Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/06/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Alun Davies.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Economy and Transport, and the first question is from Alun Davies.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gysylltiadau trafnidiaeth â gwasanaethau allweddol ym Mlaenau Gwent? OAQ54016
1. Will the Minister make a statement on transport links to key services in Blaenau Gwent? OAQ54016
Yes, of course. Transport links are vital to our economy, and we are committed to ensuring a modern and integrated transport system with improved links to key services across the whole of Wales, including, of course, Blaenau Gwent.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae cysylltiadau trafnidiaeth yn hanfodol i'n heconomi, ac rydym wedi ymrwymo i sicrhau system drafnidiaeth fodern ac integredig gyda gwell cysylltiadau â gwasanaethau allweddol ledled Cymru, gan gynnwys Blaenau Gwent wrth gwrs.
I'm grateful to the Minister for that answer. The Minister will be aware of the record-breaking investment we are seeing in the health service for Blaenau Gwent and the whole of south-east Wales. He will be aware of the £350 million investment in the new Grange University Hospital serving Blaenau Gwent and other parts of south-east Wales. He'll also be aware that, as we deliver these world-class services, we need to ensure that people have strong, robust and reliable transport services to enable them to access the new hospital and the services that it delivers. Can he reassure me and people in Blaenau Gwent this afternoon that the Welsh Government is working collectively—himself as the transport Minister, working with the health Minister, and others—to ensure that, when this new hospital is opened, we will be able to access those services, that there will be the transport links in place, and that we will be able to enjoy the benefits of world-class healthcare, brought to us by this Welsh Labour Government?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'r buddsoddiad mwy nag erioed a welwn yn y gwasanaeth iechyd ar gyfer Blaenau Gwent, a de-ddwyrain Cymru i gyd. Fe fydd yn ymwybodol o'r buddsoddiad o £350 miliwn yn Ysbyty Prifysgol Grange, sy’n ysbyty newydd ac sy'n gwasanaethu Blaenau Gwent a rhannau eraill o dde-ddwyrain Cymru. Fe fydd yn gwybod hefyd, wrth i ni ddarparu'r gwasanaethau o'r radd flaenaf, fod angen i ni sicrhau bod gan bobl wasanaethau trafnidiaeth cadarn a dibynadwy, i'w galluogi i gael mynediad at yr ysbyty newydd a'r gwasanaethau y mae'n eu darparu. A all roi sicrwydd i mi a phobl Blaenau Gwent y prynhawn yma fod Llywodraeth Cymru yn gweithio’n gyfunol—ef ei hun fel Gweinidog trafnidiaeth yn gweithio gyda'r Gweinidog iechyd ac eraill—i sicrhau, pan fydd yr ysbyty newydd hwn yn agor, y gallwn ddefnyddio’r gwasanaethau hynny, y bydd y cysylltiadau trafnidiaeth yn weithredol, ac y gallwn fwynhau manteision gofal iechyd o'r radd flaenaf, wedi’u darparu ar ein cyfer gan y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru?
Alun Davies makes an incredibly important point—that social infrastructure and transport infrastructure, and the services provided by the NHS, education, and services provided through transport providers, are integrated and planned together. And I am aware of the concern that the local Member has outlined this afternoon. I am already in discussions with the health Minister concerning public transport links to the Grange hospital. And I would also urge the local authority to ensure that it uses the bus services support grant, in addition to its own revenue support grant, wisely, to assist people in getting to and from non-emergency appointments. I'm also pleased to be able to say that we'll be testing innovative forms of integrated responsive bus travel in the Valleys, and the trial will very much focus on non-emergency patient transport.
Mae Alun Davies yn gwneud pwynt hynod o bwysig—fod seilwaith cymdeithasol a seilwaith trafnidiaeth, a'r gwasanaethau a ddarperir gan y GIG, addysg, a gwasanaethau a ddarperir drwy ddarparwyr trafnidiaeth, wedi’u hintegreiddio a'u cynllunio gyda'i gilydd. Ac rwy'n ymwybodol o'r pryder y mae'r Aelod lleol wedi'i amlinellu y prynhawn yma. Rwyf eisoes yn trafod gyda'r Gweinidog iechyd ynghylch cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus ag ysbyty Grange. A buaswn hefyd yn annog yr awdurdod lleol i sicrhau ei fod yn defnyddio'r grant cynnal gwasanaethau bysiau, yn ogystal â'i grant cynnal refeniw ei hun, yn ddoeth er mwyn cynorthwyo pobl i ddod i apwyntiadau nad ydynt yn rhai brys. Rwyf hefyd yn falch o allu dweud y byddwn yn profi mathau arloesol o wasanaethau bws ymatebol integredig yn y Cymoedd, a bydd y treial yn canolbwyntio'n fawr ar gludiant cleifion mewn achosion nad ydynt yn rhai brys.
Minister, I just heard your reply to Alun Davies's question, and it is very encouraging. One of the biggest concerns raised by the people living in the Valleys' communities of my region is the provision or frequency of bus services in their areas. Flexible and accessible community transport services can play an important role in helping people to reach key services, especially when their needs are not met by public transport. Minister, what plan does the Welsh Government have to increase transport support for community transport services, through the bus services support grant to local authorities? Thank you.
Weinidog, clywais eich ateb i gwestiwn Alun Davies yn awr, ac mae'n galonogol iawn. Un o'r pryderon mwyaf a fynegwyd gan y bobl sy'n byw yng nghymunedau’r Cymoedd yn fy rhanbarth yw darpariaeth neu amlder gwasanaethau bws yn eu hardaloedd. Gall gwasanaethau cludiant cymunedol hyblyg a hygyrch chwarae rhan bwysig yn helpu pobl i gyrraedd gwasanaethau allweddol, yn enwedig pan na fydd trafnidiaeth gyhoeddus yn diwallu eu hanghenion. Weinidog, pa gynllun sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu cymorth trafnidiaeth ar gyfer gwasanaethau cludiant cymunedol, drwy'r grant cynnal gwasanaethau bysiau i awdurdodau lleol? Diolch.
Well, Mohammad Asghar raises an incredibly important point about the value of community transport, particularly in rural areas. And we're very clear with local authorities, when we issue the bus services support grant, that a degree of that grant should be retained and utilised to support community transport. Mohammad Asghar will also be aware of the package of reforms that we've been consulting on, and the proposals for legislation, and, alongside this, the various trials that are to commence across Wales looking at demand-responsive transport. And it's my view that demand-responsive transport, working in tandem with community transport services, could offer solutions across the length and breadth of Wales that, to date, have not been deployed. But it will require those radical reforms that are outlined in the White Paper.
Wel, mae Mohammad Asghar yn nodi pwynt hynod o bwysig am werth cludiant cymunedol, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Ac rydym yn glir iawn gydag awdurdodau lleol, pan fyddwn yn dosbarthu'r grant cynnal gwasanaethau bysiau, y dylid cadw a defnyddio rhywfaint o'r grant i gefnogi cludiant cymunedol. Bydd Mohammad Asghar hefyd yn ymwybodol o'r pecyn o ddiwygiadau y buom yn ymgynghori arnynt, a'r argymhellion ar gyfer deddfwriaeth, ac ochr yn ochr â hyn, yr amrywiol dreialon a fydd yn dechrau ledled Cymru i edrych ar drafnidiaeth ar alw. Ac yn fy marn i, gallai'r drafnidiaeth ar alw honno, yn gweithio ar y cyd â gwasanaethau cludiant cymunedol, gynnig atebion ledled Cymru nad ydynt wedi cael eu defnyddio hyd yma. Ond bydd angen y diwygiadau radical a amlinellwyd yn y Papur Gwyn.
Cabinet Minister, is it not true that one cannot speak about transport links to Blaenau Gwent without discussing the rail link of the Ebbw Vale line into Newport? I know that the Member for Blaenau Gwent has dismissed this as unimportant for his constituents, but I see it as a vital part of the overall connectivity of the region. Could the Cabinet Minister, therefore, update us on any progress being made with regard to this link? After all, the people of Blaenau Gwent and the surrounding area have been waiting close to 10 years to see this put in place.
Weinidog y Cabinet, onid yw'n wir na all rhywun siarad am gysylltiadau trafnidiaeth â Blaenau Gwent heb drafod cyswllt rheilffordd Glynebwy i Gasnewydd? Gwn fod yr Aelod dros Flaenau Gwent wedi diystyru hyn fel rhywbeth nad yw’n bwysig i'w etholwyr, ond rwy'n ei weld fel rhan hanfodol o gysylltedd cyffredinol y rhanbarth. A allai Gweinidog y Cabinet roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni felly ar unrhyw gynnydd sy'n cael ei wneud mewn perthynas â’r cyswllt hwn? Wedi'r cyfan, mae pobl Blaenau Gwent a'r ardal gyfagos wedi bod yn aros bron i 10 mlynedd i weld hyn yn cael ei roi ar waith.
Can I thank the Member for the question and say that I am acutely aware of the tension that exists across various communities insofar as rail links are concerned on the Ebbw line? And that's why we are committed to taking forward plans to introduce four trains per hour as soon as we possibly can do on the Ebbw Vale line. And it's something that I've been working very closely with the local Member, Alun Davies, on for some time. But I can tell the Member today that we are committed to introduce an hourly service between Ebbw Vale town and Newport from 2021. I'm also pleased to say that brand-new trains will be introduced on the services through Blaenau Gwent during 2022, and this will provide, obviously, increased capacity and level boarding. Those brand-new trains, Llywydd, will provide a massive increase in capacity for passengers, with a total capacity of 425. That compares to today's 292.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn, a dweud fy mod yn ymwybodol iawn o'r tensiwn sy'n bodoli mewn gwahanol gymunedau ynghylch cysylltiadau rheilffordd ar reilffordd Glynebwy? A dyna pam ein bod wedi ymrwymo i fwrw ymlaen â chynlluniau i gyflwyno pedwar trên yr awr cyn gynted ag y gallwn ar reilffordd Glynebwy. Ac mae'n rhywbeth y bûm yn gweithio'n agos iawn gyda'r Aelod lleol, Alun Davies, arno ers peth amser. Ond gallaf ddweud wrth yr Aelod heddiw ein bod wedi ymrwymo i gyflwyno gwasanaeth bob awr rhwng tref Glynebwy a Chasnewydd o 2021 ymlaen. Rwyf hefyd yn falch o ddweud y bydd trenau newydd sbon yn cael eu cyflwyno ar gyfer y gwasanaethau drwy Flaenau Gwent yn ystod 2022, a bydd hyn, yn amlwg, yn cynyddu capasiti a threnau ar lefel y platfform. Lywydd, bydd y trenau newydd sbon hyn yn darparu lle i lawer mwy o deithwyr, gyda chyfanswm capasiti o 425, o gymharu â 292 heddiw.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau trenau yng ngorllewin Cymru? OAQ53980
2. Will the Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to improve train services in west Wales? OAQ53980
Yes, of course. As well as commitments made through the new rail franchise and the development of integrated transport interchanges, we are working with the Secretary of State for Wales to push for additional services to west Wales and investment from UK Government in the rail infrastructure that will, in turn, lead to additional capacity, faster journey times, and, of course, new stations.
Gwnaf, wrth gwrs. Yn ogystal ag ymrwymiadau a wnaethpwyd drwy'r fasnachfraint reilffyrdd newydd a datblygiad cyfnewidfeydd trafnidiaeth integredig, rydym yn gweithio gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru i wthio am wasanaethau ychwanegol i orllewin Cymru a buddsoddiad gan Lywodraeth y DU yn y seilwaith rheilffyrdd a fydd yn ei dro yn arwain at gapasiti ychwanegol, amseroedd teithio cyflymach, a gorsafoedd newydd wrth gwrs.
Minister, I've raised the issue of Milford Haven train station in my constituency on several occasions with successive Welsh Governments over the years. Now, this train station is being used by an ever-increasing number of cruise ship visitors and tourists each year, and although improvements have been promised in recent years, it's currently deteriorating and in a very poor state of repair. Given its strategic importance to Pembrokeshire and, indeed, to west Wales, what plans does the Government have to help to improve Milford Haven train station in the future?
Weinidog, rwyf wedi codi mater gorsaf drenau Aberdaugleddau yn fy etholaeth ar sawl achlysur gyda Llywodraethau Cymru olynol dros y blynyddoedd. Nawr, mae'r orsaf drenau hon yn cael ei defnyddio gan nifer cynyddol o ymwelwyr llongau mordeithio a thwristiaid bob blwyddyn, ac er bod gwelliannau wedi cael eu haddo yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae'n dirywio ar hyn o bryd ac mewn cyflwr gwael iawn. O ystyried ei phwysigrwydd strategol i sir Benfro, ac i orllewin Cymru yn wir, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i helpu i wella gorsaf drenau Aberdaugleddau yn y dyfodol?
Paul Davies makes the valuable point that train stations often form the gateway of many communities, particularly tourist destinations, and therefore must be appealing in the way that they are presented and must have modern services contained within them. Of course, investment in rail infrastructure is a responsibility of UK Government, but as a result of the negotiations that took place during the procurement exercise for the new Wales and borders franchise, we were able to agree to a £200 million investment in stations across the network. That £200 million over the next 15 years compares very favourably to the £600,000 that was spent in total by the previous franchise holder in the last 15 years, and that £200 million will go a long way to reintroducing business opportunities into many stations that have rooms that are locked up and closed off. It will enhance the visitor economy through making train stations more appealing, more desirable places in which to invest, and we're also looking, where and whenever possible, alongside Visit Wales, to utilise train stations to promote rural economies and the visitor economy of Wales, and I can assure the Member that the stations that are contained within his area will benefit from investment, and that Milford Haven station will, of course, be a beneficiary of the £200 million that will be invested in stations.
Mae Paul Davies yn gwneud pwynt gwerthfawr fod gorsafoedd trên yn aml yn borth i lawer o gymunedau, yn enwedig cyrchfannau twristiaid, ac felly bod yn rhaid iddynt fod yn atyniadol o ran eu golwg a chynnwys gwasanaethau modern. Wrth gwrs, cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd, ond o ganlyniad i'r trafodaethau a gynhaliwyd yn ystod yr ymarfer caffael ar gyfer masnachfraint newydd Cymru a'r gororau, llwyddasom i gytuno ar fuddsoddiad o £200 miliwn mewn gorsafoedd ar draws y rhwydwaith. Mae'r £200 miliwn hwnnw dros y 15 mlynedd nesaf yn cymharu'n ffafriol iawn â'r cyfanswm o £600,000 a wariwyd gan ddeiliad blaenorol y fasnachfraint dros y 15 mlynedd diwethaf, a bydd y £200 miliwn yn gwneud llawer i ailgyflwyno cyfleoedd busnes mewn llawer o orsafoedd sydd ag ystafelloedd na chânt eu defnyddio. Bydd yn gwella'r economi ymwelwyr drwy sicrhau bod gorsafoedd trenau yn llefydd mwy atyniadol, mwy dymunol i fuddsoddi ynddynt, ac rydym hefyd yn chwilio am gyfleoedd lle bynnag y bo modd ochr yn ochr â Croeso Cymru, i ddefnyddio gorsafoedd trenau i hyrwyddo economïau gwledig ac economi ymwelwyr Cymru, a gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y gorsafoedd yn ei ardal yn elwa o fuddsoddiad, ac y bydd gorsaf Aberdaugleddau, wrth gwrs, yn cael budd o'r £200 miliwn a fuddsoddir yn y gorsafoedd.
Minister, last month I raised with you the issue of frequency of services stopping at request stops like Kidwelly station. I wonder if you've had an opportunity yet to raise some of those questions with the provider. There's also an issue about, where request stops are available, how easy it is for passengers to make that request and how aware passengers are of how to do that. So, can I press you again to have further conversations with Transport for Wales? I'm sure their intentions here are good, but we won't persuade people to use those public transport services unless we make it as easy as possible for them to do so, and the representations that I'm receiving from constituents along that line, particularly where you have got the request stop issue, is that it isn't always easy, that you don't always get the guard coming through quickly enough to be able to make that request, or you may not even know that that's how you can make the request. So, is there something further that we can do with Transport for Wales to make that easier?
Weinidog, y mis diwethaf gofynnais i chi ynglŷn ag amlder y gwasanaethau sy'n stopio mewn arosfannau ar gais megis gorsaf Cydweli. Tybed a ydych wedi cael cyfle eto i drafod rhai o'r cwestiynau hynny gyda'r darparwr. Lle mae arosfannau ar gais ar gael, mae yna gwestiwn hefyd ynglŷn â pha mor hawdd yw hi i deithwyr wneud y cais a pha mor ymwybodol yw teithwyr o sut i wneud hynny. Felly, a gaf fi bwyso arnoch eto i gael trafodaethau pellach gyda Trafnidiaeth Cymru? Rwy'n siŵr fod eu bwriadau'n dda, ond ni lwyddwn i berswadio pobl i ddefnyddio'r gwasanaethau trafnidiaeth gyhoeddus hynny oni bai ein bod yn ei gwneud mor hawdd â phosibl iddynt wneud hynny, ac mae'r sylwadau a gaf gan etholwyr sy'n byw ger y rheilffordd honno, yn enwedig lle mae gennych y broblem gyda'r arosfan ar gais, yn dangos nad yw hi bob amser yn hawdd, nad yw'r gard yn dod drwodd yn ddigon cyflym bob amser i allu gwneud y cais, neu efallai nad ydych yn gwybod mai dyna sut y gallwch wneud y cais. Felly, a oes rhywbeth pellach y gallwn ei wneud gyda Trafnidiaeth Cymru i wneud hynny'n haws?
I'd like to thank Helen Mary Jones for the question, and I'd agree with her that we should be working very closely with Transport for Wales to ensure that all passengers are aware of how to request stops. In addition, we will liaise with community rail partnerships—we're investing more money in those partnerships in this rail franchise period—and we'll also work with station adoption groups as well to ensure that all relevant authorities and passenger groups are aware of how to go about ensuring that they can stop at requested stations
Hoffwn ddiolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn, a buaswn yn cytuno â hi y dylem weithio'n agos iawn gyda Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod pob teithiwr yn gwybod sut i wneud cais i stopio mewn arosfannau ar gais. Yn ogystal, byddwn yn cysylltu â phartneriaethau rheilffordd cymunedol—rydym yn buddsoddi mwy o arian yn y partneriaethau hynny dros gyfnod y fasnachfraint reilffyrdd hon—a byddwn hefyd yn gweithio gyda grwpiau mabwysiadu gorsafoedd i sicrhau bod pob awdurdod a grŵp teithwyr perthnasol yn ymwybodol o sut i fynd ati i sicrhau y gallant stopio mewn gorsafoedd ar gais.
Minister, the Tories actually promised to deliver electrification to Swansea, which would definitely have improved services further west than Swansea. Now, we all know they reneged on that promise and as such, services west of Cardiff will not have UK Government support for any infrastructure work and modernisation. Now, that gives the wider impression that anything west of Cardiff is also not open for business and not interested in investors from the UK Government. When the new Prime Minister is elected, whoever that may be, will you therefore make a commitment to actually seek to get them to do another u-turn and actually honour their commitment so that we can see electrification to Swansea, which then improves the links to the west, but also perhaps we ask them to make sure that they also follow Welsh Labour's calls that Wales is open for business to all investors?
Weinidog, fe addawodd y Torïaid ddarparu trydaneiddio i Abertawe, rhywbeth a fyddai'n sicr wedi gwella gwasanaethau ymhellach i'r gorllewin nag Abertawe. Nawr, gŵyr pawb ohonom eu bod wedi torri'r addewid hwnnw ac o'r herwydd, ni fydd gwasanaethau i'r gorllewin o Gaerdydd yn cael cymorth gan Lywodraeth y DU ar gyfer unrhyw waith seilwaith na moderneiddio. Nawr, mae hynny'n rhoi'r argraff ehangach nad yw unrhyw beth i'r gorllewin o Gaerdydd yn agored i fusnes chwaith ac nad oes diddordeb mewn buddsoddwyr gan Lywodraeth y DU. Pan etholir y Prif Weinidog newydd, pwy bynnag y bo, a wnewch chi ymrwymo felly i geisio'u cael i wneud tro pedol arall a chadw eu hymrwymiad mewn gwirionedd er mwyn inni allu gweld trydaneiddio i Abertawe, sydd wedyn yn gwella'r cysylltiadau â'r gorllewin, ond hefyd efallai y gallem ofyn iddynt sicrhau eu bod yn gwrando ar alwadau Llafur Cymru fod Cymru'n agored i fusnes i bob buddsoddwr?
I thank David Rees for his question and I agree with his points. Obviously Wales has been short-changed for some time now and I'll continue to press for fair funding from UK Government, and I'd ask for the support of all Assembly Members in this regard.
I don't think we need to wait until there is a new Prime Minister to demand that we have responsibilities and funding for rail infrastructure devolved, because Keith Williams is carrying out a root-and-branch review of Britain's railways right now and that provides an opportunity to reform the railway system and services across the UK and create a fully integrated public transport network that Wales needs. Our expectation is for the Williams review to set out a very clear pathway for further devolution for Wales, and, as I say, I'd be very grateful for the support of Assembly Members in our call for that.
Diolch i David Rees am ei gwestiwn ac rwy'n cytuno â'i bwyntiau. Yn amlwg, mae Cymru wedi cael cam ers cryn amser bellach a byddaf yn parhau i bwyso am gyllid teg gan Lywodraeth y DU, a hoffwn ofyn am gefnogaeth pob Aelod Cynulliad yn hyn o beth.
Nid wyf yn credu bod angen aros nes y gwelwn Brif Weinidog newydd i fynnu ein bod yn cael cyfrifoldebau a chyllid ar gyfer y seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli, oherwydd mae Keith Williams yn cynnal adolygiad gwraidd a brig o reilffyrdd Prydain ar hyn o bryd ac mae hwnnw'n rhoi cyfle i ddiwygio'r system reilffyrdd a gwasanaethau ledled y DU a chreu'r rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus cwbl integredig sydd ei angen ar Gymru. Rydym yn disgwyl y bydd adolygiad Williams yn gosod llwybr clir iawn ar gyfer datganoli pellach i Gymru, ac fel y dywedais, buaswn yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth Aelodau'r Cynulliad wrth alw am hynny.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Bethan Sayed.
Questions now from party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Bethan Sayed.
Diolch yn fawr iawn. Given that Wales is currently facing potentially turbulent economic times, as we discussed only yesterday, with the potential closure of Ford, we believe here that we should do as much as possible to diversify the Welsh economy—for example, developing infrastructure so that, as a country, we can offer our businesses the ability to take advantage of emerging global markets. Can the Minister outline what the Welsh Government is doing to diversify the Welsh economy under his leadership?
Diolch yn fawr iawn. O ystyried bod Cymru ar hyn o bryd yn wynebu cyfnod economaidd a allai fod yn gythryblus, fel y trafodasom ddoe ddiwethaf, gyda'r posibilrwydd y bydd Ford yn cau, credwn yn y fan hon y dylem wneud cymaint ag y gallwn i arallgyfeirio economi Cymru—er enghraifft, datblygu seilwaith er mwyn i ni fel gwlad allu cynnig y gallu i'n busnesau fanteisio ar farchnadoedd byd-eang sy'n dod i'r amlwg. A all y Gweinidog amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i arallgyfeirio economi Cymru o dan ei arweinyddiaeth?
Yes, of course. This is an incredibly important matter to consider as we approach EU exit date. It's absolutely essential that we look at whether we need to turn the dial on the actions contained within the Welsh Government's economic action plan, specifically with regard to decarbonisation and futureproofing businesses. In many respects, Wales has a diverse economy compared to the UK, where manufacturing is at a very, very low level indeed and where there is a very heavy reliance on the service sector, particularly in certain geographical parts of the UK. It's my belief that, given the investment we've made over many years since devolution, the economy is in a strong position.
We will go on ensuring that we grow small and micro-sized firms so that we encourage the growth of medium-sized firms, and that, wherever possible, we encourage businesses to embrace modern technology and modern ways of working. But our actions in the economic action plan were specifically designed to deal with the challenges of the automation industry 4.0 and Brexit. They are there; we are dealing with them. We are delivering on those actions and, as a consequence, we do now have an unemployment rate that is at, or around, record low levels.
Gallaf, wrth gwrs. Mae hwn yn fater eithriadol o bwysig i'w ystyried wrth i ni nesáu at ddyddiad gadael yr UE. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn ystyried a oes angen inni ddwysáu'r camau sydd wedi'u cynnwys yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru, yn benodol mewn perthynas â datgarboneiddio a diogelu busnesau ar gyfer y dyfodol. Mewn sawl ffordd, mae gan Gymru economi amrywiol o gymharu â'r DU, lle mae gweithgynhyrchu ar lefel isel iawn yn wir a lle mae dibyniaeth fawr iawn ar y sector gwasanaethau, yn enwedig mewn rhai rhannau daearyddol o'r DU. O gofio'r buddsoddiad a wnaethom dros flynyddoedd lawer ers datganoli, mae'r economi mewn sefyllfa gref yn fy marn i.
Byddwn yn parhau i sicrhau ein bod yn tyfu cwmnïau bach a microfusnesau er mwyn inni annog twf cwmnïau canolig eu maint, a lle bynnag y bo'n bosibl, ein bod yn annog busnesau i groesawu technoleg fodern a ffyrdd modern o weithio. Ond cafodd ein gweithredoedd yn y cynllun gweithredu economaidd eu cynllunio'n benodol i ymdrin â heriau'r diwydiant awtomeiddio 4.0 a Brexit. Maent yno; rydym yn ymdrin â hwy. Rydym yn cyflawni'r camau hynny ac o'r herwydd, erbyn hyn mae gennym gyfradd ddiweithdra sydd ar lefel is nag erioed, neu o gwmpas hynny.
Thank you very much for that answer, and I recognise the work on decarbonisation, but I wanted to focus on digital, and I think that Wales is unprepared for, potentially, the next industrial revolution. We led the last one, but we are still lagging behind in this regard. Just to give you an example, there are large sections of society that even struggle to get 3G coverage as opposed to coverage in any other shape or form. And, of course, these are many rural areas, but agri-tech is stopped in its tracks by virtue of the fact that they don't even have that basic coverage.
So, we already have a lot of this infrastructure in Wales. The investment packages exist through the city deals, and the UK Government's £200 million rural fibre fund. So, we think that Transport for Wales, believe it or not, can act as an enabler for the creation of interconnected, international 5G fibre and space technologies infrastructure for Wales, and the cost of a national digital infrastructure could be in the region of £110 million, with the potential for half of this being covered by the UK Government's rural fibre fund.
So, this isn't just about the digital infrastructure in and of itself; it's about positioning Wales at the forefront of new industries. So, what steps are you taking in relation to digital infrastructure to facilitate the development of new industries, which, at the moment, are lagging purely because that isn't in existence?
Diolch yn fawr am yr ateb hwnnw, ac rwy'n cydnabod y gwaith ar ddatgarboneiddio, ond roeddwn am ganolbwyntio ar faterion digidol, a chredaf efallai nad yw Cymru'n barod ar gyfer y chwyldro diwydiannol nesaf. Arweiniasom y chwyldro diwydiannol diwethaf, ond rydym yn dal i fod ar ei hôl hi yn hyn o beth. I roi enghraifft i chi, mae rhannau helaeth o'r gymdeithas sy'n ei chael hi'n anodd cael signal 3G hyd yn oed, heb sôn am signal mewn unrhyw siâp neu ffurf arall. Ac wrth gwrs, ceir llawer o ardaloedd gwledig, ond mae technoleg amaethyddol yn cael ei rhwystro'n llwyr yn sgil y ffaith nad oes ganddynt y signal sylfaenol hwnnw.
Felly, mae gennym lawer o'r seilwaith hwn yng Nghymru eisoes. Mae'r pecynnau buddsoddi'n bodoli drwy'r bargeinion dinesig, a chronfa ffeibr gwledig £200 miliwn Llywodraeth y DU. Felly, credwn y gall Trafnidiaeth Cymru, credwch neu beidio, fod yn gyfrwng i greu seilwaith technoleg ffeibr 5G a thechnoleg ofod sy'n rhyngwladol a chydgysylltiedig ar gyfer Cymru, ac y gallai cost seilwaith digidol cenedlaethol fod oddeutu £110 miliwn, gyda'r posibilrwydd y bydd hanner y cyllid hwn yn dod o dan gronfa ffeibr gwledig Llywodraeth y DU.
Felly, nid ymwneud yn unig â'r seilwaith digidol y mae hyn; mae'n ymwneud â lleoli Cymru ar flaen y gad mewn diwydiannau newydd. Felly, pa gamau rydych yn eu cymryd mewn perthynas â seilwaith digidol i hwyluso datblygiad diwydiannau newydd sydd ar hyn o bryd yn llusgo ar ei hôl hi a hynny'n unig am nad yw'r seilwaith hwnnw'n bodoli?
When we were developing the economic action plan, we looked at how best we could drive innovation across Wales in order to drive up productivity rates. And we found that, in similar-sized countries with an economy similar to Wales, it's the diffusion of innovation rather than the development of new innovation that will enable an economy to advance. Therefore, we designed specifically the calls to action around the need for businesses to embrace digitisation. And it's through the prism of the calls to action that businesses now draw down funding. In addition to this, there is, of course, a digital exploitation endeavour that is being led by my deputy, Lee Waters, and I think the Member makes a really valuable point about the potential role of Transport for Wales as well. We've already tasked Transport for Wales to look at how it can encourage the market, the private sector, to deploy electric charging points across Wales, utilising the public asset of railway stations. And I think, moving forward, as we transfer more functions to Transport for Wales, we'll be able to look at them working in even more innovative spaces.
I think I should point out as well, though, that in terms of digital infrastructure and the exploitation of it, the north Wales growth deal—I know the Member mentioned growth deals and city deals as a vehicle for this purpose—has as its priority intervention a major digital programme, and I think that should be welcomed.
Pan oeddem yn datblygu'r cynllun gweithredu economaidd, edrychasom ar y ffordd orau o hybu arloesedd ledled Cymru er mwyn hybu cyfraddau cynhyrchiant. Ac mewn gwledydd o faint tebyg gydag economi debyg i Gymru, gwelsom mai tryledu arloesedd yn hytrach na datblygu arloesedd newydd sy'n mynd i alluogi economi i symud ymlaen. Felly, rydym wedi cynllunio'n benodol y galwadau i weithredu ar yr angen i fusnesau groesawu digideiddio. A thrwy brism y galwadau i weithredu y mae busnesau bellach yn hawlio cyllid. Yn ogystal â hyn wrth gwrs, mae yna ymdrech ddatblygu digidol sy'n cael ei harwain gan fy nirprwy, Lee Waters, ac rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt gwerthfawr iawn am rôl bosibl Trafnidiaeth Cymru hefyd. Rydym eisoes wedi gofyn i Trafnidiaeth Cymru ystyried sut y gall annog y farchnad, y sector preifat, i leoli pwyntiau gwefru trydan ledled Cymru, gan ddefnyddio ased cyhoeddus gorsafoedd rheilffordd. Ac rwy'n credu, wrth symud ymlaen, wrth i ni drosglwyddo mwy o swyddogaethau i Trafnidiaeth Cymru, y gallwn edrych arnynt yn gweithio mewn mannau mwy arloesol byth.
Er hynny, rwy'n meddwl y dylwn nodi hefyd, o ran seilwaith digidol a'r defnydd ohono, fod rhaglen ddigidol bwysig yn ymyrraeth flaenoriaethol i fargen twf gogledd Cymru—gwn fod yr Aelod wedi sôn am fargeinion twf a bargeinion dinesig fel cyfrwng at y diben hwn—a chredaf y dylid croesawu hynny.
Yes, thank you, and we are welcoming of that. I think the next steps are going to be vital, and there's no doubt about that. For us, I think, in Wales, and its partners, we will be able to deliver sectoral opportunities in health, autonomous vehicles, as you've mentioned, with electric vehicles, but not only that but hydrogen, as was mentioned yesterday, big data, artificial intelligence, manufacturing and aerospace. I think they're all part of the reason why the digital landscape needs to be enhanced upon.
According to the UK Government's research, the impact of 5G is estimated at £198 billion per annum by 2030, with a 10-year gross domestic product impact of £173 billion between 2020 and 2030. So, we must have an ambition to take a portion of that, and it's been suggested that Wales aims for a 10 per cent share of this, which would mean an uplift in GDP of £17.3 billion from 2020 to 2030. Will the Minister commit to working on a cross-party basis to pool together resources so that we can come up with new ideas in all of the areas that I mentioned earlier in my question, so that we can achieve these aims for Wales together? Because I think what's important is that we jump upon the opportunity to enhance upon the wealth of our nation with the skills that they have, but putting the infrastructure in place to allow them to do that.
Ie, diolch, ac rydym yn croesawu hynny. Rwy'n credu bod y camau nesaf yn mynd i fod yn hanfodol, ac nid oes amheuaeth am hynny. I ni yng Nghymru, a'i phartneriaid, credaf y gallwn ddarparu cyfleoedd sectoraidd mewn iechyd, cerbydau awtonomaidd, fel y crybwylloch chi, gyda cherbydau trydan, ond nid yn unig hynny ond hydrogen, fel y soniwyd ddoe, data mawr, deallusrwydd artiffisial, gweithgynhyrchu ac awyrofod. Rwy'n credu eu bod i gyd yn rhan o'r rheswm pam fod angen gwella'r tirlun digidol.
Yn ôl ymchwil Llywodraeth y DU, amcangyfrifir y bydd effaith 5G yn £198 biliwn y flwyddyn erbyn 2030, gydag effaith cynnyrch domestig gros 10 mlynedd o £173 biliwn rhwng 2020 a 2030. Felly, rhaid inni gael uchelgais i gymryd cyfran o hwnnw, ac awgrymwyd bod Cymru'n anelu at gyfran o 10 y cant o hyn, a fyddai'n golygu cynnydd o £17.3 biliwn yn y cynnyrch domestig gros rhwng 2020 a 2030. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo i weithio ar sail drawsbleidiol i gyfuno adnoddau er mwyn inni allu cyflwyno syniadau newydd ym mhob un o'r meysydd a grybwyllais yn gynharach yn fy nghwestiwn, fel y gallwn gyflawni'r amcanion hyn ar gyfer Cymru gyda'n gilydd? Oherwydd credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn neidio ar y cyfle i ehangu cyfoeth ein gwlad gyda'r sgiliau sydd ganddynt, ond gan roi'r seilwaith yn ei le i ganiatáu iddynt wneud hynny.
I'd like to welcome Bethan Jenkins's offer and say, yes, that is something that I'd like to proceed with. We certainly have no monopoly on good ideas, and I think it's important that we do recognise that Members across this Chamber have innovative ideas, energy and determination to influence Government policy for the better. So, I would like to take forward that offer. And I'd also say, as the Member has highlighted, that digital transcends all of those traditional sectors; it's part and parcel of all of the traditional sectors that we were prioritising until we developed the digital action plan, and we took digital and we made that a key enabler that crosses over all of the work that we do in terms of supporting business growth.
Hoffwn groesawu cynnig Bethan Jenkins a dweud, ydy, mae hynny'n rhywbeth yr hoffwn fwrw ymlaen ag ef. Yn sicr, nid oes gennym fonopoli ar syniadau da, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod gan Aelodau ar draws y Siambr hon syniadau arloesol, egni a phenderfyniad i ddylanwadu ar bolisi'r Llywodraeth er gwell. Felly, hoffwn fwrw ymlaen â'r cynnig hwnnw. Ac fel y mae'r Aelod wedi nodi, hoffwn ddweud bod y sector digidol yn bwysicach na phob un o'r sectorau traddodiadol hynny; mae'n rhan annatod o'r holl sectorau traddodiadol roeddem yn rhoi blaenoriaeth iddynt nes inni ddatblygu'r cynllun gweithredu digidol, a chymerasom y sector digidol a'i wneud yn alluogwr allweddol sy'n croesi'r holl waith a wnawn ar gefnogi twf busnesau.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Conservatives spokesperson, Russell George.
Diolch, Presiding Officer. Minister, can I ask how confident you are that this new commission that you have established to look at the M4 relief road will come to a conclusion in the space of just six months, after, of course, spending £140 million on the project over the last six years? Given that the public inquiry has already looked at 28 different alternatives, what is there new to consider and how confident are you that this new commission's recommendations won't simply be put in the bin by the First Minister if it doesn't conform with his view?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a gaf fi ofyn pa mor hyderus ydych chi y bydd y comisiwn newydd a sefydlwyd gennych i edrych ar ffordd liniaru'r M4 yn cwblhau ei waith mewn chwe mis yn unig, ar ôl gwario £140 miliwn ar y prosiect dros y chwe blynedd diwethaf wrth gwrs? O gofio bod yr ymchwiliad cyhoeddus eisoes wedi edrych ar 28 dewis gwahanol, beth sydd i'w ystyried o'r newydd a pha mor hyderus ydych chi na fydd argymhellion y comisiwn newydd hwn yn cael eu rhoi yn y bin gan y Prif Weinidog os nad yw'n cydymffurfio â'i farn?
Can I thank Russell George for his questions? I have every confidence in the commission looking at this important subject matter, and developing not just the proposals that are put forward potentially into a combination, a package, of interventions, but also in looking at potential new innovations and interventions that were not considered back in 2010 to 2014, when the black route emerged as the favoured option. There were, of course, more than 20 alternatives recommended to the planning inspector, but, in addition to that, the Welsh Government had considered 200 or so solutions back in 2010 to 2014. We're in the process of providing technical briefings to the chair of the commission. We're also in the process of identifying and appointing additional commission members. They'll have support from Welsh Government in scrutinising all of the traffic modelling, all of the data that exists, and I do have confidence in them reporting back in six months with strong recommendations that this Government will be able to take forward.
I recognise that the figure attached to the development cost of the proposed black route is significant, but it does represent something in the order of just 6 per cent of the overall project cost that was estimated, and that, as I've said in this Chamber, compares very favourably to other projects. You only need to look at development costs of projects such as HS2 to appreciate that you cannot deliver a major infrastructure project in the western world without incurring significant development costs.
A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau? Mae gennyf bob ffydd yn y comisiwn sy'n edrych ar y pwnc pwysig hwn ac sy'n datblygu nid yn unig y cynigion a gyflwynir yn gyfuniad, yn becyn, o ymyriadau o bosibl, ond sydd hefyd yn edrych ar ddatblygiadau ac ymyriadau newydd posibl na chawsant eu hystyried yn ôl yn 2010 i 2014, pan ddaeth y llwybr du i'r amlwg fel yr opsiwn a ffafriwyd. Wrth gwrs, roedd mwy nag 20 o ddewisiadau amgen wedi'u hargymell i'r arolygydd cynllunio, ond yn ogystal â hynny, roedd Llywodraeth Cymru wedi ystyried 200 neu fwy o atebion yn ôl yn 2010 i 2014. Rydym wrthi'n darparu briffiau technegol i gadeirydd y comisiwn. Rydym hefyd yn y broses o nodi a phenodi aelodau ychwanegol i'r comisiwn. Byddant yn cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i graffu ar yr holl fodelu traffig, yr holl ddata sy'n bodoli, ac mae gennyf ffydd y byddant yn adrodd yn ôl mewn chwe mis gydag argymhellion cryf y bydd y Llywodraeth hon yn gallu bwrw ymlaen â hwy.
Rwy'n cydnabod bod y ffigur sydd ynghlwm wrth gost ddatblygu'r llwybr du arfaethedig yn un sylweddol, ond mae oddeutu 6 y cant yn unig o holl gost amcangyfrifedig y prosiect, ac mae hynny, fel y dywedais yn y Siambr hon, yn cymharu'n ffafriol iawn â phrosiectau eraill. Nid oes ond angen ichi edrych ar gostau datblygu prosiectau fel HS2 i ddeall na allwch gyflawni prosiect seilwaith mawr yn y byd gorllewinol heb wynebu costau datblygu sylweddol.
Thank you for your answer, Minister. In many ways, it demonstrates how much time and resource the Government has spent on looking at alternative routes already, which is the basis, really, of my question.
Turning to the public inquiry itself, obviously, Members and I have had time to digest the public inquiry report. In his statement, the First Minister said that he would not have gone ahead with the Government's own proposals, even if he felt they were affordable, on the grounds of impact on the environment. So, if I can just explore that for a moment: the Welsh Government's own evidence, provided by Natural Resources Wales and advocated by your own Welsh Government barristers said that the scheme would be carbon neutral over time and compatible with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. The inspector agreed with your, the Welsh Government's, own opinion and said it was sound and also agreed that the proposed extensive mitigation for the impact on the Gwent levels, developed alongside NRW, could certainly be considered as taking reasonable steps to comply with the Wildlife and Countryside Act 1981. Now, the point I would make here, Minister, is that if you now disagree with your own Welsh Government proposals, do you believe that the legislation contained within the Environment (Wales) Act 2016 and the well-being of future generations Act is sufficient? And how does this decision throw into doubt other transport schemes in Wales, such as the Deeside corridor scheme and, of course, other areas where there needs to be much improvement, along the A40, the A55 and the A470? Does this decision by the First Minister represent a fundamental change to Welsh Government transport policy on environmental grounds?
Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Mewn sawl ffordd, mae'n dangos faint o amser ac adnoddau y mae'r Llywodraeth wedi'u rhoi i edrych ar lwybrau amgen eisoes, sef sail fy nghwestiwn mewn gwirionedd.
I droi at yr ymchwiliad cyhoeddus ei hun, yn amlwg, mae'r Aelodau a minnau wedi cael amser i ystyried adroddiad yr ymchwiliad cyhoeddus. Yn ei ddatganiad, dywedodd y Prif Weinidog na fyddai wedi bwrw ymlaen â chynigion y Llywodraeth ei hun, hyd yn oed pe bai'n teimlo eu bod yn fforddiadwy, ar sail yr effaith ar yr amgylchedd. Felly, os caf edrych ar hynny am eiliad: dywedai tystiolaeth Llywodraeth Cymru ei hun, a ddarparwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ac a gefnogwyd gan fargyfreithwyr Llywodraeth Cymru, y byddai'r cynllun yn garbon niwtral dros amser ac yn gydnaws â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Cytunai'r arolygydd â'ch barn chi fel Llywodraeth Cymru a dywedodd fod y farn honno'n gadarn a chytunai hefyd y gellid ystyried bod y mesurau lliniaru helaeth arfaethedig ar gyfer yr effaith ar wastadeddau Gwent, a ddatblygwyd ar y cyd â Cyfoeth Naturiol Cymru, yn rhoi camau rhesymol ar waith i gydymffurfio â Deddf Bywyd Gwyllt a Chefn Gwlad 1981. Nawr, y pwynt yr hoffwn ei wneud yma, Weinidog, yw os ydych chi fel Llywodraeth Cymru yn anghytuno â'ch cynigion eich hun erbyn hyn, a ydych yn credu bod y ddeddfwriaeth a geir yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ddigonol? A sut y mae'r penderfyniad hwn yn bwrw amheuaeth ar gynlluniau trafnidiaeth eraill yng Nghymru, megis cynllun coridor Glannau Dyfrdwy ac ardaloedd eraill lle mae angen llawer o welliant wrth gwrs, ar hyd yr A40, yr A55 a'r A470? A yw'r penderfyniad hwn gan y Prif Weinidog yn arwydd o newid sylfaenol i bolisi trafnidiaeth Llywodraeth Cymru ar sail amgylcheddol?
No. The First Minister was very clear in stressing that this project is absolutely unique in terms of the scale and in terms of the impact on the site of special scientific interest and that, therefore, it had to be considered in its own right. The First Minister was also very clear when he said that he disagreed with the inspector in terms of where the bar should be laid on environmental consequences of infrastructure, and it's his belief in terms of mitigation that you cannot mitigate the loss of, for example, an SSSI and attempt to then develop a similar environment elsewhere, and that there is a big difference between mitigation and compensation. Since we presented I think a very compelling case, of course, there's been a declaration of climate emergency, a greater understanding and appreciation that we need to act now, that we need to be more responsive and responsible and, therefore, the bar has been raised. Whilst I don't think that the legislation that the Member has pointed to requires amending, I do think it necessitates a very careful consideration within Government of how we take forward, not just transport infrastructure but all infrastructure—social infrastructure, for example, hospitals, schools—to guarantee that the development of buildings, roads and rail systems do not have an adverse impact on the environment, if it's at all possible to avoid it.
The Member, I think, rightly identifies a number of schemes that many might fear will be lost as a consequence of this being seen as having set a precedent. That is not the case. All of those programmes will go ahead. Indeed, we are proceeding with consultations on improvements to the A483 this month, work on the Flintshire corridor, the A494/A55, will be proceeding this summer with further modelling and Welsh transport appraisal guidance work and further consultations and meetings with local stakeholders. Other road projects across the length and breadth of Wales are still in the pipeline to be delivered. This does not shift our position on those.
Nac ydy. Pwysleisiodd y Prif Weinidog yn glir iawn fod y prosiect hwn yn gwbl unigryw o ran ei faint ac o ran ei effaith ar safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig ac felly, roedd yn rhaid ei ystyried ar ei ben ei hun. Roedd y Prif Weinidog yn glir iawn hefyd pan ddywedodd ei fod yn anghytuno â'r arolygydd o ran lle dylid gosod y bar ar ganlyniadau amgylcheddol seilwaith, ac mae'n credu o ran mesurau lliniaru na ellir lliniaru effeithiau colli SODDGA, er enghraifft, a cheisio datblygu amgylchedd tebyg mewn man arall wedyn, a bod gwahaniaeth mawr rhwng lliniaru a digolledu. Wrth gwrs, ers i ni gyflwyno achos a oedd yn un cymhellol iawn yn fy marn i, cafwyd datganiad o argyfwng hinsawdd, gwell dealltwriaeth o'r angen inni weithredu yn awr, fod angen inni fod yn fwy ymatebol a chyfrifol ac felly mae'r bar wedi'i godi. Er nad wyf yn credu bod angen diwygio'r ddeddfwriaeth y cyfeiriodd yr Aelod ati, rwy'n credu bod hyn yn golygu bod angen i'r Llywodraeth ystyried yn ofalus iawn sut y dylem symud ymlaen, nid yn unig ar y seilwaith trafnidiaeth ond yr holl seilwaith—seilwaith cymdeithasol, er enghraifft, ysbytai, ysgolion—i sicrhau nad yw datblygu adeiladau, ffyrdd a systemau rheilffyrdd yn cael effaith andwyol ar yr amgylchedd, os oes unrhyw fodd o osgoi hynny.
Credaf fod yr Aelod yn gywir i nodi nifer o gynlluniau y byddai llawer yn ofni y cânt eu colli os gwelir bod hyn yn gosod cynsail. Nid yw hynny'n wir. Bydd y rhaglenni hynny i gyd yn mynd rhagddynt. Yn wir, rydym yn bwrw ymlaen ag ymgynghoriadau ar welliannau i'r A483 y mis hwn, bydd gwaith ar goridor sir y Fflint, yr A494/A55, yn parhau yr haf hwn gyda gwaith modelu pellach a gwaith ar yr arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru ac ymgynghoriadau a chyfarfodydd pellach gyda rhanddeiliaid lleol. Mae prosiectau ffyrdd eraill ar hyd a lled Cymru yn dal ar y gweill i gael eu cyflawni. Nid yw hyn yn newid ein safbwynt ar y rheini.
Well, you mentioned that the bar has been raised and you mentioned the climate emergency that the Welsh Government has declared in the meantime. That does, of course, bring me back to my question again about the need for changes in legislation. I appreciate the answer that you have given, but it's difficult to understand how a change in those circumstances cannot affect future schemes, and I appreciate the answers you've given.
Now, section 6 of the report of the public inquiry notes that the M4 is the most strategically important road in Wales and is the primary route in and out of the country for the movement of goods, and that capacity constraints are currently imposing costs on economic activity. Now, the inspector also agreed with the Welsh Government's own economic appraisal of the scheme, showing that it would provide good value for money, which shows a cost benefit ratio of 2:1. Now, the economic impact of not proceeding has also been estimated as being £134 million a year to Cardiff and £44 million a year to Newport. Incidentally, the same cost as the public inquiry. Now, given, of course, the uncertainty by recent announcements at Tata Steel and Ford, amongst others, do you not agree with the inspector that the economic impact of further delays for a relief road will strangle the Welsh economy? And, finally, if the First Minister was the decision maker, as he says he was, not you, nor this Assembly, what input did you have into that final decision?
Wel, fe sonioch chi fod y bar wedi'i godi ac fe sonioch chi am yr argyfwng hinsawdd a ddatganwyd gan Lywodraeth Cymru yn y cyfamser. Daw hynny â mi yn ôl at fy nghwestiwn eto wrth gwrs ynglŷn â'r angen am newidiadau i'r ddeddfwriaeth. Rwy'n derbyn yr ateb a roesoch, ond mae'n anodd deall sut na all newid yn yr amgylchiadau hynny effeithio ar gynlluniau yn y dyfodol, ac rwy'n gwerthfawrogi'r atebion a roesoch.
Nawr, mae adran 6 o adroddiad yr ymchwiliad cyhoeddus yn nodi mai'r M4 yw'r ffordd fwyaf strategol bwysig yng Nghymru a'r prif lwybr i mewn ac allan o'r wlad ar gyfer symud nwyddau, a bod cyfyngiadau ar gapasiti ar hyn o bryd yn creu costau i weithgarwch economaidd. Nawr, cytunai'r arolygydd hefyd â gwerthusiad economaidd Llywodraeth Cymru ei hun o'r cynllun, gan ddangos y byddai'n darparu gwerth da am arian, sy'n dangos cymhareb cost a budd o 2:1. Nawr, amcangyfrifwyd bod yr effaith ar yr economi o beidio â bwrw ymlaen yn £134 miliwn y flwyddyn i Gaerdydd a £44 miliwn y flwyddyn i Gasnewydd. Yr un gost â'r ymchwiliad cyhoeddus fel mae'n digwydd. Nawr, o gofio'r ansicrwydd wrth gwrs yn sgil cyhoeddiadau diweddar Tata Steel a Ford ymysg eraill, onid ydych yn cytuno â'r arolygydd y bydd effaith economaidd oedi pellach cyn cael ffordd liniaru yn llesteirio economi Cymru? Ac yn olaf, os mai'r Prif Weinidog oedd yn penderfynu, fel y mae'n dweud, yn hytrach na chi na'r Cynulliad hwn, pa fewnbwn a oedd gennych yn y penderfyniad terfynol hwnnw?
The decision was just for the First Minister, and as the promoter of the scheme I could take no part in that. As the First Minister has said, the issue of affordability of major infrastructure projects was discussed at Cabinet, and that helped to inform the First Minister's decision, but insofar as that decision actually being taken, that was something specifically and solely for the First Minister.
I think Russell George makes a very valuable point that doing nothing would have a major impact—a pretty devastating impact on the south Wales economy, and that's why we have to ensure that the recommendations that the commission comes forward with are implemented at speed with sufficient resource, and, in turn, that's why we said that we will utilise part of the money that would have been attributed to the M4 relief road, that original envelope, for, first and foremost, interventions in and around Newport, in order to reduce congestion to an acceptable level.
Penderfyniad i'r Prif Weinidog yn unig oedd hwn, ac fel hyrwyddwr y cynllun ni allwn gymryd unrhyw ran yn hynny. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, trafodwyd fforddiadwyedd prosiectau seilwaith mawr yn y Cabinet, ac roedd hynny'n cynorthwyo i lywio penderfyniad y Prif Weinidog, ond o ran gwneud y penderfyniad, y Prif Weinidog yn unig ac yn benodol oedd yn gyfrifol am ei wneud.
Credaf fod Russell George yn gwneud pwynt gwerthfawr iawn y byddai gwneud dim yn cael effaith fawr—effaith go ddinistriol ar economi de Cymru, a dyna pam y mae'n rhaid inni sicrhau bod yr argymhellion y bydd y comisiwn yn eu cyflwyno yn cael eu gweithredu'n gyflym a chyda digon o adnoddau, ac yn ei dro, dyna pam y dywedasom y byddwn yn defnyddio rhan o'r arian a fyddai wedi'i neilltuo ar gyfer ffordd liniaru M4, yr amlen wreiddiol honno, ar gyfer ymyriadau yng Nghasnewydd a'r cyffiniau yn gyntaf oll, er mwyn lleihau tagfeydd i lefel dderbyniol.
Llefarydd Plaid Brexit, David Rowlands.
Brexit Party spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Can I return to the theme of rail transport, Minister? Since the announcement of the new rail franchise, there has been a great deal of discussion about the announcements to the schedules and stock of the core Valleys lines, and, indeed, you've just given us some very welcome news about the proposed announcements to the Ebbw Vale line. But could the Minister give us some indication of any such announcements to the rail services serving Pontypool and Cwmbran?
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddychwelyd at thema trafnidiaeth rheilffyrdd, Weinidog? Ers cyhoeddi'r fasnachfraint reilffyrdd newydd, mae llawer o drafod wedi bod ar y cyhoeddiadau i amserlenni a stoc rheilffyrdd craidd y Cymoedd, ac yn wir, rydych newydd roi newyddion da iawn inni am y cyhoeddiadau arfaethedig i reilffordd Glynebwy. Ond a allai'r Gweinidog roi rhyw syniad inni am unrhyw gyhoeddiadau o'r fath i'r gwasanaethau rheilffordd sy'n gwasanaethu Pont-y-pŵl a Chwmbrân?
I think it might be beneficial if I was to update all Members on all services across Wales and the acquisition of additional rolling stock in the delivery of new rolling stock, rather than specifying certain services and certain lines, but I'd very gladly do that.
Credaf y byddai'n fuddiol pe bawn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r holl Aelodau am bob gwasanaeth ledled Cymru ac am gaffael cerbydau ychwanegol i ddarparu cerbydau newydd, yn hytrach na nodi rhai gwasanaethau a rhai rheilffyrdd, ond buaswn yn falch iawn o wneud hynny.
I thank you, Minister, for that, but, obviously, it is of concern to us in south-east Wales. This is a prime railway line that leads into Cardiff, as you know, and into Newport. So, can you give us some idea about the proposed announcements to the rolling stock on that line? After all, the metro gives South Wales East very little in the way of structural commitment. So, let's lump that into the structural commitment with regard to South Wales East. Could you give us some—?
Diolch ichi, Weinidog, ond yn amlwg, mae'n peri pryder inni yn ne-ddwyrain Cymru. Dyma brif reilffordd sy'n arwain i mewn i Gaerdydd, fel y gwyddoch, ac i mewn i Gasnewydd. Felly, a allwch roi rhyw syniad inni ynglŷn â'r cyhoeddiadau arfaethedig i'r cerbydau ar y rheilffordd honno? Wedi'r cyfan, nid yw'r metro'n rhoi llawer iawn o ymrwymiad strwythurol i Ddwyrain De Cymru. Felly, gadewch inni gynnwys hynny hefyd yn yr ymrwymiad strwythurol ar gyfer Dwyrain De Cymru. A allech roi—?
Well, I can assure the Member that all trains on the network, including those in the metro area, will be replaced, and that there are new trains, many of which will be built in Wales, that will be up to today's modern standards in terms of disabled access. We're also determined, where possible, to increase capacity on railway lines right now, and that's why we've been able to introduce additional rolling stock onto the core Valleys lines in recent months. We're also looking at how we can improve capacity elsewhere across Wales. So, I can assure the Member that we are doing everything we can to identify where rolling stock can be introduced, albeit on a temporary basis, to alleviate congestion whilst those brand-new trains are being constructed.
Wel, gallaf sicrhau'r Aelod y bydd yr holl drenau ar y rhwydwaith, gan gynnwys y rhai yn ardal y metro, yn cael eu newid, a bod yna drenau newydd, gyda llawer ohonynt yn cael eu hadeiladu yng Nghymru, a fydd yn cyrraedd safonau modern heddiw o ran mynediad ar gyfer pobl anabl. Rydym hefyd yn benderfynol, lle bo modd, o gynyddu capasiti ar reilffyrdd ar hyn o bryd, a dyna pam ein bod wedi gallu cyflwyno rhagor o gerbydau ar reilffyrdd craidd y Cymoedd dros y misoedd diwethaf. Rydym hefyd yn edrych ar sut y gallwn wella capasiti mewn mannau eraill ledled Cymru. Felly, gallaf sicrhau'r Aelod ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i nodi lle gellir cyflwyno cerbydau, er mai ar sail dros dro y gwnawn hynny, er mwyn lliniaru tagfeydd tra bydd y trenau newydd sbon hynny'n cael eu hadeiladu.
3. A wnaiff y Gweinidog gadarnhau a yw Llywodraeth Cymru ar y trywydd iawn o ran cyflawni ei hymrwymiadau mewn perthynas â seilwaith trafnidiaeth yn ystod tymor y Cynulliad hwn? OAQ53994
3. Will the Minister confirm whether the Welsh Government is on target to deliver its commitments in relation to transport infrastructure during this Assembly term? OAQ53994
Yes. Last month, I published our updated national transport finance plan, and that sets out our priorities over the next two years. As these projects are dependent on funding being available and, where necessary, obtaining statutory consents, the planned programme of improvements will be kept under constant review.
Gwnaf. Y mis diwethaf, cyhoeddais ein cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol wedi'i ddiweddaru, ac mae hwnnw'n nodi ein blaenoriaethau dros y ddwy flynedd nesaf. Gan fod y prosiectau hyn yn ddibynnol ar fod cyllid ar gael a lle bo angen, ar gael caniatadau statudol, bydd y rhaglen arfaethedig o welliannau'n cael ei hadolygu'n gyson.
Thank you, Minister, for that. We now know, obviously, that one of the commitments that was in your manifesto, the M4 relief road, will not proceed, which is to much regret, I have to say, and real anger over the weekend. I appreciate your deputy is from a sedentary position heckling; if he wants to take the question, I'll happily direct the question to him. But it'd be better if you actually listened, Deputy Minister; you might learn something. You might learn something about keeping commitments.
Diolch, Weinidog. Gwyddom yn awr, yn amlwg, na fydd un o'r ymrwymiadau a oedd yn eich maniffesto, ffordd liniaru'r M4, yn mynd rhagddo, sy'n destun gofid mawr, mae'n rhaid imi ddweud, a dicter gwirioneddol dros y penwythnos. Rwy'n gweld bod eich dirprwy yn heclo o'i sedd; os yw am ateb y cwestiwn, rwy'n hapus i ofyn y cwestiwn iddo ef. Ond byddai'n well pe baech yn gwrando, Ddirprwy Weinidog; efallai y dysgwch rywbeth. Efallai y dysgwch rywbeth am gadw ymrwymiadau.
Carry on with the question and no heckling from Ministers, Deputy Minister.
Parhewch â'r cwestiwn a dim heclo gan Weinidogion, Ddirprwy Weinidog.
It is unfortunate that manifesto commitment was broken, but what you have done, Minister, is obviously commit that there will be improvements put in place to make some short-term gains. A lot of people have been anxious why these short-term gains weren't achieved in the shorter period of time when the inquiry was meeting, for example, or when the Government was deliberating over this matter, when a considerable amount of time was lost, I would suggest.
What assurance can you give to people who are disappointed that this decision hasn't been taken in a positive way that these short-term gains will actually alleviate the congestion around Newport, which, as we know, is the entry and exit point for two thirds of the goods in and out of Wales that are so important to our economy?
Mae'n anffodus fod yr ymrwymiad yn y maniffesto wedi'i dorri, ond yr hyn a wnaethoch, Weinidog, yw ymrwymo y bydd gwelliannau'n cael eu rhoi ar waith i sicrhau rhai manteision tymor byr. Mae llawer o bobl wedi bod yn bryderus pam na chafodd y manteision tymor byr hyn eu cyflawni yn y cyfnod byrrach o amser pan oedd yr ymchwiliad yn cyfarfod, er enghraifft, neu pan oedd y Llywodraeth yn ystyried y mater hwn, pan gollwyd cryn dipyn o amser, buaswn yn awgrymu.
Pa sicrwydd y gallwch ei roi i bobl sy'n siomedig nad yw'r penderfyniad hwn wedi cael ei wneud mewn ffordd gadarnhaol y bydd y manteision tymor byr hyn yn lliniaru'r tagfeydd o amgylch Casnewydd, sef y man cyrraedd a gadael ar gyfer dwy ran o dair o'r nwyddau i mewn ac allan o Gymru sydd mor bwysig i'n heconomi fel y gwyddom?
It's not unusual for commitments made by parties and governments to change over time, and often they are changed as a consequence of an evaluation of value for money for those interventions that are promised. The electrification—I don't want to be political, but I must say that the question about the electrification of the south Wales line and the cancellation of that programme was put down to the value for money for that particular project, and the argument made by the Department for Transport that, actually, new technology could offer the same improvements and the same time savings as overhead electrification. So, it's not unusual for manifesto pledges to change over time as new technology and as fuller consideration of value for money is made.
In terms of the M4 around Newport, our proposal was the black route—that was what we were pursuing and promoting. However, now that the decision has been made not to proceed with that particular solution, we are examining all short-term measures that are available to alleviate congestion. I'm pleased that we are able to introduce additional patrol services and breakdown recovery services. These will not come without cost; these are expensive services, but they are tried and tested. They were deployed first on the A55 as part of the A55 resilience programme, and they are proven to work. That's why I was able to say last week, when the decision was made by the First Minister, that we would be able to deploy that particular solution with immediate effect.
Nid yw'n anarferol i ymrwymiadau a wnaed gan bleidiau a llywodraethau newid dros amser, ac yn aml cânt eu newid o ganlyniad i werthusiad o werth am arian ar gyfer yr ymyriadau a addawyd. Y trydaneiddio—nid wyf am fod yn wleidyddol, ond rhaid imi ddweud bod y cwestiwn ynghylch trydaneiddio rheilffordd de Cymru a chanslo'r rhaglen honno yn seiliedig ar werth am arian ar gyfer y prosiect arbennig hwnnw, a'r ddadl a gyflwynwyd gan yr Adran Drafnidiaeth y gallai technoleg newydd gynnig yr un gwelliannau a'r un arbedion amser â thrydaneiddio llinellau uwchben. Felly, nid yw'n anarferol i addewidion maniffesto newid dros amser wrth i dechnoleg newydd gael ei llunio, ac wrth ystyried gwerth am arian yn llawnach.
O ran y M4 o amgylch Casnewydd, ein cynnig oedd y llwybr du—dyna'r llwybr yr aethom ar ei drywydd a'i hyrwyddo. Fodd bynnag, gan fod y penderfyniad wedi'i wneud bellach i beidio â bwrw ymlaen â'r ateb penodol hwnnw, rydym yn archwilio'r holl fesurau tymor byr sydd ar gael i liniaru tagfeydd. Rwy'n falch ein bod yn gallu cyflwyno gwasanaethau patrolio ychwanegol a gwasanaethau adfer cerbydau sydd wedi torri. Bydd y rhain yn costio; mae'r rhain yn wasanaethau drud, ond maent wedi'u profi. Cawsant eu defnyddio yn gyntaf ar yr A55 fel rhan o raglen gydnerthedd yr A55, a phrofwyd eu bod yn gweithio. Dyna pam y gallais ddweud yr wythnos diwethaf, pan wnaethpwyd y penderfyniad gan y Prif Weinidog, y byddem yn gallu defnyddio'r ateb penodol hwnnw ar unwaith.
O ran isadeiledd trafnidiaeth, un mater sy’n bwysig yn fy etholaeth i ar hyn o bryd ydy bod Llywodraeth Cymru yn mynd i’r eithaf ar yr hyn y gellir ei wneud i ymestyn y system rheilffordd. A allwch chi roi sicrwydd i fi y byddwch chi’n fy nghefnogi i yn fy nghais ar Network Rail i fuddsoddi mewn ailosod pont rheilffordd Glanhwfa yn Llangefni ar ôl iddi gael ei tharo gan lori'r llynedd?
In terms of transport infrastructure, one issue that's important in my constituency at the moment is that the Welsh Government should be doing as much as it can to extend the rail system. Can you give me an assurance that you will support me in my bid to Network Rail to invest in putting in place the railway bridge in Glanhwfa Road, Llangefni after it was struck by a lorry last year?
Yes, of course. Any network improvements, any improvements to rail infrastructure that can be made in Wales will have this Welsh Government's support, and I'd support the Member's endeavours in this regard. It does concern me how little investment has been made in the Wales route network and in our stations and in the services that have operated in Wales. But this is something that we're determined to see resolved; that's why we've made a very powerful submission to the Williams review and why I hope that Keith Williams will be making the case for devolution of responsibility for infrastructure, and for fair funding over it, so that we directly can intervene in those sorts of problems that the Member for Ynys Môn has identified today.
Wrth gwrs. Caiff unrhyw welliannau i'r rhwydwaith, unrhyw welliannau i seilwaith rheilffyrdd y gellir eu gwneud yng Nghymru, gefnogaeth Llywodraeth Cymru, a buaswn yn cefnogi ymdrechion yr Aelod yn hyn o beth. Mae'n peri pryder i mi cyn lleied o fuddsoddiad a wnaethpwyd yn rhwydwaith llwybrau Cymru ac yn ein gorsafoedd ac yn y gwasanaethau sydd wedi bod ar waith yng Nghymru. Ond mae hyn yn rhywbeth rydym yn benderfynol o'i weld yn cael ei ddatrys; dyna pam y gwnaethom gyflwyniad grymus iawn i adolygiad Williams a pham y gobeithiaf y bydd Keith Williams yn dadlau'r achos dros ddatganoli'r cyfrifoldeb dros seilwaith, ac am ariannu teg ar ei gyfer, fel y gallwn ymyrryd yn uniongyrchol yn y mathau o broblemau y mae'r Aelod dros Ynys Môn wedi'u nodi heddiw.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyfodol gwasanaethau bysiau ar draws Gorllewin De Cymru? OAQ54018
4. Will the Minister make a statement on the future of bus services across South Wales West? OAQ54018
Yes. Can I thank the Member for his question? Transport for Wales is reviewing how bus services could be delivered in the future to ensure that urban and rural communities across Wales benefit from a modern, integrated public transport service. This work will support proposals being taken as a result of the 'Improving public transport' White Paper that has recently been consulted on.
Gwnaf. A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae Trafnidiaeth Cymru yn adolygu sut y gellid darparu gwasanaethau bws yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod cymunedau trefol a gwledig ledled Cymru yn cael budd o wasanaeth trafnidiaeth gyhoeddus integredig a modern. Bydd y gwaith hwn yn cefnogi'r argymhellion a wneir o ganlyniad i'r Papur Gwyn 'Gwella trafnidiaeth gyhoeddus' yr ymgynghorwyd yn ei gylch yn ddiweddar.
I thank the Minister for his answer, and obviously it is important that we get that White Paper going as fast as we can so that we can get some further action on our bus services across south-west Wales, because it is buses mainly that deliver most of the public transport in that area, rather than trains.
Last Friday, I met with Andrew Sherrington, the managing director of First Cymru, and following that meeting members across the region had a letter from him identifying the fact that, no matter what happened on the sale of First Cymru, he would be looking to ensure that services are maintained and continue to a high standard. But, there are still problems. He confirmed that where there are buses that are not commercially viable, they will be at risk, because clearly it is a commercial system without public support.
Two examples of those are obviously in the Afan valley—I've raised this with you many times—where buses in the Afan valley are every other hour in Glyncorrwg and in Blaengwynfi, which means that if you have a 9.30 a.m. appointment in the hospital, you have to catch the 7.30 a.m. bus in the morning from Glyncorrwg to be able to attend that, and who knows what time you'll get back home? It is important, therefore, that those bus services in the Afan valley and other Valleys areas in South Wales West are actually supported to ensure that people who don't have cars, who do rely upon public transport, are able to use them on a more frequent basis than they currently can. One every two hours is not sufficient for people to actually carry on their daily lives. They can't get to work efficiently, on time, they can't get home on time and they can't go to appointments on time. Will you therefore look at working with the sector to ensure that buses, when there are non-viable commercial routes, are supported through public funding to ensure that people who need those services can actually access them?
Diolch i'r Gweinidog am ei ateb, ac mae'n amlwg ei bod yn bwysig inni sicrhau bod y Papur Gwyn hwnnw ar waith mor gyflym ag y gallwn er mwyn inni allu cyflawni camau pellach ar ein gwasanaethau bysiau ledled de-orllewin Cymru, gan mai bysiau'n bennaf sy'n darparu'r rhan fwyaf o'r drafnidiaeth gyhoeddus yn yr ardal honno, yn hytrach na threnau.
Ddydd Gwener diwethaf, cyfarfûm ag Andrew Sherrington, rheolwr gyfarwyddwr First Cymru, ac yn dilyn y cyfarfod hwnnw cafodd aelodau ar draws y rhanbarth lythyr ganddo yn nodi, ni waeth beth a ddigwyddai gyda gwerthiant First Cymru, y byddai'n ceisio sicrhau bod gwasanaethau'n cael eu cynnal ac yn parhau i weithredu i safon uchel. Ond mae yna broblemau o hyd. Lle ceir bysiau nad ydynt yn fasnachol hyfyw, cadarnhaodd y byddant mewn perygl, oherwydd mae'n amlwg mai system fasnachol yw hi heb gymorth cyhoeddus.
