw at his committee on Monday, where the future work programme had a section on having a referendum Bill work programme, as if Wales and the UK hadn't already voted to leave, and it was coloured in green for September and October for evidence gathering. [Interruption.] This is not a debate; this is a statement, David, and the remarks we heard from you, David Melding, I thought were more suited for a debate than a statement, but this is a statement and I will try and reply appropriately. 219
And then apparently, we're going to have red reporting in November on a referendum Bill. We voted to leave, and to date, you've been very good about that and recognising that we need to leave, David. But it's hardly a surprise, when there's such a consensus on the committee, if that's the contribution from the Conservative benches. 220
What we see about this is, I think, something that just is not a balanced contribution. We've never seen parity with the dollar and to suggest that the early 1980s recession led to parity with the dollar is just so ahistorical and wrong. In the early 1980s recession, we had a $2.40 or $2.45 peak in the sterling/dollar exchange rate. Many blame it for the shutdown of much of heavy industry across Wales. It was a high exchange rate, not a low exchange rate, that was the problem with that recession. It was in 1986-7 that we saw the lows in the currency with the fall in the oil price. 221
You speak about proroguing, but, actually, it's a fairly standard thing in the politics of some other countries with our system. Canada, for instance—you're not aware of the situation in Canada, with Stephen Harper, the Prime Minister there? He prorogued in 2008, and he prorogued again in 2010, and then for three months in 2013—all to help him get through political—[Interruption.] But not unprecedented, not unprecedented. [Interruption.] We will see what your new leader says, David, which I think will drive much of what happens in politics over the next few months. But I think what we're hearing—[Interruption.] I think that's totally fair, Llywydd. What we have, in terms of this statement and the preparation for 'no deal', I think were very sensible comments, and I agree with what the Chair has said on that.222
What I would like to say, in terms of looking at the meat sector, we talk a lot about lamb, and I think it's right to do so, because it is a sector that will face some of the toughest challenges if we do exit without a deal. What I wonder, though, is: should much more be done to market lamb within the United Kingdom? I remember the beef war that John Major had, and we actually saw an increase in domestic demand for beef, particularly of prime cuts. If we were to see those difficulties for lamb farmers, surely you should be working to try and say to the majority of voters in the UK who voted to leave, 'Actually, this is one sector that's suffering difficulties, actually—if we buy more Welsh lamb across the UK, it will help to mitigate those difficulties.' And what about the beef sector? We were hearing earlier about Ireland and beef prices falling. Well, yes, because they fear there may be a tariff against their exports into the UK. I hope not as high as we see, in terms of the maximum tariff it could be, but if there were, beef prices here would go up. What are we doing to help Welsh farmers benefit from that, increase their production and mitigate that increase in prices for consumers?223
The institutional architecture of the UK—the UK Government is not giving it enough attention. It's a lot of other pressures—I know that the Member understands that as well. But I would like to see it do more, and, to the extent that the Scottish Government and the Scottish Parliament agrees with us, why not work with them on this issue? The only times we seem to work with them is when an anti-Brexit alliance wants to try and stop the result of the referendum, as if Wales voted to remain and wants to leave the UK. That's not the case. But why don't we more constructively work with the Scottish Parliament on the frameworks? [Interruption.] Why don't you listen to what I'm saying, Lee? I'm talking about these frameworks, and why we've got to co-operate across the UK. If we agree with Scotland, why don't we work with them and try and do something jointly, to get the UK Government's attention, to make sure things are dealt with appropriately in this area?224
And finally from me, I'd like to associate myself and my party entirely with the latter remarks made by David that people from the European Union and the European Economic Area who are in Wales are welcome, we want them to stay—[Interruption.]—and that message should go out from across the political spectrum. And when some people heckle, and when some people suggest our party isn't in any other position but that, it is very unhelpful, because it mutes that—[Interruption.] It mutes—[Interruption.] It mutes that message. 225
Diolch i Gadeirydd y pwyllgor am ei ddatganiad. Mae'n dda gweld bod y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit yma bellach hefyd. Roeddwn i'n meddwl bod ei ddatganiad yn un ystyriol iawn mewn gwirionedd, ac yn llai pleidiol a mwy cytbwys na'r cyfraniadau a glywsom hyd yma o'r llawr. Hefyd, roedd yn well na'r hyn a welais yn ei bwyllgor ddydd Llun, rwy’n credu, lle'r oedd y flaenraglen waith yn cynnwys adran ar gael blaenraglen waith ar Fil refferendwm, fel pe na bai Cymru a'r DU eisoes wedi pleidleisio dros adael, ac roedd wedi'i lliwio’n wyrdd ar gyfer mis Medi a mis Hydref ar gyfer casglu tystiolaeth. [Torri ar draws.] Nid dadl yw hon; datganiad yw hwn, David, ac roeddwn i’n credu bod y sylwadau a glywsom gennych chi, David Melding, yn fwy addas ar gyfer dadl na datganiad, ond datganiad yw hwn ac fe geisiaf ateb yn briodol.
Ac yna mae'n debyg, byddwn yn cael adroddiadau coch ym mis Tachwedd ar Fil refferendwm. Pleidleisiasom dros adael, a hyd yma, rydych chi wedi bod yn dda iawn ynglŷn â hynny a chydnabod bod angen i ni adael, David. Ond prin ei fod yn syndod mai dyna'r cyfraniad o feinciau'r Ceidwadwyr, pan fo cymaint o gonsensws ar y pwyllgor.
Nid wyf yn credu bod yr hyn a welwn am hyn yn gyfraniad cytbwys. Nid ydym erioed wedi gweld paredd â'r ddoler ac mae awgrymu bod dirwasgiad yr 1980au cynnar wedi arwain at baredd â'r ddoler mor groes i hanes ac anghywir. Yn ystod y dirwasgiad yn yr 1980au cynnar, gwelsom uchafbwynt o $2.40 neu $2.45 yn y gyfradd gyfnewid sterling/doler. Mae llawer yn ei feio am gau llawer o'r diwydiant trwm ledled Cymru. Cyfradd gyfnewid uchel, nid cyfradd gyfnewid isel oedd y broblem gyda'r dirwasgiad hwnnw. Yn 1986-7 y gwelsom yr isafbwyntiau yn yr arian cyfred gyda'r cwymp ym mhris olew.
Rydych chi'n siarad am ohirio, ond mewn gwirionedd, mae'n beth eithaf arferol yng ngwleidyddiaeth rhai o'r gwledydd eraill sydd â'n system ni. Canada, er enghraifft—nid ydych yn ymwybodol o'r sefyllfa yng Nghanada, gyda Stephen Harper, y Prif Weinidog yno? Gohiriodd yn 2008, ac fe ohiriodd eto yn 2010, ac yna am dri mis yn 2013—i gyd i'w helpu i ddod drwy sefyllfa wleidyddol—[Torri ar draws.] Ond nid yw'n ddigynsail, nid yw'n ddigynsail. [Torri ar draws.] Cawn weld beth fydd eich arweinydd newydd yn ei ddweud, David, ac rwy'n credu mai dyna fydd yn gyrru llawer o'r hyn sy'n digwydd mewn gwleidyddiaeth dros y misoedd nesaf. Ond rwy'n credu mai'r hyn a glywn—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod hynny'n hollol deg, Lywydd. Yr hyn sydd gennym, o ran y datganiad hwn a'r paratoi ar gyfer 'dim bargen', yw sylwadau synhwyrol iawn yn fy marn i, a chytunaf â'r hyn y mae'r Cadeirydd wedi'i ddweud am hynny.
O ran edrych ar y sector cig, hoffwn ddweud ein bod yn sôn llawer am gig oen, ac rwy'n credu ei bod yn iawn i wneud hynny, oherwydd mae'n sector a fydd yn wynebu rhai o'r heriau anoddaf os byddwn yn gadael heb gytundeb. Ond tybed oni ddylid gwneud llawer mwy i farchnata cig oen o fewn y Deyrnas Unedig? Cofiaf y rhyfel cig eidion a gafodd John Major, a gwelsom gynnydd mewn gwirionedd yn y galw domestig am gig eidion, yn enwedig y darnau gorau. Pe baem yn gweld yr anawsterau hynny i ffermwyr cig oen, does bosibl na ddylech fod yn gweithio i geisio dweud wrth y mwyafrif o bleidleiswyr yn y DU a bleidleisiodd dros adael, 'Mewn gwirionedd, dyma un sector sy'n dioddef anawsterau—os prynwn fwy o gig oen Cymru ledled y DU, bydd yn helpu i liniaru'r anawsterau hynny.' A beth am y sector cig eidion? Clywsom yn gynharach am Iwerddon a phrisiau cig eidion yn disgyn. Wel ydynt, oherwydd eu bod yn ofni y gallai fod tariff yn erbyn eu hallforion i mewn i'r DU. Gobeithio na fydd mor uchel ag y gwelwn, o ran y tariff uchaf posibl y gallai fod, ond pe bai mor uchel â hynny, byddai prisiau cig eidion yma'n codi. Beth ydym yn ei wneud i helpu ffermwyr Cymru i elwa o hynny, cynyddu eu cynhyrchiant a lliniaru'r cynnydd hwnnw yn y prisiau i ddefnyddwyr?
Nid yw saernïaeth sefydliadol y DU—nid yw Llywodraeth y DU yn rhoi digon o sylw i hyn. Mae'n llawer o bwysau eraill—gwn fod yr Aelod yn deall hynny hefyd. Ond hoffwn eu gweld yn gwneud mwy, ac i'r graddau fod Llywodraeth yr Alban a Senedd yr Alban yn cytuno â ni, beth am weithio gyda hwy ar y mater hwn? Yr unig adegau y mae'n ymddangos ein bod yn gweithio gyda hwy yw pan fo cynghrair gwrth-Brexit am geisio atal canlyniad y refferendwm, fel pe bai Cymru wedi pleidleisio dros aros ac am adael y DU. Nid yw hynny'n wir. Ond pam nad ydym yn gweithio'n fwy adeiladol gyda Senedd yr Alban ar y fframweithiau? [Torri ar draws.] Pam nad ydych chi'n gwrando ar yr hyn rwy'n ei ddweud, Lee? Rwy'n siarad am y fframweithiau hyn, a pham y mae'n rhaid i ni gydweithio ar draws y DU. Os ydym yn cytuno â'r Alban, beth am i ni weithio gyda hwy a cheisio gwneud rhywbeth ar y cyd, er mwyn cael sylw Llywodraeth y DU, i wneud yn siŵr fod pethau'n cael eu gwneud yn briodol yn y maes hwn?
Ac yn olaf gennyf fi, hoffwn gysylltu fy hun a fy mhlaid yn llwyr â'r sylwadau olaf a wnaed gan David fod croeso i bobl o'r Undeb Ewropeaidd a'r Ardal Economaidd Ewropeaidd sydd yng Nghymru, rydym am iddynt aros—[Torri ar draws.]—a dylai'r neges honno fynd allan o bob rhan o'r sbectrwm gwleidyddol. A phan fydd rhai pobl yn heclo, a phan fydd rhai pobl yn awgrymu bod ein plaid ni'n arddel unrhyw safbwynt arall ond hynny, nid yw'n ddefnyddiol iawn, oherwydd mae'n mygu'r—[Torri ar draws.] Mae'n mygu—[Torri ar draws.] Mae'n mygu'r neges honno.
Allow the Member to complete his contribution. 226
Gadewch i'r Aelod orffen ei gyfraniad.
You are muting that message, which should go out from everyone across this Chamber, from all political parties and groups, that we want those people to stay. They are welcome in Wales: please stay. [Interruption.]227
Rydych yn mygu'r neges honno, a ddylai fynd allan gan bawb ar draws y Siambr hon, gan bob plaid a grŵp gwleidyddol, ein bod am i'r bobl hynny aros. Mae croeso iddynt yng Nghymru: arhoswch os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.]
Llywydd, I welcome the last point made by the leader of the Brexit Party in the Assembly, because it is important that people understand that, hopefully—everyone—and that when they use language in debates, they continue to use that same language that people are welcome, that they're not foreigners, that they are individuals who are here and who are here to help and work with us. So, I welcome those views made by the Member. 228
I am disappointed that he used the issue of our forward work programme, in which we highlighted the concept of a referendum, but because we don't know what's coming, and we wanted to make sure that this was available in our forward work programme as a possibility. And it was therefore important that we didn't leave it out, so that we were in a position, as a committee of this Assembly, to be ready to address issues if and when they arise. It was clear that this was still a possibility, because we do not know what could happen in the future, whether it's proroguing Parliament, and what would be the consequences of that? It could be a general election, as a consequence of that—who knows what happens then, otherwise than that. We don't know whether a general election will be called before that situation, in which a party may win and which actually puts forward another referendum. We just don't know, and we needed to put in position, in our work programme, the possibility that we may need to address this if it came along. And that's why it's there, not because the committee or members of the committee thought that this was a great idea. This is a committee being responsible in the way it takes things forward, and that's important. It's disappointing the Member tried to belittle that responsibility. [Interruption.]229
On the exchange rate—well, it was interesting to hear that he believes low exchange rates are good, because clearly that puts our exports at a disadvantage, but there we go. And he challenged proroguing as acceptable because it happens elsewhere. To me, personally, and I think to this institution, if someone tried to tell us, 'I'm sorry, I'm going to stop you sitting for the next two or three months', so that they could get a piece of legislation through, we would not be happy. We would think that that was a failure of democracy and, therefore, just because it's being used elsewhere doesn't mean it's acceptable or should be used by the UK Government. And anyone who thinks that way—and I have heard, and it's only a rumour, I accept that, but I have heard the rumours that those supporting Boris Johnson are keen to see the proroguing of Parliament, and I think that that would be a huge mistake for the new, incoming Prime Minister, if he becomes that, but let's wait and see, and let's hope he comes to some sense in that position. 230
Other than that—oh, the market lamb. I want to highlight one thing: we often talk about our markets and our exports, and our lamb does go abroad, large proportions go abroad, but we all accept that, actually, one of the biggest markets is next door to us, it's England. We understand that, but we also understand that we have to get into that market and be competitive as well. And if you are going to a 'no deal' scenario and, whatever happens, if you go to WTO rules and you decide to go for getting rid of tariffs, you open up the markets for exports from other countries across the world, which would then also be challenging the lamb we put in as well. So, you've got to look very carefully at what those markets will be acceptable for and how you can get into those markets as well, and the decisions of the UK Government to allow that to happen. So, I think it's going to be more challenging than simply to say, 'Let's go to England to sell our lamb.' It's a bit more complex than that. 231
Lywydd, rwy'n croesawu'r pwynt olaf a wnaethpwyd gan arweinydd Plaid Brexit yn y Cynulliad, oherwydd mae'n bwysig i bobl ddeall, gobeithio—pawb—a phan fyddant yn defnyddio iaith mewn dadleuon, eu bod yn parhau i ddefnyddio'r un iaith fod croeso i bobl, nad ydynt yn estroniaid, eu bod yn unigolion sydd yma ac sydd yma i helpu a gweithio gyda ni. Felly, rwy'n croesawu'r safbwyntiau hynny a wnaed gan yr Aelod.
Rwy'n siomedig ei fod wedi defnyddio ein blaenraglen waith, lle roeddem yn tynnu sylw at y cysyniad o refferendwm, ond oherwydd nad ydym yn gwybod beth sy'n dod, a'n bod am sicrhau bod hyn ar gael yn ein blaenraglen waith fel posibilrwydd. Ac roedd yn bwysig felly nad oeddem yn ei hepgor, fel ein bod mewn sefyllfa, fel un o bwyllgorau'r Cynulliad hwn, i fod yn barod i fynd i'r afael â materion os a phan fyddant yn codi. Roedd yn amlwg fod hyn yn dal yn bosibilrwydd, oherwydd ni wyddom beth a allai ddigwydd yn y dyfodol, boed yn ohirio'r Senedd, a beth fyddai canlyniadau hynny? Gallai fod yn etholiad cyffredinol, o ganlyniad i hynny—pwy sy'n gwybod beth sy'n digwydd wedyn, ar wahân i hynny. Nid ydym yn gwybod a fydd etholiad cyffredinol yn cael ei alw cyn y sefyllfa honno, lle gall plaid ennill a chyflwyno refferendwm arall mewn gwirionedd. Nid ydym yn gwybod, ac roedd angen i ni gynnwys sefyllfa yn ein rhaglen waith ar gyfer y posibilrwydd y byddai angen i ni fynd i'r afael â hyn pe bai'n digwydd. A dyna pam ei fod yno, nid oherwydd bod y pwyllgor neu aelodau'r pwyllgor o'r farn ei fod yn syniad gwych. Dyma bwyllgor yn bod yn gyfrifol yn y ffordd y mae'n datblygu pethau, ac mae hynny'n bwysig. Mae'n siomedig fod yr Aelod wedi ceisio bychanu'r cyfrifoldeb hwnnw. [Torri ar draws.]
Ar y gyfradd gyfnewid—wel, roedd yn ddiddorol clywed ei fod yn credu bod cyfraddau cyfnewid isel yn dda, oherwydd yn amlwg mae hynny'n rhoi ein hallforion o dan anfantais, ond dyna ni. Ac fe heriodd fod gohirio'n dderbyniol am ei fod yn digwydd mewn mannau eraill. I mi'n bersonol, ac i'r sefydliad hwn rwy'n credu, pe bai rhywun yn ceisio dweud wrthym, 'Mae'n ddrwg gennyf, rwy'n mynd i'ch atal rhag eistedd am y ddau neu dri mis nesaf', er mwyn iddynt allu cael deddfwriaeth drwodd, ni fyddem yn hapus. Byddem yn ei weld fel methiant democratiaeth ac felly, nid yw'r ffaith ei fod yn cael ei ddefnyddio mewn mannau eraill yn golygu ei fod yn dderbyniol neu y dylai gael ei ddefnyddio gan Lywodraeth y DU. Ac i unrhyw un sy'n meddwl felly—a chlywais, er mai si yw hi, rwy'n derbyn hynny, ond clywais sibrydion fod y rhai sy'n cefnogi Boris Johnson yn awyddus i weld y Senedd yn cael ei gohirio, a chredaf y byddai hynny'n gamgymeriad mawr i'r Prif Weinidog newydd, os daw'n hynny, ond gadewch i ni aros i weld, a gobeithio y daw i ryw synnwyr yn y swydd honno.
Heblaw hynny—o, y farchnad gig oen. Rwyf am dynnu sylw at un peth: soniwn yn aml am ein marchnadoedd a'n hallforion, ac mae ein cig oen yn mynd dramor, mae cyfrannau mawr yn mynd dramor, ond rydym i gyd yn derbyn, mewn gwirionedd, fod un o'r marchnadoedd mwyaf drws nesaf i ni, sef Lloegr. Deallwn hynny, ond deallwn hefyd fod yn rhaid inni fynd i mewn i'r farchnad honno a bod yn gystadleuol yn ogystal. Ac os ydych yn mynd i senario 'dim bargen' a beth bynnag sy'n digwydd, os ewch i reolau Sefydliad Masnach y Byd a'ch bod yn penderfynu cael gwared ar dariffau, byddwch yn agor y marchnadoedd ar gyfer allforion o wledydd eraill ar draws y byd, a fyddai wedyn yn heriol o ran y cig oen y byddwn ni'n ei roi i mewn hefyd. Felly, mae'n rhaid i chi edrych yn ofalus iawn ar yr hyn y bydd y marchnadoedd hynny'n dderbyniol ar ei gyfer a sut y gallwch gyrraedd y marchnadoedd hynny hefyd, a phenderfyniadau Llywodraeth y DU i ganiatáu i hynny ddigwydd. Felly, rwy'n credu ei bod yn mynd i fod yn fwy heriol na dweud yn syml, 'Gadewch i ni fynd i Loegr i werthu ein cig oen.' Mae ychydig yn fwy cymhleth na hynny.
I'm grateful to the Chair for bringing this statement this afternoon. I'm also grateful to him for the way in which he chairs the committee, and to the secretariat, who provide support for the committee. Presiding Officer, Members will be aware of the wide range of issues that the committee tries to cover in its time, and I've found my time on the committee to be one that has provided me with an insight into both the work that's being undertaken at the moment in dealing with Brexit, but also in being able to scrutinise Government across a broad range of its activities. 232
Now, it isn't my purpose this afternoon to rehearse arguments over Brexit itself. I had intended to make a point in this statement that we do need to focus hard on the rights and position of EU citizens in our country. I was glad to hear that that point has been repeated already today. But I will say to the leader of the Brexit Party that his party has introduced language into this Chamber and into our debate that I have never heard before. I've never heard members of our society, our communities, being referred to as 'foreigners' prior to you sitting in this Chamber. I'd never heard a differential in any debate we've ever had from any part of this Chamber where the words 'foreigners' and 'immigrants' have been introduced into our debate. In the years that I've been a Member here, all people living in Wales have been treated equally until you arrived in this Chamber. It is your language, it is your tone and it is your attitude that leads directly—directly—to attacks on people in this country and to people feeling unwelcome in their own homes, and you should be ashamed of that. And you should be ashamed of what you've done to debase the political debate in this place and in this country. 233
Let me say this: in terms of taking forward the work of the committee, I agree with those who spoke in this statement about some of the extraordinary statements we've heard about our democracy in the United Kingdom. Whatever our feelings on the nature of the UK and British democracy, it is ours and it belongs to all of us. It is not the plaything of the leaders of the Conservative Party or for those people seeking the leadership of the Conservative Party. They have no right to attempt to undermine our parliamentary democracy, or to use that parliamentary democracy to deliver a purpose for which there is no majority and no support. It may be acceptable in some places, and it may be acceptable in some political parties to prorogue the UK Parliament because the views of parliamentarians are inconvenient to their political purpose, but I do not believe that that is what people believed when they wanted to take back control. I remember no conversation and no argument being made—'If you vote to leave the EU in this referendum, do you know what we'll do? We will cancel parliamentary democracy, we will prorogue Parliament, we will prevent Members of Parliament from voting.' Nobody ever said that, and anybody who makes that argument should be deeply, deeply ashamed of the deceit that they are perpetrating on the people of this country, and I want no part of that at all.234
Rwy'n ddiolchgar i'r Cadeirydd am gyflwyno'r datganiad hwn y prynhawn yma. Rwyf hefyd yn ddiolchgar iddo am y ffordd y mae'n cadeirio'r pwyllgor, ac i'r ysgrifenyddiaeth, sy'n rhoi cymorth i'r pwyllgor. Lywydd, bydd yr Aelodau'n ymwybodol o'r amrywiaeth eang o faterion y mae'r pwyllgor yn ceisio eu cynnwys yn ei amser, ac rwy'n ystyried bod fy amser ar y pwyllgor wedi rhoi cipolwg i mi ar y gwaith sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd i ymdrin â Brexit, ond hefyd o ran gallu craffu ar waith y Llywodraeth ar draws ystod eang o'i gweithgareddau.
Nawr, nid fy nod y prynhawn yma yw ailadrodd dadleuon ynghylch Brexit ei hun. Roeddwn wedi bwriadu gwneud pwynt yn y datganiad fod angen inni ganolbwyntio'n galed ar hawliau a sefyllfa dinasyddion yr UE yn ein gwlad. Roeddwn yn falch o glywed bod y pwynt hwnnw eisoes wedi'i ailadrodd heddiw. Ond fe ddywedaf wrth arweinydd Plaid Brexit fod ei blaid wedi cyflwyno iaith i'r Siambr hon ac i'n dadl nad wyf erioed wedi ei chlywed o'r blaen. Nid wyf erioed wedi clywed Aelodau o'n cymdeithas, ein cymunedau, yn cael eu galw'n 'estroniaid' cyn i chi ddod yn Aelodau o'r Siambr hon. Ni chlywais elfen o unrhyw ddadl a gawsom erioed o unrhyw ran o'r Siambr yn cynnwys y geiriau 'estroniaid' a 'mewnfudwyr' yn ein dadl. Yn y blynyddoedd y bûm yn Aelod yma, mae pawb sy'n byw yng Nghymru wedi cael eu trin yn gyfartal nes i chi gyrraedd y Siambr hon. Eich iaith chi ydyw, eich cywair chi ydyw, a'ch agwedd chi sy'n arwain yn uniongyrchol—yn uniongyrchol—at ymosodiadau ar bobl yn y wlad hon ac sy'n gwneud i bobl deimlo nad oes croeso iddynt yn eu cartrefi eu hunain, a dylai fod cywilydd arnoch am hynny. A dylai fod cywilydd arnoch am yr hyn rydych wedi'i wneud i ddiraddio'r ddadl wleidyddol yn y lle hwn ac yn y wlad hon.
Gadewch imi ddweud hyn: o ran bwrw ymlaen â gwaith y pwyllgor, cytunaf â'r rhai a siaradodd yn y datganiad am rai o'r datganiadau rhyfeddol a glywsom am ein democratiaeth yn y Deyrnas Unedig. Beth bynnag fo'n teimladau ynghylch natur democratiaeth y DU a Phrydain, ein democratiaeth ni ydyw ac mae'n perthyn i bob un ohonom. Nid rhywbeth sy'n eiddo i arweinwyr y Blaid Geidwadol ydyw na'r bobl sy'n ceisio am arweinyddiaeth y Blaid Geidwadol. Nid oes ganddynt hawl i geisio tanseilio ein democratiaeth seneddol, na defnyddio'r ddemocratiaeth seneddol honno i gyflawni pwrpas nad oes cefnogaeth iddo na mwyafrif o'i blaid. Efallai fod gohirio Senedd y DU yn dderbyniol mewn rhai mannau, ac efallai ei fod yn dderbyniol i rai pleidiau gwleidyddol, a hynny am fod barn seneddwyr yn anghyfleus i'w diben gwleidyddol, ond ni chredaf mai dyna oedd pobl yn ei gredu pan oeddent yn awyddus i adfer rheolaeth. Nid wyf yn cofio unrhyw sgwrs nac unrhyw ddadl yn cael ei gwneud—'Os pleidleisiwch dros adael yr UE yn y refferendwm, wyddoch chi beth fyddwn ni'n ei wneud? Byddwn yn canslo democratiaeth seneddol, byddwn yn gohirio'r Senedd, byddwn yn atal Aelodau Seneddol rhag pleidleisio.' Ni ddywedodd neb hynny erioed, a dylai unrhyw un sy'n gwneud y ddadl honno fod â chywilydd mawr o'r modd y maent yn twyllo pobl y wlad hon, ac nid wyf eisiau unrhyw ran o gwbl yn hynny.
There has been a recklessness, a carelessness and an un-British care for the people of this country in the debate we've had over a 'no deal' Brexit. I care deeply about people in all of the communities of this country, not simply the community I represent. And it is not good enough for people simply to say, 'We will have a "no deal" exit and damn the costs, damn the consequences, and damn the futures of people's lives that we are wrecking.' That is not good enough in any debate at any time. Let me say that this is an un-British—[Interruption.] It is not simply a criminal carelessness, it is deeply un-British in your approach. So, I care deeply for the future of agriculture and for manufacturing. I care deeply for the communities that are sustained by those industries. I care deeply for the families that are sustained by that employment, and I will never, ever use my vote and my place in this place in order to undermine their futures.235
But can we also say that we do need a real debate about the future of the United Kingdom. I'm grateful that the Minister has been able to join us for this conversation this afternoon, and I'm grateful also to the Minister for his remarks and his openness in attending committee, and not simply answering questions but actually seeking to have a conversation, a debate and a discussion with the committee. I think Members on all sides of the Chamber are grateful to the Minister for his approach.236
But we are seeing a very profound change in the nature of the United Kingdom, the creation of new structures where I do not believe we have the certainty of openness, transparency and accountability that we require. I welcome many of the changes that are being seen, which will create a far more equal United Kingdom with home rule Parliaments, particularly here and in Edinburgh, taking decisions that will shape people's lives in our countries, but working together with the Parliament in Westminster in order to ensure that we have an equal arrangement where we are all able to contribute to the future of this UK.237
I hope that part of that will be democratic oversight and scrutiny, and we need to work hard—and I may address some of my remarks to the Minister here. I think it's a matter for all of us, Presiding Officer, and perhaps even you as the Presiding Officer, to ensure that there is institutional democratic accountability within the United Kingdom that holds the structures that are being created by the common frameworks to account for their decisions.238
Let me just make one final remark, and I know I'm testing the patience of the chair, if not other Members. It was Gwyn Alf Williams, of course, who famously asked, 'When was Wales?', and I think it's for us now to ask a similar question, but 'What will Wales be?' For me, this country's always been a country that has looked outwards and looked at the world and embraced the world. We experienced globalisation before anybody had coined the phrase. We understood what internationalism is, and here in this place, in Cardiff Bay, was one of the first metropolitan, cosmopolitan communities in the world. And we have a responsibility, I believe, not simply to play our full part within the United Kingdom and other structures, but we have a responsibility to work alongside the Welsh Government to ensure that Wales continues to be represented in international capitals and in international affairs. I hope that the Welsh Government will work alongside the UK Government and others to ensure that we strengthen Wales's position internationally on the international stage, and we strengthen Wales's representation across the world.239
Presiding Officer, I'm grateful to you for allowing this statement this afternoon. I do believe it's essential that committees are able to bring these statements to the Chamber, and, with certain exceptions, I think we've had a very positive debate on this statement.240
Gwelwyd byrbwylltra, diofalwch a diffyg gofal nad yw'n Brydeinig am bobl y wlad hon yn y ddadl a gawsom dros Brexit heb gytundeb. Rwy'n poeni'n fawr am bobl ym mhob un o gymunedau'r wlad hon, nid y gymuned a gynrychiolaf yn unig. Ac nid yw'n ddigon da i bobl ddweud yn syml, 'Fe gawn adael heb gytundeb ac i'r diawl â'r costau, i'r diawl â'r canlyniadau, ac i'r diawl â bywydau'r bobl yr ydym yn eu difetha.' Nid yw hynny'n ddigon da mewn unrhyw ddadl ar unrhyw adeg. Gadewch imi ddweud nad yw hyn yn nodweddiadol o Brydain—[Torri ar draws.] Nid dim ond esgeulustod troseddol ydyw, mae eich ymagwedd yn gwbl annodweddiadol o Brydain. Felly, rwy'n poeni'n fawr am ddyfodol amaethyddiaeth a gweithgynhyrchu. Rwy'n poeni'n fawr am y cymunedau sy'n cael eu cynnal gan y diwydiannau hynny. Rwy'n poeni'n fawr am y teuluoedd sy'n cael eu cynnal gan y gwaith hwnnw, ac ni fyddaf byth yn defnyddio fy mhleidlais a fy lle i yn y lle hwn er mwyn tanseilio eu dyfodol.
Ond a gawn ni ddweud hefyd fod angen i ni gael dadl go iawn am ddyfodol y Deyrnas Unedig. Rwy'n ddiolchgar fod y Gweinidog wedi gallu ymuno â ni ar gyfer y sgwrs hon y prynhawn yma, ac rwy'n ddiolchgar hefyd i'r Gweinidog am ei sylwadau a'i ddidwylledd wrth fynychu'r pwyllgor, ac nid dim ond ateb cwestiynau ond ceisio cael sgwrs, dadl a thrafodaeth gyda'r pwyllgor mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ymagwedd.
Ond rydym yn gweld newid mawr iawn yn natur y Deyrnas Unedig, creu strwythurau newydd lle na chredaf fod gennym sicrwydd o'r didwylledd, y tryloywder a'r atebolrwydd sydd eu hangen arnom. Rwy'n croesawu llawer o'r newidiadau a welir, a fydd yn creu Teyrnas Unedig lawer mwy cyfartal gyda seneddau ymreolaethol, yn enwedig yma ac yng Nghaeredin, yn gwneud penderfyniadau a fydd yn llywio bywydau pobl yn ein gwledydd, ond gan weithio gyda'r Senedd yn San Steffan er mwyn sicrhau bod gennym drefniant cyfartal lle gall pob un ohonom gyfrannu at ddyfodol y DU hon.
Rwy'n gobeithio y bydd goruchwyliaeth a chraffu democrataidd yn rhan o hynny, ac mae angen inni weithio'n galed—ac rwyf am gyfeirio rhai o fy sylwadau at y Gweinidog yma. Credaf fod angen i bob un ohonom, Lywydd, a chi fel Llywydd, o bosibl, hyd yn oed, sicrhau bod yna atebolrwydd democrataidd sefydliadol o fewn y Deyrnas Unedig sy'n dwyn y strwythurau a grëir gan y fframweithiau cyffredin i gyfrif am eu penderfyniadau.
Gadewch imi wneud un sylw olaf, a gwn fy mod yn profi amynedd y cadeirydd, os nad Aelodau eraill. Gwyn Alf Williams, wrth gwrs, a ofynnodd y cwestiwn enwog, 'Pa bryd oedd Cymru?', ac rwy'n credu bod rhaid i ni yn awr ofyn cwestiwn tebyg, sef 'Beth fydd Cymru?' I mi, mae'r wlad hon bob amser wedi bod yn wlad sydd wedi edrych tuag allan ac wedi edrych ar y byd ac wedi cofleidio'r byd. Bu inni brofi globaleiddio cyn i neb fathu'r ymadrodd. Deallasom beth yw rhyngwladoldeb, ac yma yn y lle hwn, ym Mae Caerdydd, y gwelwyd un o'r cymunedau metropolitanaidd, cosmopolitanaidd cyntaf yn y byd. Ac mae gennym gyfrifoldeb, rwy'n credu, nid yn unig i chwarae ein rhan yn llawn o fewn y Deyrnas Unedig a strwythurau eraill, ond mae gennym gyfrifoldeb i weithio law yn llaw â Llywodraeth Cymru i sicrhau bod Cymru yn parhau i gael ei chynrychioli mewn prifddinasoedd rhyngwladol ac mewn materion rhyngwladol. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio law yn llaw â Llywodraeth y DU ac eraill i sicrhau ein bod yn cryfhau statws Cymru yn rhyngwladol ar y llwyfan rhyngwladol, a'n bod yn cryfhau cynrychiolaeth Cymru ledled y byd.
Lywydd, rwy'n ddiolchgar ichi am ganiatáu'r datganiad hwn y prynhawn yma. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol fod pwyllgorau'n gallu dod â'r datganiadau hyn i'r Siambr, a chyda rhai eithriadau, rwy'n credu ein bod wedi cael dadl gadarnhaol iawn ar y datganiad hwn.
Can I thank the Member for his comments? I also want to praise the fact of the experience he brings to the committee in understanding the workings particularly in the inter-governmental relationships side of issues and how we need to address the weaknesses that are starting to show as a consequence of Brexit and the realisation of, without the EU, what devolution actually now does mean. Because we've always operated devolution under the concept of the EU, and now we have to look at it in a different structure, so his input into that work is very much appreciated in that sense. He also, once again, highlights the importance of citizenship and the importance of people who come to this country who want to be part of this country who are active and bring life to this country, and we should always be welcoming to that.241
Llywydd, I did think actually that I did say previously that anybody should go to America—I think I shouldn't have said that. I think we don't want to see anybody necessarily go, but it's the mental attitudes we don't want in this country. And those attitudes need to be disposed of, and so everyone should be as welcoming as possible.242
Can I—? I'm not sure if there are any other Members speaking.243
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau? Hoffwn hefyd ganmol y profiad y mae'n ei ddwyn i'r pwyllgor wrth ddeall y gwaith, yn enwedig ochr y berthynas rynglywodraethol i faterion sy'n codi a'r ffordd y mae angen inni fynd i'r afael â'r gwendidau sy'n dechrau ymddangos o ganlyniad i Brexit, a gwireddu'r hyn y mae datganoli yn ei olygu yn awr mewn gwirionedd, heb yr UE. Oherwydd rydym bob amser wedi gweithredu datganoli o dan y cysyniad o UE, ac yn awr mae'n rhaid inni edrych arno mewn strwythur gwahanol, felly gwerthfawrogir ei fewnbwn i'r gwaith hwnnw'n fawr iawn yn yr ystyr hwnnw. Mae hefyd, unwaith eto, yn tynnu sylw at bwysigrwydd dinasyddiaeth a phwysigrwydd pobl sy'n dod i'r wlad hon sydd am fod yn rhan o'r wlad hon, pobl sy'n weithgar ac yn dod â bywyd i'r wlad hon, a dylem groesawu hynny bob amser.
Lywydd, roeddwn yn meddwl mewn gwirionedd fy mod wedi dweud yn flaenorol y dylai unrhyw un fynd i America—rwy'n credu na ddylwn fod wedi dweud hynny. Rwy'n meddwl nad ydym eisiau gweld neb yn mynd o reidrwydd, ond nid ydym eisiau'r agweddau meddwl hynny yn y wlad hon. Ac mae angen cael gwared ar yr agweddau hynny, ac felly dylai pawb fod mor groesawgar â phosibl.
A gaf fi—? Nid wyf yn siŵr a oes unrhyw Aelodau eraill yn siarad.
No. Definitely not. [Laughter.]244
Na. Yn bendant, nac oes. [Chwerthin.]
Then, can I thank all Members for their contributions? Can I also put on record my appreciation of the clerking team, because they do tremendous work, and this has been very complex—it's not just the clerking team; it's the team representing the Assembly in Brussels as well, the research team. They do a tremendous amount of work and, when you consider the to-ing and fro-ing that's going on, the ability they have to keep up with what's happening both in Westminster, in Cardiff and in Brussels—I think they do a fantastic job on behalf of this Assembly in keeping us updated on what's going on, and I put full praise to their efforts.245
It's been an interesting set of contributions, but I think what's clear is that the work of the committee is critical to understanding the implications for Wales. I do appreciate Ministers—all of them, and I know that the Brexit Minister is there—for their frank and open discussions with us, and that has to continue because, if we want to serve the people of Wales, we have to have the answers and that discussion. And it's always been good in the committee that Ministers have come and done that for us. I look forward to them continuing to do so, and I look forward to them reminding their UK counterparts that they can also come and do so, because sometimes it's not so easy to get them to come as well. Thank you.246
Os felly, a gaf fi ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau? A gaf fi hefyd gofnodi fy ngwerthfawrogiad o'r tîm clercio, gan eu bod yn gwneud gwaith aruthrol, ac mae hyn wedi bod yn gymhleth iawn—nid dim ond y tîm clercio; y tîm sy'n cynrychioli'r Cynulliad ym Mrwsel hefyd, y tîm ymchwil. Maent yn gwneud llawer iawn o waith, a phan fyddwch yn ystyried yr holl fynd a dod sy'n digwydd, eu gallu i gadw llygad ar yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan, yng Nghaerdydd ac ym Mrwsel—credaf eu bod yn gwneud gwaith gwych ar ran y Cynulliad wrth roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd, ac rwy'n canmol eu hymdrechion yn fawr.
Mae wedi bod yn gyfres ddiddorol o gyfraniadau, ond rwy'n meddwl mai'r hyn sy'n glir yw bod gwaith y pwyllgor yn hanfodol i ddeall y goblygiadau i Gymru. Rwy'n gwerthfawrogi Gweinidogion—pob un ohonynt, a gwn fod Gweinidog Brexit yno—am eu trafodaethau gonest ac agored â ni, ac mae'n rhaid i hynny barhau oherwydd, os ydym am wasanaethu pobl Cymru, mae'n rhaid inni gael yr atebion a'r drafodaeth honno. Ac mae bob amser wedi bod yn dda yn y pwyllgor fod Gweinidogion wedi dod i wneud hynny drosom. Edrychaf ymlaen at eu gweld yn parhau i wneud hynny, ac edrychaf ymlaen at eu gweld yn atgoffa eu cymheiriaid yn y DU y gallant hwy ddod i wneud hynny hefyd, oherwydd weithiau nid yw mor hawdd eu cael hwy i ddod hefyd. Diolch.
Diolch i’r Cadeirydd.247
I thank the Chair.
Yr eitem nesaf yw adroddiadau y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ond ni chyflwynwyd cynigion heddiw.248
The next item is Standards of Conduct Committee reports, but no motions were tabled today.
Felly, yr eitem ddilynol yw’r cynnig i nodi’r adroddiad blynyddol ar gynllun ieithoedd swyddogol Comisiwn y Cynulliad ar gyfer 2018-19. Dwi’n galw ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.249
So, we move to the motion to note the annual report of the Assembly Commission's official languages scheme for 2018-19. I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM7126 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â pharagraff 8 (8) o Atodlen 2 i Ddeddf Llywodraeth Cymru 2006:
Yn nodi'r Adroddiad Blynyddol ar Gynllun Ieithoedd Swyddogol Comisiwn y Cynulliad, a osodwyd gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru ar 10 Gorffennaf 2019.