Mae dwy enghraifft o'r rheini yn amlwg yng nghwm Afan—rwyf wedi dwyn hyn i'ch sylw droeon—lle mae bysiau yng nghwm Afan bob dwy awr yng Nglyncorrwg ac ym Mlaengwynfi, sy'n golygu os oes gennych apwyntiad 9.30 a.m. yn yr ysbyty, rhaid i chi ddal y bws 7.30 a.m. yn y bore o Lyncorrwg i allu mynychu hwnnw, a phwy a ŵyr pa amser y byddwch yn cyrraedd adref? Mae'n bwysig, felly, fod y gwasanaethau bysiau hynny yng nghwm Afan a Chymoedd eraill yng Ngorllewin De Cymru yn cael eu cefnogi mewn gwirionedd i sicrhau bod pobl nad oes ganddynt geir, pobl sy'n dibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn gallu eu defnyddio'n amlach nag y gallant wneud ar hyn o bryd. Nid yw un bob dwy awr yn ddigon i bobl allu parhau â'u bywydau bob dydd. Ni allant gyrraedd y gwaith yn effeithlon ar amser, ni allant gyrraedd adref ar amser ac ni allant fynd i apwyntiadau ar amser. A wnewch chi edrych felly ar weithio gyda'r sector i sicrhau bod gwasanaethau bysiau ar lwybrau masnachol anhyfyw yn cael eu cefnogi ag arian cyhoeddus i sicrhau bod y bobl sydd angen y gwasanaethau'n gallu eu cael?
The Member makes a number of important points. In many parts of Wales, it's not just that people can't get to where they wish to go on time, they can't get to places at all by bus service operations because they don't exist, or people can't afford them. I've said in this Chamber before that there's one part of Wales, the north-east, the Mersey Dee Alliance area—and this data was presented by Growth Track 360—where I think it's astonishing that 20 per cent of people can't get to job interviews in that area because they don't have access to appropriate and affordable bus services. That has to be addressed, and it will be addressed through reforms and through legislation. The system is broken. It's not fit for purpose.
Dai Rees points to the very significant role that bus services play in society. They carry 100 million passengers a year—that's more than three times as many passengers as our rail network carries. So, they're hugely important in terms of ensuring that people can get to and from work and to and from services, but also, importantly, in terms of ensuring that people remain social and connected to other human beings. In our attempt to address social isolation, the role of public transport will be incredibly important.
With specific regard to First Cymru, they have assured us that it will be business as usual for its bus network, but we will be keeping a very close eye on the implications for bus services of First Group's proposals for reorganising its business, including any potential sale of its bus arm.
Llywydd, we're already allocating annually £25 million to local authorities as part of the bus services support grant. And I really must stress that this money should not be used to supplement local authorities' revenue support grant spending on non-commercially viable services; it should be used in addition to. It's absolutely vital that local authorities take careful consideration of the impact that the removal of their own subsidies would have on vulnerable people.
I can say today, Llywydd—I'm very pleased to be able to tell Members—that I've allocated £2.5 million to undertake network reviews in specific areas of Wales, and this work will identify potential improvements in services alongside the investment infrastructure that is required for new interchanges, new bus stops and so forth. Llywydd, we're going to use this funding to plan for future investment, and Transport for Wales has been commissioned to lead on this work and will look to target areas in south-west Wales. I can assure Members that I'll be making a statement before summer recess that will provide more detail about this work, as well as four pilot schemes that are going to be taking place across Wales.
Mae'r Aelod yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig. Mewn sawl rhan o Gymru, nid yn unig na all pobl gyrraedd y mannau y maent yn dymuno'u cyrraedd ar amser, ni allant gyrraedd lleoedd o gwbl drwy ddefnyddio gwasanaeth bws am nad ydynt yn bodoli, neu ni all pobl eu fforddio. Rwyf wedi dweud yn y Siambr hon o'r blaen fod un rhan o Gymru, y gogledd-ddwyrain, ardal Cynghrair Mersi a'r Ddyfrdwy—a chyflwynwyd y data hwn gan Growth Track 360—lle mae'n arswydus fod 20 y cant o bobl yn methu cyrraedd cyfweliadau am swyddi yn yr ardal honno am na allant fanteisio ar wasanaethau bws priodol a fforddiadwy. Rhaid mynd i'r afael â hynny, ac fe eir i'r afael â hynny drwy ddiwygio a thrwy ddeddfu. Mae'r system wedi torri. Nid yw'n addas i'r diben.
Mae Dai Rees yn tynnu sylw at y rôl sylweddol iawn y mae gwasanaethau bysiau yn ei chwarae mewn cymdeithas. Maent yn cludo 100 miliwn o deithwyr y flwyddyn—mae hynny'n fwy na theirgwaith cymaint o deithwyr ag y mae ein rhwydwaith rheilffyrdd yn eu cludo. Felly, maent yn eithriadol o bwysig ar gyfer sicrhau bod pobl yn gallu mynd i'r gwaith ac i wasanaethau ac oddi yno, ond hefyd, yn bwysig, ar gyfer sicrhau bod pobl yn parhau'n gymdeithasol ac mewn cysylltiad â phobl eraill. Yn ein hymdrech i fynd i'r afael ag unigedd cymdeithasol, bydd rôl trafnidiaeth gyhoeddus yn eithriadol o bwysig.
Mewn perthynas â First Cymru yn benodol, maent wedi ein sicrhau y bydd ei rwydwaith bysiau'n gweithredu fel arfer, ond byddwn yn cadw llygad barcud ar oblygiadau argymhellion First Group ar gyfer ad-drefnu ei fusnes i wasanaethau bysiau, gan gynnwys unrhyw bosibilrwydd y bydd ochr bysiau'r cwmni'n cael ei werthu.
Lywydd, rydym eisoes yn dyrannu £25 miliwn yn flynyddol i awdurdodau lleol fel rhan o'r grant cynnal gwasanaethau bysiau. A rhaid imi bwysleisio'n na ddylid defnyddio'r arian hwn i hybu gwariant grant cynnal refeniw awdurdodau lleol ar wasanaethau nad ydynt yn fasnachol hyfyw; dylid ei ddefnyddio yn ychwanegol ato. Mae'n gwbl hanfodol fod awdurdodau lleol yn ystyried yn ofalus yr effaith y byddai cael gwared ar eu cymorthdaliadau eu hunain yn ei chael ar bobl agored i niwed.
Gallaf ddweud heddiw, Lywydd—rwy'n falch iawn o allu dweud wrth yr Aelodau—fy mod wedi dyrannu £2.5 miliwn i gynnal adolygiadau o'r rhwydwaith mewn rhannau penodol o Gymru, a bydd y gwaith hwn yn nodi gwelliannau posibl i wasanaethau ochr yn ochr â'r seilwaith buddsoddi sydd ei angen ar gyfer cyfnewidfeydd newydd, arosfannau bysiau newydd ac yn y blaen. Lywydd, rydym yn mynd i ddefnyddio'r cyllid hwn i gynllunio ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol, ac mae Trafnidiaeth Cymru wedi cael eu comisiynu i arwain y gwaith hwn a bydd yn ceisio targedu ardaloedd yn ne-orllewin Cymru. Gallaf sicrhau'r Aelodau y byddaf yn gwneud datganiad cyn toriad yr haf a fydd yn darparu rhagor o fanylion am y gwaith hwn, yn ogystal â phedwar cynllun peilot sy'n mynd i gael eu cynnal ledled Cymru.
Thank you for those remarks just then, I thought they were very useful, and I'm also looking forward to the White Paper. In the meantime though, in 2016 you announced a five-point plan to support bus routes, offering all bus companies in Wales assistance through Business Wales and Finance Wales, and, at the same time, you called upon—as you've done again today—local authorities to make every effort to protect the funding for bus services.
You may be aware that Bridgend county borough councillors have recently called in a decision by their cabinet to stop subsidising public transport, full stop. Bearing in mind you've got additional moneys, they must have had some of that, and you were expecting it to be used additionally to their own bus subsidies, it doesn't sound like even that's getting to the bus companies in this case. I wonder if you could tell me whether you know whether bus operators in the Bridgend area knew about the offer of Business Wales and Finance Wales help and whether, in fact, the local authority knew about that as well, because they could have encouraged operators to take up that offer, thereby avoiding what is a very, very harsh cabinet decision.
Diolch i chi am y sylwadau hynny, roeddwn yn meddwl eu bod yn ddefnyddiol iawn, ac rwy'n edrych ymlaen at y Papur Gwyn hefyd. Yn y cyfamser, fodd bynnag, yn 2016, fe gyhoeddoch chi gynllun pum pwynt i gefnogi llwybrau bysiau, gan gynnig cymorth i bob cwmni bysiau yng Nghymru drwy Busnes Cymru a Cyllid Cymru, ac ar yr un pryd, fe alwoch—fel rydych wedi'i wneud eto heddiw—ar awdurdodau lleol i wneud pob ymdrech i ddiogelu'r cyllid ar gyfer gwasanaethau bysiau.
Efallai eich bod yn ymwybodol fod cynghorwyr bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr wedi galw am edrych eto ar benderfyniad gan eu cabinet i roi'r gorau i sybsideiddio trafnidiaeth gyhoeddus. O gofio bod gennych arian ychwanegol, mae'n rhaid eu bod wedi cael rhywfaint o hwnnw, ac roeddech yn disgwyl iddo gael ei ddefnyddio'n ychwanegol at eu cymorthdaliadau bysiau eu hunain, nid yw'n swnio fel pe bai hwnnw hyd yn oed yn cyrraedd y cwmnïau bysiau yn yr achos hwn. Tybed a allech ddweud wrthyf a ydych yn gwybod a oedd gweithredwyr bysiau yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr yn gwybod am y cynnig o gymorth gan Busnes Cymru a Cyllid Cymru ac a wyddai'r awdurdod lleol am hynny hefyd, gan y gallent fod wedi annog gweithredwyr i fanteisio ar y cynnig hwnnw, ac osgoi penderfyniad cabinet llym iawn trwy wneud hynny.
I can assure the Member that we've held a series of bus summits and local authorities from across Wales have been invited and encouraged to attend those summits. We've been working with partners such as Business Wales and the Development Bank of Wales to ensure that bus operators have the support necessary to see them through what is a very difficult transition period, as we move to a new, more sustainable base for operating bus services. I won't dictate to local authorities how they should use their RSG, particularly given that austerity is continuing, but I would make that case again for local authorities to be very careful when they consider what services to remove as a consequence of difficult budget decisions. Bus services for many people in this country are absolutely vital.
Gallaf sicrhau'r Aelod ein bod wedi cynnal cyfres o uwchgynadleddau bysiau a bod awdurdodau lleol o bob rhan o Gymru wedi cael eu gwahodd a'u hannog i fynychu'r uwchgynadleddau hynny. Buom yn gweithio gyda phartneriaid megis Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru i sicrhau bod gweithredwyr bysiau'n cael y cymorth angenrheidiol i'w cynnal drwy gyfnod pontio anodd iawn, wrth inni symud tuag at sylfaen newydd, fwy cynaliadwy ar gyfer gweithredu gwasanaethau bysiau. Ni fyddaf yn dweud wrth awdurdodau lleol sut y dylent ddefnyddio eu grant cynnal refeniw, yn enwedig o gofio bod cyni'n parhau, ond buaswn yn dadlau'r achos eto dros sicrhau bod awdurdodau lleol yn bod yn ofalus iawn pan fyddant yn ystyried pa wasanaethau i'w dileu o ganlyniad i benderfyniadau cyllidebol anodd. I lawer o bobl yn y wlad hon, mae gwasanaethau bysiau'n gwbl hanfodol.
5. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad am gefnogaeth a ddarparwyd yn dilyn y cyhoeddiad i gau ffatri Rehau yn Amlwch? OAQ53996
5. Will the Minister provide an update on support provided following the announcement to close the Rehau factory in Amlwch? OAQ53996
We are continuing to provide full support. Four all-day staff sessions have been held, the most recent being on 3 June. Feedback from the company and from staff has been very positive. They are being proactive in engaging across all options, including staff with professions considering setting up their own businesses.
Rydym yn parhau i ddarparu cefnogaeth lawn. Cynhaliwyd pedair sesiwn un-dydd i staff, a chynhaliwyd y sesiwn ddiweddaraf ar 3 Mehefin. Mae adborth gan y cwmni a'r staff wedi bod yn gadarnhaol iawn. Maent yn rhagweithiol wrth ymgysylltu ynglŷn â phob opsiwn, gan gynnwys staff gyda phroffesiynau'n ystyried sefydlu eu busnesau eu hunain.
Diolch yn fawr iawn. Gaf i ddiolch am y llythyr gan y Gweinidog ar 5 Mehefin yn ateb e-bost gen i o 9 Mai ynglŷn â chefnogaeth i economi gogledd Môn? Mae yna gyfeiriad yn hwnnw at y tasglu sydd wedi cael ei sefydlu yn dilyn cyhoeddiad Rehau. Ddoe, yng nghyd-destun y cyhoeddiad am ffatri Ford, mi glywsom ni'r Gweinidog yn dweud y byddai fo am fynd ymhellach na'r model tasglu arferol oherwydd maint y bygythiad yna ym Mhen-y-bont, a dwi'n cytuno â hynny yn sicr. Mi fyddwn i'n dadlau bod cyhoeddiad Rehau ar ben y cyhoeddiadau negyddol diweddar ynglŷn ag economi gogledd Ynys Môn hefyd yn arbennig o ddifrifol, yn enwedig o ystyried maint y boblogaeth, yr elfen wledig ac yn y blaen. Felly, mi fyddwn i'n croesawu addewid i edrych ar fynd ymhell tu hwnt i'r model tasglu yn achos gogledd Ynys Môn hefyd ac i chwilio i wneud buddsoddiadau arbennig mewn datblygu'r economi yno.
Mi hoffwn i ymateb a sylw ar hynny gan y Gweinidog, ond hefyd ar y cwestiwn penodol o beth fydd yn digwydd i safle Rehau, mi hoffwn i glywed gair o gefnogaeth i'r syniad y byddai'r safle yn sicr yn cael ei adael fel gwaddol i'r economi leol er mwyn sicrhau bod beth fu yn hyb economaidd pwysig yn gallu parhau felly yn y dyfodol.
Thank you very much. May I say thanks for the letter from the Minister on 5 June in reply to an e-mail from me on 9 May regarding support for the economy of north Anglesey? There is a reference there to the taskforce that has been established following the announcement from Rehau. Yesterday, in the context of the announcement about the Ford factory, we heard the Minister say that he would want to go further than the taskforce model because of the size of the threat there in Bridgend, and I agree with that, certainly. I would argue that the Rehau announcement on top of the negative announcements recently regarding the economy of northern Anglesey is also especially serious, considering the population and the rural element and so forth. So, I would welcome a promise to look at going further than the taskforce model in the case of north Anglesey as well, and to look at special investments in developing the economy there.
I would like to respond to a comment by the Minister on that, but also, on the specific question of what will happen to the Rehau site, I'd like to hear a word of support for the idea that the site would be left as a legacy to the local economy in order to ensure that what was an important economic hub can continue in the future.
Can I address that point first and say that we are continuing to discuss with Rehau what future plans there may be for the site? It is an incredibly important site, and if it cannot be used for other employers or manufacturers as a key location, then we wish to ensure that it is used for alternative use and that we get agreement from the company to use it in a way that serves the interests of not just the people who have been employed there, but also the wider community.
With regard to the place-based intervention in Bridgend, I took this decision to expand on the normal working practice when decisions of this nature are taken because of the huge financial contribution that Ford makes to the surrounding community—a £3.3 billion contribution per decade. The scale of that investment, of that amount of resource being lost, means that many businesses—many, many businesses—will have their futures hanging in the balance, and therefore a place-based approach is absolutely vital, alongside the other taskforce operations. I would happily speak with the Isle of Anglesey council about introducing a specific place-based focus in the work of the taskforce. I think it is absolutely essential—and I've said this to the local authority serving Bridgend, that it's absolutely essential that the local authority comes forward with proposals for both stimulating the local economy, the community economy, and also for ensuring that it is stabilised through the difficult period of jobs being lost. It can't just be left to Welsh Government. We have to work in collaboration and in partnership across all Governments if we are to get the best outcomes for the people we all serve.
A gaf fi fynd i'r afael â'r pwynt hwnnw yn gyntaf a dweud ein bod yn parhau i drafod gyda Rehau pa gynlluniau a allai fodoli ar gyfer y safle yn y dyfodol? Mae'n safle anhygoel o bwysig, ac os na ellir ei ddefnyddio ar gyfer cyflogwyr neu weithgynhyrchwyr eraill fel lleoliad allweddol, yna dymunwn sicrhau y caiff ei ddefnyddio at ddefnydd amgen a'n bod yn cael cytundeb gan y cwmni i'w ddefnyddio mewn modd sy'n gwasanaethu buddiannau nid yn unig y bobl sydd wedi'u cyflogi yno, ond y gymuned ehangach hefyd.
O ran yr ymyriad yn seiliedig ar le ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gwneuthum y penderfyniad hwn er mwyn ehangu arferion gweithio arferol pan wneir penderfyniadau o'r math hwn oherwydd y cyfraniad ariannol enfawr y mae Ford yn ei wneud i'r gymuned gyfagos—cyfraniad gwerth £3.3 biliwn y degawd. Mae maint y buddsoddiad hwnnw, y swm o adnoddau a gollir, yn golygu y bydd dyfodol llawer o fusnesau—llawer iawn o fusnesau—yn y fantol, ac felly mae ymagwedd sy'n seiliedig ar le yn gwbl hanfodol, ynghyd â gweithgarwch arall y tasglu. Buaswn yn falch o siarad â chyngor Ynys Môn ynglŷn â chyflwyno ffocws penodol yn seiliedig ar le yng ngwaith y tasglu. Rwy'n credu ei fod yn gwbl hanfodol—ac rwyf wedi dweud hyn wrth yr awdurdod lleol sy'n gwasanaethu Pen-y-bont ar Ogwr, ei bod yn gwbl hanfodol fod yr awdurdod lleol yn cyflwyno argymhellion ar gyfer ysgogi'r economi leol, yr economi gymunedol, a hefyd ar gyfer sicrhau y caiff ei sefydlogi drwy'r cyfnod anodd o golli swyddi. Ni ellir ei adael i Lywodraeth Cymru yn unig. Rhaid inni weithio ar y cyd ac mewn partneriaeth ar draws pob Llywodraeth os ydym am sicrhau'r canlyniadau gorau i'r bobl a wasanaethwn.
When I questioned you at the end of January, after Rehau's initial announcement that they may be closing the site in Amlwch, you replied that you were looking at diversifying to other products within the group that could be diverted temporarily or permanently to the site, or indeed third parties. You also said that this would require a degree of investment, which was what Welsh Government was specifically working on with the company at that point. When the chief executive of Rehau announced the closure on 23 April, it said: 'Careful consideration at board level' had been given to
'proposed alternatives put forward by employees',
but they would be not sufficient to secure the long-term future of the facility. Putting all that together—the reference to your talking to third parties, your then declaration that you were considering investment, and the proposals by employees themselves—what consideration is being given to bringing all those factors together as this moves forward?
Pan ofynnais i chi ddiwedd mis Ionawr, ar ôl cyhoeddiad cyntaf Rehau y gallent fod yn cau'r safle yn Amlwch, fe ateboch chi eich bod yn ystyried arallgyfeirio i gynhyrchion eraill o fewn y grŵp y gellid eu dargyfeirio dros dro neu'n barhaol i'r safle, neu drydydd partïon yn wir. Fe ddywedoch chi hefyd y byddai hyn yn galw am rywfaint o fuddsoddiad, sef yr hyn roedd Llywodraeth Cymru yn gweithio arno'n benodol gyda'r cwmni ar y pryd. Pan gyhoeddodd prif weithredwr Rehau fod y safle'n cau ar 23 Ebrill, dywedodd fod 'ystyriaeth ofalus wedi'i rhoi ar lefel y bwrdd' i
ddewisiadau amgen arfaethedig a gyflwynwyd gan y gweithwyr,
ond ni fyddent yn ddigonol i sicrhau dyfodol hirdymor y ffatri. Gan roi hynny i gyd at ei gilydd—y cyfeiriad at y ffaith eich bod yn siarad â thrydydd partïon, eich datganiad ar y pryd eich bod yn ystyried buddsoddi, a'r argymhellion gan y gweithwyr eu hunain—pa ystyriaeth a roddir i ddod â'r holl ffactorau hynny at ei gilydd wrth i hyn symud ymlaen?
I do regret that the company chose not to diversify, because I'd restate the position that we took earlier in the year, that we were ready and willing and enthusiastic about supporting the business. The decision has now been made, and we are keen, through the taskforce, through the regional economic development unit, led by the chief regional officer, Gwenllian Roberts, to examine all alternative options for employment of the people who are going to be affected and alternative uses for the site. We're working—. I should say we are working very well with the company in identifying alternative opportunities. Trying to find alternative major employers in a semi-rural area is very difficult, and therefore it requires additional attention to be given to the potential of supporting workers in starting up their own businesses, and that's why Business Wales are playing an integral part in the support that's given to them.
Mae'n ofid i mi fod y cwmni wedi dewis peidio ag arallgyfeirio, oherwydd hoffwn ailddatgan ein safbwynt yn gynharach yn y flwyddyn, sef ein bod yn barod ac yn fodlon ac yn frwdfrydig ynglŷn â chefnogi'r busnes. Mae'r penderfyniad wedi'i wneud bellach, ac rydym yn awyddus, drwy'r tasglu, drwy'r uned datblygu economaidd ranbarthol, dan arweiniad y prif swyddog rhanbarthol, Gwenllian Roberts, i archwilio'r holl ddewisiadau eraill ar gyfer cyflogi'r rhai yr effeithir arnynt a dulliau amgen o ddefnyddio'r safle. Rydym yn gweithio—. Dylwn ddweud ein bod yn gweithio'n dda iawn gyda'r cwmni i ganfod cyfleoedd amgen. Mae ceisio dod o hyd i gyflogwyr mawr amgen mewn ardal led-wledig yn anodd iawn, ac felly mae angen rhoi sylw ychwanegol i'r posibilrwydd o gefnogi gweithwyr i ddechrau eu busnesau eu hunain, a dyna pam y mae Busnes Cymru yn chwarae rhan annatod yn y cymorth a roddir iddynt.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am bwysigrwydd economaidd busnesau bach yng nghymunedau gwledig Cymru? OAQ54021
6. Will the Minister make a statement on the economic importance of small businesses in Wales’s rural communities? OAQ54021
Yes, of course. A thriving rural economy is fundamental to help sustain viable communities and to provide quality employment opportunities. Our current programmes are delivering wide-ranging support to encourage economic development and prosperity, including through Business Wales, ICT and transport improvements, as well as the support provided through the rural development plan.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae economi wledig lewyrchus yn hanfodol er mwyn helpu i gynnal cymunedau hyfyw a darparu cyfleoedd cyflogaeth o safon. Mae ein rhaglenni presennol yn darparu cymorth eang i annog datblygu economaidd a ffyniant, gan gynnwys drwy Busnes Cymru, TGCh a gwelliannau trafnidiaeth, yn ogystal â'r cymorth a ddarperir drwy'r cynllun datblygu gwledig.
Thank you, Minister. One such business is the Welsh Hawking Centre within my region—an attraction that's been on Barry's Five Mile Lane for the last 40 years. It's been recently reported that the business may be in danger of closing, after visitor numbers have halved in the last year. According to Jamie Munro, who runs the centre, this has largely been caused by the works ongoing on the A4226, which have resulted in a reduction in the footfall dramatically. I think anyone who knows the area will realise how impacted the business has been—that part of the road in particular, and the partial closure of it that has been required so that the improvements can be made. It's a niche business. It's been very, very successful in the past—extremely popular. It provides excellent educational facilities as well, and is an attraction we can be proud of. I just wonder, when these major works go ahead, whether there's a better way for the Welsh Government and the local council to work through the impact it may have for a short period on businesses. But these businesses don't necessarily have the resilience to take a bad year or two, especially in terms of visitor attractions.
Diolch yn fawr, Weinidog. Un o'r busnesau hyn yw Canolfan Heboga Cymru yn fy rhanbarth i—atyniad sydd wedi bod ar Five Mile Lane y Barri ers 40 mlynedd. Nodwyd yn ddiweddar y gallai'r busnes fod mewn perygl o gau, ar ôl i nifer yr ymwelwyr haneru yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Yn ôl Jamie Munro, sy'n rhedeg y ganolfan, mae hyn wedi'i achosi i raddau helaeth gan y gwaith sy'n mynd rhagddo ar y A4226, ac sydd wedi arwain at leihad dramatig yn nifer yr ymwelwyr. Credaf y bydd unrhyw un sy'n adnabod yr ardal yn sylweddoli cymaint o effaith a fu ar y busnes—y rhan honno o'r ffordd yn enwedig, a'r cau rhannol y bu'n rhaid ei wneud er mwyn gallu gwneud y gwelliannau. Mae'n fusnes arbenigol. Mae wedi bod yn llwyddiannus iawn yn y gorffennol—yn hynod o boblogaidd. Mae'n darparu cyfleusterau addysgol ardderchog hefyd, ac mae'n atyniad y gallwn ymfalchïo ynddo. Pan fydd gwaith mawr o'r fath yn mynd rhagddo, tybed onid oes ffordd well i Lywodraeth Cymru a'r cyngor lleol weithio drwy'r effaith y gallai ei chael ar fusnesau am gyfnod byr. Ond nid yw'r busnesau hyn o reidrwydd yn ddigon cadarn i allu dioddef blwyddyn neu ddwy wael, yn enwedig o ran atyniadau i ymwelwyr.
I thank David Melding for his question. I'll ensure that we deploy officials from the regional unit to the business to assist in any way we can. I think that we need to, first of all, appreciate whether the halving of visitor numbers can be attributed solely to just one factor and, if so, even though it may be at a late stage, how we may be able to alleviate the impacts that roadworks are having. Of course, we issue notices. We engage directly through our transport department wherever and whenever possible with businesses. I think that this particular example is relatively unique in terms of the halving of visitors or, if you like, customers. So, I think it's going to be essential that my officials work speedily with the company to address the challenge that they face.
Diolch i David Melding am ei gwestiwn. Byddaf yn sicrhau ein bod yn anfon swyddogion o'r uned ranbarthol at y busnes i helpu mewn unrhyw ffordd y gallwn. Yn gyntaf, rwy'n credu bod angen inni ddeall a ellir priodoli haneru nifer yr ymwelwyr i un ffactor yn unig ac os felly, er y gallai fod yn hwyr yn y broses, sut y gallwn liniaru'r effeithiau y mae'r gwaith ar y ffordd yn eu cael. Wrth gwrs, rydym yn cyhoeddi hysbysiadau. Rydym yn ymgysylltu'n uniongyrchol â busnesau drwy ein hadran drafnidiaeth ble bynnag a phryd bynnag y bo'n bosibl. Credaf fod yr enghraifft benodol hon yn gymharol unigryw o ran haneru nifer yr ymwelwyr, neu gwsmeriaid os hoffech. Felly, rwy'n credu y bydd yn hanfodol fod fy swyddogion yn gweithio'n gyflym gyda'r cwmni i oresgyn yr her sy'n eu hwynebu.
Minister, small businesses in rural communities in north Wales play an important role in the economic development in the region. A regular issue brought to me from small and medium-sized businesses is the movement of online payments and transactions—that the internet connection isn't sufficient. Can you reassure my constituents that Welsh Government will prioritise the internet and broadband in any economic development plans for north Wales?
Weinidog, mae busnesau bach mewn cymunedau gwledig yng ngogledd Cymru'n chwarae rhan bwysig yn natblygiad economaidd y rhanbarth. Un mater sy'n cael ei ddwyn i fy sylw yn rheolaidd gan fusnesau bach a chanolig yw symud taliadau a thrafodion ar-lein—nad yw'r cysylltiad â'r rhyngrwyd yn ddigonol. A allwch sicrhau fy etholwyr y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi blaenoriaeth i'r rhyngrwyd a band eang mewn unrhyw gynlluniau datblygu economaidd ar gyfer gogledd Cymru?
Yes, I can. I mentioned earlier, in response to Bethan's questions, that the north Wales growth deal has a digital project at the heart of the vision for developing a stronger and more resilient economy in the north. I'm confident that, through the course of the challenge sessions that are to come, we will be able to ensure that that particular programme does reach all businesses across Wales and addresses the challenges that the Member has just identified.
Gallaf. Soniais yn gynharach, wrth ymateb i gwestiynau Bethan, fod gan fargen twf gogledd Cymru brosiect digidol sy'n ganolog i'r weledigaeth ar gyfer datblygu economi gryfach a chadarnach yn y gogledd. Drwy gydol y sesiynau her sydd i ddod, rwy'n hyderus y gallwn sicrhau bod y rhaglen benodol honno'n cyrraedd pob busnes ledled Cymru ac yn mynd i'r afael â'r heriau y mae'r Aelod newydd eu nodi.
7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i leddfu tagfeydd traffig o amgylch Casnewydd? OAQ53993
7. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans to relieve traffic congestion around Newport? OAQ53993
Yes, of course. I published a written statement on 5 June outlining our next steps for the M4 corridor around Newport.
Gwnaf, wrth gwrs. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar 5 Mehefin yn amlinellu ein camau nesaf ar gyfer coridor yr M4 o amgylch Casnewydd.
You also published a manifesto that said:
'We will deliver a relief road for the M4'.
Is it not the case that this commission and any proposals that it comes out with, which may relieve congestion at the margin, will be a very small impact compared to what was promised in your manifesto?
Gwnaethoch hefyd gyhoeddi maniffesto a oedd yn dweud:
Byddwn yn darparu ffordd liniaru ar gyfer y M4.
Onid yw'n wir na fydd y comisiwn hwn ac unrhyw gynigion a gyflwynir ganddo, a allai liniaru tagfeydd ar yr ymylon, yn cael fawr o effaith o gymharu â'r hyn a addawyd yn eich maniffesto?
There's an irony here in that I was the person who wrote the manifesto that proposed the black route and, of course, Mark Reckless was a member of a political party that was responsible for writing a manifesto pledge opposing the black route. Look, I stand by the proposal that we made. However, I do recognise that times have changed since the black route was conceived. It's only responsible for Governments to accept—when times change, when new challenges are presented, to respond accordingly and to act in a nimble way, and that's precisely what we've done.
But I can assure all Members that we recognise that this challenge has to be addressed; 'do nothing' is simply not an option. The question for us is whether we are able to respond, packaging some of the alternatives in a way that will reduce or eliminate congestion—but also, at the same time, do so with less cost to the public purse. I believe that we can achieve a reduction in congestion on the M4 through Newport in a way that offers value for money and minimises cost to the public purse. Now, the commission's work has already begun. I have had an incredibly constructive discussion with Lord Burns about the work that's been undertaken to date by the Welsh Government, and how he and his commission will take it forward.
Mae eironi yma gan mai fi oedd y person a ysgrifennodd y maniffesto ac a argymhellodd y llwybr du ac wrth gwrs, roedd Mark Reckless yn aelod o blaid wleidyddol a oedd yn gyfrifol am ysgrifennu adduned maniffesto yn gwrthwynebu'r llwybr du. Edrychwch, rwy'n glynu wrth y cynnig a wnaethom. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod pethau wedi newid ers i'r llwybr du gael ei lunio. Mae'n gyfrifol i Lywodraethau dderbyn—pan fydd pethau'n newid, pan geir heriau newydd, i ymateb yn unol â hynny ac i weithredu mewn ffordd fwy hyblyg, a dyna'n union a wnaethom.
Ond gallaf sicrhau pob Aelod ein bod yn cydnabod bod yn rhaid mynd i'r afael â'r her hon; nid yw 'gwneud dim' yn opsiwn. Y cwestiwn i ni yw a allwn ymateb, pecynnu rhai o'r dewisiadau amgen mewn ffordd a fydd yn lleihau neu'n dileu tagfeydd—ond gwneud hynny hefyd ar yr un pryd am lai o gost i'r pwrs cyhoeddus. Credaf y gallwn gyfyngu ar dagfeydd ar yr M4 drwy Gasnewydd mewn ffordd sy'n cynnig gwerth am arian ac yn lleihau'r gost i bwrs y wlad. Nawr, mae gwaith y comisiwn eisoes wedi dechrau. Rwyf wedi cael trafodaeth eithriadol o adeiladol gyda'r Arglwydd Burns am y gwaith sydd wedi'i wneud hyd yma gan Lywodraeth Cymru, a sut y bydd ef a'i gomisiwn yn ei ddatblygu.
Ac, yn olaf, cwestiwn 8—Llyr Gruffydd.
And, finally, question 8—Llyr Gruffydd.
8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am wariant cyhoeddus ar rwydwaith trenau Cymru? OAQ54010
8. Will the Minister make a statement on public spending on the rail network in Wales? OAQ54010
Yes, of course. The UK Government is responsible for funding rail infrastructure in Wales, as we are all aware, and it is an unfortunate fact that we must rely on it to provide an equitable investment programme. We continue to press the case for devolution so that we can develop a Welsh network, catering for the journeys that people need to make.
Gwnaf, wrth gwrs. Mae Llywodraeth y DU yn gyfrifol am ariannu'r seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, fel y gŵyr pawb ohonom, ac mae'n ffaith anffodus fod yn rhaid inni ddibynnu arni i ddarparu rhaglen fuddsoddi deg. Rydym yn dal i ddadlau'r achos dros ddatganoli fel y gallwn ddatblygu rhwydwaith i Gymru, sy'n darparu ar gyfer y teithiau y mae pobl angen eu gwneud.
Well, thank you for your answer. I was quite struck by the letter that you shared with Assembly Members—the letter that you sent to David Lidington on 22 May—where you highlight under-investment in Welsh rail infrastructure. You say in the letter that there is a history of sustained and chronic under-investment in the Welsh network when compared with England, based on an approach that prioritises UK Government objectives, using a system that systematically favours investment in London and the south-east of England. So, that's highlighting once again, isn't it, how poorly Wales is being treated by the UK Government. We are clearly not getting our fair share. Indeed, Plaid Cymru has always said that the UK is an unequal union of nations. Having read your letter, I presume that you now agree with Plaid Cymru.
Wel, diolch am eich ateb. Cefais fy nharo gan y llythyr a rannoch chi gydag Aelodau'r Cynulliad—y llythyr a anfonoch chi at David Lidington ar 22 Mai—lle rydych yn tynnu sylw at danfuddsoddi yn seilwaith rheilffyrdd Cymru. Dywedwch yn y llythyr fod hanes o danfuddsoddi parhaus a chronig yn rhwydwaith Cymru o'i gymharu â Lloegr, yn seiliedig ar ddull gweithredu sy'n blaenoriaethu amcanion Llywodraeth y DU, gan ddefnyddio system sy'n systematig yn ffafrio buddsoddi yn Llundain a de-ddwyrain Lloegr. Felly, mae hynny'n amlygu unwaith eto, onid yw, pa mor wael y mae Cymru yn cael ei thrin gan Lywodraeth y DU. Yn amlwg, nid ydym yn cael ein cyfran deg. Yn wir, mae Plaid Cymru wedi dweud erioed fod y DU yn undeb anghyfartal o wledydd. Wedi darllen eich llythyr, rwy'n cymryd eich bod yn cytuno â Phlaid Cymru yn awr.
The problem is that—and we're addressing it here in Wales, and I hope that the UK Government will follow suit—. The problem is that, through the Treasury Green Book, decisions are often made in a way that benefits those areas of the UK that are already intensely urbanised and where there is already a high concentration of people who are high earners. And, of course, south-east London is the obvious case in point. What we're doing in Wales, and it forms part of the economic action plan, is developing a regional approach to rebalance the Welsh economy. And, just as I've set up the regional economic development units and appointed the chief regional officers, before recess, I will be presenting an oral statement to the Chamber concerning the publication of regional indicative budgets to ensure that, when we talk about fair funding, we don't just talk about fair funding for Wales, we talk about fair funding for the constituent parts of Wales. And I think that's something that Members across this Chamber recognise is absolutely essential if we are to drive prosperity across all communities, rather than just have it concentrated in the most urban areas.
Y broblem yw—ac rydym yn rhoi sylw iddi yma yng Nghymru, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn gwneud hynny hefyd—. Y broblem yw, drwy lyfr gwyrdd y Trysorlys, caiff penderfyniadau eu gwneud yn aml mewn ffordd sydd o fudd i'r ardaloedd hynny o'r DU sydd eisoes yn drefol tu hwnt a lle mae crynodiad uchel eisoes o bobl sy'n ennill llawer o arian. Ac wrth gwrs, de-ddwyrain Llundain yw'r enghraifft amlwg o hyn. Yr hyn a wnawn yng Nghymru, ac mae'n rhan o'r cynllun gweithredu economaidd, yw datblygu dull rhanbarthol o ailgydbwyso economi Cymru. Ac fel y sefydlais yr unedau datblygu economaidd rhanbarthol a phenodi prif swyddogion rhanbarthol, cyn y toriad, byddaf yn cyflwyno datganiad llafar i'r Siambr ynghylch cyhoeddi cyllidebau dynodol rhanbarthol i sicrhau, pan fyddwn yn siarad am ariannu teg, nad sôn yn unig am ariannu teg i Gymru a wnawn, ond ein bod yn sôn am ariannu teg i rannau cyfansoddol Cymru. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae'r Aelodau ar draws y Siambr hon yn cydnabod ei fod yn gwbl hanfodol os ydym am ysgogi ffyniant ar draws pob cymuned, yn hytrach na'i fod wedi'i grynhoi yn yr ardaloedd mwyaf trefol yn unig.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you to the Minister.
Y cwestiynau nesaf felly i'r Cwnsler Cyffredinol a’r Gweinidog Brexit mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel Gweinidog Brexit. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Rees.
The next questions, therefore, to the Counsel General and Brexit Minister in respect of his Brexit Minister responsibilities. And the first question is from David Rees.
1. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith a gaiff Brexit ar strwythur Cydbwyllgor y Gweinidogion? OAQ54019
1. What assessment has the Counsel General made of the impact that Brexit will have on the structure of the Joint Ministerial Committee? OAQ54019
We said in 'Brexit and Devolution' that the JMC structures are not adequate for the new challenges we face as we leave the EU. We published 'Brexit and Devolution' two years ago, and our view remains unchanged.
Roeddem yn dweud yn 'Brexit a Datganoli' nad yw strwythurau'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn ddigonol ar gyfer yr heriau newydd a wynebwn wrth inni adael yr UE. Cyhoeddasom 'Brexit a Datganoli' ddwy flynedd yn ôl, ac nid yw ein safbwynt wedi newid.
Thank you for that answer, Minister. What you've just then highlighted has been echoed around this Chamber by Members and by various committees of this Assembly. Clearly, the JMC is not working. It is very much dependent upon individuals within Westminster as to how they see it, and whether they want to see it work or not. There is no formal structure. There is no stature underpinning it.
There was a JMC review, which was initiated by Westminster, but that's going over 12 months ago now, and we're still waiting for that outcome. Surely, it's time for us, with other nations in the UK, to actually start saying to UK Government, 'This structure must change. It must be underpinned by statute. We need to have a structure which treats each nation equally, each Government equally, within these discussions' and therefore it's underpinned to ensure that no one individual may decide whether it's a good thing or a bad thing.
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Adleisiwyd yr hyn rydych newydd ei danlinellu o amgylch y Siambr hon gan Aelodau a phwyllgorau amrywiol y Cynulliad. Yn amlwg, nid yw'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn gweithio. Mae'n dibynnu'n fawr ar sut y mae unigolion yn San Steffan yn ei weld, ac a ydynt am ei weld yn gweithio ai peidio. Nid oes strwythur ffurfiol. Nid oes unrhyw statws yn sail iddo.
Cafwyd adolygiad o'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion, a gychwynnwyd gan San Steffan, ond mae dros 12 mis ers hynny bellach, ac rydym yn dal i ddisgwyl ei ganlyniad. Yn sicr, mae'n bryd i ni, gyda gwledydd eraill y DU, ddechrau dweud wrth Lywodraeth y DU, 'Rhaid i'r strwythur hwn newid. Rhaid iddo fod yn seiliedig ar statud. Mae angen i ni gael strwythur sy'n trin pob gwlad yn gyfartal, a phob Llywodraeth yn gyfartal, o fewn y trafodaethau hyn' ac felly fe'i tanategir er mwyn sicrhau na all unrhyw unigolyn benderfynu a yw'n beth da neu'n beth drwg.
Well, I think the Member hits the nail on the head with his supplementary question, and I share his disappointment. It's now coming up to 15 months, actually, since the review of inter-governmental relations was commissioned. And the truth is that it's certainly not in the interest of Wales, but it's actually not in the interest of any part of the UK for the JMC structures to continue trying to bear the weight that is now placed upon them by Brexit in particular. I should say that the truth is that the First Minister has required more progress to happen than has happened. So, we are very disappointed with the level of—lack of progress, rather. The truth is there are—the constitutional ambitions, if I can put it like that, of the different Governments involved are different. There is no political leadership in Northern Ireland at the moment, and there has been the effort put into 'no deal' preparations. Official-level working has been good, but it's absolutely the case that not sufficient progress has been made. I would say that we've seen very little progress. I'm hoping to meet David Lidington later this week, and I'll be making the point to him that I'm concerned that there is no real commitment on the part of the United Kingdom Government to progress this.
He mentioned the principle of parity of participation in his question, which is absolutely fundamental to this. We've also talked about a mechanism for resolving disputes that introduces an independent element, so that, as his question implies, it isn't simply a matter for one part of the UK to determine the outcome.
On the question of statutory underpinning, I think that could be usefully explored. I'm not sure myself that it is the panacea—what we need is robust structures. If it's also underpinned by statute, then that would be an advantage, but I think the key thing is to have in place structures that, frankly, work. I will also say that the format of the JMC, which is able, ultimately, to resolve this is the one between First Ministers and the Prime Minister. So, obviously, in light of the fact that the Conservative leadership is contested at the moment, that clearly is going to delay the point at which that format of the JMC is going to be able to meet to address this. But the next format of the JMC, on which I represent the Government, is intending to look at this point, at our instigation.
Wel, rwy'n credu bod yr Aelod wedi taro'r hoelen ar ei phen gyda'i gwestiwn atodol, ac rwy'n rhannu ei siom. Mae bron 15 mis bellach mewn gwirionedd ers comisiynu'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol. Ac yn sicr, y gwir amdani yw nad yw er budd Cymru, nac unrhyw ran o'r DU mewn gwirionedd fod strwythurau'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion yn parhau i geisio cynnal y pwysau a roddir arnynt bellach gan Brexit yn benodol. Dylwn ddweud mai'r gwir amdani yw bod y Prif Weinidog wedi gofyn am fwy o gynnydd nag a fu. Felly, rydym yn siomedig iawn â lefel—y diffyg cynnydd, yn hytrach. Y gwir yw bod—mae uchelgeisiau cyfansoddiadol, os caf ei roi felly, y gwahanol Lywodraethau'n wahanol. Nid oes arweinyddiaeth wleidyddol yng Ngogledd Iwerddon ar hyn o bryd, ac ymdrechwyd i roi paratoadau 'dim bargen' ar waith. Mae'r gwaith ar lefel swyddogion wedi bod yn dda, ond mae'n sicr na wnaethpwyd digon o gynnydd. Buaswn yn dweud mai ychydig iawn o gynnydd a welsom. Rwy'n gobeithio cyfarfod â David Lidington yn ddiweddarach yr wythnos hon, a byddaf yn dweud wrtho fy mod yn pryderu nad oes ymrwymiad go iawn ar ran Llywodraeth y Deyrnas Unedig i fwrw ymlaen â hyn.
Soniodd am yr egwyddor o gyfranogiad cyfartal yn ei gwestiwn, sy'n gwbl hanfodol i hyn. Rydym hefyd wedi siarad am fecanwaith i ddatrys anghydfodau sy'n cyflwyno elfen annibynnol, fel nad yw'n fater syml, fel y mae ei gwestiwn yn awgrymu, o un rhan o'r DU yn penderfynu'r canlyniad.
Ar gwestiwn sail statudol, credaf y byddai'n fuddiol ymchwilio i hynny. Nid wyf yn siŵr fy hun mai dyna'r ateb i bob problem—yr hyn sydd ei angen arnom yw strwythurau cadarn. Os yw hefyd yn seiliedig ar statud, byddai hynny'n fantais, ond credaf mai'r peth allweddol yw cael strwythurau ar waith sy'n gweithio. Hoffwn ddweud hefyd mai'r fformat Cyd-bwyllgor Gweinidogion sy'n gallu datrys hyn yn y pen draw yw'r un rhwng Prif Weinidogion y gwledydd a Phrif Weinidog y DU. Felly, yn amlwg, yng ngoleuni'r ffaith bod yna ras am arweinyddiaeth y Ceidwadwyr ar hyn o bryd, mae'n amlwg y bydd hynny'n peri oedi cyn y gall fformat y Cyd-bwyllgor Gweinidogion gyfarfod er mwyn mynd i'r afael â hyn. Ond mae fformat nesaf y Cyd-bwyllgor Gweinidogion, lle rwy'n cynrychioli'r Llywodraeth, yn bwriadu edrych ar y pwynt hwn, ar ein hanogaeth ni.
Mae yn hynod o bwysig, dwi'n credu, bod strwythur Cyd-bwyllgor y Gweinidogion yn cael ei gryfhau yn y dyfodol, a dwi hefyd yn credu y dylem ni ddiwygio'r pwyllgor, a gosod y pwyllgor ar lefel statudol, i sicrhau bod llais Cymru yn glir mewn unrhyw drafodaethau yn y dyfodol. Dwi'n credu, mewn ateb i'r Aelod dros Aberafan, eich bod chi wedi dweud dŷch chi ddim yn ffafrio rhoi'r pwyllgor ar lefel statudol. Allwch chi esbonio i ni pam dŷch chi ddim yn ffafrio hynny? Oherwydd dyna'r ffordd ymlaen, yn fy marn i.
It is crucially important, I think, that the JMC structure is strengthened for the future, and I also feel that we should reform the committee, and place it on a statutory level, to ensure that the Welsh voice is clearly heard in any future discussions. I think that, in response to the Member for Aberavon, you said that you don't favour placing the JMC on a statutory level. Could you explain why that's the case? Because I do believe that that's the way forward.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn, a'r cyfle i ateb y pwynt penodol hwnnw. Nid cwestiwn o ddim ffafrio hynny yw hyn—buasai hynny yn fantais. Yr hyn rwy'n ei ddweud yw nid panacea yw hynny am gael system o weithredu sydd, a dweud y gwir, yn cefnogi'n gwaith ni yma yng Nghymru ac ar draws y Deyrnas Unedig.
I thank the Member for the question, and for the opportunity to respond to that specific point. It's not a matter of not favouring that—that would certainly be an advantage. What I'm saying is that that isn't a panacea for having a system that truly supports our work here in Wales and across the UK.
2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau Brexit gyda Llywodraeth y DU? OAQ54000
2. Will the Counsel General provide an update on Brexit discussions with the UK Government? OAQ54000
I continue to have regular discussions with the UK Government on a number of Brexit-related issues. I met the Secretary of State for Exiting the European Union most recently in Cardiff on 16 May, and a meeting of the Joint Ministerial Committee on EU negotiations is scheduled for the end of this month.
Rwy'n parhau i gael trafodaethau rheolaidd gyda Llywodraeth y DU ar nifer o faterion yn ymwneud â Brexit. Cefais gyfarfod â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Adael yr Undeb Ewropeaidd yn fwyaf diweddar yng Nghaerdydd ar 16 Mai, ac mae cyfarfod o'r Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar negodiadau'r UE wedi'i drefnu ar gyfer diwedd y mis hwn.
Counsel General, thank you for that answer. There is a growing fear that the national health service is going to become the sacrificial lamb on the altar of a 'no deal' Brexit. When Donald Trump said that the NHS would be a service that would be part of a UK-US trade deal, when Theresa May stood next to him and refused to deny that, when the US have refused to change their negotiating objectives, which include all services as part of a deal, where we have a situation where international trade deals that could override and implement measures in devolved areas without the consent of this place, when the health Minister wrote a year or so ago to Theresa May asking for assurances and guarantees about the protection of the NHS, which she refused to give, and in a situation where we have a potential new Tory First Minister in support of privatisation of the national health service and a supine trade deal with the US, what steps is the Welsh Government taking to protect the national health service from a 'no deal' Brexit?
Gwnsler Cyffredinol, diolch ichi am yr ateb hwnnw. Mae ofn cynyddol fod y gwasanaeth iechyd gwladol yn mynd i fod yn aberth ar allor Brexit 'dim bargen'. Pan ddywedodd Donald Trump y byddai'r GIG yn wasanaeth a fyddai'n rhan o gytundeb masnach rhwng y DU a'r UDA, pan safai Theresa May yn ei ymyl a gwrthod gwadu hynny, pan fo'r UDA wedi gwrthod newid eu hamcanion negodi, sy'n cynnwys yr holl wasanaethau fel rhan o gytundeb, pan fo gennym sefyllfa lle mae cytundebau masnach ryngwladol a allai ddiystyru a gweithredu mesurau mewn meysydd datganoledig heb ganiatâd y lle hwn, pan fo'r Gweinidog iechyd wedi ysgrifennu at Theresa May flwyddyn neu ddwy yn ôl yn gofyn am sicrwydd a gwarantau ynghylch amddiffyn y GIG, rhywbeth y gwrthododd eu rhoi, ac mewn sefyllfa pan fo gennym Brif Weinidog Torïaidd newydd posibl sy'n cefnogi preifateiddio'r gwasanaeth iechyd gwladol a chytundeb masnach unochrog gyda'r UDA, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu'r gwasanaeth iechyd gwladol rhag Brexit 'dim bargen'?
I thank the Member for that question. I too also saw the press conference to which he refers in his question, and it made the blood run cold to hear the NHS being talked about as an asset for commercial sale in that way. I will be absolutely clear: the Welsh NHS is a public service and, under the Welsh Government, will remain so. The Minister for international relations, Eluned Morgan, has made absolutely clear to her counterpart, Liam Fox, the international trade Secretary, that the devolution settlement must be respected in relation to trade deals, and that would include trade deals of the sort the Member is referring to. And it must respect the fact that the Welsh Government is determined to make sure the NHS is preserved as a public service here in Wales. There is absolutely no prospect of us allowing the Welsh NHS to be part of any negotiation. But I think the Member is right to highlight this issue, which I think shines a light on the consequences of the kind of trade policy that the UK Government might seek to pursue in a 'no deal' Brexit scenario.
In relation to the NHS more generally, we are of course working with the NHS in Wales in relation to robustness and resilience to face the challenges that would be faced in the context of any kind of Brexit, but particularly a 'no deal' Brexit. Some of that is around medicine supply, medical devices—as the Member will know—and around workforce planning, which, as we discussed in the Chamber yesterday in our migration debate, could seriously come under pressure in the context of the UK Government's new migration policies.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Gwelais innau hefyd y gynhadledd i'r wasg y mae'n cyfeirio ati yn ei gwestiwn, ac aeth fy ngwaed yn oer wrth glywed y GIG yn cael ei drafod fel ased ar gyfer gwerthiant masnachol yn y ffordd honno. Rwyf am fod yn gwbl glir: gwasanaeth cyhoeddus yw GIG Cymru ac o dan Lywodraeth Cymru, bydd yn parhau felly. Mae'r Gweinidog dros gysylltiadau rhyngwladol, Eluned Morgan, wedi dweud yn gwbl glir wrth ei haelod cyfatebol, Liam Fox, yr Ysgrifennydd masnach ryngwladol, fod yn rhaid parchu'r setliad datganoli mewn perthynas â chytundebau masnach, a byddai hynny'n cynnwys cytundebau masnach o'r math y mae'r Aelod yn cyfeirio ato. A rhaid iddo barchu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru yn benderfynol o sicrhau bod y GIG yn cael ei gadw'n wasanaeth cyhoeddus yma yng Nghymru. Nid oes perygl o gwbl y caniatawn i GIG Cymru fod yn rhan o unrhyw negodiad. Ond rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn i dynnu sylw at y mater hwn, sy'n taflu goleuni ar ganlyniadau'r math o bolisi masnach y gallai Llywodraeth y DU geisio'i ddilyn mewn senario 'dim bargen' yn fy marn i.
Mewn perthynas â'r GIG yn fwy cyffredinol wrth gwrs, rydym yn gweithio gyda'r GIG yng Nghymru mewn perthynas â chadernid a gallu i wrthsefyll yr heriau y byddid yn eu hwynebu yng nghyd-destun unrhyw fath o Brexit, ond Brexit 'dim bargen' yn enwedig. Mae rhywfaint o hynny'n ymwneud â chyflenwadau o feddyginiaethau, offer meddygol—fel y gŵyr yr Aelod—ac ynghylch cynllunio'r gweithlu, a allai ddod o dan bwysau difrifol, fel y trafodasom yn y Siambr ddoe yn ein dadl ar fudo, yng nghyd-destun polisïau mudo newydd gan Lywodraeth y DU.
The most recent Brexit discussion with the UK Government has of course been around the First Minister's use, or non-use, of a Foreign Office car in Brussels today. However, on the NHS issue, it is not commercially traded. Surely, when something is a public service, it is not something that is part of a trade deal in the way that is suggested. Of course, if you have public procurement, you will want to procure cheaply and effectively and get good value, and if you enter into a contract with an overseas provider, it is quite reasonable that that contract should be respected and that should be insured either through the British courts or through investor dispute resolution. Is that not all that we're talking about here?
Wrth gwrs roedd y drafodaeth Brexit ddiweddaraf gyda Llywodraeth y DU yn ymwneud â defnydd, neu ddiffyg defnydd, y Prif Weinidog o gar y Swyddfa Dramor ym Mrwsel heddiw. Fodd bynnag, ar fater y GIG, ni chaiff ei fasnachu. Pan fydd rhywbeth yn wasanaeth cyhoeddus, nid yw'n rhywbeth sy'n rhan o gytundeb masnach yn y ffordd a awgrymir. Wrth gwrs, os oes gennych gaffael cyhoeddus, fe fyddwch am gaffael yn rhad ac yn effeithiol a chael gwerth da, ac os ymrwymwch i gontract gyda darparwr tramor, mae'n eithaf rhesymol disgwyl i'r contract hwnnw gael ei barchu ac y dylid ei yswirio naill ai drwy lysoedd Prydain neu drwy drefn ddatrys anghydfod i fuddsoddwyr. Onid dyna'r cwbl sydd dan sylw yma?
I have absolutely no confidence in the commitment of the Brexit Party to the NHS. The leader of the party has been absolutely categorical that he does not believe in a publicly funded NHS and believes in an insurance system. So, the Member will have to forgive me if I take that with a pinch of salt. [Interruption.]
Nid oes gennyf hyder o gwbl yn ymrwymiad Plaid Brexit i'r GIG. Mae arweinydd y blaid wedi bod yn gwbl bendant nad yw'n credu mewn GIG a ariennir yn gyhoeddus ac mae'n credu mewn system yswiriant. Felly, bydd yn rhaid i'r Aelod faddau imi os cymeraf hynny â phinsiad o halen. [Torri ar draws.]
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful to you, Presiding Officer. Minister, you, like me, will have seen the rather astonishing press reports this morning that the First Minister has not been provided with diplomatic support during his visit in Brussels. Now, like yourself and myself—we've both enjoyed the support of the diplomatic service of the United Kingdom, and I remember negotiating and discussing with David Lidington and William Hague and others how that can be strengthened. Whilst Ministers here are not Ministers of the United Kingdom Government, they are United Kingdom Ministers, and in Brussels, we are part of the United Kingdom ministerial team, and we have agreements with the United Kingdom Government that we do enjoy the support of the United Kingdom Representation to the European Union and of the foreign office. I would place on record my gratitude to UKRep and to civil servants in the foreign office for the excellent support that I received, both within the European Union and elsewhere, whilst travelling as a representative of the Welsh Government. Will you then take up this issue with David Lidington when you meet him later this week, and say to him that we expect all our Ministers to be treated with the respect that the electoral mandate gives them, and that we are here to represent the Government here and the people of Wales, and we are not expected to ask permission from any member of the UK Government as to how we do that?
Rwy'n ddiolchgar ichi, Lywydd. Weinidog, fe fyddwch chi, fel finnau, wedi gweld adroddiadau rhyfeddol braidd yn y wasg y bore yma na ddarparwyd cymorth diplomyddol ar gyfer y Prif Weinidog yn ystod ei ymweliad â Brwsel. Nawr, fel chi a fi—rydym ein dau wedi mwynhau cymorth gwasanaeth diplomyddol y Deyrnas Unedig, ac rwy'n cofio trafod a negodi gyda David Lidington a William Hague ac eraill sut y gellir cryfhau hynny. Er nad yw Gweinidogion yn y fan hon yn Weinidogion Llywodraeth y Deyrnas Unedig, Gweinidogion y Deyrnas Unedig ydynt, ac ym Mrwsel, rydym yn rhan o dîm gweinidogol y Deyrnas Unedig, ac mae gennym gytundebau â Llywodraeth y Deyrnas Unedig sy'n dynodi ein bod yn cael cymorth Cynrychiolaeth y Deyrnas Unedig i'r Undeb Ewropeaidd a'r swyddfa dramor. Hoffwn gofnodi fy niolch i UKRep ac i weision sifil yn y swyddfa dramor am y gefnogaeth ardderchog a gefais, o fewn yr Undeb Ewropeaidd ac mewn mannau eraill, wrth deithio fel cynrychiolydd ar ran Llywodraeth Cymru. A wnewch chi godi'r mater hwn gyda David Lidington pan fyddwch yn ei gyfarfod yn ddiweddarach yr wythnos hon, a dweud wrtho ein bod yn disgwyl i'n holl Weinidogion gael eu trin â'r parch a roddir iddynt gan y mandad etholiadol, a'n bod yma i gynrychioli'r Llywodraeth yma a'r Cymry, ac nid oes disgwyl inni ofyn caniatâd unrhyw aelod o Lywodraeth y DU ynglŷn â sut y gwnawn hynny?
I thank the Member for his question. As he indicates in it, our relationship with the UK Representation to the EU is very good, so we were particularly puzzled and disappointed, if I can put it like that, by the unprecedented decision that the Foreign and Commonwealth Office appear to have taken. I should say, as context, that we have been provided as a Welsh Government with high-quality support by the Foreign and Commonwealth Office on every previous occasion when Ministers have visited Brussels, as he himself in the question indicates. I can confirm that the FCO informed the Government that they'd only provide support while the First Minister was in Brussels today, including access to the car pool service, if we gave assurances that the First Minister would not undermine UK Government policy. We made it clear that the First Minister and Welsh Ministers take seriously, in their capacity as Ministers of the United Kingdom, their duties to the United Kingdom when abroad on official business, but that is not out of deference to the UK Government and it certainly isn't in consideration of getting access to car services. So, we refused to give any assurance that would fetter or inhibit the entitlement of the First Minister to speak up for Wales's national interest. Ultimately, as it happened, car facilities were then offered, but the First Minister is travelling using public transport throughout his visit to Brussels today.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Fel y mae'n nodi ynddo, mae ein perthynas â Chynrychiolaeth y DU i'r UE yn dda iawn, felly roedd y penderfyniad digynsail yr ymddengys bod y Swyddfa Dramor a Chymanwlad wedi'i wneud yn peri penbleth a siom i ni, os caf ei roi felly. Fel cyd-destun, dylwn ddweud ein bod wedi cael cymorth o ansawdd uchel gan y Swyddfa Dramor a Chymanwlad fel Llywodraeth Cymru ar bob achlysur blaenorol pan fu Gweinidogion yn ymweld â Brwsel, fel y nododd yn y cwestiwn. Gallaf gadarnhau bod y Swyddfa Dramor a Chymanwlad wedi hysbysu'r Llywodraeth na fyddent yn darparu cymorth tra oedd y Prif Weinidog ym Mrwsel heddiw, gan gynnwys defnydd o'r gwasanaeth ceir, oni bai ein bod yn rhoi sicrwydd na fyddai'r Prif Weinidog yn tanseilio polisi Llywodraeth y DU. Gwnaethom yn glir fod y Prif Weinidog a Gweinidogion Cymru o ddifrif ynglŷn â'u dyletswyddau, yn rhinwedd eu swydd fel Gweinidogion y Deyrnas Unedig, i'r Deyrnas Unedig pan fyddant dramor ar fusnes swyddogol, ond nid yw hynny'n golygu eu bod yn ymostyngol i Lywodraeth y DU ac yn sicr nid yw cael defnydd o wasanaethau ceir yn rhan o'r ystyriaeth. Felly, fe wnaethom wrthod rhoi unrhyw sicrwydd a fyddai'n llyffetheirio neu'n llesteirio hawl y Prif Weinidog i siarad dros fuddiannau cenedlaethol Cymru. Yn y pen draw, fel y digwyddodd, fe gynigiwyd cyfleusterau ceir wedyn, ond mae'r Prif Weinidog yn teithio gan ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus drwy gydol ei ymweliad â Brwsel heddiw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Darren Millar.
Thank you, Presiding Officer. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's strategy for its discussions with the European Commission today?
Diolch, Lywydd. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer ei thrafodaethau â'r Comisiwn Ewropeaidd heddiw?
At the moment, we are anticipating the change of Commission personnel in future. The First Minister is today in Brussels planning to meet with a number of our partners there, including Michel Barnier.
Ar hyn o bryd, rydym yn rhagweld newid personél y Comisiwn yn y dyfodol. Mae'r Prif Weinidog ym Mrwsel heddiw gyda'r bwriad o gyfarfod â nifer o'n partneriaid yno, gan gynnwys Michel Barnier.
Thank you for that answer. I have to say I do find it astonishing that Welsh Labour Ministers seem to be more interested in chauffeur-driven cars than they do in the real issue of the day. I am sure that the Welsh Government would not want to allow its resources to be used to support activities that undermine its policy objectives either, and I think Ministers frankly should grow up and listen up to the people of Wales who voted to leave the EU in 2016. You didn't refer in your answer then to the negotiating strategy that the First Minister may or may not be employing in Brussels today. But will you tell us whether he will be reiterating the will of the people of Wales, who voted to leave the EU in 2016, and if not, why not?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod yn rhyfeddu ei bod yn ymddangos bod gan Weinidogion Llafur Cymru fwy o ddiddordeb mewn ceir sy'n cael eu gyrru gan chaffeurs nag sydd ganddynt mewn materion go iawn. Rwy'n siŵr na fyddai Llywodraeth Cymru am ganiatáu i'w hadnoddau gael eu defnyddio i gefnogi gweithgareddau sy'n tanseilio ei hamcanion polisi hithau chwaith, ac a dweud y gwir rwy'n credu y dylai Gweinidogion dyfu fyny a gwrando ar bobl Cymru a bleidleisiodd dros adael yr UE yn 2016. Ni chyfeirioch chi yn eich ateb yn awr at y strategaeth negodi y gallai'r Prif Weinidog fod yn ei defnyddio, neu beidio, ym Mrwsel heddiw. Ond a wnewch chi ddweud wrthym a fydd yn ailadrodd ewyllys pobl Cymru a bleidleisiodd dros adael yr UE yn 2016, ac os na fydd, pam ddim?
I think that's a curious question from the Member. I had finished my answer to the previous question by saying that the First Minister was using public transport in Brussels today, which seems to me to indicate a complete lack of interest in the use of Government cars. So, I think he should reflect on the fact that the First Minister is in Brussels dealing with matters of substance rather than matters of presentation and headlines as his question suggests. The First Minister will be describing what is in the best interests of Wales and the position of the Welsh Government on behalf of the people of Wales in his discussions in Europe, as he does at every other opportunity.
Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn rhyfedd gan yr Aelod. Gorffennais fy ateb i'r cwestiwn blaenorol drwy ddweud bod y Prif Weinidog yn defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ym Mrwsel heddiw, sydd i'w weld i mi yn dynodi diffyg diddordeb llwyr yn y defnydd o geir y Llywodraeth. Felly, credaf y dylai ystyried y ffaith bod y Prif Weinidog ym Mrwsel yn ymdrin â materion o sylwedd yn hytrach na materion yn ymwneud â chyflwyniad a phenawdau fel y mae ei gwestiwn yn awgrymu. Bydd y Prif Weinidog yn disgrifio beth sydd er lles gorau Cymru a safbwynt Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru yn ei drafodaethau yn Ewrop, fel y mae'n gwneud ar bob cyfle arall.
Isn't the reality, Minister, that you're still playing politics with Brexit? There was a clear manifesto commitment from the Labour Party in 2017 to deliver Brexit and it's quite clear now to the people of Wales that Labour cannot be trusted to deliver on that particular manifesto commitment. Now, you've already done a u-turn in terms of your position on a second referendum, and you've said that there needs to be an option to remain on a ballot paper in a future referendum. But the reality is, of course, that the one thing that the people of Wales didn't vote for is any kind or version of 'remain'. You keep going on about kinds or versions of 'leave', but one thing that the people of Wales did not endorse—and absolutely did not endorse—was any kind of remaining in the European Union. How can you justify ignoring the outcome of the 2016 referendum, which rejected 'remain' on the ballot paper, and what guarantees can you give to the people of Wales that if there is a second referendum—and I very much hope that there will not be—that you won't ignore that one either?
Onid y gwir amdani, Weinidog, yw eich bod yn dal i chwarae gwleidyddiaeth â Brexit? Cafwyd ymrwymiad maniffesto clir gan y Blaid Lafur yn 2017 i gyflawni Brexit ac mae'n eithaf clir yn awr i bobl Cymru na ellir ymddiried yn y Blaid Lafur i gyflawni'r ymrwymiad maniffesto penodol hwnnw. Nawr, rydych eisoes wedi gwneud tro pedol o ran eich safbwynt ar ail refferendwm, ac rydych wedi dweud bod angen opsiwn i aros ar bapur pleidleisio mewn refferendwm yn y dyfodol. Ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw mai'r un peth na phleidleisiodd pobl Cymru drosto yw unrhyw fath neu fersiwn o 'aros'. Rydych yn dal i siarad am fathau neu fersiynau o 'adael', ond yr un peth nad oedd pobl Cymru'n ei gymeradwyo—ac nid oeddem yn ei gymeradwyo o gwbl—oedd unrhyw fath o aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Sut y gallwch gyfiawnhau anwybyddu canlyniad refferendwm 2016, a wrthododd 'aros' ar y papur pleidleisio, a pha sicrwydd y gallwch ei roi i bobl Cymru, os bydd ail refferendwm—ac rwy'n mawr obeithio na fydd—na fyddwch yn anwybyddu hwnnw chwaith?
There are very few things, If I may say, that I admire about the Conservative Party, but his ability to chastise me for playing politics with a straight face, having asked the two questions he's just asked, is really quite admirable in its own way.
On the question of a referendum, I do not recall at any point hearing anybody advocate for a 'no deal' Brexit in 2016. Quite the opposite—everybody was telling us how straightforward it would be, how people would be falling over to reach terms with us. The Prime Minister, Theresa May, has completely failed to live up to those promises made.
We are now facing a situation where there is absolutely no mandate for a 'no deal' Brexit, which seems to be where the Conservative Party is careering us towards with the stampede of support like panicked bisons from the Conservative benches in Parliament towards Boris Johnson, who could joyfully be taking us towards a 'no deal' Brexit. In that situation, there is only one way that we can prevent the damage that that would cause to Wales and that is by putting the question back to the people, which is fundamentally a democratic principle.
Os caf ddweud, prin iawn yw'r pethau rwy'n eu hedmygu am y Blaid Geidwadol, ond mae ei gallu i fy ngheryddu am chwarae gwleidyddiaeth gydag wyneb syth, ar ôl gofyn y ddau gwestiwn y mae newydd eu gofyn, yn eithaf clodwiw yn ei ffordd ei hun.
Ar gwestiwn refferendwm, nid wyf yn cofio clywed neb ar unrhyw adeg yn dadlau dros Brexit 'dim bargen' yn 2016. I'r gwrthwyneb yn llwyr—roedd pawb yn dweud wrthym pa mor syml y byddai, sut y byddai pobl yn baglu dros ei gilydd i drafod telerau gyda ni. Mae'r Prif Weinidog, Theresa May, wedi methu'n llwyr â chyflawni'r addewidion a wnaethpwyd.
Rydym bellach yn wynebu sefyllfa lle nad oes mandad o gwbl ar gyfer Brexit 'dim bargen', sef yr hyn yr ymddengys y mae'r Blaid Geidwadol yn carlamu tuag ato yn debyg i ruthr o gefnogaeth fel bustych ofnus oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr yn y Senedd i Boris Johnson, a allai ein hebrwng yn llawen tuag at Brexit 'dim bargen'. Yn y sefyllfa honno, nid oes ond un ffordd y gallwn atal y niwed y byddai hynny'n ei achosi i Gymru, sef drwy roi'r cwestiwn yn ôl i'r bobl, sy'n egwyddor ddemocrataidd sylfaenol.
Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Minister, Donald Trump has said that he'd want the NHS to be on the table in any future UK-US trade deal negotiations. He later rowed back on this, but the fact that his ambassador to the UK, Woody Johnson, has also said the same thing indicates clearly what US priorities will be if and when trade negotiations begin.
The Welsh Government's international relations Minister has said that there is no prospect whatsoever of the Welsh NHS being sold off in this way and the health Minister said that the Welsh NHS would not be up for sale. And you've spoken today already in answer to Mick Antoniw about workforce planning and the need to work with the NHS.
While I applaud your passion in favour of keeping NHS services publicly run and free at the point of need, can you explain to me exactly—and I would press you on this—what steps Welsh Government could take to prevent the Welsh NHS from being sold off if the Westminster Government were to trade it away during negotiations with the US?
Diolch, Lywydd. Weinidog, mae Donald Trump wedi dweud y byddai am i'r GIG fod ar y bwrdd mewn unrhyw drafodaethau yn y dyfodol ynglŷn â chytundeb masnach rhwng y DU a'r UDA. Yn ddiweddarach, fe dynnodd yn ôl ar hyn, ond mae'r ffaith bod ei lysgennad i'r DU, Woody Johnson, hefyd wedi dweud yr un peth yn dangos yn glir beth fydd blaenoriaethau'r UDA os a phan fydd trafodaethau masnach yn dechrau.
Mae Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol Llywodraeth Cymru wedi dweud nad oes perygl o gwbl y caiff y GIG yng Nghymru ei werthu yn y ffordd hon a dywedodd y Gweinidog iechyd na fyddai GIG Cymru ar werth. Ac rydych chi wedi siarad heddiw eisoes yn eich ateb i Mick Antoniw am gynllunio'r gweithlu a'r angen i weithio gyda'r GIG.
Er fy mod yn cymeradwyo eich angerdd o blaid cadw gwasanaethau'r GIG yn gyhoeddus ac yn rhad ac am ddim lle mae eu hangen, a allwch egluro wrthyf—ac rwy'n pwyso arnoch i wneud hyn—pa gamau'n hollol y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i atal GIG Cymru rhag cael ei werthu pe bai Llywodraeth San Steffan yn ei fasnachu'n rhan o negodiadau gyda'r UDA?
We have mechanisms in place to ensure that decisions on devolved areas remain our responsibility through the inter-governmental agreement. In relation to discussions relating to the trade negotiations, there are official-level discussions under way in order to give Wales a level of protection in advance of those discussions.
Mae gennym fecanweithiau ar waith i sicrhau bod penderfyniadau ar feysydd datganoledig yn parhau'n gyfrifoldeb i ni drwy'r cytundeb rhynglywodraethol. O ran trafodaethau'n ymwneud â'r negodiadau masnach, mae trafodaethau ar lefel swyddogol yn mynd rhagddynt er mwyn sicrhau lefel o warchodaeth i Gymru cyn y trafodaethau hynny.
Thank you for your answer, Minister. You speak about mechanisms and discussions without much detail there, but I think that's probably because the fact of the matter is there will be very little Welsh Government could do to protect the NHS if the Westminster Government decided to sell it off.
Plaid Cymru would obviously support you if, as the international relations Minister said on Monday, you would wish to take the Westminster Government to court on this. But the fact of the matter is that international trade is a reserved matter and powers over public procurement that could have been used to protect some aspects of our health services were given away as part of the inter-governmental agreement that you've referred to.
I'm sure you've been following the Conservative leadership contest with the same mix of horror and disbelief as I have. We've had candidates admitting to crimes that usually lead to jail sentences, candidates wanting to roll back human rights, and, most frightening of all, the candidate considered to be the favourite in the race, Boris Johnson, indicating clearly his intention to plough ahead on a disastrous path towards a 'no deal' Brexit.
Minister, were the next UK Prime Minister to decide to leave the EU without a deal and were they able to find a way to bypass Parliament, through prorogation perhaps, what steps could Welsh Government take to fully mitigate the disastrous consequences for Wales? These may be hypotheticals, but they are worryingly conceivable.
Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Rydych yn sôn am fecanweithiau a thrafodaethau heb lawer o fanylion yn y fan honno, ond rwy'n credu efallai mai'r rheswm am hynny yw mai ychydig iawn y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i amddiffyn y GIG pe bai Llywodraeth San Steffan yn penderfynu ei werthu.
Mae'n amlwg y byddai Plaid Cymru yn eich cefnogi pe baech chi, fel y dywedodd y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol ddydd Llun, yn dymuno mynd â Llywodraeth San Steffan i'r llys ar hyn. Ond y gwir amdani yw bod masnach ryngwladol yn fater a gadwyd yn ôl a bod pwerau dros gaffael cyhoeddus y gellid bod wedi'u defnyddio i ddiogelu rhai agweddau ar ein gwasanaethau iechyd wedi cael eu hildio fel rhan o'r cytundeb rhynglywodraethol y cyfeirioch chi ato.
Rwy'n siŵr eich bod wedi bod yn dilyn y ras am arweinyddiaeth y Ceidwadwyr gyda'r un gymysgedd o arswyd ac anghrediniaeth â mi. Cawsom ymgeiswyr yn cyfaddef i droseddau sydd fel arfer yn arwain at ddedfryd o garchar, ymgeiswyr sydd eisiau cyfyngu ar hawliau dynol, ac yn fwyaf brawychus, yr ymgeisydd yr ystyrir ei fod yn ffefryn yn y ras, Boris Johnson, yn nodi'n glir ei fwriad i fwrw ymlaen ar lwybr trychinebus tuag at Brexit 'dim bargen'.
Weinidog, pe bai Prif Weinidog nesaf y DU yn penderfynu gadael yr UE heb fargen ac yn gallu dod o hyd i ffordd o osgoi'r Senedd, drwy ei rhagderfynu efallai, pa gamau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i liniaru'n llawn y canlyniadau trychinebus i Gymru? Efallai fod y rhain yn ddamcaniaethol, ond maent yn boenus o bosibl.
The Member persists in this view that powers were given away in the inter-governmental agreement. I'll invite her, when she asks me her next question, to specify one of those powers, because I've heard none specified in this Chamber, despite the persistence with that line of argument. In fact, each successive report that comes out from the UK Government indicates that it does not intend to use the section 12 powers, which would freeze the competence of this Assembly. I'd invite her perhaps to specify any of the powers she thinks have been given away as a consequence of that inter-governmental agreement.
She is right, of course, that international relations are a matter reserved to the UK Parliament, but she will also know that recently the Supreme Court, in the case in relation to the Scottish continuity Bill, was absolutely clear that domestic implementation of those agreements is a matter that is devolved and it's devolved to this place. I give the assurance that we will not implement a mechanism that enables the NHS to be put up for sale. But she's right to say that that indicates the state of mind and the intentions of certainly the American President. The failure of Theresa May as Prime Minister to challenge that, I thought, was extraordinary, in the press conference that David Rees referred to earlier.
She invites me to tell her that I feel it's possible to fully mitigate the consequences on Wales of a 'no deal' Brexit. I will be crystal clear with her—I do not believe it is possible to fully mitigate, with any level of preparation, either in the short term or the long term, the disastrous consequences for Wales of a 'no deal' Brexit.
Mae'r Aelod yn parhau i gredu bod pwerau wedi cael eu rhoi'n ôl yn y cytundeb rhynglywodraethol. Fe'i gwahoddaf, pan fydd yn gofyn ei chwestiwn nesaf imi, i bennu un o'r pwerau hynny, oherwydd nid wyf wedi clywed yr un yn cael ei nodi yn y Siambr hon, er gwaethaf y dyfalbarhad â'r ddadl honno. Yn wir, mae pob adroddiad olynol a ddaw allan o Lywodraeth y DU yn dangos nad yw'n bwriadu defnyddio'r pwerau adran 12, a fyddai'n rhewi cymhwysedd y Cynulliad hwn. Hoffwn ei gwahodd efallai i nodi unrhyw rai o'r pwerau y mae'n credu eu bod wedi'u hildio o ganlyniad i'r cytundeb rhynglywodraethol hwnnw.
Mae'n iawn, wrth gwrs, fod cysylltiadau rhyngwladol yn fater sydd wedi'i gadw'n ôl i Senedd y DU, ond fe fydd hefyd yn gwybod bod y Goruchaf Lys, yn yr achos yn ymwneud â Bil parhad yr Alban, yn gwbl glir fod gweithredu'r cytundebau hynny yn y wlad hon yn fater sydd wedi'i ddatganoli ac mae wedi'i ddatganoli i'r lle hwn. Rwy'n rhoi sicrwydd na fyddwn yn gweithredu mecanwaith sy'n galluogi'r GIG i gael ei werthu. Ond mae hi'n iawn i ddweud bod hynny'n arwydd o gyflwr meddwl a bwriadau Arlywydd America yn sicr. Roeddwn yn credu bod methiant Theresa May fel Prif Weinidog i herio hynny yn rhyfeddol, yn y gynhadledd i'r wasg y cyfeiriodd David Rees ati'n gynharach.
Mae'n fy ngwahodd i ddweud wrthi fy mod yn teimlo ei bod hi'n bosibl lliniaru canlyniadau Brexit 'dim bargen' i Gymru yn llawn. Fe fyddaf yn hollol glir gyda hi—nid wyf yn credu ei bod hi'n bosibl lliniaru'n llawn, gydag unrhyw lefel o baratoi, naill ai yn y tymor byr neu'n hirdymor, y canlyniadau trychinebus i Gymru a fyddai'n deillio o Brexit 'dim bargen'.
Thank you, Minister, and thank you for turning the scrutiny back on me there, but, as we have made clear in debates in the past in this Chamber, public procurement powers were given away as part of the inter-governmental agreement, and I'd welcome further discussion with you on that.
But, coming back to the question, now we know, and as you've just recognised, there's very little that we could do to mitigate the disastrous impact of a 'no deal' Brexit, to mitigate that on Wales, and we would be powerless, essentially, to defend ourselves. The disrespect shown to Wales by Westminster over the past few years is actually beyond belief. They've taken powers from us, they've refused to let Welsh Ministers see draft plans for replacement schemes for European funding. You told us yesterday, Minister, that they refused to listen to your concerns over plans for immigration, and also that we've had very little input—well, no input at all—into plans for the shared prosperity fund.
The probable future Prime Minister intends to wipe over £400 million from the Welsh budget by giving a tax cut to the very richest in society. And today, as we've already heard, they've refused to allow the First Minister of Wales access to a ministerial car for his visit to Brussels because he refused to agree to sell Welsh interests down the river—an absolutely outrageous break of protocol, unprecedented, as you said, and a disgraceful act of disrespect towards our country.
Minister, this can't go on. We've got to stand up for ourselves and the interests of the people we're duty bound to represent. Will you therefore agree to consider establishing a Welsh constitutional convention to carefully consider the constitutional options available for Wales, including independence? A constitutional convention is something the former First Minister Carwyn Jones called for at a UK level, but it didn't happen, despite tireless efforts over many years on his part. So, we must now do it for ourselves.
We need to know what options are available to us in Wales as the UK constitutional crisis deepens and we need leverage to protect ourselves against a hostile Westminster Government. Our NHS is in danger, our economy stands on the brink of a 'no deal' catastrophe. We must defend our citizens. Will you therefore consider adopting this course of action?
Diolch, Weinidog, a diolch i chi am droi'r craffu arnaf yn ôl arnaf fi yn y fan honno, ond fel yr eglurasom mewn dadleuon yn y gorffennol yn y Siambr hon, cafodd pwerau caffael cyhoeddus eu hildio yn rhan o'r cytundeb rhynglywodraethol, a buaswn yn croesawu trafodaeth bellach gyda chi ar hynny.
Ond i ddod yn ôl at y cwestiwn, ac fel rydych newydd gydnabod, gwyddom bellach nad oes fawr ddim y gallem ei wneud i liniaru effaith drychinebus Brexit 'dim bargen', lliniaru effaith hynny ar Gymru, a byddem yn ddi-rym yn y bôn i amddiffyn ein hunain. Mae'r diffyg parch a ddangoswyd gan San Steffan at Gymru dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf yn anghredadwy. Maent wedi cipio pwerau oddi wrthym, maent wedi gwrthod gadael i Weinidogion Cymru weld drafftiau cynlluniau newydd yn lle arian Ewropeaidd. Fe ddywedoch chi wrthym ddoe, Weinidog, eu bod wedi gwrthod gwrando ar eich pryderon ynghylch cynlluniau ar gyfer mewnfudo, a hefyd nad ydym wedi cael fawr ddim mewnbwn—wel, dim mewnbwn o gwbl—i gynlluniau ar gyfer y gronfa ffyniant gyffredin.
Mae'r darpar Brif Weinidog tebygol yn bwriadu sychu dros £400 miliwn oddi ar gyllideb Cymru drwy roi toriad yn y dreth i'r bobl gyfoethocaf mewn cymdeithas. A heddiw, fel y clywsom eisoes, maent wedi gwrthod caniatáu i Brif Weinidog Cymru gael defnydd o gar gweinidogol ar gyfer ei ymweliad â Brwsel am ei fod wedi gwrthod cytuno i droi cefn ar fuddiannau Cymru—toriad protocol cwbl warthus na welwyd ei debyg o'r blaen, fel y dywedoch, a gweithred warthus o amarch tuag at ein gwlad.
Weinidog, ni all hyn barhau. Mae'n rhaid i ni sefyll drosom ein hunain a buddiannau'r bobl y mae gennym ddyletswydd i'w cynrychioli. A wnewch chi gytuno felly i ystyried sefydlu confensiwn cyfansoddiadol i Gymru i ystyried yn ofalus yr opsiynau cyfansoddiadol sydd ar gael i Gymru, gan gynnwys annibyniaeth? Mae confensiwn cyfansoddiadol yn rhywbeth y galwodd y cyn Brif Weinidog, Carwyn Jones, amdano ar lefel y DU, ond ni ddigwyddodd hynny, er gwaethaf ymdrechion diflino dros flynyddoedd lawer ar ei ran. Felly, rhaid inni ei wneud drosom ein hunain yn awr.
Mae angen inni wybod pa ddewisiadau sydd ar gael inni yng Nghymru wrth i argyfwng cyfansoddiadol y DU ddyfnhau ac rydym angen dull o amddiffyn ein hunain rhag Llywodraeth elyniaethus yn San Steffan. Mae ein GIG mewn perygl, mae ein heconomi ar drothwy trychineb 'dim bargen'. Rhaid inni amddiffyn ein dinasyddion. A wnewch chi ystyried mabwysiadu'r llwybr hwn felly?
We take every opportunity to stand up for the interests of the people of Wales in any engagement we have with any part of the UK, including most directly the UK Government. We will all, as Ministers, continue to do that. We take every possible opportunity to describe and to fight for the interests of the people of Wales. On the last supplementary, in relation to the question of preparations, I should say that the fact that I don't believe it is possible to fully mitigate the consequences of a 'no deal' Brexit does not mean that, as a responsible Government, we should not and do not take measured and proportionate preparations in order to anticipate the worst impact, and seek to do what we can to deal with them. We are, as I know that she's aware, taking a significant suite of steps across all portfolios in order to do that. Indeed, in the last few weeks, we've taken stock of what further steps we might be able to take with the prospect of a deferred exit date into the autumn. It remains important for us to do that, not withstanding our view that the damage ultimately can't be fully mitigated, to say the least.
She makes the point about independence. Of course, we know that our colleagues in the Scottish Government advocate for that position there. The difference there is they stood on a manifesto arguing the case for independence and won, and therefore have claimed the entitlement to bring forward that legislation. That isn't the case here in Wales.
Rydym yn manteisio ar bob cyfle i sefyll dros fuddiannau'r Cymry mewn unrhyw ymgysylltiad rhyngom ag unrhyw ran o'r DU, gan gynnwys Llywodraeth y DU yn fwyaf uniongyrchol. Fel Gweinidogion, bydd pawb ohonom yn parhau i wneud hynny. Manteisiwn ar bob cyfle posibl i ddisgrifio ac i frwydro dros fuddiannau'r Cymry. Ar y cwestiwn atodol olaf, mewn perthynas â pharatoadau, dylwn ddweud nad yw'r ffaith nad wyf yn credu ei bod yn bosibl lliniaru canlyniadau 'dim bargen' yn llawn yn golygu na ddylem ni ac nad ydym ni, fel Llywodraeth gyfrifol, yn gweithredu paratoadau pwyllog a chymesur er mwyn rhagweld yr effeithiau waethaf, a cheisio gwneud yr hyn a allwn i ymdopi â hwy. Fel y gwn ei bod yn gwybod, rydym yn rhoi cyfres o gamau sylweddol ar waith ar draws pob portffolio er mwyn gwneud hynny. Yn wir, dros yr ychydig wythnosau diwethaf, rydym wedi bod yn ystyried pa gamau pellach y gallem eu cymryd o ystyried bod y dyddiad ymadael wedi'i ohirio tan yr hydref. Mae'n bwysig o hyd ein bod yn gwneud hynny, er ein bod o'r farn na ellir lliniaru'r difrod yn llawn yn y pen draw, a dweud y lleiaf.
Mae hi'n gwneud y pwynt am annibyniaeth. Wrth gwrs, gwyddom fod ein cymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban yn dadlau dros y safbwynt hwnnw yn y fan honno. Y gwahaniaeth yno yw eu bod wedi sefyll ar faniffesto'n dadlau'r achos dros annibyniaeth ac wedi ennill, ac felly maent wedi ennill yr hawl i gyflwyno'r ddeddfwriaeth honno. Nid yw hynny'n wir yma yng Nghymru.
3. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cynnal ynghylch rôl porthladdoedd Cymru ar ôl Brexit? OAQ54001
3. What discussions has the Counsel General held regarding the role of Welsh ports after Brexit? OAQ54001
Welsh ports are a critical international gateway and source of high-quality jobs. This could easily be preserved if we remain in the single market and the customs union. Facing the risk of a catastrophic 'no deal', we are working closely with local partners to mitigate the damage to our ports.
Mae porthladdoedd Cymru yn borth rhyngwladol hollbwysig ac yn ffynhonnell swyddi o ansawdd uchel. Gellid gwarchod hyn yn hawdd os arhoswn yn y farchnad sengl a'r undeb tollau. Gan wynebu'r risg drychinebus o 'ddim bargen', rydym yn gweithio'n agos gyda phartneriaid lleol i liniaru'r niwed i'n porthladdoedd.
Thank you very much for that. As you know, there are a fair few ports in my region, and one of the opportunities for Wales if we leave the EU could be the development of free ports, as they would allow for goods to be imported to parts of Wales, stored or manufactured into finished products, and then exported, all without taxes and tariffs. Of course, we have free ports in the UK already. Last year, the economy Minister said he'd asked Haven Waterway enterprise zone to look at creating a free port. However, in February this year you told Adam Price that it's difficult to see how free ports or free zones could exist within a customs union. Now, your Government's now confirmed that it will campaign to stay within the EU. So, does that mean that the development of free ports in Wales is off the table?
Diolch yn fawr iawn am hynny. Fel y gwyddoch, mae cryn dipyn o borthladdoedd yn fy rhanbarth i, ac un o'r cyfleoedd i Gymru os gadawn yr UE fyddai datblygu porthladdoedd rhydd, gan y byddent yn caniatáu i nwyddau gael eu mewnforio i rannau o Gymru, eu storio neu eu cynhyrchu'n gynnyrch gorffenedig cyn eu hallforio heb drethi a thariffau. Wrth gwrs, mae gennym borthladdoedd rhydd yn y DU yn barod. Y llynedd, dywedodd Gweinidog yr economi ei fod wedi gofyn i ardal fenter Dyfrffordd y Ddau Gleddau ystyried creu porthladd rhydd. Fodd bynnag, ym mis Chwefror eleni, fe ddywedoch chi wrth Adam Price ei bod hi'n anodd gweld sut y gallai porthladdoedd rhydd neu ardaloedd rhydd fodoli mewn undeb tollau. Nawr, cadarnhaodd eich Llywodraeth y bydd yn ymgyrchu i aros o fewn yr UE. Felly, a yw hynny'n golygu na ellir ystyried datblygu porthladdoedd rhydd yng Nghymru?
We recognise the potential benefits of free ports generally, but there are practical challenges, which is what I was referring to in my earlier response, I think, which is around loss of tax revenue, displacement, sustainability, and so on. Decisions on free ports and customs arrangements more generally, obviously, are in the hands of the UK Government. From our point of view, the economic interest of our ports and of our economy at large is best protected by remaining part of a customs union, and if that comes at the cost of being able to develop particular free port discussions, then I think that is a price worth paying in the overall picture in terms of the overall impact on our economy.
Rydym yn cydnabod manteision posibl porthladdoedd rhydd yn gyffredinol, ond ceir heriau ymarferol, sef yr hyn y cyfeiriais ato yn fy ymateb cynharach, rwy'n credu, sy'n ymwneud â cholli refeniw treth, dadleoli, cynaliadwyedd, ac yn y blaen. Yn amlwg, mae penderfyniadau ynghylch porthladdoedd rhydd a threfniadau tollau yn fwy cyffredinol yn nwylo Llywodraeth y DU. O'n safbwynt ni, y ffordd orau i ddiogelu buddiannau economaidd ein porthladdoedd a'n heconomi yn gyffredinol yw drwy aros yn rhan o undeb tollau, ac os digwydd hynny ar draul gallu datblygu trafodaethau penodol am borthladdoedd rhydd, credaf fod hwnnw'n bris gwerth ei dalu yn y darlun cyffredinol o'r effaith lawn ar ein heconomi.
Yn syml iawn, mae porthladd Caergybi yn fy etholaeth i yn un o'r prif borthladdoedd rhwng Prydain a'r Undeb Ewropeaidd. Ydy'r Gweinidog yn cytuno â fi y byddai Brexit o unrhyw fath yn siŵr o osod heriau difrifol i'r porthladd ond y byddai gadael heb gytundeb yn sicr o arwain at golli masnach drwy'r porthladd hwnnw?
Quite simply, the port of Holyhead in my constituency is one of the major ports between the UK and the EU. Would the Minister agree with me that a Brexit of any kind is bound to pose significant challenges to the port but that leaving without a deal would certainly lead to the loss of trade through that port?
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Fues i lan yng Nghaergybi yn ddiweddar yn trafod y cwestiwn hyn gyda'r bobl yn y porthladd. Maen nhw'n gwneud cynlluniau, wrth gwrs, ar gyfer pob mathau o Brexit yn y porthladd yng Nghaergybi. Rydym ni, fel Llywodraeth, wedi bod yn paratoi, fel bydd yr Aelod yn gwybod, cynlluniau wrth gefn ar gyfer yr impact ar drafnidiaeth o adael mewn unrhyw ffordd, a gadael heb gytundeb yn benodol. Allwn ni ddim dibynnu ar gynlluniau isadeiledd yn Dublin a Rosslare o ran amseru hynny i sicrhau bod trafnidiaeth yn gallu symud yn rhwydd ar ôl i ni adael, os gwnawn ni adael. Felly, mae wedi bod yn bwysig i ni wneud cynlluniau wrth gefn ar gyfer hynny, ond wrth wraidd cwestiwn yr Aelod mae'r syniad a fyddai unrhyw Brexit yn well nag aros fel aelod o'r Undeb Ewropeaidd, a'r ateb i'r cwestiwn hwnnw, wrth gwrs, yw 'na'.
I thank the Member for the question. I was in Holyhead recently, discussing this question with the people in the port there. They have plans, of course, for all sorts of Brexit scenarios. As a Government, we have been preparing, as the Member will know, back-up plans, contingency plans, regarding the impact on transport of any form of exit, and specifically of leaving without a deal. We cannot rely on infrastructure schemes in Dublin and Rosslare in terms of timing that to ensure that transport will be able to move easily post Brexit, if we leave the EU. So, it's important that we have contingency plans for that, but the core of the Member's question is whether any kind of Brexit is better, and the answer, of course, is 'no'.
Counsel General, news yesterday highlighted that the EU Commission is in fact working on a plan to use IT solutions to help goods cross the Irish border after Brexit. Similar plans have been put into place by the French Government in Calais. Indeed, as far as back as 2016, the EU Parliament itself compiled a report that showed how a smart border can be used between the EU and the UK. What assessments has the Welsh Government done on IT solutions, and could you publish any such preparation, if we have any?
Gwnsler Cyffredinol, yn ôl y newyddion ddoe, mae Comisiwn yr UE yn gweithio ar gynllun i ddefnyddio datrysiadau TG i helpu nwyddau i groesi'r ffin Wyddelig ar ôl Brexit. Rhoddodd Llywodraeth Ffrainc gynlluniau tebyg ar waith yn Calais. Yn wir, cyn belled yn ôl â 2016, lluniodd Senedd yr UE ei hun adroddiad a ddangosai sut y gellir defnyddio ffin glyfar rhwng yr UE a'r DU. Pa asesiadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud o atebion TG, ac a allech gyhoeddi unrhyw baratoadau o'r fath, os oes rhai gennym?
Our view is that the sort of IT solutions that the Member is describing in her question are essentially long-term solutions to this. Of course, we know that there are IT activities under way to seek to ameliorate some of the consequences of a Brexit of any sort. Those are matters that are obviously, as she will be aware, driven principally by HMRC, which is reserved to the UK Government. But the prospect that that is a solution to the level of disruption that could easily be caused by a Brexit of any sort, and in particular a 'no deal 'Brexit, I think is something of a fantasy.
Ein barn ni yw bod y math o atebion TG y mae'r Aelod yn eu disgrifio yn ei chwestiwn yn atebion hirdymor i hyn yn y bôn. Wrth gwrs, gwyddom fod yna weithgareddau TG ar y gweill i geisio lleddfu rhai o ganlyniadau Brexit o unrhyw fath. Fel y bydd yn gwybod, mae'r rheini'n faterion sy'n amlwg wedi'u hysgogi'n bennaf gan Cyllid a Thollau ei Mawrhydi, sy'n fater a gadwyd yn ôl i Lywodraeth y DU. Ond rwy'n credu bod y posibilrwydd fod hwnnw'n ateb i'r lefel o aflonyddwch a allai'n hawdd gael ei achosi gan Brexit o unrhyw fath, ac yn arbennig Brexit 'dim bargen', yn ffantasi braidd.
4. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am gefnogaeth cronfeydd strwythurol yr UE i brentisiaethau a hyfforddiant sgiliau yng Nghymru? OAQ54014
4. Will the Counsel General make a statement on EU structural funds support for apprenticeships and skills training in Wales? OAQ54014
The current EU structural funds programmes are investing £206 million to support a total of 159,000 apprenticeships across Wales between 2015 and 2023. This is part of the overall investment of £861 million that the EU programmes are making in skills and in employability in Wales.
Mae rhaglenni cronfeydd strwythurol cyfredol yr UE yn buddsoddi £206 miliwn i gefnogi cyfanswm o 159,000 o brentisiaethau ledled Cymru rhwng 2015 a 2023. Mae hwn yn rhan o'r buddsoddiad cyffredinol o £861 miliwn y mae rhaglenni'r UE yn ei wneud mewn sgiliau a chyflogadwyedd yng Nghymru.
During yesterday's debate on the shared prosperity fund, Nick Ramsay said that there are unanswered questions about the future of the shared prosperity fund, which led me once again to question why on earth he's a Tory. He surely too nice and intelligent for that kind of activity. [Laughter.] I think the future—[Interruption.] Well, let me get to the question. The future of the structural funds has a huge impact for skills and development and training in my constituency. In Caerphilly town, ACT Training have benefited from European social fund support, which delivers Government apprenticeship, traineeship and Jobs Growth Wales programmes. In Ystrad Mynach, Educ8 benefited from the same and, of course, Coleg y Cymoedd have built into their work ESF-funded programmes too. So, would you agree with me—and perhaps with Nick Ramsay—that the shared prosperity fund needs to be clearly directed towards these programmes and that the UK Government needs to make a commitment on that fund and that that direction needs to be put towards particularly those kinds of educational programmes too?
Yn ystod y ddadl ddoe ar y gronfa ffyniant gyffredinol, dywedodd Nick Ramsay fod yna gwestiynau heb eu hateb am ddyfodol y gronfa ffyniant gyffredinol a'm harweiniodd unwaith eto i holi pam ar y ddaear y mae'n Dori. Mae'n sicr yn rhy neis a deallus i'r math hwnnw o weithgaredd. [Chwerthin.] Rwy'n credu bod dyfodol—[Torri ar draws.] Wel, gadewch i mi ofyn y cwestiwn. Mae dyfodol y cronfeydd strwythurol yn effeithio'n enfawr ar sgiliau a datblygiad a hyfforddiant yn fy etholaeth. Yn nhref Caerffili, mae ACT Training wedi elwa ar gymorth cronfa gymdeithasol Ewrop, sy'n cyflwyno prentisiaethau'r Llywodraeth, hyfforddeiaeth a rhaglenni Twf Swyddi Cymru. Yn Ystrad Mynach, elwodd Educ8 o'r un peth ac wrth gwrs, mae Coleg y Cymoedd wedi cynnwys rhaglenni a ariennir gan gronfa gymdeithasol Ewrop yn eu gwaith hefyd. Felly, a fyddech yn cytuno â mi—ac efallai â Nick Ramsay—fod angen cyfeirio'r gronfa ffyniant gyffredinol yn glir tuag at y rhaglenni hyn a bod angen i Lywodraeth y DU wneud ymrwymiad mewn perthynas â'r gronfa honno a bod angen ei chyfeirio hefyd tuag at y mathau hynny o raglenni addysgol yn arbennig?
Well, I thank the Member for his supplementary question, which I think illustrates, doesn't it, in a very real way, in his constituency, the beneficial impact that EU programmes have had in the lives of individual constituents and that, sometimes, the debates we have around EU programmes are at a level of generality, and he's brought that down to the connection with individual communities and constituencies. I absolutely would echo the sentiment in his question that it is absolutely vital for the UK Government now to provide those concrete assurances, which will enable us to continue to make use of those funds here in Wales, to make use of them differently perhaps—align them better with our priorities here—and to deliver on the ground the sorts of advantages those funds have delivered over many, many years. It's incumbent now on the UK Government to put us in Wales in that position. Those decisions should be taken by the Welsh Government, as they have been, and the funds should be made available to the fullest extent that they are currently available. We are, as the Assembly in passing its motion yesterday made clear, very concerned that the UK Government is dealing with an issue of such vital importance to Wales in a way that is apparently so disrespectful of the devolution boundary. I know that he will join me in calling on the UK Government to reflect on that and under, perhaps, a new Prime Minister to change course, to make real the commitments that we will have not a penny less and not a power taken away.
Wel, hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol y credaf ei fod yn dangos, onid yw, mewn ffordd real iawn, yn ei etholaeth ef, yr effaith lesol y mae rhaglenni'r UE wedi'i chael ym mywydau etholwyr unigol ac weithiau, fod y dadleuon a gawn am raglenni'r UE yn gyffredinol eu natur, ac mae ef wedi dod â hynny i lawr i'r cysylltiad â chymunedau ac etholaethau unigol. Buaswn yn bendant yn adleisio'r teimlad yn ei gwestiwn ei bod yn gwbl hanfodol i Lywodraeth y DU roi'r sicrwydd pendant hwnnw yn awr a fydd yn ein galluogi i barhau i ddefnyddio'r cronfeydd hynny yma yng Nghymru, i'w defnyddio'n wahanol efallai—eu halinio'n well â'n blaenoriaethau ni yma—ac i sicrhau ar lawr gwlad y mathau o fanteision y mae'r cronfeydd hynny wedi'u darparu dros lawer iawn o flynyddoedd. Mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth y DU yn awr i'n rhoi ni yng Nghymru yn y sefyllfa honno. Dylai'r penderfyniadau hynny gael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru, fel y maent wedi arfer cael eu gwneud, a dylai'r cronfeydd fod ar gael yn llawn fel y maent ar gael ar hyn o bryd. Fel y gwnaeth y Cynulliad yn glir wrth basio ei gynnig ddoe, rydym yn bryderus iawn fod Llywodraeth y DU yn ymdrin â mater mor hanfodol bwysig i Gymru mewn modd sydd, yn ôl pob golwg, mor amharchus o'r ffin datganoli. Gwn y bydd yn ymuno â mi i alw ar Lywodraeth y DU i ystyried hynny ac i newid trywydd, efallai, o dan Brif Weinidog newydd, er mwyn gwireddu'r ymrwymiadau na fyddwn yn cael yr un geiniog yn llai ac na fydd pŵer yn cael ei gipio oddi wrthym.
The Minister will know that the youth opportunity index consistently shows that young people growing up in deprived areas have the least access to opportunities. The index ranks each local authority in Wales by levels of educational attainment and employment outcomes for young people, including a range of measures from GCSE performance to participation in higher education and apprenticeships. We also know that one of the best economic levers that Government has is to improve the level of skills training and availability of things like apprenticeships. This has been the consistent policy of the UK and the Welsh Government, in fairness. In any new structure, whatever we call it, the UK prosperity fund or whatever, it's going to be important that parts of the United Kingdom that need particular assistance receive that above and beyond their current block grant. Now, that would properly emulate what currently happens in the EU, where certain areas get vast levels of assistance, and that's basically transferred from the wealthier parts of the European Union. That's what we want, and we can only have that if it's constructed on a UK basis, and, of course, it's got to be informed by the priorities at the level of subsidiarity where this operates, and it would be for the Welsh Government held accountable to this place that would be the key level in Wales. But it is a partnership, and we need to start to reach out and offer solutions to our colleagues in Westminster as well about how we want to see this constructed. It shouldn't be a zero-sum game, where one side wins out over the other.
Bydd y Gweinidog yn gwybod bod y mynegai cyfle ieuenctid yn dangos yn gyson mai pobl ifanc sy'n cael eu magu mewn ardaloedd difreintiedig sy'n cael y lleiaf o gyfleoedd. Mae'r mynegai'n graddio pob awdurdod lleol yng Nghymru yn ôl lefelau cyrhaeddiad addysgol a chanlyniadau cyflogaeth ar gyfer pobl ifanc, gan gynnwys amrywiaeth o fesurau o berfformiad TGAU i gymryd rhan mewn addysg uwch a phrentisiaethau. Gwyddom hefyd mai un o'r ysgogiadau economaidd gorau sydd gan y Llywodraeth yw gwella lefel hyfforddiant sgiliau ac argaeledd pethau fel prentisiaethau. Mae hyn wedi bod yn bolisi cyson gan y DU a Llywodraeth Cymru, a bod yn deg. Mewn unrhyw strwythur newydd, beth bynnag y byddwn yn ei alw, cronfa ffyniant y DU neu beth bynnag, mae'n mynd i fod yn bwysig fod rhannau o'r Deyrnas Unedig sydd angen cymorth penodol yn cael hwnnw uwchlaw a thu hwnt i'w grant bloc presennol. Nawr, byddai hynny'n efelychu'n briodol yr hyn sy'n digwydd yn yr UE ar hyn o bryd, lle mae rhai ardaloedd yn cael lefelau enfawr o gymorth, ac mae hwnnw yn y bôn yn cael ei drosglwyddo o rannau cyfoethocach o'r Undeb Ewropeaidd. Dyna rydym ei eisiau, ac ni allwn ei gael oni bai ei fod wedi'i lunio ar sail y DU, ac wrth gwrs, mae'n rhaid iddo gael ei lywio gan y blaenoriaethau ar lefel sybsidiaredd lle mae'n weithredol, a mater i Lywodraeth Cymru yn atebol i'r lle hwn fyddai'r lefel allweddol yng Nghymru. Ond mae'n bartneriaeth, ac mae angen inni ddechrau estyn allan a chynnig atebion i'n cymheiriaid yn San Steffan yn ogystal ynglŷn â'r ffordd rydym am weld hyn yn cael ei lunio. Ni ddylai fod yn gêm swm sero, lle mae un ochr yn ennill dros y llall.
The Member started referring to the benefits that young people have received as a consequence of some of this support, and he's absolutely right to do that. A number of the EU-funded programmes have specifically been targeted on getting young people into employment, improving their skills, and so it's hardly a surprise, is it, that younger people can see more clearly, perhaps, some of the benefits of continued participation in EU programmes than, perhaps, other parts of society?
He talks about providing solutions to the question of how the shared prosperity fund can be designed. I wish there had been an opportunity to do that. The truth of the matter is, when I spoke with the Secretary of State for Wales, I specifically offered the support of the Welsh Government in designing a consultation that would work for Wales and would reflect the principles that we feel are echoed in all parts of Welsh society, economy and public services, and that has not been taken up. It is absolutely essential that we here, as the Welsh Government, are able to design a system that best supports the young people that he refers to in his question across Wales, particularly in disadvantaged communities. And until we get the realisation of those commitments by the UK Government, we're not going to be in a position to do that.
Dechreuodd yr Aelod gyfeirio at y manteision y mae pobl ifanc wedi'u cael o ganlyniad i rywfaint o'r cymorth hwn, ac mae'n llygad ei le i wneud hynny. Mae nifer o'r rhaglenni a ariennir gan yr UE wedi cael eu targedu'n benodol ar gyfer helpu pobl ifanc i gael gwaith, a gwella eu sgiliau, ac felly nid yw'n syndod fod pobl iau yn gallu gweld rhai o'r manteision a ddaw yn sgil parhau i gyfranogi yn rhaglenni'r UE yn gliriach na rhannau eraill o'r gymdeithas o bosibl.
Mae'n sôn am ddarparu atebion i'r cwestiwn ynglŷn â sut y gellir llunio'r gronfa ffyniant gyffredin. Hoffwn pe bai cyfle wedi bod i wneud hynny. Y gwir amdani yw, pan siaradais ag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, cynigiais gefnogaeth Llywodraeth Cymru yn benodol i'r gwaith o lunio ymgynghoriad a fyddai'n gweithio i Gymru ac a fyddai'n adlewyrchu'r egwyddorion y teimlwn eu bod yn cael eu hadleisio ym mhob rhan o gymdeithas, economi a gwasanaethau cyhoeddus Cymru, ac ni fanteisiwyd ar hynny. Mae'n gwbl hanfodol ein bod ni yma, fel Llywodraeth Cymru, yn gallu cynllunio system sy'n rhoi'r gefnogaeth orau i'r bobl ifanc y mae'n cyfeirio atynt yn ei gwestiwn ar draws Cymru, yn enwedig mewn cymunedau difreintiedig. A hyd nes y gwelwn yr ymrwymiadau hynny'n cael eu gwireddu gan Lywodraeth y DU, ni fyddwn mewn sefyllfa i wneud hynny.
5. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ar y cwestiwn i'w ofyn pe bai ail refferendwm yn cael ei chynnal ar aelodaeth Prydain o'r Undeb Ewropeaidd? OAQ54003
5. What discussions has the Counsel General held on the question to be asked in the event of a second referendum on Britain's membership of the European Union? OAQ54003
I have pressed the UK Government Ministers to prepare for a second referendum in meetings with both the Chancellor of the Duchy of Lancaster and the Secretary of State for Exiting the European Union. I have not so far discussed with them or other stakeholders what the question or questions might be.
Rwyf wedi pwyso ar Weinidogion Llywodraeth y DU i baratoi ar gyfer ail refferendwm mewn cyfarfodydd gyda Changhellor Dugiaeth Caerhirfryn a'r Ysgrifennydd Gwladol dros Adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid wyf wedi trafod gyda hwy na rhanddeiliaid eraill hyd yma beth fyddai'r cwestiwn neu'r cwestiynau.
Can I thank the Counsel General for that reply? In the course of the last three years, he's moved from a position of saying that he respected the result of the referendum now to giving a full-throated clarion call to reversing it. Can I suggest to him, therefore, the sort of question he would like to see on the ballot paper is, 'Do you want to remain in the EU or do you want to stay in the EU?', and that this would be fully consistent with the views of Mr Juncker, expressed in 2015, that there can be no democratic choice against the European treaties, and what he said at the time of the French referendum on the Lisbon treaty that, 'If it's a "yes", on we go, if it's a "no", we continue'—the EU is fundamentally an anti-democratic body that has no interest in the views of the people, and it's a disgrace that the Labour Party, which likes to thinks of itself as the party of the people, is going along with the Euro elite when the majority of its own members voted against it?
A gaf fi ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ateb hwnnw? Yn ystod y tair blynedd diwethaf, mae wedi symud o safbwynt o ddweud ei fod yn parchu canlyniad y refferendwm i wneud galwad uchel ac eglur yn awr am ei wrthdroi. A gaf fi awgrymu iddo, felly, mai'r math o gwestiwn yr hoffai ei weld ar y papur pleidleisio yw, 'A ydych am barhau yn yr UE neu a ydych am aros yn yr UE?', ac y byddai hyn yn gwbl gyson â barn Mr Juncker, a fynegwyd yn 2015, nad oes modd cael dewis democrataidd yn erbyn y cytuniadau Ewropeaidd, a'r hyn a ddywedodd ar adeg y refferendwm yn Ffrainc ar gytuniad Lisbon sef, 'Os yw'n "ie", awn ymlaen, os yw'n "na", fe fyddwn yn parhau'—mae'r UE yn ei hanfod yn gorff gwrth-ddemocrataidd nad oes ganddo unrhyw ddiddordeb yn safbwyntiau'r bobl, ac mae'n warth fod y Blaid Lafur, sy'n hoffi meddwl amdani ei hun fel plaid y bobl, yn cyd-fynd â'r elît Ewropeaidd pan fo'r mwyafrif o'i haelodau ei hun wedi pleidleisio yn ei erbyn?
Well, I do regret that the Member chooses to take such a facile approach to such an important question. It's absolutely the case that there's no mandate for the sort of 'no deal' Brexit that he advocates, and that is now what we are careering headlong towards. In that situation, as I said to Darren Millar earlier, it is fundamentally irresponsible not to put the question back to the people. He will well know that the position that I have advocated here on behalf of the Government was an attempt to see if we could find a form of Brexit reflecting the principles agreed with Plaid Cymru in 'Securing Wales' Future'. Because of the intransigence of the Conservative Party in Parliament, that has been impossible, and it's clear the country's divided on the question of how we resolve this matter, and in those circumstances, a referendum is the means of resolving that question.
Wel, mae'n ofid i mi fod yr Aelod yn dewis mabwysiadu agwedd mor arwynebol at gwestiwn mor bwysig. Mae'n gwbl wir nad oes mandad ar gyfer y math o Brexit 'dim bargen' y mae ef yn ei gefnogi, a dyna rydym yn carlamu tuag ato yn awr. Yn y sefyllfa honno, fel y dywedais wrth Darren Millar yn gynharach, mae'n gwbl anghyfrifol inni beidio â rhoi'r cwestiwn yn ôl i'r bobl. Bydd yn gwybod yn iawn fod y safbwynt rwyf wedi'i argymell yma ar ran y Llywodraeth yn ymgais i weld a allem ddod o hyd i ffurf o Brexit a adlewyrchai'r egwyddorion y cytunwyd arnynt gyda Phlaid Cymru yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Oherwydd anhyblygrwydd y Blaid Geidwadol yn y Senedd, mae hynny wedi bod yn amhosibl, ac mae'n amlwg fod y wlad wedi'i rhannu ynglŷn â sut y datryswn y mater hwn, ac yn yr amgylchiadau hynny, refferendwm yw'r ffordd o ddatrys y cwestiwn hwnnw.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol amlinellu'r mesurau paratoadol ychwanegol o ran dim bargen, y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn perthynas ag iechyd a gwasanaethau cymdeithasol cyn 31 Hydref 2019? OAQ53998
6. Will the Counsel General outline what additional 'no deal' preparatory measures the Welsh Government is undertaking in relation to health and social services prior to 31 October 2019? OAQ53998
Yes. Significant work has been undertaken across health and social care to prepare for a 'no deal' Brexit. A review of the sector’s preparedness has recently been undertaken, which provided considerable assurance about preparations. Work will continue to ensure preparatory measures are as robust as possible.
Gwnaf. Mae gwaith sylweddol wedi'i wneud ar draws iechyd a gofal cymdeithasol i baratoi ar gyfer Brexit 'dim bargen'. Cynhaliwyd adolygiad o barodrwydd y sector yn ddiweddar, a darparodd gryn sicrwydd ynglŷn â pharatoadau. Bydd gwaith yn parhau i sicrhau bod mesurau paratoadol mor gadarn â phosibl.
Thank you. According to the 'Managing Brexit/EU withdrawal in health and social care in Wales' document produced by the NHS Confederation for all health and social care professionals in Wales, health boards and trusts have been working to ensure robust plans are in place to manage any public health scenario. It is noted, however, that existing systems have been tested and have led to the finding that they are robust enough to withstand 'no deal'-related disturbances. This is positive news, of course. However, I would be grateful if you could provide an update on your workings with the pharmaceutical sector and UK Government so to help ensure that there is not a medicine shortage should we leave without a deal in October.
Diolch. Yn ôl y ddogfen 'Managing Brexit/EU withdrawal in health and social care in Wales' a gynhyrchwyd gan Gydffederasiwn y GIG ar gyfer pob gweithiwr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol yng Nghymru, mae'r byrddau iechyd a'r ymddiriedolaethau wedi bod yn gweithio i sicrhau bod cynlluniau cadarn ar waith i reoli unrhyw senario iechyd cyhoeddus. Fodd bynnag, nodir bod y systemau presennol wedi cael eu profi a'u bod wedi arwain at y canfyddiad eu bod yn ddigon cadarn i wrthsefyll aflonyddwch sy'n gysylltiedig â 'dim bargen'. Mae hwn yn newyddion cadarnhaol, wrth gwrs. Fodd bynnag, buaswn yn ddiolchgar pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf am eich gwaith gyda'r sector fferyllol a Llywodraeth y DU er mwyn helpu i sicrhau nad oes prinder meddyginiaethau os ydym yn gadael heb gytundeb ym mis Hydref.
I thank the Member for that question. I recently met with Public Health Wales to discuss, in particular, the impact of Brexit. The review that we have been undertaking proposed a small number of actions that we're taking forward, including clinical input into decision making around some of the steps that would flow from a Brexit scenario, improving the robustness of some of the procurement that we have in relation to stock that is usually purchased by health boards, other than that which is held centrally by NHS Wales's shared services, and also maintaining, or improving, the awareness of various stakeholders in the health sector of the processes that we've already put in place to manage circumstances where certain supplies might come under pressure.
She will know that we have purchased warehouse capacity in south Wales to maintain stocks of medical supplies, which continues, and we work with the UK Government to maintain the arrangements currently in place in relation to the buffer for medical supplies. Our advice to people in Wales and to health boards and to practitioners is that they should not be stockpiling and they should not be seeking or issuing longer prescriptions than otherwise would be the case.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Yn ddiweddar, cyfarfûm ag Iechyd Cyhoeddus Cymru i drafod effaith Brexit yn benodol. Mae'r adolygiad a gynhaliwyd gennym yn argymell nifer fach o gamau gweithredu rydym yn bwrw ymlaen â hwy, gan gynnwys mewnbwn clinigol i benderfyniadau ynghylch rhai o'r camau a fyddai'n deillio o senario Brexit, gan wella cadernid peth o'r gwaith caffael sydd gennym mewn perthynas â stoc a brynir fel arfer gan fyrddau iechyd, heblaw'r hyn a ddelir yn ganolog gan gydwasanaethau GIG Cymru, gan gynnal, neu wella, ymwybyddiaeth rhanddeiliaid amrywiol yn y sector iechyd o'r prosesau rydym eisoes wedi'u sefydlu i reoli amgylchiadau lle gallai cyflenwadau penodol ddod o dan bwysau.
Fe fydd yn gwybod ein bod wedi prynu capasiti warws yn ne Cymru i gynnal stociau o gyflenwadau meddygol, ac mae hynny'n parhau, ac rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i gadw'r trefniadau sydd ar waith ar hyn o bryd mewn perthynas â'r byffer ar gyfer cyflenwadau meddygol. Ein cyngor i bobl yng Nghymru ac i fyrddau iechyd ac i ymarferwyr yw na ddylent fod yn pentyrru ac na ddylent fod yn gofyn am, nac yn rhoi presgripsiynau hwy nag y byddai eu hangen fel arall.
Ac yn olaf, cwestiwn 7—Siân Gwenllian.
Finally, question 7—Siân Gwenllian.
7. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi diweddariad ar bolisi Llywodraeth Cymru ynglŷn â phleidlais y bobl? OAQ54020
7. Will the Counsel General provide an update on the Welsh Government's policy regarding a people's vote? OAQ54020
Diolch am y cwestiwn. Yn fwyaf diweddar, fe roddais i ddiweddariad yn fy ymateb i ddadl Plaid Cymru yr wythnos diwethaf. Trwy gefnogi’r cynnig ar refferendwm cadarnhau ymadael â’r Undeb Ewropeaidd, fe wnaethon ni fynegi ein safbwynt polisi yn eglur.
Thank you for that question. Most recently, I provided an update in my response to the Plaid Cymru debate last week. By supporting the motion on a confirmatory European Union referendum, we made our policy position clear.
Rydyn ni'r ochr yma, wrth gwrs, yn croesawu’r safiad newydd yma gan eich Llywodraeth chi, ond yn ogystal â geiriau, beth rydyn ni ei angen rŵan ydy gweithredu. A wnaiff eich Llywodraeth chi, felly, gydweithio efo fy mhlaid i er mwyn rhoi pwysau ar Lywodraeth Cymru i gynnal pleidlais y bobl ac i weithio efo ni i gynllunio ynglŷn â sut i wneud hynny? Pan wnes i ofyn hyn ichi cyn etholiad Ewrop, mi ges i ymateb ychydig yn llugoer, os dwi’n cofio’n iawn. Gobeithio y gallwch chi fod yn fwy cadarnhaol heddiw.
On this side, of course, we welcome this new position from your Government, but as well as words, what we need now is action. Will your Government, therefore, work with my party in order to put pressure on the Welsh Government to hold a people's vote and to work with us to plan on how to do so? When I did ask this before the European elections, I had quite a lukewarm response, if I'm right. I hope you can be more positive today.
Rwy'n cofio, yn fy ymateb y tro’r diwethaf, wnes i ddweud fy mod i'n hapus iawn i gydweithio ar y mater hwn, ac mae hynny’n dal yn wir, a buaswn i’n hapus cael trafodaethau ynglŷn â sut allwn ni orau wneud hynny. O’n safbwynt ni fel plaid, rwy'n teithio i Lundain yn hwyrach yr wythnos yma i drafod y cwestiwn hwn gyda’r Blaid Lafur yn San Steffan, i ddwyn perswâd arnyn nhw ynglŷn â sut allwn ni gymryd camau penodol i ddwyn y cwestiwn yma o refferendwm o flaen y Senedd yn San Steffan.
I recall that in my response last time I said that I was very happy to collaborate on this issue, and that's still the case. I would be happy to have discussions as to how best we can do that. From our perspective as a party, I'll be travelling to London later this week to discuss this question with the Labour Party in Westminster, to bring pressure to bear on them as to how they can take specific steps to bring this question of a referendum before Parliament in Westminster.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Pwynt o drefn—David Rees.
Thank you, Counsel General. Point of order—David Rees.
Diolch, Llywydd. I ask this point of order because whilst the Brexit Minister was answering a question to her party leader, the Brexit Party Member for north Wales shouted from a sedentary position, quite clearly, because I'm on the opposite side of the Chamber, and I could hear it, 'You liar'. Now, that is unacceptable behaviour or language for any Member in this Chamber. Whilst there may be differences of opinions, calling someone a liar is something completely different and unacceptable in this behaviour. I therefore ask you to consider this position and ask for a withdrawal of that statement and an apology to the Member.
Diolch, Lywydd. Rwy'n gofyn y pwynt o drefn hwn oherwydd, pan oedd y Gweinidog Brexit yn ateb cwestiwn i arweinydd ei phlaid, gweiddodd yr Aelod o Blaid Brexit dros ogledd Cymru o'i sedd, yn gwbl glir, oherwydd rwyf ar yr ochr arall i'r Siambr, a gallwn glywed, 'Celwyddgi'. Nawr, mae hwnnw'n ymddygiad neu'n iaith annerbyniol gan unrhyw Aelod yn y Siambr hon. Er y gall fod gwahaniaeth barn, mae galw rhywun yn gelwyddgi yn ymddygiad hollol wahanol ac annerbyniol. Felly, gofynnaf ichi ystyried y safbwynt hwn a gofyn i'r datganiad hwnnw gael ei dynnu'n ôl ac ymddiheuriad i'r Aelod.
Thank you for the point of order and for giving me advance notice of it, and allowing me to reflect on the accusation that was made by a Brexit Party Member today, but also, last week, a similar accusation using the same term by a Plaid Cymru Member against a Brexit Party Member. In general, too many of you are too keen to be disrespectful to other Members in this place, and I don't want to be spending all my time policing the use of language by Members in this place. I want to listen to the quality of your debate. But, obviously, an accusation of 'liar' is not acceptable by one Member to another Member and will need to stop. Given last week's incident and this week's incident, I'm now going to consider this a 1-1 draw. And I am going to say that it's the end of the game, and accusations of 'liar' and disrespectful language is not going to be tolerated further. I want you all to reflect on that in all your contributions, both from a sedentary position and when you're on your feet. And I thank David Rees for giving me the opportunity to make that clear from today.
Diolch ichi am y pwynt o drefn ac am roi rhybudd ymlaen llaw i mi yn ei gylch, a chaniatáu i mi fyfyrio ar y cyhuddiad a wnaethpwyd gan Aelod o Blaid Brexit heddiw, ond hefyd, cyhuddiad tebyg yr wythnos diwethaf yn defnyddio'r un term gan Aelod o Blaid Cymru yn erbyn Aelod o Blaid Brexit. Yn gyffredinol, mae gormod ohonoch yn rhy awyddus i fod yn amharchus wrth Aelodau eraill yn y lle hwn, ac nid wyf eisiau treulio fy holl amser yn plismona'r defnydd o iaith gan Aelodau yn y lle hwn. Rwyf am wrando ar ansawdd eich dadl. Ond yn amlwg, nid yw i un Aelod gyhuddo'r llall o fod yn 'gelwyddgi' yn dderbyniol a bydd angen i hynny ddod i ben. O ystyried y digwyddiad yr wythnos diwethaf a'r digwyddiad yr wythnos hon, rwy'n ystyried hon yn gêm gyfartal 1-1. Ac rwy'n mynd i ddweud mai dyna ddiwedd y gêm, ac ni fydd cyhuddiadau o fod yn 'gelwyddgi' ac iaith amharchus yn cael eu goddef rhagor. Rwyf am i bob un ohonoch ystyried hynny ym mhob un o'ch cyfraniadau, ar eich eistedd a phan fyddwch ar eich traed. A diolch i David Rees am roi'r cyfle imi wneud hynny'n glir heddiw.
We will now move on to the topical questions—[Interruption.] I need no support from one of the Members at the back, and he knows who he is. The topical questions—and the first topical question is by Mick Antoniw.
Symudwn ymlaen yn awr at y cwestiynau amserol—[Torri ar draws.] Nid oes arnaf angen unrhyw gefnogaeth gan un o'r Aelodau yn y cefn, ac mae'n gwybod pwy ydyw. Y cwestiynau amserol—a daw'r cwestiwn amserol cyntaf gan Mick Antoniw.
3. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad mewn ymateb i'r cyhoeddiad bod nifer o ddinasyddion yng Nghymru yn debygol o golli eu hawl i gael trwydded deledu am ddim? 321
3. Will the Deputy Minister make a statement in response to the announcement that a number of citizens in Wales are likely to lose their entitlement to a free television licence? 321
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Fe gytunwyd ar y setliad ariannol ar gyfer 2015 rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a’r BBC oedd yn cynnwys terfynu’r cyllid ar gyfer y consesiwn i bobl dros 75 oed, heb unrhyw ymgynghori na chraffu gan Senedd y Deyrnas Unedig na’r Senedd hon, na’r gweinyddiaethau datganoledig. Mi fydd y penderfyniad yn effeithio ar y bobl fwyaf agored i niwed ac ynysig yn ein cymdeithas.
Thank you for that question. The financial settlement for 2015 was agreed between the UK Government and the BBC, and that included bringing an end to the funding for the concession for those over 75 years of age, without any consultation or any scrutiny by the UK Parliament or this Parliament or the devolved administrations. The decision will impact on the most vulnerable and isolated people in our society.
I thank you for that answer, Minister. For many older people, free tv licences are absolutely vital. Tv often offers companionship and an escape from loneliness, it provides entertainment and access to information, and for many, it is their window on the world. Now, the UK Government knows this, which is why they have passed the buck to the BBC to do their dirty work for them. Would the Minister agree that this is a shameful, a mean and a despicable way to treat our senior citizens—the generation that has given so much service to our country? And does he join me in calling on all the Tory party leadership candidates to pledge to provide the BBC with the funding needed so that all of those over the age of 75 years can continue to receive this benefit?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. I lawer o bobl hŷn, mae trwyddedau teledu am ddim yn gwbl hanfodol. Yn aml mae teledu'n cynnig cwmnïaeth a dihangfa rhag unigrwydd, mae'n darparu adloniant a mynediad at wybodaeth, ac i lawer, dyma'u ffenestr ar y byd. Nawr, mae Llywodraeth y DU yn gwybod hyn, a dyna pam y maent wedi taflu'r baich ar y BBC i wneud eu gwaith budr drostynt. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod hon yn ffordd gywilyddus, grintachlyd a ffiaidd o drin ein dinasyddion hŷn—y genhedlaeth sydd wedi rhoi cymaint o wasanaeth i'n gwlad? Ac a yw'n ymuno â mi i alw ar holl ymgeiswyr yn ras arweinyddiaeth y blaid Dorïaidd i addo rhoi'r cyllid angenrheidiol i'r BBC fel y gall pawb dros 75 oed barhau i gael y budd hwn?
Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i yn cytuno â sylwadau'r Aelod, a bod y pwysau sydd wedi cael ei roi ar y BBC a'r sefyllfa mae'r BBC wedi cael ei gosod ynddi yn gwbl annerbyniol. Yn wir, mi fyddwn i'n mynd yn bellach na hyn: dwi'n meddwl ei fod o'n amarch ar y berthynas sefydlog sydd wedi bod yn y Deyrnas Unedig rhwng cyrff darlledu cyhoeddus megis y BBC a Llywodraethau o bob plaid.
Dyw darlledu ddim wedi'i ddatganoli, ac mae'r BBC yn gweithredu'n annibynnol ar y Llywodraeth. Nid lle Llywodraeth Cymru, felly, yw dweud wrth y BBC am barhau, diwygio neu derfynu’r consesiwn, ond dwi'n meddwl ei bod yn hanfodol inni ddweud wrth Lywodraeth y Deyrnas Unedig nad ydyn ni'n credu bod y modd y maen nhw wedi gweithredu yn gyfiawn o gwbl. A dwi'n cytuno, yn arbennig, ei bod hi'n bwysig bod pobl, ble bynnag maen nhw'n byw yn y Deyrnas Unedig, yn gallu derbyn, o ran hawliau democrataidd, wybodaeth am faterion y dydd a newyddion lleol, ac mae hyn yn arbennig o bwysig, wrth gwrs, i ni yma yng Nghymru.
I must say that I do agree with the Member's comments, and that the pressure that has been placed on the BBC and the position that the BBC has been placed in is entirely unacceptable. Indeed, I would go further and say that it is disrespectful of the stable relationship and the established relationship that has existed in the UK between public broadcasters such as the BBC and Governments of all hues.
Broadcasting is not devolved, and the BBC operates independently of Government. It's not the role of the Welsh Government, therefore, to tell the BBC to continue to reform or to scrap the concession, but I do think that it's crucial that we do tell the UK Government that we do not believe that the way that they have operated is just in any way whatsoever. And I would agree particularly that it's important for people, wherever they live in the UK, to be able, in terms of their democratic rights, to receive information on issues of the day and local news, and this is particularly important, of course, for us here in Wales.
Minister, I think your colleague Lord Hall, who is the chairman of the BBC—I would be grateful if you let him know what the people of Wales, especially the over-75s—. I know it's a totally different legal entity, the BBC, but the people in my region over the age of 75—they're living singly, some with medical conditions, no relations living with them, and they're living in the areas that certainly need help, and this was a minor help—[Interruption.] Can you listen, please? This is a little help to them while they're of the age after 75, which is an age when people need it. Some are war veterans; some of those served, worked and helped this nation tremendously, not within the United Kingdom—all over the world. So, we need to help them out. Some have a medical condition. So, Minister—[Interruption.] No, no. Minister—I am talking to the Minister because he's got to speak to his colleague Lord Hall, who is the chairman of the BBC. Please let this gentleman know what the—[Interruption.]
Actually, this was given as an incentive by the Conservative Party. Why don't you understand? It was not given by Labour; this facility was given by the Tory Party. [Interruption.] Listen.
So, I would like, Minister, to speak—[Interruption.] Let me speak, please. Presiding Officer, there is something very strange in this Chamber. I would like to give a message that we are all as one on this position, at this stage we are all together, and we're not talking—. I'm not saying a different thing to what the BBC has said. I am trying to work it out. We would like to help the people over the age of 75 to have the same facility carry on forever. Thank you.
Weinidog, rwy'n meddwl bod eich cyd-Arglwydd, yr Arglwydd Hall, sy'n gadeirydd y BBC—buaswn yn ddiolchgar pe baech yn rhoi gwybod iddo beth y mae pobl Cymru, yn enwedig y rhai dros 75 oed—. Rwy'n gwybod ei fod yn endid cyfreithiol hollol wahanol, y BBC, ond mae'r bobl yn fy rhanbarth i sydd dros 75 oed—maent yn byw ar eu pen eu hunain, mae gan rai ohonynt gyflyrau meddygol, a heb berthnasau'n byw gyda hwy, ac maent yn byw yn yr ardaloedd sy'n sicr angen help, ac roedd hwn yn help bach—[Torri ar draws.] A wnewch chi wrando, os gwelwch yn dda? Mae hwn yn help bach iddynt tra maent dros 75 oed, sy'n oed pan fydd pobl ei angen. Mae rhai yn gyn-filwyr rhyfel; mae rhai o'r bobl wedi gwasanaethu, wedi gweithio ac wedi helpu'r wlad hon yn aruthrol, nid yn unig yn y Deyrnas Unedig ond ym mhob cwr o'r byd. Felly, mae angen inni eu helpu. Mae gan rai gyflwr meddygol. Felly, Weinidog—[Torri ar draws.] Na, na. Weinidog—rwy'n siarad â'r Gweinidog oherwydd mae'n rhaid iddo siarad â'i gyd-Arglwydd, yr Arglwydd Hall, sy'n gadeirydd y BBC. Rhowch wybod i'r gŵr bonheddig hwn beth yw'r—[Torri ar draws.]
Mewn gwirionedd, cafodd hyn ei roi fel cymhelliad gan y Blaid Geidwadol. Pam nad ydych chi'n deall? Ni chafodd ei roi gan Lafur; y blaid Dorïaidd a roddodd y cyfleuster hwn. [Torri ar draws.] Gwrandewch.
Felly, Weinidog, hoffwn siarad—[Torri ar draws.] Gadewch imi siarad, os gwelwch yn dda. Lywydd, mae rhywbeth rhyfedd iawn yn y Siambr hon. Hoffwn roi neges ein bod i gyd yn unedig ar y safbwynt hwn, ar hyn o bryd rydym i gyd gyda'n gilydd, ac nid ydym yn siarad—. Nid wyf yn dweud rhywbeth gwahanol i'r hyn y mae'r BBC wedi'i ddweud. Rwy'n ceisio'i ddatrys. Hoffem helpu pobl dros 75 oed i gael yr un cyfleuster i barhau am byth. Diolch.
Roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi esbonio'r sefyllfa yn glir ar y dechrau. Does gen i na neb arall yma y locws i fynegi barn ynglŷn â beth ddylai'r BBC ei wneud, ond beth sydd wedi digwydd yn y fan hyn, fel y ceisiais i esbonio, ydy bod y setliad ariannol wedi cael ei gytuno rhwng Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig a'r BBC. Nid penderfyniad a oedd hwnnw sydd wedi bod â chyfle o gwbl i neb ohonom ni yn y fan hyn nag unrhyw Dŷ o Senedd y Deyrnas Unedig ychwaith i fynegi barn arno fo.
Ac felly, fy mhwyslais i fyddai dweud hyn: dylem ni baratoi yn ofalus achos cadarn i gefnogi diwygio'r drwydded a cheisio dod â'r drwydded yn ôl i'w gwerth gwirioneddol fel ag yr oedd hi pan oedd y BBC yn derbyn cyllid digonol am y gwasanaethau, oherwydd y sefyllfa amhosib mae'r BBC wedi cael eu rhoi ynddi hi, fel y gwyddoch chi oddi wrth y datganiadau a wnaed gan y BBC ar y pryd, a dwi'n cyfeirio at y nodyn a dderbyniwyd gan BBC Cymru ar 10 Mehefin, sef bod y BBC wedi cael eu gosod mewn sefyllfa lle'r oeddyn nhw'n bygwth torri nôl ar ystod eang o wasanaethau—BBC Two, BBC Four, sianel newyddion y BBC, sianel y BBC yn yr Alban, Radio 5 Live, a 5 Live Sport Extra, sef y ddwy donfedd radio dwi'n eu mwynhau mwyaf a nifer o orsafoedd radio eraill. Wel, nawr, mae honno'n sefyllfa amhosib lle mae'r BBC ddim yn cael eu cyllido yn ddigonol i ddarparu ystod y gwasanaethau sydd ar gael ar hyn o bryd. Ond penderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Unedig, a'r BBC wedyn, dwi'n cymryd, wedi gorfod cytuno gan nad oedden nhw ddim yn gallu cael unrhyw gyllid ychwanegol.
I thought I had explained the situation clearly at the outset. Neither I nor anyone else here has the locus to express a view on what the BBC should do, but what has happened here, as I tried to explain, is that the financial settlement was agreed between the Conservative Government of the UK and the BBC. That wasn't a decision that provided an opportunity for any of us in this place or in any House of the UK Parliament to express a view on.
Therefore, my emphasis would be to say this: we should prepare carefully a robust case to support the reform of the licence and try and bring the licence back to its actual value as it was when the BBC received adequate funding for the services it provided, because the impossible situation that the BBC has found itself in and been placed in, as you will know from the statements made by the BBC at the time, and I refer to the note received from BBC Cymru Wales on 10 June, namely, that the BBC had been placed in a position where they were threatening to cut back on a range of services—BBC Two, BBC Four, BBC News, the BBC's channel in Scotland, Radio 5 Live and 5 Live Sports Extra, which are the two radio stations that I enjoy most, and many other radio stations. Now, that is an impossible situation where the BBC isn't sufficiently funded to provide the range of services that is currently available. But it was a decision taken by the UK Government, and the BBC, I assume, had to agree because they couldn't receive any additional funding.
Yn bellach i'r hyn sydd newydd gael ei ddweud, roedd penderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i drosglwyddo'r baich o ddarparu trwyddedau am ddim i bobl dros 75 yn gwbl sinigaidd. Canlyniad hyn oedd rhoi'r cyfrifoldeb ar y BBC i weithredu ymrwymiad a wnaeth y Torïaid yn eu maniffesto eu hunain. Roedd y BBC wedyn mewn sefyllfa anodd iawn o orfod dewis torri nôl ar y trwyddedau am ddim, neu dorri swyddi a gwasanaethau.
Rwy'n cydymdeimlo'n llwyr â phawb sydd yn gwrthwynebu'r penderfyniad, yn enwedig y bobl hynny a fydd yn cael eu heffeithio gan weithredoedd afresymol y Llywodraeth Dorïaidd. Fy mhryder i yn awr yw y bydd pensiynwyr sydd ddim yn gefnog yn canfod eu hunain yn ysgwyddo baich ychwanegol gwbl annheg. Y rheswm am hyn yw mai'r rheini sy'n derbyn credyd pensiwn fydd yn parhau i dderbyn y drwydded am ddim, a dim ond 60 y cant o'r rheini sydd yn gymwys i dderbyn credyd pensiwn sydd yn ei dderbyn ar hyn o bryd. Golyga hyn fod 40 y cant o'r rheini sy'n gymwys am gredyd pensiwn ond ddim am ei dderbyn yn wynebu gorfod talu £154 y flwyddyn i dderbyn gwasanaeth angenrheidiol o ran cadw blaidd unigrwydd i ffwrdd o'r drws.
Hoffwn ofyn i'r Gweinidog pa gamau all ei Lywodraeth ef eu cymryd, efallai'n cydweithio â'r BBC, felly, er mwyn cynyddu'r gyfradd o bobl sy'n gymwys ar gyfer credyd pensiwn. Rwy'n derbyn nad yw hwn yn fater datganoledig, ond a oes mesurau y gallwch chi eu cymryd o ran cynnal ymgyrch i gynyddu ymwybyddiaeth o hawliau pobl hŷn, er enghraifft, fel mae'r BBC wedi sôn efallai byddan nhw yn ei wneud, er mwyn atal pensiynwyr rhag cael eu taro gan faich ariannol annheg? Ac a fyddwch chi'n rhoi pwysau ar Lywodraeth San Steffan i wneud tro pedol a darparu'r sybsidi hwn eu hunain unwaith yn rhagor?
Further to what's already been said, the decision taken by the UK Government to transfer the burden for providing free licences for people over 75 was entirely cynical. The upshot of this was to place the responsibility on the BBC to implement a commitment made by the Tories in their own manifesto. The BBC was then in the very difficult position of having to choose to cut back on the free licences or to cut services and jobs.
I sympathise entirely with everyone who opposed the decision, particularly those people who will be affected by the unreasonable actions of the Conservative Government. My concern is that pensioners who are not wealthy will find themselves shouldering an additional burden that is entirely unfair. The reason for this is that those who receive pension credits will continue to receive free licences, but only 60 per cent of those qualified for pension credit actually claim it at the moment. This will mean that 40 per cent of those who would qualify for pension credit but don't receive it will face having to pay £154 per annum to receive an entirely necessary service in order to keep isolation and loneliness away from the door.
I ask the Minister what steps he and his Government could take, perhaps in collaboration with the BBC, in order to increase the percentage of people who claim pension credit. I accept that this is non-devolved, but are there any steps that you could take in terms of a campaign to raise awareness of the rights of older people, for example, as the BBC has mentioned that they might do in order to prevent pensioners from being hit by an unfair financial burden? Will you put pressure on the Westminster Government to make a u-turn and provide this subsidy themselves once again?
Dwi'n cytuno â'r ysbryd tu ôl i'r sylwadau yna, ac yn eu croesawu nhw, ond a siarad yn hollol blaen, dwi ddim yn credu mai fy swydd i fel un o Weinidogion Cymru ydy lobio San Steffan. Fy swydd i ydy dangos eu rhagrith nhw, a dweud bod eu hymddygiad nhw yn gwbl annerbyniol ac yn anghyfiawn i bobl hŷn yng Nghymru ac yng ngweddill y Deyrnas Unedig. Mae'r ffordd y maen nhw wedi derbyn a defnyddio—[Torri ar draws.] Esgusodwch fi. Dwi ddim yn credu bod modd i chi—[Torri ar draws.] Thank you.