Motion NDM7126 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with paragraph 8 (8) of Schedule 2 of the Government of Wales Act 2006:
Notes the Annual Report on the Assembly Commission’s Official Languages Scheme, laid before the National Assembly for Wales on 10 July 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr. A phleser o’r mwyaf ydy cyflwyno’r adroddiad blynyddol yma ar gynllun ieithoedd swyddogol Comisiwn y Cynulliad. Mae’n braf cael cyfle i’ch diweddaru chi am ein gwaith ni dros y flwyddyn diwethaf. Mae’r adroddiad yn dathlu llwyddiannau, ond hefyd yn nodi’r adegau pan nad ydym ni wedi llwyddo i gyrraedd y safonau uchel sy’n ddisgwyliedig o dan y cynllun.250
Mi hoffwn i gychwyn efo’r themâu sy’n rhoi strwythur i’n gwaith ar gyfer y pumed Cynulliad. Fe gafwyd cryn drafodaeth y llynedd am ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer trawsnewid y system recriwtio er mwyn disgrifio a phennu sgiliau iaith ar gyfer swyddi yn well, gan gyflwyno gofyniad sgiliau iaith sylfaenol ar gyfer pob swydd a hysbysebir. Bellach, mae’r system honno wedi bod ar waith am flwyddyn ac mae’r adroddiad yn cynnwys manylion nifer y swyddi a hysbysebwyd ar wahanol lefelau, ac mewn adroddiadau blynyddol o hyn allan mi fydd modd i ni gymharu’r niferoedd hynny.251
O ran y thema sgiliau iaith, mae’r tîm sgiliau iaith wedi parhau i gynnig hyfforddiant wedi’i deilwra ar gyfer Aelodau Cynulliad a’u staff cymorth a staff Comisiwn y Cynulliad. Bellach mae dros 150 o ddysgwyr yn derbyn hyfforddiant gan y tîm. Eleni, diolch i ymroddiad ein dysgwyr, a dulliau hyfforddi arloesol y tîm, mae 11 o ddysgwyr wedi sefyll arholiadau CBAC ar lefelau mynediad, sylfaen a chanolradd, efo llawer iawn mwy yn dringo ysgol y lefelau ond yn dewis peidio â sefyll arholiad.252
Ar y cyfan, mae gwaith y tîm ieithoedd swyddogol eleni wedi canolbwyntio ar gynllunio ieithyddol, sef y trydedd thema, yn sgil rhoi’r system recriwtio newydd ar waith. Mae penaethiaid gwasanaeth a chydgysylltwyr ieithoedd swyddogol wrthi’n diwygio cynlluniau iaith y gwasanaethau unigol, gan nodi gofynion sgiliau iaith ar gyfer pob swydd. Law yn llaw â’r gwaith hwn, rydym ni yn y broses o gofnodi sgiliau iaith ein holl staff. Mae’r gwaith yn digwydd fesul gwasanaeth ar sail hunan asesiad, a bydd y tîm ieithoedd swyddogol a’r tîm sgiliau iaith yn darparu cefnogaeth i unigolion a thimau yn ôl yr angen. Bydd hyn oll yn ffordd o gynnig sicrwydd i’r prif weithredwr, ac i mi fel comisiynydd â chyfrifoldeb am ieithoedd swyddogol, ein bod ni yn cynllunio capasiti dwyieithog y sefydliad yma'n briodol ar gyfer darparu gwasanaethau dwyieithog o’r radd flaenaf bob amser.253
Trafodion y Cynulliad ydy’r pedwaredd thema. Mae ein gwaith ni wedi canolbwyntio ar gefnogi Aelodau Cynulliad i weithio a chymryd rhan mewn trafodion yn eu dewis iaith. Eleni, cafwyd canlyniadau arbennig o dda yn yr arolwg o Aelodau Cynulliad a’u staff cymorth o ran y gallu i weithio yn eu dewis iaith, ond dydyn ni ddim yn mynd i fod yn gorffwys ar ein rhwyfau, ac mi fyddwn ni'n parhau i wrando ar adborth gan Aelodau a’u staff cymorth er mwyn sicrhau ein bod yn cynnal y safonau uchel yma.254
Yn anffodus, ni chafwyd gwelliant o ran nifer y dogfennau a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno yn uniaith, sy’n golygu ei bod yn anodd i Aelodau baratoi ar gyfer trafodion yn eu dewis iaith. Fodd bynnag, rydym ni'n parhau i gydweithio â Llywodraeth Cymru i chwilio am gyfleoedd i wella eu darpariaeth. Rydym ni'n croesawu’r ymrwymiad a roddwyd gan Shan Morgan, yr Ysgrifennydd Parhaol, yr wythnos diwethaf, yn ystod sesiwn craffu’r Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, sef ymrwymiad i gynyddu nifer y dogfennau a osodir yn ddwyieithog, ac mi fyddai’n braf iawn gallu dod yn ôl yma'r flwyddyn nesaf i adrodd cynnydd ar y mater yna.255
Thema pump yw’r un mwyaf eang o ran targedau, ac er eu bod yn rhai gweddol syml, gyda’i gilydd, mi fyddan nhw'n gwneud gwahaniaeth mawr i ddiwylliant ac ethos ein sefydliad. Dyma’r targedau fydd yn ein galluogi ni i wneud y newidiadau fydd yn sicrhau ein bod ni'n cyrraedd y nod o gael ein hadnabod fel sefydliad blaengar a rhagweithiol wrth ddarparu gwasanaethau dwyieithog.256
O ran y safonau gwasanaeth, fe gofiwch i ni gynnwys nifer o ystadegau ar elfennau o’r gwasanaethau a ddarparwn y llynedd, ac eleni rydym ni wedi ychwanegu at y tablau hynny er mwyn caniatáu cymhariaeth rhwng blynyddoedd. Yn ystod y ddadl llynedd, gofynnodd Aelodau am fanylion ynghylch union nifer a natur y cwynion a dderbyniwyd. Mae’n galonogol nodi mai nifer bach o gwynion gafodd eu derbyn a’n bod wedi llwyddo i fynd i’r afael â’r rhan fwyaf ohonyn nhw'n anffurfiol heb yr angen am ymchwiliad ffurfiol. Fodd bynnag, mi fyddwn i'n hoffi eich sicrhau chi y byddwn ni'n defnyddio unrhyw adborth i ddysgu ac i wella ein gwasanaethau. Mae adborth positif hefyd yn bwysig, ac mae’r adroddiad yn cynnwys nifer o ddyfyniadau gan unigolion, unwaith eto sy’n ein cynorthwyo i ddysgu a rhannu arferion llwyddiannus ar draws y sefydliad. Dwi'n edrych ymlaen at glywed eich ymateb i'r adroddiad. 257
Thank you very much, Llywydd. It gives me great pleasure to introduce this annual report on the Assembly Commission's official languages scheme. It's wonderful to have an opportunity to share an update on our work over the past year. Now, the report celebrates successes, but also notes those occasions when we have not always succeeded in meeting the high standards set by the scheme.
I would like to begin with the themes that provide the structure for our work for the fifth Assembly. Last year saw a great deal of debate on our ambitious plans to transform the recruitment system in order to improve the process of defining and setting language skills levels for posts, introducing a requirement for basic language skills for every post advertised. The revised system has now been in place for a year, and the report includes details on the number of posts advertised at different levels, and in annual reports from this point on we will be able to compare those figures.
Now, with regard to the language skills theme, the language skills team has continued to provide bespoke training to Assembly Members and their support staff as well as Assembly Commission staff. Over 150 learners are now receiving training from the team. This year, thanks to the dedication of our learners and the team's innovative training methods, 11 learners have sat WJEC exams on the access, foundation and intermediate levels, with many more climbing the skills ladder but choosing not to sit an exam.
On the whole, the official languages team's work this year has focused on linguistic planning, which is the third theme, following the implementation of the new recruitment system. Heads of service and official languages co-ordinators are currently amending the language schemes of their respective services, noting the language skills requirements of each post. And, in tandem with this work, we're in the process of recording the language skills of all members of staff. This work is being done by each service in turn on a self-assessment basis, and the language skills team will be providing support to individuals and teams as necessary. All of this will provide certainty for the chief executive, and for me as commissioner with responsibility for official languages, that we are planning the organisation’s bilingual capacity appropriately to provide excellent bilingual services at all times.
Now, the Assembly’s proceedings are the fourth theme. Our work has focused on supporting Assembly Members to work and participate in proceedings in their chosen language. This year, the survey of Assembly Members and their staff yielded particularly good results in terms of their ability to work in their chosen language. However, we must not rest on our laurels, and nor will we do so. We will continue to listen to feedback from Members and their support staff to ensure that we maintain these high standards.
Unfortunately, there was no improvement in the number of monolingual documents laid in the Table Office, which means that it's difficult for Members to prepare for proceedings in their chosen language. However, we continue to work with the Welsh Government to seek opportunities to improve their provision. We welcome the commitment made by Shan Morgan, the Permanent Secretary, last week, during the Culture, Welsh Language and Communications Committee’s scrutiny session, to increase the number of documents laid bilingually, and it would be good to be able to report on progress on this matter in next year’s report.
The fifth theme is the most wide-ranging with regard to targets, and, even though they are reasonably simple in nature, taken together they will make a major difference to the culture and ethos of our organisation. These are the targets that will enable us to make the changes required to ensure that we achieve our ambition of being recognised as an innovative and proactive organisation in the provision of bilingual services.
In terms of the service standards, you will remember that we included a number of statistics on elements of the services that we provide last year, and this year we have added to those tables to allow comparisons to be made between years. During last year’s debate, Members requested details about the number and nature of the complaints received. It's heartening to note that only a small number of complaints were received and that we successfully resolved the majority informally without the need for a formal inquiry. However, I would like to assure you that we will use any feedback to learn and to improve our services. Positive feedback is also important, and the report includes a number of quotes from individuals, which will, again, assist us to learn lessons and to share good practice across the organisation. I look forward to hearing your response to the report.
Gaf i ddiolch i chi, Siân, hefyd, ac i aelodau'r tîm ieithoedd swyddogol, am yr adroddiad hwn? Unwaith eto, mae'n adlewyrchu sefydliad lle mae mwy o bobl yn teimlo'n gyfforddus yn gweithio ac yn cael eu cynnwys mewn amgylchedd dwyieithog. Ond dyma'r tro cyntaf i mi deimlo ei fod wedi cydio ar safbwynt ein dysgwyr.258
Ydy, mae'r cynllun bob amser wedi bod yn glir ynglŷn â’r addysgu wedi’i deilwra sydd ar gael i Aelodau a'u staff ac i staff y Comisiwn, ac mae llawer ohonom wrth ein bodd o fod yn ddigon ffodus o gael y gwasanaeth hwnnw. Ond, os ydych chi'n ddysgwr iaith eich gwlad eich hun, rydych mewn sefyllfa unigryw sydd ddim yn amlwg mewn sgyrsiau am bolisi, boed hynny am ddysgwyr sy'n oedolion neu hawliau'r Gymraeg, efallai achos dyw dysgwyr ddim weithiau wedi llunio’r polisi.259
Er bod yn deg, mae llinynnau gwddf dysgwyr wedi bod yn ddatblygiad cynnar. Pan oeddwn i'n gwisgo fy llinyn gwddf 'iaith gwaith', ni fyddai’r dysgwyr yn siarad â fi, ond pan wisgais i fy llinyn 'dysgwr', fyddant yn fodlon siarad, ac roeddwn i, efallai, hefyd yn llai brawychus.260
Felly, rwy'n croesawu'n fawr y ffordd newydd o bennu lefelau sgiliau iaith wrth ddiffinio anghenion swyddi. Gwnes i gynhyrfu nifer o bobl pan geisiais godi hyn mewn dadl ychydig wythnosau'n ôl, yna yng nghyd-destun safonau, ond mae'r egwyddor yr un fath. Ond, yma, mae ein Comisiwn ni ein hunain yn cyfaddef y bydd pobl yn dewis peidio â gwneud cais am swyddi a hysbysebwyd gyda gofyniad iaith ‘Cymraeg yn hanfodol’, pan nad yw dealltwriaeth gyffredinol y gair ‘hanfodol’ yn adlewyrchu'n gywir yr hyn sy'n angenrheidiol. Mae'r un risg yn berthnasol i gyrff sy'n ddarostyngedig i safonau, ond y pwynt yw, yn y lle hwn, yn fan hyn, mae'r Comisiwn wedi cyflwyno dull recriwtio llawer mwy nuanced, mwy cywir a thecach, gan chwilio am lefel o sgiliau sydd ei hangen yn wirioneddol o'r diwrnod cyntaf, ond sy'n creu lle i wella a datblygu'r sgiliau hynny yn y fan a'r lle, gan wneud y gweithle yn lle i dyfu dinasyddion yn gynyddol ddwyieithog a dinasyddion sy’n gynyddol hyderus yn eu dwy iaith.261
Mae gyda fi enghraifft o gyfarwyddwr cyfathrebu newydd yn yr adroddiad. Roedd sôn am ofyniad—lefel 3 y’i nodwyd fel y lefel angenrheidiol lleiaf. Gan weithio fan hyn, yn y rôl honno, wedi'i hamgylchynu gan fwy o siaradwyr rhugl, ni fyddai'n hir cyn i ymgeisydd lefel 3 feithrin ei sgiliau i lefel 4 neu lefel 5. Ac rwy’n gwybod bod rhywun wedi cael ei benodi erbyn hyn. Ond pe bai hynny wedi'i hysbysebu fel ‘Cymraeg yn hanfodol’, efallai na fyddai siaradwr lefel 3 wedi gwneud cais, ac efallai na fyddai wedi gwella ei sgiliau iaith. Felly, dwi’n gwerthfawrogi’r ffordd hon ymlaen.262
Gyda llaw, fel y gwyddom ni i gyd, mae menywod yn llai tebygol na dynion o wneud cais am swydd lle nad ydynt yn cyflawni'r holl feini prawf. Felly mae'n bosibl y bydd y dull matrics hwn yn cael gwared ar ragfarn anymwybodol rhyw yn ogystal â rhagfarn anymwybodol yn erbyn y rhai sydd ddim yn hyderus yn eu sgiliau cwbl briodol.263
Roeddwn yn falch iawn o weld eich bod eisoes wedi rhannu'r dull hwn â'r Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Dysgu Cymraeg, undebau a rhai cyrff cyhoeddus fel cyngor Abertawe. Gaf i argymell eich bod yn mynd at y ddau gyngor arall yn fy rhanbarth hefyd, lle mae dal dipyn o broblem gyda diwylliant a chamddealltwriaeth tuag at y Gymraeg?264
Ar ben arall y sbectrwm iaith yma, mae cyflwyno gofyniad i'r holl staff gyrraedd lefel cwrteisi Cymraeg wedi cael effaith amlwg iawn. Bron pob dydd, byddaf yn cael o leiaf ‘bore da’ wrth y gât, ac nid yw'r rhan fwyaf o staff yn swil am roi cynnig ar eu sgiliau newydd pan allant. Ac roedd rhai, fel un o’r staff nos yr wythnos diwethaf, yn benderfynol o ddangos faint mae eisoes wedi symud ymlaen o ‘bore da’ i siarad yn fwy rhugl yn ei faes ei hun. Mae hwn yn syniad da arall i gyrff cyhoeddus ei ystyried.265
Yn amlwg, mae gennym yr adnoddau i wneud hyn i gyd. Ni allwn gymryd y bydd mor syml i rai eraill. Ond, i'n copïo ni, efallai dyw e ddim yn costio lot. Wrth gwrs, mae gennym ni’r adnoddau i ddarparu profiad cwbl ddwyieithog i staff, ymwelwyr ac unrhyw un sy'n ymgysylltu â'r Cynulliad hwn.266
Jest un peth arall, os caf i, Llywydd. Ar wahân i'r broblem barhaus gyda rhai dogfennau heb eu gosod yn ddwyieithog—mae’n ymddangos i mi nad yw'r rhesymau wedi newid o gwbl—. Wel, hoffwn i—dwi ddim eisiau anghofio’r ffaith bod gwaith da yn cael ei wneud fan hyn hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd y cyfraniad hwn heddiw jest yn bwniad bach, efallai, i'r ystadegau o ran defnyddio'r Gymraeg yn y Siambr ac yn annog eraill i roi cynnig arni. Diolch.267
May I thank you, Siân, and members of the official languages scheme team, for this report? Once again, it reflects an organisation where increasing numbers of people feel comfortable working and being included in a bilingual environment. But this is the first time that I've felt that it's actually captured the perspective of our learners.
Yes, the scheme has always been clear about the bespoke training available to Members and their staff and to Commission staff, and many of us have been delighted to be fortunate enough to benefit from this service. However, if you're learning the language of your own nation, you're in a unique situation that doesn't always emerge in policy discussions, be that about adult learners or Welsh language rights, perhaps because learners haven't always been involved in shaping those policies.
To be fair, the 'dysgwr' or 'learner' lanyards were an early development. When I was wearing my ‘iaith gwaith’ lanyard, learners wouldn’t necessarily speak to me, but when I wore my ‘dysgwr’ lanyard, they were willing to speak to me in Welsh, and I was, perhaps, also less intimidating to them.
So, I welcome very much the new method of setting language skills levels when defining requirements for posts. I rattled a few cages when I tried to raise this in a debate a few weeks ago, in the context of standards, but the principle is the same. But, here, our own Commission admits that people may choose not to apply for posts that are advertised as being ‘Welsh essential’, when the general understanding of the word ‘essential’ doesn’t necessarily accurately reflect what is essential. The same risk applies to bodies that are subject to standards, but the point is, in this place, the Commission has introduced a recruitment process that is far more nuanced, fairer and more accurate, seeking skills levels that are genuinely required from the outset, but also providing opportunities to improve and develop those skills in post. This makes the workplace a place to grow citizens who are increasingly bilingual and citizens who are increasingly confident in using both of their languages.
I will take the example of the new director of communications, which is in the report. The level 3 requirement was noted as the lowest level that was required. Now, working here, in that role, surrounded by fluent Welsh speakers, it wouldn’t be long before a level 3 applicant could develop their skills to reach levels 4 or 5. And I know that someone has now been appointed to that role. But, if that post had been advertised as being ‘Welsh essential’, then perhaps a level 3 speaker wouldn’t have applied, and perhaps they wouldn’t have improved their skills. So, I really do appreciate this as a way forward.
By the way, as we all know, women are less likely than men to apply for jobs where they don’t meet all of the criteria. So, it is possible that this matrix approach will eradicate unconscious gender bias as well as unconscious bias against those who are not wholly confident in their skills.
I was very pleased to see that you have already shared this approach with the National Centre for Learning Welsh, with unions and with some public bodies such as Swansea council. May I recommend that you approach the other two councils in my region too, where there are still problems in terms of culture and misconceptions surrounding the Welsh language?
At the other end of this linguistic spectrum, introducing a requirement for all staff to reach a courtesy level of Welsh has had a clear impact. Almost every day, I will hear at least a ‘bore da’ at the gate, and the majority of staff are not backwards in coming forwards with their new skills when they can. And some, such as a member of the night duty staff last week, are determined to show how much they have developed beyond a simple ‘bore da’ to becoming more fluent in their own particular field. This is another good idea for other public bodies to consider.
Clearly, we have the resources to do all of this. We cannot take for granted that it will be as easy for others to follow suit. But it may not cost that much. Of course, we have the resources to offer an entirely bilingual experience to staff, visitors and anyone who engages with this Assembly.
Just one other thing, if I may, Llywydd. Other than a continuing problem with some documents not being laid bilingually—and it appears to me the reasons for that haven't changed at all—I don't want us to forget the fact that there is good work being done here. I do hope that this contribution will be a slight nudge to the statistics in terms of the use of the Welsh language in the Chamber and I encourage others to give it a go. Thank you.
As someone whose lack of the Welsh language comes as a direct result of suppression of the language at the beginning of the last century—my mother was actually caned in school for speaking Welsh in school—I wholeheartedly support any moves to increase the use of the language. And where better to promote its use than in this establishment? I therefore welcome all the measures taken by the Commission in these matters. Diolch yn fawr.268
Fel rhywun y mae ei ddiffyg Cymraeg yn ganlyniad uniongyrchol i gyfyngu ar yr iaith ar ddechrau'r ganrif ddiwethaf—cafodd fy mam y gansen yn yr ysgol am siarad Cymraeg yn yr ysgol—rwy'n llwyr gefnogi unrhyw symudiadau i gynyddu'r defnydd o'r iaith. A ble'n well i hyrwyddo ei defnydd nag yn y sefydliad hwn? O'r herwydd rwy'n croesawu'r holl gamau a gymerwyd gan y Comisiwn yn y materion hyn. Diolch yn fawr.
Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl.269
Siân Gwenllian to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. Efallai y gwnaf i gychwyn trwy ymateb i'r sylw diwethaf yna a'r ffaith eich bod chi wedi dweud, David Rowlands, gerbron y Cynulliad heddiw bod eich mam, yn wir, wedi dioddef yn sgil y materion hanesyddol oedd yn digwydd yn ein hysgolion ni ers talwm, pan oedd pobl yn cael eu cosbi yn gorfforol am siarad Cymraeg. Dwi dal yn flin iawn, iawn am hynny, ond mae rhywun yn troi'r dicter tuag at fod yn adeiladol, ac felly dwi'n falch iawn o'r gwaith blaengar sydd yn digwydd yn y maes yma.270
Dwi'n diolch i Suzy am ei sylwadau hollol adeiladol a phositif yn cymeradwyo'r gwaith sydd yn digwydd o ran cynllunio ieithyddol yn y gweithle yma. Mae yna bobl o Norwy, mae yna bobl o'r Ffindir wedi bod yn dod yma i Gymru i weld y gwaith blaengar ynglŷn â chynllunio ieithyddol sydd wedi bod yn digwydd ac yn awyddus i ddysgu o'n profiadau ni a'n harferion ni efo ieithoedd lleiafrifol yn eu gwledydd nhw.271
Dwi'n falch eich bod chi'n cytuno bod cael gwared ar y 'Cymraeg yn hanfodol' wedi bod yn gam cadarnhaol, ac rydym ni'n gwybod o brofiad, nid yn unig yn y Cynulliad, ond mewn meysydd eraill, mi oedd pobl yn arfer dewis peidio â gwneud cais am swyddi oherwydd eu bod nhw'n ofni'r 'Cymraeg yn hanfodol'. Ond ers cyflwyno disgrifiadau ar wahanol lefelau, rydym ni wedi gweld yr hysbysebion yn cael eu datblygu o amgylch anghenion y swyddi, ac yn wir rydym ni wedi gweld cynnydd yn y nifer o ddysgwyr Cymraeg sy'n cael eu penodi i swyddi, sy'n dangos y gwerth o fuddsoddi mewn hyfforddiant sgiliau iaith ar gyfer yr unigolion a'r sefydliad.272
O ran Cymraeg cwrteisi, mae'n wych gweld hwn ar waith. Wnaf i fyth anghofio yn yr Eisteddfod Genedlaethol gweld y swyddogion diogelwch wrth eu boddau yn defnyddio Cymraeg sylfaenol: 'Bore da', 'Prynhawn da'. Un peth sy'n cael ei ddefnyddio yn aml erbyn hyn ydy 'Popeth mewn trefn'. Dwi'n cael hwnna rŵan pan dwi'n—. Mae'n ardderchog gweld Cymraeg cwrteisi yn digwydd. Dwi'n gweld fy mod i allan o amser, ond rwy'n falch iawn o gymeradwyo, felly, yr adroddiad yma, ac mi fydd y gwaith yn parhau. Mae'n bell o fod yn berffaith, ond mi fyddwn ni'n parhau ac yn cynnal y momentwm.273
Os caf i jest ddweud un gair byr cyn cloi, buaswn i ddim yn licio gorffen heddiw heb enwi un swyddog yn benodol. Dydyn ni ddim yn arfer gwneud hyn, dwi'n gwybod, ond hoffwn i roi teyrnged i Craig Stephenson, y cyfarwyddwr ymgysylltu sydd yn ymddeol. Dros y blynyddoedd, mae o wedi bod yn bencampwr diflino ac yn eiriolwr brwd dros bob agwedd ar y cynllun ieithoedd swyddogol, gan sicrhau bod darparu gwasanaethau dwyieithog o’r radd flaenaf yn rhan greiddiol o holl waith Comisiwn y Cynulliad. Felly, diolch yn fawr iawn i Craig a phob lwc i’r dyfodol.274
Thank you very much. Perhaps I’ll start by responding to that last comment and the fact that you had said, David Rowlands, before the whole Assembly today that your mum indeed had suffered as a result of the historic issues that were happening in our schools, where people were punished physically for speaking Welsh. I’m still incensed about that, but one turns that anger into constructive action and I’m very pleased at the innovative work in this area.
I thank Suzy for her constructive and positive comments here, endorsing and praising the work that has been done in terms of linguistic planning in this workplace. There are people from Norway and Finland who have come here to Wales to see the innovative work that we’re doing on linguistic planning and who are eager to learn from our experiences and from our practices with minority languages in their own nations.
I’m pleased that you agree that getting rid of that ‘Welsh essential’ tag has been a positive step. We know from experience, not just in the Assembly, but in other fields as well, that people choose not to apply for posts because they were concerned about that ‘Welsh essential’ tag. But, since introducing descriptions on different levels of skills, we’ve seen advertisements being developed in terms of the specific needs of posts and we’ve seen an increase in the number of Welsh learners who have been appointed to posts, which shows the value of investing in language skills training for those individuals and for the organisation as a whole.
In terms of the courtesy level Welsh, well it's excellent to see that in practice. I’ll never forget, in the National Eisteddfod, seeing the security officers taking great delight in using Welsh, saying, 'Bore da' and 'Prynhawn da'. One thing that is used often is ‘Popeth mewn trefn’—'Everything in order’. I hear that now, and it’s excellent hearing that courtesy level Welsh being used. I see that I am out of time. So, I’m very pleased to introduce this report. The work will continue. It’s far from being perfect, but we will continue and will maintain momentum.
If I can say just one brief word before concluding, as I wouldn’t like to finish today without naming one official specifically. We don’t usually do this, I know, but I would like to pay tribute to Craig Stephenson, the Assembly Commission’s director of engagement, who is retiring. He has been a tireless champion over the years and a passionate advocate of every aspect of the official languages scheme, thereby ensuring that providing excellent bilingual services is at the heart of everything that the Assembly Commission does. So, thank you very much, Craig, and best wishes for the future.
Ie wir. Y cynnig, felly, yw i nodi'r adroddiad. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.275
Indeed. The proposal is to note the report. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar yr adroddiad ar y cyd rhwng y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Cyllid, a'r adroddiad hwnnw ar asesu effaith penderfyniadau cyllidebol. Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid sy'n gwneud y cynnig—Llyr Gruffydd.276
The next item, therefore, is the debate on the joint report of the Children, Young People and Education Committee, Equality, the Local Government and Communities Committee and the Finance Committee. That report is on assessing the impact of budget decisions. The Chair of the Finance Committee will move the motion—Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM7119 Llyr Gruffydd, Lynne Neagle, John Griffiths
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad ar y cyd y Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, sef 'Asesu effaith penderfyniadau cyllidebol', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Mawrth 2019.
Motion NDM7119 Llyr Gruffydd, Lynne Neagle, John Griffiths
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the joint report of the Finance Committee, Children, Young People and Education Committee and the Equality, Local Government and Communities Committee, 'Assessing the impact of budget decisions', which was laid in the Table Office on 25 March 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n gwneud y cynnig yma, sy'n cael ei gyflwyno ar y cyd, wrth gwrs, gen i, Lynne Neagle a John Griffiths. Dwi'n falch iawn o fod yn agor y ddadl heddiw ar ffordd drawsbynciol newydd o wynebu her rŷn ni wedi'i hwynebu droeon fel Aelodau'r Cynulliad, sef, wrth gwrs, asesu effaith penderfyniadau cyllidebol Llywodraeth Cymru ar bobl Cymru.277
Thank you very much, Llywydd. I move the motion, jointly tabled by me, Lynne Neagle and John Griffiths. I’m very pleased to be opening today’s debate on a new cross-cutting approach to facing a challenge that we have faced many times as Assembly Members, namely assessing the impact of the Welsh Government’s budget decisions on the people of Wales.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Yn ogystal â gwaith craffu ein pwyllgorau ni ar y gyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20 eleni, roedd y Pwyllgor Cyllid, y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau yn credu ei bod hi'n bryd cyfuno ein hymdrechion i ymchwilio i effaith penderfyniadau cyllidebol Llywodraeth Cymru, gan ganolbwyntio ar gydraddoldeb ac ar blant a phobl ifanc. Fe aethom ni ati, felly, i gasglu tystiolaeth ar y cyd gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, gan Gomisiynydd Plant Cymru, gan Mark Drakeford, yr Aelod Cynulliad a oedd, wrth gwrs, ar y pryd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, a'r Aelod Cynulliad Julie James, wrth gwrs, fel arweinydd y tŷ ar y pryd, a oedd â chyfrifoldeb dros gydraddoldeb. Rŷm ni hefyd wedi ceisio barn comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol drwy gydol y broses yma.278
Gan mai dadl ar y cyd yw hon, mi fydd fy nghyfraniad i'n canolbwyntio ar ein prif ganfyddiadau, gan ganiatáu wedyn i'r Cadeiryddion Lynne Neagle a John Griffiths rannu safbwyntiau portffolios eu pwyllgorau eu hunain. Mae ein hadroddiad ni yn gwneud pum argymhelliad, ac o blith pob un o'r rhain mae Llywodraeth Cymru naill ai wedi eu derbyn neu eu derbyn mewn egwyddor. Rŷm ni wedi dod i un casgliad cyffredinol, sef bod angen i ni fynd yn ôl i'r egwyddorion sylfaenol. Dyna'r casgliad cyffredinol sydd gennym ni, ond, wrth gwrs, mae yna nifer o argymhellion penodol, wedyn, yn deillio o hynny.279
Ein hargymhelliad cyntaf yw gofyn i Lywodraeth Cymru osod allan mewn mwy o fanylder y broses asesiad effaith integredig strategol, ei diben, a’r canlyniadau disgwyliedig, yn dilyn, wrth gwrs, iddyn nhw ymgysylltu â’r comisiynwyr statudol perthnasol a chael eu cytundeb nhw. Rŷm ni yn teimlo bod angen i Lywodraeth Cymru fod yn glir ynghylch pam maen nhw'n cynnal asesiad, pwy sy'n defnyddio'r asesiad, beth maen nhw'n gobeithio ei ddeall ohono fe, beth yw'r ffordd orau o'i gyflwyno fe, a beth yw’r broses. Nawr, mae angen gwneud hyn, wrth gwrs, gyda chymorth y gwahanol gomisiynwyr statudol, ac rŷm ni'n pryderu am y ffaith eu bod nhw'n dweud nad ydyn nhw wedi cyfrannu at ddatblygu offeryn asesiad effaith integredig Llywodraeth Cymru.280
Rŷm ni'n credu y dylai'r offeryn hwn gael ei ddefnyddio i hysbysu, llywio gwaith, a dylanwadu ar newidiadau. Gyda'i gilydd, roedd y comisiynwyr yn pryderu ei bod yn ymddangos bod yr offerynnau'n cael eu defnyddio i adlewyrchu neu gyfiawnhau penderfyniadau sydd eisoes wedi cael eu gwneud. Felly, rŷm ni'n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i weithio gyda'r comisiynwyr statudol perthnasol i roi mwy o eglurder am ddiben proses yr asesiad effaith integredig strategol a’r canlyniadau a ddisgwylir ohoni. Wrth gwrs, rŷm ni'n cydnabod nad yw cyfuno llawer o wahanol asesiadau effaith yn dasg hawdd, ac yn cydnabod ymdrechion Llywodraeth Cymru i dynnu llawer o wybodaeth i un asesiad effaith integredig strategol. Fodd bynnag, er mwyn bod yn sylfaen gredadwy ar gyfer gwaith craffu, mae angen i asesiadau effaith ddangos yn glir pa dystiolaeth y maen nhw'n ei defnyddio, a rhaid i ni sicrhau nad yw'n cael ei gwanhau o ganlyniad i'r integreiddio yma.281
Mae asesiadau effaith yn ddull hanfodol ar gyfer sicrhau bod y Llywodraeth yn dryloyw, ac os ydyn nhw am fod yn werthfawr o gwbl, mae'n rhaid iddyn nhw lywio, mewn modd ystyrlon, y ffordd y caiff cyllid ei ddyrannu. Mae angen mwy o fanylion ynglŷn â sut y caiff penderfyniadau eu gwneud, ac rŷm ni wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth Cymru i roi manylion lle gall penderfyniadau gwario gael effeithiau negyddol, yn ogystal, wrth gwrs, â rhai cadarnhaol, sef y rhai rŷm ni fel arfer yn eu clywed. Fel y mae pethau, nid yw'n glir pa ffactorau sydd wedi llywio penderfyniadau heb weld y gwaith y tu ôl i'r asesiad effaith integredig strategol. O ganlyniad, rŷm ni wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ei holl asesiadau effaith unigol mewn un man canolog, a bod yr asesiad effaith integredig strategol wedyn yn gallu cyfeirio at y rheini. Yn ei hymateb, mae'r Gweinidog yn dweud,282
'Fel arfer, caiff asesiadau effaith unigol o benderfyniadau pwysig eu cyhoeddi fel rhan o ddogfennaeth y polisi ar wefan Llywodraeth Cymru.'283
Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod yr asesiadau effaith hynny'n cael eu cyhoeddi'n systematig o gwbl. Mae'r Gweinidog wedi cytuno â'r argymhelliad hwn mewn egwyddor, gan nodi bod angen iddi ystyried ymhellach a fyddai cyhoeddi mewn un man canolog yn helpu o ran hygyrchedd, dealltwriaeth a thryloywder. Rŷm ni'n cydnabod yn llawn y gwerth o gyhoeddi asesiadau effaith ochr yn ochr â'r dogfennau polisi cysylltiedig. Wrth gwrs, mae'r un peth yn wir am gyhoeddi asesiadau effaith unigol ochr yn ochr â'r asesiad effaith integredig strategol. Yn ystod ein gwaith craffu ar y cyd, mi ddaeth yn amlwg bod rhanddeiliaid arbenigol yn aneglur am yr egwyddorion a'r prosesau sylfaenol y tu ôl i'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn cynnal yr asesiad effaith ar y gyllideb, a'r gwahaniaeth rhwng yr asesiad effaith integredig strategol a'r offeryn asesiad effaith integredig newydd.284
Mae ein trydydd argymhelliad yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud darn penodol o waith i ystyried y cynnydd sydd wedi cael ei wneud mewn perthynas ag asesiadau effaith integredig strategol ar ddiwedd y Cynulliad hwn, gan gynnwys yr offeryn asesiad effaith integredig y mae wedi'i ddatblygu. Mae'r Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn, gan gydnabod yr angen i adolygu a gwella'r broses a'r offeryn. Mae ei hymateb yn cyfeirio at brofi dulliau amgen ochr yn ochr â pharatoadau ar gyfer y gyllideb sydd i ddod, ac ystyried a fyddai modd i ddiogelwr taith—os mae dyna yw'r cyfieithiad am journey checker—Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol gefnogi y gwaith hwn. Byddai'n ddefnyddiol pe gallai'r Gweinidog ddarparu mwy o wybodaeth inni am y dulliau amgen sy'n cael eu profi, a'r amserlenni sydd o dan sylw, yn ogystal, efallai, â nodi pryd y mae hi'n rhagweld cwblhau adolygiad 2019 o'r offeryn asesiad effaith integredig.285
Mae'r argymhellion sy'n weddill yn ymwneud ag integreiddio deddfwriaeth ac ofnau y bydd dyletswyddau penodol yn cael eu lleihau neu eu dadleoli gan eraill wrth wneud penderfyniadau. Mae ein pedwerydd argymhelliad ni yn ceisio ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ddefnyddio Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol fel fframwaith ar gyfer yr asesiad effaith integredig strategol. O ystyried ffocws ein gwaith craffu ni ar y cyd, rŷm ni'n credu y dylid rhoi blaenoriaeth i weithio gyda'r comisiynydd plant a'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i sicrhau bod y gofynion deddfwriaethol mewn perthynas â chydraddoldeb a hawliau plant yn cael eu hadlewyrchu'n llawn ac yn effeithiol yn y broses asesu.286
Mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i barhau i ddefnyddio'r Ddeddf i fframio a llywio cynigion cyllidebol a'r offeryn asesiad effaith integredig, ond mae'n cydnabod bod angen gwneud gwaith pellach. Yn wir, nid yw Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol yn credu bod hyn wedi digwydd i lefel ddigonol yn y broses gyllidebol hyd yn hyn. Rŷm ni'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i barhau â deialog â rhanddeiliaid allweddol a chomisiynwyr statudol, a fydd yn hanfodol i sicrhau nad yw'r dull integredig yn gwanhau'r gwaith o fodloni'r amrywiol rwymedigaethau cyfreithiol sydd arni, a bod y penderfyniadau y mae'n eu gwneud yn fwy tryloyw.287
Yn ystod ein sesiwn dystiolaeth, mi ddywedodd arweinydd y tŷ ar y pryd ei bod wedi comisiynu darn o waith ymchwil yn ymchwilio i'r ffordd orau o ymgorffori amrywiol gytuniadau rhyngwladol—international treaties—a dyletswydd economaidd-gymdeithasol y Ddeddf gydraddoldeb yng nghyfraith Cymru, ochr yn ochr â'r dyletswyddau presennol. Fe wnaeth hi egluro hefyd y byddai cyfarfod o bwyllgor cynghori comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ym mis Tachwedd y llynedd yn caniatáu i'r holl gomisiynwyr fynd ati ar y cyd i drafod cyfleoedd a heriau'r asesiadau effaith integredig. Felly, roedd ein hargymhelliad terfynol yn gofyn am y wybodaeth ddiweddaraf am ganlyniadau cyfarfod y comisiynwyr ym mis Tachwedd y llynedd, a pha bryd y rhagwelir y bydd y gwaith ymchwil a gafodd ei gomisiynu ar integreiddio dyletswyddau yn cael ei gyhoeddi.288
Rŷm ni'n pryderu, ond heb synnu, o nodi bod rhai aelodau wedi lleisio pryderon yn ystod y cyfarfod fis Tachwedd diwethaf ynghylch y posibilrwydd o wanhau'r dull integredig. Yn dilyn hynny, roedd swyddogion Llywodraeth Cymru i fod i fynd i gyfarfod panel cynghori comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ym mis Gorffennaf, ac rŷm ni'n awyddus i wybod sut aeth y cyfarfod hwnnw. Rŷm ni'n deall y bydd y Gweinidog yn dechrau'r gwaith ymchwil sylweddol pellach yma erbyn mis Medi ar integreiddio dyletswyddau newydd, ac rŷm ni'n edrych ymlaen at gael rhagor o wybodaeth am sut y mae'r gwaith hwn yn datblygu ac yn dod yn ei flaen. Dwi hefyd, fel Cadeirydd, yn edrych ymlaen at glywed cyfraniadau Aelodau i'r ddadl yma, fel cyfraniad adeiladol i'r gwaith parhaus a'r drafodaeth barhaus bwysig hon ar asesu effaith penderfyniadau cyllidebol Llywodraeth Cymru. Diolch.289
In addition to our respective committees' scrutiny of the draft budget for 2019-20, this year the Finance Committee, the Children, Young People and Education Committee and the Equality, Local Government and Communities Committee felt the time had come to combine our efforts to examine the impact of the Welsh Government’s budget decisions, focusing on equalities, children and young people. We therefore jointly gathered evidence from the Equality and Human Rights Commission, the Children’s Commissioner for Wales, Mark Drakeford AM, who was at the time the Cabinet Secretary for Finance, and Julie James AM, who was the then leader of the house with responsibility for equality. We have also sought the views of the Future Generations Commissioner for Wales throughout this process.
As this is a joint debate, I will focus my contribution on our principal findings, allowing Chairs Lynne Neagle and John Griffiths to share the perspectives of their own committee portfolios. Our report makes five recommendations, all of which the Welsh Government has either accepted or accepted in principle. We have reached one overarching conclusion, namely that we need to go back to fundamental principles. That’s the overarching conclusion that we've reached, but there are a number of specific recommendations emanating from that.
Our first recommendation asks the Welsh Government to clearly set out in greater detail the strategic integrated impact assessment process, its purpose and the expected outcomes, following, of course, engagement with and agreement from the relevant statutory commissioners. We do feel that the Welsh Government needs to be clear about why it conducts an assessment, who uses that assessment, what they hope to understand from it, the best method for presenting it, and what the process is. This needs to be done, of course, with the assistance of the various statutory commissioners, and we are concerned at the lack of involvement they reported having in the development of the Welsh Government’s integrated impact assessment tool.
We feel that these tools should be used to inform, steer and influence change. Collectively, the commissioners were concerned that they appear to be used to reflect or justify decisions that have already been made. We therefore welcome the Minister’s commitment to work with the relevant statutory commissioners to provide greater clarity on the purpose and expected outcomes of the SIIA process. Of course, we acknowledge that amalgamating many different impact assessments is no easy task, and we recognise the Welsh Government’s efforts to draw a multitude of information into one SIIA. However, to provide a credible foundation for scrutiny, impact assessments need to clearly demonstrate the evidence base on which they draw, and we must ensure that this is not diluted as a result of this integration.
Impact assessments are critical tools for Government transparency and, if they are to have any value, they must meaningfully inform financial allocations. More detail is required as to how decisions have been reached, and we have repeatedly called for the Welsh Government to detail where spending decisions may have negative as well, of course, as positive impacts, which are the ones that we usually hear about. As things stand, it is not clear what factors have steered decision making without seeing the work behind the SIIA. Consequently, we have recommended that the Welsh Government publish all of its individual impact assessments to a central location, which can then be referenced by the SIIA. In her response, the Minister says that,
'Individual impact assessments on significant decisions are generally published as part of policy documentation on the Welsh Government website.'
However, there does not appear to be any systematic publication of those impact assessments. The Minister has agreed in principle to this recommendation, indicating that she needs to consider further whether publication in a central area would aid accessibility, understanding and transparency. We fully acknowledge the value in publishing impact assessments alongside the related policy documents. Of course, the same is also true of publishing individual impact assessments alongside the SIIA. During our joint scrutiny, it became apparent that expert stakeholders are unclear about the basic principles and processes behind the Welsh Government’s approach to the budget impact assessment and the distinction between the SIIA and the new integrated impact assessment tool.
Our third recommendation calls on the Welsh Government to undertake a focused piece of work to consider the progress made in relation to SIIAs at the end of this Assembly, including the integrated impact assessment tool that it has developed. The Minister has accepted this recommendation, acknowledging the need to review and improve the process and the tool. Her response refers to testing alternate approaches alongside preparations for the forthcoming budget and looking at whether this work could be supported by the future generations commissioner’s journey checker. It would be helpful if the Minister could provide more information on the alternate approaches being tested and the timescales involved, as well as, perhaps, indicating when she anticipates completing the 2019 review of the integrated impact assessment tool.
Our remaining recommendations relate to the integration of legislation and fears that specific duties are minimised or displaced by others in decision making. Our fourth recommendation seeks a commitment from the Welsh Government to using the well-being of future generations Act as a framework for the SIIA. Given the focus of our joint scrutiny, we believe that priority should be given to working with the children’s commissioner and Equality and Human Rights Commission to ensure that the legislative requirements in relation to equality and children’s rights are fully and effectively reflected in the assessment process.
The Minister has committed to continue to use the Act to frame and inform budget proposals and the integrated impact assessment tool, but she acknowledges that further work is needed. Indeed, the future generations commissioner does not consider that this has happened sufficiently to date in the budget process. We welcome the Welsh Government’s commitment to continue the dialogue with key stakeholders and with statutory commissioners, which will be crucial to ensuring that satisfying its various legal obligations is not weakened in an integrated approach and that transparency in its decision making is improved.
During our evidence session, the then leader of the house indicated that she had commissioned a piece of research exploring the best way of incorporating various international treaties and the equality Act’s socioeconomic duty into Welsh law alongside existing duties. She also explained that a meeting of the future generations commissioner’s advisory committee in November of last year would allow all of the commissioners to collectively discuss the opportunities and challenges of the integrated impact assessments. So, our final recommendation sought an update on the outcomes of the November 2018 meeting of the commissioners, and when the research commissioned on the integration of duties is anticipated to be published.
We are concerned, but not surprised, to note that during the meeting last November some members voiced concerns about the potential dilution of the integrated approach. As a result, Welsh Government officials were subsequently due to attend the future generations commissioner’s advisory panel meeting in July, and we are keen to know how that meeting progressed. We understand that the Minister will commence further substantial research by September on the integration of new duties and we look forward to receiving further updates on how this work is developing. I, as Chair, also look forward to hearing the contributions of Members to this debate, as a constructive contribution to this continuing work and this continuing important debate on assessing the impact of budgetary decisions made by the Welsh Government. Thank you.