Ac felly, rydw i o'r farn bod y modd y maen nhw wedi defnyddio'r drefn nawdd cymdeithasol, sef credyd cyffredinol, fel adfer math o brawf moddion—rhywbeth rydym ni wedi'i feirniadu yn y lle hwn yn y gorffennol—fel ffordd o brofi bod henoed yn haeddu gallu cael y darlledu heb eu bod nhw'n gorfod talu am drwydded yn ychwanegol, ac yna, wrth wneud hynny, maen nhw wedi tanseilio'r rhyddid oedd i'w gael ar gyfer darlledu cyffredinol ac wedi pwysleisio bod yna ryw berthynas newydd wedi cael ei sefydlu rhwng nawdd cymdeithasol a haeddu gwasanaethau darlledu. Dwi'n meddwl bod hwnnw, hefyd, yn fater y mae angen i ni ei ddatgelu a'i wrthwynebu yn glir.
I agree with the spirit behind those comments and I welcome them, but talking plainly here, I don't think that my job as one of the Ministers of Wales is to lobby Westminster. My job is to show their hypocrisy, and to say that their behaviour is completely unacceptable and unjust to older people in Wales and in the rest of the United Kingdom. The way that they have accepted and used—[Interruption.] Excuse me. I don't think that you may—[Interruption.] Thank you.
Therefore, I'm of the opinion that the way that they have used the benefits system, namely credits in general, as a way of restoring some sort of means test—something that we've criticised in this place in the past—as a way of proving that older people deserve being able to receive a broadcasting service without having to pay for a licence fee in addition, and then, in doing so, they have undermined the freedom that was available for general broadcasting and have emphasised that there's some sort of new relationship being established between the benefits system and deserving a broadcasting service. I think that that also is an issue that we need to reveal and oppose clearly.
Would the Minister agree with me that this decision is a complete breach of faith by the BBC? On its own website on 6 July 2015, referring to a deal the BBC had made with the Government in the run-up to the renewal of the BBC charter in 2017, it said that the BBC would,
'cover the cost of providing free television licences for over-75s',
in return for the licence fee rising in line with inflation, which it has done. Therefore, it's the BBC's decision that here is to be criticised.
Would he also agree with me that funding an organisation like the BBC by means of a poll tax on owners of television sets is an absurd way of going about things in the twenty-first century? It might have been allright at the time the BBC was founded, when it was the only channel, or indeed up to the 1950s when it was one of only two. But now that there is such a multiplicity of forms of entertainment that are available, it is a ridiculous way for people to fund an organisation that they may not have any interest in watching. I, for one, have no interest in contributing towards Gary Lineker's £1.8 million-a-year pay packet from the BBC for talking balls rather than kicking them.
A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y penderfyniad hwn yn dor-addewid ar ran y BBC? Ar eu gwefan eu hun ar 6 Gorffennaf 2015, wrth gyfeirio at gytundeb a wnaeth y BBC gyda'r Llywodraeth yn y cyfnod cyn adnewyddu siarter y BBC yn 2017, dywedai y byddai'r BBC,
yn talu'r gost o ddarparu trwyddedau teledu am ddim i bobl dros 75 oed,
yn gyfnewid am godi ffi'r drwydded yn unol â chwyddiant, ac mae wedi gwneud hynny. Felly, penderfyniad y BBC sydd i'w feirniadu yn hyn o beth.
A fyddai'n cytuno â mi hefyd fod ariannu sefydliad fel y BBC drwy gyfrwng treth y pen ar berchnogion setiau teledu yn ffordd hurt o fynd ati i wneud pethau yn yr unfed ganrif ar hugain? Efallai ei bod hi'n ffordd iawn o'i wneud ar yr adeg y sefydlwyd y BBC, pan oedd yn unig sianel, neu'n wir hyd at y 1950au pan oedd yn un o ddwy yn unig. Ond gan fod cymaint o fathau o adloniant ar gael erbyn hyn, mae'n ffordd hurt i bobl ariannu sefydliad nad oes ganddynt unrhyw ddiddordeb yn ei gwylio. Yn bersonol, nid oes gennyf unrhyw ddiddordeb mewn cyfrannu tuag at becyn cyflog Gary Lineker o £1.8 miliwn y flwyddyn gan y BBC am siarad am beli yn hytrach na'u cicio.
Dwi ddim yn siŵr a ydw i i fod i gymryd y cwestiynau yna fel cyfraniad difrifol i'r mater hwn, oherwydd roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi'i gwneud yn hollol glir ar y dechrau mai trafodaeth oedd hon rhwng y BBC yn gorfforaethol, bwrdd y BBC yn ganolog, a Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac felly nad oedd gennym ni, ac yn sicr nad oedd gen i fel Gweinidog â throsolwg dros ddarlledu, unrhyw gyfle i fynegi barn ynglŷn â hyn. Dyna pam rydym ni wedi'i gwneud hi'n gwbl amlwg, yn y sylwadau rydym ni wedi eu gwneud ar yr ymgynghoriad a fu, ein gwrthwynebiad i'r hyn sydd wedi ei osod gerbron.
Ac yna, mae'n rhaid i mi bwysleisio, cyn belled ag yr ydw i yn y cwestiwn, mai'r hyn rydym ni'n galw amdano fo ydy ein bod ni'n annog Llywodraeth y Deyrnas Unedig a'r BBC i wneud ymdrech i gyflwyno mecanwaith di-dor cyn gynted ag y bo modd, yn hytrach na bod yna opsiwn ar gyfer prawf moddion yn cael ei roi ar waith, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd.
I'm not sure if I'm to take those questions as a serious contribution on this issue, because I thought I'd made it entirely clear at the very outset that this was a discussion between the BBC at a corporate level, the board of the BBC centrally, and the UK Government, and therefore that we, and certainly I, as Minister with an overview of broadcasting, didn't have any opportunity to express a view on this issue. That's why we have made entirely apparent, in the comments that we have made on the consultation, our opposition to what has been put forward.
Therefore, I have to emphasise that, as far as I am concerned, what we are calling for is that we encourage the UK Government and the BBC to seek to introduce a seamless mechanism as soon as possible, rather than an option of a means test being implemented, as is happening at the moment.
Thank you very much, Deputy Minister. The next topical question this afternoon is a question by Andrew R.T. Davies, to be answered by the Minister for Economy and Transport. Andrew R.T. Davies.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Weinidog. Y cwestiwn amserol nesaf y prynhawn yw cwestiwn gan Andrew R.T. Davies, i'w ateb gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Andrew R.T. Davies.
2. Yng ngoleuni adroddiad gan y Pwyllgor Materion Cymreig, sy'n nodi y dylai toll teithwyr awyr gael ei datganoli'n llawn i Gymru, a wnaiff y Gweinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer diddymu neu ostwng y gyfradd os trosglwyddir y pŵer i Gymru? 322
2. In light of a report by the Welsh Affairs Committee stating air passenger duty should be fully devolved to Wales, will the Minister outline the Welsh Government's plans for abolishing or reducing the rate if the power is transferred to Wales? 322
Yes, of course. Our intention would be to use APD to secure optimal growth for both the airport and for Wales, working with the other levers available to us. Ultimately, this means giving serious consideration to reducing APD rates. Any proposed changes to APD would be impact assessed and, of course, subject to full consultation with businesses and, importantly, the public.
Gwnaf, wrth gwrs. Ein bwriad fyddai defnyddio'r doll teithwyr awyr i sicrhau'r twf gorau posibl i'r maes awyr ac i Gymru, gan weithio gyda'r dulliau eraill sydd ar gael i ni. Yn y pen draw, mae hyn yn golygu rhoi ystyriaeth ddifrifol i leihau cyfraddau'r doll teithwyr awyr. Byddai unrhyw newidiadau arfaethedig i'r doll teithwyr awyr yn cael eu hasesu o ran eu heffaith ac wrth gwrs yn amodol ar ymgynghoriad llawn â busnesau, ac yn bwysig, â'r cyhoedd.
Thank you for that answer, Minister. I am a little concerned by your pronouncements over the last couple of days where you said that APD, if transferred, could go up, in light of the former First Minister's comments, in particular on long haul, where he said,
'yes we start from the position of looking to get rid of it, certainly not to increase it.'
You, yourself, are on record as saying that if APD was transferred and lowered, potentially an extra 0.5 million passengers could use Cardiff Airport. I'm unaware of a consumer tax that, if it's raised, actually incentivises people to use it. So, can you clarify your comments, and in particular some of the remarks of the finance Secretary, that, given some of the pronouncements that have been made by the Welsh Government over the last couple of weeks, actually instead of decreasing APD if it was to be transferred, you as a Government might well be looking to increase it to meet your environmental goals?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n poeni ychydig am eich cyhoeddiadau dros yr ychydig ddyddiau diwethaf pan ddywedoch y gallai'r doll teithwyr awyr godi, os caiff ei throsglwyddo, yng ngoleuni sylwadau'r cyn-Brif Weinidog, yn enwedig ar deithiau hir, a dywedodd,
rydym yn dechrau o'r safbwynt o geisio cael gwared â hi, yn sicr i beidio â'i chodi.
Rydych chi'ch hun wedi dweud ar goedd pe câi'r doll teithwyr awyr ei throsglwyddo a'i gostwng, y gallai 0.5 miliwn o deithwyr ychwanegol ddefnyddio Maes Awyr Caerdydd. Nid wyf yn ymwybodol o dreth defnyddwyr sydd, o'i chodi, yn cymell pobl i'w defnyddio mewn gwirionedd. Felly, a allwch egluro eich sylwadau, a rhai o sylwadau'r Ysgrifennydd cyllid yn enwedig, o ystyried rhai o'r datganiadau a wnaed gan Lywodraeth Cymru dros yr ychydig wythnosau diwethaf, yn hytrach na gostwng y doll teithwyr awyr pe bai'n cael ei throsglwyddo, ei bod yn ddigon posibl y byddwch chi fel Llywodraeth yn ystyried ei chodi er mwyn cyrraedd eich nodau amgylcheddol?
No, I don't believe that I have suggested that it could be increased. I think I said that any consideration of varying APD would have to be set against the environmental impact, and we'd have to vary APD in line also with our obligations and requirements under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. We've always been clear in saying that we would use APD to make Cardiff Airport and Wales more competitive.
Now, I believe—based on emerging technology and the way that the aerospace industry is going and the new fuel systems that are being adopted by aircraft carriers—that we would be able to increase passenger numbers utilising APD and potentially reducing it or abolishing it in a way that would have a net carbon benefit for the environment. I think that that would have to be tested, of course, against a thorough environmental impact assessment, but in no way have I said that I would be raising—or that the Government would be raising—APD. Quite the opposite. Our position is still that our preference would be for the removal or reduction of APD.
Na, nid wyf yn credu fy mod wedi awgrymu y gellid ei chodi. Credaf i mi ddweud y byddai'n rhaid gosod unrhyw ystyriaeth ynglŷn ag amrywio'r doll teithwyr awyr yn erbyn yr effaith ar yr amgylchedd, a byddai'n rhaid i ni amrywio'r doll teithwyr awyr yn unol â'n rhwymedigaethau a'n gofynion o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rydym bob amser wedi dweud yn glir y byddem yn defnyddio'r doll teithwyr awyr i wneud Maes Awyr Caerdydd a Chymru yn fwy cystadleuol.
Nawr, yn seiliedig ar dechnoleg sy'n datblygu a'r ffordd y mae'r diwydiant awyrofod yn mynd a'r systemau tanwydd newydd sy'n cael eu mabwysiadu gan gwmnïau awyrennau, rwy'n credu y gallem gynyddu nifer y teithwyr sy'n defnyddio'r doll teithwyr awyr a'i gostwng neu ei diddymu o bosibl mewn ffordd a fyddai'n sicrhau budd carbon net i'r amgylchedd. Credaf y byddai'n rhaid profi hynny wrth gwrs yn erbyn asesiad trylwyr o'r effaith amgylcheddol, ond nid wyf wedi dweud mewn unrhyw ffordd y buaswn—neu y byddai'r Llywodraeth—yn codi'r doll teithwyr awyr. I'r gwrthwyneb. Ein safbwynt o hyd yw y byddai'n well gennym ddileu neu ostwng y doll teithwyr awyr.
It can be a bit frustrating sitting on these benches. I very much welcome the report from the Welsh Affairs Select Committee. We're pleased that the argument and that opinions from politicians and other political parties are catching up with us, whether it’s on the devolution of policing, or the pop tax, or now air passenger duty. It can be frustrating waiting for others to come on board with our ideas, but we are there.
I was looking back at a vote in 2014, when Jonathan Edwards was talking in a debate on the Finance Bill. All Conservative Members of Parliament voted against the devolution of air passenger duty. None of the Labour Members turned up for that one. But, we are where we are today. My question, quite simply, to the Minister is how will he now use this report as an additional lever in order to try to get the UK Government to change its mind.
Gall eistedd ar y meinciau hyn fod yn rhwystredig braidd. Rwy'n croesawu'n fawr yr adroddiad gan y Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig. Rydym yn falch fod y ddadl a bod barn gwleidyddion a phleidiau gwleidyddol eraill yn dal i fyny â ni, boed hynny ar ddatganoli plismona, neu'r dreth bop, neu ar y doll teithwyr awyr yn awr. Gall fod yn rhwystredig aros i eraill gefnogi ein syniadau, ond rydym yno.
Roeddwn yn edrych yn ôl ar bleidlais yn 2014, pan oedd Jonathan Edwards yn siarad mewn dadl ar y Bil Cyllid. Pleidleisiodd pob Aelod Seneddol Ceidwadol yn erbyn datganoli'r doll teithwyr awyr. Nid oedd yr un o'r Aelodau Llafur yno ar gyfer honno. Ond dyma'r sefyllfa rydym ynddi heddiw. Fy nghwestiwn i i'r Gweinidog yn syml iawn yw sut y bydd yn defnyddio'r adroddiad hwn yn awr fel ysgogiad ychwanegol i geisio cael Llywodraeth y DU i newid ei meddwl.
Well, I think that, first and foremost, the UK Government need to respond speedily to this report. As the Chair of the committee himself said, he doesn't always favour the devolution of powers, but he recognises how important this could be in helping Cardiff Airport and Wales become far more competitive. There are, of course, two questions. On whether to devolve it, in all fairness to politicians on all sides, I think that many politicians have had a consistent, long-held view about whether to devolve it. Some have opposed it. Some have been in favour of it. But, I think that all Members have held their positions for quite some time and, in all generality, Dirprwy Lywydd, Members have been consistent in their approach.
The second question is what to do with it. We've always been clear that we wish to use it as an additional tool to make Cardiff Airport more competitive, to drive up passenger numbers, to reduce the number of car journeys that are undertaken—in our view, unnecessarily—from the catchment area of Cardiff Airport to airports such as Gatwick, such as Bristol. And, if you can take cars and other vehicles, and particularly freight, off the motorway network, you are in turn reducing carbon emissions. And, as I said in answer to Andrew R.T. Davies, technological changes are occurring at great pace within the aerospace industry. We are at the forefront of supporting Airbus in capturing the wing of tomorrow, in developing new composite materials, because energy efficiency, fuel efficiency, is the name of the game, in terms of how to become competitive in the aerospace sector. And, of course, just recently, Virgin Atlantic operated a flight from Orlando to Gatwick using, incredibly, waste carbon dioxide from a steelworks. That demonstrates how the sector, how aircraft transport, is becoming far more responsive to environmental concerns.
Wel, yn gyntaf oll, credaf fod angen i Lywodraeth y DU ymateb yn gyflym i'r adroddiad hwn. Fel y dywedodd Cadeirydd y pwyllgor ei hun, nid yw bob amser yn ffafrio datganoli pwerau, ond mae'n cydnabod pa mor bwysig y gallai hyn fod i helpu Maes Awyr Caerdydd a Chymru i ddod yn llawer mwy cystadleuol. Wrth gwrs, mae yna ddau gwestiwn. O ran a ddylid datganoli'r doll, a bod yn deg â gwleidyddion ar bob ochr, credaf fod llawer o wleidyddion wedi arddel barn gyson a hirsefydlog ynglŷn ag a ddylid ei datganoli. Mae rhai wedi'i wrthwynebu. Mae rhai wedi bod o blaid gwneud hynny. Ond credaf fod pob Aelod wedi arddel eu safbwyntiau ers cryn dipyn o amser ac yn gyffredinol, Ddirprwy Lywydd, mae'r Aelodau wedi bod yn gyson yn eu hymagwedd.
Yr ail gwestiwn yw beth i'w wneud â'r doll. Rydym bob amser wedi bod yn glir ein bod am ei defnyddio fel offeryn ychwanegol i wneud Maes Awyr Caerdydd yn fwy cystadleuol, i gynyddu niferoedd teithwyr, i leihau nifer y teithiau ceir sy'n cael eu gwneud—yn ddiangen yn ein barn ni—o ddalgylch Maes Awyr Caerdydd i feysydd awyr fel Gatwick, fel Bryste. Ac os gallwch dynnu ceir a cherbydau eraill, yn enwedig cerbydau cludo nwyddau, oddi ar y rhwydwaith traffyrdd, rydych yn lleihau allyriadau carbon hefyd. Ac fel y dywedais wrth ateb Andrew R.T. Davies, mae newidiadau technolegol yn digwydd yn gyflym iawn o fewn y diwydiant awyrofod. Rydym ar flaen y gad yn cynorthwyo Airbus i hedfan tua'r dyfodol, a datblygu deunyddiau cyfansawdd newydd, gan mai effeithlonrwydd ynni, defnydd effeithlon o danwydd, yw'r hyn sy'n bwysig o ran sut i ddod yn gystadleuol yn y sector awyrofod. Ac wrth gwrs, yn ddiweddar, roedd Virgin Atlantic yn gweithredu awyren o Orlando i Gatwick gan ddefnyddio carbon deuocsid dros ben o waith dur, sy'n anhygoel. Dengys hynny sut y mae'r sector, sut y mae awyrennau, yn dod yn llawer mwy ymatebol i bryderon amgylcheddol.
Is the Minister suggesting the devolution of APD as an alternative to the M4 relief road? I'm not sure it would be on the same scale in terms of impact on congestion. I wonder, though, could he clarify, because he's used this word 'varying APD', and I think Andrew R.T. Davies has, entirely understandably, considered that might reflect a change of policy from the previous First Minister saying 'reducing', since varying may mean either increasing or reducing. The Minister has also said that he wants to consider this decision in light of environmental impact assessments, and I've heard some people—at least from a sedentary position on the Plaid side—suggesting that APD might need to go up in order to reduce the climate change impact.
Can I also just ask for clarity on the legal situation here? You said just now that the well-being of future generations Act requires these environmental impact assessments. If so, why wasn't this realised or at least spoken about previously? And why didn't he take the opportunity of the 2017 York—sorry, the York Aviation report was 2014, but the Northpoint study in 2017 that his Government commissioned, that looked into quite a lot of these issues around where traffic was going to go? Why didn't that also consider the environmental impact? You also mentioned just now that it could lead to an increase of up to 500,000 passengers from Cardiff Airport. The York Aviation report said it might reduce Bristol by a million, and even his own Northpoint report said it might reduce Bristol by 600,000. So, why that discrepancy?
A yw'r Gweinidog yn awgrymu datganoli toll teithwyr awyr fel dewis amgen yn lle ffordd liniaru M4? Nid wyf yn siŵr y byddai ar yr un raddfa o ran yr effaith ar dagfeydd. Er hynny, tybed a allai egluro, oherwydd mae wedi defnyddio'r gair 'amrywio' toll teithwyr awyr, a chredaf fod Andrew R.T. Davies, yn gwbl ddealladwy, wedi ystyried y gallai hynny ddynodi newid polisi o'r Prif Weinidog blaenorol yn dweud 'lleihau', gan y gallai amrywio olygu naill ai gynyddu neu leihau. Mae'r Gweinidog hefyd wedi dweud ei fod am ystyried y penderfyniad hwn yng ngoleuni asesiadau o effaith amgylcheddol, ac rwyf wedi clywed rhai pobl—o'u seddau ar ochr Plaid Cymru o leiaf—yn awgrymu y gallai fod angen i'r doll teithwyr awyr godi er mwyn lleihau'r effaith ar newid hinsawdd.
A gaf fi hefyd ofyn am eglurder ar y sefyllfa gyfreithiol yma? Fe ddywedoch chi yn awr fod Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ei gwneud yn ofynnol i'r asesiadau hyn o'r effaith amgylcheddol gael eu cynnal. Os felly, pam na sylweddolwyd hynny neu o leiaf, pam na siaradwyd am hynny'n flaenorol? A pham na fanteisiodd ar gyfle adroddiad York Aviation 2017—mae'n ddrwg gennyf, yn 2014 y cafwyd adroddiad York Aviation, ond astudiaeth Northpoint yn 2017 a gomisiynwyd gan ei Lywodraeth ef, ac a edrychodd ar gryn dipyn o'r materion hyn yn ymwneud â lle roedd traffig yn mynd i fynd? Pam na wnaeth hwnnw ystyried yr effaith amgylcheddol hefyd? Fe sonioch chi hefyd yn awr y gallai arwain at gynnydd o hyd at 500,000 o deithwyr o Faes Awyr Caerdydd. Dywedodd adroddiad York Aviation y gallai olygu miliwn yn llai o Fryste, ac roedd hyd yn oed ei adroddiad Northpoint ei hun yn dweud y gallai arwain at 600,000 yn llai o Fryste. Felly, pam yr anghysondeb hwnnw?
Well, I think, first of all, the Northpoint Aviation report, which was peer-reviewed, Dirprwy Llywydd, presented evidence that showed there'd be reduced carbon impacts as a result of shorter road journeys to Cardiff Airport if APD was devolved and the rates were subsequently reduced. And that's why we've always held the position that our preference would be to reduce or abolish APD. That position has not changed. But it is only right and proper and responsible to ensure that a decision on whether to vary downward, in this case, APD, is acceptable for businesses and the people through a consultation, and is in line not just with—and I think the Member may be conflating two pieces of legislation—not just with the well-being of future generations Act, but also, crucially, with the environment Act as well.
But, as I've said, it's my view, based on the evidence that's been presented, that reducing or abolishing APD, and therefore attracting more passengers to Cardiff Airport away from more distant airports, would lead to carbon reduction on the whole.
Wel, yn gyntaf oll, Ddirprwy Lywydd, credaf fod adroddiad Northpoint Aviation, adroddiad a adolygwyd gan gymheiriaid, wedi cyflwyno tystiolaeth a ddangosai y byddai llai o effeithiau carbon o ganlyniad i deithiau ffordd byrrach i Faes Awyr Caerdydd pe bai toll teithwyr awyr yn cael ei datganoli a bod y cyfraddau'n lleihau yn sgil hynny. A dyna pam ein bod bob amser wedi bod o'r farn y byddai'n well gennym leihau neu ddiddymu'r doll teithwyr awyr. Nid yw'r safbwynt hwnnw wedi newid. Ond mae'n iawn ac yn briodol ac yn gyfrifol i sicrhau bod penderfyniad a ddylid amrywio'r doll teithwyr awyr, yn yr achos hwn, yn dderbyniol i fusnesau a'r bobl drwy ymgynghoriad, a'i fod yn unol nid yn unig â—a chredaf y gallai'r Aelod fod yn cyfuno dwy ddeddfwriaeth—nid yn unig â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, ond hefyd, yn hollbwysig, â Deddf yr amgylchedd yn ogystal.
Ond fel y dywedais, yn seiliedig ar y dystiolaeth a gyflwynwyd, yn fy marn i byddai lleihau neu ddiddymu'r doll teithwyr awyr, a denu mwy o deithwyr i Faes Awyr Caerdydd felly o feysydd awyr pellach, yn arwain at leihau allyriadau carbon ar y cyfan.
Thank you. The third topical question this afternoon, again to be answered by the Minister for Economy and Transport. Jayne Bryant.
Diolch. Y trydydd cwestiwn amserol y prynhawn yma, i'w ateb unwaith eto gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Jayne Bryant.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad mewn ymateb i'r cyhoeddiad bod Quinn Radiators wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr? 324
1. Will the Minister make a statement in response to the announcement that Quinn Radiators has gone into administration? 324
This is clearly deeply disappointing news for its workforce. Our thoughts are with those dedicated and loyal employees and their families at this incredibly difficult time. Once appointed, we will seek to work with the administrator to do all that we can do to minimise the impact on the local community and the wider economy.
Mae hyn yn amlwg yn newyddion siomedig iawn i'w weithlu. Rydym yn cydymdeimlo â'r gweithwyr ymroddedig a ffyddlon hynny a'u teuluoedd ar yr adeg hynod anodd hon. Ar ôl eu penodi, byddwn yn ceisio gweithio gyda'r gweinyddwyr i wneud popeth y gallwn i leihau'r effaith ar y gymuned leol a'r economi ehangach.
Thank you, Minister. Minister, this has been devastating news, which came out of the blue. It's a blow for Newport, the surrounding area, but especially for the workers and their families. Two hundred and eighty workers turned up for work on Monday morning to find out that they had lost their jobs. They describe being told that they'd lost their jobs as 'gutting', 'shocked' and 'a slap in the face'. They had no warning. Worryingly, as the local Member, who had visited Quinn's on a number of occasions, I was not informed of any difficulties. Similarly, Unite the union was given no prior notice. The facility at Newport was the most advanced of its kind in Europe. The radiators designed and made in Newport boasted the lowest environmental impact of any radiators on the market. Quinn Radiators were the only major manufacturer to produce all their radiators in the UK, and they also sourced their steel from Port Talbot.
I'm grateful for the Minister's quick intervention in setting up today's special meeting with Careers Wales, the Department for Work and Pensions, Citizens Advice bureaux, and potential employers. I visited this morning, and it was clear to see the very human stories behind these job losses. This is a dedicated, hard-working workforce; they're loyal and skilled, and they will be an asset to any company. And this is evident to me by the local employers who have contacted me, informing me of vacancies.
Minister, I hope you can offer your reassurances that ongoing support will be offered in the coming days and weeks, and that Welsh Government will do all it can to make sure these workers get the backing that they deserve.
Diolch yn fawr, Weinidog. Weinidog, mae hwn wedi bod yn newyddion torcalonnus, ac fe ddaeth heb unrhyw rybudd. Mae'n ergyd i Gasnewydd, yr ardal gyfagos, ond yn enwedig i'r gweithwyr a'u teuluoedd. Aeth 280 o weithwyr i'r gwaith fore dydd Llun i ddarganfod eu bod wedi colli eu swyddi. Maent yn disgrifio cael gwybod eu bod wedi colli eu swyddi fel sioc aruthrol a slap yn eu hwyneb. Ni chawsant rybudd. Fel yr Aelod lleol, sydd wedi ymweld â ffatri Quinn ar sawl achlysur, mae'n peri pryder na chefais wybod am unrhyw anawsterau. Yn yr un modd, ni chafodd Undeb Unite unrhyw rybudd ymlaen llaw. Y ffatri yng Nghasnewydd oedd y fwyaf datblygedig o'i bath yn Ewrop. Y rheiddiaduron a gynlluniwyd ac a wnaed yng Nghasnewydd sydd â'r effaith amgylcheddol leiaf o unrhyw reiddiaduron ar y farchnad. Quinn Radiators oedd yr unig weithgynhyrchwyr mawr i gynhyrchu eu holl reiddiaduron yn y DU, ac roeddent hefyd yn cael eu dur o Bort Talbot.
Rwy'n ddiolchgar am ymyriad cyflym y Gweinidog yn trefnu cyfarfod arbennig heddiw gyda Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau, canolfannau Cyngor ar Bopeth, a darpar gyflogwyr. Ymwelais â'r lle y bore yma, ac roedd y straeon dynol y tu ôl i'r swyddi sy'n mynd i gael eu colli yn amlwg. Mae hwn yn weithlu ymroddedig a gweithgar; maent yn deyrngar ac yn fedrus, a byddant yn gaffaeliad i unrhyw gwmni. A gwnaed hyn yn amlwg i mi gan y cyflogwyr lleol a gysylltodd â mi i roi gwybod am swyddi gwag.
Weinidog, rwy'n gobeithio y gallwch roi sicrwydd y bydd cymorth parhaus yn cael ei gynnig yn ystod y dyddiau a'r wythnosau nesaf, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i sicrhau bod y gweithwyr hyn yn cael y gefnogaeth y maent yn ei haeddu.
Can I thank Jayne Bryant for her topical question, and also thank her for her speedy response to this issue when it emerged? Immediate contact was established, and I know that Jayne Bryant has been incredibly supportive of those people who have been affected by this decision. And I would echo her comments about the way individuals at the company were informed: it was quite appalling that they turned up at the gate to be met by men in grey suits—as it's been described—to be told that their jobs were gone. That is no way to treat a workforce, a dedicated workforce. We will, I can assure the Member, give all the support possible to affected workers. I'm pleased to say that the taskforce that's been established will meet tomorrow. It will have representatives of a number of organisations able to offer advice and assistance to those affected. It will include, of course, officials from Welsh Government, it will include individual professionals from Jobcentre Plus, from Careers Wales, from Newport council, and also from the Citizens Advice bureaux. This is going to be a difficult period for those affected by the announcement, but we will support those people and their families and their community all we can.
A gaf fi ddiolch i Jayne Bryant am ei chwestiwn amserol, a diolch iddi hefyd am ei hymateb cyflym i'r mater hwn pan ddaeth i'r amlwg? Sefydlwyd cyswllt ar unwaith, a gwn fod Jayne Bryant wedi bod yn eithriadol o gefnogol i'r bobl yr effeithiwyd arnynt gan y penderfyniad hwn. A hoffwn ategu ei sylwadau am y ffordd y cafodd unigolion yn y cwmni eu hysbysu: roedd yn eithaf gwarthus eu bod wedi cyrraedd y giât lle cawsant glywed gan ddynion mewn siwtiau llwyd—fel y'u disgrifiwyd—eu bod wedi colli eu gwaith. Nid dyna'r ffordd i drin gweithlu, gweithlu ymroddedig. Gallaf sicrhau'r Aelod y byddwn yn rhoi'r holl gymorth posibl i'r gweithwyr yr effeithir arnynt. Rwy'n falch o ddweud y bydd y tasglu a sefydlwyd yn cyfarfod yfory. Bydd yn cynnwys cynrychiolwyr o nifer o sefydliadau sy'n gallu cynnig cyngor a chymorth i'r rhai yr effeithir arnynt. Bydd yn cynnwys swyddogion Llywodraeth Cymru wrth gwrs, bydd yn cynnwys gweithwyr proffesiynol unigol o'r Ganolfan Byd Gwaith, o Gyrfa Cymru, o gyngor Casnewydd, a hefyd o'r canolfannau Cyngor ar Bopeth. Bydd hwn yn gyfnod anodd i'r rhai yr effeithir arnynt gan y cyhoeddiad, ond byddwn yn rhoi cymaint ag y gallwn o gefnogaeth i'r bobl a'u teuluoedd a'u cymuned.
Minister, the announcement of 280 job losses at Quinn Radiators has come as a severe blow to this highly skilled, hard-working, and loyal workforce in Newport. It is also concerning to hear that the company received £3 million in loan support from the Welsh Government as recently as 2016. Can we have your assurance, Minister, that you will give every assistance in finding a buyer for this company, or to provide training opportunities for the workforce to find other employment? And what action do you intend to take to secure the return of the money lent in this case to this company? Thank you.
Weinidog, mae'r cyhoeddiad am golli 280 o swyddi yn Quinn Radiators wedi bod yn ergyd drom i'r gweithlu hynod fedrus, gweithgar a ffyddlon hwn yng Nghasnewydd. Mae hefyd yn destun pryder i glywed bod y cwmni wedi cael £3 miliwn o gymorth benthyciad gan Lywodraeth Cymru mor ddiweddar â 2016. A allwn gael sicrwydd gennych, Weinidog, y byddwch yn rhoi pob cymorth i ddod o hyd i brynwr i'r cwmni hwn, neu'n darparu cyfleoedd hyfforddi i'r gweithlu ddod o hyd i waith arall? A pha gamau y bwriadwch eu cymryd i sicrhau bod yr arian a fenthycwyd i'r cwmni yn yr achos hwn yn cael ei ddychwelyd? Diolch.
Can I thank Mohammad Asghar for his questions, and begin by saying we make no apology for supporting a dynamic business, an innovative business? And, when my predecessor announced the support of Welsh Government for this company, she rightly identified that this was one of the most advanced companies in that particular business sector, as Jayne Bryant has today repeated. And the fact is that cheaper imports, of a lower quality, not so advanced—in the way that Jayne Bryant has outlined—have led to the company's demise. That is deeply regrettable, because the products were of the highest quality. Yes, the business was secured for Wales through a loan, and we have already recovered approximately £0.5 million of that loan. Of course, every effort will be made to recoup it, and officials will be working closely with the administrator. And we've already met as well with the Development Bank of Wales to discuss how to minimise the potential shortfall. But it's as a result of our investment in businesses in Wales that we have a record number of business births, a record number of businesses in existence, and record low unemployment and economic inactivity. This is desperately, desperately bad news for those workers affected. But it's as a result of the Welsh Government's dynamic means of working that I can say, with confidence, that we will be able to find those people alternative work in the area.
A gaf fi ddiolch i Mohammad Asghar am ei gwestiynau, a dechrau drwy ddweud nad ydym yn ymddiheuro am gefnogi busnes deinamig, busnes arloesol? A phan gyhoeddodd fy rhagflaenydd gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r cwmni hwn, nododd yn gywir mai hwn oedd un o'r cwmnïau mwyaf blaengar yn y sector busnes penodol hwnnw, fel y mae Jayne Bryant wedi ailadrodd heddiw. A'r ffaith amdani yw bod mewnforion rhatach, o safon is, a heb fod mor ddatblygedig—yn y ffordd y mae Jayne Bryant wedi amlinellu—wedi arwain at dranc y cwmni. Mae hynny'n anffodus iawn, oherwydd roedd y cynhyrchion o'r safon uchaf. Do, cafodd y busnes ei sicrhau i Gymru drwy fenthyciad, ac rydym eisoes wedi adennill tua £0.5 miliwn o'r benthyciad hwnnw. Wrth gwrs, fe wneir pob ymdrech i'w adfer, a bydd swyddogion yn gweithio'n agos gyda'r gweinyddwyr. Ac rydym eisoes wedi cyfarfod â Banc Datblygu Cymru i drafod sut i leihau'r diffyg posibl. Ond o ganlyniad i'n buddsoddiad mewn busnesau yng Nghymru, mae gennym y nifer uchaf erioed o fusnesau newydd, y nifer uchaf erioed o fusnesau mewn bodolaeth, a'r lefel isaf erioed o ddiweithdra ac anweithgarwch economaidd. Mae hwn yn newyddion enbyd o ddrwg i'r gweithwyr yr effeithir arnynt. Ond o ganlyniad i ddulliau deinamig Llywodraeth Cymru o weithio, gallaf ddweud yn hyderus y byddwn yn gallu dod o hyd i waith arall yn yr ardal i'r bobl hynny.
I was deeply saddened to hear the news on Monday that 280 workers in my region faced redundancy as a consequence of Quinn Radiators going into administration. As has been said, they were loyal, hard-working people, who gave the company years of exemplary service. My heart goes out to all of them and their families. I'd like to know, Minister, whether you were aware of the difficulties the company was facing. As has been said, one of the most horrible aspects of what has happened to them was how late in the day they found out. There was one interview with a man on the BBC who had taken out a £6,000 debt that morning. If workers such as he had been more informed, they could have taken that into account when planning for the future.
I'm aware, again, as has been said, that an event was held this morning to offer support to the former workers. Could you please tell us how well attended that was and what plans are in place to make contact with those who were not able to attend?
I'd also like to know how you'll ensure that everyone is made fully aware of the support that is available through the ReAct scheme, for example. Will you be offering support for them in terms of gaining access to lost pay and making claims for redundancy payouts? Could you also commit to investing the money that you will hopefully recover from the loan provided to the company in job creation in the area and upskiling workers who will need to find alternative employment?
And finally, Minister, I'd like to reiterate the call made by Adam Price and Bethan Sayed for an audit to be held of current major employers in Wales so that Welsh Government can take a preventative attitude towards job sustainability by having a clear idea of where problems are likely to develop so that they can act decisively in order to protect jobs rather than reacting when they're lost.
Roeddwn yn drist iawn o glywed y newyddion ddydd Llun fod 280 o weithwyr yn fy rhanbarth yn wynebu cael eu diswyddo am fod Quinn Radiators wedi mynd i ddwylo'r gweinyddwyr. Fel y dywedwyd, roeddent yn bobl ffyddlon a gweithgar a roddodd flynyddoedd o wasanaeth rhagorol i'r cwmni. Mae fy nghalon yn gwaedu dros bob un ohonynt a'u teuluoedd. Weinidog, hoffwn wybod a oeddech yn ymwybodol o'r anawsterau a wynebai'r cwmni. Fel y dywedwyd, un o'r agweddau mwyaf erchyll ar yr hyn a ddigwyddodd iddynt oedd na chawsant wybod tan yn hwyr iawn. Cafwyd un cyfweliad gyda dyn ar y BBC a oedd wedi benthyg £6,000 y bore hwnnw. Pe bai gweithwyr tebyg iddo ef wedi cael mwy o wybodaeth, gallent fod wedi ystyried hynny wrth gynllunio ar gyfer y dyfodol.
Rwy'n ymwybodol, unwaith eto, fel y dywedwyd, fod digwyddiad wedi'i gynnal y bore yma i gynnig cymorth i'r cyn-weithwyr. A fyddech cystal â dweud wrthym faint oedd yn bresennol yn hwnnw, a pha gynlluniau sydd ar y gweill i gysylltu â'r rheini nad oeddent yn gallu bod yn bresennol?
Hoffwn wybod hefyd sut y byddwch yn sicrhau bod pawb yn gwbl ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael drwy'r cynllun ReAct, er enghraifft. A fyddwch yn cynnig cymorth iddynt i hawlio tâl a gollwyd a thaliadau dileu swydd? A allech hefyd ymrwymo i fuddsoddi'r arian y byddwch yn ei adfer, gobeithio, o'r benthyciad a roddwyd i'r cwmni i greu swyddi yn yr ardal ac i uwchsgilio gweithwyr y bydd angen iddynt ddod o hyd i waith arall?
Ac yn olaf, Weinidog, hoffwn ailadrodd yr alwad a wnaed gan Adam Price a Bethan Sayed am gynnal archwiliad o gyflogwyr mawr presennol yng Nghymru fel y gall Llywodraeth Cymru fabwysiadu ymagwedd ataliol tuag at gynaliadwyedd swyddi drwy gael syniad clir o ble mae problemau'n debygol o ddatblygu fel y gallant weithredu'n bendant er mwyn diogelu swyddi yn hytrach nag adweithio pan fyddant yn cael eu colli.
Well, can I thank the Member for her questions? I share her anger at what has happened, but I can assure the Member that we've actually been carrying out a risk register process for quite some time. Obviously, we are not in a position—. And we would not wish to publish an audit or risk register of employers in Wales, because, of course, any companies that are identified as being in a vulnerable or fragile position, if that was to be made public, their position would only worsen and in all probability lead to collapse. So, where we have the ability to draw down intelligence, and that intelligence is based on a partnership of information being shared with us, we are able to assess whether a business is in trouble and then we are able to make proactive advances to that business.
In the case of Quinn Radiators, we became aware of difficulties late last week. We were unable to share that information due to the fact that administrators had to be appointed and the workforce had to be informed as well. But the fact of the matter is, as Jayne Bryant said, she was never informed of any difficulties; Unite the union were never informed of any difficulties. As far as I'm aware, the local authority was never informed of difficulties, nor was the workforce. This came out of the blue for the workforce and for all stakeholders and partners in government at all levels. And, again, I would reiterate what I said about how shameful it was that people were informed of the decision at the gates as they turned up to begin a day's work.
I don't have the details of attendance at the event that the Member refers to, which took place today. However, I can assure the Member that the taskforce will be meeting tomorrow. The taskforce will have direct access to all those affected by the decision. The assistance that will be offered will include the tried and tested React programme, and I've also insisted that financial advisers should be on hand to be able to assist individuals who have made recent investments along the lines of the individual that the Member has identified today. As I said, this is going to be an incredibly difficult period for those affected, but we will offer all of the support that is available to them.
Wel, a gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiynau? Rwy'n rhannu ei dicter ynghylch yr hyn a ddigwyddodd, ond gallaf sicrhau'r Aelod ein bod wedi bod yn cynnal proses gofrestr risg ers cryn amser. Yn amlwg, nid ydym mewn sefyllfa—. Ac ni fyddem yn dymuno cyhoeddi archwiliad neu gofrestr risg o gyflogwyr yng Nghymru, oherwydd, wrth gwrs, yn achos unrhyw gwmnïau y canfyddir eu bod mewn sefyllfa ddiamddiffyn neu fregus, pe bai hynny'n cael ei wneud yn gyhoeddus, ni fyddai eu sefyllfa ond yn gwaethygu ac yn debygol o arwain at fethiant. Felly, lle mae'r gallu gennym i gael gwybodaeth, a bod y wybodaeth honno'n seiliedig ar bartneriaeth o wybodaeth yn cael ei rhannu gyda ni, gallwn asesu a yw busnes mewn trafferthion ac yna gallwn ymwneud yn rhagweithiol â'r busnes hwnnw.
Yn achos Quinn Radiators, daethom yn ymwybodol o anawsterau yn hwyr yr wythnos diwethaf. Nid oeddem yn gallu rhannu'r wybodaeth honno oherwydd bod yn rhaid penodi gweinyddwyr a bod yn rhaid rhoi gwybod i'r gweithlu hefyd. Ond fel y dywedodd Jayne Bryant, y gwir amdani yw na chafodd wybod am unrhyw anawsterau; ni chafodd Undeb Unite wybod am unrhyw anawsterau. Hyd y gwn i, nid oedd yr awdurdod lleol wedi cael gwybod am anawsterau, na'r gweithlu. Daeth hyn yn ddirybudd i'r gweithlu ac i'r holl randdeiliaid a phartneriaid yn y Llywodraeth ar bob lefel. Ac unwaith eto, hoffwn ailadrodd yr hyn a ddywedais ynglŷn â pha mor gywilyddus oedd hi fod pobl wedi cael gwybod am y penderfyniad wrth y gatiau wrth iddynt gyrraedd ar ddechrau'r diwrnod gwaith.
Nid oes gennyf fanylion ynglŷn â faint oedd yn bresennol yn y digwyddiad y cyfeiria'r Aelod ato, a gynhaliwyd heddiw. Fodd bynnag, gallaf sicrhau'r Aelod y bydd y tasglu'n cyfarfod yfory. Bydd gan y tasglu fynediad uniongyrchol at bawb y mae'r penderfyniad yn effeithio arnynt. Bydd y cymorth a gynigir yn cynnwys y rhaglen ReAct sydd wedi profi'n effeithiol, ac rwyf hefyd wedi mynnu y dylai cynghorwyr ariannol fod wrth law i allu cynorthwyo unigolion sydd wedi gwneud buddsoddiadau diweddar mewn modd tebyg i'r unigolyn a nododd yr Aelod heddiw. Fel y dywedais, bydd hwn yn gyfnod hynod o anodd i'r rheini yr effeithir arnynt, ond byddwn yn cynnig yr holl gymorth sydd ar gael iddynt.
It is always extremely regrettable when we see a large employer go into administration and we are all aware of the distress and uncertainty this brings to the employees and their families. I'm sure that the sympathy of this whole Chamber goes out to those families at this very distressing time. But, as has been said, what was so distressing about this closure is the way it was carried out. For employees to turn up at the factory to be told that their factory was to be closed is quite unacceptable behaviour, and particularly as this company was in receipt of Welsh Government funds. I was going to say that they should have, at least out of courtesy, informed you, but you say that they did, but at a very, very late stage. Can we have your assurance that there will be full financial scrutiny of this company and the way they operated over the last few months so that we can be assured that it was run in a proper manner?
Mae bob amser yn anffodus dros ben pan welwn gyflogwr mawr yn mynd i ddwylo'r gweinyddwyr ac rydym i gyd yn ymwybodol o'r trallod a'r ansicrwydd a ddaw i'r gweithwyr a'u teuluoedd yn sgil hynny. Rwy'n siŵr bod yr holl Siambr hon yn cydymdeimlo â'r teuluoedd hynny ar yr adeg ofidus hon. Ond fel y dywedwyd, yr hyn a oedd mor ofidus am y cau hwn yw'r ffordd y cafodd ei gyflawni. Mae i weithwyr ddod i'r ffatri i gael clywed bod eu ffatri'n mynd i gael ei chau yn ymddygiad cwbl annerbyniol, ac yn enwedig gan fod y cwmni hwn yn cael arian gan Lywodraeth Cymru. Roeddwn yn mynd i ddweud y dylent fod wedi rhoi gwybod ichi, o gwrteisi fan lleiaf, ond rydych chi'n dweud eu bod wedi gwneud hynny, ond yn hwyr iawn yn y broses. A gawn sicrwydd gennych y ceir craffu ariannol llawn ar y cwmni hwn a'r modd y maent wedi bod yn gweithredu dros y misoedd diwethaf fel y gallwn fod yn sicr ei fod wedi cael ei redeg mewn modd priodol?
Yes, I can assure the Member of that and, as with other Members, I share David Rowlands's anger at the behaviour that was demonstrated earlier this week by individuals who I'm sure must feel quite ashamed of themselves. But can I just say, Dirprwy Lywydd, that the vast majority of businesses and employers in Wales are responsible employers, are compassionate employers, work with Welsh Government, with local authorities, with other Government agencies? The behaviour and actions that were taken by just a small number of people at Quinn Radiators do not reflect on the Welsh economy as a whole. We have, as a Welsh Government, an incredibly strong partnership with the private sector and with all our social partners, and as we roll out and intensify our actions through the economic action plan, we will develop stronger ways of working that lead to a fair work nation. We will work with businesses and with business representative groups to ensure that we support companies in future proofing themselves and that we support workers in ensuring that they have dignity in work and that they go to work looking forward to a day's work.
Gallaf sicrhau'r Aelod o hynny ac fel yr Aelodau eraill, rwy'n rhannu dicter David Rowlands ynglŷn â'r ymddygiad a ddangoswyd yn gynharach yr wythnos hon gan unigolion sy'n sicr o fod yn teimlo cryn dipyn o gywilydd. Ond a gaf fi ddweud, Ddirprwy Lywydd, fod y mwyafrif helaeth o fusnesau a chyflogwyr yng Nghymru yn gyflogwyr cyfrifol, yn gyflogwyr tosturiol, yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, gydag awdurdodau lleol, gydag asiantaethau eraill y Llywodraeth? Nid yw'r ymddygiad a'r camau a gymerwyd gan nifer fechan yn unig o bobl yn Quinn Radiators yn adlewyrchiad o economi Cymru yn gyffredinol. Fel Llywodraeth Cymru, mae gennym bartneriaeth hynod gryf â'r sector preifat a'n holl bartneriaid cymdeithasol, ac wrth inni gyflwyno a dwysáu ein camau gweithredu drwy'r cynllun gweithredu economaidd, byddwn yn datblygu ffyrdd cryfach o weithio a fydd yn arwain at fod yn genedl gwaith teg. Byddwn yn gweithio gyda busnesau a grwpiau sy'n cynrychioli busnesau i sicrhau ein bod yn cefnogi cwmnïau i ddiogelu eu hunain ar gyfer y dyfodol a'n bod yn cynorthwyo gweithwyr i sicrhau urddas yn y gwaith a'u bod yn mynd i'r gwaith gan edrych ymlaen at ddiwrnod o waith.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is the 90-second statements. The first up this week is Jayne Bryant.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r datganiadau 90 eiliad. Daw'r cyntaf yr wythnos hon gan Jayne Bryant.
Last night I had the pleasure of hosting an event in the Senedd to mark Carers Week and to highlight the incredibly vital and often underappreciated work of carers. According to most recent estimates by Carers Wales, there are up to 400,000 in Wales, providing 96 per cent of care in our country.
As a society, we will always rely on unpaid carers, usually family members or loved ones. Carers Week is an opportunity to say 'thank you'—a time to recognise all the unpaid carers across every part of Wales who carry out their roles with dedication and humility. They are an often silent workforce whose contribution to our society is regularly overlooked. Unpaid carers hold families together, ensure people can remain at home, easing the strain on our health service and social services. They underpin our NHS and social care system, and there is no doubt that we could not do without them.
Responsibility lies with us to help carers care. The impact the role can have on both physical and mental health can be debilitating and long lasting. Nobody should be in a position where they’re sacrificing their own health just so they can look after a loved one. More must be done to support them. If their health fails, it often puts the cared for in a crisis situation. Unpaid carers deserve respite, they deserve recognition—not that they’re seeking it—and they deserve our unwavering support.
Neithiwr cefais y pleser o gynnal digwyddiad yn y Senedd i ddathlu Wythnos y Gofalwyr ac i dynnu sylw at y gwaith anhygoel o bwysig nad yw'n cael ei werthfawrogi bob amser sy'n cael ei wneud gan ofalwyr. Yn ôl yr amcangyfrifon diweddaraf gan Gofalwyr Cymru, mae hyd at 400,000 o ofalwyr yng Nghymru yn darparu 96 y cant o'r gofal yn ein gwlad.
Fel cymdeithas, byddwn bob amser yn dibynnu ar ofalwyr di-dâl, aelodau o'r teulu neu anwyliaid fel arfer. Mae Wythnos y Gofalwyr yn gyfle i ddweud 'diolch'—amser i gydnabod yr holl ofalwyr di-dâl ym mhob rhan o Gymru sy'n cyflawni eu rolau gydag ymroddiad a gostyngeiddrwydd. Yn aml, maent yn weithlu distaw y mae eu cyfraniad i'n cymdeithas yn cael ei esgeuluso'n rheolaidd. Mae gofalwyr di-dâl yn cadw teuluoedd gyda'i gilydd, yn sicrhau y gall pobl aros gartref, gan leddfu'r straen ar ein gwasanaeth iechyd a'n gwasanaethau cymdeithasol. Maent yn sail i'n GIG a'n system gofal cymdeithasol, ac nid oes amheuaeth na allem wneud hebddynt.
Mae cyfrifoldeb arnom i helpu gofalwyr i ofalu. Gall yr effaith y gall y rôl ei chael ar iechyd corfforol a meddyliol fod yn ddinistriol a phara'n hir. Ni ddylai neb fod mewn sefyllfa lle maent yn aberthu eu hiechyd eu hunain er mwyn gallu gofalu am rywun annwyl. Rhaid gwneud mwy i'w cefnogi. Os bydd eu hiechyd yn methu, mae'n aml yn rhoi'r sawl y maent yn gofalu amdanynt mewn sefyllfa o argyfwng. Mae gofalwyr di-dâl yn haeddu seibiant, maent yn haeddu cydnabyddiaeth—er nad ydynt yn ei geisio—ac maent yn haeddu ein cefnogaeth ddiwyro.
I want to highlight the work of the Calon Lân Society in Swansea. The sixteenth of March 2020 is the hundredth anniversary of Daniel James, who was was better known as Gwyrosydd, the writer of one of, if not the favourite Welsh hymn, 'Calon Lân'. Daniel James came from Treboeth in Swansea. His father died when he was young. He became a puddler at Morriston ironworks, and then worked at Landore tinplate works.
The recently formed Calon Lân Society are intending to hold a number of events and projects culminating in the publication of the complete poetical works of Daniel James and their translations into English. Also, on the centenary of his death on 16 March, it is intended to have a mass singing of 'Calon Lân' in iconic locations in Wales and worldwide, hopefully including the Senedd.
Other projects include a memorial stone in the grounds of the King's Head public house where he wrote a number of hymns and poems, commemorative stained glass windows in the six local schools to Treboeth, poems and pints, which I'm sure best exemplifies him, and concerts to be held at Ysgol Gyfun Bryntawe and at capel Caersalem.
I thank the Calon Lân Society for what they are doing to commemorate the life of a working-class Welsh poet and hymnwriter from Treboeth in Swansea.
Rwyf am dynnu sylw at waith Cymdeithas Calon Lân yn Abertawe. Yr unfed ar bymtheg o Fawrth 2020 yw canfed pen blwydd Daniel James, a oedd yn fwy adnabyddus fel Gwyrosydd, awdur un o'r hoff emynau, os nad yr hoff emyn Cymraeg, 'Calon Lân'. Doi Daniel James o Dreboeth yn Abertawe. Bu farw ei dad pan oedd yn ifanc. Daeth yn bwdler yng ngwaith haearn Treforys, ac yna bu'n gweithio yng ngwaith tunplat Glandŵr.
Mae Cymdeithas Calon Lân a ffurfiwyd yn ddiweddar yn bwriadu cynnal nifer o ddigwyddiadau a phrosiectau yn arwain at gyhoeddi holl waith barddol cyflawn Daniel James a chyfieithiadau i'r Saesneg. Hefyd, ar ganmlwyddiant ei farwolaeth ar 16 Mawrth, bwriedir cael tyrfaoedd o bobl mewn lleoliadau eiconig yng Nghymru ac yn fyd-eang i ganu 'Calon Lân', gan gynnwys yn y Senedd, gobeithio.
Mae prosiectau eraill yn cynnwys carreg goffa ar dir tafarn y King's Head lle ysgrifennodd nifer o emynau a cherddi, ffenestri coffa gwydr lliw yn y chwe ysgol sy'n lleol i Dreboeth, cerddi a chwrw, sef yr hyn a'i nodweddai orau mae'n siŵr, a chyngherddau i'w cynnal yn Ysgol Gyfun Bryntawe ac yng nghapel Caersalem.
Diolch i Gymdeithas Calon Lân am yr hyn y maent yn ei wneud i goffáu bywyd bardd ac emynydd dosbarth gweithiol Cymraeg o Dreboeth yn Abertawe.
Last week, those in the Muslim community of Wales and the wider world took part in Ramadan and the festival Eid that followed it. Many in our communities and politicians here went to visit mosques and shared in that experience. And this will go a long way, I believe, in developing mutual understanding and respect of one another. Learning about different faiths and cultures can empower us and allow us to become better people.
Ramadan is the ninth month of the Islamic calendar, and it is a period of time for fasting, prayer, reflection and community. It is one of the five pillars of Islam. I took part in fasting for the first time this year with my husband and his family, who are over from India. It's a very individual experience, often allowing people to feel purified, and individuals may be given spiritual rewards for embracing it. It makes people assess their lives and how they live them, and it also is a sociable thing, with communities breaking their fast together, to eat together, to share experiences together. Eid, as many of you will know here today, is the festival of breaking that particular fast. It's the start of the lunar month and varies dependent on when the new moon is sighted by various religious authorities, and that's why you won't be able to put the date in stone in your calendars.
Again, people are required to give money to the poor or the needy before they partake in an Eid prayer. And that makes them think about other people as opposed to always thinking about themselves in this individualistic society that we live in—that's often a very good thing—it makes them care for others, and it is a time of celebration. Ultimately, it's vital that we learn about other faiths and cultures and respect one another and other people's faiths and cultures. Diolch yn fawr iawn.
Yr wythnos diwethaf, cymerodd y gymuned Fwslimaidd yng Nghymru a'r byd ehangach ran yn Ramadan a gŵyl Eid a'i dilynodd. Aeth llawer yn ein cymunedau a'n gwleidyddion yma i ymweld â mosgiau a rhannu'r profiad hwnnw. A chredaf y bydd hyn yn gwneud llawer i ddatblygu cyd-ddealltwriaeth a chyd-barch tuag at ein gilydd. Gall dysgu am wahanol grefyddau a diwylliannau ein grymuso a'n galluogi i fod yn well pobl.
Ramadan yw nawfed mis y calendr Islamaidd, ac mae'n gyfnod o amser ar gyfer ymprydio, gweddïo, myfyrdod a chymuned. Mae'n un o bum piler Islam. Cymerais ran mewn ympryd am y tro cyntaf eleni gyda fy ngŵr a'i deulu, sydd draw yma o India. Mae'n brofiad unigryw iawn, ac yn aml yn gadael i bobl deimlo eu bod wedi'u puro, a gall unigolion gael eu gwobrwyo'n ysbrydol am gofleidio'r profiad. Mae'n gwneud i bobl asesu eu bywydau a sut y maent yn eu byw, ac mae hefyd yn beth cymdeithasol, gyda chymunedau'n torri eu hympryd gyda'i gilydd, i fwyta gyda'i gilydd, i rannu profiadau gyda'i gilydd. Fel y bydd llawer ohonoch yma heddiw yn gwybod, Eid yw'r ŵyl sy'n torri'r ympryd arbennig hwnnw. Dyma ddechrau'r mis lleuadol ac mae'n amrywio yn dibynnu pryd y gwelir y lleuad newydd gan wahanol awdurdodau crefyddol, a dyna pam na allwch roi dyddiad penodol ar eich calendr bob blwyddyn.
Mae gofyn i bobl roi arian i'r tlodion neu'r anghenus cyn iddynt gymryd rhan mewn gweddi Eid. Ac mae hynny'n gwneud iddynt feddwl am bobl eraill yn hytrach na meddwl amdanynt eu hunain bob amser yn y gymdeithas unigolyddol hon rydym yn byw ynddi—mae hynny'n aml yn beth da iawn—mae'n gwneud iddynt falio am eraill, ac mae'n gyfnod o ddathlu. Yn y pen draw, mae'n hanfodol ein bod yn dysgu am grefyddau a diwylliannau eraill ac yn parchu ein gilydd a chrefyddau a diwylliannau pobl eraill. Diolch yn fawr iawn.
Thank you.
Diolch.
The next item on the agenda is motions to elect Members to committees, and in accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, I propose that the motions to elect those Members to those committees are grouped for debate and for voting. I call on a member of the Business Committee to move, formally, the motions—Caroline Jones.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau, ac yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol yr Aelodau hynny i'r pwyllgorau hynny'n cael eu grwpio ar gyfer dadl ac ar gyfer pleidleisio. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i gynnig y cynigion yn ffurfiol—Caroline Jones.
Cynnig NDM7072 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mark Reckless (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid.
Cynnig NDM7073 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Mandy Jones (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol.
Cynnig NDM7074 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Caroline Jones (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau.
Cynnig NDM7075 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:
a) David Rowlands (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad; a
b) Caroline Jones (Plaid Brexit) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
Motion NDM7072 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mark Reckless (Brexit Party) as a member of the Finance Committee.
Motion NDM7073 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Mandy Jones (Brexit Party) as a member of the External Affairs and Additional Legislation Committee.
Motion NDM7074 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects Caroline Jones (Brexit Party) as a member of the Equality, Local Government and Communities Committee.
Motion NDM7075 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.3, elects:
a) David Rowlands (Brexit Party) as a member of the Standards of Conduct Committee; and
b) Caroline Jones (Brexit Party) as an alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Formally move.
Rwy'n cynnig yn ffurfiol.
Formally. Thank you. No debate? [Objection.] I haven't got that far. It's all right. The proposal is to agree the motion, but I heard an 'object' there, so I defer voting under this item until voting time, where it will require a two-thirds majority of Members voting to vote in favour to be passed.
Yn ffurfiol. Diolch. Dim dadl? [Gwrthwynebiad.] Nid wyf wedi cyrraedd mor bell â hynny. Mae'n iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig, ond clywais 'gwrthwynebiad' yno, felly gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio, lle bydd angen mwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau sy'n pleidleisio i bleidleisio o blaid er mwyn i'r cynnig gael ei dderbyn.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 5 on the agenda this afternoon is a debate on the Health, Social Care and Sport Committee report, 'Physical Activity of Children and Young People', and I call on the Chair of the committee to move the motion—Dai Lloyd.
Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, 'Gweithgarwch Corfforol Ymhlith Plant a Phobl Ifanc', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Dai Lloyd.
Cynnig NDM7061 Dai Lloyd
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar weithgarwch corfforol ymhlith plant a phobl ifanc, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 7 Mawrth 2019.
Motion NDM7061 Dai Lloyd
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Health, Social Care and Sport Committee on the physical activity of children and young people, which was laid in the Table Office on 7 March 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi’n falch o gymryd rhan yn y ddadl bwysig yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar weithgarwch corfforol ymhlith plant a phobl ifanc.
Yng Nghymru, rydym ni'n wynebu argyfwng cenedlaethol o ran iechyd ein plant a’n pobl ifanc. Mae cyfran uwch o blant yng Nghymru dros eu pwysau neu’n ordew, ac yn nodi ffordd o fyw nad yw’n iach, o’u cymharu â phlant gwledydd eraill y Deyrnas Unedig. Gwyddom fod plant gweithgar yn fwy tebygol o ddod yn oedolion gweithgar. Eto i gyd, mae tystiolaeth o Brifysgol Southampton yn nodi bod lefelau gweithgarwch corfforol ac ymarfer corff ymhlith plant yng Nghymru ymysg y gwaethaf ledled y byd.
Fel rhan o’r ymchwiliad yma, cawsom ystod eang o dystiolaeth. Yn ogystal â’r gwaith arferol o gasglu tystiolaeth ffurfiol yng nghyfarfodydd y pwyllgor, fe wnaethom ni ymweld ag Ysgol Basaleg i glywed barn disgyblion ac athrawon; cynnal trafodaethau grŵp ffocws â rhanddeiliaid; a chynnal sgwrs ar y we gyda phobl ifanc rhwng 11 a 21 mlwydd oed am eu lefelau o weithgarwch corfforol a’r rhwystrau y maent yn eu hwynebu neu wedi eu hwynebu rhag bod yn weithgar. Hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at y gwaith hwn.
Rydym ni wedi gwneud 20 o argymhellion yn yr adroddiad hwn a fyddai, o’u gweithredu, yn gam mawr ymlaen wrth ysgogi newid a’r gwelliannau sydd eu hangen i wrthdroi’r duedd bryderus hon. Mae'n hadroddiad yn ymdrin ag ystod eang o faterion, ar draws nifer o bortffolios gweinidogol, a byddaf yn ceisio cynnwys cymaint o’r rhain â phosibl yn yr amser sydd ar gael i mi.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I am pleased to take part in this very important debate today on the Health, Social Care and Sport Committee’s report on physical activity of children and young people.
In Wales we are facing a national crisis in terms of our children and young people’s health. A higher proportion of children in Wales are overweight or obese, and report unhealthy lifestyle behaviours, compared to other UK nations. We know that active children are more likely to become active adults. Yet evidence from the University of Southampton notes that levels of physical activity and sedentariness among children in Wales are some of the poorest globally.
As part of this inquiry, we took a wide range of evidence. In addition to the usual formal evidence gathering carried out in committee meetings, we visited Bassaleg School to hear the views of pupils and teachers; held focus group discussions with stakeholders; and conducted a webchat with young people between the ages of 11 and 21 about their levels of activity and the barriers they face or have faced in becoming active. I would like to thank everyone who contributed to this work.
We have made 20 recommendations in this report, which, if implemented, would be a big step forward in driving the change and improvements that are needed to reverse this worrying trend. Our report covers a wide range of issues, across a number of ministerial portfolios, and I will try to cover as many of these as possible in the time available to me.
We heard compelling evidence that fundamental motor skills need to be taught at an early age. There is a misconception that all the skills will develop naturally in childhood, and that is just not the case. We heard evidence that, like many other academic skills, fundamental motor skills need developmentally appropriate instruction and opportunities to practice skills in enriched learning environments. Children who are delayed in fundamental motor skills are less likely to be physically active both now and in the future.
We heard about successful kinaesthetic instruction for pre-schoolers—SKIP—an evidence based programme of professional development that has been used to train teachers, teaching assistants and parents about the importance of early movement for child development. Dr Nalda Wainwright, director of the Welsh Institute for Physical Literacy, told us, and I quote,
'we train the teachers to understand how children move through those stages. They do it in literacy and numeracy, but nobody's taught them that in a physical context. There's been such a misconception in the world of academia around motor development—suggesting children learn that by themselves through play. But that's like chucking a bag of letters in the room and saying, "Play with it enough and you'll learn to read"'.
We therefore recommended—recommendation 5—that the Welsh Government takes further action in the new curriculum to ensure that every child in Wales is enabled to develop the essential fundamental motor skills required at an early age in school, and ensure that current gaps in the foundation phase related to these skills are fully addressed. We would support investment for programmes such as SKIP Cymru to be rolled out across the country to ensure that every school in Wales is able to adequately support children to learn these skills. While the Welsh Government appears to accept this recommendation, this isn't really reflected in the response, which talks about the foundation phase and existing resources delivering the requirements and notes that they might develop a case study on the SKIP Cymru programme. In response to this statement, Dr Nalda Wainwright told us, and I quote,
'It is extremely disappointing that in Wales, where we have the highest childhood obesity in Europe and a third of children living in poverty, Welsh Government feels an appropriate response to the recommendations of the report is to quote the Foundation Phase curriculum, which published research shows does not develop the necessary motor skills. They also suggest that resources with no evidence base are a pedagogical model for physical education. By ignoring the evidence Welsh Government are in danger of failing the young children and families of Wales in particular in areas of deprivation where they are faced with a growing crisis of inactivity, poor motor development and rising obesity.'
It is clear to us that physical activity is not given enough priority in schools, and this must change. The new curriculum offers a great opportunity to redress the balance and give physical activity the attention and priority it deserves. We are very concerned to hear that the majority of schools are not meeting the recommended 120 minutes a week for physical education, and that reductions in the time allocated to physical education in both primary and secondary schools are commonplace due to curriculum pressures. We agree with stakeholders that the recommended 120 minutes a week should be a statutory requirement, making it clear that this is a minimum target, and more activity should be encouraged if possible. Therefore, we are hugely disappointed that the Welsh Government rejected this recommendation, given the evidence that it's not happening in the vast majority of schools in Wales.
We also agree that, to elevate the status and priority given to physical activity in schools, it must be inspected by Estyn, both to monitor compliance that the 120 minutes is being adhered to and also to assess the quality of physical education experience. Again, while on the face of it recommendation 9—that the Welsh Government gives physical education a greater priority in the new curriculum and makes this priority clear to Estyn—has been accepted, the accompanying narrative just sets out what Estyn currently does, whereas the recommendation calls for new action, for physical activity to be given greater priority in Estyn's inspection regime. Therefore it does not appear that the recommendation has actually been accepted. I would be grateful for the Minister’s comments on this.
We heard about the importance of providing an appropriate choice of activities and involving pupils in the development of the physical activity and sports on offer in their schools. This was supported in our discussions with pupils at Bassaleg School, who told us that the school had a well-rounded approach, and being given an option was important, particularly for those who did not want to take part in formal exercise. I therefore welcome the Welsh Government's acceptance of recommendation 7, to ensure that all secondary schools regularly consult pupils on the choice and range of physical activities available to them and ensure their views are taken into account.
We looked at the differences in boys and girls' attitudes to physical activity. The 2018 school sport survey shows that 50 per cent of boys are taking part in sport three or more times a week in comparison to 46 per cent of girls. In terms of attitudes towards sports, enjoyment of school-based PE in primary schools is similar between the sexes—75 per cent for boys versus 71 per cent for girls—but the picture changes at secondary level. Here, while 64 per cent of boys enjoy PE, only 45 per cent of girls report doing so.
Clywsom dystiolaeth gymhellol fod angen i sgiliau echddygol sylfaenol gael eu dysgu ar oedran cynnar. Ceir camsyniad y bydd yr holl sgiliau'n datblygu'n naturiol yn ystod plentyndod, ac nid yw hynny'n wir o gwbl. Clywsom dystiolaeth fod sgiliau echddygol sylfaenol, fel llawer o sgiliau academaidd eraill, angen cyfarwyddyd a chyfleoedd sy'n ddatblygiadol briodol i ymarfer sgiliau mewn amgylcheddau dysgu cyfoethog. Mae plant sydd wedi'u dal yn ôl o ran eu sgiliau echddygol sylfaenol yn llai tebygol o fod yn gorfforol egnïol yn awr ac yn y dyfodol.
Clywsom am gyfarwyddyd cinesthetig llwyddiannus i blant cyn oed ysgol—SKIP—rhaglen o ddatblygiad proffesiynol sy'n seiliedig ar dystiolaeth a ddefnyddiwyd i hyfforddi athrawon, cynorthwywyr dysgu a rhieni ynghylch pwysigrwydd symud yn gynnar i ddatblygiad plentyn. Dywedodd Dr Nalda Wainwright, cyfarwyddwr Athrofa Llythrennedd Corfforol Cymru, ac rwy'n dyfynnu,
rydym yn hyfforddi'r athrawon i ddeall sut y mae plant yn symud drwy'r camau hynny. Maent yn ei wneud mewn llythrennedd a rhifedd, ond nid oes neb wedi dysgu hynny iddynt mewn cyd-destun corfforol. Cafwyd y fath gamargraff yn y byd academaidd ynghylch datblygiad echddygol—sy'n awgrymu bod plant yn dysgu hynny eu hunain drwy chwarae. Ond mae hynny fel taflu bag o lythrennau i ystafell a dweud, "Chwaraea ddigon gyda'r rhain ac fe wnei di ddysgu darllen"'.
Fe wnaethom argymell felly—argymhelliad 5—fod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau pellach yn y cwricwlwm newydd i sicrhau bod pob plentyn yng Nghymru yn cael ei alluogi i ddatblygu'r sgiliau echddygol sylfaenol hanfodol sydd eu hangen ar oedran cynnar yn yr ysgol, a sicrhau bod bylchau presennol yn y cyfnod sylfaen sy'n gysylltiedig â'r sgiliau hyn yn cael sylw llawn. Byddem yn cefnogi buddsoddiad er mwyn cyflwyno rhaglenni fel SKIP Cymru ledled y wlad i sicrhau bod pob ysgol yng Nghymru yn gallu cefnogi plant yn ddigonol i ddysgu'r sgiliau hyn. Er ei bod yn ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn derbyn yr argymhelliad hwn, nid yw'n cael ei adlewyrchu'n glir yn yr ymateb, sy'n sôn am y cyfnod sylfaen a'r adnoddau presennol sy'n cyflawni'r gofynion ac yn nodi y gallent ddatblygu astudiaeth achos ar raglen SKIP Cymru. Mewn ymateb i'r datganiad hwn, dywedodd Dr Nalda Wainwright wrthym, ac rwy'n dyfynnu,
Mae'n hynod siomedig, yng Nghymru, lle mae gennym y lefelau uchaf yn Ewrop o ordewdra ymhlith plant a lle mae traean o'r plant yn byw mewn tlodi, mae Llywodraeth Cymru yn teimlo mai ymateb priodol i argymhellion yr adroddiad yw dyfynnu cwricwlwm y Cyfnod Sylfaen, y dengys ymchwil a gyhoeddwyd nad yw'n datblygu'r sgiliau echddygol angenrheidiol. Maent hefyd yn awgrymu bod adnoddau heb sylfaen dystiolaeth yn fodel addysgeg ar gyfer addysg gorfforol. Drwy anwybyddu'r dystiolaeth mae Llywodraeth Cymru mewn perygl o wneud cam â phlant ifanc a theuluoedd Cymru yn enwedig mewn ardaloedd difreintiedig lle maent yn wynebu argyfwng cynyddol o anweithgarwch, datblygiad echddygol gwael a lefelau gordewdra cynyddol.
Mae'n amlwg i ni nad yw ysgolion yn rhoi digon o flaenoriaeth i weithgarwch corfforol, ac mae'n rhaid i hyn newid. Mae'r cwricwlwm newydd yn cynnig cyfle gwych i unioni'r fantol a rhoi'r sylw a'r flaenoriaeth y mae'n ei haeddu i weithgarwch corfforol. Mae'n achos pryder mawr i ni glywed nad yw'r rhan fwyaf o ysgolion yn cyflawni'r 120 munud yr wythnos a argymhellir o addysg gorfforol, a bod lleihau'r amser a neilltuir i addysg gorfforol mewn ysgolion cynradd ac uwchradd yn arfer cyffredin oherwydd pwysau'r cwricwlwm. Cytunwn â rhanddeiliaid y dylai'r 120 munud yr wythnos a argymhellir fod yn ofyniad statudol, gan ei gwneud yn glir mai targed isaf yw hwn, ac y dylid annog mwy o weithgarwch os yn bosibl. Felly, rydym yn hynod siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod yr argymhelliad hwn, o ystyried y dystiolaeth nad yw'n digwydd yn y mwyafrif helaeth o ysgolion yng Nghymru.
Er mwyn dyrchafu'r statws a'r flaenoriaeth a roddir i weithgarwch corfforol mewn ysgolion, rydym hefyd yn cytuno bod yn rhaid i Estyn ei arolygu er mwyn monitro cydymffurfiaeth â'r 120 munud a hefyd er mwyn asesu ansawdd y profiad o addysg gorfforol. Unwaith eto, er bod argymhelliad 9—y dylai Llywodraeth Cymru roi mwy o flaenoriaeth i addysg gorfforol yn y cwricwlwm newydd a gwneud y flaenoriaeth hon yn glir i Estyn—wedi'i dderbyn, mae'r naratif cysylltiedig yn nodi'r hyn y mae Estyn yn ei wneud ar hyn o bryd, er bod yr argymhelliad yn galw am weithredu o'r newydd, i roi mwy o flaenoriaeth i weithgarwch corfforol yng ngweithdrefn arolygu Estyn. Felly nid yw'n ymddangos bod yr argymhelliad wedi'i dderbyn mewn gwirionedd. Buaswn yn ddiolchgar am sylwadau'r Gweinidog ar hyn.
Clywsom am bwysigrwydd darparu dewis priodol o weithgareddau a chynnwys disgyblion yn y broses o ddatblygu'r gweithgarwch corfforol a'r chwaraeon a gynigir yn eu hysgolion. Ategwyd hyn yn ein trafodaethau â disgyblion yn Ysgol Basaleg, a ddywedodd wrthym fod gan yr ysgol ddull gweithredu cytbwys, a bod cael opsiwn yn bwysig, yn enwedig i'r rhai nad oeddent am gymryd rhan mewn ymarfer corff ffurfiol. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 7 felly, i sicrhau bod pob ysgol uwchradd yn ymgynghori'n rheolaidd â disgyblion ynglŷn â'r dewis a'r ystod o weithgareddau corfforol sydd ar gael iddynt ac yn sicrhau bod eu barn yn cael ei hystyried.
Edrychwyd ar y gwahaniaethau yn agweddau bechgyn a merched tuag at weithgarwch corfforol. Mae'r arolwg o chwaraeon mewn ysgolion ar gyfer 2018 yn dangos bod 50 y cant o fechgyn yn cymryd rhan mewn chwaraeon dair gwaith neu fwy yr wythnos o'i gymharu â 46 y cant o ferched. O ran agweddau tuag at chwaraeon, mae mwynhad o addysg gorfforol mewn ysgolion cynradd yn debyg rhwng y rhywiau—75 y cant ymhlith bechgyn o gymharu â 71 y cant ymhlith merched—ond mae'r darlun yn newid ar lefel uwchradd. Yma, tra bod 64 y cant o fechgyn yn mwynhau addysg gorfforol, dim ond 45 y cant o ferched sy'n dweud hynny.
Mae'r rhesymau a roddwyd gan dystion am y gwahaniaeth hwn yn cynnwys diffyg modelau rôl benywaidd ym myd chwaraeon, pwysau gan gyfoedion a hunan-barch isel. Mae tystiolaeth gan Women in Sport yn nodi bod merched yn llawer mwy tebygol o fod yn hunanymwybodol, ac erbyn eu bod yn 14 i 16 mlwydd oed, mae tua un o bob tair merch, 36 y cant, yn anhapus gyda delwedd eu cyrff.
Pwysleisiodd llawer o dystion yr angen i ddechrau peidio â gwahaniaethu rhwng chwaraeon i ddynion a menywod. Clywsom fod ystrydebau o ran rhywedd yn dechrau ffurfio yn gynnar iawn, gyda merched yn cael eu magu i gredu nad ydynt mor dda mewn chwaraeon â bechgyn. Dywedodd Laura Matthews o Women in Sport wrthym y gall hyn ddigwydd fesul tipyn, gydag ymadroddion fel 'Rwyt ti'n taflu fel merch' yn rhoi’r argraff i ferched yn ifanc iawn nad ydyn nhw cystal â bechgyn. A bydd teimladau tebyg yn golygu bod merched yn llai tebygol o fod eisiau cymryd rhan mewn chwaraeon.
Clywsom hefyd am y diffyg modelau rôl benywaidd ym myd chwaraeon yn y cyfryngau a'r diffyg sylw a roddir i chwaraeon menywod. Yn ôl ymchwil a wnaed gan Women in Sport, mae chwaraeon i fenywod yn cyfrif am 7 y cant o'r holl sylw a roddir i chwaraeon yng nghyfryngau'r Deyrnas Unedig. Er ein bod yn cydnabod y bu gwelliannau, mae rhywfaint o waith i'w wneud o hyd yn y maes hwn. Felly, rydym ni'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru, mewn ymateb i argymhelliad 14, y bydd yn gweithio gyda Chwaraeon Cymru i gefnogi datblygiad pellach ymgyrchoedd fel Our Squad a #WatchHerGo i annog merched i gymryd rhan mewn chwaraeon yn fwy cyffredinol.
Ac i gloi, felly, y sylwadau agoriadol, mae anweithgarwch corfforol yn broblem genedlaethol sy’n effeithio arnom ni i gyd. Rydym angen ymyriadau effeithiol o ran iechyd y cyhoedd i helpu i fynd i'r afael efo'r materion cysylltiedig. Fodd bynnag, ni allwn ddibynnu ar gyrff cyhoeddus ac ysgolion yn unig. Mae gan rieni hefyd rôl bwysig wrth ddylanwadu ar weithgarwch corfforol eu plant. Rydym yn croesawu’r gydnabyddiaeth gan Lywodraeth Cymru yn yr ymgynghoriad 'Pwysau Iach: Cymru Iach' am yr angen i ganolbwyntio ar ddulliau gweithredu sy’n canolbwyntio ar deuluoedd, ac rydym yn ei hannog i ddwyn hyn ymlaen yn y strategaeth derfynol, gyda thargedau uchelgeisiol a threfniadau monitro effeithiol i sicrhau deilliannau pendant. Oherwydd os na fyddwn yn dechrau cymryd camau brys nawr i newid agweddau tuag at weithgarwch corfforol, rydym yn creu problemau i genedlaethau’r dyfodol. Diolch yn fawr.
The reasons put forward by witnesses for this difference include lack of female sporting role models, peer pressure and low self-esteem. Evidence from Women in Sport states that girls are much more likely to be self-conscious, and by the time they are 14 to 16 years old, around one in three girls, or 36 per cent, are unhappy with their body image.
Many witnesses highlighted the need to move away from defining sports as male or female. We heard that gender stereotypes start to form at a very early age, with girls being brought up to believe they are not as good at sport as boys. Laura Matthews from Women in Sport told us that this can be very subtle, with phrases like 'You throw like a girl' that very much make girls aware from an early age that they're not as good as boys. And having that kind of thought in your mind really will put girls off from wanting to get involved in sport.
We also heard about the lack of female sporting role models in the media and a lack of coverage of women's sport. According to research carried out by Women in Sport, women's sport makes up 7 per cent of all sports media coverage in the UK. While we acknowledge that there have been improvements, there is still some work to do in this area. We therefore welcome the Welsh Government’s commitment, in response to recommendation 14, that it will work with Sport Wales to support the further development of campaigns such as Our Squad and #WatchHerGo, to encourage wider participation in sports by girls.
To conclude the opening comments, physical inactivity is a national problem that affects us all. We need effective public health interventions to help to address the issues. However, we can't just rely on public bodies and schools; parents also have an important role to play in influencing their children's physical activity. We welcome the Welsh Government's recognition in the 'Healthy Weight: Healthy Wales' consultation of the need to focus on family orientated approaches, and we urge them to take this forward in the final strategy, with ambitious targets and effective monitoring to ensure tangible outcomes. Because if we don't start taking urgent action now to change attitudes towards physical activity, we are storing up problems for generations to come. Thank you very much.
Of course, our Chair in his own inimitable style has breezed through the entire report, touched on every recommendation, but nonetheless, Minister, I do think that it is really important that I rehearse again some of the points that he's made because we do have the highest rates of obesity, and unhealthy children usually grow up to be pretty unhealthy adults. It's a deeply concerning statistic and it means that as adults more people will have difficulty in getting appropriate employment. It's very hard to do some of the jobs that we have to do if you've got bad backs, if you're way too heavy to do that job that you need to do. More of us, especially those from severely disadvantaged backgrounds, are more likely to die up to 10 years earlier; that's 10 years of a glorious life that you could have had that you haven't got because of things like diabetes, heart and stroke and some cancers, just to name a few.
And, of course, this whole report wasn't just about being heavy. Our general levels of fitness are vital if we are to enjoy not only a physically long and happy life, but a mentally long and happy life. I would remind Members that we should not underestimate the benefits of physical activity for our mental health. We're all only too aware that today's children and young adolescents are putting up with societal pressures that we did not have to put up with. There are horrendous things going on via the internet, bullying in schools, there's just a whole raft of things, let alone the pressure of performing, of examinations and of trying to move forward as people. If you're fit and you have that release, and you have those serotonin levels flowing through your body, you are so much more able to deal with some of the vicissitudes that come towards your way.
Being healthy and active is something we can aspire to, but like all aspirations it's grounded in habit, in knowledge, in confidence and experience. So, we should start at the beginning, and that's why I was so pleased to be part of the committee report into physical activity among children and young people, because I believe we must act now to ensure that future generations take being active, being normal—walking, cycling, dancing, playing sport—. My goodness me, it doesn't have to be doing whatever minutes it is of football and rugby, and I'm not going to say which because I'm going to get it wrong, I know I will. We must ensure also that these children know when they grow up that smoking and drugs and eating too much and drinking too much is not actually the way to have that fit and healthy lifestyle.
We need to start with education, and that's why I'm so pleased to see the Minister for Education present, because a lot of this does come back down into the people who can most influence our children at that young age, and that is parents and that is teachers, and they are the keys and we need to use those keys. And this is why we made such a clear recommendation about the hours of physical activity being mandatory in schools, and we came to the 120 minutes as a basic requirement, having listened to a lot of expert witnesses. The Ministers present will know that I have raised this issue of the fact that we are dropping our numbers and dropping our numbers and dropping our numbers, and I have real concern about it.
So, dear reader, if you read our report, it does look like great news that the Government's accepted recommendations 5 and 7, but I'm not convinced, because in 5 we want that further action. Dai's talked a lot about the development of fundamental skills, motor skills, in young children. Yes, you know, the Government does wax lyrical about the foundation phase, and I am a great supporter of the foundation phase, but the Wales Institute for Physical Literacy is very clear: they've gone back to the research, they've gone back to the evidence and it is not evidenced. Their research shows that pupils are not developing those skills, and we need them to because they are the vital building blocks for healthy people. And I think that this response is blasé and it is assumptive.
With regard to recommendation 7, I have met many schoolchildren who've never been asked what they would like to do for physical sports. It's just taken that if you're a boy, you do rugby or football, and if you're a girl, like my daughter was told, 'You can just run around the football pitch while the boys are having fun in the middle playing a game.' That's great; that really turned her on to sport for the rest of her life. So, if you're going to truly engage with girls and young women and kids who live very disadvantaged lives, with carers, with children in rural environments who cannot get back in to play sport at the end of the day, you've got to really ask them and really listen to them. And I think that there are some good schools, and we visited a few, who do it; most schools don't, and that has to change.
Finally, I want to address the wholesale rejection of recommendation 8. There is only one area of learning and experience in the new curriculum, and our entire education system is going through a huge shake. It's got to bed down over a new curriculum; there are significant changes to methodology and practice; and while the teachers are working flat out to absorb this, while the Government's monitoring and reviewing, our children are not becoming physically active enough to benefit their lives and to benefit our fiscal life going ahead, because we know about the pressure. Our obesity, our health and our mental well-being crises will not improve until we tackle this issue, and I think that this report was a good step forward.
Wrth gwrs, mae ein Cadeirydd yn ei ddull dihafal ei hun wedi hwylio drwy'r adroddiad cyfan, wedi cyffwrdd â phob argymhelliad, ond serch hynny, Weinidog, credaf ei bod yn wirioneddol bwysig fy mod yn ailadrodd rhai o'r pwyntiau a wnaeth oherwydd mae gennym y cyfraddau uchaf o ordewdra, ac mae plant afiach fel arfer yn tyfu'n oedolion eithaf afiach. Mae hwn yn ystadegyn sy'n peri pryder mawr, ac mae'n golygu y bydd mwy o bobl yn cael anhawster i gael cyflogaeth briodol fel oedolion. Mae'n anodd iawn gwneud rhai o'r swyddi sy'n rhaid inni eu gwneud os oes gennych gefnau drwg, os ydych chi'n llawer rhy drwm i wneud y gwaith sydd angen i chi ei wneud. Mae mwy ohonom, yn enwedig rhai o gefndiroedd difreintiedig iawn, yn fwy tebygol o farw hyd at 10 mlynedd yn gynharach; dyna 10 mlynedd o fywyd gogoneddus y gallech fod wedi'i gael nad ydych yn ei gael oherwydd pethau fel diabetes, problemau'r galon a strôc a rhai mathau o ganser, i enwi dim ond rhai.
Ac wrth gwrs, nid ymwneud â bod yn drwm yn unig oedd yr adroddiad. Mae ein lefelau ffitrwydd cyffredinol yn hanfodol os ydym yn mynd i fwynhau bywyd corfforol hir a hapus, yn ogystal â bywyd meddyliol hir a hapus. Hoffwn atgoffa'r Aelodau na ddylem danbrisio manteision gweithgarwch corfforol i'n hiechyd meddwl. Rydym oll yn rhy ymwybodol fod plant a phobl ifanc heddiw'n dioddef pwysau cymdeithasol nad oedd yn rhaid inni ei ddioddef. Mae pethau erchyll yn digwydd drwy'r rhyngrwyd, bwlio mewn ysgolion, llu o bethau, heb sôn am bwysau cyflawni, arholiadau a cheisio symud ymlaen fel pobl. Os ydych yn holliach a bod gennych y rhyddhad hwnnw, a bod y lefelau serotonin hynny'n llifo drwy eich corff, rydych yn llawer mwy abl i ymdrin â rhai o'r pethau sy'n dod tuag atoch.
Mae bod yn iach ac yn egnïol yn rhywbeth y gallwn anelu tuag ato, ond fel pob dyhead mae'n wreiddiedig mewn arfer, mewn gwybodaeth, mewn hyder a phrofiad. Felly, dylem ddechrau yn y dechrau, a dyna pam roeddwn mor falch o fod yn rhan o adroddiad y pwyllgor ar weithgarwch corfforol ymhlith plant a phobl ifanc, oherwydd credaf fod yn rhaid inni weithredu yn awr i sicrhau bod cenedlaethau'r dyfodol yn ystyried bod yn egnïol, bod yn normal—cerdded, beicio, dawnsio, gwneud chwaraeon—. Bobol bach, nid oes raid iddo olygu gwneud faint bynnag o funudau ydyw o bêl-droed a rygbi, ac nid wyf am ddweud pa un oherwydd fe fyddaf yn anghywir, rwy'n gwybod y byddaf. Rhaid inni sicrhau hefyd fod y plant hyn yn gwybod pan fyddant yn tyfu i fyny nad ysmygu a chyffuriau a bwyta gormod ac yfed gormod yw'r modd o gael y ffordd o fyw heini ac iach honno.
Mae angen inni ddechrau gydag addysg, a dyna pam rwyf mor falch o weld y Gweinidog Addysg yn bresennol, gan fod llawer o hyn yn dibynnu ar y bobl a all ddylanwadu fwyaf ar ein plant yn yr oedran ifanc hwnnw, sef rhieni ac athrawon, a hwy yw'r allweddi ac mae angen i ni ddefnyddio'r allweddi hynny. A dyna pam y gwnaethom argymhelliad mor glir ynglŷn â'r oriau o weithgarwch corfforol sy'n orfodol mewn ysgolion, a chytunwyd ar 120 munud fel gofyniad sylfaenol ar ôl gwrando ar lawer o dystion arbenigol. Bydd y Gweinidogion sy'n bresennol yn gwybod fy mod wedi codi'r ffaith bod y niferoedd yn gostwng ac yn gostwng ac yn gostwng ac rwy'n wirioneddol bryderus ynglŷn â hynny.
Felly, annwyl ddarllenydd, os darllenwch ein hadroddiad, mae'n edrych fel newyddion gwych fod y Llywodraeth wedi derbyn argymhellion 5 a 7, ond nid wyf wedi fy argyhoeddi, oherwydd yn argymhelliad 5 mae arnom eisiau'r gweithredu pellach hwnnw. Siaradodd Dai lawer am ddatblygu sgiliau sylfaenol, sgiliau echddygol, mewn plant ifanc. Wyddoch chi, mae'r Llywodraeth yn traethu'n huawdl am y cyfnod sylfaen, ac rwy'n cefnogi'r cyfnod sylfaen yn frwd, ond mae Athrofa Llythrennedd Corfforol Cymru yn glir iawn: maent wedi dychwelyd at y gwaith ymchwil, maent wedi dychwelyd at y dystiolaeth ac nid oes tystiolaeth ar gael ar ei gyfer. Mae eu hymchwil yn dangos nad yw disgyblion yn datblygu'r sgiliau hynny, ac mae angen iddynt wneud hynny oherwydd dyna yw'r blociau adeiladu hanfodol i bobl iach. Ac rwy'n credu bod yr ymateb hwn yn ddi-hid ac yn rhagdybiaethol.
Mewn perthynas ag argymhelliad 7, rwyf wedi cyfarfod â llawer o blant ysgol nad oes neb erioed wedi gofyn iddynt beth yr hoffent ei wneud fel chwaraeon corfforol. Os ydych yn fachgen cymerir eich bod yn gwneud rygbi neu bêl-droed, ac os ydych yn ferch, fel y dywedwyd wrth fy merch i, 'Gallwch redeg o gwmpas y cae pêl-droed tra bod y bechgyn yn cael hwyl yn y canol yn chwarae gêm.' Dyna wych; fe wnaeth hynny'n siŵr ei bod hi'n dwli ar chwaraeon am weddill ei hoes. Felly, os ydych chi'n mynd i ymgysylltu'n wirioneddol â merched a menywod ifanc a phlant sy'n byw bywydau difreintiedig iawn, â gofalwyr, â phlant mewn amgylcheddau gwledig na allant ddychwelyd i wneud chwaraeon ar ddiwedd y dydd, mae'n rhaid i chi ofyn iddynt a gwrando arnynt go iawn. A chredaf fod yna rai ysgolion da sy'n ei wneud, ac fe wnaethom ymweld ag ambell un; nid yw'r rhan fwyaf o ysgolion yn ei wneud, ac mae'n rhaid i hynny newid.
Yn olaf, hoffwn roi sylw i'r modd y gwrthodwyd argymhelliad 8 yn ei grynswth. Dim ond un maes dysgu a phrofiad sydd i'w gael yn y cwricwlwm newydd, ac mae ein system addysg gyfan yn mynd drwy newid enfawr. Rhaid iddo wreiddio dros gwricwlwm newydd; mae yna newidiadau sylweddol i fethodoleg ac arferion; a thra bod yr athrawon yn gweithio'n ddi-baid i amsugno hyn, tra bod y Llywodraeth yn monitro ac yn adolygu, nid yw ein plant yn dod yn ddigon egnïol yn gorfforol i fod o fudd i'w bywydau ac i fod o fudd i'n bywyd cyllidol yn y dyfodol, oherwydd gwyddom am y pwysau. Ni fydd ein gordewdra, ein hiechyd a'n hargyfyngau lles meddyliol yn gwella nes inni fynd i'r afael â hyn, a chredaf fod yr adroddiad hwn yn gam da ymlaen.
I'd like to start by commending the Health, Social Care and Sport Committee for what I think is a really interesting piece of work. I followed this inquiry closely, and I want to focus on a couple of recommendations today. This is an issue that is really close to my heart. It's close to my heart as a parent, it's close to my heart as a former teacher and also as a former play scheme worker, and as someone who has campaigned around improving opportunities for children and young people's physical activity since I was elected.
Moreover, I'm keen to see a whole-Government approach to this issue, which I hope I can explore in my contribution today, starting with recommendations 3 and 4, which recommend a family orientated approach and which call for Sport Wales and Public Health Wales to develop an appropriate programme. I think this is really important, offering a means by which improving the health of children and young people could serve as a catalyst for well-being in the whole family. I know that, in the Welsh Government response, there's a reference to the Wales physical activity partnership, which could improve physical activity levels. I'd also like to see feed-in from initiatives such as the Valleys taskforce with regard to the Valleys regional park concept as well. In areas like mine, this could be a really low-cost accessible way of getting people out and about, enjoying the non-urban environments that are quite literally on people's doorsteps.
I've spoken before—I think it was in my very first short debate back in 2016—about what is called a 'nature deficit disorder'. This is based on research showing that just 13 per cent of Welsh children considered themselves to have a close connection to the natural world. I think that's staggering. It's a lower figure than Scotland, Northern Ireland or, indeed, even London. Similarly, as an industrial history devotee, I think there are opportunities here linked to our industrial heritage. I've mentioned in this Chamber before previously my passion for the Abernant tunnel, which links Cwmbach in my constituency with Merthyr Tydfil. If reopened, that could be a real draw as an active travel route, and I know that there are many other similar schemes that could have the same positive effects.
Recommendation 11 is another really useful tool. Allowing wider access to school facilities, especially newly renovated ones under twenty-first century schools, just makes common sense. I'm pleased that recently I was able to work with RCT council to meet requests from a local community for children to be able to play on a brand-new MUGA—that's a multi-use games area, for those who are not in the know—at a primary school in Cwmbach. It just makes sense that we should open up these areas outside of school hours for the community to benefit from.
I'd like to go beyond this and flag up also my previous proposal for an inclusive play Bill. This would have ensured play opportunities meet the needs of all children and young people in the community, and I think it's important that this remains a priority.
Disability Sport Wales, in their evidence, which is cited throughout the report, powerfully made the case for really digging down and integrating inclusivity into governmental responses. In a similar vein, I hope to be meeting with the Deputy Minister for health in the very near future to discuss inclusive play and I look forward to hearing how work on various responses is progressing.
Recommendation 16, on the pupil development grant, is also, I think, very important too. Based on Public Health Wales figures, one in four 11 to 16-year-olds in the Cwm Taf area are obese, as are nearly 15 per cent of four to five-year-olds. These are the highest figures in Wales, and they are simply not acceptable. When there are clear links between deprivation and obesity, it is so important that we use levers like the PDG to try and make amends to this issue.
I accept the Welsh Government response that there are already some good examples of this out there, but I'd like to see more work on this point. Similarly, I'd like to see progress on the possibility of bringing in a soft drinks levy—recommendation 20. We know, in Wales, sugar intake is three times higher than the recommended value for teenagers aged 11 to 16, and with this week being Diabetes Week, there could be clear benefits here.
To close, I’d just like to reflect on recommendation 19, which relates to section 106 and accessible recreational facilities with new housing developments. Persimmon recently built a shiny new estate in my constituency, and their glossy brochure showed a play area at the heart of the estate. Five years later, there is no play area, only a dumping ground for the developer, and each school holiday I get residents asking me about when that play area's going to be opened, only to be met with further obfuscation and delay. This is an issue that we touched on recently in the economy committee, in our investigation into local house builders. There's definitely a reluctance from local authorities to take on open spaces now as a consequence of austerity, and I think this is something that we need to look at in the future.
Hoffwn ddechrau drwy ganmol y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon am yr hyn sydd, yn fy marn i, yn waith diddorol iawn. Dilynais yr ymchwiliad hwn yn fanwl, ac rwyf am ganolbwyntio ar un neu ddau o argymhellion heddiw. Mae hwn yn fater sy'n agos iawn at fy nghalon. Mae'n agos at fy nghalon fel rhiant, mae'n agos at fy nghalon fel cyn-athrawes a hefyd fel cyn-weithiwr cynllun chwarae, ac fel rhywun sydd wedi ymgyrchu ar wella cyfleoedd ar gyfer gweithgarwch corfforol plant a phobl ifanc ers i mi gael fy ethol.
Yn ogystal â hynny, rwy'n awyddus i weld dull Llywodraeth gyfan o ymdrin â'r mater hwn, a gobeithio y gallaf ymchwilio i hynny yn fy nghyfraniad heddiw, gan ddechrau gydag argymhellion 3 a 4, sy'n argymell dull o weithredu sy'n canolbwyntio ar y teulu ac sy'n galw ar Chwaraeon Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddatblygu rhaglen briodol. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, gan ei fod yn cynnig ffordd ar gyfer gwella iechyd plant a phobl ifanc fel catalydd ar gyfer lles y teulu cyfan. Yn ymateb Llywodraeth Cymru, gwn fod cyfeiriad at bartneriaeth gweithgarwch corfforol Cymru, a allai wella lefelau gweithgarwch corfforol. Hefyd, hoffwn weld cyfraniad gan fentrau megis tasglu'r Cymoedd mewn perthynas â chysyniad parc rhanbarthol y Cymoedd hefyd. Mewn ardaloedd fel fy ardal i, gallai hon fod yn ffordd hygyrch a rhad iawn o gael pobl i ddod allan a mwynhau'r amgylcheddau nad ydynt yn rhai trefol sydd, yn llythrennol, ar garreg drws pobl.
Rwyf wedi siarad o'r blaen—credaf mai dyna oedd fy nadl fer gyntaf yn ôl yn 2016—am yr hyn a elwir yn 'anhwylder diffyg natur'. Mae'n seiliedig ar ymchwil sy'n dangos mai dim ond 13 y cant o blant Cymru a oedd yn ystyried bod ganddynt gysylltiad agos â byd natur. Rwy'n credu bod hynny'n syfrdanol. Mae'n ffigur is na'r Alban, Gogledd Iwerddon neu Lundain hyd yn oed. Yn yr un modd, fel rhywun sy'n hoff iawn o hanes diwydiannol, credaf fod cyfleoedd yma yn gysylltiedig â'n treftadaeth ddiwydiannol. Rwyf wedi sôn yn y Siambr hon o'r blaen am fy angerdd ynglŷn â thwnnel Aber-nant, sy'n cysylltu Cwm-bach yn fy etholaeth â Merthyr Tudful. Os caiff ei ailagor, gallai fod yn atyniad go iawn fel llwybr teithio llesol, a gwn fod llawer o gynlluniau eraill tebyg a allai gael yr un effeithiau cadarnhaol.
Mae argymhelliad 11 yn arf arall defnyddiol iawn. Mae caniatáu mynediad ehangach at gyfleusterau ysgolion, yn enwedig rhai sydd wedi eu hadnewyddu o dan ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, yn synnwyr cyffredin. Rwy'n falch fy mod wedi gallu gweithio gyda chyngor Rhondda Cynon Taf yn ddiweddar ar geisiadau gan gymuned leol i blant allu chwarae ar MUGA newydd sbon—man chwarae amlddefnydd, i'r rhai nad ydynt yn gwybod—mewn ysgol gynradd yng Nghwm-bach. Mae'n gwneud synnwyr y dylem agor yr ardaloedd hyn y tu allan i oriau ysgol er mwyn i'r gymuned allu elwa ohonynt.
Hoffwn fynd y tu hwnt i hyn a thynnu sylw hefyd at fy nghynnig blaenorol ar gyfer Bil chwarae cynhwysol. Byddai hwnnw wedi sicrhau bod cyfleoedd chwarae yn diwallu anghenion yr holl blant a phobl ifanc yn y gymuned, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ei fod yn parhau'n flaenoriaeth.
Mae Chwaraeon Anabledd Cymru, yn eu tystiolaeth, a ddyfynnir drwy'r adroddiad, wedi cyflwyno achos pwerus dros fynd ati o ddifrif ac integreiddio cynwysoldeb mewn ymatebion llywodraethol. Yn yr un modd, gobeithiaf y byddaf yn cyfarfod â'r Dirprwy Weinidog iechyd yn y dyfodol agos iawn i drafod chwarae cynhwysol ac edrychaf ymlaen at glywed sut y mae gwaith ar wahanol ymatebion yn mynd rhagddo.
Mae argymhelliad 16, ar y grant datblygu disgyblion, hefyd yn bwysig iawn yn fy marn i. Ar sail ffigurau Iechyd Cyhoeddus Cymru, mae un o bob pedwar plentyn rhwng 11 ac 16 oed yn ardal Cwm Taf yn ordew, fel y mae bron i 15 y cant o blant rhwng pedair a phump oed. Dyma'r ffigurau uchaf yng Nghymru, ac yn syml iawn, nid ydynt yn dderbyniol. Pan geir cysylltiadau clir rhwng amddifadedd a gordewdra, mae hi mor bwysig ein bod yn defnyddio dulliau fel y grant datblygu disgyblion i geisio unioni hyn.
Rwy'n derbyn ymateb Llywodraeth Cymru fod rhai enghreifftiau da o hyn yn bodoli eisoes, ond hoffwn weld mwy o waith ar y pwynt hwn. Yn yr un modd, hoffwn weld cynnydd ar y posibilrwydd o gyflwyno ardoll diodydd meddal—argymhelliad 20. Yng Nghymru, fe wyddom fod y siwgr a fwyteir dair gwaith yn fwy na'r hyn a argymhellir ar gyfer pobl ifanc yn eu harddegau rhwng 11 ac 16 oed, a chyda Wythnos Diabetes yn digwydd yr wythnos hon, gallai fod manteision amlwg yma.
I gloi, hoffwn ystyried argymhelliad 19, sy'n ymwneud ag adran 106 a chyfleusterau hamdden hygyrch gyda datblygiadau tai newydd. Yn ddiweddar adeiladodd Persimmon ystâd newydd sbon yn fy etholaeth, ac roedd eu llyfryn sgleiniog yn dangos man chwarae yng nghanol yr ystâd. Bum mlynedd yn ddiweddarach, ni cheir ardal chwarae, dim ond tir dympio i'r datblygwr, a phob gwyliau ysgol mae preswylwyr yn gofyn imi pryd y bydd y man chwarae'n agor, ond yr unig ymateb a gawn yw rhagor o gymylu'r dyfroedd ac oedi. Mae hwn yn fater y cyffyrddwyd arno'n ddiweddar ym mhwyllgor yr economi, yn ein hymchwiliad i adeiladwyr tai lleol. Yn bendant, mae awdurdodau lleol yn gyndyn o adeiladu mannau agored yn awr o ganlyniad i gyni ariannol, a chredaf fod hyn yn rhywbeth y mae angen inni edrych arno yn y dyfodol.
I'd like to extend my thanks, as others have already said, to everybody who participated in this very important piece of work by our committee. I came, of course, to this work towards the end—I joined the committee towards the end of the process—and it has been quite a revelation to look back and read through some of the evidence in preparing for responding to the draft committee report. As others have said—and I won't detain the Chamber's time in repeating it—this is an incredibly serious issue. The long-term impact on children of being unfit and overweight when they're really small is lifelong, and I think we should have cognisance of the comments made by Dame Tanni Grey-Thompson today about how, if we don't deal with these issues now, we are building up problems for the future, both for those individual children, but also for all of us as a society.
Of course, as Dai Lloyd has said, it's very positive on one level that the Welsh Government has accepted so many of the committee's recommendations. But, however, as Dai has already said, too much of that acceptance seems to be, 'It's perfectly all right because we're already doing it.' Well, having looked back at the evidence that the committee received, this is simply not the case, and I would urge Welsh Ministers to give the committee the respect and understanding that we would not be recommending that you do things that you're already doing. We might congratulate you, we might say how grateful we are to you for that, but we wouldn't ask you to do things that you're already doing.
I want to say a few words quickly about three specific recommendations, Deputy Presiding Officer. Now, the Welsh Government's response to recommendation 5, which is about the skills of teachers in the early years and the importance of children developing those fundamental motion skills, the evidence is very clear: the Government response says that perhaps we can do some more case studies. Well, we've already done that work; you don't need to do it for us. There are established methods of improving practitioners' skills in this area, and the evidence, as Dai has already said, is clear that at the moment the skills are not there. I mean, I've trained as a teacher and people taught me a lot about child development when it came to literacy and a lot about child development when it came to numeracy, but the expectation was that child development in terms of their physical development would just come through play. We know that that isn't true.
So, we have an acceptance of a recommendation here, but it's an acceptance that just tells us it's all right, it's happening anyway. Well, it isn't all right and it isn't happening anyway. Now, the Welsh Government have rejected two of the committee's recommendations, and, in some ways, of course that's the Government's absolute right to do that. And I want to talk briefly about recommendation 6 and then recommendation 8.
So, recommendation 6 speaks about asking the Government to consider introducing a programme of investment to improve physical activity facilities in existing schools. Now, all of us will have visited schools in our own constituencies and regions where, for example, the space that is used for physical activity indoors is also the space that's used for meals, is also very often a space that's used for overspill classrooms—this is particularly true in primary schools. Now, the Welsh Government's response to that recommendation—and, of course, we know this as a committee— says this is a matter for local authorities. Well, of course it's a matter for local authorities, but the committee's evidence was clear that local authorities are not making that necessary investment in those schools outside the twenty-first century schools programme, and that's precisely why we've asked the Government to do something about it. Now, of course the Government's pot isn't full, of course we know that there's a lot of pressure, but surely this is absolutely crucial. And I would urge the Government to look again at their rejection of that recommendation. If local authorities could, or were willing, to put that right, they would've done it already, and they either can't or they haven't.
And to turn again, then, to recommendation 8 and the Government's refusal to accept the need to legislate for 120 minutes of physical activity as a minimum, now, I do understand what the Government has said in terms of the new curriculum, by its very nature, being less prescriptive, and, as a former teacher myself, I absolutely welcome that. But I've read the Government's response in great detail, and it really isn't clear to me how anything that they're proposing to do is going to make the difference that is needed. We know that physical activities get squeezed. In the early years, as I've said, there may not be the skills in the teaching and support workforce; there may not be the physical space. With older pupils, there will be that pressure of exams. Now, again, hopefully the new curriculum will lift some of that, but there's that pressure of exams and there's that pupil reluctance, particularly in the case of girls and young women.
I am just not convinced, and I don't think anybody else who's read the evidence would be convinced, that the Government's approach is going to prevent this. So, if the route is not to legislate for 120 minutes, we need to have another way of making sure that that activity time is somehow protected, and I'd be grateful to hear more from the Government today about how they propose to do that.
To close, Deputy Presiding Officer, there can be nothing more important than our children's physical health; the whole of their future depends on it, their ability to learn academically, their ability to grow into exactly the kind of citizens that the new curriculum describes us wanting to create. What we cannot have around this very important agenda is complacency and apathy.
Hoffwn fynegi fy niolch, fel y mae eraill eisoes wedi'i wneud, i bawb a gymerodd ran yn y gwaith pwysig hwn gan ein pwyllgor. Wrth gwrs, deuthum at y gwaith hwn tua'r diwedd—ymunais â'r pwyllgor tuag at ddiwedd y broses—ac mae wedi bod yn agoriad llygad i edrych yn ôl a darllen drwy rywfaint o'r dystiolaeth wrth baratoi ar gyfer ymateb i adroddiad drafft y pwyllgor. Fel y mae eraill wedi dweud—ac nid wyf am dreulio amser y Siambr yn ei ailadrodd—mae hwn yn fater eithriadol o ddifrifol. Mae'r effaith hirdymor ar blant o gario gormod o bwysau ac o beidio â bod yn heini pan fyddant yn fach iawn yn un gydol oes, a chredaf y dylem fod yn ymwybodol o'r sylwadau a wnaethpwyd gan y Fonesig Tanni Grey-Thompson heddiw ynglŷn â'r modd y cronnwn broblemau ar gyfer y dyfodol os nad ydym yn ymdrin â'r materion hyn yn awr, i'r plant unigol hynny, ond hefyd i bob un ohonom fel cymdeithas.
Wrth gwrs, fel y dywedodd Dai Lloyd, mae'n gadarnhaol iawn ar un lefel fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn cynifer o argymhellion y pwyllgor. Ond fel y dywedodd Dai eisoes, mae'n ymddangos bod gormod o'r derbyniad hwnnw'n dweud, 'Mae'n berffaith iawn gan ein bod eisoes yn ei wneud'. Wel, ar ôl edrych yn ôl ar y dystiolaeth a gafodd y pwyllgor, nid yw hyn yn wir, a buaswn yn annog Gweinidogion Cymru i roi'r parch a'r ddealltwriaeth i'r pwyllgor na fyddem yn argymell eich bod yn gwneud pethau rydych eisoes yn eu gwneud. Efallai y byddem yn eich llongyfarch, efallai y byddem yn dweud pa mor ddiolchgar rydym i chi am hynny, ond ni fyddem yn gofyn i chi wneud pethau rydych eisoes yn eu gwneud.
Hoffwn ddweud ychydig eiriau'n gyflym am dri argymhelliad penodol, Ddirprwy Lywydd. Nawr, o ran ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad 5, sy'n ymwneud â sgiliau athrawon yn y blynyddoedd cynnar a pha mor bwysig yw hi i blant ddatblygu'r sgiliau symud sylfaenol hynny, mae'r dystiolaeth yn glir iawn: mae ymateb y Llywodraeth yn dweud efallai y gallwn wneud mwy o astudiaethau achos. Wel, rydym eisoes wedi gwneud y gwaith hwnnw; nid oes angen i chi ei wneud. Ceir dulliau sefydledig o wella sgiliau addysgwyr yn y maes hwn, ac mae'r dystiolaeth, fel y dywedodd Dai eisoes, yn glir nad yw'r sgiliau yno ar hyn o bryd. Hynny yw, hyfforddais fel athrawes a dysgodd pobl lawer i mi am ddatblygiad plant a oedd yn ymwneud â llythrennedd a llawer am ddatblygiad plant a oedd yn ymwneud â rhifedd, ond disgwylid y byddai datblygiad corfforol plentyn yn dod drwy chwarae. Rydym yn gwybod nad yw hynny'n wir.
Felly, rydym yn derbyn argymhelliad yn y fan hon, ond nid yw ond yn dderbyniad sy'n dweud wrthym fod popeth yn iawn, mae'n digwydd beth bynnag. Wel, nid yw popeth yn iawn ac nid yw'n digwydd beth bynnag. Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod dau o argymhellion y pwyllgor, ac mewn rhai ffyrdd wrth gwrs, mae perffaith hawl gan y Llywodraeth i wneud hynny. Ac rwyf am sôn yn fyr am argymhelliad 6 ac yna am argymhelliad 8.
Felly, mae argymhelliad 6 yn sôn am ofyn i'r Llywodraeth ystyried cyflwyno rhaglen fuddsoddi i wella cyfleusterau gweithgarwch corfforol mewn ysgolion presennol. Nawr, bydd pob un ohonom wedi ymweld ag ysgolion yn ein hetholaethau a'n rhanbarthau ein hunain ac wedi gweld mai'r gofod a ddefnyddir ar gyfer gweithgarwch corfforol dan do, er enghraifft, yw'r gofod a ddefnyddir ar gyfer bwyta prydau bwyd hefyd, ac yn aml iawn dyma'r gofod sy'n cael ei ddefnyddio ar gyfer dosbarthiadau ychwanegol—mae hyn yn arbennig o wir mewn ysgolion cynradd. Nawr, mae ymateb Llywodraeth Cymru i'r argymhelliad hwnnw—ac fe wyddom hyn fel pwyllgor wrth gwrs—yn dweud mai mater i awdurdodau lleol yw hwn. Wel, wrth gwrs ei fod yn fater i awdurdodau lleol, ond roedd tystiolaeth y pwyllgor yn glir nad yw awdurdodau lleol yn gwneud y buddsoddiad angenrheidiol hwnnw yn yr ysgolion y tu allan i raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a dyna'n union pam ein bod wedi gofyn i'r Llywodraeth wneud rhywbeth yn ei gylch. Nawr, wrth gwrs nad yw pot y Llywodraeth yn llawn, wrth gwrs ein bod yn gwybod bod yna lawer o bwysau, ond mae hyn yn hollbwysig. A hoffwn annog y Llywodraeth i ailedrych ar eu gwrthodiad i'r argymhelliad hwnnw. Pe bai awdurdodau lleol yn gallu, neu'n awyddus i unioni hynny, byddent wedi ei wneud eisoes, ac maent naill ai'n methu neu nid ydynt wedi gwneud hynny.
Ac i droi eto at argymhelliad 8 a gwrthodiad y Llywodraeth i dderbyn yr angen i ddeddfu ar gyfer 120 munud o ymarfer corff fan lleiaf, nawr, rwy'n deall yr hyn a ddywedodd y Llywodraeth ynglŷn â'r ffaith bod y cwricwlwm newydd, yn ôl ei natur, yn llai rhagnodol, ac fel cyn-athrawes fy hun, rwy'n croesawu hynny'n llwyr. Ond darllenais ymateb y Llywodraeth yn fanwl iawn, ac nid yw'n glir i mi o gwbl sut y mae unrhyw beth y maent yn bwriadu ei wneud yn mynd i wneud y gwahaniaeth sydd ei angen. Gwyddom fod gweithgareddau corfforol yn cael eu gwasgu. Yn y blynyddoedd cynnar, fel y dywedais, efallai na fydd sgiliau yn y gweithlu addysgu a chymorth; efallai nad oes gofod ffisegol ar gael. Gyda disgyblion hŷn, bydd yna bwysau arholiadau. Nawr, unwaith eto, gobeithio y bydd y cwricwlwm newydd yn codi rhywfaint o'r pwysau, ond mae yna bwysau o ran arholiadau ac mae yna amharodrwydd ymhlith disgyblion, yn enwedig yn achos merched a menywod ifanc.
Nid wyf wedi fy argyhoeddi, ac nid wyf yn credu y byddai neb arall a ddarllenodd y dystiolaeth wedi eu hargyhoeddi, fod dull gweithredu'r Llywodraeth yn mynd i atal hyn. Felly, os mai'r llwybr yw peidio â deddfu ar gyfer 120 munud, mae angen inni gael ffordd arall o wneud yn siŵr fod amser gweithgarwch yn cael ei ddiogelu rywsut, a buaswn yn falch o glywed mwy gan y Llywodraeth heddiw ynglŷn â sut y bwriadant wneud hynny.
I gloi, Ddirprwy Lywydd, ni all dim fod yn bwysicach nag iechyd corfforol ein plant; mae eu dyfodol cyfan yn dibynnu arno, eu gallu i ddysgu'n academaidd, eu gallu i dyfu i fod yn union y math o ddinasyddion y mae'r cwricwlwm newydd yn dweud ein bod yn awyddus i'w creu. Yr hyn na allwn ei gael yn yr agenda bwysig hon yw hunanfodlonrwydd a difaterwch.
Can I first of all thank the committee for bringing forward this really worthwhile report, with some worthwhile recommendations? But I'm only going to focus on one area—I say to the Chair of the committee—and that's the issue that is referred to in the report around active travel and what more can be done. And it's interesting that the report actually flags that if we were to genuinely, meaningfully, deliver active travel, not simply active travel infrastructure but the cultural change that would enable schools to make it absolutely normal to walk and to cycle to school, the impact would be substantial, but it would be particularly proportionately impactful on young girls, because the benefits that they would achieve through that would be more, according to studies that have been done, than with young boys, though both would do it.
So, I just want to say to Government Ministers who've seen this—and I welcome a few weeks ago, in fact, when the Minister for Education came along to a presentation by a Cardiff school here in the Senedd and watched what they did. It's difficult sometimes to say to schools in your own area, 'Imagine a school where the governing body said, "We are going to do this; we're going to actually make ourselves into an active travel school. We're going to do it genuinely, not just the infrastructure, not just the cycle racks, we're going to do it. And we're going to do it in a number of ways. We're going to have the commitment from the top leadership of the school, from the teachers, the headteachers, the chair of governors, the governing body, we're going to engage with the local authority on it to make sure that not only do we have the hard infrastructure in the school, but around the school and around that town and around that community as well". Imagine a school where they actually said to every individual parent, "We're going to deliver personal travel agreements with you. At the start of your school year, we're going to talk about how your child will get to school safely and securely and to do it not by car. So, you can walk, you can have crocodiles, you can scoot, you can cycle, you can do whatever, but we want that understanding and agreement", and working with the parents, despite scepticism, to get to the point where every parent agrees to it there, and then to engage with local residents to explain to them what will be happening, that they will have little troops of children going past them in the morning and not to worry about that—that will now be normal—and they will have children coming through past the backs of their houses on the cycle lanes on bikes in great numbers.'
Now, there is a way to do this and it does require support and guidance to parents, some of whom will be sceptical. It does require the school infrastructure for bikes and scooting, and parking for bikes and scooters rather than cars—
Yn gyntaf, a gaf fi ddiolch i'r pwyllgor am gyflwyno'r adroddiad gwirioneddol werthfawr hwn, gyda rhai argymhellion gwerthfawr iawn? Ond rwy'n mynd i ganolbwyntio ar un maes yn unig—rwy'n dweud wrth Gadeirydd y pwyllgor—sef y mater y cyfeirir ato yn yr adroddiad yn ymwneud â theithio llesol a beth arall y gellir ei wneud. Ac mae'n ddiddorol fod yr adroddiad yn nodi mewn gwirionedd, os ydym am sicrhau teithio llesol go iawn yn ystyrlon, nid seilwaith teithio llesol yn unig ond y newid diwylliannol a fyddai'n galluogi ysgolion i'w gwneud yn gwbl arferol i gerdded ac i feicio i ysgol, byddai'r effaith yn sylweddol, ond byddai'n effeithio'n arbennig o gymesur ar ferched ifanc, oherwydd byddai'r manteision y byddent yn eu cyflawni drwy hynny yn fwy, yn ôl astudiaethau a wnaed, na chyda bechgyn ifanc, er y byddai merched a bechgyn yn ei wneud.
Felly, hoffwn ddweud wrth Weinidogion y Llywodraeth sydd wedi gweld hyn—ac roedd yn galonogol iawn, ychydig wythnosau'n ôl mewn gwirionedd, pan ddaeth y Gweinidog Addysg i gyflwyniad gan ysgol yng Nghaerdydd yma yn y Senedd a gwylio'r hyn a wnaethant. Mae'n anodd dweud weithiau wrth ysgolion yn eich ardal eich hun, 'Dychmygwch ysgol lle byddai'r corff llywodraethu yn dweud, "Rydym yn mynd i wneud hyn; rydym yn mynd i wneud ein hunain yn ysgol deithio llesol. Rydym yn mynd i'w wneud o ddifrif, nid y seilwaith yn unig, nid y rheseli beiciau'n unig, rydym yn mynd i'w wneud. Ac rydym yn mynd i'w wneud mewn nifer o ffyrdd. Rydym yn mynd i gael yr ymrwymiad gan uwch arweinwyr yr ysgol, gan yr athrawon, y penaethiaid, cadeirydd y llywodraethwyr, y corff llywodraethu, rydym yn mynd i ymgysylltu â'r awdurdod lleol yn ei gylch i wneud yn siŵr nid yn unig fod gennym y seilwaith caled yn yr ysgol, ond o gwmpas yr ysgol ac o amgylch y dref ac yn y gymuned honno hefyd". Dychmygwch ysgol lle maent yn dweud wrth bob rhiant unigol, "Rydym yn mynd i gyflwyno cytundebau teithio personol gyda chi. Ar ddechrau eich blwyddyn ysgol, rydym yn mynd i siarad ynglŷn â sut y bydd eich plentyn yn cyrraedd yr ysgol yn ddiogel a hynny heb fod mewn car. Felly, gallwch gerdded, gallwch gael crocodeilod, gallwch fynd ar sgwter, gallwch feicio, gallwch wneud beth bynnag, ond rydym am gael y ddealltwriaeth a'r cytundeb hwnnw", a chan weithio gyda'r rhieni, er gwaethaf amheuaeth, eich bod yn cyrraedd y pwynt lle mae pob rhiant yn cytuno i'w wneud, ac yna ymwneud â thrigolion lleol i esbonio iddynt beth fydd yn digwydd, y bydd grwpiau bach o blant yn mynd heibio iddynt yn y bore ac i beidio â phoeni am hynny—bydd hynny'n arferol yn awr—a bydd ganddynt blant yn mynd heibio i gefnau eu tai ar y lonydd beicio ar feiciau mewn niferoedd mawr.
Nawr, mae ffordd o wneud hyn ac mae'n galw am gymorth ac arweiniad i rieni, a bydd rhai ohonynt yn amheus. Mae'n galw am i seilwaith yr ysgol ar gyfer beiciau a sgwteri, a pharcio ar gyfer beiciau a sgwteri yn hytrach na cheir—
Would the Member take an intervention?
A fyddai'r Aelod yn derbyn ymyriad?
Indeed, I will.
Gwnaf, yn wir.
Would you agree as well that 20 mph default speed limits in urban areas would be very helpful to achieving that sort of change?
A fyddech yn cytuno hefyd y byddai terfynau cyflymder diofyn o 20 milltir yr awr mewn ardaloedd trefol yn gymorth mawr i gyflawni'r math hwnnw o newid?
Absolutely, I fully agree with you, John. And the work you did on putting in place the groundbreaking legislation to do this I think took us so far, but, actually, now delivering on the Welsh Government's aspirations to have 20 mph speed limits as the de facto speed limit within urban areas would be a huge help in this, and, in fact, he's prophesied what I was going to say next: imagine a school that actually worked with a local authority, regardless of that, to actually deliver that, and a school, then, that developed their walking buses with the parents involved, including some of those more sceptical parents.
Well, that happens. We have now, within Cardiff, within Ysgol Hamadryad, exactly that happening. And, okay, you can say that there were distinct advantages, but it wasn't easy to make it happen. It was a brand new school, they could start from a blank sheet on a relatively flat area, and so on, but they worked with the council, they worked with the police, they worked with the parents, they persuaded the doubters. And they even worked with the police to say and make it clear to parents and residents, 'We will actually be encouraging parking cautions, first of all, but then fines to be given to anybody who parks', and do you know, since last September, when they introduced this, they've only had three, and none of them, I understand, were for parents—they were actually for other people coming into the area and parking. This is quite remarkable, and the impact that has been flagged up in the committee's report about what this can do for young people's health, regardless of the other things that are in the report, is significant. We have that groundbreaking legislation. If we actually have the will, now, amongst Ministers—the Minister who's in charge of active travel, the Minister for Education, for local government and communities Ministers and others—to really make this work, we can make an enormous difference. There are 101 reasons why we can't do this; there are 101 much better reasons why we should. Ysgol Hamadryad proves it can be done. Let's see if we can do it throughout the whole of Wales.
Yn sicr, rwy'n cytuno'n llwyr â chi, John. A chredaf fod y gwaith a wnaethoch ar roi'r ddeddfwriaeth arloesol ar waith i wneud hyn wedi mynd â ni gam o'r ffordd, ond mewn gwirionedd, erbyn hyn byddai gwireddu dyheadau Llywodraeth Cymru i gael terfynau cyflymder de facto o 20 mya mewn ardaloedd trefol yn help mawr yn hyn, ac yn wir, mae wedi rhagweld yr hyn roeddwn yn mynd i'w ddweud nesaf: dychmygwch ysgol a fyddai'n gweithio gydag awdurdod lleol ar gyflawni hynny mewn gwirionedd, ac ysgol wedyn a fyddai'n datblygu eu bysiau cerdded gyda'r rhieni dan sylw, gan gynnwys rhai o'r rhieni mwy amheus.
Wel, mae hynny'n digwydd. Mae gennym hynny'n union yn digwydd yn awr yng Nghaerdydd, yn Ysgol Hamadryad. Ac o'r gorau, gallwch ddweud bod ganddi fanteision pendant, ond nid oedd yn hawdd gwneud i hynny ddigwydd. Roedd yn ysgol newydd sbon, gallent ddechrau o ddalen wag mewn ardal gymharol wastad ac yn y blaen, ond fe wnaethant weithio gyda'r cyngor, fe wnaethant weithio gyda'r heddlu, fe wnaethant weithio gyda'r rhieni, fe wnaethant berswadio'r amheuwyr. Ac fe wnaethant weithio gyda'r heddlu hyd yn oed i ddweud ac i egluro i rieni a phreswylwyr, 'Byddwn yn annog rhybuddion parcio yn gyntaf oll, ond wedyn rhoddir dirwyon i unrhyw un sy'n parcio', a wyddoch chi, ers mis Medi diwethaf, pan gyflwynasant y dirwyon, dim ond tri a gawsant, ac nid oedd yr un ohonynt, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ar gyfer rhieni—roeddent i bobl eraill a ddaeth i mewn i'r ardal i barcio. Mae hyn yn eithaf rhyfeddol, ac mae'r effaith a amlygwyd yn adroddiad y pwyllgor ynglŷn â beth y gall hyn ei wneud i iechyd pobl ifanc, ni waeth beth yw'r pethau eraill sydd yn yr adroddiad, yn arwyddocaol. Mae'r ddeddfwriaeth arloesol honno gennym. Os oes gennym ewyllys yn awr ar ran Gweinidogion—y Gweinidog sy'n gyfrifol am deithio llesol, y Gweinidog Addysg, a Gweinidogion llywodraeth leol a chymunedau ac eraill—i wneud i hyn weithio o ddifrif, gallwn wneud gwahaniaeth enfawr. Mae 101 o resymau pam na allwn ni wneud hyn; mae 101 o resymau gwell o lawer pam y dylem. Mae Ysgol Hamadryad yn profi y gellir ei wneud. Gadewch inni weld a allwn ei wneud drwy Gymru gyfan.
I had the privilege of being a member of the committee whilst the inquiry into physical activity of children and young people was conducted. I would like to thank the Chair, fellow members of the committee, the clerks and all those who gave evidence over the course of the inquiry. As a former PE teacher myself, this subject and the importance of it is very close to my heart—totally understanding, after many years of study, how growth and development, both physical and emotional, is enhanced by physical activity, and its importance and relation to this growth.
As Dai quite rightly points out in the foreword of the report, obesity is one of the world's most serious global public health challenges for the twenty-first century, and Wales has one of the highest levels of obesity in western Europe. I welcome the committee’s 20 recommendations and am pleased that the Welsh Government have accepted most of them. It is really disappointing that the Welsh Government has rejected two of the more important ones, recommendations 6 and 8.
Children spend much of their waking week in school, and yet less than half of them participate in sport or physical activity three or more times per week. As a result, less than half of the children meet the recommended guidelines for physical activity. More worryingly, just one in six 11 to 16-year-olds engage in moderate to vigorous intensity physical activity for at least one hour per day. We cannot leave it to local education authorities to deliver improvement. The Welsh Government must show leadership.
Recently, I was dismayed to learn of the intention to shorten the school day at Nottage Primary School in my region. The proposed changes to the school day in order to align with the nearby comprehensive will eliminate a morning break and cut the pupils' lunchtime by 20 minutes, and this move will dramatically reduce the opportunities for physical activity for pupils at this school. Play is essential for the health and well-being of our young people, and we should be increasing opportunities, not reducing them, and I urge the Welsh Government to reconsider its position on recommendations 6 and 8.
Finally, while I welcome the committee’s nineteenth recommendation and the Welsh Government’s acceptance in principle, I would ask that the Welsh Government go further. New social housing developments must include green spaces as close to the dwelling as possible. Every home should have an individual garden for children to play in, and, where that is not possible, a shared garden.
We have to be bold if we are to ensure that our children and young people are as healthy as possible. Diolch yn fawr.
Cefais y fraint o fod yn aelod o'r pwyllgor wrth i'r ymchwiliad i weithgarwch corfforol plant a phobl ifanc gael ei gynnal. Hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd, cyd-aelodau'r pwyllgor, y clercod a phawb a roddodd dystiolaeth dros gyfnod yr ymchwiliad. Fel cyn-athrawes addysg gorfforol fy hun, mae'r pwnc hwn a'i bwysigrwydd yn agos iawn at fy nghalon—rwy'n deall yn llwyr, ar ôl blynyddoedd lawer o astudio sut y mae twf a datblygiad corfforol ac emosiynol yn cael eu gwella drwy weithgarwch corfforol, a'i bwysigrwydd i'r twf hwn a'i berthynas ag ef.
Fel y mae Dai yn ei ddweud yn gwbl gywir yn y rhagair i'r adroddiad, gordewdra yw un o'r heriau mwyaf difrifol yn fyd-eang ym maes iechyd cyhoeddus ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain, ac mae gan Gymru un o'r lefelau uchaf o ordewdra yng ngorllewin Ewrop. Rwy'n croesawu 20 argymhelliad y pwyllgor ac rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn y rhan fwyaf ohonynt. Mae'n wirioneddol siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod dau o'r rhai pwysicach, sef argymhellion 6 ac 8.
Mae plant yn treulio llawer o'u hwythnos yn yr ysgol, ac eto mae llai na'u hanner yn cymryd rhan mewn chwaraeon neu weithgarwch corfforol dair gwaith neu fwy yr wythnos. O ganlyniad, mae llai na hanner y plant yn bodloni'r canllawiau a argymhellir ar gyfer gweithgarwch corfforol. Yr hyn sy'n peri mwy o bryder yw mai dim ond un o bob 6 o blant 11 i 16 oed sy'n cymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol cymharol egnïol i egnïol iawn am o leiaf awr y dydd. Ni allwn ei adael i awdurdodau addysg lleol sicrhau gwelliant. Rhaid i Lywodraeth Cymru ddangos arweiniad.
Yn ddiweddar, cefais siom o glywed am y bwriad i fyrhau'r diwrnod ysgol yn Ysgol Gynradd Notais yn fy rhanbarth. Bydd y newidiadau arfaethedig i'r diwrnod ysgol er mwyn cyd-fynd â'r ysgol gyfun gyfagos yn dileu egwyl y bore ac yn torri 20 munud oddi ar amser cinio'r disgyblion, a bydd y newid hwn yn lleihau'n ddramatig y cyfleoedd ar gyfer gweithgarwch corfforol i ddisgyblion yn yr ysgol hon. Mae chwarae'n hanfodol i iechyd a lles ein pobl ifanc, a dylem fod yn cynyddu cyfleoedd, nid eu lleihau, ac rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried ei safbwynt ar argymhellion 6 ac 8.
Yn olaf, er fy mod yn croesawu argymhelliad 19 y pwyllgor a'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi ei dderbyn mewn egwyddor, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru fynd ymhellach. Rhaid i ddatblygiadau tai cymdeithasol newydd gynnwys mannau gwyrdd mor agos i'r annedd â phosibl. Dylai pob cartref gael gardd unigol i blant chwarae ynddi, a lle nad yw hynny'n bosibl, gardd a rennir.
Rhaid inni fod yn feiddgar os ydym am sicrhau bod ein plant a'n pobl ifanc mor iach ag sy'n bosibl. Diolch yn fawr.
Mae mynd i'r afael â phroblemau iechyd ein cenedl ni'n gorfod bod yn flaenoriaeth. Does prin angen dweud hynny. Dŷn ni'n gwybod bod gordewdra a diffyg gweithgarwch corfforol, sy'n helpu i greu'r gordewdra yna, yn rhywbeth na allwn ni fforddio ei anwybyddu ar unrhyw lefel. Mae yna Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 gennym ni bellach sy'n mynnu bod yna strategaeth mewn lle ar gyfer taclo gordewdra. Roeddwn i'n falch o gael chwarae fy rhan fel llefarydd iechyd Plaid Cymru ar y pryd mewn sicrhau bod y gwelliant hwnnw'n cael ei gynnwys i'r Bil drafft gwreiddiol.
Ond yr her rŵan, wrth gwrs, ydy sicrhau bod strategaeth yn cael ei rhoi mewn lle all yn wirioneddol newid diwylliant at fuddsoddi o'r newydd ac at gyflwyno llawer mwy o frys neu urgency, felly, yng ngweithredoedd y Llywodraeth. A, heb os, mae sicrhau bod camau'n cael eu rhoi mewn lle i annog mwy o weithgarwch corfforol ymhlith plant a phobl ifanc yn gorfod bod, dwi'n meddwl, yn ganolog i hynny. Yn wir, roeddwn i'n hynod o falch fel aelod o'r pwyllgor iechyd ar y pryd, fod consensws wedi ei gyrraedd ymhlith yr Aelodau bod hwn yn faes oedd yn haeddu ein sylw ni, a'r adroddiad yma dŷn ni'n ei drafod y prynhawn yma ydy'r canlyniad, wrth gwrs.
Mae'n broblem genedlaethol. Mae'n ddrwg gen i ddweud ei bod hi'n broblem arbennig o ddifrifol yn fy etholaeth i. Mi wnaeth ymchwil diweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru ddangos bod 13.5 y cant o blant pedair a phump oed yn Ynys Môn yn ordew, a hynny o'i gymharu â 12 y cant drwy Gymru. Mi oedd dros chwarter plant Cymru, gyda llaw, yn cael eu hystyried i fod dros eu pwysau.
Ac mi oeddwn i'n falch iawn mai'r tyst cyntaf ddaeth o'n blaenau ni fel pwyllgor fel rhan o'r ymchwiliad yma oedd Ray Williams, cyn-hyfforddwr corfforol yn y fyddin, enillydd medal aur y Gymanwlad am godi pwysau ac sydd rŵan drwy ei gampfa, sy'n fenter gymdeithasol hynod lwyddiannus yng Nghaergybi, yn trio mynd ati i newid agweddau tuag at iechyd a ffitrwydd. Mi ges i sgwrs efo Ray ddechrau'r wythnos yma ac mae'r ddau ohonom ni'n cytuno bod hwn yn adroddiad defnyddiol iawn, ond bod ymateb y Llywodraeth yn hynod, hynod o siomedig.
Does gennym ni'n dau, yn sicr, ddim amheuaeth mai un o'r prif bethau sydd angen eu gwneud ydy defnyddio'r ffaith bod plant gennym ni yn yr ysgol am gyfran helaeth o'u bywydau nhw er mwyn gyrru newid mewn lefelau ffitrwydd ac iechyd. Yn bersonol, mi fuaswn i'n licio symud at rywbeth fel awr o weithgarwch corfforol bob dydd i bawb drwy gyfuniad o weithgaredd o fewn oriau ysgol, dywedwn ni, a thu allan i'r ysgol. Mi wnaeth y pwyllgor gasglu tystiolaeth ryngwladol. Mi ddaeth Slofenia i'r amlwg fel gwlad wnaeth sylweddoli'r argyfwng iechyd oedd yn eu hwynebu nhw a wnaeth drawsnewid eu hagwedd nhw tuag at gyflwyno gweithgarwch corfforol i fywydau plant a phobl ifanc, ac i wneud hynny'n genedlaethol. Fe wnaf i ddyfynnu o'r adroddiad:
'Mae Senedd Slofenia wedi mabwysiadu Rhaglen Chwaraeon Genedlaethol ar gyfer 2014-2023 sy’n cynnig y camau canlynol: darparu o leiaf 180 munud o AG o ansawdd da yr wythnos i bob plentyn, darparu gwersi nofio a beicio am ddim fel ffordd o wella cymwyseddau cymdeithasol, a sicrhau amser hamdden ar gyfer gweithgareddau chwaraeon.'
Mae'n mynd ymlaen i restru rhai o'r camau eraill. Ac ydy, mae'r amser sy'n cael ei warantu ar gyfer gweithgarwch corfforol yn bwysig, a dyna pam rydw i, fel Cadeirydd y pwyllgor, mor siomedig i weld y Llywodraeth yn gwrthod argymhelliad y pwyllgor—argymhelliad 8—i wneud y 120 o funudau o addysg gorfforol, sydd yn cael ei argymell yn barod ar gyfer ysgolion, yn statudol. Dydy 120 munud yr wythnos, fel dwi wedi dweud yn barod, ddim yn ddigon uchelgeisiol yn fy nhyb i, ac mae gwrthod hyd yn oed gwarantu hynny yn fethiant mawr, dwi'n meddwl, ar ran y Llywodraeth, i gymryd y mater yma ddigon o ddifri.
A beth sy'n digwydd yn llawer rhy aml, dwi'n gwybod o brofiad fy mhlant fy hun a'r hyn a glywsom ni fel pwyllgor, ydy bod amser gweithgarwch corfforol yn cael ei ddefnyddio ar gyfer dibenion eraill. Diben argymhelliad 9, wedyn, mewn difri, ydy atal hynny rhag digwydd, drwy gael Estyn i roi mwy o flaenoriaeth i weithgarwch corfforol, i fesur ac i werthuso'r addysg gorfforol sy'n cael ei gynnig. Ydy, mae'r Llywodraeth yn cytuno ar y pwynt o'i wneud o'n flaenoriaeth, ond maen nhw'n gwneud nodyn, wedyn, yn eu hymateb i'r pwyllgor yn dweud nad ydyn nhw wrth gwrs yn cytuno y dylai rhoi mwy o flaenoriaeth i weithgarwch corfforol olygu sicrhau 120 munud o weithgarwch yr wythnos. Mae hynny eto yn hynod, hynod siomedig.
I gloi, mater arall dwi'n siomedig ynddo fo ydy bod y Llywodraeth yn gwrthod argymhelliad 6 i gyflwyno rhaglen o fuddsoddiad mewn ysgol sydd ddim yn rhan o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Dweud maen nhw, yn eu hymateb, fel clywsom ni gan Helen Mary Jones, ydy mai mater i awdurdodau lleol ydy hyn. Wrth gwrs, mae awdurdodau lleol wedi gweld eu cyllid nhw yn cael ei dorri yn arw, ond buddsoddiad ydy hyn, yn ein plant, yn ein dyfodol. Ddaw iechyd ein cenedl ni ddim am ddim, ac ar ddiwedd y dydd, corff iach, meddwl iach.
Getting to grips with the health issues of our nation has to be a priority. I barely need to say that. We know that obesity and physical inactivity, which helps to create that obesity, is something that we can't afford to ignore at any level. There is a Public Health (Wales) Act 2017 that we now have that demands that a strategy is in place to tackle obesity. I was pleased to play my part, as the health spokesperson for Plaid Cymru at the time, to ensure that that amendment was added to the original draft Bill.
But the challenge now is to ensure that a strategy is put in place that can genuinely change the culture, with new investment and introducing greater urgency in the Government's actions. Without a doubt, ensuring that steps are taken to encourage greater physical activity amongst children and young people has to be, I think, at the heart of that. Indeed, I was very pleased, as a member of the health committee at the time, that there was a consensus reached among the Members that this was an issue that deserved our attention, and this report that we're discussing today is the result of that, of course.
It's a national issue. I'm sorry to say that it is a particularly serious problem in my constituency, where recent research by Public Health Wales showed that 13.5 per cent of children who are four and five years old in Anglesey are obese, as compared to 12 per cent across Wales. Over a quarter of children in Wales are considered to be overweight.
And I was very pleased that the first witness who came before us as a committee as part of this inquiry was Ray Williams, a former physical trainer in the army, who won the Commonwealth Games gold for weightlifting, and who now, through his gym, which is a social enterprise in Holyhead, is trying to change attitudes towards health and fitness. I had a chat with Ray at the beginning of this week, and we both agreed that the report is very useful, but that the Government's response was very disappointing.
We both have no doubt that one of the main things that needs to be done is to use the fact that we have children in school for a large proportion of their lives to drive a change in fitness levels. Personally, I would like to move towards something like an hour of physical activity every day for everyone, through a combination of activities within school hours and outside school hours. The committee received international evidence. Slovenia came to the fore as a nation that realised the health crisis facing them and transformed their attitude towards introducing physical activity into the lives of children and young people, and to do that on a national level. I'll quote from the report:
'The Slovenian Parliament has adopted a National Programme of Sport for 2014-2023 which proposes the following actions: to provide at least 180 min of high quality PE per week to every child, to provide free swimming and cycling lessons as a means of enhancing social competencies, and to ensuring leisure time for sporting activities.'