I call on the Chair of the Children, Young People and Education Committee, Lynne Neagle.290
Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Lynne Neagle.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm pleased to contribute to today’s debate as Chair of the Children, Young People and Education Committee. In our committee’s recent budget reports, we have highlighted our concerns about the level of attention paid to the rights of children and young people in important financial decisions. We have called repeatedly on the Welsh Government to undertake a children’s rights impact assessment, or CRIA, as it's called, on its draft budget as a matter of course. To date, these calls have been rejected on the grounds that a wider integrated impact assessment of the draft budget is undertaken.291
In recent years, each of our respective committees has commented on the need to improve how the Welsh Government considers the impact of its budgetary decisions on different population groups. As such, and as Llyr has already explained, we wanted to work together as three committees to shine a spotlight on this recurring theme.292
We recognise that assessing the impact of budget decisions on our population is no mean feat, but we also believe that it is essential to do all we can to consider how the decisions we make about money translate into the real life experiences of the people we all represent, and the youngest members of our society are no exception.293
Children and young people were my focus during the joint scrutiny, and they will be my focus today. I recognise that the needs of children sit alongside a number of other considerations when budget decisions are made. But in my view, two things make them unique in their need for attention. First of all, the youngest members of our society cannot vote. In the absence of the franchise, it rests with us to ensure that their voices are heard and their interests considered. Secondly, the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011 took the groundbreaking step of enshrining in statute a duty on Welsh Ministers to consider children’s rights in everything they do. But a law is only groundbreaking if its aspirations are delivered. In the case of draft budgets, we believe there is still some considerable distance to travel before we can be confident that the decisions that are taken are fully in keeping with the spirit of that law.294
I welcome the Welsh Government’s acceptance of four of our five recommendations, and the acceptance of one in principle. I further welcome the Government’s commitment under recommendation 1 to work with the relevant statutory commissioners to provide greater clarity on the purpose and expected outcomes of the strategic integrated impact assessment process. I would like to place on record my thanks to the commissioners for their contribution to our joint scrutiny, and the views they have shared to inform this debate. There are, nevertheless, a number of concerns I would like to raise in relation to children and young people specifically. Many of these I share with the children’s commissioner.295
In response to recommendation 2, the Government has suggested that publishing individual impact assessments in a central location would cause confusion. I am unconvinced about this. As joint committees, we agreed that transparency is key. To date, there has been no systematic publication of individual impact assessments. Last year’s decision about the school uniform grant is a case in point, and one we highlight in our budget report. I would be grateful if the Minister could reflect further on this.296
With respect to recommendations 3 and 4, as a committee, we are concerned that the quality of CRIAs remains variable. We stand by our assertion that impact assessments sometimes appear to be used to reflect or justify decisions that have already been taken. I would be particularly keen to hear the Minister’s view on the children’s commissioner’s comment—and I quote—297
'We have seen examples of CRIAs which do not actually attempt to answer the broad question over whether and or how the policy will have an impact on children and young people, let alone attempting a fuller process.'298
Finally, in relation to recommendation 5, while I welcome the commitment to commissioning research on the integration of duties, I note with concern that this work has not yet started. I urge the Government to progress this as soon as possible.299
In closing, I would like to thank my fellow Chairs and committee members for their willingness to work jointly on this. This is the first time we have worked together on the draft budget, and I believe it provides a useful and innovative model for future scrutiny of shared areas of interest across committees.300
Finally, I would like to thank the Welsh Government for its engagement in this work. Our overarching aim as committees is to provide a constructive and helpful contribution to an area that we acknowledge is both complex and challenging. I look forward to working with them, and with the relevant statutory commissioners, to continue our cross-cutting work in this area in future financial years. Thank you, Deputy Presiding Officer.301
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl heddiw fel Cadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Yn adroddiadau diweddar ein pwyllgor ar y gyllideb, rydym wedi amlygu ein pryderon ynghylch lefel y sylw a roddir i hawliau plant a phobl ifanc mewn penderfyniadau ariannol pwysig. Rydym wedi galw dro ar ôl tro ar Lywodraeth Cymru i gynnal asesiad o'r effaith ar hawliau plant ar ei chyllideb ddrafft fel mater o drefn. Hyd yma, gwrthodwyd y galwadau hyn ar y sail y cynhelir asesiad effaith integredig ehangach o'r gyllideb ddrafft.
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae pob un o'n pwyllgorau wedi gwneud sylwadau ar yr angen i wella'r modd y mae Llywodraeth Cymru yn ystyried effaith ei phenderfyniadau cyllidebol ar wahanol grwpiau poblogaeth. Fel y cyfryw, ac fel y mae Llyr eisoes wedi egluro, roeddem am gydweithio fel tri phwyllgor i hoelio sylw ar y thema hon sy'n codi ei phen yn rheolaidd.
Cydnabyddwn nad yw asesu effaith penderfyniadau cyllidebol ar ein poblogaeth yn hawdd, ond credwn hefyd ei bod yn hanfodol gwneud popeth a allwn i ystyried sut y mae'r penderfyniadau a wnawn am arian yn trosi i brofiadau bywyd go iawn y bobl y mae pawb ohonom yn eu cynrychioli, ac nid yw aelodau ieuengaf ein cymdeithas yn eithriadau.
Plant a phobl ifanc oedd fy ffocws yn ystod y gwaith craffu ar y cyd, a dyna fydd fy ffocws heddiw. Rwy'n cydnabod bod anghenion plant yn sefyll ochr yn ochr â nifer o ystyriaethau eraill wrth wneud penderfyniadau am y gyllideb. Ond yn fy marn i, mae dau beth yn eu gwneud yn unigryw o ran eu hangen am sylw. Yn gyntaf oll, ni all aelodau ieuengaf ein cymdeithas bleidleisio. Yn niffyg yr etholfraint, ein lle ni yw sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed a'u buddiannau'n cael eu hystyried. Yn ail, cymerodd Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011 y cam arloesol o ymgorffori dyletswydd mewn statud ar Weinidogion Cymru i ystyried hawliau plant ym mhopeth a wnânt. Ond nid yw deddf ond yn torri tir newydd os yw ei dyheadau'n cael eu gwireddu. Yn achos cyllidebau drafft, credwn fod cryn bellter i'w deithio o hyd cyn y gallwn fod yn hyderus fod y penderfyniadau a wneir yn gwbl gydnaws ag ysbryd y ddeddf honno.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn pedwar o'n pump argymhelliad, ynghyd ag un mewn egwyddor. Ymhellach, rwy'n croesawu ymrwymiad y Llywodraeth o dan argymhelliad 1 i weithio gyda'r comisiynwyr statudol perthnasol i roi mwy o eglurder ynglŷn â phwrpas a chanlyniadau disgwyliedig y broses asesu effaith integredig strategol. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r comisiynwyr am eu cyfraniad i'n proses graffu ar y cyd, a'r safbwyntiau y maent wedi'u rhannu ar gyfer llywio'r ddadl hon. Serch hynny, mae nifer o bryderon yr hoffwn eu codi mewn perthynas â phlant a phobl ifanc yn benodol. Rwy'n rhannu llawer o'r rhain gyda'r comisiynydd plant.
Mewn ymateb i argymhelliad 2, mae'r Llywodraeth wedi awgrymu y byddai cyhoeddi asesiadau effaith unigol mewn lleoliad canolog yn peri dryswch. Nid wyf wedi fy argyhoeddi ynglŷn â hyn. Fel cyd-bwyllgorau, cytunasom fod tryloywder yn allweddol. Hyd yma, ni chafodd asesiadau effaith unigol eu cyhoeddi'n systematig. Mae penderfyniad y llynedd ynglŷn â'r grant gwisg ysgol yn enghraifft, ac yn un yr ydym yn tynnu sylw ati yn ein hadroddiad ar y gyllideb. Buaswn yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi ystyriaeth bellach i hyn.
O ran argymhellion 3 a 4, fel pwyllgor, rydym yn pryderu bod ansawdd yr asesiadau o'r effaith ar hawliau plant yn parhau i amrywio. Rydym yn glynu wrth ein haeriad ei bod yn ymddangos weithiau fod asesiadau effaith yn cael eu defnyddio i adlewyrchu neu gyfiawnhau penderfyniadau sydd eisoes wedi'u gwneud. Buaswn yn arbennig o awyddus i glywed barn y Gweinidog am sylw'r comisiynydd plant—ac rwy'n dyfynnu—
Rydym wedi gweld enghreifftiau o asesiadau o'r effaith ar hawliau plant nad ydynt mewn gwirionedd yn ceisio ateb y cwestiwn cyffredinol ynghylch a fydd y polisi'n effeithio ar blant a phobl ifanc, a/neu sut y bydd yn gwneud hynny, heb sôn am roi cynnig ar broses lawnach.
Yn olaf, o ran argymhelliad 5, er fy mod yn croesawu'r ymrwymiad i gomisiynu ymchwil ar integreiddio dyletswyddau, sylwaf gyda phryder nad yw'r gwaith hwn wedi dechrau eto. Anogaf y Llywodraeth i fwrw ymlaen â hyn cyn gynted â phosibl.
Wrth gloi, hoffwn ddiolch i fy nghyd-Gadeiryddion ac aelodau'r pwyllgorau am eu parodrwydd i weithio ar y cyd ar hyn. Dyma'r tro cyntaf i ni weithio gyda'n gilydd ar y gyllideb ddrafft, a chredaf ei fod yn darparu model defnyddiol ac arloesol ar gyfer craffu ar feysydd o ddiddordeb cyffredin ar draws y pwyllgorau yn y dyfodol.
Yn olaf, hoffwn ddiolch i Lywodraeth Cymru am ei hymwneud â'r gwaith hwn. Ein nod cyffredinol fel pwyllgorau yw cynnig cyfraniad adeiladol a defnyddiol mewn maes yr ydym yn cydnabod ei fod yn gymhleth ac yn heriol. Edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy, a chyda'r comisiynwyr statudol perthnasol, i barhau â'n gwaith trawsbynciol yn y maes hwn yn y blynyddoedd ariannol sydd i ddod. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Thank you. I call on the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee, John Griffiths.302
Diolch. Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by echoing the comments made by the Chair of the Finance Committee and the Chair of the Children, Young People and Education Committee about this new approach to budget scrutiny, and it being a model, perhaps, for future work, and I'm sensing that I'm sure other committees will want to take a careful look at it. It was very, I think, constructive for three committees with different expertise and different interests to come together and consider this very important aspect of the way Welsh Government formulates its budget, and seeks to ensure that vulnerable people in our community are protected in the budget-setting process, and all those equality issues are factored in in a meaningful way that actually helps produce the eventual budget. 303
I'd also very much like to thank the stakeholders and the Welsh Government for engaging in this work, because I think that's been very constructive and progressive too. And it is clear, I think, that everybody wants to see the budget process made more transparent and more effective, and that's a very good starting point for this discussion and this debate as we go forward. In fact, our committee and, indeed, the predecessor committee have long had reservations about the effectiveness of the budget process and, particularly, the impact assessment process. Those impact assessments must inform the decision-making process. As I think Lynne has just said, it shouldn't be a matter of justifying decisions that have been made, but informing decisions yet to be made, and being used in the earlier stages of the process, if it is to be meaningful and all the stakeholders that are interested are to believe it to be meaningful. But I do welcome the Welsh Government’s commitment to reflect on the evidence we considered in relation to those single integrated impact assessments, and I hope this will lead to improvements in the process and, ultimately, improvements to the decisions that follow.304
If I might move to some specific issues, Dirprwy Lywydd. Welsh Government officials recently received a briefing organised by the Equality and Human Rights Commission on the cumulative impact assessment model. And I think many us are concerned with this, because when we look at austerity, for example, the cumulative impact over a period of years gets ever greater, and you do reach the stage where it's extremely alarming indeed. And the EHRC said that the Welsh Government showed a willingness to explore this model further. So, I'd be interested in hearing from the Minister as to whether you are likely to take forward that model.305
An ongoing issue across a range of our committee’s work is integration of legislation, and the differing requirements placed on public bodies by different pieces of legislation. This was a key theme in our work. We heard of the layering effect of different requirements, which can lead to matters falling through the gap. This is before further new duties, such as the Equality Act 2010’s socioeconomic duty, are incorporated into Welsh law.306
In our work on parenting, maternity and work, we called for a refinement of the public sector equality duties. In responding to this recommendation, the Welsh Government told us that the Minister would be receiving advice on the regulations and reporting arrangements, particularly the relationship between the duties and the future generations Act.307
The EHRC have called for the equality duties to be amended and strengthened so that they are more focused on outcomes for individuals. They note that they held a symposium earlier this month to help inform the Welsh Government’s thinking for this review. So, if the Minister could provide an update on the outcomes from this symposium and indicate the timetable for reviewing these duties, we would be grateful as a committee.308
As we say in our report, now is a good time for changes to be made to the impact assessment process. The well-being of future generations Act gives a clear policy framework, and in recommendation 4 of our report, we called for the Welsh Government to commit to using this as a basis for its approach to impact assessments. This recommendation was accepted by Welsh Government. In responding to this, the future generations commissioner said this had not happened sufficiently to date in the budget process. So, I'd be interested in how the Minister responds to that particular analysis.309
Finally, we see in the Welsh Government’s response that the review of the integrated impact assessment tool will be comprehensive. It also states that it will include engagement with a number of external stakeholders, including the commissioners and the budget advisory group for equality. The EHRC in commenting on this said external engagement with people from protected groups would be key, suggesting that such engagement should go beyond the advisory group. Would you be able, Minister, to outline how you will be engaging with stakeholders outside of the advisory group on the toolkit review?310
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy adleisio'r sylwadau a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid a Chadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg am y dull newydd hwn o graffu ar y gyllideb, a'i fod yn fodel, efallai, ar gyfer gwaith yn y dyfodol, ac rwy'n synhwyro fy mod yn siŵr y bydd pwyllgorau eraill am fwrw golwg gofalus arno. Rwy'n credu ei bod yn adeiladol iawn i dri phwyllgor gydag arbenigeddau gwahanol a diddordebau gwahanol ddod at ei gilydd i ystyried yr agwedd bwysig hon ar y ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn llunio ei chyllideb, ac yn ceisio sicrhau bod pobl sy'n ddiamddiffyn yn ein cymuned yn cael eu diogelu yn y broses o bennu'r gyllideb, ac mae'r holl faterion cydraddoldeb hynny'n cael eu hystyried mewn ffordd ystyrlon sy'n helpu i gynhyrchu'r gyllideb derfynol mewn gwirionedd.
Hoffwn ddiolch yn fawr hefyd i'r rhanddeiliaid a Llywodraeth Cymru am gymryd rhan yn y gwaith hwn, oherwydd rwy'n credu bod hynny wedi bod yn adeiladol a blaengar iawn hefyd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n amlwg fod pawb eisiau gweld y broses gyllidebol yn cael ei gwneud yn fwy tryloyw ac yn fwy effeithiol, ac mae hwnnw'n fan cychwyn da iawn ar gyfer y drafodaeth hon a'r ddadl hon wrth i ni symud ymlaen. Yn wir, mae ein pwyllgor, a'r pwyllgor blaenorol yn wir, wedi bod yn amheus ers amser ynglŷn ag effeithiolrwydd proses y gyllideb, a'r broses asesu effaith yn benodol. Rhaid i'r asesiadau effaith hynny lywio'r broses benderfynu. Fel y credaf y mae Lynne newydd ei ddweud, ni ddylai fod yn fater o gyfiawnhau penderfyniadau a wnaed, ond yn hytrach, o lywio penderfyniadau sydd eto i'w gwneud, a defnyddio'r asesiadau hyn yng nghamau cynharach y broses, os yw'r broses i fod yn ystyrlon a bod yr holl randdeiliaid sydd â diddordeb i gredu ei bod yn ystyrlon. Ond rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ystyried y dystiolaeth a ystyriwyd gennym ni mewn perthynas â'r asesiadau effaith integredig unigol hynny, a gobeithiaf y bydd hyn yn arwain at welliannau yn y broses, ac yn y pen draw, at welliannau i'r penderfyniadau sy'n dilyn.
Os caf symud at rai materion penodol, Ddirprwy Lywydd. Yn ddiweddar, cafodd swyddogion Llywodraeth Cymru bapur briffio wedi'i drefnu gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ar y model asesu effaith gronnol. Ac rwy'n credu bod llawer ohonom yn pryderu am hyn, oherwydd pan edrychwn ar gyni, er enghraifft, mae'r effaith gronnol dros gyfnod o flynyddoedd yn mynd yn fwy byth, ac rydych yn cyrraedd y cam lle mae'n eithriadol o frawychus yn wir. A dywedodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol fod Llywodraeth Cymru wedi dangos parodrwydd i archwilio'r model hwn ymhellach. Felly, byddai'n dda gennyf glywed gan y Gweinidog a ydych yn debygol o fwrw ymlaen â'r model hwnnw.
Un mater parhaus ar draws llawer o waith ein pwyllgor yw integreiddio deddfwriaeth, a'r gofynion gwahanol a osodir ar gyrff cyhoeddus gan wahanol ddarnau o ddeddfwriaeth. Roedd hon yn thema allweddol yn ein gwaith. Clywsom am effaith haenu gwahanol ofynion, a all arwain at faterion yn disgyn drwy'r bwlch. Mae hyn cyn i ddyletswyddau newydd pellach, megis dyletswydd economaidd-gymdeithasol Deddf Cydraddoldeb 2010, gael eu hymgorffori yng nghyfraith Cymru.
Yn ein gwaith ar rianta, mamolaeth a gwaith, galwasom am fireinio dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Wrth ymateb i'r argymhelliad hwn, dywedodd Llywodraeth Cymru wrthym y byddai'r Gweinidog yn cael cyngor ar y rheoliadau a'r trefniadau adrodd, yn enwedig y berthynas rhwng y dyletswyddau a Deddf cenedlaethau'r dyfodol.
Galwodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol am ddiwygio'r dyletswyddau cydraddoldeb a'u cryfhau fel eu bod yn canolbwyntio mwy ar ganlyniadau i unigolion. Nodant eu bod wedi cynnal symposiwm yn gynharach y mis hwn i helpu i lywio syniadau Llywodraeth Cymru ar gyfer yr adolygiad hwn. Felly, fel pwyllgor byddem yn ddiolchgar pe gallai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ganlyniadau'r symposiwm a nodi'r amserlen ar gyfer adolygu'r dyletswyddau.
Fel y dywedwn yn ein hadroddiad, mae nawr yn amser da i wneud newidiadau i'r broses asesu effaith. Mae Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn rhoi fframwaith polisi clir, ac yn argymhelliad 4 ein hadroddiad, galwasom ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i'w defnyddio'n sail i'w hymagwedd at asesiadau effaith. Derbyniwyd yr argymhelliad hwn gan Lywodraeth Cymru. Wrth ymateb i hyn, dywedodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol nad oedd hyn wedi digwydd yn ddigonol hyd yn hyn ym mhroses y gyllideb. Felly, hoffwn wybod sut y bydd y Gweinidog yn ymateb i'r dadansoddiad penodol hwnnw.
Yn olaf, gwelwn yn ymateb Llywodraeth Cymru y bydd yr adolygiad o'r dull integredig o asesu effaith yn gynhwysfawr. Mae hefyd yn nodi y bydd yn cynnwys ymgysylltu â nifer o randdeiliaid allanol, gan gynnwys y comisiynwyr a grŵp cynghorol y gyllideb ar gydraddoldeb. Dywedodd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wrth wneud sylwadau ar hyn y byddai ymgysylltu allanol â phobl o grwpiau gwarchodedig yn allweddol, gan awgrymu y dylai ymgysylltiad o'r fath fynd y tu hwnt i'r grŵp cynghori. Weinidog, a allwch amlinellu sut y byddwch yn ymgysylltu â rhanddeiliaid y tu allan i'r grŵp cynghori ar yr adolygiad o'r pecyn cymorth?
Are you finishing?311
A ydych chi'n dirwyn i ben?
I am now. The last couple of sentences, Dirprwy Lywydd. Diolch yn fawr. 312
I would like to close by stating that this is not the end of this work. Obviously, we will continue to pursue these issues in our budget scrutiny and indeed our more general policy scrutiny. Meaningful impact assessment is vital for the development of effective budget decisions and policy. Diolch yn fawr. 313
Ydw yn awr. Y ddwy frawddeg olaf, Ddirprwy Lywydd. Diolch yn fawr.
Hoffwn gloi drwy ddweud nad dyma ddiwedd y gwaith hwn. Yn amlwg, byddwn yn parhau i fynd ar drywydd y materion hyn wrth i ni graffu ar y gyllideb ac yn wir yn ein gwaith craffu mwy cyffredinol ar bolisi. Mae asesu effaith yn ystyrlon yn hanfodol ar gyfer datblygu polisïau a phenderfyniadau cyllidebol effeithiol. Diolch yn fawr.
Thank you, all, for bringing this report to the floor of the Chamber. I took part in the joint scrutiny session that informed part of the creation of this report. I don't mind saying that, in the nine years that I've been an Assembly Member, I've found the process of budget scrutiny to be one of the least satisfying elements of my work as an Assembly Member. Trying to connect spending decisions with targetless ambitions and then with outcomes—following the money, basically—I find it all but impossible. I just hugely hope that my colleagues in the Finance Committee and the Public Accounts Committee find it a little bit easier. That's why I wanted to be part of this scrutiny panel on that occasion. 314
I think we should worry that the Welsh Government's commissioned report by the Wales Centre for Public Policy said that integrated assessments are only 'potentially' applied to significant investments. That came as something of a surprise to me. I would expect them to be applied to all significant investments. Obviously, we heard what Lynne Neagle had to say on the reluctance, shall we say, to introduce CRIAs in all budget decisions, particularly the most serious of them. But essentially I wanted to get some sense of how impact assessments actually influence spending decisions. Because when I had the culture and heritage portfolio, the impact assessments done at that time routinely came back with the information that failure to invest would impact negatively on young people and people from deprived backgrounds, but the investments weren't made anyway, so I concluded that probably the same impact assessment results were found for other policy areas. I was just interested to see how Welsh Government weighed those two competing assessments, if you like, to decide who was going to be the loser. But, actually, after our scrutiny session, I'm afraid I was none the wiser on how that actually worked, and I draw Members' attention to recommendation 3 of the report. 315
I also hoped to discover how investment from, say, the education budget might affect other policy areas and impacts there. I'm not quite sure I got clarity on that really from this session. For me, it's a live issue, because with my portfolio I'm seeing the tension between the education and the local government main expenditure groups, for example, when it comes to how successfully schools are funded. I also wanted to attend because of the poor experience I've had as an Assembly Member of impact assessments produced by local authorities in my region, particularly in relation to school closures and potential sales of land. I'm sure others here have had very good advice from commissioners about how to challenge those impact assessments, but they seem to me to be routinely ignored, so I think this might be something that this Assembly may want to consider for debate in the next term. 316
The clash between the Welsh Government and commissioners about the depth of assessment demonstrated in integrated impact assessments is something I think that we as Members need to take very, very seriously. This is a scrutiny issue and it is up to us, not Welsh Government, what we see. I know clerks will be cringing when I say this, but I really think, Welsh Government, you publish all, please, and we will decide what it is that we scrutinise. Because at the moment, as we heard, the perception is that the integrated assessments don't provide effective analysis, and a first step in improving them, if Welsh Government is determined to proceed with this particular methodology, is that these assessments must be co-produced. The process must satisfy commissioners and Assembly Members in terms of their purpose and their balance, because we do accept we can't have absolutely everything. 317
Finally, Members, we passed the Legislation (Wales) Bill yesterday, and I imagine we can expect, in some time, some consolidation of legislation under the general banner of the well-being of future generations. However, despite unhappiness about policy being tested more than once—and I understand that—I think we need to be just alert to what we might lose during the process of consolidation. Being married to a farmer, believe me, I completely get the frustration of the same activity being assessed time and time again from a slightly different viewpoint, but if we attempt to thin out the bureaucracy in the process, which is what I think is part of what the Welsh Government is trying to do with the integrated assessments, and it's a welcome principle, really, we need to be mindful of the loss of significant detail, and I would be very guarded against integrated impact assessments automatically taking priority over individual assessments, which can capture, perhaps, more specifically detail that might be deeply significant. It's quite possible, for example, that a CRIA might pick up such a significant impact that it should have greater weight than an impact assessment that's been holistically put together. We're talking about something very significant there. And it seems to me that that was the essential worry of all the commissioners that gave evidence to our panels. 318
Finally, Dirprwy Lywydd, we really must be cautious about thinking this is a process under which things might be hidden, because it's already pretty opaque, and I look forward to hearing from the Minister on the future generations commissioner's comments that progress to date has not been sufficient. Thank you. Diolch. 319
Diolch i chi, bawb, am ddod â'r adroddiad hwn i lawr y Siambr. Cymerais ran yn y sesiwn graffu ar y cyd a lywiodd ran o'r broses o greu'r adroddiad hwn. Nid oes ots gennyf ddweud fy mod, yn y naw mlynedd y bûm yn Aelod Cynulliad, wedi gweld y broses o graffu ar y gyllideb yn un o'r elfennau lleiaf boddhaol o fy ngwaith fel Aelod Cynulliad. Rwy'n teimlo bod ceisio cysylltu penderfyniadau gwariant ag uchelgeisiau didarged ac yna gyda chanlyniadau—dilyn yr arian, yn y bôn—bron yn gwbl amhosibl. Rwy'n gobeithio'n fawr fod fy nghyd-Aelodau yn y Pwyllgor Cyllid a'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ei chael ychydig yn haws. Dyna pam yr oeddwn am fod yn rhan o'r panel craffu hwn ar yr achlysur hwnnw.
Credaf y dylem boeni bod yr adroddiad a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru wedi dweud yn unig 'y gellid' defnyddio asesiadau integredig ar gyfer buddsoddiadau sylweddol. Roedd hynny'n dipyn o syndod i mi. Buaswn yn disgwyl iddynt gael eu defnyddio ar gyfer pob buddsoddiad sylweddol. Yn amlwg, clywsom yr hyn a ddywedodd Lynne Neagle am yr amharodrwydd, ddywedwn ni, i gyflwyno asesiadau o'r effaith ar hawliau plant ym mhob penderfyniad cyllidebol, yn enwedig y rhai mwyaf difrifol. Ond yn y bôn, roeddwn eisiau cael rhyw syniad o sut y mae asesiadau effaith yn dylanwadu ar benderfyniadau gwario mewn gwirionedd. Oherwydd pan oedd gennyf y portffolio diwylliant a threftadaeth, deuai'r asesiadau effaith a wneid ar y pryd yn ôl yn rheolaidd â'r wybodaeth y byddai methu buddsoddi'n effeithio'n negyddol ar bobl ifanc a phobl o gefndiroedd difreintiedig, ond ni chafodd y buddsoddiadau eu gwneud er hynny, felly deuthum i'r casgliad fod yr un canlyniadau asesu effaith wedi'u canfod ar gyfer meysydd polisi eraill yn ôl pob tebyg. Roedd gennyf ddiddordeb mewn gweld sut oedd Llywodraeth Cymru yn pwyso'r ddau asesiad a oedd yn cystadlu, os mynnwch, i benderfynu pwy fyddai'n colli. Ond mewn gwirionedd, ar ôl ein sesiwn graffu, mae arnaf ofn nad oeddwn fawr doethach ynglŷn â sut oedd hynny'n gweithio mewn gwirionedd, ac rwy'n tynnu sylw'r Aelodau at argymhelliad 3 yn yr adroddiad.
Roeddwn yn gobeithio darganfod hefyd sut y gallai buddsoddiad o'r gyllideb addysg, dyweder, effeithio ar feysydd polisi ac effeithiau eraill yno. Nid wyf yn siŵr fy mod wedi cael eglurder ar hynny o'r sesiwn hon mewn gwirionedd. I mi, mae'n fater byw, oherwydd gyda fy mhortffolio rwy'n gweld y tensiwn rhwng y prif grwpiau gwariant addysg a llywodraeth leol, er enghraifft, o ran pa mor llwyddiannus y mae ysgolion yn cael eu hariannu. Roeddwn hefyd am fod yn bresennol oherwydd y profiad gwael a gefais fel Aelod Cynulliad o asesiadau effaith a gynhyrchwyd gan awdurdodau lleol yn fy rhanbarth, yn enwedig mewn perthynas â chau ysgolion a gwerthiannau tir posibl. Rwy'n siŵr fod eraill yma wedi cael cyngor da iawn gan gomisiynwyr ynghylch sut i herio'r asesiadau effaith hynny, ond ymddengys i mi eu bod yn cael eu hanwybyddu fel mater o drefn, felly rwy'n credu y gallai hyn fod yn rhywbeth y gallai'r Cynulliad hwn fod yn awyddus i'w ystyried ar gyfer dadl yn y tymor nesaf.
Mae'r gwrthdaro rhwng Llywodraeth Cymru a chomisiynwyr ynghylch dyfnder yr asesu a welwyd mewn asesiadau effaith integredig yn rhywbeth y credaf fod angen i ni fel Aelodau fod yn gyfan gwbl o ddifrif yn ei gylch. Mater craffu yw hwn, a mater i ni, nid Llywodraeth Cymru, yw'r hyn a welwn. Rwy'n gwybod y bydd clercod yn gwaredu pan ddywedaf hyn, ond rwy'n credu o ddifrif, Lywodraeth Cymru, y dylech gyhoeddi'r cyfan, os gwelwch yn dda, ac fe benderfynwn ni ar beth fyddwn yn ei graffu. Oherwydd ar hyn o bryd, fel y clywsom, y canfyddiad yw nad yw'r asesiadau integredig yn darparu dadansoddiad effeithiol, a'r cam cyntaf tuag at eu gwella, os yw Llywodraeth Cymru yn benderfynol o fwrw ymlaen â'r fethodoleg benodol hon, yw bod yn rhaid i'r asesiadau hyn gael eu cydgynhyrchu. Rhaid i'r broses fodloni comisiynwyr ac Aelodau'r Cynulliad o ran eu diben a'u cydbwysedd, oherwydd rydym yn derbyn na allwn gael popeth.
Yn olaf, Aelodau, bu inni basio Bil Deddfwriaeth (Cymru) ddoe, a thybiaf y gallwn ddisgwyl, mewn peth amser, rhywfaint o gyfuno deddfwriaeth o dan faner gyffredinol llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Fodd bynnag, er gwaethaf yr anfodlonrwydd fod polisi'n cael ei brofi fwy nag unwaith—ac rwy'n deall hynny—credaf fod angen inni fod yn effro i'r hyn y gallem ei golli yn ystod y broses gyfuno. A minnau'n briod â ffermwr, credwch fi, rwy'n deall y rhwystredigaeth o weld yr un gweithgaredd yn cael ei asesu dro ar ôl tro o safbwynt ychydig yn wahanol, ond os ceisiwn gyfyngu ar y fiwrocratiaeth sydd yn y broses, rhywbeth y credaf ei fod yn rhan o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru'n ceisio ei wneud gyda'r asesiadau integredig, ac mae'n egwyddor sydd i'w chroesawu, mewn gwirionedd, mae angen inni wylio rhag colli manylion arwyddocaol, a buaswn yn wyliadwrus iawn rhag rhoi blaenoriaeth awtomatig i asesiadau effaith integredig dros asesiadau unigol, a all gwmpasu manylion mwy penodol, o bosibl, a allai fod yn arwyddocaol iawn. Mae'n eithaf posibl, er enghraifft, y gallai asesiad o'r effaith ar hawliau plant nodi effaith mor arwyddocaol fel y dylai fod iddo fwy o bwysau nag asesiad effaith a luniwyd mewn ffordd gyfannol. Rydym yn sôn am rywbeth arwyddocaol iawn yn hynny o beth. Ac mae'n ymddangos i mi mai dyna yn ei hanfod oedd gofid yr holl gomisiynwyr a roddodd dystiolaeth i'n paneli.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rhaid inni fod yn ofalus ynglŷn â meddwl bod hon yn broses y gellid cuddio pethau oddi tani, oherwydd mae eisoes yn eithaf anhydraidd, ac edrychaf ymlaen at glywed gan y Gweinidog ar sylwadau comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol nad yw'r cynnydd hyd yma wedi bod yn ddigonol. Diolch.
Fe glywsom ni y llynedd fod y comisiynydd plant yn hynod feirniadol na wnaed unrhyw asesiadau effaith hawliau plant ar y cynigion cyllidebol presennol. Mae hynny'n groes, wrth gwrs, i erthygl 4 confensiwn hawliau'r plentyn, sy'n ei gwneud hi'n ofynnol i bob lefel o lywodraeth weithredu mewn ffordd sy'n gyson â'r confensiwn. Mae'r confensiwn yn dweud bod angen asesu'n gyson sut y bydd cyllidebau'n effeithio ar grwpiau gwahanol o blant, gan sicrhau bod y penderfyniadau cyllidebol yn arwain at y deilliannau gorau posib i'r nifer fwyaf o blant, ond gan gymryd i ystyriaeth yn ganolog i'r broses y plant mewn sefyllfaoedd bregus. Mi fyddwch chi'n cofio—neu mi fydd rhai ohonoch chi'n cofio—y dywedodd y comisiynydd hyn:320
We heard last year that the children’s commissioner was extremely critical that no child impact assessments were made on current budgetary proposals, and that is contrary, of course, to article 4 of the Convention on the Rights of the Child, which makes it a requirement for all levels of government to act in a way that is consistent with the convention. The convention states that you need to continuously assess how budgets will impact upon different groups of children, ensuring that the financial decisions lead to the best possible outcomes for the greatest number of children, but also taking into account children in vulnerable situations. You will remember—or some of you will remember—that the commissioner said this:
'children’s rights appear to be an "add-on" within this budget',321
mae'n ymddangos bod hawliau plant yn "ychwanegiad" o fewn y gyllideb hon,
yn hytrach na bod hawliau yn rhan o'r dadansoddiad o'r cychwyn cyntaf, a hynny yn arwain at y penderfyniadau cyllidebol. Rŵan bod y Llywodraeth wedi ymrwymo i gydweithio efo'r comisiynydd plant, sy'n ardderchog i gychwyn, mae'n rhaid i'r gwaith o osod cyllideb 2020-21 ddigwydd yn gyflym. Ac mae'r comisiynydd yn sôn ei bod hi'n disgwyl gweld asesiad effaith hawliau plant yn cael ei gyhoeddi law yn llaw efo'r gyllideb. Mi fyddai gwneud hynny, dwi'n meddwl, yn profi bod yna well aliniad rhwng polisi ac ariannu yn dechrau gwreiddio.322
Llynedd, mi wnes i ofyn yn y Siambr yma i Senedd Cymru ddangos y ffordd ac i fod y Senedd gyntaf yn y byd i wreiddio ystyriaethau hawliau plant yn ddwfn i'n prosesau cyllidebol. Ac mae yna ddechreuad, oes, ond mae o'n digwydd mewn gwledydd eraill ac, ynghynt eleni, mi wnaeth Llywodraeth Seland Newydd gyhoeddi'r gyllideb les gyntaf yn y byd, gan roi gwariant sylweddol ar wasanaethau iechyd meddwl, tlodi plant a buddsoddiad mewn mesurau i daclo trais yn y cartref. Seland Newydd, mae'n ymddangos, ydy'r wlad gyntaf yn y byd i ddylunio'i chyllideb yn seiliedig ar flaenoriaethau lles, gan wedyn gyfarwyddo'i Gweinidogion i gynllunio'u polisïau er mwyn gwella lles.323
Felly, os ydym ni wir eisiau gweld arian yn dilyn blaenoriaethau—rhai o'r pwyntiau roedd Suzy Davies yn eu codi—mi fedrwn ni ddefnyddio hawliau plant fel enghraifft. Ac mae'n rhaid i'r pwrpas yna fod yn bresennol o ddechrau'r broses gyllido, ddim fel sydd wedi digwydd yn hanesyddol, achos dim gweithred ticio bocs a gweld hawliau plant fel add-on ydy'r ffordd ymlaen, ac yn sicr ddim dyna beth fyddai'n cynrychioli'r newid meddylfryd sydd yn dod allan o'r adroddiad yma. Diolch. 324
rather than children’s rights being part of the analysis from the very outset, and that then leading to budgetary decisions. Now that the Government has committed to collaborating with the children’s commissioner, which is excellent as a starting point, that work of setting the budget for 2020-21 has to happen swiftly, and the commissioner has mentioned that she expects to see a children’s rights impact assessment being published along with the budget itself. Doing that, I think, would prove that better alignment between policy and funding was starting to take root.
Last year, I asked in this Chamber for the Welsh Parliament to show the way and to be the first Parliament in the world to embed children’s rights considerations deeply in out budgetary processes. And a start has been made, yes, but it does happen elsewhere, and, earlier this year, the New Zealand Government published the first well-being budget ever anywhere in the world, providing significant funding for mental health services, child poverty and investments in tackling domestic violence. New Zealand appears to be the first country to design its budget based on well-being considerations and then directing Ministers to plan their policies in order to improve well-being.
So, if we truly want to see funding following priorities—some of the points that Suzy Davies has just raised—then we can use children’s rights as an example. And that purpose has to be there from the very beginning of the budgetary process. It shouldn’t be a bolt-on as it has been in the past, because it is not a box-ticking exercise and seeing children’s rights as an add-on. That's not the way forward, and that's not what would represent the change of mindset that would emerge from this report. Thank you.
Thank you. Can I call on the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans? 325
Diolch. A gaf fi alw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I very much welcome today's debate, and I thank the Children, Young People and Education Committee, the Equality, Local Government and Communities Committee and the Finance Committee for their joint report assessing the impact of budget decisions. I also thank all Members for I think what has been a really constructive debate, and certainly plenty of challenge and lots for me to think about as we start through the process of setting our budget for next year. We've long been committed to improving how we assess and maximise the impact of our budget decisions and, as Members know, I've accepted in full or in principle all of the recommendations. I welcome this opportunity to discuss them in the Chamber. 326
So, Welsh Government was the first Government in the UK to publish an equality impact assessment of our spending plans back in 2011, and it was a step beyond our statutory requirements and was a demonstration of our determination to continue to strengthen and improve our approach, one that means we've taken an increasingly sophisticated approach to considering impacts. Building on feedback from both the Finance Committee and the budget advisory group for equality, we developed a strategic integrated impact assessment, or SIIA, which we first published with the draft budget in 2015-16. 327
The SIIA was developed to consider spending decisions through a number of lenses, to understand their impacts on different groups of people, and these include: children's rights; Welsh language; socioeconomic disadvantage; and sustainable development. The introduction of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 has also shaped our approach since its introduction in 2015. Through taking an integrated approach, our aim has been to develop a wider understanding of the cost-cutting pressures and opportunities that exist across key service areas, in line with our priorities and target funding then when it's most needed.328
I recognise the reference to the work that has gone on in New Zealand. We've taken a close interest in that, and our officials have spoken to officials in New Zealand. I do have to say there is already a great deal of similarity in terms of our approach through our well-being of future generations Act, and what we do through our strategic integrated impact assessments—very similar in terms of the decision making and the duties that are on us in terms of things that we must look at.329
Our approach has evolved too as we've embedded the new fiscal landscape. We've set out our approach to tax and its principles for Welsh taxes in the tax policy framework, and these include the key principle that Welsh taxes should raise revenue to support public services as fairly as possible. They should be developed through collaboration and involvement, and contribute directly to the well-being of future generations Act goals.330
It's also important to acknowledge how the SIIA fits within the wider impact assessment landscape, and there is of course an impact at the level at which we set the outline budget, but it is at the level of detailed decisions that are taken by Ministers that link more closely to the impacts that people and communities will feel. That's why for the first time last year we published an SIIA to accompany both our outline and our detailed budgets. 331
Effectively assessing the impact of policies from an early stage and throughout their development is a central part of policy making, and in this context the Welsh Government has worked to develop and streamline existing impact assessments into a single integrated framework to guide policy and legislative development. Framed by the well-being of future generations Act, this work led to the launch of the integrated impact assessment tool in 2018, and that tool helped decision makers understand the potential impact, both positive and negative, of policies from an early stage and throughout their development. And I have to say, there's been very good feedback in terms of how the tool is being used and the way in which it has challenged thinking as policies have been developed, and it's being used at an early stage in order to make sure that the decisions that Ministers are asked to make are well informed and well developed in terms of the impact they might have on different groups. This, though, is very distinct from the role of the strategic integrated impact assessment of the budget, which sets out how impact considerations have informed the strategic budget allocations that have been taken as part of the annual budget process. But we do remain committed to evolving our approach, and as we further integrate our tax and borrowing powers, we're exploring how different approaches can better inform our consideration of impact, including assessments of the impact on households and individuals in Wales, and these are some of the ideas that we're taking forward as we consider what we can do to continue to improve the way in which we address this work.332
Aligned with our gender equality review, for example, as part of the budget preparations for this year, we're looking at gender budgeting. Learning from the Nordic nations, we're exploring how a gender budget approach could help us better understand the impacts of our decisions. Additionally, we're exploring how we can use a working definition of 'prevention', which was agreed with the future generations commissioner in the 2019-20 budget to help us shift activity upstream in terms of our budget decisions.333
The Welsh Revenue Authority has also been developing a preventative approach through working with representatives, partner organisations, taxpayers and the public to make it easier for people to pay the right amount of tax first time. And as we've heard, this year we're also reviewing the process of our integrated impact assessment tool on policy decisions, and as part of this review, we will continue to engage with those external bodies and commissioners who have been involved in the development. I'm intending to meet with commissioners as we go about setting our budget for the next year, so I'll make sure that I take those opportunities to discuss with them what more we can do to improve our impact assessments.334
I've had a good meeting already with the Equality and Human Rights Commission, and we had some good discussion as to what improvements could be made. I know that they continue discussions with officials. The symposium that John Griffiths referred to was attended by my colleague the Deputy Minister and Chief Whip, and I know that she'd be very happy to provide you and all Chairs with an update on the discussions that were had there.335
We had the opportunity yesterday to discuss the outlook for public finances and the unprecedented challenges that we face as we develop our spending plans for the future. And with the very real prospect of continuing spending constraints and a 'no deal' Brexit potential outcome as well, it's more important than ever that we appraise the impacts, both positive and negative, of changes on our spending plans, to help us target our increasingly scarce resources on those actions that we know will have a maximum impact on people and their well-being in Wales. So, I really welcome what has been a really constructive conversation, and I know that the engagement will continue as the budget process evolves this year.336
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r ddadl heddiw yn fawr iawn, a diolch i'r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Cyllid am eu hadroddiad ar y cyd yn asesu effaith penderfyniadau cyllidebol. Diolch hefyd i'r holl Aelodau am yr hyn a fu'n ddadl adeiladol iawn, ac yn sicr yn ddigon o her ac yn llawer imi feddwl amdano wrth inni ddechrau mynd drwy'r broses o osod ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rydym wedi bod yn ymrwymedig ers tro byd i wella'r ffordd yr ydym yn asesu ac yn gwneud y mwyaf o effaith ein penderfyniadau cyllidebol ac fel y gŵyr yr Aelodau, rwyf wedi derbyn pob un o'r argymhellion yn llawn neu mewn egwyddor. Croesawaf y cyfle hwn i'w trafod yn y Siambr.
Felly, Llywodraeth Cymru oedd y Llywodraeth gyntaf yn y DU i gyhoeddi asesiad o'r effaith ar gydraddoldeb ar ein cynlluniau gwariant yn ôl yn 2011, ac roedd yn gam y tu hwnt i'n gofynion statudol ac yn arwydd o'n penderfyniad i barhau i gryfhau a gwella ein dull gweithredu, un sy'n golygu ein bod wedi mynd ati'n fwyfwy soffistigedig i ystyried effeithiau. Gan adeiladu ar adborth gan y Pwyllgor Cyllid a grŵp cynghorol y gyllideb ar gydraddoldeb, gwnaethom ddatblygu asesiad effaith integredig strategol a gyhoeddwyd yn gyntaf gyda'r gyllideb ddrafft yn 2015-16.