It goes on to list some of the other steps. And yes, the time that is allocated for physical activity is important, and that's why I, like the Chair of the committee, am so disappointed to see the Government rejecting the committee's recommendation 8 to put that 120 minutes of physical activity, which is already recommended for schools, on a statutory footing. As I've already said, 120 minutes a week isn't ambitious enough in my view, and to reject even guaranteeing that is a major failure on the part of the Government to take this issue seriously enough.
What's happening far too often, I know from experience with my own children and what we heard as a committee, is that the time for physical activity is used for other purposes. The purpose of recommendation 9 is to prevent that from happening, by getting Estyn to give greater priority to physical activity, to monitor and evaluate the physical activity that is being provided. Yes, the Government agrees on that issue of making it a priority, but they note, then, in their response to the committee that they don't of course agree that giving greater priority to physical activity should mean ensuring 120 minutes of activity a week. That, again, is extremely disappointing.
To conclude, another issue I'm disappointed in is that the Government is rejecting recommendation 6 to introduce a programme of investment in schools that isn't part of the twenty-first century schools programme. They say in their response, as we heard from Helen Mary Jones, that it's an issue for local authorities. Of course, local authorities have seen their budgets being cut to the bone, but it's about investment in our children, in our future. The health of our nation won't come for free. Healthy body, healthy mind.
I very much liked the focus in your report on the fundamental motor skills that children need to develop at an early age, and the misconception that all the skills that they require will develop naturally in childhood just by running around, and this is absolutely incorrect. Just as one of your witnesses says, you wouldn't expect people to learn to read by chucking a bag of letters at them and assuming that literacy would emerge from the chaos. So, I appreciate the fact that your report has identified this gap in the foundation phase in terms of teaching these motor and co-ordination skills, which obviously—. It really affects children's confidence if they don't have those skills, because that's how they form friendships, and if they can't do things that their peers can do, it's going to be very disabling for them.
So, I absolutely agree that schools have a vital role to play in getting children and young people to be more physically active, but I think the problem needs to be addressed much earlier than that. I note, from the Government's response, that there's going to be increasing measurement of babies and toddlers' weight, and I would like to assume that we are using those contact opportunities to ask their carers about the physical activity that they're engaging in, as well as the diet the child is following. I appreciate the fact that the Government has accepted recommendation 3 about the importance of a whole-family approach to those children at risk of obesity, and I wondered if the Government is considering the success of HENRY in Leeds, which is a whole-system approach to early education and the parents of young children, which indicated that in Leeds the obesity rates of children starting in reception have actually gone down, which in the rest of the country is going the other way.
So, there must be something right about what this HENRY intervention is doing, which of course relies on training up volunteers to work on a one-to-one support programme to enable families who are disadvantaged, who are less likely to engage with statutory service to access the healthy families programme. I think that the work that's been done by HENRY has—. There's lots of evidence that it is one of the most statistically significant in delivering sustained changes in parenting, diet, physical activity, emotional well-being and lifestyle habits. All of these things go together. If people are not physically active, as Angela Burns has already highlighted, they are unlikely to be emotionally and mentally very well either. I note that they are actually working around many regions of England, and some of the work that they are doing is training staff in English children's centres. So, my question to the Government is: have you considered using this programme in Wales, and do you think that Flying Start would benefit from the methodology? If not, can you provide evidence that Flying Start is achieving the improved outcomes that we have seen from the Leeds programme?
Moving to what's going on in our secondary schools, I agree that it is disappointing that the Government has rejected recommendation 8—for two hours of dedicated physical activity a week. It's not a huge amount, after all. I asked the secondary school where I'm a governor, and they are compliant in key stage 3, but by key stage 4 it's down to one hour because of the pressures of the curriculum. But, I think that is a really short-sighted decision, simply because, if they are not being active, their brains aren't going to be so active either. So, I think that a further hour of physical activity would actually improve their academic performance.
If we look at what happens after school, only 50 per cent of the year 7 pupils are doing any exercise outside school four times a week, and that falls to a third in year 11. So, I want to know what the Government is considering doing to open up all schools to be community-focused schools. I regard this as a public health emergency. Just as we have a climate change emergency, we also have a public health emergency. On that same note, how many schools have an active travel plan? Yet again today I saw pedestrians being pushed off the road by rat-runners delivering their children—their able-bodied child—to school by car. This is completely unacceptable, and also not in the best interests of the child, who is imbibing all the fumes that they get from the car.
There's a private school in my constituency that takes in pupils from three counties, and they have an active travel plan. Why can't all schools have an active travel plan? Where children have to be bussed into school because the school is 10 or 11 miles from where people live, stop the bus at least half a mile from the school and they can walk or run the last half mile. These are things that we need to do and we need to do them now because we have a major problem.
Hoffais yn fawr y ffocws yn eich adroddiad ar y sgiliau echddygol sylfaenol y mae angen i blant eu datblygu ar oedran ifanc, a'r camsyniad y bydd yr holl sgiliau sydd eu hangen arnynt yn datblygu'n naturiol yn ystod plentyndod drwy redeg o gwmpas, ac mae hynny'n gwbl anghywir. Yn union fel y dywed un o'ch tystion, ni fyddech yn disgwyl i bobl ddysgu darllen drwy luchio bag o lythrennau atynt a thybio y byddai llythrennedd yn deillio o'r anhrefn. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith bod eich adroddiad wedi nodi'r bwlch hwn yn y cyfnod sylfaen o ran dysgu'r sgiliau echddygol a chydsymud hyn, sy'n amlwg yn—. Mae'n effeithio'n wirioneddol ar hyder plant os nad oes ganddynt y sgiliau hynny, oherwydd dyna sut y maent yn ffurfio cyfeillgarwch, ac os na allant wneud pethau y gall eu cymheiriaid eu gwneud, mae'n mynd i'w hanalluogi'n fawr.
Felly, rwy'n cytuno'n llwyr fod gan ysgolion rôl hanfodol i'w chwarae yn sicrhau bod plant a phobl ifanc yn fwy egnïol yn gorfforol, ond credaf fod angen mynd i'r afael â'r broblem yn gynharach o lawer. Sylwaf, yn ymateb y Llywodraeth, y bydd mwy o fesur pwysau babanod a phlant bach, a hoffwn dybio ein bod yn defnyddio'r cyfleoedd cyswllt hynny i holi eu gofalwyr am y gweithgarwch corfforol y maent yn ei wneud, yn ogystal â deiet y plentyn. Rwy'n derbyn y ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 3 ynghylch pwysigrwydd ymagwedd teulu cyfan tuag at y plant sydd mewn perygl o fod yn ordew, a thybed a yw'r Llywodraeth wedi ystyried llwyddiant HENRY yn Leeds, sef ymagwedd system gyfan tuag at addysg gynnar a rhieni plant ifanc, a ddangosodd fod cyfraddau gordewdra plant sy'n dechrau yn y dosbarth derbyn yn Leeds wedi gostwng, cyfraddau sy'n mynd i'r cyfeiriad arall yng ngweddill y wlad.
Felly, rhaid bod rhywbeth yn iawn am yr hyn y mae ymyrraeth HENRY yn ei wneud, sef dibynnu ar hyfforddi gwirfoddolwyr i weithio ar raglen gymorth un i un i alluogi teuluoedd sydd dan anfantais, sy'n llai tebygol o ymgysylltu â gwasanaethau statudol i fanteisio ar y rhaglen teuluoedd iach. Credaf fod y gwaith a wnaethpwyd gan HENRY wedi bod yn—. Mae llawer o dystiolaeth ei fod yn un o'r rhai mwyaf arwyddocaol yn ystadegol o ran sicrhau newidiadau parhaus mewn rhianta, deiet, gweithgarwch corfforol, lles emosiynol ac arferion ffordd o fyw. Mae'r pethau hyn i gyd yn mynd law yn llaw. Os nad yw pobl yn egnïol yn gorfforol, fel y mae Angela Burns eisoes wedi dweud, maent yn annhebygol o fod yn dda iawn yn emosiynol ac yn feddyliol. Sylwaf eu bod yn gweithio mewn sawl rhanbarth yn Lloegr mewn gwirionedd, a pheth o'r gwaith a wnânt yw hyfforddi staff mewn canolfannau plant yn Lloegr. Felly, fy nghwestiwn i'r Llywodraeth yw: a ydych wedi ystyried defnyddio'r rhaglen hon yng Nghymru, ac a gredwch y byddai Dechrau'n Deg yn elwa o'r fethodoleg? Os nad ydych, a allwch roi tystiolaeth bod Dechrau'n Deg yn cyflawni'r canlyniadau gwell a welsom yn y rhaglen yn Leeds?
Gan symud ymlaen at yr hyn sy'n digwydd yn ein hysgolion uwchradd, rwy'n cytuno ei bod yn siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhelliad 8—ar gyfer dwy awr o weithgarwch corfforol pwrpasol yr wythnos. Nid yw'n llawer iawn o amser wedi'r cyfan. Gofynnais i'r ysgol uwchradd lle rwy'n llywodraethwr, ac maent yn cydymffurfio yng nghyfnod allweddol 3, ond erbyn cyfnod allweddol 4 mae wedi gostwng i un awr oherwydd pwysau'r cwricwlwm. Ond rwy'n credu bod hwnnw'n benderfyniad hynod gibddall, yn syml oherwydd, os nad ydynt yn bod yn egnïol, nid yw eu hymennydd yn mynd i fod mor weithgar chwaith. Felly, credaf y byddai awr arall o weithgarwch corfforol yn gwella'u perfformiad academaidd mewn gwirionedd.
Os edrychwn ar yr hyn sy'n digwydd ar ôl ysgol, dim ond 50 y cant o ddisgyblion blwyddyn 7 sy'n gwneud unrhyw ymarfer corff y tu allan i'r ysgol bedair gwaith yr wythnos, ac mae'n disgyn i draean ym mlwyddyn 11. Felly, rwyf am wybod beth y mae'r Llywodraeth yn ystyried ei wneud i agor pob ysgol i fod yn ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned. Rwy'n ystyried hyn yn argyfwng iechyd cyhoeddus. Yn yr un modd ag y mae gennym argyfwng newid hinsawdd, mae gennym argyfwng iechyd cyhoeddus hefyd. Ar yr un nodyn, sawl ysgol sydd â chynllun teithio llesol? Unwaith eto heddiw gwelais gerddwyr yn cael eu gwthio oddi ar y ffordd gan yrwyr yn danfon eu plentyn—sy'n abl yn gorfforol—i'r ysgol mewn car ar hyd y strydoedd cefn. Mae hyn yn gwbl annerbyniol, ac nid yw'n llesol i'r plentyn, sy'n anadlu'r holl fygdarth o'r car.
Mae ysgol breifat yn fy etholaeth yn derbyn disgyblion o dair sir, ac mae ganddynt gynllun teithio llesol. Pam na all pob ysgol gael cynllun teithio gweithredol? Lle mae'n rhaid cludo plant mewn bws i'r ysgol oherwydd bod yr ysgol 10 neu 11 milltir o'r man lle mae pobl yn byw, stopiwch y bws o leiaf hanner milltir o'r ysgol a gallant gerdded neu redeg yr hanner milltir olaf. Dyma bethau y mae angen inni eu gwneud ac mae angen inni eu gwneud yn awr oherwydd mae gennym broblem fawr.
Can I now call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to reply to the debate?
A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fe wna i geisio canolbwyntio ar yr adrannau hynny rydym wedi ymateb iddyn nhw ychydig yn negyddol, yn ôl barn y rhai sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl yma. Ond, cyn gwneud hynny, fe garwn i gyfeirio at ddau bwynt yn benodol. Yn gyntaf, ein bod ni yn edrych ar holl gwestiwn cyflwr corfforol a chyflwr iechyd disgyblion o safbwynt holistig a chymunedol. Dwi'n ddiolchgar iawn i Huw Irranca-Davies yn benodol am gyfeirio at yr ysgol ddiweddaraf sydd wedi'i chodi yma ym Mae Caerdydd, y bydd y Gweinidog Addysg yn dod i'w hagor hi yn fuan. Mae'r ysgol yna yn enghraifft ac yn ysbrydoliaeth o sut y mae modd gweithredu yn gymunedol mewn ffordd sydd yn diogelu disgyblion ac ymwelwyr ag ysgol ond sydd hefyd yn cyfarfod â'r her o beidio â dibynnu ar geir i gario plant yn gyson i'r ysgol.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I will seek to focus on those sections that we have responded to a little negatively according to the views of some of those who’ve participated in this debate. But before doing so, I would like to refer to two specific points. First of all, that we are looking at the whole question of the fitness and health of pupils in a holistic and community-based manner. I am very grateful to Huw Irranca-Davies particularly for referring to the latest school to have been built here in Cardiff Bay that the Minister for Education will officially open very soon. That school is an example and an inspiration in terms of how we can operate on a community basis in a manner that safeguards pupils and visitors to the site, but also meets head on the challenge of not relying on cars to take children to school.
I'm pleased to say that I think there are many good examples around Wales of schools meeting this challenge, and I wonder if you would join me in recognising the progress of schools like Ringland Primary in my constituency, where they've increased walking, cycling and scooting to school by 20 per cent over the last year, so that now just under half of the pupils travel to school by those means.
Rwy'n falch o ddweud fy mod yn credu bod llawer o enghreifftiau da ledled Cymru o ysgolion yn ateb yr her hon, a tybed a fyddech yn ymuno â mi i gydnabod cynnydd ysgolion fel Ysgol Gynradd Ringland yn fy etholaeth i, lle maent wedi cynyddu cerdded, beicio a mynd ar sgwter i'r ysgol 20 y cant dros y flwyddyn ddiwethaf, felly erbyn hyn mae ychydig dan hanner y disgyblion yn teithio i'r ysgol gan ddefnyddio'r dulliau hynny.
Thank you very much for telling me about Ringland Primary, and I certainly congratulate them, because this, to me, is the way that we must move. We must move holistically and on the basis of community and the school community itself, and the wider community.
Diolch yn fawr am ddweud wrthyf am Ysgol Gynradd Ringland, ac yn sicr rwy'n eu llongyfarch, oherwydd i mi, dyma'r ffordd y mae'n rhaid inni fynd. Rhaid inni symud yn gyfannol ac ar sail cymuned a chymuned yr ysgol ei hun, a'r gymuned ehangach.
Peth arall sydd yn bwysig i'w nodi, dwi'n meddwl, ydy ein bod ni wedi symud ymlaen i weithredu mewn partneriaeth gyda chyrff eraill er mwyn canolbwyntio ar y cwestiwn iechyd, sydd mor ganolog i ni fel gwlad, fel mae pawb wedi'i ddweud yn y ddadl. Ac rydym ni wedi gwneud hynny drwy gael y cyrff sydd yn gweithio yn y maes yma i gydweithio'n gadarn gyda'i gilydd—sef y corff iechyd sy'n hybu iechyd, a'r corff chwaraeon, Chwaraeon Cymru, yn ogystal hefyd â Cyfoeth Naturiol Cymru, sy'n pwysleisio yr ochr amgylcheddol a'r ochr o ddefnyddio byd natur a'r amgylchedd o'n cwmpas ni fel lle i bobl gael profiadau o fod yn fywiog yn gorfforol.
Ond peth arall rydym ni wedi'i wneud efo Chwaraeon Cymru ydy cymryd sylw penodol o fynd i'r afael â'r cwestiwn o gyfranogaeth merched a menywod mewn chwaraeon. Ac mae cylch gorchwyl Chwaraeon Cymru erbyn hyn yn cynnwys ffocws penodol ar annog merched a menywod i gymryd rhan mewn gweithgaredd corfforol. Ac mae yna raglen arbennig o ymweliad gan athletwyr amlwg ag ysgolion er mwyn sicrhau bod yna ddelwedd o fenywod llwyddiannus ym maes athletau yn cael ei gosod o flaen ysgolion. Ac mae yna gynllun arbennig, sef Llysgenhadon Ifanc, sydd wedi'i ddatblygu, ac mae hyn yn fodd o dynnu sylw at yr enghreifftiau llwyddiannus sy'n fodelau i bobl eu dilyn.
Another thing that's important to note, I think, is that we have made progress in implementing in partnership with other bodies in order to focus on the issue of health, which is so centrally important to us as a nation, as has been stated in the debate. We have done that by bringing the organisations working on this together, namely the health promotion body, Sport Wales, as well as NRW, who emphasise the environmental side of things and the opportunities of making use of nature and our environment as an area where people can have experiences of being physically active.
But another thing that we have done with Sport Wales is to focus specifically on tackling the issue of the participation of women and girls in sport. The remit of Sport Wales now includes a particular focus on encouraging women and girls to participate in physical activity. There is a particular programme where prominent athletes visit schools in order to ensure that a positive image of successful women in athletics is made public in our schools. There is a particular programme, namely the Young Ambassadors programme, which has been developed, and this is a means of highlighting those successful examples that are role models for our young people.
Would you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
Yes.
Gwnaf.
It's most kind of you to take an intervention. I think the point I just want to make is that we refer a lot to sport, and I'm aware of the Sport Wales programmes, but of course, for young women—12, 13, or 14 years old, hormones racing around their bodies, very body conscious, very aware of trying to figure out what they're all about and everything—actually, the notion of somebody coming in and doing the sport side of it is, and can be, a turn-off. And I would love to see some of these organisations be far more creative in how they get these young women to undertake physical activity.
Rydych chi'n garedig iawn yn derbyn ymyriad. Credaf mai'r pwynt yr hoffwn ei wneud yw ein bod yn cyfeirio llawer at chwaraeon, ac rwy'n ymwybodol o raglenni Chwaraeon Cymru, ond wrth gwrs, i fenywod ifanc—12, 13, neu 14 oed, mae hormonau'n rasio o amgylch eu cyrff, maent yn ymwybodol iawn o'u corff, yn ymwybodol iawn o geisio darganfod beth yw eu pwrpas a phopeth—a dweud y gwir, gallai'r syniad fod rhywun yn dod i mewn ac yn gwneud yr ochr chwaraeon i bethau ladd eu diddordeb. A buaswn wrth fy modd yn gweld rhai o'r sefydliadau hyn yn bod yn llawer mwy creadigol yn y ffordd y maent yn cael y menywod ifanc hyn i gymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol.
Well, this is the whole point about shifting away from the traditional notions of physical activity and physical education as taught. It's an attempt to make physical activity attractive through interaction with those who have been successful in that field. It's not a matter of saying that we expect everyone to pursue elite sport, but we do expect everyone to pursue physical activity to their level of satisfaction, which enables them to enjoy life to the full. And that's why these role models are so important.
Wel, dyma'r holl bwynt am symud i ffwrdd oddi wrth y syniadau traddodiadol am weithgarwch corfforol ac addysg gorfforol fel y'u haddysgir. Mae'n ymgais i wneud gweithgarwch corfforol yn atyniadol drwy ryngweithio â'r rhai sydd wedi bod yn llwyddiannus yn y maes hwnnw. Nid mater o ddweud ein bod yn disgwyl i bawb roi cynnig ar chwaraeon elît yw hyn, ond disgwyliwn i bawb roi cynnig ar weithgarwch corfforol i raddau sy'n eu bodloni, sy'n eu galluogi i fwynhau bywyd i'r eithaf. A dyna pam y mae'r modelau rôl hyn mor bwysig.
Gaf fi sôn hefyd am yr hyn sydd wedi cael ei ddweud yn feirniadol ynglŷn â'r argymhellion sydd wedi cael eu gwrthod, a'i gwneud hi'n hollol glir mai'r rheswm ein bod ni wedi gwrthod nifer o'r argymhellion yma ydy am ein bod ni yn credu bod y ffordd rydym ni'n gweithredu ar hyn o bryd yn delio â'r hyn sydd yn yr argymhellion?
Er enghraifft, dwi'n meddwl bod yna gamddealltwriaeth yn y fan hyn ynglŷn â natur y newidiadau cwricwlwm y mae'r Gweinidog Addysg yn eu harwain ar hyn o bryd. Dydyn ni ddim yn maes—a dwi'n ddigon hen i fod wedi bod yn ymwneud â'r cwricwlwm cenedlaethol yn ôl yn y 1980au, a dwi'n falch iawn o weld y cysyniad yna yn diflannu o'n disgẃrs ni. Dyna pam ein bod ni wedi gwrthod yr argymhelliad ynglŷn â 120 o funudau o addysg gorfforol. Oherwydd beth rydym ni am ei weld yn digwydd ydy annog y math o beth y ces i'r pleser o'i weld yn Llansanffraid Glan Conwy yn sir Conwy, lle dwi'n byw, yn gymharol ddiweddar, sef y modd yr oedd y disgyblion yn cymryd rhan yn y filltir ddyddiol mewn cae neu ran o gaeau'r ysgol, a hynny yn cael ei wneud heb unrhyw fath o orfodaeth, ond yn cael ei wneud gan fod yr arfer da yna wedi'i ddatblygu o fewn yr ysgol a bod hynny'n digwydd yn ddyddiol. Mae Estyn, fel sydd wedi cael ei bwysleisio gennym ni sawl gwaith, yn parhau i adolygu eu dulliau o arolygu i gefnogi'r cwricwlwm newydd ac mae hynny'n mynd i olygu ystyried y modd y gellir edrych ar ansawdd addysgu yn yr holl feysydd dysgu a phrofiad, gan gynnwys yn y maes penodol yma.
If I could also mention the criticism made on the recommendations rejected, and to make it entirely clear that the reason that we have rejected these recommendations is because we believe that the way that we operate at the moment deals with what's covered within those recommendations?
For example, I believe that there is a misunderstanding here about the nature of the changes to the curriculum that the education Minister is leading on at the moment. We are not in the—and I'm old enough to have been involved with the national curriculum back in the 1980s, and I'm very pleased to see that concept disappearing from our public discourse. That is why we have rejected the recommendation on 120 minutes of physical education in schools. Because what we want to see happening is the kind of thing that I had the pleasure of seeing in Llansanffraid Glan Conwy in the county of Conwy, where I live, relatively recently, namely the way in which pupils take part in the daily mile on the school grounds, and that was done without any kind of enforcement, but it was just good practice that had developed within that school, and that happened on a daily basis. Estyn, as has been emphasised by us several times, continue to review their methods of inspection to support the new curriculum, and that will mean looking at the way in which the quality of teaching can be looked at in all areas of learning experience, including this area.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch yn fawr iawn i chi. Dwi innau hefyd yn ffan mawr o'r filltir ddyddiol. Roedd yr ysgol roedd fy mhlant i yn mynd iddi, Ysgol Henblas yn Llangristiolus, yn gwneud hynny ac roedd yn dod â budd mawr i'r plant. Wrth fy mod am weld 120 munud yn cael ei roi i weithgarwch gorfforol, dwi'n berffaith hapus i hynny gynnwys y filltir ddyddiol. Dydw i ddim yn golygu yn angenrheidiol gwersi addysg gorfforol ffurfiol. Y pwynt ydy bod yn rhaid sicrhau bod yr amser yna yn cael ei neilltuo rhywsut, a grymuso Estyn i fynnu ei fod yn digwydd drwy ei wneud yn statudol.
Thank you very much. I, too, am a fan of the daily mile. The children at the school that my children attended, Ysgol Henblas in Llangristiolus, do that and it brought them a great deal of benefit. But in wanting to see 120 minutes being given to physical activity, I'm perfectly happy for that to include the daily mile. I don't mean formal physical education lessons necessarily. The important thing is to ensure that that time is allocated somehow, and to empower Estyn to demand that it happens by putting it on a statutory basis.
Wel, beth rydym ni wedi symud oddi wrtho fo fel Llywodraeth erbyn hyn ydy'r syniad bod cwricwlwm cenedlaethol yn cael ei osod ar ysgolion, yn hytrach bod y profiad addysgol sydd yn cael ei fwynhau mewn ysgolion yn datblygu o fewn yr ysgolion yna, ac felly ein bod ni'n ceisio gosod hyn i gyd yng nghyd-destun y polisïau sy'n cael eu datblygu ar draws y Llywodraeth.
Er enghraifft, mae'r strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach', a fydd yn cael ei chyhoeddi gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ym mis Hydref, yn mynd i roi fframwaith newydd i ysgogi cynnydd i'r ymrwymiad o weithredu'n egnïol ar draws Cymru. Fe fydd yna gyfle i ni yn fuan, cyn diwedd y flwyddyn yma, i weld canlyniad y cydweithio rhwng Chwaraeon Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru a Chyfoeth Naturiol Cymru—y bartneriaeth gweithgarwch corfforol Cymru sydd yn dwyn y materion yma at ei gilydd. Mae'r defnydd sydd wedi cael ei wneud o'r gronfa iach ac egnïol—mae'r gronfa yna yn barod wedi creu ymateb ac fe fydd yna gyhoeddiad yfory ynglŷn â nifer o'r cynlluniau sydd yn cael cefnogaeth o ran y gronfa honno.
Felly, y symudiad sydd yn bwysig i ni wedyn ydy ein bod ni'n mynd i ymateb i'r heriau sydd gennym ni drwy'r canllawiau newydd gan y prif swyddog meddygol, y cyfeiriais i atyn nhw, a fydd yn cael eu cyhoeddi yn yr haf, ond hefyd drwy'r gweithgaredd sydd yn mynd i gynyddu ar yr ochr gymunedol, pan fydd ysgolion yn edrych ar yr her y byddwn ni'n ei osod iddyn nhw. Dwi'n derbyn—a dyma'r pwynt olaf dwi am wneud—fod yna her ddifrifol yn y fan yma, ond dwi am ddweud mai nid drwy efengylu gan unigolion yr ydym ni'n mynd i ddatrys y sefyllfa yma, ond drwy gydweithio'n gymunedol yn ein hysgolion.
Well, what we've moved away from as Government now is the concept that a national curriculum should be imposed on schools, rather that the educational experience that is enjoyed within schools should develop within those schools, and we are seeking to place all of this in the context of the policies that have been developed across Government.
For example, the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy that will be published by the health Minister in October will put in place a new framework to secure progress on the commitment to physical activity across Wales. There will be an opportunity for us soon, before the end of this year, to see the outcome of the collaboration between Sport Wales, Public Health Wales and NRW—that physical activity partnership for Wales that brings all of these issues together. The use that has been made of the healthy and active fund has already generated a response, and there will be an announcement tomorrow on many of the schemes to be supported within that fund.
Therefore, the shift that's important for us is that we respond to the challenges that we face through the new guidance from the chief medical officer, which I referred to, which will be published in the summer, but also through the activity that will increase at a community level, when schools look at the challenge that we pose for them. I accept—and this is the final point that I will make—that there is a grave challenge here, but I want to say that we're not going to resolve it through evangelising by individuals, but by working on a community level within our schools.
Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl.
Dai Lloyd to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Llywydd, a dwi'n falch i ymateb. Diolch i bawb am eu cyfraniadau.
Thank you very much, Llywydd, and I'm pleased to respond. Thank you to everyone for their contributions.
Obviously, we've heard, and I won't rehearse the arguments that I outlined in the original speech, pulling together all the evidence that we took, but it remains that obesity is a huge and rising agenda. The evidence we took that early fundamental motor skills, those co-ordination skills, taught at an early age—and taught, actually, at an early age—are vitally important. That's the evidence and it is not happening at the moment. That is also the evidence, and it needs to happen, and that is also the evidence.
I hear what the Minister was saying about the 120 minutes of physical activity as a statutory minimum and stuff, but the evidence we took—we try to base everything on evidence—is that that has to happen. It is not happening when the 120 minutes is not prescribed now in an awful lot of schools. They don't get anywhere near the 120 minutes, however much people would like it so to happen. It doesn't happen unless you put it on a statutory footing and that, again, is the evidence that we took.
Because physical fitness, as again evidence says, if you are physically fit, your blood pressure is 30 per cent less than if you're not physically fit. Your blood sugar is 30 per cent less than if you're not physically fit, and your blood cholesterol is 30 per cent less than if you're not physically fit, and your weight is normal compared to if you're not physically fit. But those instincts are ingrained at an early age, and that's where it is down to schools, it's early schools intervention, it's down to parents—we talk a lot about families and stuff—and that's the evidence.
And the other part of the evidence was that it requires a step change from Government. Business as usual just won't do it. We are facing an obesity epidemic, and we have to face up to that and step up to the plate, and that also is the evidence we took. People always go on that health costs are increasing. Yes, because health is left to pick up the pieces that we should be sorting now at an early age under education, physical activity, or whatever other portfolios that the Deputy Minister carries.
So, to avoid those increases in health costs, we need to be sorting out the problem at a far earlier stage, as Members have attested. I'm grateful for everybody's supportive comments. Angela, first of all, emphasising the obesity epidemic and not just the physical impairments, but the mental impairments as well. And I'm grateful to Vikki Howells as well, emphasising the sugar tax that we need to be in control of to make sure that the money from sugar tax is actually ploughed into the obesity agenda here in Wales. It is not at present because we're not in control of it. And, obviously, also using schools, our modern schools, for longer outside normal school hours.
I'm grateful to Helen Mary for emphasising these important points, that we do need a step change in behaviour, as we have said. What we're doing now is just not doing it, and we have to change. Huw Irranca followed a different—though linked, obviously—agenda as regards active travel and that culture change that needs to happen, and I'm grateful for his experience. And, obviously, John Griffiths about the 20 mph speed limit. There are so many aspects to all this coming together, as well as Caroline Jones invoking her experience as a PE teacher. Rhun, in terms of—
Yn amlwg, fe glywsom, ac ni wnaf ailadrodd y dadleuon a amlinellais yn yr araith wreiddiol, a dwyn ynghyd yr holl dystiolaeth a gawsom, ond erys y ffaith bod gordewdra'n agenda enfawr sy'n codi. Mae'r dystiolaeth a gawsom fod sgiliau echddygol sylfaenol cynnar, y sgiliau cydsymud a ddysgir ar oedran cynnar yn hanfodol bwysig. Dyna'r dystiolaeth ac nid yw'n digwydd ar hyn o bryd. Dyna'r dystiolaeth hefyd, ac mae angen iddo ddigwydd, a dyna hefyd yw'r dystiolaeth.
Clywaf yr hyn roedd y Gweinidog yn ei ddweud am 120 munud o weithgarwch corfforol fel lleiafswm statudol, ond y dystiolaeth a gawsom—rydym yn ceisio seilio popeth ar dystiolaeth—yw bod yn rhaid i hynny ddigwydd. Nid yw'n digwydd pan nad yw'r 120 munud yn cael ei ragnodi ar hyn o bryd mewn llawer iawn o ysgolion. Nid ydynt yn cael yn agos at y 120 munud, faint bynnag y byddai pobl yn hoffi iddo ddigwydd. Nid yw'n digwydd oni bai eich bod yn ei roi ar sail statudol ac unwaith eto, dyna'r dystiolaeth a gawsom.
Unwaith eto fel y dywed y dystiolaeth, os ydych yn ffit yn gorfforol, mae eich pwysedd gwaed 30 y cant yn is nag os nad ydych yn ffit yn gorfforol. Mae lefel y siwgr yn eich gwaed 30 y cant yn is nag os nad ydych yn ffit yn gorfforol, ac mae eich colesterol yn y gwaed 30 y cant yn is nag os nad ydych yn ffit yn gorfforol, ac mae eich pwysau yn normal o gymharu ag os nad ydych yn ffit yn gorfforol. Ond mae'r greddfau hynny'n cael eu gwreiddio ar oedran cynnar, a dyna lle mae'n ymwneud ag ysgolion, mae'n ymyrraeth gynnar yn yr ysgol, mae'n fater i rieni—rydym yn sôn llawer am deuluoedd a phethau—a dyna'r dystiolaeth.
A'r rhan arall o'r dystiolaeth oedd bod angen newid sylweddol ar ran y Llywodraeth. Nid yw busnes fel arfer yn gwneud y tro. Rydym yn wynebu epidemig o ordewdra, a rhaid inni wynebu hynny ac ysgwyddo ein cyfrifoldeb, a dyna'r dystiolaeth a gawsom hefyd. Bydd pobl bob amser yn sôn bod costau iechyd yn cynyddu. Mae hynny'n wir oherwydd mai iechyd sy'n gorfod ysgwyddo'r baich y dylem fod yn ei ddatrys yn awr yn ifanc o dan addysg, gweithgarwch corfforol, neu unrhyw bortffolios eraill y mae'r Dirprwy Weinidog yn eu dal.
Felly, er mwyn osgoi'r cynnydd hwnnw mewn costau iechyd, mae angen inni ddatrys y broblem yn gynharach o lawer, fel y mae'r Aelodau wedi tystio. Rwy'n ddiolchgar am sylwadau cefnogol pawb. Angela, yn gyntaf oll, yn pwysleisio'r epidemig gordewdra ac nid y namau corfforol yn unig, ond namau meddyliol hefyd. Ac rwy'n ddiolchgar i Vikki Howells hefyd am bwysleisio'r dreth siwgr y mae angen inni fod yn gyfrifol amdani er mwyn gwneud yn siŵr fod yr arian o'r dreth siwgr yn cael ei fuddsoddi yn yr agenda gordewdra yma yng Nghymru. Nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd oherwydd nad ni sy'n ei rheoli. Ac yn amlwg, defnyddio ysgolion hefyd, ein hysgolion modern, am gyfnod hwy y tu allan i oriau ysgol arferol.
Rwy'n ddiolchgar i Helen Mary am bwysleisio'r pwyntiau pwysig hyn, fod angen newid sylweddol mewn ymddygiad, fel y dywedasom. Nid yw'r hyn rydym yn ei wneud yn awr yn llwyddo i wneud hynny, a rhaid inni newid. Dilynodd Huw Irranca agenda wahanol—ond cysylltiedig yn amlwg—o ran teithio llesol a'r newid diwylliannol y mae angen iddo ddigwydd, ac rwy'n ddiolchgar am ei brofiad. Ac yn amlwg, John Griffiths ar y terfyn cyflymder o 20 mya. Mae cymaint o agweddau ar hyn i gyd yn dod at ei gilydd, yn ogystal â Caroline Jones yn rhoi ei phrofiad fel athrawes addysg gorfforol. Rhun, o ran—
—y dystiolaeth bwerus yna y gwnaethom ni gael. Dyna oedd un o'r prif rannau o'n tystiolaeth ni i gyd, oedd clywed Ray Williams yn traddodi ei feirniadaeth ar beth ddylai fod yn digwydd, o'i gampfa yng Nghaergybi. Ie, ac hefyd yn cytuno, fel rydym ni fel pwyllgor yn cytuno, fe wnaeth y pwyllgor adroddiad bendigedig, ond bod ymateb y Llywodraeth mor, mor siomedig. A dyna ydy'r ymateb allan yn fanna, achos mae'n gofyn camu yn sylweddol i fyny i'r plât. Fe wnaethom ni glywed hanes Slofenia, gwlad yr un faint â Chymru, 1 miliwn yn llai o bobl na Chymru, annibynnol wrth gwrs, ond yn amlwg yn gallu meddwl yn greadigol ynglŷn â'r pethau yma, a hefyd yn dyfarnu bod angen 180 o funudau bob wythnos. Ac wrth gwrs, maen nhw yn blaenoriaethu gweithgarwch corfforol. Mae o'n hynod, hynod bwysig.
—that very powerful evidence that we received. That was one of the main focuses of our evidence, was to hear Ray Williams telling us what he thought should happen, from his gym in Holyhead. Yes, and also agree, as we as a committee agreed, that the committee drew up a wonderful report, but that the Government's response was so, so disappointing. And that is the response out there, because it is asking you to step up to the plate. We heard about Slovenia, a nation similar in size to Wales, 1 million fewer people in fact, independent of course, but clearly able to think creatively about these issues, and also coming to a decision that 180 minutes a week was required. And of course, they do prioritise physical activity. It is extremely important.
I'm grateful for Jenny Rathbone's emphasis on those fundamental and co-ordination skills that you learn at a very early age when you can do things—kicking, catching, co-ordination skills at a very early age. You get confident in doing that from a very early age, certainly before seven. If you can't seem to manage it, you then think, 'Oh, this physical activity lark is not for me.' It is fundamentally important. The current foundation phase is not tackling that issue.
Rwy'n ddiolchgar am bwyslais Jenny Rathbone ar y sgiliau sylfaenol a chydsymud hynny a ddysgwch yn ifanc iawn pan allwch wneud pethau—cicio, dal, sgiliau cydsymud ar oedran ifanc iawn. Fe fyddwch yn meithrin hyder wrth wneud hynny o oedran cynnar iawn, yn sicr cyn eich bod yn saith oed. Os nad ydych yn llwyddo i'w wneud, rydych yn meddwl, 'O, nid yw gweithgarwch corfforol yn rhywbeth i mi.' Mae'n sylfaenol bwysig. Nid yw'r cyfnod sylfaen presennol yn mynd i'r afael â hyn.
Mae wedi mynd yn goch arna i, dwi'n sylweddoli. Felly, i gloriannu, diolch i bawb am gyfrannu i'r adroddiad gwerthfawr yma. Diolch i'r holl dystion, i'r clercod a'r ymchwilwyr ac ati, i chi Aelodau am gyfrannu heddiw, ond mae yna her sylweddol yn dal i aros i Lywodraeth i gamu fyny i fan hyn—
The clock has turned red. So, just to conclude, thank you to everyone for their contributions to this report. Thank you to all the witnesses, the clerks, the researchers and so on, to the Members for your contributions today, but there is a significant challenge remaining for the Government to step up to the plate here—
—because business as usual just won't do. Diolch yn fawr.
—gan nad yw busnes fel arfer yn gwneud y tro. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee report. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3, 4 a 5 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3, 4 and 5 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Daw hynny â ni at ddadl Plaid Cymru ar ddewisiadau amgen i ffordd liniaru’r M4, ac mae’r ddadl yn cael ei chyflwyno a’r cynnig yn cael ei wneud gan Delyth Jewell.
That brings us to the Plaid Cymru debate on alternatives to the M4 relief road. I call on Delyth Jewell to move the motion.
Cynnig NDM7066 Rhun ap Iorwerth
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn galw am i'r buddsoddiad gwreiddiol a glustnodwyd ar gyfer cynnig ffordd liniaru'r M4, ac a wrthodwyd gan Lywodraeth Cymru, gael ei glustnodi o'r newydd tuag at ddatblygiad cyflym gweledigaeth hirdymor ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth integredig gwyrdd a chynaliadwy yng Nghymru, sy'n cynnwys rhoi blaenoriaeth i fynd i'r afael â phroblemau tagfeydd o amgylch Casnewydd.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn chwarae rhan ganolog wrth lywio gwaith cynllunio seilwaith cenedlaethol strategol a hirdymor.
Motion NDM7066 Rhun ap Iorwerth
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Calls for the investment initially earmarked for the Welsh Government’s rejected M4 relief road proposal to be refocused towards the rapid development of a long-term vision for a green and sustainable integrated Welsh transport network, which includes giving priority to addressing the congestion issues around Newport.
2. Calls on the Welsh Government to ensure that the National Infrastructure Commission for Wales plays a central role in guiding strategic and long-term national infrastructure planning.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch Llywydd. I would usually like to open a debate like this by setting out why it's timely, but, in many ways, this isn't a timely debate. Improving the M4 has been a matter of debate since before the beginning of devolution. It was first proposed in 1981 by the Welsh Office, yet here we are 27 years later and we are still discussing it.
Let me be clear: rejecting the proposed black route on the grounds of cost and the environment was the right decision. To spend the equivalent of 10 per cent of the Welsh Government's annual budget on one stretch of road that would have destroyed the Gwent levels was not an acceptable course of action. What's more, studies have shown that upgrading roads alone simply leads to more cars using these roads. Our Parliament was the first in the world to declare a climate emergency. I'm very proud of that, and this is one of the, yes, difficult, but absolutely necessary steps that had to spring from that declaration. But we knew all this before Welsh Government decided to spend £114 million and five years of effort on the inquiry and project development. That's £114 million more that could have been spent on a deliverable scheme such as the blue route, which Plaid Cymru supported.
So, here we are back to square 1. Many of us were surprised that Welsh Government didn't have a plan B ready to go, so we're having to begin from scratch with the establishment of yet another commission to consider which of the alternatives to the black route should be pursued. The problems for Newport will not go away on their own. People living in Newport, one of my members of staff included, are desperate for a solution to congestion and pollution that too often spills onto their streets when accidents at the Brynglas tunnels mean that traffic is redirected. It can't be allowed to just get worse. So, we have called today's debate to outline some alternatives that could be considered to help the people of Newport whose concerns, of course, have to be central in these considerations. But we will also look at alternative means of easing congestion on our roads and upgrading our infrastructure to make us a green, sustainable nation fit for the twenty-first century. After all, we now have £1 billion-worth of borrowing powers at our disposal on top of Welsh Government's capital investment budget.
In terms of road improvements, the blue route should certainly be considered alongside other options, including upgrading current roads and intelligent signing that would direct vehicles either onto the new road or the current M4 to keep traffic and trade flowing. What's more, we should consider learning from the Scottish example of paying grants to companies that decide to transport freight via train. Furthermore, Government should look at a programme of freight consolidation, where goods are transferred from smaller vehicles to larger HGVs in order to reduce the amount of vehicles on the road, but this can only be part of the solution.
So, in terms of public transport improvements, options should include exploring express coaches to hotspots, improving public transport from areas like Monmouth and Newport to Cardiff to decrease the pressure on the M4, and bringing forward upgrades to the Ebbw Vale line. One train per hour in lots of areas just is not good enough. And Welsh Government could even look at setting local rail fares. Finally, we could consider providing a free bus service on selected routes for a designated period. It took just four months to set up the free weekend travel on all TrawsCymru services, which raised passenger numbers. Free or half-price travel could have that very same effect. Let's be bold here. The people of Newport and all commuters who are sick to the back teeth of sitting in queues on the motorway need and deserve a resolution to the daily problem that they face. We need a twenty-first century solution that combines modern public transport infrastructure with a sea change shift away from car use.
I hope that these ideas can form the basis of our discussion today. Plaid Cymru will be discussing them internally—we are already discussing them internally—and intend to publish our detailed recommendations in due course. I look forward to hearing ideas from other Members across the Chamber.
Diolch i'r Llywydd. Fel arfer buaswn yn hoffi agor dadl fel hon drwy egluro pam ei bod yn amserol, ond mewn sawl ffordd, nid yw hon yn ddadl amserol. Mae gwella'r M4 wedi bod yn destun dadl ers cyn dechrau datganoli. Fe'i cynigiwyd gyntaf yn 1981 gan y Swyddfa Gymreig, ac eto dyma ni 27 mlynedd yn ddiweddarach ac rydym yn dal i'w drafod.
Gadewch imi fod yn glir: gwrthod y llwybr du arfaethedig ar sail cost a'r amgylchedd oedd y penderfyniad cywir. Nid oedd gwario swm sy'n cyfateb i 10 y cant o gyllideb flynyddol Llywodraeth Cymru ar un darn o ffordd a fyddai wedi dinistrio gwastadeddau Gwent yn ffordd dderbyniol o weithredu. Yn fwy na hynny, mae astudiaethau wedi dangos bod uwchraddio ffyrdd ynddo'i hun yn arwain at fwy o geir yn defnyddio'r ffyrdd hyn. Ein Senedd ni oedd y gyntaf yn y byd i ddatgan argyfwng hinsawdd. Rwy'n falch iawn o hynny, ac mae hwn yn un o'r camau, anodd ie, ond hollol angenrheidiol yr oedd yn rhaid iddo ddeillio o'r datganiad hwnnw. Ond roeddem yn gwybod hyn i gyd cyn i Lywodraeth Cymru benderfynu gwario £114 miliwn a threulio pum mlynedd o ymdrech ar yr ymchwiliad a datblygu'r prosiect. Dyna £114 miliwn yn fwy y gellid bod wedi'i wario ar gynllun cyflawnadwy fel y llwybr glas, a gefnogwyd gan Blaid Cymru.
Felly, dyma ni'n ôl i'r dechrau. Roedd llawer ohonom yn synnu nad oedd gan Lywodraeth Cymru gynllun B yn barod i fynd, felly rydym yn gorfod dechrau o'r dechrau gyda sefydlu comisiwn arall i ystyried pa rai o'r dewisiadau eraill yn lle'r llwybr du y dylid eu dilyn. Ni fydd y problemau i Gasnewydd yn diflannu ar eu pen eu hunain. Mae'r bobl sy'n byw yng Nghasnewydd, yn cynnwys aelod o fy staff, yn daer am ateb i dagfeydd a llygredd sy'n rhy aml yn gorlifo i'w strydoedd pan fydd damweiniau yn nhwnelau Bryn-glas yn golygu bod traffig yn cael ei ailgyfeirio. Ni allwch adael iddo waethygu. Felly, rydym wedi galw'r ddadl heddiw er mwyn amlinellu dewisiadau eraill y gellid eu hystyried i helpu pobl Casnewydd gan fod yn rhaid i'w pryderon hwy fod yn ganolog yn yr ystyriaethau hyn wrth gwrs. Ond byddwn hefyd yn edrych ar ffyrdd eraill o leddfu tagfeydd ar ein ffyrdd ac uwchraddio ein seilwaith er mwyn ein gwneud yn wlad werdd, gynaliadwy sy'n addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Wedi'r cyfan, mae gennym werth £1 biliwn o bwerau benthyca ar gael inni bellach yn ogystal â chyllideb buddsoddi cyfalaf Llywodraeth Cymru.
O ran gwelliannau i ffyrdd, yn sicr dylid ystyried y llwybr glas ochr yn ochr â dewisiadau eraill, gan gynnwys uwchraddio ffyrdd presennol ac arwyddion electronig a fyddai'n cyfeirio cerbydau naill ai at y ffordd newydd neu'r M4 presennol i gadw traffig a masnach yn llifo. Yn fwy na hynny, dylem ystyried dysgu o esiampl yr Alban o dalu grantiau i gwmnïau sy'n penderfynu cludo nwyddau ar drenau. At hynny, dylai'r Llywodraeth edrych ar raglen o gydgrynhoi nwyddau, lle caiff nwyddau eu trosglwyddo o gerbydau llai i gerbydau nwyddau trwm mwy o faint er mwyn lleihau nifer y cerbydau ar y ffordd, ond rhan o'r ateb yn unig y gall hyn fod.
Felly, o ran gwelliannau i drafnidiaeth gyhoeddus, dylai'r opsiynau gynnwys archwilio'r posibilrwydd o ddarparu bysiau cyflym i fannau cyfyng, gwella trafnidiaeth gyhoeddus o ardaloedd fel Trefynwy a Chasnewydd i Gaerdydd er mwyn lleihau'r pwysau ar y M4, a chyflwyno gwelliannau i reilffordd Glynebwy. Mewn llawer o ardaloedd, nid yw un trên yr awr yn ddigon da. A gallai Llywodraeth Cymru hyd yn oed ystyried pennu prisiau tocynnau trên lleol. Yn olaf, gallem ystyried darparu gwasanaeth bws am ddim ar lwybrau dethol am gyfnod penodedig. Dim ond pedwar mis a gymerodd i sefydlu teithiau am ddim ar y penwythnos ar holl wasanaethau TrawsCymru, cam a gynyddodd niferoedd y teithwyr. Gallai teithio am ddim neu am hanner pris gael yr un effaith yn union. Gadewch i ni fod yn fentrus yma. Mae pobl Casnewydd a'r holl gymudwyr sydd wedi cael llond bol ar eistedd mewn ciwiau ar y draffordd angen ateb i'r broblem feunyddiol sy'n eu hwynebu, ac maent yn haeddu hynny. Mae angen ateb ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain sy'n cyfuno seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus fodern â newid sylfaenol oddi wrth ddefnyddio ceir.
Rwy'n gobeithio y gall y syniadau hyn fod yn sail i'n trafodaeth ni heddiw. Bydd Plaid Cymru yn eu trafod yn fewnol—rydym eisoes yn eu trafod yn fewnol—a bwriadwn gyhoeddi ein hargymhellion manwl maes o law. Edrychaf ymlaen at glywed syniadau gan Aelodau eraill ar draws y Siambr.
Rwyf wedi dewis pum gwelliant i’r cynnig, ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Dwi’n galw ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i gynnig yn ffurfiol welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I have selected five amendments to the motion, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Minister for Economy and Transport to formally move amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Object.
Gwrthwynebu.
No. Formally.
Na. Yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi’r canlynol yn ei le:
1. Yn nodi’r penderfyniad a’r datganiad llafar a wnaed gan Brif Weinidog Cymru ddydd Mawrth 4 Mehefin ynghylch prosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd.
2. Yn nodi’r camau arfaethedig nesaf fel yr amlinellwyd gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth a Chomisiwn arbenigol i’w arwain gan yr Arglwydd Terry Burns.
3. Yn cydnabod y problemau sylweddol o ran tagfeydd ar rwydwaith yr M4 ger Twnnelau Brynglas a’u heffaith ar Gasnewydd a’r economi ehangach.
4. Yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddatblygu ac ariannu atebion cynaliadwy ac effeithiol i broblemau tagfeydd fel rhan o system drafnidiaeth integredig, aml-ddull a charbon isel.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
1. Notes the decision and oral statement made by the First Minister on Tuesday 4th June regarding the M4 corridor around Newport project.
2. Notes the proposed next steps outlined by the Minister for Economy and Transport and an expert Commission to be led by Lord Terry Burns.
3. Recognises the significant congestion issues on the M4 network around the Brynglas Tunnels and the impact it has on Newport and the wider economy.
4. Notes the Welsh Government’s commitment to developing and funding sustainable and effective solutions to congestion issues as part of an integrated, multi-modal and low carbon transport system.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
No, sorry. Formally.
Na, mae'n ddrwg gennyf. Yn ffurfiol.
It was your own amendment. [Laughter.]
Eich gwelliant chi oedd hwn. [Chwerthin.]
Galwaf ar Russell George i gynnig gwelliannau 2, 3, 4 a 5, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Russell George.
I call on Russell George to move amendments 2, 3, 4 and 5, tabled in the name of Darren Millar. Russell George.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu pwynt 1.
Gwelliant 3—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu wrth yr £114 miliwn o arian trethdalwyr Cymru sydd wedi'i wastraffu ar ddatblygu cynigion ffordd liniaru'r M4.
Gwelliant 4—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn gresynu ymhellach at fethiant un Llywodraeth Lafur ar ôl y llall yng Nghymru i ddatrys tagfeydd ar yr M4.
Gwelliant 5—Darren Millar
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i egluro ar frys beth yw ei chynlluniau yn y dyfodol ar gyfer datrys y tagfeydd ar yr M4 o amgylch Casnewydd.
Amendment 2—Darren Millar
Delete point 1.
Amendment 3—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Regrets the £114 million of Welsh tax payer’s money that has been wasted on developing the M4 relief road proposals.
Amendment 4—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Further regrets the failure of successive Welsh Labour Governments to deliver a solution to congestion on the M4.
Amendment 5—Darren Millar
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to urgently provide clarity as to its future plans for resolving the congestion on the M4 around Newport.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4 a 5.
Amendments 2, 3, 4 and 5 moved.
Thank you, Presiding Officer. I probably agree with the Minister's first response today. Can I thank the Presiding Officer and can I move the amendments in the name of my colleague, Darren Millar? I appreciate the Government won't agree with this—I heard the Minister's comments earlier—but £114 million has been wasted in developing a scheme, as well as the public inquiry, which already looked at 28 alternatives to the M4 relief road. All of the associated evidence has been considered by an independent public inquiry, only for the project to be scrapped, and the Welsh Government has spent a large amount of public money and public funds on preparing for the M4 project and the inquiry, only for the First Minister to reject the findings with, I'm afraid, no real alternative plan or targets in place.
Now, as I said earlier in my remarks to the economy and transport Minister, I am sceptical that the new commission that's been established can come up with any different conclusions in the space of just six months than the public inquiry did, which looked at the issues over many, many years, over a cost of £44 million to the public purse. And I do agree with Plaid's second point to their motion today that I think that the National Infrastructure Commission for Wales is well-placed to look at infrastructure planning in the wider term as well.
Plaid Cymru's motion today calls for the rapid development of a long-term vision for a green, sustainable, integrated Welsh transport network. Well, that should have been exactly what's been happening over the last six years. I'm sure Plaid Cymru would agree with that as well. I've had the opportunity, as have other Members, to look over in more detail the public inquiry report.
Now, my notes are quite extensive on the report in terms of highlighting the conclusions of the inspector when it comes to the consideration of environmental considerations of the Welsh Government's own scheme. Time limits me in what I can say, but I would point out the inspector's conclusions on carbon emissions, which are outlined on page 400 of the report. They say that the Welsh Government's carbon calculations were detailed and thorough, but they have overestimated the generations of emissions:
'the scheme would alleviate congestion and eradicate excessive emissions from stop-start traffic.'
The scheme would not adversely affect the Welsh Government's carbon reduction policies or frustrate its public ambitions for meeting reduction targets, and
'the scheme would, perhaps uniquely, be carbon-neutral over time',
and
'would be beneficial for the overall environment'.
That's the conclusions of the inspector in agreeing with the Welsh Government's own proposals. The inspector concluded that the Welsh Government's carbon-related evidence was sound and consistent with the well-being of future generations Act. And I think the point here is—and it's a highly-unusual position to be in—that, in rejecting the scheme, the First Minister seems to be positioning the Welsh Government firmly against not only the Welsh Government's own proposals for the M4 relief road, but also its own legislation, which is on the statute book. The economy Minister gave his view on this matter earlier today. I certainly would be interested in hearing from the First Minister and the Welsh Government Minister responsible for the environment whether they believe that the legislation contained within the Environment (Wales) Act 2016 and the well-being of future generations Act is sufficiently robust or now requires amendment.
The congestion on the M4 motorway is one of the most worrying examples of, I think, the Welsh Government's poor management, I'm afraid, of Wales's transport network, and, despite the importance of the M4 route, there is still no practical solution to the congestion issues on the road. So, in conclusion, Presiding Officer, the rapid development of a long-term vision for a green and sustainable integrated Welsh transport network, which includes giving priority to addressing the congestion issues around Newport, which Plaid Cymru call for in the motion today, I believe would have been largely achieved by the Welsh Government's own proposed scheme.
Diolch, Lywydd. Mae'n debyg fy mod yn cytuno ag ymateb cyntaf y Gweinidog heddiw. Hoffwn ddiolch i'r Llywydd ac a gaf fi gynnig y gwelliannau yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar? Rwy'n sylweddoli na fydd y Llywodraeth yn cytuno â hyn—clywais sylwadau'r Gweinidog yn gynharach—ond mae £114 miliwn wedi'i wastraffu ar ddatblygu cynllun, yn ogystal â'r ymchwiliad cyhoeddus, a oedd eisoes wedi edrych ar 28 o ddewisiadau amgen yn lle ffordd liniaru'r M4. Ystyriwyd yr holl dystiolaeth gysylltiedig gan ymchwiliad cyhoeddus annibynnol, ond cafodd y prosiect ei wrthod, ac mae arnaf ofn fod Llywodraeth Cymru wedi gwario swm mawr o arian cyhoeddus ar baratoi ar gyfer prosiect yr M4 a'r ymchwiliad, er mwyn i'r Prif Weinidog wrthod y canfyddiadau heb fod unrhyw gynllun amgen go iawn na thargedau yn eu lle.
Nawr, fel y dywedais yn gynharach yn fy sylwadau i Weinidog yr economi a thrafnidiaeth, rwy'n amau y gall comisiwn newydd a sefydlwyd ddod i unrhyw gasgliadau gwahanol mewn cwta chwe mis i'r rhai a gafwyd gan yr ymchwiliad cyhoeddus a fu'n edrych ar y materion dan sylw am flynyddoedd lawer, ar gost o £44 miliwn i'r pwrs cyhoeddus. Ac rwy'n cytuno ag ail bwynt Plaid Cymru i'w cynnig heddiw ac yn credu bod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru mewn sefyllfa dda i edrych ar gynllunio seilwaith yn y tymor ehangach hefyd.
Mae cynnig Plaid Cymru heddiw yn galw am ddatblygu gweledigaeth hirdymor yn gyflym ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth gwyrdd, cynaliadwy, integredig yng Nghymru. Wel, hynny'n union a ddylai fod wedi bod yn digwydd dros y chwe blynedd diwethaf. Rwy'n siŵr y byddai Plaid Cymru yn cytuno â hynny hefyd. Rwyf wedi cael cyfle, fel Aelodau eraill, i edrych yn fanylach ar adroddiad yr ymchwiliad cyhoeddus.
Nawr, mae fy nodiadau'n eithaf helaeth ar yr adroddiad o ran tynnu sylw at gasgliadau'r arolygydd wrth ystyried elfennau amgylcheddol cynllun Llywodraeth Cymru ei hun. Mae amser yn fy nghyfyngu o ran yr hyn y gallaf ei ddweud, ond hoffwn dynnu sylw at gasgliadau'r arolygydd ar allyriadau carbon, a amlinellir ar dudalen 400 yr adroddiad. Maent yn dweud bod cyfrifiadau carbon Llywodraeth Cymru yn fanwl a thrylwyr, ond maent wedi goramcangyfrif yr allyriadau:
y byddai'r cynllun yn lliniaru tagfeydd ac yn cael gwared ar allyriadau gormodol o draffig yn stopio ac ailgychwyn.
Ni fyddai'r cynllun yn effeithio'n andwyol ar bolisïau Llywodraeth Cymru ar gyfer lleihau carbon nac yn llesteirio'i huchelgeisiau cyhoeddus ar gyfer bodloni targedau lleihau, a
byddai'r cynllun, yn wahanol i unrhyw un arall efallai, yn garbon niwtral dros amser,
ac
o fudd i'r amgylchedd cyffredinol.
Dyna gasgliadau'r arolygydd wrth gytuno â chynigion Llywodraeth Cymru ei hun. Daeth yr arolygydd i'r casgliad fod tystiolaeth Llywodraeth Cymru sy'n ymwneud â charbon yn gadarn ac yn gyson â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Ac rwy'n credu mai'r pwynt yn y fan hon—ac mae'n sefyllfa hynod anarferol i fod ynddi—yw ei bod yn ymddangos bod y Prif Weinidog, wrth wrthod y cynllun, yn gosod Llywodraeth Cymru yn gadarn yn erbyn nid yn unig argymhellion Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer ffordd liniaru'r M4, ond ei deddfwriaeth ei hun sydd ar y llyfr statud. Rhoddodd Gweinidog yr economi ei farn ar y mater yn gynharach heddiw. Yn sicr, byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed gan y Prif Weinidog a'r Gweinidog Llywodraeth Cymru sy'n gyfrifol am yr amgylchedd i weld a ydynt yn credu bod y ddeddfwriaeth yn Neddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016 a Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ddigon cadarn neu a oes angen eu diwygio bellach.
Rwy'n ofni bod y tagfeydd ar draffordd yr M4 yn un o'r enghreifftiau mwyaf pryderus o reolaeth wael Llywodraeth Cymru ar rwydwaith trafnidiaeth Cymru yn fy marn i, ac er mor bwysig yw llwybr yr M4, nid oes ateb ymarferol o hyd i'r problemau tagfeydd ar y ffordd. Felly, i gloi, Lywydd, credaf y byddai datblygu gweledigaeth hirdymor yn gyflym ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth integredig, gwyrdd a chynaliadwy yng Nghymru, sy'n cynnwys rhoi blaenoriaeth i fynd i'r afael â phroblemau tagfeydd o amgylch Casnewydd, fel y mae Plaid Cymru yn galw amdani yn y cynnig heddiw, yn rhywbeth a fyddai wedi'i gyflawni i raddau helaeth gan y cynllun a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru ei hun.
Llywydd, although there are different views as to the best solutions for the problems on the M4 corridor around Newport, I don't think there's anybody that doubts the seriousness and the gravity of those problems and the need to take urgent action in the short term, as well as medium and long-term action, to deal with those problems. And, obviously, the people of Newport are long suffering in terms of the air pollution, the congestion and the other difficulties involved. So, we do need to have that action.
I believe that what the First Minister has decided is the appropriate way forward. I agree with him that the environmental factors drive the decision that he's made, and the value of the Gwent Levels is very significant within that. Those Gwent Levels are unique, they're historic, they're environmentally very valuable. I am the species champion for the water vole, which is present on those Gwent Levels, Llywydd, and that's just one example of the diversity of life and nature in that area. I was very pleased to take forward a short debate here in the Assembly setting out the value of the Gwent Levels in the round.
And, of course, we've declared a climate emergency, which I believe is absolutely right, and we must follow that through with the appropriate action, strategy and policy. And I do believe that the old 'predict and provide' model of predicting traffic growth and then building new roads to provide for that forecast traffic is largely discredited because, as we all know, what tends to happen is those new roads fill up with more and more traffic journeys and then there are demands for further new roads, and on and on it goes. We must break with that way of doing things and find new imagination and new energy. So, I do believe we need integrated transport, active travel, 20 mph areas in our inner urban zones; I think all of these things help address the air pollution issues and take forward integrated transport.
In my area, in Magor, they have a proposal for Magor walkway station, which the Minister is familiar with, which would help address these problems, getting that modal shift onto public transport. And I know that the Minister will consider an application for £80,000 from Welsh Government to match Monmouthshire County Council funding to take forward a proposal for the new UK new stations fund to take that through to the next stage. Also, there has been quite substantial new housing in the Monmouthshire area along that M4 corridor, and there will be several thousand further new homes. The rail services there, on the Chepstow-Lydney line, along that route, are overcrowded, infrequent and not of the quality in terms of reliability that we need. I think perhaps phase 3 of the metro is a good opportunity to address those issues and help with those M4 problems and modal shift.
I believe there is much we can do, Llywydd, in terms of car sharing, incentivising that through employers providing space for parking to allow the car sharing to take place from particular locations. New apps are proposed, new technology can help; there is much that can be done. I believe we can incentivise freight to get it off our roads and onto rail, and that happens in Scotland, for example, I believe, quite effectively.
In Bristol, they've got a scheme now where the multiplicity of vans that are flying around doing home deliveries are lessened drastically by having a sort of central point where they go to and, rather than having many individual vans driving around delivering packets, they all leave their packets at a particular location and then they're then taken forward by one van rather than any number. So, there are many new ideas, much new energy, and we need to look at this, and I'm sure the commission will, to decide how we can best achieve what the First Minister described, which was many individual measures adding up to a substantial and effective whole.
I would just like to say as well, Llywydd, that it would be important, I think, that the new commission includes in its composition people who have experience and knowledge of public transport, integrated transport, how you get this modal shift, how you get this behaviour change, and I hope that we can get some reassurance from the transport Minister on that front as well. Diolch yn fawr.
Lywydd, er bod safbwyntiau gwahanol ynghylch yr atebion gorau i'r problemau ar goridor y M4 o amgylch Casnewydd, ni chredaf fod unrhyw un yn amau difrifoldeb y problemau hynny a'r angen i weithredu ar frys yn y tymor byr, yn ogystal â chamau gweithredu yn y tymor canolig ac yn hirdymor, i ymdrin â'r problemau hynny. Ac yn amlwg, mae pobl Casnewydd wedi dioddef yn hir yn sgil y llygredd aer, y tagfeydd a'r anawsterau eraill sy'n gysylltiedig. Felly, mae angen y camau gweithredu hynny arnom.
Credaf mai'r hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i benderfynu yw'r ffordd briodol ymlaen. Cytunaf ag ef fod y ffactorau amgylcheddol yn llywio'r penderfyniad a wnaeth, ac mae gwerth Gwastadeddau Gwent yn arwyddocaol iawn yn hynny o beth. Mae Gwastadeddau Gwent yn unigryw, maent yn hanesyddol, maent yn werthfawr iawn i'r amgylchedd. Rwy'n hyrwyddwr rhywogaeth y llygoden ddŵr, sy'n bresennol ar Wastadeddau Gwent, Lywydd, ac un enghraifft yn unig yw honno o amrywiaeth bywyd a natur yn yr ardal honno. Roeddwn yn falch iawn o gyflwyno dadl fer yma yn y Cynulliad yn nodi gwerth Gwastadeddau Gwent yn gyffredinol.
Ac wrth gwrs, rydym wedi datgan argyfwng hinsawdd sydd, yn fy marn i, yn hollol briodol, ac mae'n rhaid inni gynnal hynny â'r camau gweithredu, y strategaeth a'r polisi priodol. Ac rwy'n credu bod yr hen fodel 'rhagweld a darparu' o broffwydo twf traffig ac yna adeiladu ffyrdd newydd i ddarparu ar gyfer y traffig a ragwelir wedi'i danseilio i raddau helaeth oherwydd, fel y gwyddom, yr hyn sy'n tueddu i ddigwydd yw bod y ffyrdd newydd hynny'n llenwi â mwy a mwy o deithiau traffig ac yna ceir galwadau am ragor o ffyrdd newydd, ac mae'n mynd ymlaen ac ymlaen. Rhaid inni dorri'r ffordd honno o wneud pethau a dod o hyd i ddychymyg newydd ac egni newydd. Felly, credaf fod angen trafnidiaeth integredig, teithio llesol, ardaloedd 20 mya yn ein hardaloedd trefol mewnol; credaf fod pob un o'r pethau hyn yn helpu i fynd i'r afael â phroblemau llygredd aer a datblygu trafnidiaeth integredig.
Yn fy ardal i, ym Magwyr, mae ganddynt gynnig ar gyfer gorsaf rodfa Magwyr y mae'r Gweinidog yn gyfarwydd ag ef a fyddai'n helpu i fynd i'r afael â'r problemau hyn, a chael y newid moddol hwnnw i drafnidiaeth gyhoeddus. A gwn y bydd y Gweinidog yn ystyried cais am £80,000 gan Lywodraeth Cymru i gyfateb i gyllid Cyngor Sir Fynwy i fwrw ymlaen â chynnig ar gyfer cronfa gorsafoedd newydd y DU i ddatblygu hwnnw i'r cam nesaf. Hefyd, mae cryn dipyn o dai newydd wedi'u hadeiladu yn ardal sir Fynwy ar hyd coridor yr M4, a bydd sawl mil yn rhagor o gartrefi newydd. Mae'r gwasanaethau rheilffyrdd yn y fan honno, ar reilffordd Cas-Gwent i Lydney, ar hyd y llwybr hwnnw, yn orlawn, yn anfynych ac yn is na'r safon o ran y dibynadwyedd sydd ei angen arnom. Credaf efallai fod cam 3 y metro'n gyfle da i fynd i'r afael â'r problemau hynny a helpu gyda'r problemau ar yr M4 a'r newid moddol.
Credaf fod llawer y gallwn ei wneud, Lywydd, o ran rhannu ceir, gan gymell hynny drwy fod cyflogwyr yn darparu lle parcio er mwyn caniatáu i rannu ceir ddigwydd o leoliadau penodol. Mae apiau newydd wedi'u hargymell, a gall technoleg newydd helpu; mae llawer y gellir ei wneud. Credaf y gallwn greu cymhellion o ran cludo nwyddau er mwyn ei dynnu oddi ar ein ffyrdd a'i roi ar y rheilffyrdd, ac mae hynny'n digwydd yn yr Alban, er enghraifft, yn eithaf effeithiol rwy'n credu.
Ym Mryste, mae ganddynt gynllun yn awr lle caiff yr holl faniau sy'n rhuthro o gwmpas yn cludo cyflenwadau i gartrefi eu lleihau'n ddirfawr drwy gael math o fan canolog y gallant fynd iddo yn hytrach na chael llawer o faniau unigol yn gyrru o gwmpas yn dosbarthu pecynnau, a'u bod i gyd yn gadael eu pecynnau mewn lleoliad penodol ac yna fe'u cludir oddi yno gan un fan yn hytrach na nifer fawr o faniau. Felly, mae yna lawer o syniadau newydd, llawer o egni newydd, ac mae angen inni edrych ar hyn, ac rwy'n siŵr y bydd y comisiwn yn gwneud hynny, i benderfynu ar y ffordd orau o gyflawni'r hyn a ddisgrifiodd y Prif Weinidog, sef llawer o fesurau unigol i greu un ateb sylweddol ac effeithiol.
Hoffwn ddweud hefyd, Lywydd, y byddai'n bwysig yn fy marn i fod y comisiwn newydd yn cynnwys pobl sydd â phrofiad a gwybodaeth am drafnidiaeth gyhoeddus, trafnidiaeth integredig, sut y mae cael y newid moddol hwn, sut y mae cael y newid ymddygiad, ac rwy'n gobeithio y gallwn gael rhywfaint o sicrwydd gan y Gweinidog trafnidiaeth yn y cyswllt hwnnw hefyd. Diolch yn fawr.
It's clear that we need to find a long-term solution for the congestion around Newport, and no-one is denying that; no-one has ever denied that. If the Welsh Government is serious about achieving their goal of a multimodal, high-quality, integrated and low-carbon public transport system, then now is the opportunity to make a meaningful and significant step towards achieving that: £1.4 billion of capital investment has been freed up—just imagine what can be achieved if that is used effectively. The future generations Act requires public bodies to think about the long-term impact of their decisions, to work better with people and their communities and to mitigate persistent problems, such as poverty, health inequalities and climate change. Transport in Wales accounts for 14 per cent of current carbon emissions. If we're genuine about reaching our carbon reduction targets, then it's almost impossible to do that without investing in smart, greener public transport, and this is something that the Government here is lagging behind on.
In the next 10 years, to achieve a reduction of 43 per cent in transport emissions, it's obvious that we've got to do a lot more. We also need to make it much easier for people to change their habits. In 2013, the Government published figures highlighting that 43 per cent of journeys made on the section of the M4 in question were, in fact, under 20 miles, or, in other words, considered to be local journeys. We should aim to be reducing that number to 0 per cent, and that means creating a public transport system that's fit for the twenty-first century European nation that we are. Can we blame people for opting to use their own cars over public transport when it's expensive and in constant decline? We can't even guarantee toilets on certain services now, can we? Now, that feels like going backwards, not forwards, to me.
It's also worth noting that 10 per cent of the traffic on this stretch of the M4 is responsible for the congestion. As we look for solutions to the congestion problem, we should, as a priority, tackle these local journeys. And tackling those local journeys has the potential to reduce that congestion in a big way. Investment in public transport also has the added benefit of making society more equal. Investment in car-based transport systems does little to tackle transport poverty, as it excludes those who do not have access to cars. Welsh Government's own data shows that 23 per cent of households in Wales do not own a private car, and that will, no doubt, correlate with low income or deprivation. A car-dependent transport system is cutting many of Wales's poorest people from employment, from education, from community and social activities. So, investing in an integrated transport system that is affordable and accessible would mitigate transport poverty, as well as increase local economic investment.
Equal access to public transport, both in social and geographical terms, is essential to achieving effective, sustainable mobility in Wales's urban environments. It's something that can be done and other nations across Europe provide great examples. Luxembourg provides high-quality public transport, and is now going to provide free transport for its citizens. Luxembourg City, the capital, suffers from some of the worst traffic congestion in the world. It's home to around 110,000 people, but a further 400,000 commute into the city to work, and a study suggested that drivers in the capital spent an average of 33 hours in traffic jams in 2016. The Government plans to invest in transport infrastructure, and it's new mobility strategy, Modu 2.0, envisages a public transport network that carries 20 per cent more people by 2025, with reduced rush hour congestion. The plan includes rail network modernisation, better cross-border connections and the new train-tram-bus exchange hubs, as well as road-related initiatives, with state investment of €2.2 billion by 2023. If it can be done there, then it can be done here, and, with this opportunity that we now have, we urgently need to invest in our public transport.
Mae'n amlwg fod angen inni ddod o hyd i ateb hirdymor i'r tagfeydd o gwmpas Casnewydd, ac nid oes neb yn gwadu hynny; nid oes neb erioed wedi gwadu hynny. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynglŷn â chyflawni ei nod o system drafnidiaeth gyhoeddus amlfodd, integredig a charbon isel o ansawdd uchel, yna dyma gyfle yn awr i wneud cam ystyrlon ac arwyddocaol tuag at gyflawni hynny: mae £1.4 biliwn o gyfalaf buddsoddiad wedi'i ryddhau—dychmygwch beth y gellir ei gyflawni os caiff hwnnw ei ddefnyddio'n effeithiol. Mae Deddf cenedlaethau'r dyfodol yn gofyn i gyrff cyhoeddus feddwl am effaith hirdymor eu penderfyniadau, i weithio'n well gyda phobl a'u cymunedau ac i liniaru problemau parhaus, megis tlodi, anghydraddoldeb iechyd a newid hinsawdd. Trafnidiaeth Cymru sydd i gyfrif am 14 y cant o'r allyriadau carbon cyfredol. Os ydym o ddifrif ynghylch cyrraedd ein targedau lleihau carbon, mae bron yn amhosibl gwneud hynny heb fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus glyfar, wyrddach, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yma ar ôl yn ei wneud.
Yn y 10 mlynedd nesaf, er mwyn sicrhau gostyngiad o 43 y cant mewn allyriadau trafnidiaeth, mae'n amlwg fod yn rhaid i ni wneud llawer mwy. Hefyd, mae angen inni ei gwneud yn llawer haws i bobl newid eu harferion. Yn 2013, cyhoeddodd y Llywodraeth ffigurau'n tynnu sylw at y ffaith bod 43 y cant o'r teithiau a wnaed ar y rhan dan sylw o'r M4 o dan 20 milltir o hyd mewn gwirionedd, neu mewn geiriau eraill, caent eu hystyried yn deithiau lleol. Dylem anelu at leihau'r nifer hwnnw i 0 y cant, ac mae hynny'n golygu creu system drafnidiaeth gyhoeddus sy'n addas ar gyfer gwlad Ewropeaidd yn yr unfed ganrif ar hugain. A allwn feio pobl am ddewis defnyddio eu ceir eu hunain yn lle trafnidiaeth gyhoeddus pan fo hwnnw'n ddrud ac yn dirywio'n gyson? Ni allwn hyd yn oed warantu toiledau ar rai gwasanaethau yn awr. Nawr, mae hynny'n teimlo i mi fel mynd tuag yn ôl, nid ymlaen.
Mae'n werth nodi hefyd mai 10 y cant o'r traffig ar y darn hwn o'r M4 sy'n gyfrifol am y tagfeydd. Wrth inni chwilio am atebion i broblem tagfeydd, dylem roi blaenoriaeth i fynd i'r afael â'r teithiau lleol hyn. A gallai mynd i'r afael â'r teithiau lleol leihau'r tagfeydd mewn ffordd fawr. Mae i fuddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus fantais ychwanegol hefyd o wneud cymdeithas yn fwy cyfartal. Nid yw buddsoddi mewn systemau trafnidiaeth ceir yn gwneud fawr ddim i drechu tlodi trafnidiaeth, gan nad yw'n cynnwys y rhai nad oes ganddynt gar at eu defnydd. Dengys data Llywodraeth Cymru ei hun nad yw 23 y cant o gartrefi yng Nghymru yn berchen ar gar preifat, a bydd hynny, yn ddiau, yn cydredeg ag incwm isel neu amddifadedd. Mae system drafnidiaeth sy'n dibynnu ar y car yn ynysu llawer o bobl dlotaf Cymru oddi wrth waith, addysg, gweithgareddau cymunedol a chymdeithasol. Felly, byddai buddsoddi mewn system drafnidiaeth integredig sy'n fforddiadwy ac yn hygyrch yn lliniaru tlodi trafnidiaeth, yn ogystal â chynyddu buddsoddiad economaidd lleol.
Mae mynediad cyfartal at drafnidiaeth gyhoeddus, o safbwynt cymdeithasol a daearyddol, yn hanfodol er mwyn sicrhau symudedd effeithiol a chynaliadwy yn amgylcheddau trefol Cymru. Mae'n rhywbeth y gellir ei wneud ac mae gwledydd eraill ar draws Ewrop yn cynnig enghreifftiau gwych. Mae Lwcsembwrg yn darparu trafnidiaeth gyhoeddus o safon uchel, ac mae bellach yn bwriadu darparu trafnidiaeth am ddim i'w dinasyddion. Mae Dinas Lwcsembwrg, y brifddinas, yn dioddef o rai o'r tagfeydd traffig gwaethaf yn y byd. Mae'n gartref i tua 110,000 o bobl, ond mae 400,000 arall yn cymudo i mewn i'r ddinas i weithio, ac awgrymodd astudiaeth fod gyrwyr yn y brifddinas wedi treulio 33 awr ar gyfartaledd mewn tagfeydd traffig yn 2016. Mae'r Llywodraeth yn bwriadu buddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth, ac mae eu strategaeth symudedd newydd, Modu 2.0, yn rhagweld rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n cludo 20 y cant yn fwy o bobl erbyn 2025, gyda llai o dagfeydd ar yr oriau brig. Mae'r cynllun yn cynnwys moderneiddio'r rhwydwaith rheilffyrdd, gwell cysylltiadau trawsffiniol a'r cyfnewidfeydd bws-tram-trên newydd, yn ogystal â mentrau'n ymwneud â ffyrdd, gyda buddsoddiad gan y wladwriaeth o €2.2 biliwn erbyn 2023. Os gellir ei wneud yno, gellir ei wneud yma, a chyda'r cyfle hwn sydd gennym yn awr, mae angen inni fuddsoddi ar frys yn ein trafnidiaeth gyhoeddus.
Many thanks for the opportunity to speak in this debate today. While the Plaid Cymru motion recognises the congestion issues around Newport, I'm concerned that by putting the word 'includes' in the motion, the significant challenge around Newport will be lost, and will divert the focus away from solving this particular problem.
I'd like to say that the blue route is no silver bullet and, for me, is a complete non-starter, which the inspector suggested, and I know that my colleague John Griffiths as well also feels the same about the blue route. The M4 around Newport is the most heavily used road in Wales. It's critical to the Welsh economy, it provides access to industry, ports, airports and is crucial for tourism. The vast majority of this traffic is not local traffic. We cannot see the funding siphoned away to hundreds of different projects. If it is, its impact will be diluted, and Wales's gateway to both England and Europe will still be a road that the independent inspector's report stated does not even meet modern motorway standards.
I'm clear that the money that has been set aside for tackling this specific problem must be spent on doing exactly that—tackling the congestion and air pollution caused by the M4 around Newport. The Welsh Government has given assurances that the commission will have first call on the money that would have otherwise been set aside. They must be given the resources to put their solutions into practice. The commission is due to report in six months, and I know that the Minister has said that it might be able to report back sooner than this. I'm keen to find out how the people of Newport and the wider area will be able to monitor the commission's progress.
The motorway cuts through the city, and local air quality is deteriorating, caused by idling traffic, which pollutes more than flowing traffic. Welsh Government statistics have shown that doubling of use of public transport would only reduce traffic on this stretch of the M4 by 6 per cent. When we talk about local traffic, the 20 miles, I would like to remind Members, can actually include Bristol, and I'm not quite sure that people who live in Bristol think that they're local to Newport. We've already seen a 10 per cent increase in traffic since the Severn bridge tolls were removed. Today's motion and amendment are about where we go from here. This is an opportunity for Newport to be a test bed for some exciting low-carbon projects. But let's be clear; we need to see solutions that work, solutions that will make a very real, improved difference to people who have waited patiently, while the situation's only got worse.
The recent announcement by Newport Transport of 15 electric buses is very welcomed—one to arrive in February, followed by 14 in 2020. This small number is a good start, but they have a fleet of 99 buses, and if we're determined to increase bus travel, we'll undoubtedly need more. I know Welsh Government is having discussions with the bus industry to look at how it can reach a zero-emissions bus fleet by 2028. This is admirable, and certainly something we must achieve. However, what actions can be taken to ensure that every time we replace a polluting bus or taxi, it's not sold on to pollute another part of the country? When congestion builds up on the M4 around Newport, many drivers use their sat navs to try and avoid it. This pushes them onto local roads, taking them even closer to homes and schools—roads that are not suitable to have such heavy vehicles on, or the volume of traffic. I'd be interested to hear what discussions the Welsh Government can have with companies to try to resolve this.
Many ideas have already been proposed that I'm sure the expert commission will examine. A peak time for congestion is during the school run. I believe one suggestion would be to look at Newport to trial free bus travel for all primary and secondary pupils living over a mile's radius from their schools. By enabling pupils to use buses, you not only instil a habit of public transport use in the next generation, but you also free up work opportunities for parents. The price and eligibility for school transport mean many parents currently have no option but to decide between work and driving their children to school. This solution will not solve everything, but could form part of a green and sustainable integrated Newport transport network.
My constituents have waited patiently for over 30 years for something to be done, and they need reassurances that urgent action is being taken. Anything less is not good enough for the people of Newport and Wales.
Diolch yn fawr am y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Er bod cynnig Plaid Cymru yn cydnabod y problemau tagfeydd o amgylch Casnewydd, rwy'n pryderu bod rhoi 'sy'n cynnwys' yn y cynnig yn golygu y bydd yr her fawr o amgylch Casnewydd yn mynd ar goll, ac y bydd yn dargyfeirio'r ffocws oddi ar ddatrys y broblem benodol hon.
Hoffwn ddweud nad yw'r llwybr glas yn ateb i bob problem ac i mi, nid oes iddo unrhyw werth, fel yr awgrymodd yr arolygydd, a gwn fod fy nghyd-Aelod John Griffiths hefyd yn teimlo'r un peth am y llwybr glas. Yr M4 o amgylch Casnewydd yw'r ffordd a ddefnyddir fwyaf yng Nghymru. Mae'n hanfodol i economi Cymru, mae'n darparu mynediad i ddiwydiant, porthladdoedd, meysydd awyr ac mae'n hanfodol i dwristiaeth. Nid traffig lleol yw'r mwyafrif llethol o'r traffig hwn. Ni allwn adael i'r arian gael ei ddargyfeirio i gannoedd o wahanol brosiectau. Os yw hynny'n digwydd, caiff ei effaith ei gwanhau, a bydd y porth Cymru i Loegr ac i Ewrop yn dal yn ffordd y dywedodd adroddiad yr arolygydd annibynnol nad yw'n bodloni safonau traffyrdd modern.
Rwy'n bendant fod yn rhaid i'r arian sydd wedi'i neilltuo ar gyfer mynd i'r afael â'r broblem benodol hon gael ei wario ar wneud yn union hynny—mynd i'r afael â'r tagfeydd a'r llygredd aer a achosir gan yr M4 o amgylch Casnewydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi sicrwydd mai'r comisiwn fydd â'r hawl yn y lle cyntaf i benderfynu ynghylch yr arian a fyddai wedi'i neilltuo fel arall. Rhaid rhoi'r adnoddau iddynt allu gwireddu eu hatebion. Mae'r comisiwn i fod i adrodd mewn chwe mis, a gwn fod y Gweinidog wedi dweud y gallai adrodd yn ôl yn gynharach na hyn. Rwy'n awyddus i ddarganfod sut y bydd pobl Casnewydd a'r ardal ehangach yn gallu monitro cynnydd y comisiwn.
Mae'r draffordd yn torri drwy'r ddinas, ac mae ansawdd yr aer yn lleol yn dirywio, a hynny am nad yw'r traffig yn symud, gan achosi mwy o lygredd na thraffig sy'n llifo. Mae ystadegau Llywodraeth Cymru wedi dangos na fyddai dyblu'r defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus ar y darn hwn o'r M4 ond yn sicrhau 6 y cant yn llai o draffig. Pan soniwn am draffig lleol, yr 20 milltir, hoffwn atgoffa'r Aelodau y gallai hynny gynnwys Bryste mewn gwirionedd, ac nid wyf yn hollol siŵr fod y bobl sy'n byw ym Mryste yn meddwl eu bod yn lleol i Gasnewydd. Rydym eisoes wedi gweld cynnydd o 10 y cant yn y traffig ers i'r tollau ar bont Hafren gael eu dileu. Mae'r cynnig a'r gwelliant heddiw yn ymwneud ag i ble yr awn o'r fan hon. Mae hwn yn gyfle i Gasnewydd fod yn fan treialu ar gyfer rhai prosiectau carbon isel cyffrous. Ond gadewch inni fod yn glir; mae angen inni weld atebion sy'n gweithio, atebion a fydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn a gwell i bobl sydd wedi aros yn amyneddgar, tra bo'r sefyllfa wedi gwaethygu.
Mae'r cyhoeddiad diweddar gan Newport Transport ynglŷn â 15 bws trydan i'w groesawu'n fawr—un i gyrraedd ym mis Chwefror, gydag 14 arall i ddilyn yn 2020. Mae'r nifer fach yma'n ddechrau da, ond mae ganddynt fflyd o 99 o fysiau, ac os ydym yn benderfynol o gynyddu'r nifer sy'n teithio ar fysiau, mae'n sicr y bydd angen mwy. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn cael trafodaethau gyda'r diwydiant bysiau i edrych ar sut y gall gyrraedd fflyd fysiau ddi-allyriadau erbyn 2028. Mae hyn yn ganmoladwy, ac yn sicr yn rhywbeth sy'n rhaid inni ei gyflawni. Fodd bynnag, pa gamau y gellir eu cymryd i sicrhau bob tro y byddwn yn cael bws neu dacsi newydd yn lle un sy'n llygru nad yw'n cael ei werthu ymlaen i lygru rhan arall o'r wlad? Pan fydd tagfeydd yn cronni ar y M4 o amgylch Casnewydd, mae llawer o yrwyr yn defnyddio eu systemau llywio â lloeren i geisio eu hosgoi. Mae hyn yn achosi iddynt fynd ar ffyrdd lleol, gan fynd â hwy'n nes byth at gartrefi ac ysgolion—ffyrdd nad ydynt yn addas i gynnal cerbydau mor drwm na maint y traffig. Hoffwn glywed pa drafodaethau y gall Llywodraeth Cymru eu cael gyda chwmnïau i geisio datrys hyn.
Mae llawer o syniadau eisoes wedi'u cynnig ac rwy'n siŵr y bydd y comisiwn arbenigol yn eu harchwilio. Mae'r adeg y bydd plant yn cael eu cludo i ac o ysgolion yn adeg brig ar gyfer tagfeydd. Credaf mai un awgrym fyddai edrych ar Gasnewydd i dreialu teithiau bws am ddim i bob disgybl cynradd ac uwchradd sy'n byw dros filltir o'u hysgolion. Drwy alluogi disgyblion i ddefnyddio bysiau, nid yn unig y byddwch yn meithrin arfer o ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn y genhedlaeth nesaf, ond byddwch hefyd yn rhyddhau cyfleoedd gwaith i rieni. Mae pris a chymhwysedd i gael cludiant i'r ysgol yn golygu nad oes gan lawer o rieni ddewis ar hyn o bryd ond penderfynu rhwng gwaith a gyrru eu plant i'r ysgol. Ni fydd yr ateb hwn yn datrys popeth, ond gallai fod yn rhan o rwydwaith trafnidiaeth integredig gwyrdd a chynaliadwy yng Nghasnewydd.
Mae fy etholwyr wedi aros yn amyneddgar ers dros 30 mlynedd i rywbeth gael ei wneud, ac maent angen sicrwydd fod camau'n cael eu cymryd ar frys. Nid yw unrhyw beth yn llai na hynny'n ddigon da i bobl Casnewydd a Chymru.
I do not wish, here, to comment on the pros and cons of the decision of the Welsh Government not to proceed with the M4 relief road. I simply want to concentrate on the implications of that decision and give a brief outline of what I humbly believe will be a cost-effective—one could almost say 'cheap'—alternative, designed to alleviate the problems at the Brynglas tunnels, and thereby, obviously, taking a huge weight off the shoulders of the Cabinet Minister. My submission starts with the premise that the Brynglas tunnels are precisely 369m long. In other words, it is a short tunnel. The Welsh Government has just spent, quite rightly, £42 million on bringing the tunnels up to the latest European safety standards. So, one must ask the fundamental question: why is this relatively minor obstruction causing the turmoil that we see manifest itself in the huge tailbacks that are a daily feature on the approaches to the tunnels, for both westbound and eastbound traffic?
As someone who habitually, almost daily, uses the eastbound approach to the tunnels, I take a keen interest in the causative influences on the traffic flows. I have, in fact, made detailed observations in relation to both light and heavy traffic flows, which lead me to believe that a major factor in causing traffic to slow, resulting in traffic build-up and subsequent long queues, is the speed restrictions that are placed immediately before the Tredegar Park interchange. A speed limit of just 40 mph is often in place from this junction right up to the tunnels themselves—a distance of almost 3 miles. My contention is that if these speed limits were disregarded and substantial lane indicators placed on large overhead gantries, placed at appropriate intervals prior to the tunnels, each containing graphic illustrations of the two lanes that give access to the tunnels, and the inner lane, which gives access to the Malpas turn-off, any safety issues resulting from late lane changes would be largely, if not entirely, alleviated. I assume that is why the speed limits are there in the first place. Indeed, the Malpas exit lane could be made a solid colour-coded line at least a mile prior to the tunnels, and motorists would be warned that any change of lane after that point would attract a penalty fine. Exactly the same signage would operate on the westbound approaches to the tunnels, with exits to Caerleon and Cwmbran being clearly illustrated, and again, penalty cameras installed to avoid lane changes after a certain point. The introduction of these new lane indicators would allow traffic to flow freely through the tunnels at the standard motorway speed, thus negating traffic build-up.
One issue that would have to be addressed is that at present there is access to the M4 from Malpas eastbound, just prior to the tunnels. This would be closed permanently, as would the egress from the M4 immediately after the tunnel for westbound traffic. Anyone who has travelled through Europe will be aware of tunnels that can be a few miles long, often containing several bends, and yet carrying speed restrictions of 100 kph. These tunnels often carry volumes of traffic comparable to those on the M4, but from my extensive observations over many years of travelling through Europe, do not experience the hold-ups that we witness at the Brynglas tunnels. I urge the Government to give serious consideration to my proposals when I publish them in full.
Nid wyf yn dymuno gwneud sylwadau yma am fanteision ac anfanteision penderfyniad Llywodraeth Cymru i beidio â bwrw ymlaen â ffordd liniaru'r M4. Rwyf am ganolbwyntio'n syml ar oblygiadau'r penderfyniad a rhoi amlinelliad byr o'r hyn a fydd, yn fy marn ostyngedig i, yn ddewis amgen costeffeithiol—gallai rhywun ddweud 'rhad' bron iawn—a luniwyd i leddfu'r problemau yn nhwnelau Bryn-glas, a thrwy hynny, yn amlwg, dynnu pwysau enfawr oddi ar ysgwyddau'r Gweinidog Cabinet. Mae fy nghyflwyniad yn dechrau gyda'r rhagosodiad fod twnelau Bryn-glas yn 369 metr o hyd ar ei ben. Mewn geiriau eraill, mae'n dwnnel byr. Mae Llywodraeth Cymru newydd wario £42 miliwn, yn gwbl briodol, ar wella'r twnelau i'r safonau diogelwch Ewropeaidd diweddaraf. Felly, rhaid gofyn y cwestiwn sylfaenol: pam y mae'r rhwystr cymharol fach hwn yn achosi'r helbul a welwn ar ffurf y tagfeydd enfawr sy'n nodwedd feunyddiol ar y ffordd i mewn i'r twnelau, i draffig tua'r gorllewin a'r dwyrain?
Fel rhywun sy'n defnyddio'r ffordd ddynesu i'r dwyrain i'r twnelau bron bob dydd, mae gennyf ddiddordeb brwd yn y dylanwadau achosol ar lif y traffig. Mewn gwirionedd, gwneuthum arsylwadau manwl mewn perthynas â llifoedd traffig ysgafn a thrwm, sy'n fy arwain i gredu mai un o'r prif ffactorau sy'n achosi i draffig arafu, gan arwain at dagfeydd a chiwiau hir wedyn, yw'r terfynau cyflymder a osodwyd yn union cyn cyfnewidfa Parc Tredegar. Mae terfyn cyflymder o 40 mya yn aml ar waith o'r gyffordd hon hyd at y twnelau eu hunain—pellter o bron 3 milltir. Fy nadl i yw y byddai unrhyw faterion diogelwch yn deillio o newid lonydd yn hwyr yn cael eu lleddfu i raddau helaeth os nad yn llwyr pe bai'r terfynau cyflymder hyn yn cael eu diystyru a bod dangosyddion lonydd sylweddol yn cael eu gosod ar bontydd arwyddion mawr uwchben, wedi eu gosod ar adegau priodol cyn y twnelau, a phob un yn cynnwys darluniau graffig o'r ddwy lôn sy'n rhoi mynediad i'r twnelau, a'r lôn fewnol, sy'n rhoi mynediad i droad Malpas. Tybiaf mai dyna pam y mae'r terfynau cyflymder yno yn y lle cyntaf. Yn wir, gallai lôn ymadael Malpas gael ei gwneud yn llinell solet â chodau lliw o leiaf filltir cyn y twnelau, a byddai modurwyr yn cael eu rhybuddio y byddai unrhyw newid lôn ar ôl y pwynt hwnnw yn arwain at ddirwy. Byddai'r un arwyddion yn union yn gweithredu ar y ffyrdd dynesu tua'r gorllewin i'r twnelau, gyda'r allanfeydd i Gaerllion a Chwmbrân yn cael eu dangos yn glir, ac unwaith eto, gellid gosod camerâu cosb i atal gyrwyr rhag newid lôn ar ôl pwynt penodol. Byddai cyflwyno'r dangosyddion lôn newydd hyn yn caniatáu i draffig lifo'n ddirwystr drwy'r twnelau ar gyflymder safonol y draffordd, gan sicrhau na fydd traffig yn cronni.
Un broblem y byddai'n rhaid mynd i'r afael â hi yw bod yna fynediad i'r M4 o Malpas tua'r dwyrain, ychydig cyn y twnelau. Byddai hwn yn cael ei gau'n barhaol, fel yr allanfa oddi ar yr M4 yn syth ar ôl y twnnel i draffig sy'n mynd tua'r gorllewin. Bydd unrhyw un sydd wedi teithio drwy Ewrop yn gwybod am dwnelau a all fod yn rhai milltiroedd o hyd, yn aml yn cynnwys sawl tro, ac eto ceir terfynau cyflymder o 100 cya arnynt. Yn aml, mae'r twnelau hyn yn cynnal llawer iawn o draffig tebyg i'r traffig ar yr M4, ond o fy arsylwadau helaeth dros flynyddoedd lawer o deithio drwy Ewrop, nid ydynt yn profi'r rhwystrau a welwn yn nhwnelau Bryn-glas. Rwy'n annog y Llywodraeth i roi ystyriaeth ddifrifol i fy argymhellion pan fyddaf yn eu cyhoeddi'n llawn.
I'm grateful for the opportunity to speak in this debate, as the issue of the M4 and the solution to the traffic issues around the Newport and Brynglas areas is something that I have been involved with from day one, since I've been in this Assembly. In fact, I was part of the environment committee's consideration of these proposals that resulted in a report back in July 2014, which was published. I think this very much confirms—and, I think, endorses—the conclusion that has ultimately been reached by the First Minister. I agree with that, and I also agree very much with some of the comments that were made by my colleague John Griffiths in terms of a number of alternatives, so I don't want to go into those again.
One of the conclusions in that report from 2014—. I'll read it, and it has to be read in the context—. Then, we were talking about the possibility that it might be costing £500 million to £750 million, whereas now, the reality is that we are talking about a £2 billion project, if that were to have gone ahead. It said:
'The total cost of the scheme including all ancillary measures remains unclear and the source for funding this total cost uncertain'
and
'Given the lack of clarity on the assessment of alternative options, wider public transport measures, the Metro proposals and the potential impacts of electrification it is difficult to conclude on the basis of current information that a convincing case for the long-term value for money of this potential investment has yet been made'.
Now, Russell George will remember this report because you were a member of that committee and were in agreement with the report and, in fact, the conclusions that came out at that time.
It's very clear that there needs to be action taken in respect of the situation around Newport and to the infrastructure. But, what I do want to do is to broaden out the debate a little bit on it because this is not just a Brynglas problem. Traffic doesn't magically appear at 7 o'clock in the morning in the Brynglas area and then reappear again by some sort of instance of magic at 4, 5 or 6 o'clock in that particular area. The traffic problem stems far further back, and any solution has to look at the broader traffic infrastructure issues—down from the Valleys, down from Bridgend, down from Swansea, down from the Gwent valleys.
Any solution to it has to also take into account the need to actually provide an alternative mechanism of transport in these areas. And these are areas also where there is massive housing expansion because housing is cheaper. In fact, in the Taff-Ely area, part of which is in my constituency, there are plans over the next decade for 20,000 houses. So, among the options that we have to look at are the broader metro options, and that has got to include the reopening of railway lines, many of which are still predominantly there. The former railway line from Cardiff through Cardiff West, through Efail Isaf, Creigiau, all the way through to Llantrisant, Beddau and connecting to Pontyclun, is still predominantly there. If we are building 20,000 houses in these areas, many of these people without an alternative transport system will be on the M4, will be driving down to Brynglas and down to other areas.
So, what we do need is a very broad and comprehensive transport infrastructure plan that encompasses the Valleys area of south Wales, that looks at where the traffic is coming from, and is there to provide a real solution. I'm absolutely clear that, if we were to have proceeded with the black route, it may have provided some temporary relief for a couple of years, but then in five years' time, we would be exactly back where we started from. The only real alternative is to allow people the opportunity I think most people want, and that is not to have to take their cars on these journeys, but to use an alternative public transport system. We have to ensure that we provide that alternative public transport solution.
Rwy'n ddiolchgar am y cyfle i siarad yn y ddadl hon, gan fod mater yr M4 a'r ateb i'r problemau traffig o amgylch ardaloedd Casnewydd a Bryn-glas yn rhywbeth rwyf wedi bod yn ymwneud ag ef o'r diwrnod cyntaf, ers i mi fod yn y Cynulliad hwn. A dweud y gwir, roeddwn yn aelod o'r pwyllgor amgylchedd a ystyriodd y cynigion hyn ac a arweiniodd at adroddiad yn ôl ym mis Gorffennaf 2014, adroddiad a gafodd ei gyhoeddi. Rwy'n credu ei fod yn cadarnhau'n bendant—ac yn cefnogi, rwy'n credu—y casgliad y daeth y Prif Weinidog iddo yn y pen draw. Cytunaf â'r penderfyniad hwnnw, ac rwyf hefyd yn cytuno'n fawr iawn â rhai o'r sylwadau a wnaethpwyd gan fy nghyd-Aelod John Griffiths ynglŷn â nifer o ddewisiadau eraill, felly nid wyf am drafod y rheini eto.
Un o'r casgliadau yn yr adroddiad yn 2014—. Fe'i darllenaf, a rhaid ei ddarllen yn y cyd-destun—. Ar y pryd, roeddem yn sôn am y posibilrwydd y gallai gostio rhwng £500 miliwn a £750 miliwn, ond yn awr y realiti yw ein bod yn sôn am brosiect £2 biliwn, pe bai wedi mynd rhagddo. Dywedai hyn:
Mae cyfanswm cost y cynllun gan gynnwys yr holl fesurau ategol yn parhau i fod yn aneglur ac mae'r ffynhonnell ar gyfer ariannu cyfanswm y gost yn ansicr
ac
O ystyried y diffyg eglurder ar yr asesiad o opsiynau amgen, mesurau trafnidiaeth gyhoeddus ehangach, cynigion y Metro ac effeithiau posibl trydaneiddio, mae'n anodd dod i gasgliad ar sail y wybodaeth gyfredol fod achos argyhoeddiadol dros werth am arian hirdymor y buddsoddiad posibl hwn wedi'i wneud eto.
Nawr, bydd Russell George yn cofio'r adroddiad hwn oherwydd roeddech yn aelod o'r pwyllgor hwnnw ac roeddech yn cytuno â'r adroddiad ac yn wir, â'r casgliadau a ddaeth allan bryd hynny.
Mae'n glir iawn fod angen gweithredu mewn perthynas â'r sefyllfa o amgylch Casnewydd a'r seilwaith. Ond yr hyn rwyf am ei wneud yw ehangu'r ddadl ychydig gan nad problem gyda Bryn-glas yn unig yw hon. Nid yw'r traffig yn ymddangos drwy ryw wyrth am 7 o'r gloch y bore yn ardal Bryn-glas ac yna'n ailymddangos eto drwy ryw fath o hud a lledrith am 4, 5 neu 6 o'r gloch yn yr ardal arbennig honno. Mae problem y traffig yn dechrau'n bell cyn hynny, ac mae'n rhaid i unrhyw ateb edrych ar y problemau seilwaith traffig ehangach—i lawr o'r Cymoedd, i lawr o Ben-y-bont ar Ogwr, i lawr o Abertawe, i lawr o gymoedd Gwent.
Rhaid i unrhyw ateb iddo ystyried yr angen hefyd i ddarparu mecanwaith trafnidiaeth amgen yn yr ardaloedd hyn. A cheir ardaloedd hefyd lle gwelir cynnydd enfawr yn nifer y tai am fod tai'n rhatach. Yn wir, yn ardal Taf-Elái, gyda rhan ohoni yn fy etholaeth i, mae cynlluniau dros y degawd nesaf i godi 20,000 o dai. Felly, un o'r opsiynau y mae'n rhaid inni edrych arno yw'r opsiynau ehangach ar gyfer y metro, a rhaid i hynny gynnwys ailagor rheilffyrdd, ac mae llawer ohonynt yn dal i fod yno i raddau helaeth. Mae'r hen reilffordd o Gaerdydd drwy Orllewin Caerdydd, drwy Efail Isaf, Creigiau, yr holl ffordd drwodd i Lantrisant, Beddau ac yn cysylltu â Phont-y-clun, yn dal i fod yno i raddau helaeth. Os ydym yn adeiladu 20,000 o dai yn yr ardaloedd hyn, bydd llawer o'r bobl hyn sydd heb system drafnidiaeth arall ar yr M4, yn gyrru i lawr i Fryn-glas ac i lawr i ardaloedd eraill.
Felly, mae angen i ni gael cynllun seilwaith trafnidiaeth eang a chynhwysfawr iawn sy'n cwmpasu ardaloedd y Cymoedd yn ne Cymru, sy'n edrych i weld o ble y daw'r traffig, ac sydd yno i ddarparu ateb go iawn. Rwy'n gwbl sicr, pe baem wedi bwrw ymlaen â'r llwybr du, y gallai fod wedi lliniaru rhywfaint am gyfnod o flwyddyn neu ddwy, ond ymhen pum mlynedd byddem yn ôl yn union lle roeddem ar y dechrau. Yr unig ddewis arall mewn gwirionedd yw caniatáu i bobl gael y cyfle y mae'r rhan fwyaf o bobl ei eisiau yn fy marn i, sef i beidio â gorfod mynd â'u ceir ar y teithiau hyn, ond i ddefnyddio system drafnidiaeth gyhoeddus yn lle hynny. Rhaid inni sicrhau ein bod yn darparu'r ateb amgen hwnnw yn seiliedig ar drafnidiaeth gyhoeddus.
Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth—Ken Skates.
The Minister for Economy and Transport—Ken Skates.
Diolch, Llywydd. It's a pleasure to be responding to this debate this afternoon. It's an incredibly important subject, and I'd like to thank all Members for their contributions today. As Members were informed just last week, and as we have debated here today, the First Minister decided not to proceed with the M4 corridor around Newport project, otherwise known as the black route. The reasons for that decision and the important next steps were presented in my written statement.
The First Minister and I have been very clear indeed in those statements and decisions that we remain absolutely committed to addressing the problems of congestion on the network in south-east Wales. In the short term, I've asked my officials, working with partners in the Cardiff capital region and Newport City Council, to bring forward a suite of measures to provide modest but immediate benefits to the road. As I've also stated, I'm appointing an expert commission to make recommendations on the next steps for the transport network in south-east Wales, and the terms of reference of the commission were published alongside my statement—[Interruption.]—I'm very tempted to. I have carefully considered the question of whether the national infrastructure commission should have been tasked with this particular piece of work, but, Llywydd, I judged that this significant and immediate piece of work may prevent them from moving ahead with other crucially important pieces of work that must be considered in our long-term interests. That said, I am keen that they have input into the work of the expert commission.
I'm pleased that Lord Terry Burns will chair the commission, and I spoke to Lord Burns on Monday of this week and said to him the commission should be able to consider all solutions, but that they must take into account the reasons for the First Minister not proceeding with the black route. And I will, Llywydd, ensure that the commission considers the solution that was kindly shared with us today by David Rowlands, together with any other viable proposals from Members in this Chamber. I expect an interim report within six months of the commission's formation, but I've been very clear in saying that the chair should be able to bring forward viable suggestions that can be delivered in the short term between now and the end of those six months if he feels that they could be delivered.
The First Minister has already been clear that the recommendations put forward by the commission will have the first call on funding set aside by the Welsh Government to resolve the issues that we see on that part of the network. But we've also been clear with Members that those solutions must represent good value for money. And it will be for the commission to consider all solutions. We will not be entertaining any pet projects, as I said in my written statement, outside of the commission's work. Now, whilst there will always be competing demands for funding, we are clear that delivering sustainable solutions to the significant challenges along this transport corridor is a top priority, and I can assure Members that the development investment since 2013 will not be wasted and will be put to good use by the commission, making sure that it is fully informed in terms of transport modelling, environmental surveys and all other factors in play across the region.
I have to say to Members, anybody who has read the report could only conclude that the blue route should not be considered at all. The blue route was absolutely trashed in the inspector’s report, and I really don't understand how Members who claim to support a climate emergency could support the blue route, or indeed how Members who oppose the spending of £1 billion on the black route could support the spending of £1 billion on the blue route. [Interruption.] I’ll give way in a moment, but first of all, I’ll just say, for the benefit of the Member, if he hasn’t yet had the opportunity to read the report and the inspector’s decisions in regard to the blue route, on page 460 he concluded that, at 2015 prices, the blue route would not be £350 million, but £838 million, meaning that it would be considerably higher still in 2019 prices. On the very same page he outlines why the blue route would have a negative or very low benefit-cost ratio, in contrast to the black route’s 2:1 BCR. On page 459, he says the blue route would be inadequate, be unsustainable, would perpetuate avoidable carbon burn and local air pollution, and that the blue route would be severely deficient in terms of offering relief to the motorway, both in the short or long term, and would thereby be unsustainable. The inspector also said about the blue route that it would have involved building an elevated urban expressway close to where people live and burdening still further an important distributor road. It would have caused dreadful damage for 3,600 families, and it should have been given no further consideration. I’ll give way.
Diolch, Lywydd. Mae'n bleser cael ymateb i'r ddadl hon y prynhawn yma. Mae'n bwnc anhygoel o bwysig, a hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Fel y cafodd yr Aelodau wybod yr wythnos diwethaf, ac fel y buom yn dadlau yma heddiw, penderfynodd y Prif Weinidog beidio â bwrw ymlaen â phrosiect coridor yr M4 o amgylch Casnewydd, sef yr hyn a elwid fel arall yn llwybr du. Cyflwynwyd y rhesymau dros y penderfyniad hwnnw a'r camau pwysig nesaf yn fy natganiad ysgrifenedig.
Mae'r Prif Weinidog a minnau wedi bod yn glir iawn yn y datganiadau a'r penderfyniadau hynny ein bod yn dal yn gwbl ymroddedig i fynd i'r afael â phroblemau tagfeydd ar y rhwydwaith yn ne-ddwyrain Cymru. Yn y tymor byr, gan weithio gyda phartneriaid ym mhrifddinas-ranbarth Caerdydd a Chyngor Dinas Casnewydd, gofynnais i fy swyddogion gyflwyno cyfres o fesurau i ddarparu manteision cymedrol ond uniongyrchol i'r ffordd. Fel rwyf hefyd wedi'i ddweud, rwy'n penodi comisiwn arbenigol i wneud argymhellion ar y camau nesaf ar gyfer y rhwydwaith trafnidiaeth yn ne-ddwyrain Cymru, a chyhoeddwyd cylch gorchwyl y comisiwn gyda fy natganiad—[Torri ar draws.]—rwy'n cael fy nhemtio'n fawr i wneud. Rwyf wedi ystyried yn ofalus y cwestiwn a ddylai'r comisiwn seilwaith cenedlaethol fod wedi cael y gwaith penodol hwn, ond Lywydd, bernais y gallai'r gwaith sylweddol ac uniongyrchol hwn eu hatal rhag bwrw ymlaen â gwaith hollbwysig arall sy'n rhaid ei ystyried er ein budd hirdymor. Wedi dweud hynny, rwy'n awyddus iddynt gyfrannu at waith y comisiwn arbenigol.
Rwy'n falch y bydd yr Arglwydd Terry Burns yn cadeirio'r comisiwn, a siaredais â'r Arglwydd Burns ddydd Llun yr wythnos hon a dweud wrtho y dylai'r comisiwn allu ystyried pob ateb, ond bod yn rhaid iddynt ystyried y rhesymau pam nad yw'r Prif Weinidog yn bwrw ymlaen â'r llwybr du. A byddaf yn sicrhau, Lywydd, fod y comisiwn yn ystyried yr ateb a rannwyd gyda ni heddiw gan David Rowlands, ynghyd ag unrhyw argymhellion dichonadwy eraill gan Aelodau yn y Siambr hon. Rwy'n disgwyl adroddiad interim cyn pen chwe mis ar ôl i'r comisiwn gael ei ffurfio, ond rwyf wedi dweud yn glir iawn y dylai'r cadeirydd allu cyflwyno awgrymiadau ymarferol y gellir eu cyflawni yn y tymor byr rhwng nawr a diwedd y chwe mis hwnnw os yw'n teimlo y gellid eu cyflawni.
Mae'r Prif Weinidog eisoes wedi bod yn glir mai'r argymhellion a gyflwynir gan y comisiwn fydd yn cael eu hystyried gyntaf ar gyfer cyllid a neilltuir gan Lywodraeth Cymru i ddatrys y problemau a welwn ar y rhan honno o'r rhwydwaith. Ond rydym hefyd wedi bod yn glir gyda'r Aelodau fod yn rhaid i'r atebion hynny ddarparu gwerth da am arian. A mater i'r comisiwn fydd ystyried pob ateb. Ni fyddwn yn ystyried unrhyw brosiectau anwes, fel y dywedais yn fy natganiad ysgrifenedig, y tu allan i waith y comisiwn. Nawr, er y bydd galwadau'n cystadlu am gyllid bob amser, rydym yn glir fod sicrhau atebion cynaliadwy i'r heriau sylweddol ar hyd y coridor trafnidiaeth hwn yn brif flaenoriaeth, a gallaf sicrhau'r Aelodau na wastreffir y buddsoddiad datblygu ers 2013 a bydd y comisiwn yn gwneud defnydd da ohono, gan sicrhau ei fod yn cael yr holl wybodaeth modelu trafnidiaeth, arolygon amgylcheddol a phob ffactor arall perthnasol ar draws y rhanbarth.
Rhaid imi ddweud wrth Aelodau na allai unrhyw un sydd wedi darllen yr adroddiad ddod i unrhyw gasgliad heblaw na ddylid ystyried y llwybr glas o gwbl. Cafodd y llwybr glas ei feirniadu'n hallt yn adroddiad yr arolygydd, ac nid wyf yn deall o gwbl sut y gallai Aelodau sy'n honni eu bod yn cefnogi argyfwng hinsawdd gefnogi'r llwybr glas, nac yn wir sut y gallai Aelodau sy'n gwrthwynebu gwario £1 biliwn ar y llwybr du gefnogi gwario £1 biliwn ar y llwybr glas. [Torri ar draws.] Fe ildiaf mewn munud, ond yn gyntaf, rwy'n dweud yn awr, er budd yr Aelod, os nad yw wedi cael cyfle i ddarllen yr adroddiad eto a phenderfyniadau'r arolygydd ynghylch y llwybr glas, ar dudalen 460 daeth i'r casgliad, am brisiau 2015, y byddai'r llwybr glas yn costio £838 miliwn yn hytrach na £350 miliwn, sy'n golygu y byddai prisiau 2019 yn sylweddol uwch. Ar yr un dudalen, mae'n amlinellu pam y byddai gan y llwybr glas gymhareb cost a budd negyddol neu isel iawn, mewn cyferbyniad â chymhareb cost a budd y llwybr du o 2:1. Ar dudalen 459, mae'n dweud y byddai'r llwybr glas yn annigonol, yn anghynaliadwy, y byddai'n parhau i losgi carbon y gellid ei osgoi a llygredd aer lleol, ac y byddai'r llwybr glas yn ddiffygiol iawn o ran lliniaru problemau'r draffordd, yn y tymor byr neu'n hirdymor, ac felly byddai'n anghynaliadwy. Dywedodd yr arolygydd hefyd am y llwybr glas y byddai wedi golygu adeiladu ar wibffordd drefol uchel yn agos at lle mae pobl yn byw a chreu baich pellach ar ffordd ddosbarthu bwysig. Byddai wedi achosi difrod ofnadwy i 3,600 o deuluoedd, ac ni ddylid bod wedi rhoi unrhyw ystyriaeth bellach i'r cynnig. Fe ildiaf.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you. I did, previously, promote at least wanting to see further consideration of the blue route. Having read the report, having gone along that route with Professor Stuart Cole, having spoken to more people in Newport and elsewhere about it, I am persuaded by many of the points that the inspector says, and I would like to put that on the record.
Diolch. Cyn hynny, fe hyrwyddais o leiaf yr awydd i weld y llwybr glas yn cael ei ystyried ymhellach. Wedi darllen yr adroddiad, ar ôl mynd ar hyd y llwybr hwnnw gyda'r Athro Stuart Cole, a siarad â mwy o bobl yng Nghasnewydd ac mewn mannau eraill am y peth, caf fy narbwyllo gan lawer o'r pwyntiau y mae'r arolygydd yn eu dweud, a hoffwn gofnodi hynny.
I'm very grateful to the Member, actually, because I think it is right that Members take time to digest what the inspector said about those alternatives because, quite clearly, the blue route should not be given any further consideration. And Members, if they read the report, and I do hope they will read the report, will retrieve any support that they've given to date for that particular solution. [Interruption.] Yes, of course.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelod, a dweud y gwir, oherwydd credaf ei bod yn briodol i'r Aelodau dreulio amser yn ystyried yr hyn a ddywedodd yr arolygydd am y dewisiadau amgen hynny, oherwydd mae'n gwbl amlwg na ddylid ystyried y llwybr glas ymhellach. Ac os yw'r Aelodau'n darllen yr adroddiad, ac rwy'n gobeithio y byddant yn darllen yr adroddiad, byddant yn ailfeddwl am unrhyw gefnogaeth a roddwyd ganddynt hyd yma i'r ateb penodol hwnnw. [Torri ar draws.] Cewch, wrth gwrs.
Could we also put on the record that there is no mention in our motion of supporting a blue route? I've long been of the opinion that there might have been something based around the blue route, but not the blue route itself, perhaps that would be worthy of investigation. To me, that still stands in terms of strengthening and building resilience into the road network. Not the blue route as—
A gawn ni gofnodi hefyd nad oes unrhyw sôn yn ein cynnig ynghylch cefnogi llwybr glas? Rwyf wedi credu ers talwm y gallai fod rhywbeth wedi'i seilio ar y llwybr glas, ond nid ar y llwybr glas ei hun, efallai y byddai'n werth ymchwilio i hynny. I mi, mae hwnnw'n dal i sefyll o ran cryfhau a datblygu cydnerthedd y rhwydwaith ffyrdd. Nid y llwybr glas fel—
I take the point that the Member states and I'm very pleased for his clarification. I was basing my comments on many previous speeches and declarations from your colleagues in support of the route that has been so roundly trashed in the inspector's report. But I have to say that, moving forward, we all need to recognise that there is deep frustration with the congestion issues on the M4 network, particularly around the Brynglas tunnels, and the impact that it has on Newport and the economy of south-east Wales. I can assure you this is a problem that we are determined to resolve.
We have some incredibly exciting and bold plans for public transport in Wales, from the £5 billion plan that we've developed through Transport for Wales for the new and transformational rail franchise and metro, to major legislation that will help to re-regulate the bus network, to the biggest investment we've ever made in active travel. There is a huge amount of exciting work taking place right across Wales and it will inspire, it will encourage, and it will enable modal shift, which is so very important.
I think Jayne Bryant's point about needing to avoid the cascading of high-carbon emitting buses when we introduce a new fleet of zero-emitting vehicles is very important. We'll use the bus services support grant to prevent this from happening and we will also look at developing a scrappage agreement with bus operators.
Dirprwy Lywydd, we are committed to resolving the congestion issues around the M4 as part of our ambitious plans for transport in Wales and I have confidence that the commission can take us forward in the shortest possible timescale to meet that need, but I'd finally make two points. First of all, I'd say this to Members—don't suggest people should change their modes of transport unless you're willing to change yours as well. And finally, for the three years that I've been in this role, I've been giving very serious thought to the free public transport model that some Members have recently been speaking about, but in order to reach the point where we could deliver this, we first need to legislate and we first need to introduce the reforms—those radical reforms that I've outlined in the White Paper. For that reason, I do hope that Members across this Chamber will support me in implementing those radical reforms and bringing forward that legislation.
Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud ac rwy'n falch iawn o gael ei eglurhad. Roeddwn yn seilio fy sylwadau ar lawer o areithiau a datganiadau blaenorol gan eich cyd-Aelodau'n cefnogi'r llwybr sydd wedi'i feirniadu mor hallt yn adroddiad yr arolygydd. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, wrth symud ymlaen, fod angen i bawb ohonom gydnabod bod yna rwystredigaeth fawr ynglŷn â phroblemau tagfeydd ar rwydwaith yr M4, yn enwedig o amgylch twnelau Bryn-glas, a'r effaith a gafodd ar Gasnewydd ac economi de-ddwyrain Cymru. Gallaf eich sicrhau bod hon yn broblem rydym yn benderfynol o'i datrys.
Mae gennym gynlluniau hynod o gyffrous a beiddgar ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, o'r cynllun £5 biliwn a ddatblygwyd gennym drwy Trafnidiaeth Cymru ar gyfer y fasnachfraint reilffyrdd a'r metro newydd a thrawsnewidiol, i ddeddfwriaeth fawr a fydd yn helpu i ailreoleiddio'r rhwydwaith bysiau, i'r buddsoddiad mwyaf a wnaethom erioed mewn teithio llesol. Mae llawer iawn o waith cyffrous yn digwydd ledled Cymru gyfan a bydd yn ysbrydoli, bydd yn annog, a bydd yn galluogi newid moddol, sydd mor bwysig.
Credaf fod pwynt Jayne Bryant ynglŷn â'r angen i osgoi llu o fysiau sy'n allyrru lefelau uchel o garbon pan gyflwynwn fflyd newydd o gerbydau di-allyriadau yn bwysig iawn. Byddwn yn defnyddio'r grant cynnal gwasanaethau bysiau i atal hyn rhag digwydd a byddwn hefyd yn edrych ar ddatblygu cytundeb sgrapio gyda gweithredwyr bysiau.
Ddirprwy Lywydd, rydym wedi ymrwymo i ddatrys problemau'r tagfeydd o amgylch y M4 fel rhan o'n cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru ac rwy'n ffyddiog y gall y comisiwn ein symud ymlaen cyn gynted ag y bo modd tuag at ddiwallu'r angen hwnnw, ond hoffwn wneud dau bwynt i orffen. Yn gyntaf oll, hoffwn ddweud hyn wrth yr Aelodau—peidiwch ag awgrymu y dylai pobl newid eu dulliau o deithio oni bai eich bod yn barod i newid eich dull chi hefyd. Ac yn olaf, am y tair blynedd y bûm yn y rôl hon, rwyf wedi bod yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r model trafnidiaeth gyhoeddus am ddim y mae rhai Aelodau wedi bod yn siarad amdano'n ddiweddar, ond er mwyn cyrraedd y pwynt lle gallem gyflawni hyn, yn gyntaf mae angen i ni ddeddfu ac yn gyntaf mae angen inni gyflwyno'r diwygiadau—y diwygiadau radical a amlinellais yn y Papur Gwyn. Am y rheswm hwnnw, rwy'n gobeithio y gwnaiff yr Aelodau ar draws y Siambr fy nghynorthwyo i weithredu'r diwygiadau radical hynny a chyflwyno'r ddeddfwriaeth honno.
Thank you. Can I now call on Rhun ap Iorwerth to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Rhun ap Iorwerth i ymateb i'r ddadl?
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and thank you to those who have participated.
Thanks to everybody who's taken part in the debate this afternoon. I've sensed real frustration this afternoon and, in fact, over the past week or so, and I share much of that frustration. I've heard frustration from a local Member that the pulling of the black route leaves an unresolved issue for her community. We've heard frustration about money wasted, about time wasted, indecision and lack of leadership. I certainly share that frustration. But whilst, yes, we can at this point—and it's more than that—look back, in a way, and ask how and why we ended up in this situation, we have to move forward now. I think this afternoon has been an opportunity—and there will be more, including a debate in Government time in a fortnight—for us to start thinking creatively about ways to address the issue. [Interruption.] Yes, certainly.
Diolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Rwyf wedi synhwyro gwir rwystredigaeth y prynhawn yma ac yn wir, dros yr wythnos neu ddwy ddiwethaf, ac rwy'n rhannu llawer o'r rhwystredigaeth honno. Rwyf wedi clywed rhwystredigaeth gan Aelod lleol fod cael gwared ar y llwybr du yn gadael problem heb ei datrys i'w chymuned. Rydym wedi clywed rhwystredigaeth ynghylch arian a wastraffwyd, am amser a wastraffwyd, diffyg penderfyniad a diffyg arweinyddiaeth. Yn sicr rwy'n rhannu'r rhwystredigaeth honno. Ond ar y pwynt hwn—ac mae'n fwy na hynny—er y gallwn edrych yn ôl, mewn ffordd, a gofyn sut a pham rydym yn y sefyllfa hon, rhaid inni symud ymlaen yn awr. Credaf fod y prynhawn yma wedi bod yn gyfle—a bydd rhagor, gan gynnwys dadl yn amser y Llywodraeth ymhen pythefnos—inni ddechrau meddwl yn greadigol am ffyrdd o fynd i'r afael â'r mater. [Torri ar draws.] Gwnaf, yn sicr.
Just very briefly, with those opportunities to look at innovative ways that we could release capacity on that very important M4 corridor, one way is to shift the massive growth that we now have in package transport up and down the country, coming from Bristol, Avon, but also west Wales as well. So, innovation such as the rail operations group, with their proposals to actually refurbish carriages, put 100 mph trains—not the old-fashioned, heavy industrial freight—and actually bringing on palleted goods onto vehicles and shifting them across the country. Things like that we should be pioneering in Wales.
Yn fyr iawn, gyda'r cyfleoedd hynny i edrych ar ffyrdd arloesol y gallem ryddhau capasiti ar goridor pwysig yr M4, un ffordd yw symud y cynnydd enfawr sydd gennym bellach mewn trafnidiaeth pecynnau i fyny ac i lawr y wlad, yn dod o Fryste, Avon, ond gorllewin Cymru yn ogystal. Felly, mae datblygiadau arloesol megis y grŵp gweithrediadau rheilffyrdd, gyda'u cynigion i adnewyddu cerbydau, wedi rhoi trenau 100 mya—nid y cerbydau nwyddau diwydiannol trwm hen ffasiwn—a gosod nwyddau ar baledau ar gerbydau a'u symud ar draws y wlad. Dylem fod yn arloesi gyda phethau felly yng Nghymru.
Thank you for the intervention. I shall be launching a leak inquiry immediately after this debate to find out who passed my speech on to you—[Laughter.]—because I was also going to be talking about that as an innovation, because it certainly is an innovation. We heard suggestions about moving light freight onto heavier freight road vehicles. That's a way of doing it. Another potentially more exciting way is exactly that—moving roll cage sized packages onto passenger-type trains that can be offloaded and loaded in stations, on platforms in our town and city centres. So, there are innovations, and a lot of the answers to what Wales will look like in 2050 aren't inventions that haven't yet been made—we already have the technology, we already have the innovations in place. [Interruption.] Yes, certainly.
Diolch am yr ymyriad. Byddaf yn lansio ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol yn syth ar ôl y ddadl hon i ddarganfod pwy roddodd fy araith i chi—[Chwerthin.]—oherwydd roeddwn innau hefyd yn mynd i siarad am hynny fel cam arloesol, oherwydd y mae'n sicr yn arloesol. Clywsom awgrymiadau ynglŷn â symud llwythi o nwyddau ysgafn ar gerbydau trymach ar gyfer cludo nwyddau. Mae honno'n ffordd o'i wneud. Ffordd arall bosibl, sy'n fwy cyffrous, yw gwneud yn union hynny—symud pecynnau maint cewyll rholio ar drenau teithwyr y gellir eu dadlwytho a'u llwytho mewn gorsafoedd, ar blatfformau yng nghanol ein trefi a'n dinasoedd. Felly, mae yna ddatblygiadau arloesol, ac mae llawer o'r atebion i'r hyn fydd Cymru yn 2050 yn ddyfeisiau sydd eisoes wedi'u creu—mae'r dechnoleg gennym eisoes, mae'r syniadau arloesol gennym eisoes ar waith. [Torri ar draws.] Yn sicr.
And talking about innovations, I know that you're very interested in the electric car revolution, and the electric car revolution and autonomous vehicles give an opportunity for getting more capacity out of our motorway network, because cars that can communicate with each other via computer actually don't need such great stopping distances. So, there are all sorts of things happening with the road network as well and cars in the future that would alleviate some of the congestion problems in Wales.
A sôn am ddatblygiadau arloesol, gwn fod gennych ddiddordeb mawr yn y chwyldro ceir trydan, ac mae'r chwyldro ceir trydan a cherbydau awtonomaidd yn rhoi cyfle i gael mwy o gapasiti ar ein rhwydwaith traffyrdd gan nad oes angen cymaint o bellter stopio ar geir sy'n gallu cyfathrebu â'i gilydd drwy gyfrifiadur. Felly, mae pob math o bethau'n digwydd gyda'r rhwydwaith ffyrdd yn ogystal â cheir yn y dyfodol a fyddai'n lliniaru rhai o'r problemau gyda thagfeydd yng Nghymru.
Indeed, this is very much a speech by committee and I'm glad that everybody's on the same page in terms of looking at all these innovations and solutions that are already out there.
Yn wir, mae hon yn araith gan bwyllgor i raddau helaeth iawn, ac rwy'n falch fod pawb yn cytuno mewn perthynas ag edrych ar yr holl ddatblygiadau ac atebion arloesol sydd eisoes ar gael.
What about car sharing?
Beth am rannu ceir?
Car shares have been listed, and, obviously, investing in public transport in a much deeper way than is currently planned, looking at how we investigate free public transport in order to use that incentive—the financial incentive to get people out of their cars. We've heard Professor Mark Barry recently talking about changing working times in different parts of the south-east Wales economy, so that people travel at different times. I was at Imperial Park, the industrial park on the west side of Newport this morning, and it struck me, as so often it does when I go to a business park, it was rammed with vehicles. It was rammed with vehicles, not just in the car parks of the factories and the business units, but all along the roads in, which tells me that something is wrong. People are not being persuaded or being offered different ways of getting to their workplace. So, the innovations are out there.
And we need to strike, I think, a very careful balance or a number of balances. We need to move swiftly but we can't move rashly. The commission that is being set up now, as we've heard from the Minister, will be looking at action that can be taken immediately, but, at the same time, we need right now to be planning for the longer term. We've got to have a focus on finding a response to that road-based issue that has driven this agenda—that is, traffic congestion on the M4 around Newport—but at the same time doing it in a way that takes a wider look at the transport landscape in the Newport area, yes, as a matter of priority, which hopefully we're making clear is important to us as a party, but also at a strategic Wales-wide level. And remembering that, of course, we do have potentially now a release of capital that was ready to go, but can be used on a wider strategic plan.
We mention in our motion a rapid development of strategy. Again, rapid development of strategy, yes, but not a knee-jerk sticking plaster-type plan. I'll certainly give way.
Mae rhannu ceir wedi'i restru, ac yn amlwg, mae buddsoddi mewn trafnidiaeth gyhoeddus mewn ffordd lawer dyfnach na'r hyn a gynllunnir ar hyn o bryd, gan edrych ar y modd yr ymchwiliwn i drafnidiaeth gyhoeddus am ddim er mwyn defnyddio'r cymhelliad hwnnw—y cymhelliad ariannol i ddenu pobl allan o'u ceir. Rydym wedi clywed yr Athro Mark Barry yn sôn yn ddiweddar am newid amserau gwaith mewn gwahanol rannau o economi de-ddwyrain Cymru, fel bod pobl yn teithio ar wahanol adegau. Roeddwn yn Imperial Park, y parc diwydiannol ar ochr orllewinol Casnewydd y bore yma, ac fe'm trawodd, fel y mae'n gwneud mor aml pan fyddaf yn mynd i barc busnes, ei fod yn llawn o gerbydau. Roedd yn orlawn o gerbydau, nid ym meysydd parcio'r ffatrïoedd a'r unedau busnes yn unig, ond ar hyd y ffyrdd i mewn i gyd, sy'n dweud wrthyf fod rhywbeth o'i le. Nid yw pobl yn cael eu perswadio nac yn cael cynnig ffyrdd gwahanol o gyrraedd eu gweithle. Felly, mae'r datblygiadau arloesol yn bodoli.
Ac yn fy marn i mae angen i ni daro cydbwysedd gofalus iawn neu sawl cydbwysedd. Mae angen i ni symud yn gyflym ond ni allwn symud yn fyrbwyll. Bydd y comisiwn sy'n cael ei sefydlu yn awr, fel y clywsom gan y Gweinidog, yn edrych ar gamau y gellir eu cymryd ar unwaith, ond ar yr un pryd, mae angen inni gynllunio yn awr ar gyfer y tymor hwy. Rhaid inni ganolbwyntio ar ddod o hyd i ateb i'r broblem ar y ffordd sydd wedi ysgogi'r agenda hon—sef tagfeydd traffig ar yr M4 o amgylch Casnewydd—ond gan ei wneud mewn ffordd sy'n edrych yn ehangach ar yr un pryd ar y tirlun trafnidiaeth yn ardal Casnewydd, ie, fel blaenoriaeth, a gobeithio ein bod yn dweud yn glir fod hynny'n bwysig i ni fel plaid, ond hefyd ar lefel strategol ledled Cymru. Ac o gofio wrth gwrs fod gennym gyfalaf posibl bellach a oedd yn barod i'w ddefnyddio, ond y gellir ei ddefnyddio ar gynllun strategol ehangach.
Rydym yn sôn yn ein cynnig am ddatblygu strategaeth yn gyflym. Unwaith eto, datblygu strategaeth yn gyflym, ie, ond nid cynllun difeddwl nad yw'n ddim mwy na phlastr. Yn sicr, fe ildiaf.
Can I just take this opportunity to say—and I know the Member will be keen for me to reiterate this point—that not all of the money that was allocated to the black route is available for a road-based solution or for interventions purely on the M4? Because, of course, one of the reasons why the First Minister decided to not grant the orders was because it would have drawn capital from other social infrastructure. So, I think it's just important that we recognise that all of that money that would have gone into the M4 relief road would have led to fewer hospitals being built, fewer houses being built. And so it's important that we take forward that social infrastructure alongside any investment in the road.
A gaf fi fanteisio ar y cyfle hwn i ddweud—a gwn y bydd yr Aelod yn awyddus i mi ailadrodd y pwynt hwn—nad yw'r holl arian a ddyrannwyd i'r llwybr du ar gael ar gyfer ateb yn seiliedig ar ffyrdd nac ar gyfer ymyriadau ar yr M4 yn unig? Oherwydd, wrth gwrs, un o'r rhesymau pam y penderfynodd y Prif Weinidog beidio â chytuno i'r gorchmynion oedd oherwydd y byddai wedi tynnu cyfalaf oddi wrth seilwaith cymdeithasol arall. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod y byddai'r holl arian a fyddai wedi mynd tuag at ffordd liniaru'r M4 wedi arwain at adeiladu llai o ysbytai, adeiladu llai o dai. Ac felly mae'n bwysig ein bod yn bwrw ymlaen â'r seilwaith cymdeithasol ochr yn ochr ag unrhyw fuddsoddiad yn y ffordd.
Yes, and it's a fair point to make, but we also have to be aware and remember that we were willing to consider spending a significant amount of money on a single scheme, otherwise it would have been killed dead a long, long time ago. We have to now be brave and look at ways that we can use, again, significant investment in looking at the issues in the south-east of Wales plus more wide strategic planning Wales-wide.
I think most points have already been made, so I'll wrap up by saying that, you know, the clock really is ticking now and it's time to be creative. I think we should be looking now to be creative in delivering for Newport and the south-east of Wales, but I genuinely believe that, by providing a response to an issue in Newport and the area, that city can be a pathfinder, a groundbreaker, if you like, for the whole of Wales, and it'll be the people of Newport and the south-east of Wales who will perhaps benefit first from a new drive that has been allowed by the cancelling of the black route towards a new way of providing transport and a new way of thinking about transport and how we get around this country of ours. Thank you.
Ie, ac mae'n bwynt teg i'w wneud, ond rhaid inni fod yn ymwybodol hefyd a chofio ein bod wedi bod yn barod i ystyried gwario swm sylweddol o arian ar un cynllun, neu fel arall byddai wedi cael ei ddiystyru amser maith yn ôl. Rhaid inni fod yn ddewr yn awr ac edrych ar ffyrdd y gallwn ddefnyddio buddsoddiad sylweddol unwaith eto wrth edrych ar y problemau yn ne-ddwyrain Cymru yn ogystal â chynllunio strategol ehangach ledled Cymru.
Rwy'n meddwl bod y rhan fwyaf o'r pwyntiau wedi eu gwneud yn barod, felly rwyf am orffen drwy ddweud, wyddoch chi, fod y cloc yn tician yn awr ac mae'n bryd bod yn greadigol. Credaf y dylem fod yn edrych ar fod yn greadigol yn awr wrth ddarparu ar gyfer Casnewydd a de-ddwyrain Cymru, ond rwy'n credu o ddifrif, drwy ddarparu ymateb i broblem yng Nghasnewydd a'r cyffiniau, y gall y ddinas honno fraenaru'r tir, torri tir newydd os mynnwch, i Gymru gyfan, a phobl Casnewydd a de-ddwyrain Cymru fydd yn elwa'n gyntaf o bosibl o ymgyrch newydd a ganiatawyd drwy ganslo'r llwybr du tuag at ffordd newydd o ddarparu trafnidiaeth a ffordd newydd o feddwl am drafnidiaeth a sut y teithiwn o amgylch ein gwlad. Diolch.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion without the amendments. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we will defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb y gwelliannau. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly gohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2 a 3 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2 and 3 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Item 7 on our agenda this afternoon is the Welsh Conservatives debate on reducing plastic waste, and I call on Andrew R.T. Davies to move the motion.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar leihau gwastraff plastig, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i wneud y cynnig.
Cynnig NDM7065 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y pwysigrwydd cynyddol y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei roi ar leihau gwastraff plastig.
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gryfhau cadwyni cyflenwi yng Nghymru er mwyn atal 'llygredd amgylcheddol' rhag cael ei allforio i drydydd gwledydd a chadw ymddiriedaeth y cyhoedd.
3. Yn credu y dylai Llywodraeth Cymru ddefnyddio ei phwerau i gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU a chenhedloedd datganoledig eraill i gymryd camau i helpu i ddileu gwastraff plastig y gellir ei osgoi drwy hefyd:
a) gwahardd cyflenwi gwellt plastig, gan eithrio unigolion ag anableddau;
b) atal y cyflenwad o ffyn cotwm â choesau plastig, ac eithrio at ddefnydd gwyddonol; ac
c) gwahardd trowyr diodydd.
Motion NDM7065 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the growing importance that the Welsh public places on reducing plastic waste.
2. Calls on the Welsh Government to strengthen supply chains in Wales to prevent the export of ‘environmental pollution’ to third countries and retain public confidence.
3. Believes the Welsh Government should use its powers to introduce a deposit return scheme for drinks containers.
4. Calls on the Welsh Government to work with the UK Government and other devolved nations to take steps to help eliminate avoidable plastic waste by also:
a) banning the supply of plastic straws, exempting individuals with disabilities;
b) preventing the supply of plastic-stemmed cotton buds except for scientific use; and
c) banning drinks stirrers.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer, it's a pleasure to move the motion this afternoon that is laid in the name of Darren Millar. We are really in the twilight zone for a Wednesday afternoon, but I'm pleased to see that Members from all parties have stayed for the debate this afternoon. If I can just deal with the amendments first, and then I'll move into the substantive part of my speech.
Sadly, the Government have reverted to form and got a 'delete all' amendment down. I'm not quite sure why our whole motion needs to be deleted, and then you take two points of that motion and insert them into your amendment. That does seem slightly bizarre to me. On the Plaid amendments, we'll happily support the first of Plaid's amendments, and on the second we'll be abstaining, not because we disagree with that amendment but because we are unsure whether the technology is there to actually deliver on that aspiration. If, in the Plaid spokesperson's points this afternoon, you can convince us of that then we'll happily support accordingly, but at the moment we don't think the technology is there to move it along.
So, moving on, today's motion states that this is an issue that is wholeheartedly resonating with the Welsh public and one that they are placing a growing importance on us as politicians to tackle. Latest polling shows that an overwhelming majority of the public are concerned about the use of plastic and, in part, that has been sparked by David Attenborough's brilliant, illuminating Blue Planet series, which has served to highlight the ever-increasing detrimental impact that plastic litter is having on our natural environment.
You only have to look a stone's throw away from Cardiff Bay itself to sadly see the significant levels of plastic that are entering our marine environment, and it is clear that, as politicians, we have a duty to act. Indeed, a study by Cardiff University found that one in every two insects in the river Taff system contained microplastics, and there is evidence that these microplastic particles are being ingested by river birds. We can be in no doubt that plastic is wreaking havoc on our environment, having a terrible impact on animals and wildlife and degrading our most precious habitats.
And it is not only isolated to marine life. It is also having a detrimental impact on our streets and our neighbourhoods. It is absolutely vital that we act now to tackle this threat and curb the millions of plastic bottles that we find discarded each day and not sent for recycling. We need to educate and deliver a huge change in the behaviour and habits of people. Without urgent action to cut demand, it is estimated that 34 billion tonnes of plastic will have been manufactured globally by 2050.
The shelf-life of plastics means that they can last for centuries in landfill or else end up as litter in the natural environment. In turn, this can pollute soils, rivers and oceans and harm the creatures that inhabit them. It is in the fish were eating; it is even in the bottled water we're drinking. Estimates vary, but the Canal and River Trust and Coventry University estimate that 14 million pieces of plastic end up in British rivers and canals each year, with around 0.5 million items of plastic being carried into the ocean.
I think we all agree in this Chamber that a key part of our mission as AMs is to leave the environment and our country in a better state than we found it. At UK level, the Conservative Government has made great strides in tackling the scourge of plastics, through its 25-year environmental plan, which has brought forward important measures, such as the ban on microbeads in personal care and cosmetic products, and a ban on plastic straws, stirrers and cotton buds. And whilst there is a good level of co-operation between the two Governments on these issues, it's clear that, in Wales, we can be doing more.