Datblygwyd yr asesiad effaith integredig strategol i ystyried penderfyniadau gwariant drwy nifer o lensys, i ddeall eu heffeithiau ar wahanol grwpiau o bobl, ac mae'r rhain yn cynnwys: hawliau plant; y Gymraeg; anfantais economaidd-gymdeithasol; a datblygu cynaliadwy. Mae cyflwyno Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 hefyd wedi llunio ein dull o weithredu ers ei chyflwyno yn 2015. Drwy weithredu mewn ffordd integredig, ein nod oedd datblygu dealltwriaeth ehangach o'r pwysau a'r cyfleoedd i leihau costau sy'n bodoli ar draws meysydd gwasanaeth allweddol, yn unol â'n blaenoriaethau a'n cyllid targed pan fydd ei angen fwyaf.
Rwy'n cydnabod y cyfeiriad at y gwaith a wnaethpwyd yn Seland Newydd. Rydym wedi bod â diddordeb mawr yn hwnnw, ac mae ein swyddogion wedi siarad â swyddogion yn Seland Newydd. Mae'n rhaid i mi ddweud bod llawer o debygrwydd eisoes o ran ein dull gweithredu drwy ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a'r hyn a wnawn drwy ein hasesiadau effaith integredig strategol—mae'n debyg iawn o ran y broses o wneud penderfyniadau a'r dyletswyddau arnom o ran pethau y mae'n rhaid inni edrych arnynt.
Mae ein dull o weithredu wedi esblygu hefyd wrth i ni sefydlu'r dirwedd gyllidol newydd. Rydym wedi nodi ein hymagwedd at dreth a'i hegwyddorion ar gyfer trethi Cymreig yn y fframwaith polisi treth, ac mae'r rhain yn cynnwys yr egwyddor allweddol y dylai trethi Cymru godi refeniw i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus mewn modd mor deg â phosibl. Dylid eu datblygu drwy gydweithio a chymryd rhan, a chyfrannu'n uniongyrchol at nodau Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol.
Mae hefyd yn bwysig cydnabod sut y mae'r asesiad effaith integredig strategol yn cyd-fynd â'r dirwedd asesu effaith ehangach, ac wrth gwrs ceir effaith ar y lefel y pennwyd y gyllideb amlinellol arni, ond ar lefel y penderfyniadau manwl a wneir gan Weinidogion y cysylltir agosaf â'r effeithiau y bydd pobl a chymunedau yn eu teimlo. Dyna pam, am y tro cyntaf y llynedd, y cyhoeddasom asesiad effaith integredig strategol i gyd-fynd â'n cyllideb amlinellol a'n cyllidebau manwl.
Mae asesu effaith polisïau yn effeithiol o gam cynnar a thrwy gydol eu datblygiad yn rhan ganolog o lunio polisïau, ac yn y cyd-destun hwn mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio i ddatblygu a symleiddio asesiadau effaith presennol yn un fframwaith integredig i lywio'r broses o ddatblygu polisi a deddfwriaeth. Wedi'i fframio gan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, arweiniodd y gwaith hwn at lansio'r offeryn asesu effaith integredig yn 2018, a helpodd yr offeryn hwnnw benderfynwyr i ddeall effaith bosibl polisïau, yn gadarnhaol a negyddol, o gyfnod cynnar a thrwy gydol eu datblygiad. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, cafwyd adborth da iawn o ran sut y defnyddir yr offeryn a'r ffordd y mae wedi herio syniadau wrth i bolisïau gael eu datblygu, ac mae'n cael ei ddefnyddio ar gam cynnar er mwyn sicrhau bod y penderfyniadau y gofynnir i Weinidogion eu gwneud yn wybodus ac wedi'u datblygu'n dda o ran yr effaith y gallent ei chael ar wahanol grwpiau. Fodd bynnag, mae hyn yn wahanol iawn i rôl yr asesiad effaith integredig strategol o'r gyllideb, sy'n nodi sut y mae ystyriaethau effaith wedi llywio'r dyraniadau cyllideb strategol a wnaethpwyd fel rhan o broses flynyddol y gyllideb. Ond rydym yn parhau'n ymrwymedig i esblygu ein dull gweithredu, ac wrth i ni integreiddio ein pwerau trethu a benthyca ymhellach, rydym yn archwilio sut y gall gwahanol ddulliau lywio ein hystyriaeth o effaith yn well, gan gynnwys asesiadau o'r effaith ar aelwydydd ac unigolion yng Nghymru, a dyma rai o'r syniadau yr ydym yn bwrw ymlaen â hwy wrth inni ystyried beth y gallwn ei wneud i barhau i wella'r ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â'r gwaith hwn.
I gyd-fynd â'n hadolygiad cydraddoldeb rhywiol, er enghraifft, fel rhan o baratoadau'r gyllideb ar gyfer eleni, rydym yn edrych ar gyllidebu ar sail rhyw. Gan ddysgu oddi wrth y gwledydd Nordig, rydym yn ystyried sut y gallai dull cyllidebol ar sail rhyw ein helpu i ddeall effeithiau ein penderfyniadau yn well. Yn ogystal, rydym yn ystyried sut y gallwn ddefnyddio diffiniad gweithredol o 'atal', y cytunwyd arno gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol yng nghyllideb 2019-20 i'n helpu i symud gweithgarwch ymhellach i fyny mewn perthynas â'n penderfyniadau cyllidebol.
Mae Awdurdod Cyllid Cymru hefyd wedi bod yn datblygu dull ataliol drwy weithio gyda chynrychiolwyr, sefydliadau partner, trethdalwyr a'r cyhoedd i'w gwneud yn haws i bobl dalu'r swm cywir o dreth y tro cyntaf. Ac fel y clywsom, eleni rydym hefyd yn adolygu proses ein hofferyn asesu effaith integredig ar benderfyniadau polisi, ac fel rhan o'r adolygiad hwn, byddwn yn parhau i ymgysylltu â'r cyrff allanol a'r comisiynwyr sydd wedi bod yn rhan o'r datblygiad. Rwy'n bwriadu cyfarfod â chomisiynwyr wrth i ni fynd ati i osod ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, felly byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn manteisio ar y cyfleoedd i drafod gyda hwy beth yn rhagor y gallwn ei wneud i wella ein hasesiadau effaith.
Rwyf eisoes wedi cael cyfarfod da gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a chawsom drafodaeth dda ynghylch pa welliannau y gellid eu gwneud. Gwn eu bod yn parhau i drafod gyda swyddogion. Mynychodd fy nghyd-Aelod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip y symposiwm y cyfeiriodd fy nghyd-Aelod, John Griffiths, ato, a gwn y byddai'n hapus iawn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi a'r holl Gadeiryddion am y trafodaethau a gafwyd yno.
Cawsom gyfle ddoe i drafod y rhagolygon ar gyfer cyllid cyhoeddus a'r heriau digynsail sy'n ein hwynebu wrth inni ddatblygu ein cynlluniau gwariant ar gyfer y dyfodol. A chyda'r posibilrwydd gwirioneddol y bydd cyfyngiadau ar wariant yn parhau, a'r posibilrwydd o Brexit heb gytundeb hefyd, mae'n bwysicach nag erioed ein bod yn arfarnu effeithiau cadarnhaol a negyddol newidiadau ar ein cynlluniau gwariant, i'n helpu i dargedu ein hadnoddau sy'n prinhau ar y camau gweithredu y gwyddom y byddant yn sicrhau'r effaith fwyaf i bobl a'u lles yng Nghymru. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr hyn a fu'n sgwrs wirioneddol adeiladol, a gwn y bydd yr ymgysylltu'n parhau wrth i broses y gyllideb esblygu eleni.
Thank you. Can I call Llyr Gruffydd to reply to the debate?337
Diolch. A gaf fi alw ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Can I thank all those who've taken part in this discussion? Lynne Neagle, in her contribution, reminded us that what we wanted to do was to work together as three committees to shine the spotlight on this theme, and I think that the concurrent scrutiny session that we had, the report that we published, and now this debate are certainly helping to do that. I share your sentiment that we have a distance to travel before we can be confident that CRIAs are being fully utilised. And, of course, that's the point, isn't it? How can we be confident that they are being utilised? How is Government effectively demonstrating that they are being done in a meaningful and valuable way, and how, consequently, are things being done differently?338
Thank you, John, for your contribution as well. I'm glad that you see this as a potential model for future work across committees. It isn't easy to do on a practical level, clearly, because of practical issues like certain slots that different committees meet in, but, of course, we had to hold a concurrent meeting. We couldn't hold a joint meeting, because we weren't able to do that under Standing Orders. We had to have three committees meeting at the same time in the same room with the same people giving evidence. So, I think there's something we need to look at there in terms of allowing us greater flexibility.339
My understanding is that the Government is sort of moving to a culture where more than one Minister—or responsibilities overlap somewhat and they share some responsibilities. Well, I think we should be reflecting that in the way that we as an Assembly and as committees can show that kind of agility so that we are as effective as we can be in scrutinising Government.340
Impact assessments need to be used at the earliest stage to be meaningful—yes, absolutely. And whilst we can do it annually, we'd like to remind us, of course, that there is a cumulative impact that we mustn't lose the view of and we have to be absolutely aware of that. And this certainly isn't the end of our work, as you said. This is going to be an ongoing process and it'll be a scrutiny process that will continue over months and, I'm sure, years to come. I'm sorry that Suzy Davies finds budget scrutiny one of the least enjoyable or least productive aspects of her work as an AM. I'm afraid that as Chair of finance I'm hoping that she'll be doing more of it as subject committees in years to come and that it's even more embedded into the work that all our committees do. And I too can relate to the frustration that farmers, for example, feel when they find the same activity being assessed from many different angles, but, of course, the key thing there is, if they understand why it's being done and what effect it has and that they can see that it has a positive effect, then I'm sure they'd be more forgiving of that, and hence, of course, our overarching conclusion in the report is to go back to those basic principles so that we're all clear and that we all have that clarity around why we're doing this, to what purpose, and what effect it's having.341
It was one of the more striking interventions that Siân Gwenllian mentioned from the children's commissioner, which was, effectively, saying that this process isn't really having the effect that it should, it's very much an add-on, and it's therefore not surprising that we find ourselves needing to deliberate this here in the Chamber. The reference to New Zealand is interesting because, in New Zealand, they're using their budget process to drive these changes, whereas in Wales, of course, we've legislated through the future generations Act to try and drive this process. So, it would be interesting to compare and contrast at some point the different approaches here and there, and, of course, subsequently the different outcomes that are stemming from that.342
There's not much—. Well, I don't think there's anything I disagreed with in terms of what the Minister said in principle, but, of course, the challenge, as we all know, is in relation to the practical application of those principles that we all want to see pursued. I'm glad that you're committed to an evolving approach as powers evolve in terms of taxation and borrowing. It's only right that the processes that we have to ensure that the impacts of our utilisation of those new responsibilities and powers are used to best effect.343
Now, fundamentally, I think, we need to establish, therefore, shared expectation and understanding of how we assess budget impact and how that exists alongside other legislative requirements. We recognise, of course, that difficult decisions have to be made and we believe that the current financial climate makes the assessment of the impact of spending even more important than ever. But, you know, being honest about difficult trade-offs that you have to make is okay, isn't it? In fact, it's essential if we are to build the public's confidence in our decision-making processes.344
Today's motion notes the joint report of our three committees, which we hope will build a constructive, positive and progressive dialogue with the Welsh Government about its approach to draft budget impact assessments going forward and we'll continue, as I say, to pursue these issues in our individual budget scrutiny later this year.345
So, in closing, Dirprwy Lywydd, I'd like to thank the commissioners and the Welsh Government for the constructive way in which they've engaged with us as three committees in our experimental approach and we certainly look forward to building on this innovation in the next draft budget round. Diolch yn fawr.346
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y drafodaeth hon? Cawsom ein hatgoffa gan Lynne Neagle, yn ei chyfraniad, mai'r hyn yr oeddem am ei wneud oedd cydweithio fel tri phwyllgor i hoelio'r sylw ar y thema hon, a chredaf fod y sesiwn graffu gydamserol a gawsom, yr adroddiad a gyhoeddwyd gennym, a'r ddadl hon yn awr, yn sicr yn helpu i wneud hynny. Rhannaf eich teimlad fod gennym bellter i'w deithio cyn y gallwn fod yn hyderus fod asesiadau o'r effaith ar hawliau plant yn cael eu defnyddio'n llawn. Ac wrth gwrs, dyna'r pwynt, ynte? Sut y gallwn fod yn hyderus eu bod yn cael eu defnyddio? Sut y mae Llywodraeth yn dangos yn effeithiol eu bod yn cael eu gwneud mewn ffordd ystyrlon a gwerthfawr, a sut y mae pethau'n cael eu gwneud yn wahanol o ganlyniad?
Diolch, John, am eich cyfraniad chi hefyd. Rwy'n falch eich bod yn gweld hwn fel model posibl ar gyfer gwaith yn y dyfodol ar draws y pwyllgorau. Nid yw'n hawdd ei wneud ar lefel ymarferol, yn amlwg, oherwydd materion ymarferol fel y slotiau penodol y mae gwahanol bwyllgorau'n cyfarfod ynddynt, ond wrth gwrs, roedd yn rhaid i ni gynnal cyfarfod cydamserol. Ni allem gynnal cyfarfod ar y cyd, oherwydd nid oeddem yn gallu gwneud hynny o dan y Rheolau Sefydlog. Roedd yn rhaid inni gael tri phwyllgor yn cyfarfod ar yr un pryd yn yr un ystafell gyda'r un bobl yn rhoi tystiolaeth. Felly, rwy'n meddwl bod rhywbeth y mae angen i ni edrych arno yn y fan honno o ran caniatáu mwy o hyblygrwydd i ni.
Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae'r Llywodraeth yn rhyw fath o symud tuag at ddiwylliant lle mae mwy nag un Gweinidog—neu gyfrifoldebau'n gorgyffwrdd rhywfaint a'u bod yn rhannu rhai cyfrifoldebau. Wel, credaf y dylem fod yn adlewyrchu hynny yn y ffordd y gallwn ni fel Cynulliad ac fel pwyllgor ddangos ystwythder o'r fath fel ein bod mor effeithiol ag y gallwn fod o ran craffu ar waith y Llywodraeth.
Mae angen defnyddio asesiadau effaith ar y cam cynharaf er mwyn iddynt fod yn ystyrlon—yn bendant. Ac er y gallwn ei wneud yn flynyddol, hoffem ein hatgoffa, wrth gwrs, na allwn golli golwg ar yr effaith gronnol a rhaid i ni fod yn gwbl ymwybodol o hynny. Ac yn sicr, nid dyma ddiwedd ein gwaith, fel y dywedasoch. Mae hon yn mynd i fod yn broses barhaus a bydd yn broses graffu a fydd yn parhau dros fisoedd a thros flynyddoedd i ddod, rwy'n siŵr. Mae'n ddrwg gennyf fod Suzy Davies yn ystyried bod craffu ar y gyllideb yn un o'r agweddau lleiaf pleserus neu leiaf cynhyrchiol o'i gwaith fel AC. Rwy'n ofni fy mod i, fel Cadeirydd cyllid, yn gobeithio y bydd hi'n gwneud mwy ohono fel pwyllgorau pwnc yn y blynyddoedd i ddod a'i fod yn cael ei wreiddio'n fwy byth yn y gwaith y mae ein holl bwyllgorau yn ei wneud. A gallaf innau hefyd uniaethu â'r rhwystredigaeth y mae ffermwyr, er enghraifft, yn ei theimlo pan welant fod yr un gweithgaredd yn cael ei asesu o sawl ongl wahanol, ond wrth gwrs, y peth allweddol yno, os ydynt yn deall pam y mae'n cael ei wneud a pha effaith a gaiff a'u bod yn gallu gweld bod iddo effaith gadarnhaol, yna rwy'n siŵr y byddent yn fwy maddeugar ynglŷn â hynny, ac felly, wrth gwrs, ein casgliad trosfwaol yn yr adroddiad yw mynd yn ôl at yr egwyddorion sylfaenol fel ein bod i gyd yn glir ac yn deall yn iawn pam ein bod yn gwneud hyn, i ba ddiben, a beth yw ei effaith.
Roedd un o'r ymyriadau mwy trawiadol a grybwyllodd Siân Gwenllian gan y comisiynydd plant yn dweud, i bob pwrpas, nad yw'r broses hon yn cael yr effaith y dylai ei chael mewn gwirionedd, mai ychwanegiad ydoedd i raddau helaeth, ac felly nid yw'n syndod ein bod yn gweld bod angen inni drafod hyn yma yn y Siambr. Mae'r cyfeiriad at Seland Newydd yn ddiddorol oherwydd, yn Seland Newydd, maent yn defnyddio'u proses gyllidebol i ysgogi'r newidiadau hyn, ond yng Nghymru, wrth gwrs, rydym wedi deddfu drwy Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol i geisio ysgogi'r broses hon. Felly, byddai'n ddiddorol cymharu a chyferbynnu ar ryw bwynt y gwahanol ddulliau o weithredu yma ac yn y fan honno, ac wrth gwrs, y gwahanol ganlyniadau sy'n deillio o hynny wedyn.
Nid oes llawer—. Wel, nid wyf yn meddwl bod unrhyw beth yr oeddwn yn anghytuno ag ef o ran yr hyn a ddywedodd y Gweinidog mewn egwyddor, ond wrth gwrs, mae'r her, fel y gwyddom i gyd, yn ymwneud â chymhwyso'r egwyddorion y mae pawb ohonom am eu gweld yn cael eu dilyn yn ymarferol. Rwy'n falch eich bod wedi ymrwymo i ymagwedd sy'n esblygu wrth i bwerau esblygu o ran trethiant a benthyca. Mae'n briodol fod y prosesau sydd gennym i sicrhau bod effeithiau ein defnydd o'r cyfrifoldebau a'r pwerau newydd hynny'n cael eu defnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol.
Nawr, yn y bôn, rwy'n credu bod angen i ni, felly, sefydlu disgwyliadau a dealltwriaeth gyffredin o sut rydym yn asesu effaith gyllidebol a sut y mae hynny'n bodoli ochr yn ochr â gofynion deddfwriaethol eraill. Rydym yn cydnabod, wrth gwrs, fod yn rhaid gwneud penderfyniadau anodd a chredwn fod yr hinsawdd ariannol bresennol yn gwneud asesu effaith gwariant yn bwysicach nag erioed. Ond wyddoch chi, mae bod yn onest am gyfaddawdu anodd sy'n rhaid i chi ei wneud yn iawn, onid yw? Yn wir, mae'n hanfodol os ydym am feithrin hyder y cyhoedd yn ein prosesau gwneud penderfyniadau.
Mae'r cynnig heddiw yn nodi'r adroddiad ar y cyd gan ein tri phwyllgor, a fydd, gobeithio, yn creu deialog adeiladol, gadarnhaol a blaengar gyda Llywodraeth Cymru ynglŷn â'i dull o gynnal asesiadau effaith ar y gyllideb ddrafft wrth symud ymlaen a byddwn yn parhau, fel y dywedaf, i fynd ar drywydd y materion hyn yn ein gwaith craffu unigol ar y gyllideb yn ddiweddarach eleni.
Felly, wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r comisiynwyr a Llywodraeth Cymru am y ffordd adeiladol y maent wedi ymgysylltu â ni fel tri phwyllgor yn ein dull arbrofol o weithredu ac rydym yn sicr yn edrych ymlaen at adeiladu ar yr arloesedd hwn yng nghylch nesaf y gyllideb ddrafft. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed. 347
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rhun ap Iorwerth, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rebecca Evans.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rhun ap Iorwerth, and amendments 2 and 3 in the name of Rebecca Evans.
We move on to item 9, which is the Welsh Conservatives debate. Before I call the mover of the motion, can I say I have—there's an awful lot of people who want to speak and therefore I have reduced the speaking time for supporting Members who wish to speak to three minutes and I'd be grateful if you could adhere to three minutes rather than the usual five, or for some of you, five plus, because you think I don't look at the clock. And that's so that we allow everybody to have their contribution. So, it does not affect the mover or the closing of the debate or the mover of the amendments. I call on Mark Isherwood to move the motion.348
Symudwn ymlaen at eitem 9, sef dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Cyn imi alw ar y sawl sy'n gwneud y cynnig, a gaf fi ddweud fy mod wedi—mae llawer iawn o bobl am siarad ac felly rwyf wedi cyfyngu'r amser siarad ar gyfer Aelodau sy'n cefnogi sy'n dymuno siarad i dri munud, a buaswn yn ddiolchgar pe baech yn cadw at dri munud yn hytrach na'r pump arferol, neu i rai ohonoch, pum munud a mwy oherwydd eich bod yn meddwl nad wyf yn edrych ar y cloc. A hynny fel ein bod yn caniatáu i bawb gael eu cyfraniad. Felly, nid yw'n effeithio ar y sawl sy'n cynnig a chloi'r ddadl na'r sawl sy'n cynnig y gwelliannau. Galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7124 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi adroddiad terfynol y Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig ar 1 Ebrill 2019.
2. Yn nodi ymhellach y datganiad ysgrifenedig a wnaed gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a gyhoeddwyd ar 3 Ebrill 2019.
3. Yn gresynu bod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn rhoi’r Bil Awtistiaeth (Cymru) ar waith.
4. Yn cydnabod er bod adroddiad blynyddol y Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig 2018-2019 yn amlinellu dull Llywodraeth Cymru o ddatblygu gwasanaethau awtistiaeth yng Nghymru, bod diffyg mesurau canlyniadau o fewn yr adroddiad ar gyflawni’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig 2016.
5. Yn cydnabod, er bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud i wella gwasanaethau awtistiaeth yng Nghymru, bod anghysonderau yn y gwasanaeth a'r cymorth a gynigir sy'n effeithio ar ganlyniadau i bobl awtistig a'u teuluoedd.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y gwasanaeth awtistiaeth integredig ac i ddarparu gwasanaethau cefnogi awtistiaeth o ansawdd uchel drwy:
a) darparu cymorth a gwasanaethau digonol i bobl awtistig a'u teuluoedd sy'n adlewyrchu'r ystod eang o anghenion a allai fod ganddynt; sicrhau bod y gwasanaeth yn bodloni disgwyliadau defnyddwyr ac yn cryfhau llais awtistiaeth drwy fynd y tu hwnt i ymwybyddiaeth o awtistiaeth at rymuso awtistiaeth;
b) datblygu system fonitro glir a chyson er mwyn gallu adrodd yn fwy effeithiol ar ganlyniadau ar gyfer pobl awtistig;
c) egluro'r trefniadau ariannu yn y dyfodol ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig y tu hwnt i'r cyfnod ariannu cychwynnol, sef Mawrth 2021, er mwyn rhoi sicrwydd i ddefnyddwyr gwasanaethau;
d) rhoi'r gwasanaeth awtistiaeth integredig o fewn dull ehangach i gefnogi pobl awtistig a chyflawni'r 'blaenoriaethau gweithredu' a amlinellir yn y Diweddariad o’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau’r Sbectrwm Awtistig, gan gynnwys cynyddu cyfleoedd addysg a chyflogaeth;
e) gweithio i weithredu argymhellion y Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig cyn gynted ag y bo'n ymarferol.
Motion NDM7124 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan final report on the 1 April 2019.
2. Further notes the written statement made by the Minister for Health and Social Services published on the 3 April 2019.
3. Regrets that the Welsh Government voted against the implementation of the Autism (Wales) Bill.
4. Acknowledges that, whilst the Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan Annual Report 2018-2019 outlines the Welsh Government’s approach to developing autism services in Wales, there are a lack of outcome measures within the report on the delivery of the Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan 2016.
5. Recognises that whilst some progress has been made to improve autism services in Wales, there are inconsistencies in the service and support offered which impacts on outcomes for autistic people and their families.
6. Calls on the Welsh Government to ensure the long-term sustainability of the integrated autism service and to deliver high quality autism support services by:
a) providing sufficient support and services to autistic people and their families that reflects the wide range of needs that they may have; ensuring that the service meets the expectations of users and strengthens the autistic voice by moving beyond autism awareness to autism empowerment;
b) developing a clear and consistent monitoring system to allow for more effective reporting of outcomes for autistic people;
c) clarifying the future funding arrangements for the integrated autism service beyond the initial funding period of March 2021 to provide certainty for service users;
d) placing the integrated autism service within a broader approach to support autistic people and to deliver the ‘priorities of action’ outlined in the Refreshed Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan, including increasing education and employment opportunities;
e) working to implement the recommendations of the Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan as soon as practical.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. People are born with lifelong autism spectrum conditions and autistic people see, hear and feel the world differently to other people. If you are autistic, you are autistic for life. Autism is not an illness or disease and cannot be cured. Often, people feel being autistic is a fundamental aspect of their own identity. Our motion recognises that, while some progress has been made to improve autism services in Wales, there are inconsistencies in the service and support offered, which impacts on outcomes for autistic people and their families.349
Diolch. Mae pobl yn cael eu geni gyda chyflyrau sbectrwm awtistiaeth gydol oes ac mae pobl awtistig yn gweld, yn clywed ac yn teimlo'r byd yn wahanol i bobl eraill. Os ydych yn awtistig, rydych yn awtistig am oes. Nid salwch neu glefyd yw awtistiaeth ac ni ellir ei wella. Yn aml, mae pobl yn teimlo bod awtistiaeth yn elfen sylfaenol o'u hunaniaeth. Mae ein cynnig yn cydnabod, er bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud i wella gwasanaethau awtistiaeth yng Nghymru, fod anghysonderau yn y gwasanaeth a'r cymorth a gynigir sy'n effeithio ar ganlyniadau i bobl awtistig a'u teuluoedd.
It notes the publication of both the evaluation of the integrated autism service—or IAS—and the autism spectrum disorder strategic action plan final report in April, published at the end of March, and this month's Welsh Government autistic spectrum disorder strategic action plan annual report 2018-19, whilst acknowledging the lack of outcome measures within this report on the delivery of the 2016 autistic spectrum disorder strategic action plan. It therefore calls on the Welsh Government to deliver long-term sustainable, high-quality autism support services by implementing the recommendations of April's evaluation and ensuring that services strengthen the autistic voice by moving beyond autism awareness to autism empowerment, by developing a clear and consistent monitoring system, by clarifying future funding arrangements, and by delivering the priorities of action outlined in the refreshed autistic spectrum disorder strategic action plan, including education and employment opportunities.350
As the Trades Union Congress's recently published toolkit, 'Autism awareness in the workplace' highlights, autistic employees can bring huge benefits to the workplace. Although Welsh Government documents continue to refer to ASDs—autism spectrum disorders—autistic people generally prefer the term 'autism spectrum conditions', ASCs, whereas the term 'disorder' is felt to be inaccurate, stigmatising and disparaging—please stop doing it.351
As our motion also states, we regret that the Welsh Government voted against the implementation of the Autism (Wales) Bill. In so doing, we reflect the regret expressed to us by the autistic and autism communities across Wales. As I stated when proposing the Autism (Wales) Bill in the Chamber in October 2016, the autism community will not receive the support they know they need until there is statutory underpinning and accountability and we move beyond consultation to a direct role for professional and third sector bodies and the autism community in design, delivery and monitoring.352
My staff and I have to repeatedly emphasise to public bodies that, when an autistic person is not given enough time to process information, it can lead to them feeling anxious and, in the worst-case scenario, they can have a meltdown, that, because autistic people may be oversensitive to some senses, under-sensitive to others, and often a combination of both, this can cause them pain and sensory overload, leading to a meltdown, and that a change to routine and structure can be very distressing for autistic people. It is therefore incumbent on public services to establish and adjust to an autistic person's social and communication needs, recognise the causes of an autistic person's heightened anxiety or meltdown, and therefore avoid treating the autistic person as the problem.353
As the Special Educational Needs Tribunal for Wales recently ruled regarding the exclusion from school of a young autistic pupil I've worked with, the exclusion itself was discriminatory. As the parents of an autistic student recently told me, their daughter had been issued with a final written warning for unacceptable behaviour after returning to a further education college and finding that she'd been given the wrong instructions on which room to attend, despite the college knowing that she found it difficult to manage changes in routine or organisation. As the mother of an autistic student at the same college, who committed suicide last year, told me, 'He appeared just a quiet, bright young man; they don't see the struggle these kids go through every day to survive in a neurotypical world'.354
The April evaluation recognises a number of improvements in the delivery of autism support services in Wales following the introduction of the IAS. However, the National Autistic Society Cymru commented that, whilst the evaluation is a positive step forward to see such a comprehensive outline of where we are in Wales, it also provides a clear picture of where improvements now need to happen. These include that there is no clear reporting on monitoring mechanisms developed for the IAS; autistic people, their families and professionals don't seem to have faith that there are sufficient services and support available to meet the wide range of needs that autistic people may have; that the focus on the IAS has been at the expense of other commitments, such as improving employment outcomes of autistic people; and that a lack of clarity on the future sustainability and funding of the IAS needs to be addressed.355
The evaluation found inconsistencies across geographical areas that impact upon the effectiveness of the IAS, concerns that the IAS does not meet the service users' expectations due to delays in establishing the service, and that users want the IAS to do more, including working directly with children, which is not part of its remit. Service users, they said, are often unclear as to what support the IAS can provide and are often left frustrated when they cannot access the support services they require. It found that, although the IAS was intended to complement and strengthen but not replace existing services, this view was not shared by some stakeholders, and that long waiting times for adult assessment and diagnosis have increased sharply, with the new service uncovering a large, previously unmet demand.356
Mae'n nodi cyhoeddi'r gwerthusiad o'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ac adroddiad terfynol y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig ym mis Ebrill, a gyhoeddwyd ar ddiwedd mis Mawrth, ac adroddiad blynyddol 2018-19 cynllun gweithredu strategol Llywodraeth Cymru ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig y mis hwn, er ei fod yn cydnabod y diffyg mesurau canlyniadau yn yr adroddiad hwn ar gyflawni cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig 2016. Felly, mae'n galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu gwasanaethau cymorth awtistiaeth cynaliadwy hirdymor o ansawdd uchel, drwy weithredu argymhellion gwerthusiad mis Ebrill a sicrhau bod gwasanaethau'n cryfhau'r llais awtistig drwy symud y tu hwnt i ymwybyddiaeth o awtistiaeth i rymuso pobl ag awtistiaeth, drwy ddatblygu system fonitro glir a chyson, drwy egluro trefniadau ariannu yn y dyfodol, a thrwy gyflawni'r blaenoriaethau gweithredu a amlinellwyd yn y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig ar ei newydd wedd, gan gynnwys cyfleoedd addysg a chyflogaeth.
Fel y mae'r pecyn cymorth, 'Ymwybyddiaeth o awtistiaeth yn y gweithle', a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Gyngres yr Undebau Llafur, yn ei ddangos, gall gweithwyr awtistig ddod â manteision enfawr i'r gweithle. Er bod dogfennau Llywodraeth Cymru yn parhau i gyfeirio at 'anhwylderau'r sbectrwm awtistig', mae'n well gan bobl awtistig y term 'cyflyrau'r sbectrwm awtistiaeth', a theimlir bod y term 'anhwylder' yn anghywir, yn stigmateiddio ac yn ddilornus—rhowch y gorau i'w ddefnyddio os gwelwch yn dda.
Fel y dywed ein cynnig hefyd, gresynwn fod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn gweithredu Bil Awtistiaeth (Cymru). Wrth wneud hynny, rydym yn adlewyrchu'r gofid a fynegwyd wrthym gan gymunedau awtistig ac awtistiaeth ledled Cymru. Fel y dywedais wrth gynnig Bil Awtistiaeth (Cymru) yn y Siambr ym mis Hydref 2016, ni fydd y gymuned awtistiaeth yn cael y cymorth y gwyddant fod ei angen arnynt hyd nes y ceir sail statudol ac atebolrwydd a'n bod yn symud y tu hwnt i ymgynghori i rôl uniongyrchol ar gyfer cyrff proffesiynol a thrydydd sector a'r gymuned awtistig o ran cynllunio, cyflwyno a monitro.
Mae'n rhaid i fy staff a minnau bwysleisio dro ar ôl tro i gyrff cyhoeddus, pan na roddir digon o amser i berson awtistig brosesu gwybodaeth, y gall hynny arwain at wneud iddynt deimlo'n bryderus ac yn y sefyllfa waethaf, gallant golli arni, a chan fod pobl awtistig efallai'n orsensitif i rai synhwyrau, a heb fod yn ddigon sensitif i rai eraill, a chyfuniad o'r ddau yn aml, gall hyn achosi poen a gorlwytho synhwyraidd iddynt, gan arwain at wneud iddynt golli arni, a bod newid i drefn a strwythur yn gallu bod yn drallodus iawn i bobl awtistig. Felly mae'n ddyletswydd ar y gwasanaethau cyhoeddus i sefydlu ac addasu i anghenion cymdeithasol a chyfathrebu person awtistig, adnabod yr hyn sy'n achosi pryder cynyddol yn y person awtistig neu'n peri iddynt golli arni, ac felly osgoi trin y person awtistig fel y broblem.
Fel y dyfarnodd Tribiwnlys Anghenion Addysgol Arbennig Cymru yn ddiweddar ynghylch gwahardd disgybl awtistig ifanc yr wyf wedi gweithio gydag ef o'r ysgol, roedd y gwaharddiad ei hun yn wahaniaethol. Fel y dywedodd rhieni myfyriwr awtistig wrthyf yn ddiweddar, roedd eu merch wedi cael rhybudd ysgrifenedig terfynol am ymddygiad annerbyniol ar ôl dychwelyd i goleg addysg bellach a chanfod ei bod wedi cael y cyfarwyddiadau anghywir ynglŷn â pha ystafell i fynd iddi, er bod y coleg yn gwybod ei bod yn ei chael hi'n anodd rheoli newidiadau yn y drefn arferol neu drefniadaeth. Fel y clywais gan fam i fyfyriwr awtistig yn yr un coleg, a gyflawnodd hunanladdiad y llynedd, 'Roedd i'w weld yn ddyn ifanc tawel, disglair; nid ydynt yn gweld y frwydr y mae'r plant hyn yn ei hymladd yn ddyddiol i oroesi mewn byd niwronodweddiadol'.
Mae gwerthusiad mis Ebrill yn cydnabod nifer o welliannau o ran darparu gwasanaethau cymorth awtistiaeth yng Nghymru yn dilyn cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig. Fodd bynnag, dywedodd Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru, er bod y gwerthusiad yn gam cadarnhaol ymlaen i weld amlinelliad mor gynhwysfawr o ble'r ydym yng Nghymru, mae hefyd yn rhoi darlun clir o ble mae angen i welliannau ddigwydd yn awr. Mae'r rhain yn cynnwys y ffaith nad oes unrhyw adroddiadau clir ar y dulliau monitro a ddatblygwyd ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig; nid yw'n ymddangos bod gan bobl awtistig, eu teuluoedd a gweithwyr proffesiynol ffydd fod yna ddigon o wasanaethau a chymorth ar gael i ddiwallu'r ystod eang o anghenion a all fod gan bobl awtistig; fod y ffocws ar y gwasanaeth awtistiaeth integredig wedi bod ar draul ymrwymiadau eraill, megis gwella canlyniadau cyflogaeth pobl awtistig; a bod angen mynd i'r afael â'r diffyg eglurder ynghylch cynaliadwyedd ac ariannu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y dyfodol.
Canfu'r gwerthusiad anghysonderau ar draws ardaloedd daearyddol sy'n effeithio ar effeithiolrwydd y gwasanaeth awtistiaeth integredig, pryderon nad yw'r gwasanaeth yn bodloni disgwyliadau defnyddwyr y gwasanaeth oherwydd oedi wrth ei sefydlu, a bod defnyddwyr eisiau i'r gwasanaeth wneud mwy, gan gynnwys gweithio'n uniongyrchol â phlant, nad yw'n rhan o'i gylch gwaith. Roeddent yn dweud bod defnyddwyr y gwasanaeth yn aml heb fod yn glir pa gymorth y gall y gwasanaeth awtistiaeth integredig ei ddarparu, a'u bod yn aml yn teimlo'n rhwystredig pan na allant gael gafael ar y gwasanaeth cymorth sydd ei angen arnynt. Er mai'r bwriad ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig oedd ategu a chryfhau ond nid disodli gwasanaethau presennol, canfu nad oedd rhai rhanddeiliaid yn rhannu'r farn hon, a bod amseroedd aros hir ar gyfer asesiadau a diagnosis i oedolion wedi cynyddu'n helaeth, gyda'r gwasanaeth newydd yn datgelu galw mawr nas diwallwyd yn flaenorol.
Worryingly, the Welsh Government's 2018-19 ASD strategic action plan annual report provides little information on how it will implement the recommendations of April's independent evaluation, instead suggesting that most of the recommendations will be, quote, 'considered'. This report is vague in its proposals to financially support the development of the IAS beyond the current deadline, despite wide concern from service users, stakeholders and the integrated autism services themselves. And, whilst noting that good quality data is essential to understand the impact of service reforms and to plan future autism services, the Welsh Government report fails to provide sufficient information on how the Welsh Government and autism service stakeholders such as the IAS, the national autism team, regional partnership boards and local health boards undertake data collection and on how data is then used to inform the planning of services.357
Well, the Welsh Conservative 2021 manifesto will include concrete funding proposals for sufficient, sustainable autism services in Wales, services that have been designed with the autistic and autism communities, and we encourage other parties to do the same. Although we must provide certainty to autistic people and their families, the lack of information provided by the Welsh Government is causing concern. An autistic IAS volunteer in north Wales has asked me to share his concern that, although the service could be a power for good, it could end up creating more gaps, that more people are being assessed but there is then nowhere for them to go, that his social worker has caused a huge issue by saying things but not keeping to them, that we need to get it right first time, not cause aggravation, which increases pressure on services, and that we need autistic people actively involved everyday.358
Another autistic person involved in the IAS in north Wales told me that, overall, there are positives and negatives regarding the service. Some of the negatives, he said, can be fixed easily with better communication and training. However, he added, 'I believe the service is not meeting the need for most autistic individuals, including practical support, support around finances, organisations, skills, et cetera.' And that, he said, 'To be successful, I believe IAS needs to develop services that are bespoke to the autism community, including "what matters" assessments, conversations that are individually focused on client empowerment and choices.'359
An autism professional told me the IAS roll-out has put extra strain on voluntary sector services to support people before and after diagnosis, with advocacy services at breaking point, and that the training materials she was given from ASDinfoWales had no depth and she had to create her own to promote better understanding of the condition and prevent exclusion. As well as being a professional, she has years of lived experience.360
Autism community members in north Wales told me that the IAS appears surprised and confused that women and girls do not fit the criteria generally used for boys and men, and that many autistic parents of autistic children are seriously disadvantaged when dealing with education, social services and child and adolescent mental health services, because the IAS does not provide direct work with children. And, as a charity supporting children and young people on the spectrum told me, funding is not focused on the most important areas and gaps in service provision, including autism school training for all staff, resources at schools, autism-specific activities and clubs, parent support in times of crisis, respite services for families, and family outreach support. That's where the £13 million should be going.361
We will support the Plaid Cymru amendment, although autism is already covered by the Equality Act 2010, as are other neurodiverse conditions, such as dyslexia. Worryingly, the Welsh Government's amendments dodge the calls in the independent evaluation they commissioned to address the weaknesses of the IAS as a matter of urgency, including, they said, a lack of published data and a lack of clarity over the long-term funding model. Please listen to the evaluation you commissioned and the evidenced recommendations they made.362
Mae'n peri pryder nad yw adroddiad blynyddol y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig 2018-19 yn darparu fawr o wybodaeth ynglŷn â sut y bydd yn gweithredu argymhellion gwerthusiad annibynnol mis Ebrill, gan awgrymu yn lle hynny y bydd y rhan fwyaf o'r argymhellion, ac rwy'n dyfynnu, 'yn cael eu hystyried'. Mae'r adroddiad hwn yn amwys yn ei gynigion i roi cymorth ariannol i ddatblygu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig y tu hwnt i'r terfyn amser presennol, er gwaethaf pryderon eang gan ddefnyddwyr gwasanaethau, rhanddeiliaid a'r gwasanaethau awtistiaeth integredig eu hunain. Ac er ei fod yn nodi bod data o ansawdd da yn hanfodol i ddeall effaith diwygiadau i wasanaethau ac i gynllunio gwasanaethau awtistiaeth yn y dyfodol, mae adroddiad Llywodraeth Cymru yn methu darparu digon o wybodaeth ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid gwasanaethau awtistiaeth fel y gwasanaeth awtistiaeth integredig, y tîm awtistiaeth cenedlaethol, byrddau partneriaeth rhanbarthol a byrddau iechyd lleol yn casglu data a sut y caiff data ei ddefnyddio wedyn i lywio'r broses o gynllunio gwasanaethau.
Wel, bydd maniffesto 2021 y Ceidwadwyr Cymreig yn cynnwys cynigion cyllido pendant ar gyfer gwasanaethau awtistiaeth cynaliadwy digonol yng Nghymru, gwasanaethau sydd wedi'u cynllunio gyda'r cymunedau awtistig ac awtistiaeth, ac rydym yn annog y pleidiau eraill i wneud yr un peth. Er bod yn rhaid i ni roi sicrwydd i bobl awtistig a'u teuluoedd, mae'r diffyg gwybodaeth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru yn peri pryder. Mae gwirfoddolwr awtistig gyda'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yng ngogledd Cymru wedi gofyn i mi rannu ei bryder, er y gallai'r gwasanaeth fod yn bŵer er daioni, y gallai greu mwy o fylchau yn y pen draw, fod mwy o bobl yn cael eu hasesu ond nad oes unman iddynt fynd wedyn, fod ei weithiwr cymdeithasol wedi achosi problem enfawr drwy ddweud pethau a methu glynu atynt, fod angen inni wneud hyn yn iawn y tro cyntaf, nid achosi i bethau waethygu, sy'n cynyddu'r pwysau ar wasanaethau, a bod angen cynnwys pobl awtistig yn weithredol bob dydd.
Dywedodd unigolyn awtistig arall sy'n ymwneud â'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yng ngogledd Cymru wrthyf fod yna agweddau cadarnhaol a negyddol i'r gwasanaeth ar y cyfan. Gall rhai o'r pethau negyddol, meddai, gael eu hunioni'n hawdd drwy well cyfathrebu a hyfforddiant. Fodd bynnag, fe ychwanegodd, 'Nid wyf yn credu bod y gwasanaeth yn diwallu anghenion y rhan fwyaf o unigolion awtistig, gan gynnwys mewn perthynas â chymorth ymarferol, cymorth gyda threfniadau ariannol, sefydliadau, sgiliau, ac ati.' A dywedodd, 'Er mwyn iddo lwyddo, credaf fod angen i'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ddatblygu gwasanaethau sy'n bwrpasol i'r gymuned awtistiaeth, gan gynnwys asesiadau "beth sy'n bwysig", sgyrsiau sy'n canolbwyntio'n unigol ar rymuso cleientiaid a dewisiadau cleientiaid.'
Dywedodd gweithiwr proffesiynol ym maes awtistiaeth fod cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig wedi rhoi straen ychwanegol ar wasanaethau'r sector gwirfoddol i gefnogi pobl cyn ac ar ôl diagnosis, gyda gwasanaethau eiriolaeth mewn perygl o chwalu, ac nad oedd dyfnder i'r deunyddiau hyfforddi a roddwyd iddi gan ASDinfoWales a'i bod wedi gorfod creu ei deunydd ei hun i hyrwyddo gwell dealltwriaeth o'r cyflwr ac atal arwahanrwydd. Yn ogystal â bod yn weithiwr proffesiynol, mae ganddi flynyddoedd o brofiad bywyd.
Dywedodd aelodau o'r gymuned awtistiaeth yng ngogledd Cymru wrthyf fod y gwasanaeth awtistiaeth integredig i'w weld yn synnu ac mewn penbleth nad yw menywod a merched yn cyd-fynd â'r meini prawf a ddefnyddir yn gyffredinol ar gyfer bechgyn a dynion, a bod llawer o rieni awtistig plant awtistig o dan anfantais ddifrifol wrth ymdrin ag addysg, gwasanaethau cymdeithasol a gwasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed, am nad yw'r gwasanaeth awtistiaeth integredig yn darparu gwaith uniongyrchol gyda phlant. Ac fel y dywedodd elusen sy'n cefnogi plant a phobl ifanc ar y sbectrwm wrthyf, nid yw'r cyllid yn canolbwyntio ar y meysydd pwysicaf a'r bylchau yn y ddarpariaeth, gan gynnwys hyfforddiant awtistiaeth i ysgolion ar gyfer yr holl staff, adnoddau mewn ysgolion, gweithgareddau penodol ar gyfer awtistiaeth a chlybiau, cymorth i rieni ar adegau o argyfwng, gwasanaethau seibiant i deuluoedd, a chymorth allanol i deuluoedd. Dyna lle dylai'r £13 miliwn fod yn mynd.
Byddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru, er bod awtistiaeth eisoes yn dod o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010, yn yr un modd ag y mae cyflyrau niwroamrywiol eraill, megis dyslecsia. Mae'n peri gofid fod gwelliannau Llywodraeth Cymru yn osgoi'r galwadau yn y gwerthusiad annibynnol a gomisiynwyd ganddynt i fynd i'r afael â gwendidau'r gwasanaeth awtistiaeth integredig fel mater o frys, gan gynnwys, meddent, diffyg data cyhoeddedig a diffyg eglurder ynghylch y model cyllid hirdymor. Gwrandewch ar y gwerthusiad a gomisiynwyd gennych a'r argymhellion ar sail tystiolaeth a wnaed ganddynt.
Thank you. I have selected the three amendments to the motion, and I call on Helen Mary Jones to move amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.363
Diolch. Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Helen Mary Jones i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.
Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddechrau'r cynnig ac ailrifo yn unol â hynny:
Yn credu, er mwyn i bobl ag awtistiaeth gael y gwasanaethau gorau posibl, fod angen ystyried niwroamrywiaeth fel mater cydraddoldeb ynddo'i hun, a bod cael ymennydd nad yw'n niwronodweddiadol yn dod yn nodwedd warchodedig o dan ddeddfwriaeth cydraddoldebau, gyda gwasanaethau cyhoeddus yn ymateb yn unol â hynny.
Amendment 1—Rhun ap Iorwerth
Insert new point at beginning of motion and renumber accordingly:
Believes that in order for people with autism to receive the best services possible, neurodiversity needs to be considered as an equalities issue in its own right, with having a non-neurotypical brain becoming a protected characteristic under equalities legislation, and public services responding accordingly.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'm very grateful, and we are all on these benches very grateful, to the Conservative group for choosing this very important topic for their debate. I'd associate myself with much of what Mark Isherwood has said, and I won't trouble the Chamber or take the time to repeat it, but I think it is crucial that we do understand that, whatever changes and services are provided, the voices of people who are neurodiverse, including autistic people, have to be at the centre of that. We have to be sure that we are providing the services that people want and need to use, and not simply providing the services that are easy and convenient for those who are providing the services, and that is always the risk.364
We share the regret that the legislation proposed by Paul Davies did not proceed. I think we all acknowledged, in that process, that the legislation wasn't perfect—it wasn't a done deal—but the Member had made it very clear that he was interested in looking at improvements and amendments, had the legislation been allowed to progress. And coming back to my point about listening to the voices of autistic people and their families, it's very, very clear to us that they felt that they needed their protections put on a statutory basis, that they needed to know what they could expect from services, and they needed enforceable rights. Now, of course that wasn't necessarily a universal view, but it was certainly the overwhelming response that I received as a member of the health committee and from my own region.365
I'll speak briefly, if I may, Dirpwy Lywydd, to amendment 1. We do believe that neurodiversity needs to be a protected characteristic in its own right. I'll touch briefly on why, and my colleague Leanne Wood will say more in a moment. Because it isn't quite accurate to say that these conditions are fully covered by the Act, because in order to be fully covered by the Act as it stands, people have to demonstrate that in some way they are disabled by their condition, and there are many people, of course, in the community, who do not perceive themselves as being disabled in that sense, but they do know that they are discriminated against for being who they are. Some neurodiverse people are protected under the disability strand, but many, of course, also choose not to disclose their neurodiversity in the workplace, because they are afraid of being stereotyped in some way as odd and being discriminated against. So, we believe that a specific neurodiversity category in the legislation would help to address those issues, and would also help to raise awareness amongst employers, because this, of course, is a challenge that people face in their lives and in their communication—that it isn't always possible to see clearly. So, we believe that neurodiversity does need to be included as a separate and specific protected characteristic under the equality Act, though of course we would prefer that equality powers came to this, our Senedd, so that we could legislate here on this and all other equality matters.366
I want to end what I'm going to say, Dirprwy Lywydd, with a few comments about the Government's amendments. I find it frustrating that they, as all too often, suggest that things are either fine as they are, or they very soon will be, which they clearly aren't, as anybody's constituency postbag can tell you. They replace the clear calls to action in the original motion with more consideration. Now, nobody wants people to rush and make the wrong decisions, but as Mark Isherwood has pointed out, this information has been with the Minister for three or four months now, since April. How much longer do we need to consider, and when can people see action?367
And then of course we have the usual shifting of responsibility to the UK Government for part of the problem. Now, nobody on these benches, and me least of all, is going to be wanting to say nice things about this particular Conservative Government, and I am sure that it is very frustrating for the Welsh Government that they don't yet know what their budget is, but I feel that it's not exactly dignified to be putting that responsibility somewhere else. In the end, autistic people want to know what we are going to do. They don't want to see blame being placed elsewhere—however deservedly that blame may deserve to be placed. This is a pattern that I see in too much, frankly, of Government amendments from some quarters to opposition motions. If you don't agree, vote against it—that's fine. But to amend it so much that you make it meaningless, I challenge the purpose of that.368
To return to this vital agenda, if we are to make progress on this vital agenda, we would benefit from some shared frankness about the challenges. That is much, much needed. We cannot ensure that every autistic and other neurodiverse person in our country is enabled and supported to live their fullest lives if we pretend that everything is okay now. I commend amendment 1, and we will support the motion unamended by the Government amendments.369
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ddiolchgar iawn, ac mae pawb ohonom ar y meinciau hyn yn ddiolchgar iawn i'r grŵp Ceidwadol am ddewis y pwnc pwysig hwn ar gyfer eu dadl. Hoffwn gysylltu fy hun â llawer o'r hyn y mae Mark Isherwood wedi'i ddweud, ac ni thrafferthaf y Siambr na chymryd amser i'w ailadrodd, ond credaf ei bod yn hanfodol ein bod yn deall, pa newidiadau bynnag a pha wasanaethau bynnag a ddarperir, fod yn rhaid i leisiau pobl sy'n niwroamrywiol, gan gynnwys pobl awtistig, fod yn ganolog i hynny. Rhaid inni fod yn siŵr ein bod yn darparu'r gwasanaethau y mae pobl eu heisiau ac angen eu defnyddio, ac nid dim ond darparu'r gwasanaethau sy'n hawdd ac yn gyfleus i'r rheini sy'n darparu'r gwasanaethau, a dyna'r risg bob amser.
Rydym yn rhannu'r gofid nad aeth y ddeddfwriaeth a gynigiwyd gan Paul Davies yn ei blaen. Rwy'n credu ein bod i gyd yn cydnabod, yn y broses honno, nad oedd y ddeddfwriaeth yn berffaith—nid oedd yn orffenedig—ond roedd yr Aelod wedi dweud yn glir iawn fod ganddo ddiddordeb mewn edrych ar welliannau a newidiadau, pe bai'r ddeddfwriaeth wedi cael caniatâd i symud ymlaen. Ac i ddod yn ôl at y pwynt a wneuthum ynglŷn â gwrando ar leisiau pobl awtistig a'u teuluoedd, mae'n amlwg iawn i ni eu bod yn teimlo bod angen rhoi'r amddiffyniadau hyn ar sail statudol, eu bod angen gwybod beth y gallent ei ddisgwyl gan wasanaethau, a'u bod angen hawliau y gellid eu gorfodi. Nawr, wrth gwrs, nid dyna oedd y farn gyffredinol o reidrwydd, ond yn sicr dyna oedd yr ymateb ysgubol a gefais fel aelod o'r pwyllgor iechyd ac o fy rhanbarth fy hun.
Fe siaradaf yn fyr, os caf, Ddirpwy Lywydd, am welliant 1. Rydym yn credu bod angen i niwroamrywiaeth fod yn nodwedd warchodedig yn ei hawl ei hun. Soniaf yn gryno pam, a bydd fy nghyd-Aelod Leanne Wood yn dweud mwy yn y man. Oherwydd nid yw'n hollol gywir inni ddweud bod y Ddeddf yn cwmpasu'r cyflyrau hyn yn llawn, oherwydd er mwyn iddynt gael eu cynnwys yn llawn yn y Ddeddf fel y mae, rhaid i bobl ddangos eu bod, mewn rhyw ffordd, yn cael eu hanalluogi gan eu cyflwr, ac mae llawer o bobl yn y gymuned, wrth gwrs, nad ydynt yn ystyried eu hunain yn anabl yn yr ystyr hwnnw, ond maent yn gwybod eu bod yn destun gwahaniaethu am fod yn pwy ydynt. Diogelir rhai pobl niwroamrywiol o dan yr elfen anabledd, ond mae llawer hefyd yn dewis peidio â datgelu eu niwroamrywiaeth yn y gweithle am eu bod yn ofni cael eu stereoteipio mewn rhyw ffordd fel pobl ryfedd a dod yn destun gwahaniaethu. Felly, credwn y byddai categori niwroamrywiaeth penodol yn y ddeddfwriaeth yn helpu i fynd i'r afael â'r pethau hynny, a byddai hefyd yn helpu i godi ymwybyddiaeth ymhlith cyflogwyr, oherwydd mae hon, wrth gwrs, yn her y mae pobl yn ei hwynebu yn eu bywydau ac yn eu cyfathrebu—nad yw bob amser yn bosibl ei gweld yn glir. Felly, credwn fod angen cynnwys niwroamrywiaeth fel nodwedd warchodedig ar wahân a phenodol o dan y Ddeddf cydraddoldeb, er y byddai'n well gennym, wrth gwrs, pe bai pwerau cydraddoldeb yn dod yma i'n Senedd, fel y gallem ddeddfu yma ar hyn a phob mater arall sy'n ymwneud â chydraddoldeb.
Rwyf am orffen yr hyn rwy'n mynd i'w ddweud, Ddirprwy Lywydd, gydag ychydig o sylwadau am welliannau'r Llywodraeth. Mae'n rhwystredig eu bod, fel sy'n digwydd yn rhy aml, yn awgrymu bod pethau naill ai'n iawn fel y maent, neu y byddant yn iawn yn fuan, ac mae'n amlwg nad ydynt, fel y gall bag post etholaethol pawb ddweud wrthych. Maent yn cynnig ystyried mwy yn lle'r galwadau clir i weithredu yn y cynnig gwreiddiol. Nawr, nid oes neb am i bobl ruthro a gwneud penderfyniadau anghywir, ond fel y mae Mark Isherwood wedi'i nodi, mae'r wybodaeth hon wedi bod gyda'r Gweinidog ers tri neu bedwar mis bellach, ers mis Ebrill. Faint yn hwy y mae angen inni ystyried, a phryd y gall pobl weld gweithredu'n digwydd?
Ac yna wrth gwrs gwelwn y symud cyfrifoldeb arferol i Lywodraeth y DU am ran o'r broblem. Nawr, nid oes neb ar y meinciau hyn, a minnau'n enwedig, yn mynd i fod eisiau dweud pethau caredig am y Llywodraeth Geidwadol hon, ac rwy'n siŵr ei bod yn rhwystredig iawn i Lywodraeth Cymru nad ydynt yn gwybod eto beth yw eu cyllideb, ond rwy'n teimlo nad oes urddas mewn gwthio'r cyfrifoldeb i rywle arall. Yn y pen draw, mae pobl awtistig eisiau gwybod beth y bwriadwn ei wneud. Nid ydynt eisiau gweld y bai'n cael ei drosglwyddo i rywle arall—er mor haeddiannol y gallai hynny fod. Mae hwn yn batrwm rwy'n gweld gormod ohono a dweud y gwir, gyda gwelliannau'r Llywodraeth o rai cylchoedd i gynigion y gwrthbleidiau. Os nad ydych yn cytuno, pleidleisiwch yn ei erbyn—mae hynny'n iawn. Ond rwy'n herio pwrpas ei ddiwygio cymaint nes eich bod yn ei wneud yn ddiystyr.
I ddychwelyd at yr agenda hollbwysig hon, os ydym am wneud cynnydd arni, byddem yn elwa o rywfaint o onestrwydd ar bob ochr ynghylch yr heriau. Mae mawr angen hynny. Ni allwn sicrhau bod pob person awtistig ac unigolyn niwroamrywiol arall yn ein gwlad yn cael eu galluogi a'u cynorthwyo i fyw bywydau ar eu llawnaf os ydym yn esgus bod popeth yn iawn yn awr. Cymeradwyaf welliant 1, a byddwn yn cefnogi'r cynnig heb ei ddiwygio gan welliannau'r Llywodraeth.
Thank you. Can I ask the Minister for Health and Social Services to move formally amendments 2 and 3, tabled in the name of Rebecca Evans?370
Diolch. A gaf fi ofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans, yn ffurfiol?
Gwelliant 2—Rebecca Evans
Dileu pwynt 3 ac ailrifo’n unol â hynny.
Gwelliant 3—Rebecca Evans
Ym mhwynt 6, dileu popeth ar ôl is-bwynt a, a rhoi yn ei le:
adeiladu ar y gwaith monitro sy’n bodoli o fewn gwasanaethau er mwyn gallu adrodd yn fwy effeithiol ar ganlyniadau ar gyfer pobl awtistig;
egluro'r trefniadau ariannu yn y dyfodol ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig y tu hwnt i'r cyfnod ariannu cychwynnol, sef Mawrth 2021, unwaith y byddwn wedi cael yr eglurder yr ydym yn disgwyl amdano oddi wrth Lywodraeth y DU ynglŷn â’n setliad ar gyfer 2020-21 a thu hwnt i hynny;
rhoi'r gwasanaeth awtistiaeth integredig o fewn dull ehangach i gefnogi pobl awtistig a chyflawni'r 'blaenoriaethau gweithredu' a amlinellir yn y Diweddariad o’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau’r Sbectrwm Awtistig, gan gynnwys cynyddu cyfleoedd addysg a chyflogaeth;
gweithio gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i weithredu argymhellion y Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig.
Amendment 2—Rebecca Evans
Delete point 3 and renumber accordingly.
Amendment 3—Rebecca Evans
In point 6, delete all after sub-point a and replace with:
building on the monitoring that exists within services to allow for more effective reporting of outcomes for autistic people;
clarifying the future funding arrangements for the integrated autism service beyond the initial funding period of March 2021 once we have the much awaited clarity from the UK Government of our settlement for 2020 – 21 and beyond;
placing the integrated autism service within a broader approach to support autistic people and to deliver the ‘priorities of action’ outlined in the Refreshed Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan, including increasing education and employment opportunities;
working with partners and stakeholders to consider the recommendations of the Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Formally.371
Yn ffurfiol.
Thank you. Mohammad Asghar.372
Diolch. Mohammad Asghar.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Two years ago, I spoke in this Assembly in support of a Welsh Conservative motion seeking permission to introduce an autism Bill. Our proposed autism Bill would have made provision for meeting the needs of children and adults with autism spectrum condition. Its aim was to protect and promote the rights of some 34,000 people living with autism in Wales. The fact is that many autism sufferers do not receive the support that they need to help them to get on with their lives. They face challenges when trying to access employment, education, health and housing services. This makes it increasingly difficult for them to lead an independent life. The decision of the Welsh Government to vote down our motion was met with widespread dismay.373
To be fair, the provision of services for people with autism in Wales has recently been improved, but these irregularities bring into question the effective—. Sorry. However, the evaluation of the integrated autism service and the refreshed autism action plan—. A recently published independent report says that there are a number of inconsistencies in support provided at the moment. These inconsistencies bring into question the effectiveness of the integrated autism service in delivering adequate support for service users and enabling autism empowerment as well as autism awareness.374
These days, service users are often unclear as to what support the integrated autism service can provide. They are often left frustrated when they cannot access the support service they require. Deputy Presiding Officer, the Welsh Government must clarify what services people with autism can expect, and it must assess whether services need to be expanded to ensure that service users receive the support that they need in order to deliver on a stated commitment to take action to address any gaps or weaknesses in provision. We need a commitment to regularly review the progress of services that people with autism can expect, so a consistent level of care is delivered by service providers.375
There are also irregularities in the support that each regional integrated autism service provides. This has created a postcode lottery in services. Many regional autism services do not comply with all the national standards. Presiding Officer, I still believe that we need statutory backing to protect the rights of autistic people and raise awareness of a complex condition. The Welsh Government must implement the recommendation contained in the plan as soon as it is practical. I support the motion. 376
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ddwy flynedd yn ôl, siaradais yn y Cynulliad hwn o blaid cynnig gan y Ceidwadwyr Cymreig yn gofyn am ganiatâd i gyflwyno Bil awtistiaeth. Byddai ein Bil awtistiaeth arfaethedig wedi gwneud darpariaeth ar gyfer diwallu anghenion plant ac oedolion â chyflwr sbectrwm awtistig. Ei nod oedd diogelu a hyrwyddo hawliau tua 34,000 o bobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru. Y ffaith amdani yw nad yw llawer o ddioddefwyr awtistiaeth yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt i'w helpu i fwrw ymlaen â'u bywydau. Maent yn wynebu heriau wrth geisio cael gafael ar wasanaethau cyflogaeth, addysg, iechyd a thai. Mae hyn yn ei gwneud hi'n fwyfwy anodd iddynt fyw bywyd annibynnol. Mae penderfyniad Llywodraeth Cymru i bleidleisio yn erbyn ein cynnig yn destun gofid mawr.
I fod yn deg, mae'r ddarpariaeth o wasanaethau i bobl ag awtistiaeth yng Nghymru wedi gwella'n ddiweddar, ond mae'r anghysonderau'n codi amheuon ynglŷn â'r—. Mae'n ddrwg gennyf. Fodd bynnag, mae'r gwerthusiad o'r gwasanaeth awtistiaeth integredig a'r cynllun gweithredu awtistiaeth ar ei newydd wedd—. Mae adroddiad annibynnol a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn dweud bod nifer o anghysonderau yn y cymorth a ddarperir ar hyn o bryd. Mae'r anghysonderau hyn yn codi amheuon ynglŷn ag effeithiolrwydd y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn darparu cymorth digonol i ddefnyddwyr gwasanaethau a grymuso pobl ag awtistiaeth yn ogystal ag ymwybyddiaeth o awtistiaeth.
Y dyddiau hyn, mae defnyddwyr gwasanaethau'n aml yn aneglur ynghylch pa gymorth y gall y gwasanaeth awtistiaeth integredig ei ddarparu. Yn aml, maent yn teimlo'n rhwystredig pan na allant gael gafael ar y gwasanaeth cymorth sydd ei angen arnynt. Ddirprwy Lywydd, rhaid i Lywodraeth Cymru egluro pa wasanaethau y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl, a rhaid iddi asesu a oes angen ehangu gwasanaethau i sicrhau bod defnyddwyr gwasanaethau'n cael y cymorth sydd ei angen arnynt er mwyn cyflawni ymrwymiad a nodwyd i gymryd camau i fynd i'r afael ag unrhyw fylchau neu wendidau yn y ddarpariaeth. Mae arnom angen ymrwymiad i lunio adolygiad rheolaidd o gynnydd y gwasanaethau y gall pobl ag awtistiaeth eu disgwyl, fel bod darparwyr gwasanaethau'n darparu lefel gyson o ofal.
Ceir anghysonderau hefyd yn y cymorth y mae pob gwasanaeth awtistiaeth integredig rhanbarthol yn ei ddarparu. Mae hyn wedi creu loteri cod post mewn gwasanaethau. Ceir llawer o wasanaethau awtistiaeth rhanbarthol sy'n methu cydymffurfio â'r holl safonau cenedlaethol. Lywydd, rwy'n dal i gredu bod angen cefnogaeth statudol arnom i amddiffyn hawliau pobl awtistig a chodi ymwybyddiaeth o gyflwr cymhleth. Rhaid i Lywodraeth Cymru weithredu'r argymhelliad sydd yn y cynllun cyn gynted ag y bo'n ymarferol. Rwy'n cefnogi'r cynnig.
I asked Members of the National Autistic Society group in Blaenau Gwent to discuss this debate this afternoon, and to ask them what they thought about some of the services that they were receiving. I have to say that their conversation, which I heard over lunchtime, should make us all stop and think about the reality of services that too many people are receiving.377
We spend a considerable amount of time talking about the pressures that exist on education and social services budgets, but quite often, we say that in the abstract. This morning, we had a very clear impact of how that affects people and children. In Blaenau Gwent, there's clearly a real lack of communication from the local authority. The local authority makes mistakes frequently with the information provided. E-mails are ignored. There's no feedback during processes, and little feedback or response to e-mails. People feel like they don't matter and the authority doesn't care. That's an appalling reflection on our local authority.378
Too often—and I've seen this in my own caseload—to get into the local school in Pen-y-Cwm, it takes simply too long, and people and children are waiting much, much longer than they should do to have the education they need and deserve. When I stood in front of this place as a Minister responsible for additional learning needs, I gave all Members an undertaking that we would provide the greatest possible educational opportunity for all children and all young people. We have to deliver on that in ensuring that the resources and the structures that deliver that resource are available to people. That is not something that we can wish away.379
All too often, GPs seem unsure of the appropriate routes for help, and GPs don't understand what should be provided for children or young people that are being presented to them. People are being told that they could try antipsychotic drugs to see whether that will work, and then come back in a few weeks if it doesn't. All too often, to get help and to access services from public bodies, the whole process is confusing. People feel lost in the system. People don't understand where they turn to for help and assistance. All too often we hear stories, usually from mothers who talk about what they go through in trying to deliver the services and the love and the support for their children. One individual woman this morning felt that parents had to reach a real crisis point to be able to access any help. Her son was self-harming and attempting suicide, and she had to call the police on a number of occasions. The services simply weren't there.380
Transition from child to adult services is also a difficult and sometimes traumatic time—381
Gofynnais i aelodau grŵp y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol ym Mlaenau Gwent drafod y ddadl hon y prynhawn yma, a gofyn iddynt beth oedd eu barn am rai o'r gwasanaethau yr oeddent yn eu cael. Rhaid imi ddweud y dylai eu sgwrs, a glywais dros amser cinio, wneud i bawb ohonom oedi a meddwl am realiti'r gwasanaethau y mae gormod o bobl yn eu cael.
Treuliwn gryn dipyn o amser yn sôn am y pwysau ar gyllidebau addysg a gwasanaethau cymdeithasol, ond yn aml iawn, soniwn am hynny mewn modd haniaethol. Y bore yma, gwelsom yn glir iawn sut y mae hynny'n effeithio ar bobl ac ar blant. Ym Mlaenau Gwent, mae'n amlwg fod diffyg cyfathrebu gwirioneddol ar ran yr awdurdod lleol. Mae'r awdurdod lleol yn gwneud camgymeriadau'n aml gyda'r wybodaeth a ddarperir. Caiff negeseuon e-bost eu hanwybyddu. Ni cheir adborth yn ystod prosesau, a phrin yw'r adborth na'r ymateb i negeseuon e-bost. Mae pobl yn teimlo nad ydynt yn bwysig ac nad yw'r awdurdod yn malio. Mae hwnnw'n ddarlun gwarthus o'n hawdurdod lleol.
Yn rhy aml—ac rwyf wedi gweld hyn yn fy llwyth achosion fy hun—er mwyn mynd i'r ysgol leol ym Mhen-y-Cwm, mae'n cymryd gormod o amser, ac mae pobl a phlant yn aros yn llawer iawn hwy nag y dylent ei wneud i gael yr addysg y mae arnynt ei hangen ac y maent yn ei haeddu. Pan sefais o flaen y lle hwn fel Gweinidog a oedd yn gyfrifol am anghenion dysgu ychwanegol, rhoddais addewid i bob Aelod y byddem yn darparu'r cyfle addysgol gorau posibl i bob plentyn ac i bob person ifanc. Rhaid inni gyflawni hynny drwy sicrhau bod yr adnoddau a'r strwythurau sy'n darparu'r adnoddau hynny ar gael i bobl. Nid yw'n rhywbeth y gallwn ddymuno iddo ddiflannu ar ei ben ei hun.
Yn rhy aml, mae meddygon teulu fel pe baent yn ansicr ynghylch y ffyrdd priodol o gael cymorth, ac nid yw meddygon teulu yn deall beth y dylid ei ddarparu i'r plant neu'r bobl ifanc a welant. Dywedir wrth bobl y gallent roi cynnig ar gyffuriau gwrthseicotig i weld a fydd hynny'n gweithio, a dod yn ôl ymhen ychydig wythnosau os nad yw'n gweithio. Yn rhy aml, mae'r broses gyfan o gael cymorth a gwasanaethau gan gyrff cyhoeddus yn ddryslyd. Mae pobl yn teimlo eu bod ar goll yn y system. Nid yw pobl yn deall ble i ofyn am help a chymorth. Yn rhy aml clywn straeon, fel arfer gan famau sy'n sôn am yr hyn y maent yn mynd drwyddo wrth geisio darparu'r gwasanaethau a'r cariad a'r gefnogaeth i'w plant. Teimlai un ddynes y bore yma fod yn rhaid i rieni gyrraedd pwynt argyfwng gwirioneddol i allu cael unrhyw gymorth. Roedd ei mab yn hunan-niweidio ac yn ceisio cyflawni hunanladdiad, a bu'n rhaid iddi ffonio'r heddlu ar sawl achlysur. Nid oedd y gwasanaethau yno o gwbl.
Mae pontio rhwng gwasanaethau plant ac oedolion hefyd yn gyfnod anodd, ac weithiau'n drawmatig—
Will you take an intervention?382
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I won't take an intervention because time is against me on this, but I hope that all other Members will have an opportunity to speak.383
What I hope we can do this afternoon, Minister, is to shine a light on the reality of these stories. I voted with the Government in January on the issue of an autism Bill, and intellectually I'm not convinced by the argument for it. But I have to say to the Government that we have given very serious undertakings to the people of this country, and if we are unable to deliver on those undertakings, and provide them with the services they require, I will be supporting legislation to ensure that all public services work together to deliver those services in the future.384
Ni wnaf dderbyn ymyriad am fod amser yn fy erbyn ar hyn, ond rwy'n gobeithio y caiff yr holl Aelodau eraill gyfle i siarad.
Yr hyn y gobeithiaf y gallwn ei wneud y prynhawn yma, Weinidog, yw taflu goleuni ar realiti'r straeon hyn. Pleidleisiais gyda'r Llywodraeth ym mis Ionawr ar fater Bil awtistiaeth, ac yn ddeallusol nid wyf wedi fy argyhoeddi gan y ddadl o'i blaid. Ond mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Llywodraeth ein bod wedi rhoi addewidion difrifol iawn i bobl y wlad hon, ac os nad ydym yn gallu cyflawni'r ymrwymiadau hynny, a darparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arnynt, byddaf yn cefnogi deddfwriaeth i sicrhau bod pob gwasanaeth cyhoeddus yn cydweithio i ddarparu'r gwasanaethau hynny yn y dyfodol.
It's estimated that around 1 in 7 people, more than 15 per cent of the population of the UK, are neurodivergent, which means that the brain functions, learns and processes information differently. Different people experience neurodiversity differently. It's therefore important that people are not stereotyped according to the better-known characteristics. Not all autistic people, for example, will be good at maths or have some kind of hidden superpower. Neurodiversity is a form of human diversity. There's no such thing as a 'normal' or 'healthy' type of brain, just as there can be no normal or healthy gender or race or culture. I'm sure that most Assembly Members will be aware from their inboxes of the types of discrimination that autistic people can face. It's that discrimination that we are seeking to tackle with our amendment this afternoon.385
Plaid Cymru wants to see neurodivergence as a separate protected characteristic. You could argue that, to some extent, the equality Act has already offered some limited protection for neurodivergence, as it could fall under a more general category of disability, but that's problematic, and I'd like to explain why. To get protection under this Act, a person would need a diagnosis, which we all know can be time consuming, and they would need proof that the condition significantly impairs day-to-day activities. This question shouldn't be looked at through the lens of disability. Neurodivergence doesn't necessarily impair somebody. With the right support, people can thrive. The issue is about understanding and adjustment, not necessarily disability.386
The equality Act requires proof that a behaviour or circumstance would discriminate against a typical person with that condition, and that's difficult to enforce for neurodiversity as each condition affects an individual in a unique way. Labelling something as learning difficulties, as often happens, is not helpful. For many people, that term is associated with children, and many neurodivergent workers, for example, do not struggle to acquire new skills or under new concepts. Furthermore, there is no duty to make reasonable adjustments if the employer did not know or could not have reasonably been expected to know that a person was disabled within the meaning of the Act. However, almost three quarters of neurodivergent workers do not disclose their condition for fear of discrimination, and half of all workers who do disclose later regret doing so. And that is exactly why this discrimination should be outlawed. Every speaker here this afternoon accepts that the status quo cannot continue. We all acknowledge how people are being let down by our public services and by our entire society. Carrying on just saying that has to stop now. You on the Government side all voted down the legislation that was previously available to us on this. We now need deeds, not words. When will we see them?387
Amcangyfrifir bod tua 1 o bob 7 o bobl, mwy na 15 y cant o boblogaeth y DU, yn niwrowahanol, sy'n golygu bod yr ymennydd yn gweithredu, yn dysgu ac yn prosesu gwybodaeth yn wahanol. Mae gwahanol bobl yn cael profiad gwahanol o niwroamrywiaeth. Felly, mae'n bwysig nad yw pobl yn cael eu stereoteipio yn ôl y nodweddion mwy adnabyddus. Ni fydd pob person awtistig, er enghraifft, yn dda am wneud mathemateg neu'n meddu ar ryw fath o ddawn gudd. Math o amrywiaeth ddynol yw niwroamrywiaeth. Nid oes y fath beth â math 'normal' neu 'iach' o ymennydd, yn union fel nad oes y fath beth â rhyw neu hil neu ddiwylliant normal neu iach. Rwy'n siŵr y bydd y rhan fwyaf o Aelodau'r Cynulliad yn ymwybodol o'u mewnflychau o'r mathau o wahaniaethu y gall pobl awtistig eu hwynebu. Dyna'r gwahaniaethu yr ydym yn ceisio mynd i'r afael ag ef drwy ein gwelliant y prynhawn yma.
Mae Plaid Cymru eisiau gweld niwrowahaniaeth yn dod yn nodwedd warchodedig ar wahân. Gallech ddadlau bod y Ddeddf cydraddoldeb, i ryw raddau, eisoes wedi cynnig rhywfaint o amddiffyniad cyfyngedig i niwrowahaniaeth, gan y gallai ddod o dan gategori mwy cyffredinol anabledd, ond mae hynny'n achosi problemau, a hoffwn egluro pam. Er mwyn cael amddiffyniad o dan y Ddeddf hon, byddai angen i berson gael diagnosis, ac mae pawb ohonom yn gwybod y gall hynny gymryd llawer o amser, a byddai angen prawf arnynt fod y cyflwr yn amharu'n sylweddol ar weithgareddau o ddydd i ddydd. Ni ddylid edrych ar y cwestiwn hwn drwy lens anabledd. Nid yw niwrowahaniaeth o reidrwydd yn amharu ar rywun. Gyda'r cymorth cywir, gall pobl ffynnu. Mae'n ymwneud â deall ac addasu, nid ag anabledd o anghenraid.
Mae'r Ddeddf cydraddoldeb yn mynnu prawf y byddai ymddygiad neu amgylchiad yn gwahaniaethu yn erbyn person nodweddiadol sydd â'r cyflwr hwnnw, ac mae hynny'n anodd ei orfodi ar gyfer niwroamrywiaeth gan fod pob cyflwr yn effeithio ar unigolyn mewn ffordd unigryw. Nid yw labelu rhywbeth fel anawsterau dysgu, fel sy'n digwydd yn aml, o gymorth. I lawer o bobl, mae'r term yn gysylltiedig â phlant, ac ni fydd llawer o weithwyr niwrowahanol, er enghraifft, yn ei chael hi'n anodd dysgu sgiliau newydd neu ddeall cysyniadau newydd. At hynny, nid oes dyletswydd i wneud addasiadau rhesymol os nad yw'r cyflogwr yn gwybod neu os na ellid disgwyl yn rhesymol iddynt wybod bod person yn anabl yn ystyr y Ddeddf. Fodd bynnag, nid yw bron i dri chwarter y gweithwyr niwrowahanol yn datgelu eu cyflwr rhag ofn iddynt wynebu gwahaniaethu, ac mae hanner yr holl weithwyr sy'n datgelu eu cyflwr yn difaru gwneud hynny yn ddiweddarach. A dyna'n union pam y dylai'r gwahaniaethu hwn gael ei wahardd. Mae pob siaradwr sydd yma y prynhawn yma'n derbyn na all y status quo barhau. Rydym i gyd yn cydnabod sut y mae pobl yn cael cam gan ein gwasanaethau cyhoeddus a chan ein cymdeithas gyfan. Rhaid inni roi'r gorau i ddal ati i ddim ond dweud hynny. Fe wnaeth pob un ohonoch ar ochr y Llywodraeth bleidleisio yn erbyn y ddeddfwriaeth a oedd ar gael inni ar hyn o'r blaen. Mae arnom angen gweithredoedd yn awr, nid geiriau. Pryd y cawn ni eu gweld?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and I was honoured to have had the opportunity to bring forward proposals for autism legislation. And whilst the outcome wasn't what many of us had hoped for, the autism community and I can take some consolation from the fact that autism was at the top of the Assembly’s agenda for so long. Now, I'm not saying for one moment since my proposed Bill that there isn't some good work being done across Wales, because in some areas there has been some good progress. However, the problem remains that whilst there’s good practice in some parts of the country, in others, services are poor and there are unacceptably high waiting times for a diagnosis. That for me was the real crux of why autism legislation needed to be introduced in Wales, and the optimist in me sincerely hopes that the Welsh Government will still consider legislation if it’s been shown that their current strategies aren't successful.388
I accept that the Welsh Government has introduced the integrated autism service, and the recent independent review highlighted some of the improvements that have been made, and I'm particularly pleased to see that the established services are working in person-centred ways, developing and adapting their services to meet the needs of individuals and groups. However, that same report later stated that the established services are still facing challenges in managing demand for assessment and diagnosis, therefore, it’s clear that much more work needs to take place to address these particular challenges. Let us also remember that those people living with autism in west Wales are only now seeing a service developed in their area, and it will be interesting to see how the new integrated autism service in my area will be developed, and the effect this will have on my constituents being able to access services.389
One of the other concerns that I've received from talking to charities and third sector organisations who deliver support services for people with autism is the fact that people are referred to them from statutory bodies without receiving any financial support themselves. This is the message I received only very recently when I visited AP Cymru. Now this, in my view, needs to change. So I would urge the Minister to look at this very seriously and to change the funding infrastructure to make sure these organisations, who do a fantastic job in supporting autistic people, actually receive the financial support that they deserve. 390
One of the key benefits of the proposed autism Bill was the very fact that it put a legal requirement on the Welsh Government to publish an autism strategy. The rationale behind this was to secure a measure of permanence and sustainability in providing services for people living with autism in Wales. Beyond the period of the revised autism strategic action plan 2016-20, there is simply no certainty of continued prioritisation of autism services in Wales. Furthermore, we know from autism legislation in other parts of the UK that legislation is needed to ensure that the momentum for improvement is not lost. Therefore, I hope that the Welsh Government will give serious consideration to this proposal and look at ways it can safeguard the prioritisation of autism services in the future.391
Dirprwy Lywydd, whilst my attempt to see the proposed autism Bill passed in this Chamber may not have been successful, there is no reason why the Welsh Government can't take its aspects and incorporate them where applicable into its own programme and, indeed, into its own legislation in the future. I know the Welsh Government has brought forward a code of practice, and whilst it doesn't go far enough in my opinion, it at least shows a commitment from the Welsh Government. Therefore, in closing, Deputy Presiding Officer, I urge Members to support our motion this afternoon and send a statement to the autism community that we are listening and doing everything we can to address the challenges that people living with autism in Wales face.392
Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac roedd hi'n fraint cael cyfle i gyflwyno cynigion ar gyfer deddfwriaeth awtistiaeth. Ac er nad oedd y canlyniad yr hyn yr oedd llawer ohonom wedi gobeithio amdano, mae'r gymuned awtistiaeth a minnau'n gallu cael rhywfaint o gysur o'r ffaith bod awtistiaeth ar frig agenda'r Cynulliad am gymaint o amser. Nawr, nid wyf yn dweud am eiliad ers fy Mil arfaethedig nad oes peth gwaith da'n cael ei wneud ar draws Cymru, oherwydd mewn rhai meysydd gwelwyd cynnydd da. Fodd bynnag, y broblem o hyd yw bod arferion da i'w gweld mewn rhai rhannau o'r wlad, ond mewn rhannau eraill, mae'r gwasanaethau'n wael ac amseroedd aros annerbyniol o uchel cyn cael diagnosis. I mi dyna oedd y rheswm canolog pam fod angen cyflwyno deddfwriaeth awtistiaeth yng Nghymru, ac mae'r optimist ynof yn gobeithio'n ddiffuant y bydd Llywodraeth Cymru yn dal i ystyried deddfwriaeth os dangosir nad yw eu strategaethau presennol yn llwyddiannus.
Rwy'n derbyn bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, a bod yr adolygiad annibynnol diweddar wedi tynnu sylw at rai o'r gwelliannau sydd wedi'u gwneud, ac rwy'n arbennig o falch o weld bod y gwasanaethau sefydledig yn gweithio mewn ffyrdd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, gan ddatblygu ac addasu eu gwasanaethau i ddiwallu anghenion unigolion a grwpiau. Fodd bynnag, dywedodd yr un adroddiad yn ddiweddarach fod y gwasanaethau sefydledig yn dal i wynebu heriau wrth reoli'r galw am asesiadau a diagnosis, felly mae'n amlwg fod angen gwneud llawer mwy o waith i fynd i'r afael â'r heriau penodol hyn. Gadewch inni gofio hefyd mai dim ond yn awr y mae'r bobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng ngorllewin Cymru'n gweld gwasanaeth yn cael ei ddatblygu yn eu hardal, a bydd yn ddiddorol gweld sut y datblygir y gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd yn fy ardal i, a'r effaith a gaiff hyn o ran gallu fy etholwyr i gael gafael ar wasanaethau.
Un o'r pryderon eraill a glywais wrth siarad ag elusennau a mudiadau trydydd sector sy'n darparu gwasanaethau cymorth i bobl ag awtistiaeth yw'r ffaith bod pobl yn cael eu cyfeirio atynt gan gyrff statudol heb eu bod yn cael unrhyw gymorth ariannol eu hunain. Dyma'r neges a gefais yn ddiweddar iawn pan ymwelais ag AP Cymru. Nawr, yn fy marn i, mae angen i hyn newid. Felly, hoffwn annog y Gweinidog i edrych ar hyn o ddifrif ac i newid y seilwaith ariannu i sicrhau bod y sefydliadau hyn, sy'n gwneud gwaith gwych yn cefnogi pobl awtistig, yn cael y cymorth ariannol y maent yn ei haeddu.
Un o brif fanteision y Bil awtistiaeth arfaethedig oedd y ffaith ei fod yn gosod gofyniad cyfreithiol ar Lywodraeth Cymru i gyhoeddi strategaeth awtistiaeth. Y rhesymeg y tu ôl i hyn oedd y byddai'n sicrhau rhywfaint o sefydlogrwydd a chynaliadwyedd wrth ddarparu gwasanaethau i bobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru. Y tu hwnt i gyfnod y cynllun gweithredu strategol diwygiedig ar gyfer awtistiaeth 2016-20, nid oes unrhyw sicrwydd y bydd gwasanaethau awtistiaeth yn cael eu blaenoriaethu'n barhaus yng Nghymru. At hynny, gwyddom o ddeddfwriaeth awtistiaeth mewn rhannau eraill o'r DU fod angen deddfwriaeth i sicrhau na chollir y momentwm ar gyfer gwella. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth ddifrifol i'r cynnig hwn ac yn edrych ar ffyrdd y gall sicrhau bod gwasanaethau awtistiaeth yn cael eu blaenoriaethu yn y dyfodol.
Ddirprwy Lywydd, er nad oedd fy ymgais i weld y Bil awtistiaeth arfaethedig yn cael ei basio yn y Siambr hon yn llwyddiannus, nid oes unrhyw reswm pam na all Llywodraeth Cymru gymryd agweddau arno a'u hymgorffori lle bo'n gymwys yn ei rhaglen ei hun ac yn wir, yn ei deddfwriaeth ei hun yn y dyfodol. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno cod ymarfer, ac er nad yw'n mynd yn ddigon pell yn fy marn i, mae o leiaf yn dangos ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru. Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, pwysaf ar yr Aelodau i gefnogi ein cynnig y prynhawn yma ac anfon datganiad i'r gymuned awtistiaeth ein bod yn gwrando ac yn gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'r heriau y mae pobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru yn eu hwynebu.
I think that there’s a danger of us constantly having a glass-half-empty approach rather than acknowledging the progress that has been made as a result of the discussion that we've had in the Chamber and elsewhere. I've visited the integrated autism service for Cardiff and the Vale, which is based in Penarth, and I really admire the collaborative, prudent healthcare approach that they have. They're very careful not to spend too much time on simply diagnosing autism, in order to ensure that staff have enough time to provide support and guidance for people with autism. Because diagnosing autism doesn't actually change the problem; it's the support that's absolutely crucial.393
So, I think there's been a lot of progress made, and I think we need to acknowledge that, but we do need to look at the staffing and funding model and whether it promotes partnership with the voluntary sector, which for me is a key issue to ensure that, instead of developing a medical model of provision, we strengthen the social model, where it's society that has to change, rather than adding to lists of equality issues. So, that's why I would oppose the Plaid amendment 1.394
I'm very pleased to read that Estyn reports that person-centred planning has improved schools' and colleges' understanding of learners' needs and improved the relationships with family members and carers. Clearly, the learning with autism programme has improved the understanding of teachers who are teaching people with autism, but the take-up remains patchy. So, it's something that we definitely have to work on. But, as we increasingly move away from setting standards, which foster teaching to the test, and increasingly focus on how schools and colleges are adding value to each pupil's needs, I'm sure that there will be much more attention given to learning with autism and making sure that they are delivering for those children.395
I just wanted to, in the short time I've got available, talk about two things. One is that I want to flag up a more child-friendly test for autism that's being developed in Canada, where they're using photographs of faces to be able to identify neurotypical children, as opposed to other children who are part of the study. These children spend a lot more time studying the mouth and significantly less time looking at the eyes of these pictures, and it's proving to be a much more accurate test of autism. So, that's something that is very important when we're dealing with children, because having psychologists and questionnaires assessing them isn't something that children will find useful—it's, indeed, intimidating.396
The second thing is, in developing the social model, I'd like to applaud the GAME store in St David's shopping centre, which is working with people with autism, giving them awareness training and then hosting bi-monthly autism friendly nights, at times when the shopping centre and the store are quiet, making people with autism feel much more comfortable about going to the store and taking part in their games. This is one of only four areas in the UK that have been selected for this trial. So, I congratulate the GAME store in St David's. Thank you.397
Rwy'n credu bod perygl ein bod ag ymagwedd gwydr hanner gwag drwy'r amser yn hytrach na chydnabod y cynnydd sydd wedi'i wneud o ganlyniad i'r drafodaeth a gawsom yn y Siambr ac mewn mannau eraill. Rwyf wedi ymweld â'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ar gyfer Caerdydd a'r Fro, sydd wedi'i leoli ym Mhenarth, ac rwy'n edmygu'n fawr y dull cydweithredol o weithredu gofal iechyd darbodus sydd ganddynt. Maent yn ofalus iawn i beidio â threulio gormod o amser ar wneud diagnosis o awtistiaeth yn unig, er mwyn sicrhau bod staff yn cael digon o amser i roi cymorth ac arweiniad i bobl ag awtistiaeth. Oherwydd nid yw gwneud diagnosis o awtistiaeth yn newid y broblem mewn gwirionedd; cymorth yw'r peth cwbl hanfodol.
Felly, rwy'n credu bod llawer o gynnydd wedi'i wneud, ac rwy'n credu bod angen i ni gydnabod hynny, ond mae angen i ni edrych ar y model staffio a chyllido ac i ba raddau y mae'n hyrwyddo partneriaeth â'r sector gwirfoddol, sy'n fater allweddol i mi er mwyn sicrhau, yn hytrach na datblygu model meddygol o ddarpariaeth, ein bod yn cryfhau'r model cymdeithasol, lle mae'n rhaid i gymdeithas newid, yn hytrach nag ychwanegu at restrau o faterion cydraddoldeb. Felly, dyna pam y buaswn yn gwrthwynebu gwelliant 1 Plaid Cymru.
Rwy'n falch iawn o ddarllen bod Estyn yn adrodd bod cynllunio sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn wedi gwella dealltwriaeth ysgolion a cholegau o anghenion dysgwyr ac wedi gwella'r berthynas ag aelodau o'r teulu a gofalwyr. Yn amlwg, mae'r rhaglen dysgu gydag awtistiaeth wedi gwella dealltwriaeth athrawon sy'n addysgu pobl ag awtistiaeth, ond mae'r nifer sy'n dilyn y rhaglen yn parhau'n anghyson. Felly, yn bendant, mae'n rhywbeth sy'n rhaid inni weithio arno. Ond wrth i ni symud fwyfwy oddi wrth osod safonau, sy'n cymell addysgu i basio'r prawf, ac yn canolbwyntio fwyfwy ar sut y mae ysgolion a cholegau'n ychwanegu gwerth at anghenion pob disgybl, rwy'n siŵr y bydd llawer mwy o sylw'n cael ei roi i ddysgu gydag awtistiaeth a gwneud yn siŵr eu bod yn cyflawni ar gyfer y plant hynny.
Yn yr amser byr sydd gennyf, roeddwn am siarad am ddau beth. Un yw bod arnaf eisiau tynnu sylw at brawf mwy addas i blant ar gyfer awtistiaeth sy'n cael ei ddatblygu yng Nghanada, lle maent yn defnyddio ffotograffau o wynebau i allu adnabod plant niwronodweddiadol, yn hytrach na phlant eraill sy'n rhan o'r astudiaeth. Mae'r plant hyn yn treulio llawer mwy o amser yn astudio'r geg a llai o amser yn edrych ar lygaid y lluniau hyn, ac mae'n profi'n brawf llawer mwy cywir o awtistiaeth. Felly, mae hynny'n rhywbeth sy'n bwysig iawn pan fyddwn yn ymdrin â phlant, oherwydd nid yw cael seicolegwyr a holiaduron yn eu hasesu yn rhywbeth y bydd plant yn teimlo ei fod yn ddefnyddiol—yn wir, mae'n frawychus.
Yn ail, wrth ddatblygu'r model cymdeithasol, hoffwn gymeradwyo siop GAME yng nghanolfan siopa Dewi Sant, sy'n gweithio gyda phobl ag awtistiaeth, gan roi hyfforddiant ymwybyddiaeth iddynt a chynnal nosweithiau cyfeillgar i bobl awtistig bob deufis, ar adegau pan fydd y ganolfan siopa a'r siop yn dawel, gan wneud i bobl ag awtistiaeth deimlo'n llawer mwy cyfforddus ynglŷn â mynd i'r siop a chymryd rhan yn eu gemau. Mae hon yn un o ddim ond pedair ardal yn y DU sydd wedi'u dewis ar gyfer y treial hwn. Felly, rwy'n llongyfarch siop GAME yng nghanolfan Dewi Sant. Diolch.
Autism is a range of conditions, as we know, that doesn't get discussed or debated sufficiently—one of the reasons why there remains a lack of understanding about its impact, so it's always good to have an opportunity like this to discuss this condition. There's still a stigma attached to it and we've all got a responsibility to address that. The lack of understanding can, as we know, result in fear of a diagnosis of autism or perhaps people not offering support because they perhaps don't know what support might be required. It was interesting what Jenny Rathbone just had to say about that test for autism where potential sufferers are shown the faces and look at the mouths, I think you said, more than the eyes. Fascinating research is being done into that area. 398
General ignorance about autism is strange when you consider how prevalent autism is amongst the UK population. As we've heard, people with autism require additional help, not solely because of their condition, but because of the failings in the way that society responds to people with that condition. What a tragedy, and an avoidable one, and one that we can do a lot to addresses. According to the National Autistic Society, 70 per cent of autistic children have been suspended from school at one point or another, around half of those have been suspended persistently on three or more occasions, and only 16 per cent of autistic adults are in full-time paid employment, and a similar proportion are in some other kind of paid work. Should autism itself necessarily be a barrier to work? Well of course it shouldn't. We've really got to move beyond some of the old-fashioned ideas about autism. 399
More than one in three adults with autism experience severe mental health challenges, but, again, this isn't necessarily directly related to autism, but the support, or lack of support, we as a society offer to those people. At this point I would like to mention the invaluable work of groups such as Mencap Cymru in my area, in Chepstow, an organisation that's been running for 40 years and has had great success in dealing with young people with a range of difficulties, of learning difficulties, and also a number of people with severe autism. There are many other groups out there that are working equally hard in all of our constituencies and they really are making a real difference on the ground, where it matters.400
There's a lot more that we can do to support people with autism, so let's look at some of the things that we can do. As Helen Mary Jones and others rightly said, I, like many people across Wales, remain disappointed and frustrated that we missed an opportunity to embed the rights of autistic people through a bespoke autism Act. I know the Welsh Government had its reasons for saying there was another route to take instead of an Act, but I am one of those who believe that an Act would help to embed those rights in the statute book. And I hope Members will, perhaps, have an opportunity in future to revive plans for a dedicated autism Bill for Wales.401
But there are other things that we can do to support people with autism, as Paul Davies said. We need progress on the Government's action plan for people with ASD. We need to have the introduction of some clearer outcome measures and more effective monitoring.402
In closing, Dirprwy Lywydd, in the run-up to 2021, I do hope that all parties here would commit to protecting funding for this vital service. I think if we all come together on this issue, we really can make the progress we need to see. 403
Fel y gwyddom, mae awtistiaeth yn ystod o gyflyrau na chânt eu trafod yn ddigonol—un o'r rhesymau dros y diffyg dealltwriaeth sy'n parhau ynglŷn â'i effaith, felly mae bob amser yn braf cael cyfle fel hyn i drafod y cyflwr. Mae stigma ynghlwm wrtho o hyd ac mae cyfrifoldeb ar bawb ohonom i fynd i'r afael â hynny. Gall y diffyg dealltwriaeth, fel y gwyddom, arwain at ofn diagnosis o awtistiaeth neu efallai nad yw pobl yn cynnig cymorth oherwydd nad ydynt yn gwybod pa gymorth y gallai fod ei angen o bosibl. Roedd yn ddiddorol clywed yr hyn a oedd gan Jenny Rathbone i'w ddweud yn awr am y prawf ar gyfer awtistiaeth lle mae dioddefwyr posibl yn gweld wynebau ac yn edrych ar y cegau, rwy'n credu mai dyna a ddywedoch chi, yn fwy na'r llygaid. Mae ymchwil ddiddorol dros ben yn cael ei wneud yn y maes hwnnw.
Mae'r anwybodaeth gyffredinol ynglŷn ag awtistiaeth yn rhyfedd pan ystyriwch pa mor gyffredin yw awtistiaeth ym mhoblogaeth y DU. Fel y clywsom, mae angen cymorth ychwanegol ar bobl ag awtistiaeth, nid oherwydd eu cyflwr yn unig, ond oherwydd y diffygion yn y ffordd y mae cymdeithas yn ymateb i bobl â'r cyflwr hwnnw. Am drasiedi, ac un y gellir ei hosgoi, ac un y gallwn wneud llawer i fynd i'r afael â hi. Yn ôl y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, mae 70 y cant o blant awtistig wedi'u gwahardd o'r ysgol ar un adeg neu'i gilydd, mae tua hanner y rheini wedi cael eu hatal droeon, ar dri achlysur neu fwy, a dim ond 16 y cant o oedolion awtistig sydd mewn gwaith cyflogedig amser llawn, ac mae cyfran debyg mewn rhyw fath arall o waith cyflogedig. A ddylai awtistiaeth ei hun fod yn rhwystr i waith o reidrwydd? Wel wrth gwrs na ddylai. Mae'n rhaid i ni symud y tu hwnt i rai o'r syniadau hen ffasiwn am awtistiaeth.
Mae mwy nag un o bob tri oedolyn ag awtistiaeth yn profi heriau iechyd meddwl difrifol, ond unwaith eto, nid yw hyn o reidrwydd yn ymwneud yn uniongyrchol ag awtistiaeth, ond yn hytrach mae'n ymwneud â'r cymorth, neu'r diffyg cymorth, yr ydym ni fel cymdeithas yn ei gynnig i'r bobl hynny. Ar y pwynt hwn hoffwn sôn am waith amhrisiadwy grwpiau fel Mencap Cymru yn fy ardal, yng Nghas-gwent, sefydliad a fu'n gweithredu ers 40 o flynyddoedd ac sydd wedi cael llwyddiant mawr yn ymdrin â phobl ifanc ag ystod o anawsterau, yn cynnwys anawsterau dysgu, a nifer o bobl ag awtistiaeth ddifrifol hefyd. Ceir llawer o grwpiau eraill sy'n gweithio yr un mor galed ym mhob un o'n hetholaethau ac maent yn gwneud gwir wahaniaeth ar lawr gwlad, lle mae'n bwysig.
Mae llawer mwy y gallwn ei wneud i gefnogi pobl ag awtistiaeth, felly gadewch i ni edrych ar rai o'r pethau y gallwn eu gwneud. Fel y dywedodd Helen Mary Jones ac eraill, ac fel llawer o bobl ledled Cymru, rwy'n parhau'n siomedig ac yn rhwystredig ein bod wedi colli cyfle i ymgorffori hawliau pobl awtistig drwy Ddeddf awtistiaeth bwrpasol. Rwy'n gwybod bod gan Lywodraeth Cymru ei rhesymau dros ddweud bod llwybr arall i'w gymryd yn lle Deddf, ond rwy'n un o'r rhai sy'n credu y byddai Deddf yn helpu i wreiddio'r hawliau hynny yn y llyfr statud. Ac rwy'n gobeithio y bydd cyfle i Aelodau yn y dyfodol efallai i adfywio cynlluniau ar gyfer Bil awtistiaeth pwrpasol i Gymru.
Ond mae pethau eraill y gallwn eu gwneud i gefnogi pobl ag awtistiaeth, fel y dywedodd Paul Davies. Mae angen inni weld cynnydd ar gynllun gweithredu'r Llywodraeth ar gyfer pobl ag anhwylderau'r sbectrwm awtistig. Mae angen inni weld mesurau canlyniadau cliriach yn cael eu cyflwyno, a monitro mwy effeithiol.
Wrth gloi, Ddirprwy Lywydd, yn y cyfnod cyn 2021, rwy'n gobeithio y byddai pob plaid yma yn ymrwymo i ddiogelu cyllid ar gyfer y gwasanaeth hanfodol hwn. Os daw pob un ohonom at ein gilydd ar y mater hwn, rwy'n credu y gallwn wneud y cynnydd y mae angen i ni ei weld.
When I spoke in the debate on the Bill in January, I mentioned the fact that my daughter was awaiting a diagnosis for autism, and she received that diagnosis in February. Tomorrow is her fourth birthday, and some of the things I said at the time were: will she be able to remain in school; how can I help her overcome her frustration at not being able to tell me what she wants; will we ever be able to hold a conversation; how can we approach toilet training if she doesn't understand the concept; who can teach me to help her; and will she ever be able to tell me that she loves me? And I have to say that the support we've received has been incredible. We've received brilliant support. We've been to toileting workshops as parents and she has speech and language support at school. I would say that there is a delay and a wait for EarlyBird training. We are still waiting for that, and I think we'll be waiting for six months after the diagnosis. So there remain problems. 404
I voted against the Bill, but let me say that I would not have voted with the whip. I voted on a decision, having taken advice from many different sources in my constituency. I took advice from the health board, I took advice from Trinity Fields School, and the acclaimed autistic spectrum service that operates there. And the Minister came to visit. And I think an awful lot of this—and I have to say, and I'm speaking now as a parent, I feel an awful lot of this has been the politicisation of autism by parties in this Chamber. I have to say I feel that way and I feel that it has been fed—[Interruption.] Janet Finch-Saunders is shaking her head; you shouted 'Shame' at me when I said I wasn't going to support the Bill last time. 405
The National Autistic Society is complicit in this. When I read the National Autistic Society's Facebook page, I read some of the comments immediately after the debate, and here are some of the comments that are still on that page today. This is what they said about us as Assembly Members who voted against the Bill: 'Give them an autistic child or a child with special needs and see how they vote then.' 'Welsh Labour are a sack of—expletive. They really couldn't give a toss about autism and individuals and families affected by it.' Someone else said: 'Name and shame the heartless—expletive—who voted against this Bill.' And there was another one who said, 'Maybe MPs who voted to block this Bill should spend a week with families caring for children and adults with ASD.' The National Autistic Society have made no attempt whatsoever to address the inaccuracies—[Interruption.] 406
Pan siaradais yn y ddadl ar y Bil ym mis Ionawr, crybwyllais y ffaith bod fy merch yn aros am ddiagnosis ar gyfer awtistiaeth, a chafodd y diagnosis hwnnw ym mis Chwefror. Yfory yw ei phedwerydd pen-blwydd, a rhai o'r pethau a ddywedais ar y pryd oedd: a fydd hi'n gallu aros yn yr ysgol; sut y gallaf ei helpu i oresgyn ei rhwystredigaeth nad yw'n gallu dweud wrthyf beth mae hi eisiau; a fyddwn ni byth yn gallu cael sgwrs; sut y gallwn fynd ati i'w dysgu sut i ddefnyddio toiled os nad yw'n deall y cysyniad; pwy all fy addysgu i i'w helpu hi; ac a fydd hi byth yn gallu dweud wrthyf ei bod hi'n fy ngharu? Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod y gefnogaeth a gawsom wedi bod yn anhygoel. Rydym wedi derbyn cefnogaeth wych. Rydym wedi mynychu gweithdai toiled fel rhieni ac mae'n cael cymorth iaith a lleferydd yn yr ysgol. Buaswn yn dweud bod yna oedi ac aros am hyfforddiant EarlyBird. Rydym yn dal i aros am hwnnw, ac rwy'n credu y byddwn yn aros am chwe mis ar ôl y diagnosis. Felly mae yna broblemau o hyd.
Pleidleisiais yn erbyn y Bil, ond gadewch i mi ddweud na fuaswn wedi pleidleisio gyda'r chwip. Pleidleisiais ar benderfyniad, ar ôl cael cyngor gan lawer o wahanol ffynonellau yn fy etholaeth. Cymerais gyngor gan y bwrdd iechyd, cymerais gyngor gan Ysgol Trinity Fields, a'r gwasanaeth sbectrwm awtistig clodwiw sy'n gweithredu yno. A daeth y Gweinidog i ymweld. Ac rwy'n credu bod llawer iawn o hyn—ac mae'n rhaid i mi ddweud, ac rwy'n siarad fel rhiant yn awr, rwy'n teimlo bod llawer iawn o hyn yn deillio o'r ffaith bod y pleidiau yn y Siambr wedi gwleidyddoli awtistiaeth. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod yn teimlo felly ac rwy'n teimlo ei fod wedi cael ei fwydo—[Torri ar draws.] Mae Janet Finch-Saunders yn ysgwyd ei phen; fe waeddoch chi 'Cywilydd' arnaf pan ddywedais nad oeddwn i'n mynd i gefnogi'r Bil y tro diwethaf.
Mae'r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol yn rhan o hyn. Pan ddarllenais dudalen Facebook y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, darllenais rai o'r sylwadau'n syth ar ôl y ddadl, a dyma rai o'r sylwadau sy'n dal i fod ar y dudalen honno heddiw. Dyma'r hyn a ddywedasant amdanom ni fel Aelodau Cynulliad a bleidleisiodd yn erbyn y Bil: 'Rhowch blentyn awtistig iddynt neu blentyn ag anghenion arbennig a gweld sut y byddant yn pleidleisio bryd hynny.' 'Mae Llafur Cymru yn llwyth o—rheg. Nid ydynt yn malio dim am awtistiaeth ac unigolion a theuluoedd y mae'n effeithio arnynt.' Dywedodd rhywun arall: 'Enwch a chodwch gywilydd ar y—rheg—dideimlad a bleidleisiodd yn erbyn y Bil hwn.' Ac roedd yna un arall a ddywedai, 'Efallai y dylai ASau a bleidleisiodd dros rwystro'r Bil hwn dreulio wythnos gyda theuluoedd sy'n gofalu am blant ac oedolion ag anhwylderau'r sbectrwm awtistig.' Nid yw'r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol wedi gwneud unrhyw ymdrech o gwbl i fynd i'r afael â'r anghysonderau—[Torri ar draws.]
Mark Isherwood a gododd—
Mark Isherwood rose—
I'm not taking an intervention.407
The National Autistic Society have made no attempt whatsoever to address the inaccuracies in these comments. I've written to the National Autistic Society, and they said, 'We don't monitor our feed 24 hours a day. We will remove any profanities and posts that are inappropriate.' The inappropriate posts are still there and the profanities are still there. They are not educating parents as to why a Bill would or would not be appropriate. They are part of the political game with this. 408
I am pleased, and I have a lot of common ground with Members of all parties who've said that we have made progress and have also raised the issue of the condition, rather than a disorder; I fully agree with that. But I would say to Leanne Wood, who raised a concern, the status quo isn't continuing. Change is happening; I've seen it. But I have concerns and I think that the wording of the motion today is better, and this debate has been better than the debate on the original Bill, but please, if we are going to make progress, let's make progress on a cross-party basis.409
Nid wyf yn derbyn ymyriad.
Nid yw'r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol wedi gwneud unrhyw ymdrech o gwbl i fynd i'r afael â'r anghysonderau yn y sylwadau hyn. Rwyf wedi ysgrifennu at y Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol, a dywedasant, 'Nid ydym yn monitro ein llif 24 awr y dydd. Byddwn yn dileu unrhyw regfeydd a chyfraniadau amhriodol.' Mae'r cyfraniadau amhriodol yn dal yno ac mae'r rhegfeydd yn dal yno. Nid ydynt yn addysgu rhieni ynglŷn â pham y byddai Bil yn briodol neu'n amhriodol. Maent yn rhan o'r gêm wleidyddol gyda hyn.
Rwy'n falch, ac rwy'n rhannu llawer o dir cyffredin gydag Aelodau o bob plaid sydd wedi dweud ein bod wedi gwneud cynnydd ac sydd hefyd wedi nodi mai cyflwr ydyw, nid anhwylder; cytunaf yn llwyr â hynny. Ond buaswn yn dweud wrth Leanne Wood, a nododd bryder, nad yw'r status quo yn parhau. Mae newid yn digwydd; rwyf wedi'i weld. Ond mae gennyf bryderon a chredaf fod geiriad y cynnig heddiw'n well, ac mae'r ddadl hon wedi bod yn well na'r ddadl ar y Bil gwreiddiol, ond os gwelwch yn dda, os ydym yn mynd i wneud cynnydd, gadewch inni fwrw ymlaen ar sail drawsbleidiol.
I'd like to thank the Welsh Conservatives for tabling this debate. The Welsh Government rejected Paul’s autism Bill, telling us that we didn't need an autism Act because the Welsh Government is delivering real change in services for those on the autism spectrum. But that's not always so, is it? Because Welsh Government assertions do not match delivery on the front line.410
We are failing on diagnostic waiting times, and Welsh Government introduced a waiting time for referral to neurodevelopmental assessment that is twice the waiting time suggested by NICE guidelines. There is no Wales-wide data for this waiting time, but anecdotal evidence from some patients suggests that the 26-week target is not being met. Demand for services is far outstripping supply in many areas. Many adults are unable to receive a diagnosis, and are therefore left without support. This was one of the key reasons for the creation of the integrated autism service. The lack of data collection and reporting makes it difficult to assess whether the Welsh Government’s assertion that the services simply need time to bed in is accurate. For the past two years, we were supposed to receive data on waiting times for diagnostics, and to date this information has not been published for children, young people or adults.411
The 'Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan' report by doctors Holtom and Lloyd-Jones from People and Work makes it clear that while there has been progress, there is a lack of resources and a postcode lottery of support for adults on the autism spectrum. The report clearly highlights our failure to support adults on the spectrum, and it is telling that most of the adults who contributed to the report were not diagnosed before they experienced a crisis. This is not good enough. And I still maintain that Wales needs an autism Act, and until we get our act together, people of all ages on the spectrum will suffer as a consequence. As doctors Holtom and Lloyd-Jones point out, access to social care remains difficult despite the existence of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014.412
If the Welsh Government will not support an autism Act, then they must fully implement the recommendations of the 'Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan' report. The committees, following their pre-legislative scrutiny of Paul Davies’s autism Bill—. We have made progress, but this progress is not fast enough, and change is not happening quickly enough. We have been discussing improvements to autism services for many years, yet we are still letting down autistic people and their families. It is time for the Welsh Government to act or to introduce the Act that we have all been calling for. We can’t afford more wasted years, and those on the spectrum can’t wait much longer. Diolch yn fawr.413
Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl hon. Gwrthododd Llywodraeth Cymru fesur awtistiaeth Paul, gan ddweud wrthym nad oedd angen Deddf awtistiaeth arnom oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn cyflawni newid gwirioneddol yn y gwasanaethau i'r rhai sydd ar y sbectrwm awtistiaeth. Ond nid yw hynny'n wir bob amser, ydy e? Oherwydd nid yw honiadau Llywodraeth Cymru yn cyfateb i'r hyn a gyflawnir ar y rheng flaen.
Rydym yn methu ar amseroedd aros ar gyfer diagnosis, a chyflwynodd Llywodraeth Cymru amser aros ar gyfer atgyfeirio i gael asesiad niwroddatblygiadol sy'n ddwywaith yr amser aros a awgrymir gan ganllawiau NICE. Ni cheir data Cymru gyfan ar gyfer yr amser aros hwn, ond mae tystiolaeth anecdotaidd gan rai cleifion yn awgrymu nad yw'r targed o 26 wythnos yn cael ei gyrraedd. Mae'r galw am wasanaethau lawer yn fwy na'r cyflenwad mewn llawer o ardaloedd. Mae llawer o oedolion yn methu cael diagnosis, ac felly'n cael eu gadael heb gymorth. Dyma oedd un o'r prif resymau dros greu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig. Mae diffyg prosesau casglu data ac adrodd yn ei gwneud hi'n anodd asesu pa mor wir yw honiad Llywodraeth Cymru nad oes angen dim mwy nag amser i'r gwasanaethau ymsefydlu. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, roeddem i fod i gael data ar amseroedd aros ar gyfer diagnosteg, a hyd yma nid yw'r wybodaeth hon wedi'i chyhoeddi ar gyfer plant, pobl ifanc nac oedolion.
Mae'r adroddiad 'Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig' gan y meddygon Holtom a Lloyd-Jones gan yr Uned Pobl a Gwaith yn nodi'n glir, er bod cynnydd wedi'i wneud, fod yna brinder adnoddau a loteri cod post o gefnogaeth i oedolion ar y sbectrwm awtistiaeth. Mae'r adroddiad yn amlygu'n glir ein methiant i gefnogi oedolion ar y sbectrwm, ac mae'n dweud llawer na chafodd y rhan fwyaf o'r oedolion a gyfrannodd at yr adroddiad ddiagnosis cyn iddynt wynebu argyfwng. Nid yw hyn yn ddigon da. Ac rwy'n dal i honni bod angen Deddf awtistiaeth ar Gymru, a hyd nes y cawn bethau i drefn, bydd pobl o bob oed ar y sbectrwm yn dioddef o ganlyniad. Fel y mae'r meddygon Holtom a Lloyd-Jones yn nodi, mae mynediad at ofal cymdeithasol yn parhau i fod yn anodd er gwaethaf bodolaeth Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014.
Os nad yw Llywodraeth Cymru yn mynd i gefnogi Deddf awtistiaeth, rhaid iddynt weithredu'n llawn argymhellion yr adroddiad, 'Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig'. Mae'r pwyllgorau, yn dilyn eu gwaith craffu cyn deddfu ar Fil awtistiaeth Paul Davies—. Rydym wedi gwneud cynnydd, ond nid yw'r cynnydd hwn yn ddigon cyflym, ac nid yw newid yn digwydd yn ddigon cyflym. Rydym wedi bod yn trafod gwelliannau i wasanaethau awtistiaeth ers blynyddoedd lawer, ac eto rydym yn dal i wneud cam â phobl awtistig a'u teuluoedd. Mae'n bryd i Lywodraeth Cymru weithredu neu gyflwyno'r Ddeddf y mae pawb ohonom wedi bod yn galw amdani. Ni allwn fforddio gwastraffu rhagor o flynyddoedd, ac ni all y rhai ar y sbectrwm aros llawer mwy. Diolch yn fawr.
I'm standing this afternoon and I'm agreeing with a lot of what's been said by Members across the Chamber. We all have experience among constituents, and we actually have a father who has identified here experiencing his own situation. If you know Hefin David, you will know that he is telling it from the heart, and telling it as it is. 414
We need to ensure that the services are right. Let's not hide from the fact that services are not working fully totally. I keep getting constituents coming to see me explaining the difficulties they're facing. They're facing challenges and barriers. They are exhausted, they are shattered and tired. They're going to deal with their children. They're going into the school to try and fight for their children. They're going into the education system to fight for their children, and some of those children are now adults as well. Employment issues are still to be addressed. 415
But we are moving forward; the autism report highlights there is progress. Now, regarding the inconsistencies, I fully understand why there are inconsistencies because when that was produced in April, the service in my area wasn't even up and running. It's only been up and running since April, and I've met with the lead. When we talk about the Bill, because it's in there, I voted against it; Paul Davies knows my views very heavily. But I looked at the expert advice, I looked at the opinions from various doctors and royal colleges and, actually, having spoken to the lead of the autism services in my area, who is a parent of autistic children herself, she said that the Bill was wrong. It wouldn't have worked. So, in a sense, you can do emotional arguments, but people don't want emotional arguments—they want results and they want support. And that's where we're failing, I think, in one sense: how do we ensure the support is there on a timely basis? And that's what this really is about. We shouldn't be trying to put it—I don't want to criticise it, but we should be ensuring that, when we have our constituents coming in, when they're coming to us with anyone who has an autistic member of their family, whether it be a child or a sibling, we should be able to ensure that they are getting the support they need. And they shouldn't have to fight for it. That's the battle we've got to fight here. Sometimes, that's addressing the public bodies and making sure the public bodies are delivering those services. One parent this week came to see me, and the child was diagnosed as autistic—so the diagnosis is there—and has a statement, but the local authority is still not delivering on the needs of that child, who is going into full-time education in September, and really they need one-to-one support because that's what's been said both by the assessment and the school he's currently in. That's the mechanism, that's the area we need to focus on. Let's deliver the services that these people need, make sure that they're getting it. And that means we have to make sure we deliver the right criteria—[Interruption.]—yes, funding, I totally agree, you can't deliver some of those services without funding, but we need to focus on what they need to ensure that their families and those individuals with autism can get the life they should have.416
Rwy'n sefyll y prynhawn yma ac rwy'n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedwyd gan Aelodau ar draws y Siambr. Mae gan bob un ohonom brofiad ymhlith etholwyr, ac mewn gwirionedd mae gennym dad sydd wedi nodi yma ei fod yn profi ei sefyllfa ei hun. Os ydych yn adnabod Hefin David, fe fyddwch yn gwybod ei fod yn ei ddweud o'r galon, ac yn ei dweud hi fel y mae.
Mae angen inni sicrhau bod y gwasanaethau'n iawn. Gadewch i ni beidio â chuddio rhag y ffaith nad yw gwasanaethau'n gweithio'n iawn ac yn llwyr. Rwy'n cael etholwyr yn dod i fy ngweld i egluro'r anawsterau y maent yn eu hwynebu. Maent yn wynebu heriau a rhwystrau. Maent wedi blino'n lân, maent wedi ymlâdd. Maent yn ymdrin â'u plant. Maent yn mynd i mewn i'r ysgol i geisio brwydro dros eu plant. Maent yn mynd i mewn i'r system addysg i frwydro dros eu plant, ac mae rhai o'r plant hynny yn oedolion hefyd erbyn hyn. Mae angen rhoi sylw o hyd i faterion yn ymwneud â chyflogaeth.
Ond rydym yn symud ymlaen; mae'r adroddiad awtistiaeth yn dangos bod yna gynnydd. Nawr, o ran yr anghysonderau, rwy'n deall yn iawn pam fod anghysonderau oherwydd, pan gafodd yr adroddiad ei gynhyrchu ym mis Ebrill, nid oedd y gwasanaeth yn fy ardal i'n weithredol hyd yn oed. Dim ond ers mis Ebrill y mae wedi bod ar waith, ac rwyf wedi cyfarfod â'r arweinydd. Pan soniwn am y Bil, oherwydd mae i mewn yno, pleidleisiais yn ei erbyn; mae Paul Davies yn gwybod fy marn yn bendant iawn. Ond edrychais ar y cyngor arbenigol, edrychais ar farn amryw o feddygon a cholegau brenhinol ac mewn gwirionedd, ar ôl siarad ag arweinydd y gwasanaethau awtistiaeth yn fy ardal i, sy'n rhiant i blant awtistig ei hun, dywedodd nad oedd y Bil yn iawn. Ni fyddai wedi gweithio. Felly, ar un ystyr, gallwch wneud dadleuon emosiynol, ond nid yw pobl am gael dadleuon emosiynol—maent am gael canlyniadau ac maent am gael cymorth. A dyna lle'r ydym ni'n methu ar un ystyr, rwy'n credu: sut y mae sicrhau bod y gefnogaeth yno'n amserol? A dyna yw hyn mewn gwirionedd. Ni ddylem fod yn ceisio ei roi—nid wyf am ei feirniadu, ond dylem fod yn sicrhau, pan fydd ein hetholwyr yn dod i mewn, pan fyddant yn dod atom gydag unrhyw un sydd ag aelod awtistig o'u teulu, boed yn blentyn neu'n frawd neu'n chwaer, dylem allu sicrhau eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Ac ni ddylent orfod brwydro amdano. Dyna'r frwydr sy'n rhaid i ni ei hymladd yma. Weithiau, mae hynny'n golygu ymwneud â chyrff cyhoeddus a sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn darparu'r gwasanaethau hynny. Daeth un rhiant i fy ngweld yr wythnos hon, a chafodd y plentyn ddiagnosis ei fod yn awtistig—felly mae'r diagnosis yno—ac mae ganddo ddatganiad, ond mae'r awdurdod lleol yn dal i fethu cyflawni anghenion y plentyn hwnnw, sy'n mynd i mewn i addysg amser llawn ym mis Medi, ac mewn gwirionedd mae angen cymorth un i un arnynt am mai dyna a ddywedai'r asesiad a'r ysgol y mae ynddi ar hyn o bryd. Dyna'r mecanwaith, dyna'r maes y mae angen i ni ganolbwyntio arno. Beth am ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar y bobl hyn, gwneud yn siŵr eu bod yn eu cael. Ac mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni sicrhau ein bod yn darparu'r meini prawf cywir—[Torri ar draws.]—ie, cyllid, rwy'n cytuno'n llwyr, ni allwch ddarparu rhai o'r gwasanaethau hyn heb gyllid, ond mae angen inni ganolbwyntio ar yr hyn sydd ei angen arnynt i sicrhau bod eu teuluoedd ac unigolion awtistig yn gallu cael y bywyd y dylent ei gael.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As with Hefin David, I have to declare an interest in that my near-five-year-old granddaughter is autistic. Whilst her autism was diagnosed very early on, I believe this was by chance rather than by local agency intervention. A teacher at the nursery that she attended had an autistic child herself and so alerted us to the fact that she was showing autistic traits. Her parents immediately sought advice, and it must be said that the support they are receiving post recognition has been excellent and the support from the teaching staff at her nursery has been exemplary.417
However, it remains a fact that many autistic children are not diagnosed at an early stage, and so much-needed interventions do not occur. In many instances, parents have faced a long and difficult fight to have their child diagnosed, leading to great stress and a prolonged wait for help and advice. Perhaps the Minister could comment on progress made in this critical area. We must, of course, acknowledge here the setting up of the national development team and the excellent progress they are making, particularly in the area of autism awareness training, which they are rolling out across both the public and private sectors. We also accept that this is very much still work in progress, but results so far are very encouraging, and we congratulate the team on their achievements since its inception.418
Could the Minister indicate where he feels the next priorities lie for the development team? We should also acknowledge that local autistic groups do an excellent job in bringing parents of autistic children together, and they give help and support to those who are in touch. There's no better intervention for the parents of autistic children than that of parents of an autistic child. However, if a child is not diagnosed as autistic, parents of such children are often not aware of such groups and so lose out on the much-needed support. Will the Minister outline his support for such groups?419
Although there has been substantial progress over recent years, it does appear that the support services are still piecemeal, where some areas give excellent support post diagnosis, while others fall short of providing the support needed. We would hope that a development board will alleviate this problem in the future by providing the basis for a more joined-up provision, thus facilitating a more consistent service across all local authorities and health boards.420
Finally, Minister, as a grandparent of an autistic child, I thank the Government for their positive interventions thus far but urge you to make sure that adequate funding is made available so that these services may be maintained in future years. And will the Minister outline how the Government will commit to this future funding?421
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel gyda Hefin David, mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant gan fod fy wyres agos i bump oed yn awtistig. Er bod diagnosis o awtistiaeth wedi'i wneud yn gynnar iawn, rwy'n credu mai ar hap a damwain y digwyddodd hynny yn hytrach na thrwy ymyrraeth asiantaethau lleol. Roedd gan athrawes yn y feithrinfa roedd hi'n ei mynychu blentyn awtistig ei hun ac felly tynnodd ein sylw at y ffaith ei bod yn dangos nodweddion awtistig. Gofynnodd ei rhieni am gyngor ar unwaith, a rhaid dweud bod y cymorth y maent yn ei gael ar ôl i'r cyflwr gael ei adnabod wedi bod yn ardderchog a bod y gefnogaeth gan y staff addysgu yn ei meithrinfa wedi bod yn rhagorol.
Fodd bynnag, mae'n dal yn ffaith nad yw llawer o blant awtistig yn cael diagnosis yn gynnar, ac felly nid yw ymyriadau mawr eu hangen yn digwydd. Mewn llawer o achosion, mae rhieni wedi wynebu brwydr hir ac anodd i gael diagnosis i'w plentyn, gan arwain at straen mawr a chyfnodau hir o aros am gymorth a chyngor. Efallai y gallai'r Gweinidog roi sylwadau ar y cynnydd a wnaed yn y maes hollbwysig hwn. Wrth gwrs, rhaid inni gydnabod sefydlu'r tîm datblygu cenedlaethol a'r cynnydd rhagorol y maent yn ei wneud, yn enwedig ym maes hyfforddiant ymwybyddiaeth o awtistiaeth sy'n cael ei gyflwyno ganddynt ar draws y sectorau cyhoeddus a phreifat. Rydym hefyd yn derbyn bod y gwaith hwn yn dal i fynd rhagddo, ond mae'r canlyniadau hyd yma yn galonogol iawn, ac rydym yn llongyfarch y tîm ar eu llwyddiannau ers ei sefydlu.
A allai'r Gweinidog ddweud beth y mae'n teimlo yw'r blaenoriaethau nesaf ar gyfer y tîm datblygu? Dylem hefyd gydnabod bod grwpiau awtistiaeth lleol yn gwneud gwaith rhagorol yn dod â rhieni plant awtistig at ei gilydd, a'u bod yn rhoi cymorth a chefnogaeth i'r rhai sydd mewn cysylltiad. Ni cheir ymyrraeth well i rieni plant awtistig nag ymyrraeth gan rieni plentyn awtistig. Fodd bynnag, os nad yw plentyn yn cael diagnosis ei fod yn awtistig, yn aml ni fydd rhieni plant o'r fath yn ymwybodol o grwpiau fel hyn ac felly maent yn colli cymorth mawr ei angen. A wnaiff y Gweinidog amlinellu ei gefnogaeth i grwpiau o'r fath?
Er y bu cynnydd sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, mae'n ymddangos bod y gwasanaethau cymorth yn dameidiog o hyd, lle mae rhai ardaloedd yn rhoi cymorth rhagorol ar ôl cael diagnosis, tra bod eraill yn methu darparu'r cymorth sydd ei angen. Byddem yn gobeithio y bydd bwrdd datblygu'n lliniaru'r broblem hon yn y dyfodol drwy ddarparu sylfaen ar gyfer darpariaeth sy'n fwy cydgysylltiedig, gan hwyluso gwasanaeth mwy cyson ar draws yr holl awdurdodau lleol a'r byrddau iechyd.
Yn olaf, Weinidog, a minnau'n dad-cu i blentyn awtistig, diolch i'r Llywodraeth am ei hymyriadau cadarnhaol hyd yma ond rydym yn eich annog i wneud yn siŵr fod cyllid digonol ar gael fel y gellir cynnal y gwasanaethau hyn mewn blynyddoedd i ddod. Ac a wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y bydd y Llywodraeth yn ymrwymo i'r cyllid hwn yn y dyfodol?
Thank you. Can I now call the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething?422
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I welcome this opportunity to update Members on the work being done to improve support with and for autistic people. I'm pleased that the motion recognises that there has been genuine improvement, but there is, of course, more to do. And I do want to say at the outset that I do recognise the genuine commitment of Members right across this Chamber who have spoken—and equally those who have not—to deliver practical help and support across Wales to improve the lives of autistic people and their families. In particular, I do recognise the impact on families where improvement is not being made. I see that both as a Minister with my own engagement but equally in my own role as a constituency Assembly Member.423
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Croesawaf y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith a wneir i wella'r cymorth gyda phobl awtistig ac ar eu cyfer. Rwy'n falch fod y cynnig yn cydnabod bod gwelliant gwirioneddol wedi bod, ond mae mwy i'w wneud, wrth gwrs. Ac rwyf am ddweud ar y dechrau fy mod yn cydnabod ymrwymiad gwirioneddol yr Aelodau ar draws y Siambr sydd wedi siarad—ac yn yr un modd y rhai nad ydynt wedi siarad—i roi cymorth a chefnogaeth ymarferol ledled Cymru i wella bywydau pobl awtistig a'u teuluoedd. Yn fwyaf arbennig, rwy'n cydnabod yr effaith ar deuluoedd lle nad oes gwelliant yn cael ei wneud. Gwelaf hynny fel Gweinidog drwy fy ymwneud fy hun ond yn yr un modd yn fy rôl fy hun fel Aelod Cynulliad dros etholaeth.
So, it is important not just for Members but also for autistic people, their families and carers that the Welsh Government is transparent about the extent and quality of current service provision. That's why I published the second annual report about the Welsh Government's autism strategy. It provides clear information on the delivery of our commitments in the autism delivery plan. That report summarises the progress that we are making against each of the objectives in the delivery plan, and alongside that, the national autism team has also published an annual report demonstrating the range of their success in delivering on their annual work plan, and the report clearly shows the support for the roll-out of the integrated autism service. There are now strong partnerships in place, additional awareness raising and training is taking place, and there is a real emphasis on the involvement of autistic people in their work. That involvement was evidenced at the recent national autism conference for adults, which was co-produced by autistic people. I am very pleased to say there was positive feedback for autistic people who participated, though I'd recognise this is a group in our society who have regularly told me that they can feel invisible and that their needs can be overlooked.424
The work of the national team does, however, demonstrate that better really is possible. To continue the national team's work, I've agreed funding of over £145,000 to support the delivery of their work plan for this year, and I agree with the sentiments behind the motion that the reforms we're making must meet autistic people's needs and improve their individual outcomes.425
Since 2015, we've taken targeted action through the children and young people programme. Its neurodevelopmental work stream now has dedicated neurodevelopmental teams in each area and we've established national service standards and referral pathways. As we near the end of this programme, we're working to establish proper legacy arrangements to ensure that the progress made in neurodevelopmental services continues in future years and to ensure transparency in the state of our progress, Public Health Wales will publish over the summer a report that reflects the service's position against each of their agreed service standards. It will make recommendations on where future developments should focus.426
We must also ensure that services are supported to achieve the 26-week waiting time standard for assessment. Health boards have begun reporting data to the Welsh Government and we're working with them to make sure that data quality returns are up to a standard to enable us to publish them as part of a national data set. And so I'm happy to remake the commitment to do so. The neurodevelopmental services are also working to develop richer and outcome-based monitoring arrangements. Those will reflect improvements in individual outcomes.427
And for the integrated autism service, all seven regions are now open and we're implementing an outcome-focused data monitoring system supported by Data Cymru. This data will provide information on how each service is delivering on the agreed service standards and include returns of parent, carer and autistic adults' feedback.428
Each service is also using the outcomes star approach to measure the distance travelled by each individual supported through the service. In this way, we will have a clear picture on how the integrated autism service is benefiting people seeking support. The data collector has been piloted to test quality and consistency and we will make it publicly available as soon as is possible.429
Earlier this year, we published the independent evaluation of the delivery of the integrated autism service. It recognises the commitment by health boards and local authorities to work together to launch the service in each area of Wales. I'm supporting further evaluation of the service and the autism strategy this year.430
The integrated autism service is funded to at least 2021. I've made that decision with a risk against future budgets, and during that time we'll continue to support and monitor its development. I will be in a position to consider future funding once we do have some clarity from the UK Government on our settlement for 2021 and beyond.431
So, we are making real progress, but I know from speaking with and listening to autistic people that there is still a distance to travel and I have never tried to claim otherwise. We'll continue to seek feedback on our reforms and to address real barriers to improvement. So, we're listening to stakeholder concerns gathered through evaluation and through the scrutiny of the autism Bill and the recent consultation on the autism code.432
My officials recently met with representatives from royal colleges to discuss continuing pressures on health services. And those workforce challenges are real, and they're not easily solvable, but we have a plan and we are making more progress. I want to see the pace and scale of that improvement continue to increase, and to be transparent about the progress that we have made and the challenges that still remain. So, I've commissioned an additional review on the continuing barriers to reducing assessment waiting times and alignment of autism and neurodevelopmental services, and, again, I will publish that report as soon as it is available. I expect it to be so over the summer. 433
It confirms to me, though, the concerns that I've heard directly from families and autism support groups about demand and capacity in assessment services for children and adults. It is evident that there is a clear need to understand in detail how the pressures impact upon current services, and by that I mean autism services and related mental health and children's services. So, we'll undertake this work with our partners over the next year. I will provide more detail on our plans once they're finalised. 434
Finally, we are progressing our autism improvement programme with the delivery of an autism code of practice under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 and the National Health Service (Wales) Act 2006. Earlier this year, we consulted on our proposals. We held seven engagement events across Wales with the autistic community and we received 65 written responses. I published the consultation summary of responses last week and I'm pleased that, in general, there is good support for our approach. Over the next few months, we will continue to work with stakeholders, including, of course, autistic people themselves, to develop the code. This will include examining all of the recommendations that have been made through committee reports, our evaluation, recent consultations, and to map our priorities for action.435
We intend to publish the draft code of practice for public consultation by the end of this calendar year. It is vital that the autism code that we introduce is deliverable, so we have to ensure that the services expected to deliver the duties it contains are equipped to do the job without detriment to other services that other people will continue to rely upon. The work that we are embarking on now will inform future decisions on the longer term funding and reconfiguration of services for people with neurodevelopmental conditions and autistic people. I remain fully committed, as I have stated on a number of occasions in the past, to ensuring that services continue to improve and to the long-term investment that I recognise will be needed to make that happen.436
Felly, mae'n bwysig nid yn unig i Aelodau ond hefyd i bobl awtistig, eu teuluoedd a'u gofalwyr fod Llywodraeth Cymru yn dryloyw ynghylch maint ac ansawdd y ddarpariaeth bresennol. Dyna pam y cyhoeddais yr ail adroddiad blynyddol am strategaeth awtistiaeth Llywodraeth Cymru. Mae'n darparu gwybodaeth glir ar gyflawni ein hymrwymiadau yn y cynllun cyflawni ar awtistiaeth. Mae'r adroddiad hwnnw'n crynhoi'r cynnydd a wnawn yn erbyn pob un o'r amcanion yn y cynllun cyflawni, ac ochr yn ochr â hynny, mae'r tîm awtistiaeth cenedlaethol hefyd wedi cyhoeddi adroddiad blynyddol sy'n dangos ystod eu llwyddiant yn cyflawni eu cynllun gwaith blynyddol, ac mae'r adroddiad yn dangos yn glir y gefnogaeth i gyflwyno'r gwasanaeth awtistiaeth integredig. Mae partneriaethau cryf ar waith bellach, mae codi ymwybyddiaeth a hyfforddiant ychwanegol yn digwydd, ac mae pwyslais gwirioneddol ar gynnwys pobl awtistig yn eu gwaith. Gwelwyd tystiolaeth o'r cyfranogiad hwnnw yn y gynhadledd awtistiaeth genedlaethol ddiweddar ar gyfer oedolion, a gydgynhyrchwyd gan bobl awtistig. Rwy'n falch iawn o ddweud bod yna adborth cadarnhaol i bobl awtistig a gymerodd ran, er y buaswn yn cydnabod bod hwn yn grŵp yn ein cymdeithas sydd wedi dweud wrthyf yn rheolaidd eu bod yn gallu teimlo'n anweledig a bod eu hanghenion yn gallu cael eu hanwybyddu.
Fodd bynnag, mae gwaith y tîm cenedlaethol yn dangos bod gwell yn bosibl mewn gwirionedd. I barhau â gwaith y tîm cenedlaethol, rwyf wedi cytuno ar gyllid o dros £145,000 i gefnogi’r gwaith o gyflawni eu cynllun gwaith ar gyfer eleni, ac rwy'n cytuno â'r teimladau y tu ôl i'r cynnig fod yn rhaid i'r diwygiadau rydym yn eu gwneud ddiwallu anghenion pobl awtistig a gwella eu canlyniadau unigol.
Ers 2015, rydym wedi targedu gwaith drwy'r rhaglen plant a phobl ifanc. Erbyn hyn mae gan ei ffrwd waith niwroddatblygiadol dimau niwroddatblygiadol dynodedig ym mhob ardal ac rydym wedi sefydlu safonau gwasanaeth cenedlaethol a llwybrau atgyfeirio. Wrth i ni agosáu at ddiwedd y rhaglen hon, rydym yn gweithio i sefydlu trefniadau etifeddol priodol i sicrhau bod y cynnydd a wneir mewn gwasanaethau niwroddatblygiadol yn parhau yn y dyfodol ac er mwyn sicrhau tryloywder wrth i ni ddatblygu, bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cyhoeddi adroddiad dros yr haf sy'n adlewyrchu sefyllfa'r gwasanaeth yn erbyn pob un o'i safonau gwasanaeth y cytunwyd arnynt. Bydd yn gwneud argymhellion ar ble y dylai datblygiadau ganolbwyntio yn y dyfodol.
Rhaid i ni sicrhau hefyd fod gwasanaethau'n cael eu cefnogi i gyflawni'r safon amser aros o 26 wythnos ar gyfer asesu. Mae byrddau iechyd wedi dechrau adrodd data i Lywodraeth Cymru ac rydym yn gweithio gyda hwy i sicrhau bod cofnodion ansawdd data yn cyrraedd y safon er mwyn ein galluogi i'w cyhoeddi fel rhan o set ddata genedlaethol. Ac felly rwy'n hapus i ail-wneud yr ymrwymiad i wneud hynny. Mae'r gwasanaethau niwroddatblygiadol hefyd yn gweithio i ddatblygu trefniadau monitro cyfoethocach sy'n seiliedig ar ganlyniadau. Bydd y rheini'n adlewyrchu gwelliannau mewn canlyniadau unigol.
Ac ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig, mae pob un o'r saith rhanbarth bellach ar agor ac rydym yn gweithredu system monitro data sy'n canolbwyntio ar ganlyniadau ac a gefnogir gan Data Cymru. Bydd y data hwn yn darparu gwybodaeth ar sut y mae pob gwasanaeth yn cyflawni'r safonau gwasanaeth y cytunwyd arnynt ac yn cynnwys ffurflenni adborth rhieni, gofalwyr ac oedolion awtistig.
Mae pob gwasanaeth hefyd yn defnyddio'r dull sêr canlyniadau i fesur y pellter a deithiwyd gan bob unigolyn a gefnogir drwy'r gwasanaeth. Fel hyn, bydd gennym ddarlun clir o sut y mae'r gwasanaeth awtistiaeth integredig o fudd i bobl sy'n ceisio cymorth. Mae'r casglwr data wedi cael ei dreialu i brofi ansawdd a chysondeb a byddwn yn sicrhau ei fod ar gael i'r cyhoedd cyn gynted â phosibl.
Yn gynharach eleni, cyhoeddasom y gwerthusiad annibynnol o gyflawniad y gwasanaeth awtistiaeth integredig. Mae'n cydnabod ymrwymiad byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i weithio gyda'i gilydd i lansio'r gwasanaeth ym mhob ardal o Gymru. Rwy'n cefnogi gwerthusiad pellach o'r gwasanaeth a'r strategaeth awtistiaeth eleni.
Ariennir y gwasanaeth awtistiaeth integredig hyd at 2021 ar y cynharaf. Rwyf wedi gwneud y penderfyniad hwnnw gyda risg yn erbyn cyllidebau yn y dyfodol, ac yn ystod y cyfnod hwnnw byddwn yn parhau i gefnogi a monitro ei ddatblygiad. Byddaf mewn sefyllfa i ystyried cyllid yn y dyfodol pan gawn rywfaint o eglurder gan Lywodraeth y DU ynglŷn â’n setliad ar gyfer 2021 a thu hwnt.
Felly, rydym yn gwneud cynnydd gwirioneddol, ond rwy'n gwybod o siarad â phobl awtistig a gwrando arnynt fod cryn bellter i’w deithio o hyd ac nid wyf erioed wedi ceisio honni fel arall. Byddwn yn parhau i ofyn am adborth ar ein diwygiadau ac i fynd i'r afael â rhwystrau gwirioneddol i wella. Felly, rydym yn gwrando ar bryderon rhanddeiliaid a gasglwyd trwy werthuso a thrwy graffu ar y Bil awtistiaeth a'r ymgynghoriad diweddar ar y cod awtistiaeth.
Yn ddiweddar, cyfarfu fy swyddogion â chynrychiolwyr o golegau brenhinol i drafod y pwysau parhaus ar wasanaethau iechyd. Ac mae'r heriau hynny i’r gweithlu yn real, ac nid ydynt yn hawdd eu datrys, ond mae gennym gynllun ac rydym yn gwneud mwy o gynnydd. Rwyf am weld cyflymder a maint y gwelliant hwnnw'n parhau i gynyddu, a thryloywder ynghylch y cynnydd a wnaethom a'r heriau sy'n dal i fodoli. Felly, rwyf wedi comisiynu adolygiad ychwanegol ar y rhwystrau parhaus i leihau amseroedd aros asesu ac alinio gwasanaethau awtistiaeth a niwroddatblygiadol ac unwaith eto, byddaf yn cyhoeddi'r adroddiad hwnnw cyn gynted ag y bydd ar gael. Rwy'n disgwyl iddo fod ar gael dros yr haf.
Mae'n cadarnhau i mi, fodd bynnag, y pryderon a glywais yn uniongyrchol gan deuluoedd a grwpiau cymorth awtistiaeth ynghylch galw a chapasiti o fewn y gwasanaethau asesu plant ac oedolion. Mae'n amlwg fod angen clir i ddeall yn fanwl sut y mae'r pwysau'n effeithio ar wasanaethau cyfredol, ac wrth hynny, rwy'n golygu gwasanaethau awtistiaeth a gwasanaethau iechyd meddwl cysylltiedig a gwasanaethau plant. Felly, byddwn yn gwneud y gwaith hwn gyda'n partneriaid dros y flwyddyn nesaf. Byddaf yn rhoi mwy o fanylion am ein cynlluniau ar ôl iddynt gael eu cwblhau.
Yn olaf, rydym yn datblygu ein rhaglen gwella awtistiaeth trwy gyflwyno cod ymarfer awtistiaeth o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 a Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006. Yn gynharach eleni, cynhaliwyd ymgynghoriad ar ein cynigion. Cynhaliwyd saith digwyddiad ymgysylltu ledled Cymru gyda'r gymuned awtistig a chawsom 65 o ymatebion ysgrifenedig. Cyhoeddais grynodeb o ymatebion yr ymgynghoriad yr wythnos diwethaf ac rwy'n falch fod cefnogaeth dda i'n dull gweithredu yn gyffredinol. Dros yr ychydig fisoedd nesaf, byddwn yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid gan gynnwys pobl awtistig eu hunain wrth gwrs, i ddatblygu'r cod. Bydd hyn yn cynnwys archwilio'r holl argymhellion a wnaed drwy adroddiadau pwyllgorau, ein gwerthusiad, ymgynghoriadau diweddar, a mapio ein blaenoriaethau ar gyfer gweithredu.
Rydym yn bwriadu cyhoeddi'r cod ymarfer drafft ar gyfer ymgynghoriad cyhoeddus erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Mae'n hanfodol fod y cod awtistiaeth yr ydym yn ei gyflwyno yn gyflawnadwy, felly mae'n rhaid i ni sicrhau bod y gwasanaethau y disgwylir iddynt gyflawni'r dyletswyddau y mae'n eu cynnwys yn gallu gwneud y gwaith heb niweidio gwasanaethau eraill y bydd pobl eraill yn parhau i ddibynnu arnynt. Bydd y gwaith yr ydym yn ei gychwyn yn awr yn llywio penderfyniadau yn y dyfodol ar gyllid mwy hirdymor ac ail-gyflunio gwasanaethau i bobl â chyflyrau niwroddatblygiadol a phobl awtistig. Rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig, fel y dywedais droeon yn y gorffennol, i sicrhau bod gwasanaethau'n parhau i wella ac i'r buddsoddiad hirdymor rwy’n cydnabod y bydd ei angen er mwyn gwneud i hynny ddigwydd.
Thank you. Can I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate?437
Diolch. A gaf fi alw ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Minister for your response. But, let's be clear here today, no-one can doubt that the Welsh Conservatives and others in this Chamber are passionate about ensuring the improvement of sufficient provision for those with autism and their families. We've been reminded of this only today and need only to look back to January, when the Welsh Labour Government shamefully rejected the Bill by Paul Davies AM, the autism (Wales) Bill. A Bill that—438
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Weinidog, am eich ateb. Ond gadewch i ni fod yn glir yma heddiw, ni all neb amau nad yw'r Ceidwadwyr Cymreig ac eraill yn y Siambr hon yn teimlo'n angerddol ynglŷn â sicrhau gwelliant o ran darpariaeth ddigonol i'r rhai sydd ag awtistiaeth a'u teuluoedd. Rydym wedi cael ein hatgoffa o hyn heddiw ac nid oes angen i ni ond edrych yn ôl i fis Ionawr, pan wrthododd Llywodraeth Lafur Cymru y Bil gan Paul Davies AC, er cywilydd iddynt, Bil awtistiaeth (Cymru). Bil—
Will you take an intervention?439
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, I won't, no. 440
A Bill that, when it came forward in 2015, was voted through. Yet, it is after that stage that the politicisation came in—[Interruption.] I'm sorry, Hefin, but that's the fact.441
As my colleagues in this Chamber have explained, it is paramount to the overall success of the IAS that the Welsh Government fully considers the issues raised by the evaluation of the integrated autism service and the autism spectrum disorder strategic action plan final report, and that it implements its recommendations. Indeed, even the National Autistic Society Cymru has described it as providing a clear picture of where improvements now need to happen. Mark Isherwood was quite right to highlight the calls for better implementation, strengthening autism empowerment and an action plan for education and employment and the value that they bring to the workplace.442
The Welsh Government has nowhere to hide, so it needs to agree to the change requested by Members sitting on these benches and some over there. Indeed, it is not acceptable to simply advise that this will be considered by the Welsh Government autism policy team as part of the development of the autism code of practice and policy development in 2019-20.443
I am concerned about the fact that the autism spectrum disorder strategic action plan annual report 2018-19 is vague in its proposals, and many of my constituents and their families are. There needs to be financial support to support the development of the IAS beyond the 2021 deadline. Surely, service users should be given relief now through you agreeing to clarify the future funding arrangements for the integrated autism service. Calls have been made for the development of a clear and consistent monitoring system to provide sufficient support and services to those with autism and their families that reflect the wide range of needs that they may have, placing the integrated autism service within a broader approach to support autistic people and to deliver the priorities of action including the increasing of education opportunities.444
Helen Mary, you were quite right to endorse the need to listen to the families in all this and those suffering with autism—how they can actually play a part in delivering the very services that they need, and how, sadly, as of today, people with autism—[Interruption.] What's outrageous is that you rejected the Bill, so enough said from you.445
I implore the Chamber to agree to our motion.446
Na wnaf, na.
Bil y pleidleisiwyd drosto pan gafodd ei gyflwyno yn 2015. Eto, ar ôl y cam hwnnw y daeth y gwleidyddoli i mewn—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf, Hefin, ond dyna'r ffaith.
Fel yr eglurodd fy nghyd-Aelodau yn y Siambr hon, mae'n hollbwysig i lwyddiant cyffredinol y gwasanaeth awtistiaeth integredig fod Llywodraeth Cymru yn ystyried yn llawn y materion a godwyd gan y gwerthusiad o'r gwasanaeth awtistiaeth integredig ac adroddiad terfynol y cynllun gweithredu strategol ar anhwylderau'r sbectrwm awtistig, a'i bod yn gweithredu ei argymhellion. Yn wir, mae Cymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth Cymru hyd yn oed wedi dweud ei fod yn rhoi darlun clir o ble mae angen gwneud gwelliannau yn awr. Roedd Mark Isherwood yn llygad ei le'n tynnu sylw at y galwadau am weithredu gwell, gan gryfhau grymuso awtistiaeth a chynllun gweithredu ar gyfer addysg a chyflogaeth a'r gwerth y maent yn ei ychwanegu i'r gweithle.
Nid oes gan Lywodraeth Cymru unman i guddio, felly mae angen iddi gytuno i'r newid y mae'r Aelodau sy'n eistedd ar y meinciau hyn a rhai draw acw yn ei geisio. Yn wir, nid yw'n dderbyniol dweud yn syml y caiff hyn ei ystyried gan dîm polisi awtistiaeth Llywodraeth Cymru fel rhan o'r broses o ddatblygu cod ymarfer awtistiaeth a datblygu polisi yn 2019-20.
Rwy'n poeni am y ffaith bod adroddiad blynyddol y cynllun gweithredu strategol ar anhwylderau'r sbectrwm awtistig ar gyfer 2018-19 yn amwys yn ei gynigion, ac mae llawer o fy etholwyr a'u teuluoedd yn poeni am hynny hefyd. Mae angen cymorth ariannol i gefnogi datblygiad y gwasanaeth awtistiaeth integredig y tu hwnt i derfyn amser 2021. Yn sicr ddigon, dylech roi tawelwch meddwl i ddefnyddwyr gwasanaethau yn awr drwy gytuno i egluro'r trefniadau ariannu ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn y dyfodol. Mae galwadau wedi'u gwneud am ddatblygu system fonitro glir a chyson i ddarparu digon o gymorth a gwasanaethau i'r rhai sydd ag awtistiaeth a'u teuluoedd sy'n adlewyrchu'r ystod eang o anghenion a allai fod ganddynt, gan osod y gwasanaeth awtistiaeth integredig o fewn dull ehangach o gefnogi pobl awtistig a chyflawni blaenoriaethau gweithredu gan gynnwys cynyddu cyfleoedd addysg.
Helen Mary, roeddech yn llygad eich lle'n cefnogi'r angen i wrando ar y teuluoedd yn hyn i gyd a'r rheini sy'n dioddef yn sgil awtistiaeth—sut y gallant chwarae rhan mewn gwirionedd yn darparu'r union wasanaethau sydd eu hangen arnynt, a sut, yn anffodus, o heddiw ymlaen, y mae pobl sydd ag awtistiaeth—[Torri ar draws.] Yr hyn sy'n warthus yw eich bod wedi gwrthod y Bil, felly dyna ddigon gennych chi.
Erfyniaf ar y Siambr i dderbyn ein cynnig.
Can you wind it up, please?447
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
Okay. We are fed up on these benches of 'delete all and replace with'. It's about time you had respect for your opposition, it's about time that you had respect for all Members in this Assembly, and when a Member has the chance to introduce a Bill, it's about time that you actually showed some brave—448
O'r gorau. Rydym wedi cael llond bol ar y meinciau hyn o 'dileu popeth a rhoi yn ei le'. Mae'n hen bryd i chi gael parch at eich gwrthbleidiau, mae'n hen bryd i chi gael parch at bob Aelod yn y Cynulliad hwn, a phan fydd Aelod yn cael cyfle i gyflwyno Bil, mae'n bryd i chi ddangos rhywfaint o ddewrder—
Are you winding up, please?449
A ydych yn dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
—and allowed Bills like that to go through. Frankly, it is me that's ashamed of you and your benches.450
—a chaniatáu i Filiau o'r fath fynd yn eu blaenau. A dweud y gwir, fi sydd â chywilydd ohonoch chi a'ch meinciau.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Thank you. We'll defer voting under this item until voting time.451
Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Unless three Members wish for the bell to be rung, I do think we are at voting time. We are, right. So, we move to vote on the Welsh Conservative debate on autism. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 13, no abstentions, 34 against. Therefore, the motion falls.452
Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, credaf ein bod wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Rydym wedi gwneud hynny, iawn. Felly, symudwn ymlaen i bleidleisio ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar awtistiaeth. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 13, neb yn ymatal, 34 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7124 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 34, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7124 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 13, Against: 34, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now move to vote on the amendments. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 20, no abstentions, 27 against. Amendment 1 is not agreed.453
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 1, 20, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7124 - Gwelliant 1: O blaid: 20, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7124 - Amendment 1: For: 20, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 2 27, no abstentions, 20 against. Therefore, amendment 2 is agreed.454
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 2, 27, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7124 - Gwelliant 2: O blaid: 27, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7124 - Amendment 2: For: 27, Against: 20, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 3 27, no abstentions, 20 against. Therefore, amendment 3 is agreed.455
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 3, 27, neb yn ymatal, 20 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 3.
NDM7124 - Gwelliant 3: O blaid: 27, Yn erbyn: 20, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7124 - Amendment 3: For: 27, Against: 20, Abstain: 0
Amendment has been agreed
And so we now call for a vote on the motion as amended.456
Ac felly galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7124 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi cyhoeddi adroddiad terfynol y Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig ar 1 Ebrill 2019.
2. Yn nodi ymhellach y datganiad ysgrifenedig a wnaed gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a gyhoeddwyd ar 3 Ebrill 2019.
3. Yn cydnabod er bod adroddiad blynyddol y Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig 2018-2019 yn amlinellu dull Llywodraeth Cymru o ddatblygu gwasanaethau awtistiaeth yng Nghymru, bod diffyg mesurau canlyniadau o fewn yr adroddiad ar gyflawni’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig 2016.
4. Yn cydnabod, er bod rhywfaint o gynnydd wedi'i wneud i wella gwasanaethau awtistiaeth yng Nghymru, bod anghysonderau yn y gwasanaeth a'r cymorth a gynigir sy'n effeithio ar ganlyniadau i bobl awtistig a'u teuluoedd.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y gwasanaeth awtistiaeth integredig ac i ddarparu gwasanaethau cefnogi awtistiaeth o ansawdd uchel drwy:
a) darparu cymorth a gwasanaethau digonol i bobl awtistig a'u teuluoedd sy'n adlewyrchu'r ystod eang o anghenion a allai fod ganddynt; sicrhau bod y gwasanaeth yn bodloni disgwyliadau defnyddwyr ac yn cryfhau llais awtistiaeth drwy fynd y tu hwnt i ymwybyddiaeth o awtistiaeth at rymuso awtistiaeth;
b) adeiladu ar y gwaith monitro sy’n bodoli o fewn gwasanaethau er mwyn gallu adrodd yn fwy effeithiol ar ganlyniadau ar gyfer pobl awtistig;
c) egluro'r trefniadau ariannu yn y dyfodol ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig y tu hwnt i'r cyfnod ariannu cychwynnol, sef Mawrth 2021, unwaith y byddwn wedi cael yr eglurder yr ydym yn disgwyl amdano oddi wrth Lywodraeth y DU ynglŷn â’n setliad ar gyfer 2020-21 a thu hwnt i hynny;
d) rhoi'r gwasanaeth awtistiaeth integredig o fewn dull ehangach i gefnogi pobl awtistig a chyflawni'r 'blaenoriaethau gweithredu' a amlinellir yn y Diweddariad o’r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau’r Sbectrwm Awtistig, gan gynnwys cynyddu cyfleoedd addysg a chyflogaeth;
e) gweithio gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i weithredu argymhellion y Gwerthusiad o'r Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig a'r Cynllun Gweithredu Strategol ar gyfer Anhwylderau'r Sbectrwm Awtistig.
Motion NDM7124 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the publication of the Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan final report on the 1 April 2019.
2. Further notes the written statement made by the Minister for Health and Social Services published on the 3 April 2019.
3. Acknowledges that, whilst the Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan Annual Report 2018-2019 outlines the Welsh Government’s approach to developing autism services in Wales, there are a lack of outcome measures within the report on the delivery of the Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan 2016.
4. Recognises that whilst some progress has been made to improve autism services in Wales, there are inconsistencies in the service and support offered which impacts on outcomes for autistic people and their families.
5. Calls on the Welsh Government to ensure the long-term sustainability of the integrated autism service and to deliver high quality autism support services by:
a) providing sufficient support and services to autistic people and their families that reflects the wide range of needs that they may have; ensuring that the service meets the expectations of users and strengthens the autistic voice by moving beyond autism awareness to autism empowerment;
b) building on the monitoring that exists within services to allow for more effective reporting of outcomes for autistic people;
c) clarifying the future funding arrangements for the integrated autism service beyond the initial funding period of March 2021 once we have the much awaited clarity from the UK Government of our settlement for 2020 – 21 and beyond;
d) placing the integrated autism service within a broader approach to support autistic people and to deliver the ‘priorities of action’ outlined in the Refreshed Autistic Spectrum Disorder Strategic Action Plan, including increasing education and employment opportunities;
e) working with partners and stakeholders to consider the recommendations of the Evaluation of the Integrated Autism Service and the Autism Spectrum Disorder Strategic Action Plan.
Open the vote. Close the vote. For the motion 30, one abstention, 16 against. Therefore, the motion as amended is agreed.457
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 30, un yn ymatal, 16 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7124 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 30, Yn erbyn: 16, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7124 - Motion as amended: For: 30, Against: 16, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
We now move on to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can they do so quickly and quietly, please? If Members are going out of the Chamber, can they do so? Can you not hold conversations? You can hold your conversations outside. Thank you.458
Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allant wneud hynny'n gyflym ac yn dawel os gwelwch yn dda? Os oes Aelodau'n mynd allan o'r Siambr, a allant wneud hynny? A wnewch chi beidio â sgwrsio? Gallwch sgwrsio tu allan. Diolch.
So, we now move to the short debate, and I call on Mark Reckless to speak on the topic he has chosen.459
Felly, symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Mark Reckless i siarad ar y pwnc y mae wedi ei ddewis.
May I thank you, Dirprwy Lywydd? I'm speaking on tax devolution for Wales. I'm not sure if I've drawn the short straw in terms of the last short debate of the term, or whether the Minister has drawn it to reply to me, or perhaps you, Dirprwy Lywydd, in chairing us, but you are well used to that, so I thank you.460
When we think about tax devolution for Wales, a key issue has to be how far should it go, and I've had two points in particular in mind in thinking about that. The first is the figure that the First Minister identified a while back as our 'fiscal gap', as he described it, of £13 billion, and I understand that as the difference between the tax revenue raised in Wales, whether from devolved or other taxes, and the amount of money spent in Wales. It's a very important figure. There's a very substantial net transfer of resources, basically, from England to Wales. That sum is somewhat different, conceptually, from the £13 billion, to the extent that we expect the deficit to be zero, over time, and that we might sustain a deficit that was a deficit, rather than a zero, but nonetheless the two sums, I think, have a certain convergence.461
I think the more and more that we devolve tax and the greater the independence of our tax system, the more obvious that fiscal deficit becomes and the harder it becomes to have continuing consent to the level of that transfer. You see, in the debate in England at least, much more about Scotland than about Wales—sort of, complaints about what Scotland is able to do in terms of what's free there but isn't free in England, and I think a greater emphasis on a perceived unfairness in recent years' debate than was there before. I don't detect the same degree of emphasis on that fiscal transfer to Wales, but it is there, and the more and more we take control of our own taxes and raise our own taxes here, the more and more obvious that that transfer becomes, and I think that's an important point to bear in mind, and I think the basis on which devolution didn't happen in Wales in 1979, and the concern of many in the Labour Party, traditionally, about devolution and how equality across the United Kingdom and those transfers were more important and something that should be preserved. 462
The other issue I consider in how far tax devolution should go is a desire for a stable settlement. I don't believe that devolution should forever be a sort of moving feast, let alone always, always in one direction. I would like to have a stable polity where there is broad consensus. Of course, it won't include everyone, but a broad consensus that these are the powers that we have in Wales and these are the powers that are exercised by the UK Government, and, in terms of tax, what taxation is raised here and what there. So, when we have supported tax devolution, it's been on the basis either that it's happened, or there is a settled view that it should happen. We had the Richard and then the Silk commission, and I sat on the Finance Committee both for the land transaction tax and for the landfill disposals tax and, in principle, supported them, because I felt they had been agreed through a sort of consensual approach, and while I'm not sure I would have argued from first principles for their devolution if it wasn't proposed, the fact that there was such agreement around that devolution convinced me to support them. Similarly with air passenger duty, where our group again decided to support the consensus, which we felt that the Minister rightly identified in that area. So, we add those to the devolution of the council tax and the business rate system and, from April this year, the Welsh rates of income tax.463
We then looked at whether new taxes should be devolved. One concern I have in this area is the idea that somehow we should tax for taxation's sake, or we should tax in order to test the devolution machinery, and I first heard this from Mark Drakeford when he addressed the Finance Committee in Newport. Rather than saying, 'We should tax because we need that tax to fund those particular public services, and this is the best way of getting it,' it seemed almost as if the tax was seen as a good thing in itself. I understand that some taxes have behavioural impacts and, when people talk about a tax on plastic or a tax on vacant land, at least part of the reason for the tax is a desire to change behaviour. But, for me, that is a subsidiary issue to the primary one of needing tax to fund public services.464
A gaf fi ddiolch i chi, Ddirprwy Lywydd? Rwy'n siarad am ddatganoli trethi i Gymru. Nid wyf yn siŵr a ydw i wedi tynnu'r gwelltyn byr i gael y ddadl fer olaf yn y tymor, neu a yw'r Gweinidog wedi'i dynnu i ymateb i mi, neu efallai mai chi a wnaeth, Ddirprwy Lywydd, drwy orfod ein cadeirio, ond rydych wedi hen arfer â hynny, felly diolch i chi.
Pan feddyliwn am ddatganoli trethi i Gymru, mae'n rhaid ystyried pa mor bell y dylai fynd, ac rwyf wedi cadw dau beth yn benodol mewn cof wrth feddwl am hynny. Y cyntaf yw'r ffigur a nodwyd gan y Prif Weinidog ychydig yn ôl fel ein 'bwlch cyllido', fel y'i disgrifiodd, sef £13 biliwn, ac rwy'n deall hynny fel y gwahaniaeth rhwng y refeniw treth a godir yng Nghymru, boed hynny o drethi datganoledig neu rai eraill, a faint o arian a werir yng Nghymru. Mae'n ffigur pwysig iawn. Ceir trosglwyddiad net sylweddol o adnoddau yn y bôn o Loegr i Gymru. Mae'r swm hwnnw ychydig yn wahanol, yn gysyniadol, i'r £13 biliwn, i'r graddau ein bod yn disgwyl i'r diffyg fod yn sero dros amser, ac y gallem gynnal diffyg a oedd yn ddiffyg, yn hytrach na sero, ond serch hynny mae rhywfaint o gydgyfeirio'n perthyn i'r ddau swm, rwy'n credu.
Po fwyaf y byddwn yn datganoli trethi a pho fwyaf yw annibyniaeth ein system drethi, y mwyaf amlwg fydd y diffyg ariannol yn fy marn i, a'r anoddaf fydd cael cydsyniad parhaus i lefel y trosglwyddo hwnnw. Yn y ddadl yn Lloegr o leiaf, fe welwch lawer mwy am yr Alban nag am Gymru—cwynion am yr hyn y mae'r Alban yn gallu ei wneud o ran yr hyn sydd ar gael yn rhad ac am ddim yno ond nad yw'n rhad ac am ddim yn Lloegr, a chredaf fod mwy o bwyslais ar annhegwch canfyddedig yn y blynyddoedd diweddar nag a oedd yno o'r blaen. Nid wyf yn synhwyro'r un faint o bwyslais ar y trosglwyddiad cyllidol hwnnw i Gymru, ond mae yno, a pho fwyaf o reolaeth a gawn ar ein trethi ein hunain ac y byddwn yn codi ein trethi ein hunain yma, y mwyaf amlwg y daw'r trosglwyddiad hwnnw, a chredaf fod hwnnw'n bwynt pwysig i'w gofio, ac ar y sail na ddigwyddodd datganoli yng Nghymru yn 1979, a phryder llawer yn y Blaid Lafur, yn draddodiadol, ynglŷn â datganoli a sut yr oedd cydraddoldeb ar draws y Deyrnas Unedig a'r trosglwyddiadau hynny'n bwysicach ac yn rhywbeth y dylid eu cadw.
Y mater arall rwy'n ei ystyried o ran pa mor bell y dylai datganoli trethi fynd yw dymuniad am setliad sefydlog. Nid wyf yn credu y dylai datganoli fod yn fath o wledd symudol am byth, heb sôn am bob amser, bob amser i un cyfeiriad. Hoffwn gael polisi sefydlog lle ceir consensws eang. Wrth gwrs, ni fydd yn cynnwys pawb, ond consensws eang mai dyma'r pwerau sydd gennym yng Nghymru a'r rhain yw'r pwerau a arferir gan Lywodraeth y DU, ac o ran treth, pa drethiant a godir yma a beth a godir yno. Felly, pan gefnogwyd datganoli trethi gennym, mae wedi bod ar y sail naill ai ei fod wedi digwydd, neu fod barn sefydlog y dylai ddigwydd. Cawsom gomisiwn Richard a chomisiwn Silk wedyn, ac roeddwn yn aelod o'r Pwyllgor Cyllid ar gyfer y dreth trafodiadau tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi ac mewn egwyddor, fe'u cefnogais, oherwydd fy mod yn teimlo eu bod wedi'u cytuno drwy fath o ddull cydsyniol, ac er nad wyf yn siŵr y buaswn wedi dadlau o'r egwyddorion cyntaf dros eu datganoli pe na bai wedi'i gynnig, cefais fy argyhoeddi i'w cefnogi gan y ffaith bod yna gytundeb o'r fath ynghylch y datganoli hwnnw. Yn yr un modd gyda'r doll teithwyr awyr, pan benderfynodd ein grŵp ni eto y byddem yn cefnogi'r consensws, teimlem fod y Gweinidog yn iawn yn ei nodi yn y maes hwnnw. Felly, rydym yn ychwanegu'r rheini at ddatganoli'r dreth gyngor a'r system ardrethi busnes, ac o fis Ebrill eleni, cyfraddau treth incwm Cymreig.
Edrychasom wedyn i weld a ddylid datganoli trethi newydd. Un pryder sydd gennyf yn y maes hwn yw'r syniad y dylem rywsut drethu er mwyn trethu, neu y dylem drethu er mwyn profi'r peirianwaith datganoli, a chlywais hyn yn gyntaf gan Mark Drakeford pan anerchodd y Pwyllgor Cyllid yng Nghasnewydd. Yn hytrach na dweud, 'Dylem drethu oherwydd bod arnom angen y dreth honno i ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus penodol hynny, a dyma'r ffordd orau o'i chael,' ymddangosai bron fel pe bai'r dreth yn cael ei hystyried yn beth da ynddi ei hun. Rwy'n deall bod rhai trethi'n cael effaith ar ymddygiad a phan fydd pobl yn sôn am dreth ar blastig neu dreth ar dir gwag, mae o leiaf ran o'r rheswm dros y dreth yn ddymuniad i newid ymddygiad. Ond i mi, mae hwnnw'n fater isradd i'r prif un o fod angen treth i ariannu gwasanaethau cyhoeddus.
So, we were looking, I think, at—there were four of them. I have three of them. The plastics tax—I think perhaps we're looking at, if that is going to happen, it would be more on a UK basis, and I think that it would be particularly difficult for manufacturers and supply chains to do for a just-in-Wales basis. The tourism tax, I think, was very unpopular and not, in my view, a good idea, and we're now looking at this vacant land tax. It has, I think, links to the other property taxes we have—the council tax, the business rates, the land transaction tax—and I think that there certainly is an argument for having one type of taxation devolved so one can look at how those different taxes interrelate with each other, and try and make the right decision for Wales about how that should work. My concern slightly about the vacant land tax idea is I can understand, in principle and in theory, why it might be a good idea, but I worry as to how it would act in practice. In particular, I fear that it might lead to a perception that business taxes were higher in Wales; that it was harder to do business in Wales than it was in England. And, however useful the incentive effect of the tax might be in theory, I just wonder whether in practice that will always be the case.465
We have this commercial property tax of—supertax, I call it—6 per cent above properties of over £1 million. I think that, combined with that, the tax regime gets higher. We've spoken, Minister, a number of times, I think, in various contexts about this tax and how it operates, as with the First Minister when he was in that role before, and I'm concerned that we don't yet have good evidence as to how it's working. The Minister rightly identified that, in many cases, it won't apply because a property of above £1 million will be owned by a company, and the way the tax is essentially avoided is by the transfer of that company from one company to another. And, given the tax rate, people are incentivised to form those companies. And, when it's residential property, it's seen as bad tax avoidance that a stop should be put to and, at UK level, with the annual tax on enveloped dwellings, as well as the stamp duty land tax rates, that has been the pressure. But, within the commercial field, it seems to be much more the norm that high-value buildings are owned in companies. Is that something that we're comfortable with, and to what extent are we monitoring how high that proportion is, and the change in any of that proportion in light of the move from the 5 per cent to the 6 per cent rate in Wales? I also wonder what impact it's having on the purpose-built student accommodation market, particularly in Cardiff, and the potential for a build-to-rent market to grow. Because, those transactions, it may be more attractive for them to be done through the multiple dwellings relief, rather than the commercial tax that can be elected for it.466
The Minister has been very keen, when she argues with UK Government or makes the case for devolving a tax to Wales, not to say what she would do with that tax. And I'm not sure if I support or fully understand that approach. If we have a tax devolved, I understand why that's our business and it's not for Westminster to say what we should do with that tax, because it's devolved. But, when something is not yet devolved and you want to make the case to devolve it, would it not be helpful to the cause of doing that to explain to Westminster and Whitehall what the purpose of that devolution is? I think the vacant land tax—it could integrate very well with the other property taxes that we have. But, if we are to try and do it in Wales, and we've got a good idea how we would want to use it, why not explain that to Westminster? Because there may be benefits to the UK Government, for England or, indeed, for the Scottish Government, of seeing what we do with it. So, to persuade them to devolve it, why not make that case, including, say, what the direction of travel is and what we expect that to achieve?467
The income tax devolution—the Welsh rates—is huge compared to what we've seen with land transaction tax or the landfill disposals tax or, indeed, with council tax and business rates, which are large in size too, but where we haven't diverged to a very significant degree from the system as it applies in England. And I worry that, because we're not proposing to change the rates, Members are not giving the attention that the Welsh rates of income tax deserve. Firstly, we talk about the 10p band, but actually that's the amount we may lower it by—we can take it down 10p, but there's no limit on the amount by which we could put it up. So, that in itself makes it a very large thing. 468
Felly, roeddem yn edrych, rwy'n credu, ar—roedd pedair ohonynt. Mae gennyf dair ohonynt. Y dreth ar blastigion—rwy'n credu efallai ein bod yn edrych ar, os yw hynny'n mynd i ddigwydd, byddai'n fwy ar sail y DU, ac rwy'n credu y byddai'n arbennig o anodd i weithgynhyrchwyr a chadwyni cyflenwi ei wneud ar gyfer Cymru'n unig. Roedd y dreth dwristiaeth yn amhoblogaidd iawn, rwy'n credu, ac nid oedd yn syniad da yn fy marn i, ac rydym yn edrych yn awr ar y dreth ar dir gwag. Credaf ei bod yn cysylltu â'r trethi eiddo eraill sydd gennym—y dreth gyngor, yr ardrethi busnes, y dreth trafodiadau tir—a chredaf fod dadl yn sicr dros ddatganoli un math o drethiant fel y gall rhywun ystyried y modd y mae'r gwahanol drethi hynny'n cydblethu â'i gilydd, a cheisio gwneud y penderfyniad iawn i Gymru ynghylch sut y dylai hynny weithio. Fy mhryder braidd am y syniad o dreth ar dir gwag yw gallaf ddeall, mewn egwyddor ac mewn theori, pam y gallai fod yn syniad da, ond rwy'n poeni sut y byddai'n gweithredu'n ymarferol. Yn benodol, ofnaf y gallai arwain at ganfyddiad fod trethi busnes yn uwch yng Nghymru; ei bod yn anos gwneud busnes yng Nghymru nag yn Lloegr. Ac er mor ddefnyddiol fyddai effaith gymhellol y dreth yn ddamcaniaethol, tybed a fydd hynny'n wir yn ymarferol bob amser.
Mae gennym y dreth eiddo masnachol hon o—rwy'n ei galw'n uwchdreth—o 6 y cant ar eiddo dros £1 filiwn. Ar y cyd â hynny, credaf fod y gyfundrefn drethi'n mynd yn uwch. Rydym wedi siarad sawl tro rwy'n credu, Weinidog, mewn amrywiol gyd-destunau am y dreth hon a sut y mae'n gweithredu, fel gyda'r Prif Weinidog pan oedd yn y rôl honno'n flaenorol, ac rwy'n pryderu nad oes gennym dystiolaeth dda eto ynglŷn â sut y mae'n gweithio. Nododd y Gweinidog yn gywir na fydd yn gymwys mewn llawer o achosion oherwydd bydd eiddo sy'n fwy nag £1 filiwn yn eiddo i gwmni, a'r ffordd y caiff y dreth ei hosgoi yn y bôn yw drwy drosglwyddo'r cwmni hwnnw o un cwmni i'r llall. Ac o ystyried y gyfradd dreth, mae pobl yn cael eu cymell i ffurfio'r cwmnïau hynny. A phan fo'n eiddo preswyl, mae'n cael ei weld fel osgoi treth mewn ffordd ddrwg y dylid rhoi diwedd arni, ac ar lefel y DU, gyda'r dreth flynyddol ar anheddau wedi'u cynnwys o fewn y cwmni, yn ogystal â chyfraddau treth dir y dreth stamp, dyna fu'r pwysau. Ond yn y maes masnachol, ymddengys ei bod yn llawer mwy arferol fod adeiladau gwerth uchel yn eiddo i gwmnïau. A yw hynny'n rhywbeth yr ydym yn gyfforddus yn ei wneud, ac i ba raddau yr ydym yn monitro pa mor uchel yw'r gyfran honno, a'r newid yn unrhyw ran o'r gyfran honno yng ngoleuni'r symud o'r gyfradd o 5 y cant i'r gyfradd o 6 y cant yng Nghymru? Rwyf hefyd yn meddwl tybed pa effaith y mae'n ei chael ar y farchnad llety myfyrwyr a adeiladwyd yn bwrpasol, yn enwedig yng Nghaerdydd, a'r potensial i farchnad adeiladu i rentu dyfu. Oherwydd efallai y bydd yn fwy atyniadol i'r trafodion hynny gael eu gwneud drwy'r rhyddhad ar anheddau lluosog, yn hytrach na'r dreth fasnachol y gellir ei hethol ar ei chyfer.
Mae'r Gweinidog wedi bod yn awyddus iawn, pan fydd yn dadlau â Llywodraeth y DU neu'n cyflwyno'r achos dros ddatganoli treth i Gymru, i beidio â dweud beth y byddai'n ei wneud â'r dreth honno. Ac nid wyf yn siŵr os wyf yn cefnogi neu'n deall y dull hwnnw'n llawn. Os oes gennym dreth wedi'i datganoli, rwy'n deall pam mai ein busnes ni yw hynny ac nid lle San Steffan yw dweud beth y dylem ei wneud â'r dreth honno, gan ei bod wedi'i datganoli. Ond pan nad yw rhywbeth wedi'i ddatganoli eto a'ch bod am gyflwyno'r achos dros ei ddatganoli, oni fyddai'n ddefnyddiol i'r achos dros wneud hynny eich bod yn esbonio i San Steffan a Whitehall beth yw pwrpas y datganoli hwnnw? Rwy'n credu bod y dreth ar dir gwag—gallai integreiddio'n dda iawn â'r trethi eiddo eraill sydd gennym. Ond os ydym am geisio ei wneud yng Nghymru, a bod gennym syniad da sut y byddem am ei defnyddio, beth am esbonio hynny i San Steffan? Oherwydd gallai fod manteision i Lywodraeth y DU, i Loegr, neu i Lywodraeth yr Alban yn wir, o weld beth a wnawn â hi. Felly, er mwyn eu perswadio i'w datganoli, beth am gyflwyno'r achos hwnnw, gan gynnwys, dyweder, beth yw'r cyfeiriad teithio a beth y disgwyliwn i hynny ei gyflawni?
Mae datganoli treth incwm—y cyfraddau Cymreig—yn enfawr o'i gymharu â'r hyn a welsom gyda'r dreth trafodiadau tir neu'r dreth gwarediadau tirlenwi neu, yn wir, gyda'r dreth gyngor ac ardrethi busnes, sy'n fawr o ran maint hefyd, ond lle nad ydym wedi gwyro i raddau sylweddol iawn o'r system fel y'i gweithredir yn Lloegr. Ac am nad ydym yn bwriadu newid y cyfraddau, rwy'n pryderu nad yw'r Aelodau'n rhoi'r sylw y maent yn ei haeddu i'r cyfraddau treth incwm Cymreig. Yn gyntaf, soniwn am y band 10c, ond mewn gwirionedd dyna'r swm y gallem ei ostwng—gallwn ei ostwng 10c, ond nid oes terfyn ar y swm y gallem ei godi. Felly, mae hynny ynddo'i hun yn ei wneud yn beth mawr iawn.
But, since April, we've been on risk for this, and the concern I had about tax devolution, these Welsh rates of income tax, is they were devolved after a promise that that would be subject to a referendum, and, looking into the history of this, I had thought that there was perhaps a degree of collusion between Labour here and the Conservatives at Westminster, but I haven't seen evidence of that, and the Labour Government here doesn't particularly seem to have pushed it, and has said it should be subject to a fiscal framework that we believe works. You've got that, and it's at the Conservative end in Westminster where a promise was made only to devolve with a referendum, and that promise was broken and it was devolved without a referendum.469
Now, I think there's an idea in Conservative circles, whether politically or more in the think-tank world, that the problem with devolution is we're only really deciding about spending, and, if you devolve substantial taxes that people care about, like parts of income tax, then that will push people towards the centre right, because people will be concerned about maintaining low taxes—or at least that is the theory. I'm not sure whether that's going to work, because the Conservative Government is seen to have promised a referendum, broken its word and then decided to give this power to a Labour Government—at least for now—in Wales, perhaps with a view to persuading people to vote for them. I think it's more likely to have the opposite effect.470
When we change tax rates, particularly income tax, there's a revenue effect of the increased revenue you get from the higher rate, but also an incentive or avoidance effect as people perhaps work less hard or structure their affairs in such a way as to pay less of the tax. Now, I think it's a question of evidence of what's the scale of those two things, and how they balance each other. I just worry the system we've been given in Wales is one where we get all the benefit of that revenue side, but only half the cost for the basic rate, or a quarter of the cost, when you look at the 40p rate. On the other hand, the UK Government may benefit from some of the changes people make, because people who avoid higher rates of Welsh income tax, if that's what they're to be, by moving to England—that clearly increases the UK tax base for use in England rather than here. Similarly, if people decide to incorporate, which is often a way of avoiding higher income taxes, that again would be a benefit to the UK Government, because they continue to take the dividend tax. So, I just worry if that may give a skew towards the tax debate on a higher rather than a lower direction.471
What is the Welsh Government trying to achieve with tax devolution? What's the vision? You didn't particularly push for this income tax devolution. It was thrust upon you; you negotiated something you were happy with. What do you want to do about it? We know what the Labour manifesto said, but the First Minister tells us that becomes less and less important as you get further away from the election. Having seen what he's done on the M4, is there an active debate as to whether income tax rates may move next year? Could Labour go back on that manifesto pledge? Will you excuse it by reference to Brexit, or are you going to keep to your manifesto pledge? In the longer term, do you see this freedom over tax rates as allowing you to build socialism in one country—not just with that one clause, but can you have a different society fundamentally in terms of tax rates in Wales compared to England, or is the integration of the two countries so great as to preclude that, or is that not something you desire?472
On the other side, is it really plausible to have a Singapore across the Severn sort of model? If taxes were cut, would the revenue loss be too great, or do we really believe that the increase in people who might come to Wales or make businesses here or increase their income would be sufficient to offset it? I think we could really do with a common way of discussing this. The Office for Budget Responsibility are coming in and it's not their job to say 'Party programme: this will be x or this will be y', but what they do do for the Treasury and what you do get at Westminster is an agreed objective view as to what the tax take is if you raise or reduce a tax by 1 per cent. Do we know what those equivalent numbers are for Wales? Is the OBR providing it? Isn't it important, when we go into the next election, that there is some sort of neutral arbiter that says, 'Well, if you change the tax rate by x, then the impact on revenues is likely to be y'?473
I look forward to hearing the Minister's response, and also this conference or seminar we're having at Cathedral Road on Friday, where I look forward to hearing her there. And she has the summer to think about what we're doing in this area, because I think it does need work, and it's incredibly important that we know what's happening with these taxes and the sensitives, and that we monitor what's happening within the year. Because we're six months into the year—we should get a bit more evidence on what's happening on income tax. And I hope, once the OBR starts this autumn, we'll get into a regular pattern of reviewing those when we should. Thank you.474
Ond ers mis Ebrill, rydym wedi wynebu risg yn sgil hyn, a'r pryder a oedd gennyf ynghylch datganoli treth, y cyfraddau Cymreig hyn o dreth incwm, yw eu bod wedi'u datganoli ar ôl addewid y byddai'n destun refferendwm, ac o edrych ar hanes hyn, roeddwn wedi meddwl efallai fod yna rywfaint o gydgynllwynio rhwng y Blaid Lafur yma a'r Ceidwadwyr yn San Steffan, ond nid wyf wedi gweld tystiolaeth o hynny, ac nid yw'r Llywodraeth Lafur yma yn ymddangos fel pe bai wedi ei wthio, ac mae wedi dweud y dylai fod yn destun fframwaith cyllidol y credwn ei fod yn gweithio. Mae hynny gennych, ac ar y pen Ceidwadol yn San Steffan y gwnaethpwyd addewid i ddatganoli gyda refferendwm yn unig, a chafodd yr addewid hwnnw ei dorri a chafodd ei ddatganoli heb refferendwm.
Nawr, rwy'n credu bod yna syniad o fewn y cylchoedd Ceidwadol, boed yn wleidyddol neu'n perthyn mwy i fyd y felin drafod, mai'r broblem gyda datganoli yw ein bod ni ond yn penderfynu ar wariant mewn gwirionedd, ac os ydych yn datganoli trethi sylweddol y mae pobl yn poeni amdanynt, fel rhannau o'r dreth incwm, bydd hynny'n gwthio pobl i'r canol dde, oherwydd bydd pobl yn pryderu am gynnal trethi isel—neu o leiaf dyna'r ddamcaniaeth. Nid wyf yn siŵr a yw hynny'n mynd i weithio, oherwydd gwelir bod y Llywodraeth Geidwadol wedi addo refferendwm, wedi torri ei gair ac yna wedi penderfynu rhoi'r grym hwn i Lywodraeth Lafur—am nawr o leiaf—yng Nghymru, gyda'r bwriad efallai o berswadio pobl i bleidleisio drostynt. Rwy'n credu ei fod yn fwy tebygol o gael effaith i'r gwrthwyneb.
Pan fyddwn yn newid cyfraddau treth, yn enwedig treth incwm, ceir effaith refeniw o'r cynnydd mewn refeniw a gewch o'r gyfradd uwch, ond hefyd effaith cymhelliad neu osgoi wrth i bobl weithio'n llai caled efallai neu strwythuro eu pethau yn y fath fodd fel eu bod yn talu llai o'r dreth. Nawr, rwy'n credu ei fod yn fater o dystiolaeth o beth yw maint y ddau beth hynny, a sut y maent yn cydbwyso ei gilydd. Rwy'n poeni bod y system a roddwyd i ni yng Nghymru yn un lle rydym yn cael yr holl fantais ar yr ochr refeniw honno, ond dim ond hanner y gost ar gyfer y gyfradd sylfaenol, neu chwarter y gost pan edrychwch ar y gyfradd 40c. Ar y llaw arall, gallai Llywodraeth y DU elwa o rai o'r newidiadau y mae pobl yn eu gwneud, oherwydd bydd pobl sy'n osgoi cyfraddau uwch o dreth incwm Cymru, os mai dyna fyddant, drwy symud i Loegr—mae hynny'n amlwg yn cynyddu sylfaen drethi'r DU i'w defnyddio yn Lloegr yn hytrach nag yma. Yn yr un modd, os bydd pobl yn penderfynu corffori, sy'n aml yn ffordd o osgoi treth incwm uwch, byddai hynny eto o fudd i Lywodraeth y DU, gan eu bod yn parhau i gymryd y dreth ddifidend. Felly, rwy'n pryderu os gall hynny ogwyddo tuag at ddadl dros drethi ar gyfeiriad uwch yn hytrach nag is.
Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio'i gyflawni gyda datganoli trethi? Beth yw'r weledigaeth? Ni wnaethoch wthio'n benodol am ddatganoli'r dreth incwm. Cafodd ei wthio arnoch; fe wnaethoch negodi rhywbeth yr oeddech yn hapus ag ef. Beth ydych chi eisiau ei wneud am y peth? Gwyddom yr hyn a ddywedodd maniffesto Llafur, ond mae'r Prif Weinidog yn dweud wrthym fod hynny'n mynd yn llai a llai pwysig wrth ichi fynd ymhellach oddi wrth yr etholiad. Ar ôl gweld yr hyn y mae wedi'i wneud ar yr M4, a oes dadl weithredol ynglŷn ag a fydd cyfraddau treth incwm yn newid y flwyddyn nesaf? A allai Llafur fynd yn ôl ar yr addewid maniffesto hwnnw? A wnewch chi ei esgusodi drwy gyfeirio at Brexit, neu a ydych yn mynd i gadw at yr addewid yn eich maniffesto? Yn y tymor hwy, a welwch y rhyddid hwn dros gyfraddau treth fel rhywbeth sy'n caniatáu i chi adeiladu sosialaeth mewn un wlad—nid yn unig gyda'r un cymal hwnnw, ond a allwch gael cymdeithas sylfaenol wahanol o ran cyfraddau treth yng Nghymru o gymharu â Lloegr, neu a yw'r ddwy wlad wedi integreiddio cymaint fel nad yw hynny'n mynd i ddigwydd, neu onid yw hynny'n rhywbeth yr ydych yn ei ddymuno?
Ar yr ochr arall, a yw cael model Singapôr dros yr Hafren yn gredadwy mewn gwirionedd? Pe bai trethi'n cael eu torri, a fyddai'r golled refeniw'n rhy fawr, neu a ydym yn credu o ddifrif y byddai'r cynnydd yn nifer y bobl a allai ddod i Gymru neu sefydlu busnesau yma neu gynyddu eu hincwm yn ddigon i'w wrthbwyso? Rwy'n credu y gallem wneud â ffordd gyffredin o drafod hyn. Mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dod i mewn ac nid eu gwaith hwy yw dweud 'Rhaglen y blaid: bydd fel hyn neu bydd fel arall', ond yr hyn y maent yn ei wneud i'r Trysorlys a'r hyn a gewch yn San Steffan yw safbwynt gwrthrychol wedi'i gytuno o ran beth yw'r derbyniad treth os ydych yn codi neu'n gostwng treth 1 y cant. A wyddom beth yw'r ffigurau cyfatebol hynny ar gyfer Cymru? A yw'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn ei ddarparu? Onid yw'n bwysig, pan fyddwn yn mynd i mewn i'r etholiad nesaf, fod rhyw fath o ganolwr niwtral yn dweud, 'Wel, os newidiwch y gyfradd dreth o hyn a hyn, mae'r effaith ar refeniw yn debygol o fod yn hyn'?
Rwy'n edrych ymlaen at glywed ymateb y Gweinidog, a hefyd y gynhadledd neu'r seminar yr ydym yn ei chael yn Heol yr Eglwys Gadeiriol ddydd Gwener, lle rwy'n edrych ymlaen at ei chlywed yno. Ac mae ganddi'r haf i feddwl ynglŷn â beth a wnawn yn y maes hwn, oherwydd rwy'n meddwl bod angen gwaith arno, ac mae'n hynod o bwysig ein bod yn gwybod beth sy'n digwydd gyda'r trethi hyn a'r teimladau yn eu cylch, a'n bod yn monitro beth sy'n digwydd yn ystod y flwyddyn. Oherwydd rydym chwe mis i mewn i'r flwyddyn—dylem gael ychydig mwy o dystiolaeth ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd o ran treth incwm. A gobeithio, pan fydd y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol yn dechrau yr hydref hwn, y byddwn yn dod i batrwm rheolaidd o adolygu'r rheini pan ddylem. Diolch.
Thank you. I call on the Minister for Finance and the Trefnydd to reply to that debate—Rebecca Evans.475
Diolch. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i ymateb i'r ddadl—Rebecca Evans.
Thank you very much, and I thank Mark Reckless for bringing forward this last debate of term. It’s never the short straw to be talking about tax—I think we both enjoy it equally. Tax devolution has been one of the key enhancements to the Welsh Government and the National Assembly’s powers over the past two decades, and, in just a few years, new arrangements for fiscal devolution and the introduction of Welsh taxes have transformed the way that Welsh public services are funded. With the support of the Senedd, and in particular the Finance Committee, and with the considerable assistance provided by businesses, other organisations and communities, along with the expert support of our tax advisory group, we successfully introduced two new national taxes, established the Welsh Revenue Authority, and, earlier this year, introduced Welsh rates of income tax.476
So, now some £5 billion is being raised for our public services through devolved and local taxes: Welsh rates of income tax, land transaction tax, landfill disposals tax, council tax and non-domestic rates. Alongside this, we’ve taken an important step to ensuring fair funding for Wales through the funding floor that we negotiated with the UK Government. And, in the last two years, the floor has begun to deliver additional money for Wales, and it will continue to do so in the longer term. However, this cannot counter the impact of nine years of austerity on our public services, and, in the future, we remain clear that a needs-based formula is the best way of ensuring that all parts of the UK receive the funding that they deserve.477
Underpinning our work on devolved taxes, we’ve developed a tax policy framework that builds on international best practice and reflects our commitment to be transparent about the development of tax policy in Wales. We’ve established clear tax principles that contribute directly to the delivery of our well-being and future generations commitments, and ensure that our taxes help deliver wider fiscal and policy objectives, including jobs and growth.478
I welcome the contributions that Assembly Members have already made to helping inform the tax agenda, and look forward to their continuing input to further develop Welsh tax policy, and I do place particular importance and emphasis on engagement. I look forward to hosting the Welsh taxes conference on Friday, where we’ll be discussing the latest developments; I understand the Chair of the Finance Committee will also be joining us at that event. Tax devolution has brought important decisions closer to the people of Wales, with new opportunities to tailor reforms to the specific needs of our economy, public services and society. And this gives us the ability to align taxation in Wales with our wider policy objectives, such as our ambitions for housing and the environment, and, in setting the rates for our new taxes, agreed by this Senedd, we’ve considered carefully the need for our taxes to be fair, simple and progressive. There remains, of course, one glaring omission to our package of powers, that being the devolution of air passenger duty, first recommended in 2012 by the UK Government’s own commission. And, of course, as we just debated recently in the Chamber, the Welsh Affairs Committee has recently called for APD to be devolved to Wales by 2021, and that was a position unanimously supported by the Chamber, and has very strong backing from the business community.479
But I’d like now to turn to some of the specific points that were raised by Mark Reckless, and the first was the gap between the money that is raised in Wales and the money that’s spent in Wales. He’s right to say that the gap is in the region of £13 billion, and that equates to around £4,000 per head. And, of course, there’s an argument there when we talk about independence—which was raised in the Chamber earlier on today—and it seems that, certainly immediately, standards of living would decrease in Wales. But we’ll probably leave that for a fuller discussion on another occasion. Part of the challenge there and the key either way would be to improve our tax base, and that’s something that we’re very much focused on doing. The national development framework, which we had the opportunity to discuss in Finance Committee this morning, is currently being developed, and it will be going out for consultation. It'll come into force in 2020 and that does allow us to take that longer term look. I've been working with the Minister with responsibility for planning on that, because I'm very keen that our strategic priorities for the future are ones that help us grow our tax base and do so in a couple of ways, working across Government with colleagues in education, for example, to ensure that we upskill people in Wales and allow everybody to maximise their income potential, and also to attract people into Wales who are going to be wealth creators in order to, again, improve our tax base.480
A lot of work has gone on in terms of new taxes. That importance of getting the system right and going around the track the first time and testing the machinery, as Mark Drakeford referred to it, is really important. 481
Diolch yn fawr iawn ichi, a diolch i Mark Reckless am gyflwyno dadl olaf y tymor. Nid yw siarad am drethi byth yn welltyn byr—rwy'n credu bod y ddau ohonom yn ei fwynhau yr un faint. Mae datganoli trethi wedi bod yn un o'r gwelliannau allweddol i bwerau Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol dros y ddau ddegawd diwethaf, ac mewn ychydig flynyddoedd, mae trefniadau newydd ar gyfer datganoli cyllidol a chyflwyno trethi Cymreig wedi trawsnewid y ffordd y caiff gwasanaethau cyhoeddus Cymru eu hariannu. Gyda chefnogaeth y Senedd, ac yn arbennig y Pwyllgor Cyllid, a chyda'r cymorth sylweddol a ddarperir gan fusnesau, sefydliadau eraill a chymunedau, ynghyd â chefnogaeth arbenigol ein grŵp cynghori ar drethi, llwyddasom i gyflwyno dwy dreth genedlaethol newydd, sefydlu Awdurdod Cyllid Cymru, ac yn gynharach eleni, cyflwynwyd cyfraddau treth incwm Cymreig.
Felly, erbyn hyn mae tua £5 biliwn yn cael ei godi ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus drwy drethi datganoledig a lleol: cyfraddau treth incwm Cymreig, y dreth trafodiadau tir, y dreth gwarediadau tirlenwi, y dreth gyngor ac ardrethi annomestig. Yn ogystal â hyn, rydym wedi cymryd cam pwysig tuag at sicrhau cyllid teg i Gymru drwy'r cyllid gwaelodol y buom yn ei drafod gyda Llywodraeth y DU. Ac yn y ddwy flynedd ddiwethaf, mae hwn wedi dechrau darparu arian ychwanegol i Gymru, a bydd yn parhau i wneud hynny yn y tymor hwy. Fodd bynnag, ni all hyn wrthbwyso effaith naw mlynedd o gyni ar ein gwasanaethau cyhoeddus, ac yn y dyfodol, rydym yn parhau'n glir mai fformiwla seiliedig ar anghenion yw'r ffordd orau o sicrhau bod pob rhan o'r DU yn cael y cyllid y mae'n ei haeddu.
Yn sail i'n gwaith ar drethi datganoledig, rydym wedi datblygu fframwaith polisi treth sy'n adeiladu ar arferion gorau rhyngwladol ac sy'n adlewyrchu ein hymrwymiad i fod yn dryloyw ynghylch datblygu polisi treth yng Nghymru. Rydym wedi sefydlu egwyddorion trethiant clir sy'n cyfrannu'n uniongyrchol at gyflawni ein hymrwymiadau llesiant a chenedlaethau'r dyfodol, ac sy'n sicrhau bod ein trethi'n helpu i gyflawni amcanion ariannol a pholisi ehangach, gan gynnwys swyddi a thwf.
Rwy'n croesawu'r cyfraniadau y mae Aelodau'r Cynulliad eisoes wedi'u gwneud i helpu i lywio'r agenda ar drethi, ac edrychaf ymlaen at eu mewnbwn parhaus i ddatblygu polisi treth Cymru ymhellach, ac rwy'n rhoi pwyslais arbennig ar ymgysylltu. Rwy'n edrych ymlaen at gynnal cynhadledd drethi Cymru ddydd Gwener, lle byddwn yn trafod y datblygiadau diweddaraf; rwy'n deall y bydd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid hefyd yn ymuno â ni yn y digwyddiad hwnnw. Mae datganoli trethi wedi dod â phenderfyniadau pwysig yn nes at bobl Cymru, gyda chyfleoedd newydd i deilwra diwygiadau i anghenion penodol ein heconomi, ein gwasanaethau cyhoeddus a'n cymdeithas. Ac mae hyn yn rhoi gallu i ni gysoni trethiant yng Nghymru â'n hamcanion polisi ehangach, fel ein huchelgeisiau ar gyfer tai a'r amgylchedd, ac wrth bennu'r cyfraddau ar gyfer ein trethi newydd, y cytunwyd arnynt gan y Senedd hon, rydym wedi ystyried yn ofalus yr angen i'n trethi fod yn deg, yn syml ac yn flaengar. Wrth gwrs, mae un peth amlwg wedi'i hepgor o'n pecyn o bwerau, sef datganoli'r doll teithwyr awyr, a argymhellwyd yn gyntaf yn 2012 gan gomisiwn Llywodraeth y DU ei hun. Ac wrth gwrs, fel y buom yn ddadlau'n ddiweddar yn y Siambr, mae'r Pwyllgor Materion Cymreig wedi galw'n ddiweddar am ddatganoli'r doll teithwyr awyr i Gymru erbyn 2021, ac roedd hwnnw'n safbwynt a gefnogwyd yn unfrydol gan y Siambr, a chaiff ei gefnogi'n gryf iawn gan y gymuned fusnes.
Ond hoffwn droi yn awr at rai o'r pwyntiau penodol a godwyd gan Mark Reckless, a'r cyntaf oedd y bwlch rhwng yr arian a godir yng Nghymru a'r arian a werir yng Nghymru. Mae'n iawn i ddweud bod y bwlch oddeutu £13 biliwn, sy'n cyfateb i tua £4,000 y pen. Ac wrth gwrs, mae dadl yno pan soniwn am annibyniaeth—a godwyd yn y Siambr yn gynharach heddiw—ac mae'n ymddangos, ar y dechrau un yn sicr, y byddai safonau byw yn gostwng yng Nghymru. Ond mae'n debyg y gallwn adael hynny ar gyfer trafodaeth lawnach ar achlysur arall. Rhan o'r her yno a'r allwedd y naill ffordd neu'r llall fyddai gwella ein sylfaen drethi, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn canolbwyntio'n fawr iawn arno. Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol, y cawsom gyfle i'w drafod yn y Pwyllgor Cyllid y bore yma, yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd, a chynhelir ymgynghoriad yn ei gylch. Daw i rym yn 2020 ac mae hynny'n caniatáu inni edrych ar hyn yn fwy hirdymor. Rwyf wedi bod yn gweithio gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am gynllunio hynny, gan fy mod yn awyddus iawn i sicrhau bod ein blaenoriaethau strategol ar gyfer y dyfodol yn rhai a fydd yn ein helpu i dyfu ein sylfaen drethi a gwneud hynny mewn un neu ddwy o ffyrdd, gan weithio ar draws y Llywodraeth gyda chyd-Aelodau ym maes addysg, er enghraifft, i sicrhau ein bod yn uwchsgilio pobl yng Nghymru ac yn caniatáu i bawb wneud y gorau o'u potensial incwm, a hefyd i ddenu pobl i Gymru sy'n mynd i fod yn creu cyfoeth, unwaith eto er mwyn gwella ein sylfaen drethi.
Mae llawer o waith wedi'i wneud ar drethi newydd. Mae pwysigrwydd cael y system yn iawn a mynd o amgylch y trac y tro cyntaf a phrofi'r peirianwaith, fel y dywedodd Mark Drakeford, yn bwysig iawn.
Mark Reckless mentioned the Office for Budget Responsibility. I know in Scotland they've got a fiscal commission, which the Welsh Government decided would be a bit over the top—for want of a better word—in Wales. In terms of building up the Welsh Government's ability to better forecast the economic situation, which Westminster has been doing for a long time and Scotland are trying to do, what work has been done in this area to make sure our forecasts are as accurate as possible?482
Soniodd Mark Reckless am y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol. Yn yr Alban gwn fod ganddynt gomisiwn cyllidol, a phenderfynodd Llywodraeth Cymru y byddai hynny'n mynd ychydig dros ben llestri, os caf ei roi felly, yng Nghymru. O ran datblygu gallu Llywodraeth Cymru i ragweld y sefyllfa economaidd yn well, fel y mae San Steffan wedi bod yn ei gwneud ers tro ac fel y mae'r Alban yn ceisio ei wneud, pa waith a wnaethpwyd yn y maes hwn i sicrhau bod ein rhagamcanion mor gywir â phosibl?
Welsh Government has an agreement with the OBR and we have a memorandum of understanding kind of agreement, which sets out what Welsh Government will require of them. Obviously, we do pay for their services, so we expect and receive a good quality service. They use the same mechanisms for undertaking their forecasting work and analysis as they do for other parts of the UK. I think it's important that we have the ability to compare across borders. I think that's very useful in helping us develop our proposals for taxes here in Wales. 483
The process surrounding the new taxes and the devolution of them was set out in the Wales Act 2014, and it is really important that we take this first opportunity to check if it is a system that is fit for purpose. Why do we not tell the UK Government exactly what we would do with the powers were we to have them? Well, that's because we really do need to consult widely. So, we can't tell the UK Government, for example, at what level we would set rates of tax or provide exact details as to how those taxes would be applied, because it would have to be subject to consultation. But the first stage, as I say, is to negotiate the Act, to transfer the relevant powers, and those discussions are ongoing. We hope to have a discussion with the Exchequer Secretary to the Treasury after the final round of discussions between officials have taken place. I hope that that won't be too far off now.484
The idea for the vacant land tax came about as a result of a call for evidence, which the previous finance Minister did, asking the people of Wales for their ideas for new taxes. He had more than 200 different taxes suggested to him, and the vacant land tax seemed like the right one to go with in the first instance, but there were another three that were narrowed down as areas that should be given some serious consideration, one of which was the tourism tax. So, we're currently looking at where it's been implemented elsewhere. The Scottish Government, for example, has committed to examining the arguments for and against a tourism tax there.485
Edinburgh council has already demonstrated its support for tourism taxes and has consulted on introducing an Edinburgh transient visitor levy—67 per cent of respondents to that thought it should be introduced at the cost of £2 a night for accommodation. Venice has a different approach; they have an entry fee of up to £9 or €10 for short-stay tourists. In New Zealand, they're also looking at the potential for a new tourism tax, but their primary aim would be to cover the cost of improved infrastructure and conservation. So, we've been clear that, at least in the first instance, our proposals that we want to consult on would be for a tourism tax, to potentially be levied at a local basis, so a local authority could decide whether or not it's something that they would wish to pursue, and then obviously we'd want to see that money ploughed back into the tourism industry then, to continue to make those areas more and more attractive to tourists.486
My colleague Vaughan Gething will be updating the Senedd in the new term on the work that's going on in terms of developing the social care levy proposals. I think this is an area where colleagues across the Chamber have a strong interest. We all recognise the serious challenges that are facing us with the increasing demand for social care, and the increasing costs of social care, and it's something where we're keen to share the information and our thinking with others, so that when we do come to setting our manifestos for next year, we're all able to do so in a well-informed way. So, there'll be a statement from Vaughan Gething in the new term, and then I'll be providing a further statement later on this year that looks at specifically the financial aspects of that.487
Disposable plastics tax—that was another area that we're currently continuing to work, in the first instance, alongside the UK Government on, and then there was the final tax of—. I think I've covered all of our taxes, actually, that we're currently looking at. I know that Mark Reckless has a particular interest in land transaction tax, particularly at the higher rate for non-residential. As he says, we don't have enough evidence yet to have any idea about the impact of having set the higher rate at the level at which we have set it, but over the course of time we will obviously have more evidence, and we will always give some real thought to the impact of decisions that we make.488
Of course, there are different reasons why businesses would seek to locate themselves and buy properties here in Wales, partly to do with the skills that we offer. Overall, land and properties are cheaper here in Wales, and that will all be part of the considerations that businesses make when they're considering where they locate themselves and which properties they buy. On the issue of the Welsh rates of income tax, Mark Reckless is right—this is a really big deal for Wales, and it probably doesn't get the attention that it deserves yet, but I think there's still lots of work to do in terms of communicating those messages with the public.489
Mae gan Lywodraeth Cymru gytundeb â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ac mae gennym fath o gytundeb memorandwm cyd-ddealltwriaeth sy'n nodi'r hyn y bydd Llywodraeth Cymru yn gofyn iddynt ei wneud. Yn amlwg, rydym yn talu am eu gwasanaethau, felly rydym yn disgwyl ac yn derbyn gwasanaeth o ansawdd da. Maent yn defnyddio'r un mecanweithiau ar gyfer cyflawni eu gwaith rhagweld a dadansoddi ag sydd ganddynt ar gyfer rhannau eraill o'r DU. Rwy'n credu ei bod yn bwysig fod gennym allu i gymharu ar draws ffiniau. Rwy'n credu bod hynny'n ddefnyddiol iawn i'n helpu i ddatblygu ein hargymhellion ar gyfer trethi yma yng Nghymru.
Nodwyd y broses sy'n ymwneud â threthi newydd a'u datganoli yn Neddf Cymru 2014, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn manteisio ar y cyfle cyntaf hwn i weld a yw'n system sy'n addas at y diben. Pam na wnawn ni ddweud wrth Lywodraeth y DU beth yn union y byddem yn ei wneud â'r pwerau pe baem yn eu cael? Wel, oherwydd bod gwir angen i ni ymgynghori'n eang. Felly, ni allwn ddweud wrth Lywodraeth y DU, er enghraifft, ar ba lefel y byddem yn gosod cyfraddau treth neu ddarparu union fanylion ynglŷn â sut y byddai'r trethi hynny'n cael eu defnyddio, oherwydd byddai'n rhaid ymgynghori ynghylch hynny. Ond y cam cyntaf, fel y dywedaf, yw negodi'r Ddeddf, trosglwyddo'r pwerau perthnasol, ac mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Gobeithiwn gael trafodaeth gydag Ysgrifennydd Siecr y Trysorlys ar ôl y rownd derfynol o drafodaethau rhwng swyddogion. Gobeithio na fydd hynny'n rhy hir yn awr.
Daeth y syniad am dreth ar dir gwag o ganlyniad i alwad am dystiolaeth gan y Gweinidog Cyllid blaenorol, a ofynnodd i bobl Cymru am eu syniadau ar gyfer trethi newydd. Awgrymwyd mwy na 200 o drethi gwahanol iddo, ac ymddangosai mai'r dreth ar dir gwag oedd yr un i'w chefnogi yn y lle cyntaf, ond cynhwyswyd tri awgrym arall fel meysydd y dylid rhoi ystyriaeth ddifrifol iddynt, ac un o'r rhain oedd y dreth dwristiaeth. Felly, ar hyn o bryd rydym yn edrych i weld ble y cafodd ei gweithredu mewn mannau eraill. Mae Llywodraeth yr Alban, er enghraifft, wedi ymrwymo i archwilio'r dadleuon o blaid ac yn erbyn treth dwristiaeth yno.
Mae cyngor Caeredin eisoes wedi dangos ei gefnogaeth i drethi twristiaeth ac wedi ymgynghori ar gyflwyno ardoll ymwelwyr dros dro yng Nghaeredin—roedd 67 y cant o'r rhai a ymatebodd i'r syniad hwnnw'n credu y dylid ei chyflwyno ar gost o £2 y noson am lety. Mae gan Fenis ddull gwahanol o weithredu; mae ganddynt ffi mynediad o hyd at £9 neu €10 ar gyfer twristiaid arhosiad byr. Yn Seland Newydd, maent hefyd yn edrych ar y potensial ar gyfer treth dwristiaeth newydd, ond eu prif nod fyddai talu cost gwella seilwaith a chadwraeth. Felly, rydym wedi bod yn glir, ar y dechrau o leiaf, mai'r argymhellion yr ydym yn awyddus i ymgynghori yn eu cylch fyddai treth dwristiaeth, i'w chodi o bosibl ar sail leol, felly gallai awdurdod lleol benderfynu a yw'n rhywbeth y byddent yn dymuno mynd ar ei drywydd ai peidio, ac yna, yn amlwg, byddem am weld yr arian hwnnw'n cael ei ailfuddsoddi yn y diwydiant twristiaeth wedyn, i barhau i wneud yr ardaloedd hynny'n fwyfwy deniadol i dwristiaid.
Bydd fy nghyd-Weinidog Vaughan Gething yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd yn y tymor newydd ar y gwaith sy'n mynd rhagddo ar ddatblygu'r cynigion ar gyfer yr ardoll gofal cymdeithasol. Rwy'n credu bod hwn yn faes y mae gan gyd-Aelodau ar draws y Siambr ddiddordeb mawr ynddo. Mae pawb ohonom yn cydnabod yr heriau difrifol sy'n ein hwynebu gyda'r galw cynyddol am ofal cymdeithasol, a chostau cynyddol gofal cymdeithasol, ac mae'n rhywbeth lle'r ydym yn awyddus i rannu'r wybodaeth a'n syniadau gydag eraill, a phan ddaw'n bryd inni osod ein maniffestos ar gyfer y flwyddyn nesaf, gall pawb ohonom wneud hynny mewn ffordd wybodus. Felly, bydd datganiad gan Vaughan Gething yn y tymor newydd, ac yna byddaf yn darparu datganiad pellach yn nes ymlaen eleni sy'n edrych yn benodol ar yr agweddau ariannol ar hynny.
Treth ar ddeunydd plastig untro—roedd hwnnw'n faes arall yr ydym yn dal i weithio arno ar hyn o bryd, yn y lle cyntaf, ochr yn ochr â Llywodraeth y DU, ac yna roedd y dreth olaf sef—. Rwy'n credu fy mod wedi cyfeirio at bob un o'r trethi yr ydym yn edrych arnynt ar hyn o bryd. Gwn fod gan Mark Reckless ddiddordeb arbennig yn y dreth trafodiadau tir, yn enwedig ar y gyfradd uwch ar gyfer eiddo amhreswyl. Fel y mae'n dweud, nid oes gennym ddigon o dystiolaeth hyd yn hyn i fod ag unrhyw syniad beth fydd effaith gosod y gyfradd uwch ar y lefel yr ydym wedi'i gosod, ond dros amser, mae'n amlwg y bydd gennym fwy o dystiolaeth, a byddwn bob amser yn rhoi ystyriaeth drylwyr i effaith y penderfyniadau a wnawn.
Wrth gwrs, mae gwahanol resymau pam y byddai busnesau'n ceisio lleoli a phrynu eiddo yma yng Nghymru, yn rhannol yn ymwneud â'r sgiliau sydd gennym i'w cynnig. At ei gilydd, mae tir ac eiddo'n rhatach yma yng Nghymru, a bydd hynny i gyd yn rhan o ystyriaethau busnesau wrth iddynt ystyried ble i leoli a pha eiddo y maent yn ei brynu. O ran cyfraddau treth incwm Cymreig, mae Mark Reckless yn iawn—mae hyn yn bwysig iawn i Gymru, ac nid yw'n cael y sylw y mae'n ei haeddu eto yn ôl pob tebyg, ond rwy'n credu bod llawer o waith i'w wneud o hyd o ran cyfleu'r negeseuon hynny i'r cyhoedd.
We spoke yesterday about the wage numbers that have come out at a UK level—about 3.6 per cent growth, higher than expected. The Minister rightly talks about public sector wages, but does she also recognise that those higher wages are likely to lead through to a higher take from the Welsh rates of income tax? At the supplementary budget, we got six months more of information. We knew what the last year was fully rather than being a projection, and we've got the beginning of this year's numbers. Isn't it surprising that there was no change in the forecast for Welsh rates of income tax, and perhaps does that reflect not yet having systems fully in place in terms of the integration with the OBR and the iteration of the forecasts?490
Buom yn siarad ddoe am y ffigurau cyflogau sydd wedi dod allan ar lefel y DU—tua 3.6 y cant o dwf, sy'n uwch na'r disgwyl. Mae'r Gweinidog yn llygad ei lle'n sôn am gyflogau'r sector cyhoeddus, ond a yw hefyd yn cydnabod bod y cyflogau uwch hynny'n debygol o arwain at fwy o dderbyniadau o'r cyfraddau treth incwm Cymreig? Yn y gyllideb atodol, cawsom chwe mis yn rhagor o wybodaeth. Cawsom wybod beth oedd y flwyddyn ddiwethaf yn llawn yn hytrach na rhagolwg, ac mae gennym ffigurau ar gyfer dechrau eleni. Onid yw'n syndod na fu newid yn y rhagolwg ar gyfer y cyfraddau treth incwm Cymreig, ac efallai fod hynny'n adlewyrchu'r ffaith nad oes gennym systemau ar waith yn llawn eto ar gyfer integreiddio â'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol a ffurf y rhagolygon?
We wouldn't expect to see changes at this point in the year, because obviously, as you say, we don't have the level of detail that we have, and we've set our Welsh rates of income tax at the same level as they have in England. We've been really clear, and I'll reiterate it in the Chamber today, that we would have no intention of changing those Welsh rates of income tax between now and the Assembly elections. I think it's for all of our parties to consider what our offer is to the people of Wales. Mark Reckless asked about what the change would be in terms of a 1 per cent change in the basic rate, for example. Well, for every 1 per cent we're looking at £200 million, so if you were to reduce tax by 1 per cent, then it would be a £200 million cut, or increase by 1 per cent, a £200 million increase. Then I think there are debates to have with the public then as to what people are prepared either to lose, or what they would be prepared to pay for to gain. I think that that will add a certain new element, definitely, to our Assembly elections next time.491
Then, finally, I suppose, what is the vision for Welsh taxes? Well, we set out the vison, certainly in the early years, in our tax policy framework, which is underpinned by principles about revenues being there to support our public services, and to do so in as fair a way as possible. Taxes should always be as simple and clear and stable as possible, and of course they should link directly and contribute directly to our well-being of future generations Act goal of creating a more equal Wales. If Members are keen to know more of the detail of that, then we have our tax policy work plan, which is part of an annual policy development cycle, and in February we announced the plan for this year. But at all points throughout the year we're really keen to engage with anybody who has an interest in taxes in Wales in order to continue to develop our thinking and explore new ideas, and always seeking to improve the things that we're already doing.492
I think I've just about used up my time talking about tax, and, as always, it's been a pleasure. 493
Ni fyddem yn disgwyl gweld newidiadau ar hyn o bryd yn ystod y flwyddyn, oherwydd yn amlwg, fel y dywedwch, nid oes gennym y manylder sydd ei angen, ac rydym wedi gosod ein cyfraddau treth incwm Cymreig ar yr un lefel ag sydd ganddynt yn Lloegr. Rydym wedi bod yn glir iawn, ac fe ailadroddaf hyn yn y Siambr heddiw, na fyddai gennym unrhyw fwriad o newid y cyfraddau treth incwm Cymreig rhwng nawr ac etholiadau'r Cynulliad. Rwy'n credu mai mater i bob un o'n pleidiau yw ystyried beth yw ein cynnig i bobl Cymru. Gofynnodd Mark Reckless beth fyddai'r newid yn nhermau newid o 1 y cant yn y gyfradd sylfaenol, er enghraifft. Wel, am bob 1 y cant rydym yn edrych ar £200 miliwn felly pe baech yn gostwng y dreth 1 y cant, byddai'n doriad o £200 miliwn, neu byddai cynnydd o 1 y cant yn arwain at gynnydd o £200 miliwn. Rwy'n credu hefyd fod yna ddadleuon i'w cael gyda'r cyhoedd ynglŷn â beth y mae pobl yn barod i'w golli, neu beth y byddent yn fodlon talu am ei gael. Credaf y bydd hynny'n bendant yn ychwanegu elfen newydd i'n hetholiadau Cynulliad y tro nesaf.
Yna, yn olaf, mae'n debyg, beth yw'r weledigaeth ar gyfer trethi Cymru? Wel, rydym yn gosod y weledigaeth, yn sicr yn y blynyddoedd cynnar, yn ein fframwaith polisi treth, sy'n seiliedig ar egwyddorion ynglŷn â bod refeniw yno i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus, ac i wneud hynny mewn ffordd mor deg â phosibl. Dylai trethi fod mor syml a chlir a sefydlog â phosibl bob amser, ac wrth gwrs dylent gysylltu'n uniongyrchol a chyfrannu'n uniongyrchol at ein nod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol o greu Cymru fwy cyfartal. Os yw'r Aelodau'n awyddus i wybod mwy o fanylion hynny, mae gennym ein cynllun gwaith ar bolisi treth sy'n rhan o gylch datblygu polisi blynyddol, ac ym mis Chwefror cyhoeddasom y cynllun ar gyfer eleni. Ond ar bob adeg yn ystod y flwyddyn rydym yn awyddus iawn i ymgysylltu ag unrhyw un sydd â diddordeb mewn trethi yng Nghymru er mwyn parhau i ddatblygu ein syniadau ac archwilio syniadau newydd, a cheisio gwella bob amser y pethau yr ydym yn eu gwneud eisoes.
Rwy'n meddwl fy mod wedi defnyddio fy amser yn siarad am drethi, ac fel bob amser, mae wedi bod yn bleser.
Thank you very much. Thank you, Minister. That brings today's proceedings, and in fact the term's proceedings, to a close. Thank you.494
Diolch yn fawr iawn. Diolch ichi, Weinidog. Daw hynny â thrafodion heddiw, a thrafodion y tymor mewn gwirionedd, i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:40.
The meeting ended at 18:40.