As highlighted yesterday by the latest member of the opposition ranks, the Member for Blaenau Gwent, who sadly isn't with us today, who said that Wales seemed to be struggling in this particular policy area of late, and we could and should be far more ambitious. Because whilst I am a supporter of the UK Government's achievements on policy platforms, I want to see Wales leading from the front on this issue, and, at the moment, we're behind the curve, not just the rest of the UK, but other countries across the globe, in tackling this issue.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, mae'n bleser gennyf wneud y cynnig hwn y prynhawn yma a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Rydym yn y cyfnos ar brynhawn dydd Mercher, ond rwy'n falch o weld bod Aelodau o bob plaid wedi aros ar gyfer y ddadl y prynhawn yma. Os caf ymdrin â'r gwelliannau yn gyntaf, yna fe symudaf at brif ran fy araith.
Yn anffodus, mae'r Llywodraeth wedi dychwelyd at ei harfer o ffurfio gwelliant 'dileu popeth'. Nid wyf yn hollol siŵr pam y mae angen dileu ein cynnig cyfan, ac yna rydych yn cymryd dau bwynt o'r cynnig hwnnw ac yn eu mewnosod yn eich gwelliant. Mae hynny'n ymddangos braidd yn rhyfedd i mi. Ar welliannau Plaid Cymru, rydym yn hapus i gefnogi'r cyntaf o welliannau Plaid Cymru, a byddwn yn ymatal ar yr ail, nid am ein bod yn anghytuno â'r gwelliant hwnnw ond am ein bod yn ansicr a yw'r dechnoleg yno i gyflawni'r dyhead hwnnw mewn gwirionedd. Os gallwch ein hargyhoeddi o hynny ym mhwyntiau llefarydd Plaid Cymru y prynhawn yma, byddwn yn hapus i'w gefnogi, ond ar hyn o bryd nid ydym yn credu bod y dechnoleg yno i'w symud yn ei flaen.
Felly, i symud ymlaen, mae'r cynnig heddiw'n dweud bod hwn yn fater sy'n ennyn sylw'r cyhoedd yng Nghymru ac yn un y mae'n rhoi pwysau cynyddol arnom ni fel gwleidyddion i fynd i'r afael ag ef. Dengys yr arolygon barn diweddaraf fod mwyafrif llethol o'r cyhoedd yn pryderu am y defnydd o blastig ac yn rhannol, cafodd hynny ei sbarduno gan gyfres wych ac addysgiadol Blue Planet David Attenborough, sydd wedi tynnu sylw at effaith gynyddol niweidiol sbwriel plastig ar ein hamgylchedd naturiol.
Yn anffodus, nid oes ond rhaid ichi edrych dafliad carreg o Fae Caerdydd ei hun i weld y lefelau sylweddol o blastig sy'n mynd i mewn i'n hamgylchedd morol, ac mae'n amlwg, fel gwleidyddion, fod gennym ddyletswydd i weithredu. Yn wir, canfu astudiaeth gan Brifysgol Caerdydd fod un o bob dau o bryfed yn system afon Taf yn cynnwys microblastigion, a cheir tystiolaeth fod y gronynnau microblastig hyn yn cael eu llyncu gan adar afon. Ni all fod unrhyw amheuaeth fod plastig yn achosi hafoc yn ein hamgylchedd, yn cael effaith ofnadwy ar anifeiliaid a bywyd gwyllt ac yn diraddio ein cynefinoedd mwyaf gwerthfawr.
Ac nid yw'n gyfyngedig i fywyd morol. Mae hefyd yn cael effaith andwyol ar ein strydoedd a'n cymdogaethau. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gweithredu yn awr i fynd i'r afael â'r bygythiad hwn ac i leihau'r miliynau o boteli plastig y gwelwn yn cael eu taflu bob dydd heb eu hanfon i'w hailgylchu. Mae angen i ni addysgu a sicrhau newid mawr yn ymddygiad ac arferion pobl. Heb weithredu ar frys i leihau'r galw, amcangyfrifir y bydd 34 biliwn o dunelli o blastig wedi cael ei gynhyrchu yn fyd-eang erbyn 2050.
Golyga oes silff plastigion y gallant bara am ganrifoedd mewn safleoedd tirlenwi neu fel arall, fel sbwriel yn yr amgylchedd naturiol. Yn ei dro, gall lygru priddoedd, afonydd a chefnforoedd a niweidio'r creaduriaid sy'n byw ynddynt. Mae yn y pysgod a fwytawn; mae hyd yn oed yn y dŵr potel rydym yn ei yfed. Mae'r amcangyfrifon yn amrywio, ond mae'r Ymddiriedolaeth Camlesi ac Afonydd a Phrifysgol Coventry yn amcangyfrif bod 14 miliwn o ddarnau o blastig yn cyrraedd afonydd a chamlesi Prydain bob blwyddyn, gydag oddeutu 0.5 miliwn o eitemau o blastig yn cael eu cario i'r cefnfor.
Credaf ein bod i gyd yn cytuno yn y Siambr hon mai rhan allweddol o'n cenhadaeth fel ACau yw gadael yr amgylchedd a'n gwlad mewn cyflwr gwell. Ar lefel y DU, mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi cymryd camau breision i fynd i'r afael â phla plastigion, drwy ei chynllun amgylcheddol 25 mlynedd, sydd wedi cyflwyno mesurau pwysig, megis y gwaharddiad ar ficrobelenni mewn cynhyrchion gofal personol a chynnyrch coluro, a gwaharddiad ar wellt plastig, trowyr diodydd a ffyn cotwm. Ac er bod lefel dda o gydweithredu rhwng y ddwy Lywodraeth ar y materion hyn, mae'n amlwg y gallwn fod yn gwneud mwy yng Nghymru.
Fel yr amlygwyd ddoe gan yr aelod diweddaraf o rengoedd y gwrthbleidiau, yr Aelod dros Flaenau Gwent, nad yw gyda ni heddiw yn anffodus, a ddywedodd ei bod yn ymddangos bod Cymru'n cael trafferth yn y maes polisi penodol hwn yn ddiweddar, ac y gallem ac y dylem fod yn llawer mwy uchelgeisiol. Oherwydd er fy mod yn cefnogi cyflawniadau Llywodraeth y DU ar lwyfannau polisi, rwyf am weld Cymru yn arwain o'r blaen ar y mater hwn, ac ar hyn o bryd, rydym ar ei hôl hi yn mynd i'r afael â'r broblem, nid yn unig o gymharu â gweddill y DU, ond o gymharu â gwledydd eraill ar draws y byd.
Canada, for one, announced this week that it will aim to ban harmful single-use plastics by 2021. To its credit—and I don't say this often—the Welsh Government has delivered some impressive recycling rates in Wales, all but for the first time in 2017-18, the total amount of recycled waste actually decreased. And, of course, Wales did take the lead on introducing the plastic bag carrier charge in 2011, but I think it is fair to say that these innovative policies have been somewhat lacking of late. Whether this is a capacity or leadership issue, that is one for the Government to answer, but it is clear to many that we need to up our game here in Wales, and that's not just the responsibility of the environment department, but all Government departments.
Only yesterday, I received a note from a constituent who was alarmed at the high level of plastic waste currently witnessed across the Welsh health service, for example. We need to join up the approach right across Government with dedicated targets and strategies that leave no stone unturned. And why is that? Because plastic waste is escaping into our environment at a phenomenal rate of knots. It degrades into microplastics and this is then easily absorbed into the natural environment. The impact that this has on our wildlife, ecosystems and human health is poorly understood. We have dangerous and negative consequences for people and nature here in Wales.
This shows that we must do all we can to lower the consumption of single-use plastics as we look to improve Wales's natural environment and lessen the impact of human activity on our planet. And that starts with strengthening our supply chains here in Wales to prevent the export of environmental pollution to third countries and retain public confidence.
You might have seen on Monday BBC's documentary with Hugh Fearnley-Whittingstall, War on Plastic with Hugh and Anita. That uncovered shocking evidence of recyclable plastic waste from Wales that had been exported for recycling but had, in fact, been dumped in Malaysia. Amongst a raft of items from the UK, footage from the documentary showed that recycling bags from Rhondda Cynon Taf were part of the dumped waste, which, of course, brings into question the Welsh Government's supply chain and procurement strategy. A 20 ft-high pile of plastic waste in Malaysia that has been exported from other countries is a travesty and clearly unacceptable, and shows we are not dealing with our waste appropriately. The issue of the exportation of environmental pollution has been exacerbated by Malaysia sending back almost 3,000 metric tonnes of non-recyclable plastic waste to its place of origin, including the UK, whilst China has recently banned the importation of plastic waste for recycling due to environmental problems caused by the contaminated waste.
It is paramount that the public has confidence in the waste management systems and that waste produced in Wales is dealt with responsibly and that waste being sent for recycling is actually being recycled. That's not too big an ambition, surely. The Welsh Government's circular economy fund is a welcome step, but like a number of announcements from your benches of late, we are lacking a significant amount of detail on how it will be implemented, monitored and assessed.
Circular economy experts, WRAP Cymru, have made a number of recommendations that aim to create greater, greener transparency in the supply chain. These include achieving a fourfold growth in reprocessing capacity to around 200,000 tonnes per annum and encouraging manufacturers and importers to report how much virgin plastic and recycled plastic they use within their processes. In their view, this will reduce plastic waste exported outside of Wales for recycling to 25 per cent. As such, on these benches, we want to see the Welsh Government focus on creating a circular supply chain that places sustainability and the environment at the core of the supply chain processes, retaining materials and products, and ensuring that they're reused to limit the amount of natural resources used and carbon emissions produced. Furthermore, the exportation of waste must be limited to prevent the exportation of environmental pollution to other countries, which reduces attempts in Wales to create a greener, more equal society. This strategy should outline steps to reduce waste creation within the supply chain, promote more sustainable supply chain processes, and reduce the exportation of waste and other environmental issues to restore public confidence.
As Welsh Conservatives, I am proud of the fact that we led way back in 2015, calling for a bottle deposit-return scheme. Regrettably, some four years on, we haven't seen as much progress in this area as we'd like to have seen, and on these benches, it is now imperative that the Government come forward with greater ambition. We need to move away from being the throwaway society and clean up our streets and environment, our beaches and our rivers. A deposit-return scheme will have a widescale impact on increasing recycling rates, reducing emissions and helping to reduce the unsustainable exploitation of natural resources and materials. And I hope the Welsh Government will continue to work with colleagues in Westminster and other devolved parliaments and assemblies to help eliminate avoidable waste by also ensuring the ban on the supply of plastic straws, but exempting individuals with disabilities; preventing the supply of plastic-stem cotton buds, except for scientific use; and banning drink stirrers. As a Conservative, the word 'ban' often gives me the shivers, but we are reaching a breaking point.
We can no longer tinker around the edges. Urgent and decisive action is needed from the Government to tackle plastic pollution and protect our environment. We need to lead and we need to take the public with us, and large public bodies and industry need to buy into this. Plastic items are often used for just a few minutes but take hundreds of years to break down, ending up in our seas and our oceans and harming our precious marine life. We can no longer do nothing. So, I call on Members to support the motion before them this evening and support what we are seeking to do, which is hand on a better environment to the next generation than we inherited.
Cyhoeddodd Canada yr wythnos hon y bydd yn anelu i wahardd plastigion untro niweidiol erbyn 2021. Er clod iddi—ac nid wyf yn aml yn dweud hyn—mae Llywodraeth Cymru wedi sicrhau rhai cyfraddau ailgylchu trawiadol yng Nghymru, ond am y tro cyntaf yn 2017-18, gostyngodd cyfanswm y gwastraff a ailgylchwyd mewn gwirionedd. Ac wrth gwrs, fe wnaeth Cymru gymryd yr awenau drwy gyflwyno'r tâl am fagiau siopa plastig yn 2011, ond credaf ei bod yn deg dweud bod y polisïau arloesol hyn wedi bod braidd yn brin yn ddiweddar. Y Llywodraeth sy'n gwybod p'un a yw'n fater sy'n ymwneud â gallu neu arweinyddiaeth, ond mae'n amlwg i lawer fod angen inni wella yma yng Nghymru, ac nid cyfrifoldeb adran yr amgylchedd yn unig yw hynny, ond holl adrannau'r Llywodraeth.
Ddoe ddiwethaf, cefais nodyn gan etholwr a oedd wedi dychryn ynglŷn â'r lefel uchel o wastraff plastig a welir ar hyn o bryd ar draws y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, er enghraifft. Mae angen i ni gydgysylltu'r dull o weithredu ar draws y Llywodraeth gyda thargedau a strategaethau pwrpasol nad ydynt yn gadael dim heb ei wneud. A pham hynny? Oherwydd bod gwastraff plastig yn dianc i'n hamgylchedd yn gyflym iawn. Mae'n diraddio'n ficroblastigion a chaiff hyn ei amsugno'n hawdd wedyn i'r amgylchedd naturiol. Ni cheir dealltwriaeth dda o'r effaith a gaiff hyn ar ein bywyd gwyllt, ein hecosystemau a'n hiechyd dynol. Mae'r canlyniadau'n beryglus a negyddol i bobl a natur yma yng Nghymru.
Dengys hyn fod yn rhaid i ni wneud popeth a allwn i leihau'r defnydd o blastigion untro wrth i ni geisio gwella amgylchedd naturiol Cymru a lleihau effaith gweithgarwch dynol ar ein planed. Ac mae hynny'n dechrau gyda chryfhau ein cadwyni cyflenwi yma yng Nghymru er mwyn atal llygredd amgylcheddol rhag cael ei allforio i drydydd gwledydd a chadw hyder y cyhoedd.
Efallai eich bod wedi gweld rhaglen ddogfen y BBC ddydd Llun gyda Hugh Fearnley-Whittingstall, War on Plastic with Hugh and Anita. Datgelodd dystiolaeth frawychus am wastraff plastig ailgylchadwy o Gymru a oedd wedi'i allforio i'w ailgylchu ond a gafodd ei ddympio ym Malaysia mewn gwirionedd. Ymhlith llu o eitemau o'r DU, dangosodd darllediadau o'r rhaglen ddogfen fod bagiau ailgylchu o Rondda Cynon Taf yn rhan o'r gwastraff a gafodd ei ddympio, sydd wrth gwrs yn codi cwestiynau ynglŷn â chadwyn gyflenwi a strategaeth gaffael Llywodraeth Cymru. Mae pentwr o wastraff plastig 20 troedfedd o uchder ym Malaysia sydd wedi'i allforio o wledydd eraill yn warth ac yn amlwg yn annerbyniol, ac mae'n dangos nad ydym yn trin ein gwastraff yn briodol. Gwaethygwyd mater allforio llygredd amgylcheddol gan y ffaith bod Malaysia yn anfon bron i 3,000 tunnell fetrig o wastraff plastig na ellir ei ailgylchu yn ôl i'r lle y tarddodd ohono, gan gynnwys y DU, tra bod Tsieina wedi gwahardd mewnforio gwastraff plastig i'w ailgylchu yn ddiweddar oherwydd problemau amgylcheddol a achosir gan y gwastraff halogedig.
Mae'n hollbwysig fod gan y cyhoedd hyder yn y systemau rheoli gwastraff a bod gwastraff a gynhyrchir yng Nghymru yn cael ei drin mewn ffordd gyfrifol a bod gwastraff sy'n cael ei anfon i'w ailgylchu yn cael ei ailgylchu mewn gwirionedd. Does bosibl fod hwnnw'n uchelgais rhy fawr. Mae cronfa economi gylchol Llywodraeth Cymru yn gam i'w groesawu, ond fel nifer o gyhoeddiadau o'ch meinciau yn ddiweddar, ni chawn lawer iawn o fanylion ynglŷn â sut y caiff ei weithredu, ei fonitro a'i asesu.
Mae arbenigwyr ar yr economi gylchol, WRAP Cymru, wedi gwneud nifer o argymhellion gyda'r nod o greu mwy o dryloywder gwyrddach yn y gadwyn gyflenwi. Mae'r rhain yn cynnwys sicrhau bod cynnydd pedwarplyg yn y capasiti ailbrosesu i oddeutu 200,000 tunnell y flwyddyn ac annog gweithgynhyrchwyr a mewnforwyr i ddweud faint o blastig newydd neu blastig wedi'i ailgylchu y maent yn ei defnyddio yn eu prosesau. Yn eu barn hwy, bydd hyn yn lleihau'r gwastraff plastig a allforir y tu allan i Gymru i'w ailgylchu i 25 y cant. Fel y cyfryw, ar y meinciau hyn, rydym am weld Llywodraeth Cymru'n canolbwyntio ar greu cadwyn gyflenwi gylchol sy'n gosod cynaliadwyedd a'r amgylchedd wrth wraidd prosesau'r gadwyn gyflenwi, gan gadw deunyddiau a chynhyrchion, a sicrhau eu bod yn cael eu hailddefnyddio i gyfyngu ar faint o adnoddau naturiol a ddefnyddir a'r allyriadau carbon a gynhyrchir. Ar ben hynny, rhaid cyfyngu ar allforio gwastraff er mwyn atal llygredd amgylcheddol rhag cael ei allforio i wledydd eraill, sy'n lleihau ymdrechion yng Nghymru i greu cymdeithas fwy gwyrdd a chyfartal. Dylai'r strategaeth hon amlinellu camau i leihau'r gwastraff a grëir yn y gadwyn gyflenwi, hyrwyddo prosesau mwy cynaliadwy yn y gadwyn gyflenwi, a lleihau'r broses o allforio gwastraff a materion amgylcheddol eraill er mwyn adfer hyder y cyhoedd.
Fel Ceidwadwyr Cymreig, rwy'n falch o'r ffaith ein bod wedi arwain y ffordd yn ôl yn 2015, gan alw am gynllun dychwelyd blaendal ar boteli. Yn anffodus, tua phedair blynedd yn ddiweddarach, nid ydym wedi gweld cymaint o gynnydd yn y maes hwn ag yr hoffem fod wedi'i weld, ac ar y meinciau hyn, mae bellach yn hanfodol fod y Llywodraeth yn dangos mwy o uchelgais. Mae angen i ni newid o fod yn gymdeithas wastraffus a glanhau ein strydoedd a'n hamgylchedd, ein traethau a'n hafonydd. Bydd cynllun dychwelyd blaendal yn effeithio'n eang ar gynyddu cyfraddau ailgylchu, lleihau allyriadau a helpu i leihau defnydd anghynaliadwy o adnoddau a deunyddiau naturiol. Ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru'n parhau i weithio gyda chydweithwyr yn San Steffan a'r seneddau a chynulliadau datganoledig eraill i helpu i ddileu gwastraff y gellir ei osgoi drwy sicrhau gwaharddiad ar gyflenwi gwellt plastig, ond gan eithrio unigolion sydd ag anableddau; atal y cyflenwad o ffyn cotwm plastig, ac eithrio at ddefnydd gwyddonol; a gwahardd trowyr diodydd. Fel Ceidwadwr, mae'r gair 'gwaharddiad' yn gyrru ias i lawr fy nghefn, ond rydym yn cyrraedd pwynt na ellir troi nôl ohono.
Ni allwn dincran o gwmpas yr ymylon mwyach. Mae angen i'r Llywodraeth weithredu ar frys ac yn bendant i fynd i'r afael â llygredd plastig a diogelu ein hamgylchedd. Mae angen inni arwain ac mae angen inni fynd â'r cyhoedd gyda ni, ac mae angen i gyrff cyhoeddus mawr a diwydiant gefnogi hyn. Yn aml, ni chaiff eitemau plastig eu defnyddio am fwy nag ychydig funudau'n unig, ond maent yn cymryd cannoedd o flynyddoedd i ddadelfennu, gan gyrraedd ein moroedd a'n cefnforoedd a niweidio ein bywyd morol gwerthfawr. Ni allwn fodloni ar wneud dim bellach. Felly, galwaf ar yr Aelodau i gefnogi'r cynnig sydd ger eu bron heno a chefnogi'r hyn y ceisiwn ei wneud, sef trosglwyddo amgylchedd gwell i'r genhedlaeth nesaf na'r un a etifeddwyd gennym.
I have selected the three amendments to the motion. I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government to move formally amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans.
Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi’r canlynol yn ei le:
1. Yn cydnabod y pwysigrwydd cynyddol y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei roi ar leihau gwastraff plastig.
2. Yn cydnabod bod Cymru ar flaen y gad yn y DU gyda’r cyfraddau ailgylchu gwastraff trefol presennol yn 62.7 y cant.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gryfhau cadwyni cyflenwi yng Nghymru er mwyn atal 'llygredd amgylcheddol' rhag cael ei allforio i drydydd gwledydd a chadw ymddiriedaeth y cyhoedd.
4. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau’r cyflenwad o boteli plastig untro yng Nghymru, gan gynnwys menter Cenedl Ail-lenwi.
5. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar gynigion ar gyfer cyflwyno cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd ac yn credu y dylai Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gall gyflwyno cynllun o’r fath.
6. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i gyfyngu ar wellt yfed plastig a gwahardd trowyr diodydd plastig a ffyn cotwm yng Nghymru, yn unol â chyfarwyddyd yr Undeb Ewropeaidd ar blastig untro, ynghyd â chyllyll a ffyrc a phlatiau plastig; cynhwysyddion bwyd a diod polystyren ehangedig, a ffyn balwnau.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
1. Recognises the growing importance that the Welsh public places on reducing plastic waste.
2. Acknowledges that Wales is leading the way in the UK with current municipal recycling rates at 62.7 per cent.
3. Calls on the Welsh Government to strengthen supply chains in Wales to prevent the export of ‘environmental pollution’ to third countries and retain public confidence.
4. Welcomes the Welsh Government’s commitment to reducing single use plastic bottles in Wales, including the Re-Fill Nation initiative.
5. Notes that the Welsh Government is continuing to work with the UK Government on proposals for introducing a deposit return scheme and believes the Welsh Government should explore how it could introduce such a scheme.
6. Recognises that the Welsh Government is committed to restricting the availability of plastic straws and banning drink stirrers and cotton buds in Wales, in line with the European Union’s single-use plastic directive, along with plastic cutlery, plates; expanded polystyrene food and drinks containers, and balloon sticks.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Formally.
Yn ffurfiol.
Thank you. Can I call on Dai Lloyd to move amendments 2 and 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth? Dai.
Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? Dai.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio ei phwerau i ddiweddaru canllawiau cynllunio gwyliau a thrwyddedu er mwyn cael gwared â phlastigau untro.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am wahardd deunydd pacio bwyd plastig na ellir ei ailgylchu neu nad yw'n fioddiraddiadwy, a fyddai'n cynnwys deunydd pacio polystyren a ffilm blastig.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to use its powers to update festival planning and licencing guidelines to eliminate single-use plastics.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls for a ban on plastic food packaging which isn’t recyclable or biodegradable, which would include polystyrene and plastic film packaging.
Cynigiwyd gwelliannau 2 a 3.
Amendments 2 and 3 moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, ac mae’n bleser bod yn rhan o’r ddadl bwysig yma ar blastigau ar ôl agoriad da iawn yn fanna gan Andrew R.T. Davies. Wrth gwrs, fel plaid, rydym ni’n edrych i gyfoethogi’r cynnig gerbron gyda dau welliant. Mae'r cyntaf yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio’i phwerau i ddiweddaru canllawiau cynllunio gwyliau a thrwyddedu er mwyn cael gwared â phlastigau untro. A’r ail welliant ydy, eto, ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig sydd yn galw am wahardd deunydd pacio bwyd plastig na ellir ei ailgylchu neu nad yw’n fioddiraddiadwy a fyddi’n cynnwys deunydd pacio polystyren a ffilm blastig yn ogystal—galw am wahardd y rheini a phlastigau untro.
Achos mae yna her sylweddol. Ac, wrth gwrs, mae Andrew, fel minnau, yn aelod o’r pwyllgor newid hinsawdd sydd newydd gyhoeddi adroddiad yr wythnos yma, a dweud y gwir—y pwyllgor newid hinsawdd yma yn y Senedd—ar lygredd plastig, sydd yn amlinellu bod llygredd plastig yn un o’r heriau mwyaf sy’n wynebu ein planed. Dyna eiriau cyntaf rhagair y Cadeirydd yn fan hyn achos mae meicroblastigau ym mhob man. Ac wrth gwrs cefndir hyn oll ydy bod Llywodraeth Cymru yn ddiweddar wedi cyhoeddi argyfwng hinsawdd, yn naturiol, ac o wneud y fath gyhoeddiad, mae angen camu i fyny wedyn i fod yn weithredol. Nid mater o ddim ond cyhoeddi argyfwng hinsawdd; mae angen gwneud rhywbeth cyffredinol amdano fe. Mae’r adroddiad yma gan y pwyllgor newid hinsawdd yn nodi’n gyffredinol ein bod ni’n siomedig fel pwyllgor nad yw’r Llywodraeth yn y gorffennol wedi mynd i’r afael â maint y broblem yma, yn enwedig yn nhermau plastigau.
Doeddwn i ddim yn mynd i olrhain nifer o’r pwyntiau mae Andrew eisoes wedi’u holrhain, ac, wrth gwrs, rydym ni i gyd wedi gweld y rhaglenni teledu, megis 'Y Blaned Las' ac ati, a’r rhaglen yna nos Lun wnaeth ddarganfod llygredd plastig o Rhondda Cynon Taf yng nghefn gwlad Malaysia. Dim ond i ganolbwyntio ar sgil-effeithiau darnau bach, bach iawn o blastig sydd yn her gynyddol i’n hiechyd ni fel pobl. Mae yna gryn dipyn o astudiaethau yn mynd ymlaen sydd wedi darganfod bod meicroblastigau—darnau bach iawn—a nanoblastigau, sydd yn ddarnau bach hyd yn oed yn llai, yn ymdreiddio i bob lle. Maen nhw yn ein priddoedd ni, maen nhw yn ein hafonydd ni, maen nhw yn ein moroedd ni ac maen nhw hyd yn oed yn rhew môr yr Arctig. Dyna’r dystiolaeth cawsom ni o flaen y pwyllgor. Ac o ymdreiddio i bob man, mae’r meicroblastigau yma, felly, yn ymddangos yn ein bwydydd ni, beth dŷn ni'n bwyta; yn yr awyr dŷn ni'n ei anadlu—mae'n rhan o lygredd awyr. Achos mae'r nanoblastigau yma mor fach, rŷch chi'n cael nhw, hyd yn oed, ar rwber ein teiars ni, sydd yn cynhyrchu nanoblastigau sydd yn ymddangos wedyn fel llygredd awyr. Dŷn ni'n anadlu'r nanoblastigau yma i mewn i'n cyrff, i mewn i'n hysgyfaint ni, ac maen nhw mor fach, fach, nid yn unig mae'r nanoblastigau yma'n ymdreiddio i'n hysgyfaint ni, maen nhw'n ymdreiddio hefyd i mewn i gylchrediad y gwaed achos maen nhw mor fach. Ac mae'r plastig, felly, yn ein gwaed ni a hefyd, felly, yn ein calonnau ni, fel cynifer o ronynnau bychain iawn eraill, nid jest plastigau, ond mae maint gronynnau bach sydd yn rhan o lygredd awyr, maen nhw mor fach, rŵan, eu bod nhw'n ymdreiddio i bob rhan o'n cyrff ni.
Wedyn, mae yna her sylweddol yn fan hyn o fater iechyd cyhoeddus ac mae angen i Lywodraethau ym mhob man gamu i fyny at y plât. Achos mae yna her uniongyrchol i iechyd y cyhoedd yn fan hyn; mae angen i Lywodraeth Cymru, wedi datgan bod yna argyfwng hinsawdd, gwneud rhywbeth gweithredol ynglŷn â'r peth, ac mae'n rhaid ei bod o ddifrif ynglŷn â chael gwared ar blastig. Rhaid edrych ar blastig fel y gelyn, ac, yn bendant, mae angen cael gwared ar ddefnyddio plastigau untro a hefyd mae angen mynd i'r afael â deunydd pacio polystyren a ffilm plastig ym mhob man. Dydy allforio i wledydd dros y byd i gyd ddim yn ateb y broblem; mae'n rhaid ei daclo fe yn fan hyn a gwneud yn siŵr ein bod ni'n defnyddio llawer iawn yn llai, gyda'r bwriad, yn y bôn, o gael gwared ar y defnydd o blastig yn y pen draw. Ond, wrth gwrs, fel mae Andrew wedi cyfeirio ato, maen nhw'n para am flynyddoedd, canrifoedd. Mae yna her gyda ni i ddelio â'r plastig dŷn ni eisoes wedi'i greu. Diolch yn fawr.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and it's a pleasure to participate in this important debate on plastics, following that excellent opening by Andrew R.T. Davies. Of course, as a party, we are seeking to enhance the motion with two amendments. The first calls on the Welsh Government to use its powers to update festival planning and licensing guidance to eliminate single-use plastics. And the second is to add another point at the end of the motion that calls for a ban on plastic food packaging that isn't recyclable or biodegradable, which would include polystyrene and plastic film packaging. So we're calling for a ban on those along with single-use plastics.
Because there's a major challenge facing us. And Andrew, like me, is a member of the climate change committee, and we've published a report just this week—the climate change committee here in the Senedd—on plastic pollution, which outlines the fact that plastic pollution is one of the greatest challenges facing our planet. Those are the first words of the Chair's foreword here, because microplastics are everywhere. And of course the background to all of this is that the Welsh Government recently declared a climate emergency, and in making such a declaration, we do then need to step up and take action. It's not a matter of simply making an announcement; we need to take action about that. This report by the climate change committee does note in general terms that we are disappointed as a committee that the Government in the past hasn't tackled the scale of this problem, particularly in relation to plastics.
I didn't want to rehearse many of the points that Andrew has already referred to, and we've all seen those television programmes, such as Blue Planet and the programme broadcast on Monday evening, which found plastic waste from Rhondda Cynon Taf in rural Malaysia. But I did want to focus on the impacts of microplastics, which are an increasing challenge for our health as human beings. There have been many studies that have discovered that microplastics—very small pieces of plastic—and nanoplastics, which are even smaller, do permeate to everywhere. They are in our soils, our rivers, our seas; they are even in the Arctic ice. That's the evidence that we as a committee received. Having permeated, these microplastics then appear in our food chain, in what we eat; in the air that we breathe—it is part of air pollution. Because these nanoplastics are so very small you find them even on the rubber of our tyres, which generate these nanoplastics and then they become air pollution. We breathe them into our lungs, and they are so very minute that not only do these nanoplastics get into our lungs, but they also get into our bloodstream, given their size. That plastic then enters our bloodstream and therefore enters our hearts too, as do very many other microgranules. The particulates that are part of air pollution are now getting into all parts of our body.
So, there is a huge challenge here in terms of public health, and Governments everywhere need to step up to the plate, because there is a direct challenge to public health here. The Welsh Government, having declared a climate emergency, must now take action in this area, and they have to be serious about eliminating plastic. Plastic has to be seen as the enemy, and certainly we need to eliminate the use of single-use plastics and tackle polystyrene and plastic film packaging. Exporting them across the world is not a solution to the problem. We need to tackle it here, and we need to ensure that we use far less plastic, with the intention, ultimately, of eliminating the use of plastics. But, of course, as Andrew has mentioned, they last for years, centuries, so we have a challenge in dealing with the plastics we have already created. Thank you.
I'm very pleased to take part in this debate—very timely; as Dai just indicated, there's a report just published by the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee on this subject, and I too thought the Chair's foreword was excellent and rather sobering, and I quote:
'Plastic pollution is now one of the greatest challenges facing our planet, and Wales can't solve this global problem on its own, but we cannot wait any longer, it's important that we step up and take a lead when we can.'
And that's very much what we should be doing. I know that there are some people in this Assembly who take the view that, because Wales is such a small part of the world population, we're sort of absolved from playing our part in these challenges. Well, that's not how it should be; we should be completely aware of our responsibility and we should try to lead where we can, and we've talked a little bit about recycling, and there are deeper issues there. But, broadly, I think Wales has done well there, and has led the way in many respects.
Deputy Presiding Officer, I read today in one of our national newspapers that the World Wildlife Fund has just issued a report saying that the average person in Britain ingests the equivalent of a credit card's worth of plastic a week, and 90 per cent of that is via water. Now, I hope Radio 4's programme More or Less will be looking at that claim, because it seems absolutely fantastic to me that we can be consuming so much plastic directly. But it is a reminder that, particularly in our consumption of water and in consuming products that come in plastic containers, as more and more do, whereas, often, many of them would have been in glass or whatever—you know, these things really have to be borne in mind.
So, I've said I do commend the Government where it has taken action and I think the spirit of this motion is that we bank that but then go further and we do need, as Andrew said, to ensure that the next generation gets a greener, more sustainable environment than the one that we've inherited and, indeed, partly created.
I do want to look at the deposit scheme first, because I think it's interesting how the public not only widely accepts the need for this, but they've been ahead of us, they've really been pushing us to look at these schemes. I think this is true on many environmental issues as well, and we need to draw on that enthusiasm. In fairness to the Welsh Government, they have sponsored a report that looked at extending producer responsibility, and that demonstrates that a 90 plus per cent recycling rate could be achieved in this area, and, indeed, there is some best practice around the world that does demonstrate that. So, again, I do think that Welsh Government is right to be pushing in this area. And also, if you look at, in particular, a deposit-return scheme, one of the advantages of that is that we would also be developing very high-quality data in the way that those schemes tend to be run. Again, I think that would be very, very helpful for us, and we've heard issues of the circular economy referred to.
I think the Government is sending the right signals, but, like Andrew, I think you need to get a move on, and we need to see that there is some progress fairly soon. I was pleased that a significant number of Members, Deputy Presiding Officer, attended the event that I sponsored earlier this year, when a deposit-return scheme machine was brought into the Assembly, and we all had a chance to use it and see it in action. I think we were very impressed by how practical and effective it was, and I thank in particular the Marine Conservation Society for helping to organise that event, and, indeed, thank them for the wider work they do in Wales in leading the fight against plastic pollution.
I think the visible effect is really quite a concern as well. Andrew mentioned that we see it in our watercourses. I walk in to the Assembly more days than I drive, and I walk across the barrage, and to see the plastic waste being washed up against the barrage is really quite awful. So, I do think that we need to look at innovative ways, industry-led ways. That's the wonderful thing about the deposit scheme, that they would be responsible for it, at least with the favoured model, and we need to get on and do it.
Can I just conclude by saying how shocked I was by the documentaries on where we're sending our plastic waste, which we assume is being recycled? Malaysia and China were mentioned, and we need a reality check here, because this 'out of sight, out of mind' attitude needs to change, and we need to be assured that, when we're sending our waste abroad, it is actually getting recycled, and we're not just sending our problem abroad into economies and societies less equipped to recycle than we are. Thank you very much.
Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl hon—amserol iawn; fel y mae Dai newydd ddweud, mae adroddiad newydd gael ei gyhoeddi gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar y pwnc hwn, ac roeddwn innau hefyd o'r farn fod rhagair y Cadeirydd yn ardderchog ac yn sobreiddiol iawn, ac rwy'n dyfynnu:
'Llygredd plastig yw un o’r heriau mwyaf sy’n wynebu ein planed. Ni all Cymru ddatrys y broblem fyd-eang hon ar ei phen ei hun, ond ni allwn aros mwyach, mae’n bwysig ein bod yn camu ymlaen ac yn arwain lle y gallwn.'
A dyna'n wir beth y dylem ei wneud. Gwn fod rhai pobl yn y Cynulliad sy'n credu, am fod Cymru'n rhan mor fach o boblogaeth y byd, ein bod yn cael ein rhyddhau rywsut rhag chwarae ein rhan yn yr heriau hyn. Wel, nid dyna sut y dylai fod; dylem fod yn gwbl ymwybodol o'n cyfrifoldeb a dylem geisio arwain lle y gallwn, ac rydym wedi siarad ychydig am ailgylchu, ac mae problemau dyfnach ynghlwm wrth hynny. Ond yn gyffredinol, rwy'n credu bod Cymru wedi gwneud yn dda ar hynny, ac wedi arwain y ffordd mewn sawl ystyr.
Ddirprwy Lywydd, darllenais heddiw yn un o'n papurau newydd cenedlaethol fod Cronfa Bywyd Gwyllt y Byd newydd gyhoeddi adroddiad yn dweud bod y person cyffredin ym Mhrydain yn llyncu'r hyn sy'n cyfateb i gerdyn credyd o blastig yr wythnos, a bod 90 y cant ohono drwy ddŵr. Nawr, rwy'n gobeithio y bydd rhaglen More or Less Radio 4 yn edrych ar yr honiad hwnnw, oherwydd mae'n ymddangos yn gwbl anhygoel i mi ein bod yn gallu llyncu cymaint o blastig yn uniongyrchol. Ond mae'n ein hatgoffa, yn enwedig yn ein defnydd o ddŵr ac wrth fwyta cynhyrchion sy'n dod mewn cynwysyddion plastig, fel y gwna mwy a mwy ohonynt, pan fyddai llawer ohonynt, yn aml, wedi bod mewn gwydr neu beth bynnag—wyddoch chi, mae'n rhaid cadw'r pethau hyn mewn cof.
Felly, dywedais fy mod yn canmol y Llywodraeth lle mae wedi gweithredu a chredaf mai ysbryd y cynnig hwn yw ein bod yn bancio hynny ond wedyn yn mynd ymhellach ac mae angen inni sicrhau, fel y dywedodd Andrew, fod y genhedlaeth nesaf yn cael amgylchedd gwyrddach a mwy cynaliadwy na'r un a etifeddwyd gennym, ac a grëwyd gennym yn rhannol.
Rwyf am edrych ar y cynllun dychwelyd blaendal yn gyntaf, oherwydd credaf ei bod yn ddiddorol fod y cyhoedd nid yn unig yn derbyn bod angen hyn, ond maent wedi bod ar y blaen inni, maent wedi bod yn ein gwthio i edrych ar y cynlluniau hyn. Credaf fod hyn yn wir am lawer o faterion amgylcheddol hefyd, ac mae angen inni fanteisio ar y brwdfrydedd hwnnw. A bod yn deg â Llywodraeth Cymru, maent wedi noddi adroddiad a edrychodd ar ehangu cyfrifoldeb cynhyrchwyr, ac mae hynny'n dangos y gellid cyflawni cyfradd ailgylchu o 90 y cant a mwy yn y maes hwn, ac yn wir, ceir rhai arferion gorau ledled y byd sy'n dangos hynny. Felly, unwaith eto, rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru yn iawn i wthio yn y maes hwn. Hefyd, os edrychwch chi ar gynllun dychwelyd blaendal yn benodol, un o fanteision hynny yw y byddem hefyd yn datblygu data o ansawdd uchel iawn yn y ffordd y tuedda'r cynlluniau hynny i gael eu rhedeg. Unwaith eto, rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn i ni, ac rydym wedi clywed am faterion yn ymwneud â'r economi gylchol y cyfeiriwyd ati.
Credaf fod y Llywodraeth yn anfon y neges gywir, ond fel Andrew, credaf fod angen ichi symud ymlaen, ac mae angen inni weld bod rhywfaint o gynnydd yn cael ei wneud yn weddol fuan. Roeddwn yn falch fod nifer sylweddol o'r Aelodau, Ddirprwy Lywydd, wedi mynychu'r digwyddiad a noddwyd gennyf yn gynharach eleni, pan ddaethpwyd â pheiriant y cynllun dychwelyd blaendal i'r Cynulliad, a chawsom i gyd gyfle i'w ddefnyddio a'i weld ar waith. Rwy'n credu ein bod wedi synnu'n fawr at ba mor ymarferol ac effeithiol ydoedd, a diolch yn arbennig i'r Gymdeithas Cadwraeth Forol am helpu i drefnu'r digwyddiad hwnnw, ac yn wir, diolch iddynt am y gwaith ehangach a wnânt yng Nghymru yn arwain y frwydr yn erbyn llygredd plastig.
Rwy'n credu bod yr effaith weladwy yn peri cryn dipyn o bryder hefyd. Soniodd Andrew ein bod yn ei weld yn ein cyrsiau dŵr. Byddaf yn cerdded i'r Cynulliad ar fwy o ddiwrnodau nag y byddaf yn gyrru, a byddaf yn cerdded ar draws y morglawdd, ac mae gweld y gwastraff plastig sy'n cael ei olchi yn erbyn y morglawdd yn ddychrynllyd iawn. Felly, credaf fod angen inni edrych ar ffyrdd arloesol, wedi'u harwain gan ddiwydiant. Dyna'r peth gwych am y cynllun blaendal, y byddent hwy'n gyfrifol amdano, gyda'r model a ffafrir o leiaf, ac mae angen inni fwrw ymlaen i wneud hynny.
A gaf fi orffen drwy ddweud cymaint o sioc a gefais wrth wylio'r rhaglenni dogfen yn dangos i ble'r ydym yn anfon ein gwastraff plastig, a ninnau'n tybio ei fod yn cael ei ailgylchu? Soniwyd am Malaysia a Tsieina, ac mae angen inni edrych ar y ffeithiau yma, oherwydd mae angen newid yr agwedd 'allan o'r golwg, allan o'r meddwl', ac mae angen inni gael sicrwydd, pan fyddwn yn anfon ein gwastraff dramor, ei fod yn cael ei ailgylchu go iawn, ac nad ydym yn anfon ein problem dramor i economïau a chymdeithasau sy'n llai abl i ailgylchu na ni. Diolch yn fawr iawn.
I want to concentrate on one aspect of plastic pollution, and it's been mentioned here earlier, of course, which is deposit-return. We have had a number of discussions and debates in this Chamber with regard to introducing a deposit-return scheme for plastic bottles, but there seems to have been little or no progress with regard to legislation on this subject. There's almost certainly cross-Chamber support for such legislation, as witnessed in earlier contributions, particularly David Melding's just now. The Minister for Environment at the time, Hannah Blythyn, stated as long ago as May last year that she was going to set up talks with Scottish, UK and Northern Ireland counterparts with a view to introducing such legislation. Did these talks take place and what was the outcome?
The scourge of plastic pollution is evident wherever we look: from our town centres to almost every walkway and, of course, in the huge volumes of detritus we see washed up on our shorelines. The time for action is now. We cannot procrastinate whilst this appalling form of pollution not only continues, but grows day by day.
There are two main solutions available: manufacture and distribute less, which should be our ultimate goal, and to recycle that which is being produced. Why is it that we were able to be the first country to put a tax on plastic bags, but we have not been able to go it alone with regard to introducing a deposit-return scheme not only for plastic bottles, but for glass bottles and drinks cans as well?
One word of caution: if we are to introduce deposit-return, then the deposit must be at a level that encourages everyone to recycle. It will be of little use putting 5p on an item—children, in particular, have no value on such amounts. In former years, the cost of a full Corona bottle was around a shilling, but the deposit-return was as high as thruppence. Now, for those who are unfamiliar with the old currency, that is a 25 per cent return value. As a young boy, I can assure you that was plenty of incentive to return your bottles, and, of course, any others you were fortunate to accumulate. I'm sure that a deposit-return scheme based on around the same percentages would have a massive impact on the recycling rates of not only plastic but glass and aluminium as well. I urge the Government to work with all of us in this Chamber to get the legislation in place to see this scheme go forward.
Rwyf am ganolbwyntio ar un agwedd ar lygredd plastig, ac mae wedi'i grybwyll yma'n gynharach wrth gwrs, sef dychwelyd blaendal. Rydym wedi cael nifer o drafodaethau a dadleuon yn y Siambr ar gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer poteli plastig, ond ymddengys na fu fawr ddim cynnydd, os o gwbl, o ran deddfu ar y mater. Mae bron yn sicr fod cefnogaeth ar draws y Siambr i ddeddfwriaeth o'r fath, fel y gwelwyd mewn cyfraniadau cynharach, yn enwedig un David Melding yn awr. Dywedodd Gweinidog yr Amgylchedd ar y pryd, Hannah Blythyn, mor bell yn ôl â mis Mai y llynedd ei bod am sefydlu trafodaethau â chymheiriaid yn yr Alban, y DU a Gogledd Iwerddon gyda'r bwriad o gyflwyno deddfwriaeth o'r fath. A gafodd y trafodaethau hyn eu cynnal a beth oedd y canlyniad?
Mae malltod llygredd plastig yn amlwg ble bynnag yr edrychwn: o ganol ein trefi i bron bob rhodfa ac wrth gwrs, yn y pentwr anferth o sbwriel a welwn wedi'i olchi ar ein glannau. Mae'n bryd gweithredu yn awr. Ni allwn dindroi tra bod y math ofnadwy hwn o lygredd nid yn unig yn parhau, ond yn tyfu bob dydd.
Ceir dau brif ateb: cynhyrchu a dosbarthu llai, a ddylai fod yn nod i ni yn y pen draw, ac ailgylchu'r hyn sy'n cael ei gynhyrchu. Pam y gallasom fod yn wlad gyntaf i roi treth ar fagiau siopa plastig, ond nid ydym wedi gallu camu ymlaen ar ein pennau ein hunain i gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal nid yn unig ar gyfer poteli plastig, ond ar gyfer poteli gwydr a chaniau diodydd hefyd?
Un gair o rybudd: os ydym yn mynd i gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal, rhaid i'r blaendal fod ar lefel sy'n annog pawb i ailgylchu. Ni fydd yn fawr o werth rhoi 5c ar eitem—nid yw plant, yn enwedig, yn gweld gwerth mewn symiau o'r fath. Yn y gorffennol, roedd potel Corona lawn yn costio tua swllt, ond roedd y blaendal mor uchel â thair ceiniog. Nawr, i'r rhai sy'n anghyfarwydd â'r hen arian, dyna 25 y cant o'r gwerth yn dychwelyd. Fel bachgen ifanc, gallaf eich sicrhau bod digon o gymhelliad i ddychwelyd eich poteli, ac wrth gwrs, unrhyw rai eraill yr oeddech yn ffodus i'w casglu. Rwy'n siŵr y byddai cynllun dychwelyd blaendal yn seiliedig ar oddeutu'r un canrannau yn cael effaith aruthrol ar gyfraddau ailgylchu nid yn unig plastig ond gwydr ac alwminiwm hefyd. Rwy'n annog y Llywodraeth i weithio gyda phawb ohonom yn y Siambr hon i sicrhau bod y ddeddfwriaeth ar waith i wneud yn siŵr fod y cynllun hwn yn mynd rhagddo.
The plastic plague and pollution is a global worry. It is also a huge problem for us here in Wales, and no more so than in Aberconwy. I'm sure I'm not alone as an Assembly Member—we've carried out beach cleans with the Marine Conservation Society, NFU Mutual, and many of our residents. The things that we find there—mainly plastic, from bottles to cigarette stubs, which contain plastic also. I know, at my last beach clean, one member of the public just spent about half an hour and, around one of the benches on the promenade in Llandudno, 308 cigarette stubs. Sadly, that is just typical of so many of our beaches across Wales. For every 100m of Welsh beaches cleaned, an average of 53 drink containers are found. Residents report plastic waste in hedgerows beside the A470. Trefriw community council is admirably working to combat the waste caused by wild camping around Llyn Geirionydd. And, only last Friday, I had a meeting with a resident promoting alternatives to plastic. She'd actually been to Kenya and actually come back with—. Even in Kenya, over there, they are so in tune with what's going on and they are now banning the use of plastic bags in supermarkets and shops and things.
Clearly, combating plastic waste is a priority, so I welcome the debate today to highlight how the Welsh Government could and should be doing more for Wales, and the overwhelming majority of residents now, who are switched on, who are in tune, and they are simply unhappy with the use and the throwaway society of plastic that we have. Keep Wales Tidy's 'How Clean Are Our Streets?' report found that there has been little change in the presence of drinks litter since 2013-14. Plastic-related incidents reported to the RSPCA have increased almost 29 per cent between 2015 and 2018, and, according to WRAP Cymru, whilst Wales produces 400,000 tonnes of plastic waste per annum—an increasing figure—just 33 per cent of plastics are recycled.
Wales could be a world leader in recycling, and actually boasts itself to be so, but 17 local authorities have reported a decrease in reuse and recycling rates. The situation is even worse, as we know—Andrew Davies quite rightly pointed out that plastic waste exported from Wales has been found dumped in Malaysia, and personally I don't blame Malaysia for returning plastic waste, because I believe that we too have a moral and environmental obligation to target and to treat our own trash trouble.
At the end of the day, poor waste management and not properly getting to grips with plastic pollution contradicts the goal—one of the main goals—in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, of having a globally responsible Wales. Positive progress can be achieved through creating a circular plastic economy, which could be greatly facilitated with better grants to help businesses boost use of recycled plastics. Finance can be used as an incentive, too, for the wider public to recycle, especially through the use of a deposit-return scheme, and I thought that the initiative brought forward that David Melding mentioned was absolutely fantastic. Why we haven't got those now in the Assembly, I have no idea.
This solution is very close to my heart. The need for this is clear when considering the plastics that are now being found, that our recycling rate for bottles is lower than other parts of Europe—around 70 per cent here in comparison to 94.5 per cent in Norway—and the fact that 3 billion plastic bottles are thrown away in the UK. England and Scotland have committed to introducing a deposit-return scheme, whilst all we seem to be doing here is talking about it, consulting about it, but not actually putting it into action. YouGov and the MCS have shown that 71 per cent of people in Wales support the introduction of the scheme, as does my counterpart Julie Morgan. So, I implore the Minister to get going and give us one.
Similarly, we need to give serious consideration to other areas where the UK Conservative Government is leading the way. These include the intention to ban, with reasonable exceptions, the sale of plastic straws, plastic-stem cotton buds and drink stirrers in England. I could probably name another 100 items that I'd like to see banned. According to Surfers Against Sewage, this is a really positive and bold step in the right direction in the battle against plastic pollution.
I agree, and have earlier this month written to my colleague Hannah Blythyn AM, asking about the use of plastic straws at Cardiff Airport, finding that only WHSmith now seem to continue to have such straws on site. Overall, the UK ranks second in the EU for the consumption per capita of straws and stirrers and first for cotton buds. These embarrassing figures are unsurprising when considering that the amount of plastic straws used within the public sector is actually increasing, and has done so by over a 0.25 million since 2013-14. So, whilst we are talking about it here today, it is still happening. So, Minister, please listen to our debate. Please do not 'delete all'. Support our motion, and let us all work together across this Chamber to see the eradication of plastic everywhere. Thank you.
Mae malltod a llygredd plastig yn ofid byd-eang. Mae hefyd yn broblem enfawr i ni yma yng Nghymru, ac yn Aberconwy yn enwedig. Rwy'n siŵr nad fi yw'r unig Aelod Cynulliad—rydym wedi cynnal sesiynau glanhau traethau gyda'r Gymdeithas Cadwraeth Forol, NFU Mutual, a llawer o'n trigolion. Mae'r pethau y cawn hyd iddynt yno—plastig yn bennaf, o boteli i stympiau sigaréts, sy'n cynnwys plastig hefyd. Pan gymerais ran mewn sesiwn lanhau traeth ddiwethaf, treuliodd un aelod o'r cyhoedd oddeutu hanner awr yn glanhau o gwmpas un o'r meinciau ar y promenâd yn Llandudno, lle cafodd hyd i 308 o stympiau sigaréts. Yn anffodus, mae hynny'n nodweddiadol o gynifer o'n traethau ledled Cymru. Am bob 100 metr o draethau Cymru a gaiff ei lanhau, ceir hyd i 53 o gynwysyddion diod ar gyfartaledd. Mae preswylwyr yn rhoi gwybod am wastraff plastig mewn gwrychoedd ger yr A470. Mae cyngor cymuned Trefriw yn gweithio'n rhagorol i wrthsefyll y gwastraff a achosir gan wersylla gwyllt o gwmpas Llyn Geirionydd. A dydd Gwener diwethaf, cefais gyfarfod â phreswylydd a oedd yn hyrwyddo dewisiadau amgen yn lle plastig. Roedd hi wedi bod yn Kenya mewn gwirionedd ac wedi dod yn ôl â—. Hyd yn oed yn Kenya, draw yno, maent mor ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd, ac maent bellach yn gwahardd y defnydd o fagiau plastig mewn archfarchnadoedd a siopau a phethau felly.
Yn amlwg, mae mynd i'r afael â gwastraff plastig yn flaenoriaeth, felly rwy'n croesawu'r ddadl heddiw i dynnu sylw at sut y gallai ac y dylai Llywodraeth Cymru fod yn gwneud mwy dros Gymru, a'r mwyafrif llethol o'r trigolion sydd bellach yn ymwybodol o'r broblem, ac maent yn anhapus ynglŷn â'n cymdeithas sy'n defnyddio ac yn taflu plastig. Canfu adroddiad 'Pa Mor Lân yw ein Strydoedd?' Cadwch Gymru'n Daclus mai prin fu'r newid yn lefelau sbwriel diodydd ers 2013-14. Mae digwyddiadau cysylltiedig â phlastig y rhoddwyd gwybod i'r RSPCA amdanynt wedi cynyddu bron 29 y cant rhwng 2015 a 2018, ac yn ôl WRAP Cymru, er bod Cymru'n cynhyrchu 400,000 tunnell o wastraff plastig y flwyddyn—ffigur sy'n cynyddu—dim ond 33 y cant o blastigion sy'n cael eu hailgylchu.
Gallai Cymru fod yn un o arweinwyr y byd ar ailgylchu, ac mae'n ymhonni ei bod yn un eisoes, ond mae 17 o awdurdodau lleol wedi nodi gostyngiad yn y cyfraddau ailddefnyddio ac ailgylchu. Mae'r sefyllfa'n waeth byth, fel y gwyddom—nododd Andrew Davies yn gwbl briodol fod gwastraff plastig a allforiwyd o Gymru wedi'i ganfod wedi'i ddympio ym Malaysia, ac yn bersonol, nid wyf yn beio Malaysia am ddychwelyd gwastraff plastig, oherwydd credaf fod gennym ninnau hefyd gyfrifoldeb moesol ac amgylcheddol i dargedu a thrin ein trafferthion sbwriel ein hunain.
Yn y pen draw, mae rheoli gwastraff yn wael a pheidio â mynd i'r afael yn briodol â llygredd plastig yn gwrth-ddweud y nod—un o'r prif nodau—yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, o sicrhau bod Cymru'n wlad gyfrifol yn fyd-eang. Gellir gwneud cynnydd cadarnhaol drwy greu economi blastig cylchol, a allai gael ei hwyluso'n fawr gan grantiau gwell i helpu busnesau i hybu'r defnydd o blastigion a ailgylchir. Gellir defnyddio cyllid fel cymhelliad i'r cyhoedd ehangach ailgylchu hefyd, yn enwedig drwy ddefnyddio cynllun dychwelyd blaendal, ac roeddwn yn credu bod y fenter y cyfeiriodd David Melding ati'n gwbl wych. Nid oes gennyf syniad pam nad oes gennym y rheini yn y Cynulliad yn awr.
Mae'r ateb hwn yn agos iawn at fy nghalon. Mae'r angen am hyn yn glir wrth ystyried y plastigion y deuir o hyd iddynt yn awr, fod ein cyfradd ailgylchu ar gyfer poteli yn is na rhannau eraill o Ewrop—tua 70 y cant yma o'i gymharu â 94.5 y cant yn Norwy—a'r ffaith bod 3 biliwn o boteli plastig yn cael eu taflu yn y DU. Mae Lloegr a'r Alban wedi ymrwymo i gyflwyno cynllun dychwelyd blaendal, ac mae'n ymddangos mai'r cyfan a wnawn yma yw siarad amdano, ymgynghori yn ei gylch, ond nid ei weithredu mewn gwirionedd. Mae YouGov ac MCS wedi dangos bod 71 y cant o bobl Cymru o blaid cyflwyno'r cynllun, fel y mae fy Aelod cyfatebol, Julie Morgan. Felly, erfyniaf ar y Gweinidog i roi un inni.
Yn yr un modd, mae angen inni roi ystyriaeth ddifrifol i feysydd eraill lle mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn arwain y ffordd. Mae'r rhain yn cynnwys y bwriad i wahardd, gydag eithriadau rhesymol, gwerthiant gwellt plastig, ffyn cotwm â throwyr diodydd plastig yn Lloegr. Mae'n debyg y gallwn enwi 100 o eitemau eraill yr hoffwn eu gweld yn cael eu gwahardd. Yn ôl Surfers Against Sewage, mae hwn yn gam cadarnhaol a beiddgar iawn i'r cyfeiriad cywir yn y frwydr yn erbyn llygredd plastig.
Rwy'n cytuno, ac yn gynharach y mis hwn ysgrifennais at fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn AC, i holi ynghylch y defnydd o wellt plastig ym Maes Awyr Caerdydd, a chanfod mai WHSmith yn unig sy'n dal i fod â gwellt o'r fath yn eu siopau. Yn gyffredinol, mae'r DU yn ail yn yr UE o ran y defnydd y pen o wellt a throwyr diodydd ac yn gyntaf o ran ffyn cotwm. Nid yw'r ffigurau hyn, sy'n creu embaras, yn syndod o ystyried bod nifer y gwellt plastig a ddefnyddir yn y sector cyhoeddus yn cynyddu mewn gwirionedd, a gwelwyd cynnydd o dros 0.25 miliwn ohonynt ers 2013-14. Felly, wrth inni siarad amdano yma heddiw, mae'n dal i ddigwydd. Felly, Weinidog, gwrandewch ar ein dadl, os gwelwch yn da. Peidiwch â 'dileu popeth'. Cefnogwch ein cynnig, a gadewch i bawb ohonom gydweithio ar draws y Siambr hon i sicrhau bod plastig yn cael ei ddileu ym mhobman. Diolch.
No reasonable person would disagree with this motion or any of the amendments tabled today. I am proud of the steps already taken to reduce the use of plastic in our consumables. The carrier bag charge in Wales broke new ground and has had a real impact on the use of these bags. It has changed behaviour, and we see evidence of this when we go to the supermarket and see people getting out their cloth bags, their trolley bags and their bags for life. Similarly, recycling rates are improving and are world-leading. Smaller bins, fewer collections of refuse and more collections of recyclables all help in this.
But there is more to be done. I see people in their cars throwing litter out of their car windows at traffic lights that they are passing through. They don't live there so it doesn't matter. Around local shops and around bus stops, plastics, paper food waste—all are chucked on the floor because they don't think or care, and someone else will clear it up eventually. And don't get me started on takeaway food outlets or our beaches. Who thinks that it's okay to leave dirty nappies on a beach, or are they just not thinking? Who on earth thinks that it's okay to throw their uneaten food and packaging out of the car when they are literally feet away from a bin, or are they just not thinking again? I think that all of the recommendations mentioned today have merit, and so I say, 'Just get on with it.'
I think that the whole country was touched by the Blue Planet series last year. There, in glorious technicolour, we all saw the heartbreaking end result of our throwaway society. But has this led to the behavioural change that we need? It has not. It does seem to me that a major consideration in this debate that is not mentioned is behavioural change, and I am interested in whether the Welsh Government is looking at behavioural science and its application in this area.
We've seen this nudge theory before used well in the opt-out for organ donation and pension arrangements. As a huge animal lover, I am very concerned with the detrimental effect that plastic has on animals in our seas and on our lands. In my view, this sort of approach needs to be in the mix to encourage a more mindful treatment of our environment and the place of plastics in it. Thank you.
Ni fyddai unrhyw berson rhesymol yn anghytuno â'r cynnig hwn nac ag unrhyw un o'r gwelliannau a gyflwynwyd heddiw. Rwy'n falch o'r camau sydd eisoes wedi'u cymryd i leihau'r defnydd o blastig yn ein deunyddiau traul. Torrodd y tâl am fagiau siopa yng Nghymru dir newydd ac mae wedi cael effaith wirioneddol ar y defnydd o'r bagiau hyn. Mae wedi newid ymddygiad, a gwelwn dystiolaeth o hyn pan awn i'r archfarchnad a gweld pobl yn estyn eu bagiau defnydd, eu bagiau troli a'u bagiau am oes. Yn yr un modd, mae cyfraddau ailgylchu'n gwella ac yn arwain yn y byd. Mae biniau llai o faint, llai o gasgliadau sbwriel a mwy o gasgliadau deunydd ailgylchadwy oll yn help yn hyn o beth.
Ond mae mwy i'w wneud. Gwelaf bobl yn eu ceir yn taflu sbwriel o ffenestri eu ceir wrth oleuadau traffig y maent yn gyrru heibio iddynt. Nid ydynt yn byw yno felly nid oes ots. O amgylch siopau lleol ac o amgylch arosfannau bysiau, plastigion, gwastraff bwyd papur—mae'r cyfan yn cael eu taflu ar y llawr am nad ydynt yn meddwl nac yn malio, a bydd rhywun arall yn ei glirio yn y pen draw. A pheidiwch â gadael i mi ddechrau sôn am siopau bwyd tecawê neu ein traethau. Pwy sy'n credu ei bod hi'n iawn i adael clytiau budr ar draeth, neu ai ddim yn meddwl y maent? Pwy ar y ddaear sy'n meddwl ei bod yn iawn i daflu eu bwyd a'u deunydd pecynnu allan o'r car pan fyddant droedfeddi'n llythrennol o gyrraedd bin, neu ai ddim yn meddwl y maent unwaith eto? Credaf fod gwerth i bob un o'r argymhellion a grybwyllwyd heddiw, ac felly rwy'n dweud, 'Bwriwch ymlaen i'w wneud'.
Credaf fod y wlad i gyd wedi cael ei chyffwrdd gan y gyfres Blue Planet y llynedd. Yno, mewn lliw llawn hyfryd, fe welodd pob un ohonom ganlyniad torcalonnus ein cymdeithas wastraffus. Ond a yw hyn wedi arwain at y newid ymddygiad fel sydd ei angen? Nac ydy. Mae'n ymddangos i mi mai un o brif ystyriaethau'r ddadl hon na soniwyd amdani yw newid ymddygiad, a hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru'n edrych ar wyddor ymddygiad a'i defnydd yn y maes hwn.
Rydym wedi gweld damcaniaeth berswâd o'r fath yn cael ei defnyddio'n dda o'r blaen yn y trefniadau ar gyfer optio allan rhag rhoi organau a threfniadau phensiynau. Fel un sy'n hoff iawn o anifeiliaid, rwy'n poeni'n fawr am yr effaith niweidiol y mae plastig yn ei chael ar anifeiliaid yn ein moroedd ac ar ein tiroedd. Yn fy marn i, mae angen i'r math hwn o ddull gweithredu fod yn y gymysgedd i annog triniaeth fwy ystyriol o'n hamgylchedd a lle plastigion ynddo. Diolch.
I thank the Tory group for bringing this motion. The motion is absolutely spot on in attempting to prevent the use and export of plastic products, rather than some of the amendments to be made to the motion, which attempt to suggest that recycling is the solution to the issue of plastic overuse. We shouldn't get shrink-wrapped into a belief that material that is recyclable or biodegradable is okay to use. In order to biodegrade, material needs air and water, neither of which it gets if it's trapped under tonnes of other waste in landfill. Recycling itself takes a substantial amount of energy. Something made from 100 per cent recycled material is often thought of as totally environmentally friendly, yet the energy expended in its manufacture may well be higher than the original product. Labelling should be changed to reflect more accurately the total environmental cost of plastics—recycled or otherwise.
Typically, Labour's amendment congratulates itself rather than coming up with additional ideas to move the debate forward, and restricting the use of plastics is a much more limited undertaking from Welsh Government than the original motion’s suggested ban on the most unnecessary plastic products that cause a great deal of damage. The main reason we have exported plastic waste to other countries is because of the EU landfill tax, which placed a levy on every tonne of waste sent to landfill, while making no effort to ensure that any of it was actually recycled. As a result, instead of sending our rubbish to landfill or to our own recycling plants, we sent it to China and other places. The environmental cost of shipping it all that way was not considered, although it was huge. But it has allowed the EU and Welsh Government to claim a victory that their rules had saved tonnes of rubbish from going to landfill. Instead, it sits as huge mountains of waste not being recycled and not doing a thing to reduce the demand for creating new plastic. The EU directive has cost the global environment very dear, and has, to all intents and purposes, created landfill in China and the like instead. Sensibly, those countries are now starting to tell countries like us to deal with our own rubbish instead of dumping it on them. The EU landfill directive is a prime example of exactly the kind of deceitful and damaging virtue signalling that, for the sake of the planet and every living thing on it, Welsh Government and everyone else should avoid.
I will be supporting the Conservative motion, but I do think more emphasis should be placed on the manufacturers and producers that use plastic to stop doing so. Why should the public or local authorities—funded by public money—pay for the processing of waste that is produced purely and simply to help producers sell their products? Often, the consumer has no choice but to accept a lot of plastic that they neither need nor desire. Why should they then have to fund its processing? Perhaps a levy or an obligation should be placed on supermarkets and manufacturers to take back and dispose of the plastic they’re happy to dump on consumers. If producers and supermarkets had to take back the waste they create, and pay the resulting cost of recycling or disposal, they would think twice before foisting it on consumers in the first place.
And why oh why does everything have to be made out of plastic? Pretty much anything that can be made out of plastic can be made out of other materials—materials that could potentially be grown in Wales and provide an additional cash crop for Welsh farmers. Yes, manufacturers sometimes need to protect their products during transit, but they’re going way overboard with it—for instance, bottles of ink that come encased in massively thick plastic after they sold it for decades with minimal packaging. Perhaps the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee could investigate and challenge manufacturers and supermarkets to explain their decisions as to their use of plastics.
But it isn’t just packaging and the items listed by the Conservative motion—all of which I support. Plastics are also used in vehicles and home appliances—the list is absolutely endless. Certain items have an established process to dispose of and recycle the plastic components, but governments on both sides of the border and across the globe need to discourage the use of plastic across the board. So, finally, although the suggestions of the Conservative motion are a really good start, there needs to be a co-ordinated approach to plastic use to address all of its sources, and eventually eliminate its use altogether. Thank you.
Diolch i grŵp y Torïaid am gyflwyno'r cynnig hwn. Mae'r cynnig yn hollol iawn yn y modd y mae'n ceisio atal y defnydd o blastigion ac allforio cynhyrchion plastig, yn hytrach na rhai o'r gwelliannau sydd i'w gwneud i'r cynnig, sy'n ceisio awgrymu mai ailgylchu yw'r ateb i broblem gorddefnyddio plastig. Ni ddylem gael ein cyflyru i gredu bod deunydd y gellir ei ailgylchu neu ddeunydd sy'n fioddiraddiadwy yn iawn i'w ddefnyddio. Er mwyn bioddiraddio, mae angen aer a dŵr ar y deunydd, ac nid yw'n eu cael os caiff ei ddal o dan dunelli o wastraff arall mewn safleoedd tirlenwi. Mae ailgylchu ei hun yn defnyddio cryn dipyn o ynni. Ystyrir yn aml bod rhywbeth a wneir o ddeunydd sydd wedi'i ailgylchu 100 y cant wedi'i ailgylchu yn gwbl ecogyfeillgar, ac eto mae'n bosibl y gall fod angen defnyddio mwy o ynni i'w weithgynhyrchu na'r hyn sydd ei angen i greu'r cynnyrch gwreiddiol. Dylid newid y labeli i adlewyrchu'n fwy cywir beth yw cyfanswm cost amgylcheddol plastigion—wedi'u hailgylchu neu fel arall.
Yn nodweddiadol, mae gwelliant Llafur yn llongyfarch ei hun yn hytrach na meddwl am syniadau ychwanegol i symud y ddadl yn ei blaen, ac mae cyfyngu ar y defnydd o blastigion yn ymrwymiad llawer mwy cyfyngedig ar ran Llywodraeth Cymru nag awgrym y cynnig gwreiddiol i wahardd y cynhyrchion plastig mwyaf diangen sy'n achosi llawer iawn o niwed. Y prif reswm pam ein bod wedi allforio gwastraff plastig i wledydd eraill yw oherwydd treth tirlenwi'r UE, a oedd yn gosod ardoll ar bob tunnell o wastraff a anfonir i safleoedd tirlenwi, heb wneud unrhyw ymdrech i sicrhau bod dim ohono'n cael ei ailgylchu mewn gwirionedd. O ganlyniad, yn lle anfon ein sbwriel i safleoedd tirlenwi neu i'n ffatrïoedd ailgylchu ein hunain, fe'i hanfonwyd i Tsieina a lleoedd eraill. Ni ystyriwyd cost amgylcheddol cludo'r cyfan yr holl ffordd, er ei bod yn enfawr. Ond mae wedi caniatáu i'r UE a Llywodraeth Cymru hawlio buddugoliaeth fod eu rheolau wedi arbed tunelli o sbwriel rhag mynd i safleoedd tirlenwi. Yn hytrach, mae'n gorwedd ar ffurf mynyddoedd enfawr o wastraff nad yw'n cael ei ailgylchu a heb wneud unrhyw beth i leihau'r galw am greu plastig newydd. Mae cyfarwyddeb yr UE wedi costio'n ddrud iawn i'r amgylchedd byd-eang, ac yn lle hynny, i bob pwrpas, mae wedi arwain at greu safleoedd tirlenwi yn Tsieina a llefydd tebyg. Yn synhwyrol, mae'r gwledydd hynny bellach yn dechrau dweud wrth wledydd fel ni am drin ein sbwriel ein hunain yn hytrach na'i ddympio arnynt hwy. Mae cyfarwyddeb tirlenwi'r UE yn enghraifft berffaith o'r union fath o rinwedd dwyllodrus a niweidiol sy'n arwydd y dylai Llywodraeth Cymru a phawb arall ei osgoi er mwyn y blaned a phob peth byw arni.
Byddaf yn cefnogi cynnig y Ceidwadwyr, ond rwy'n meddwl y dylid rhoi mwy o bwysau ar weithgynhyrchwyr a chynhyrchwyr sy'n defnyddio plastig i roi'r gorau i wneud hynny. Pam y dylai'r cyhoedd neu awdurdodau lleol—sy'n cael eu hariannu gan arian cyhoeddus—dalu am brosesu gwastraff a gynhyrchir yn unswydd i helpu cynhyrchwyr i werthu eu cynnyrch? Yn aml, nid oes dewis gan y defnyddiwr ond derbyn llawer o blastig nad oes arnynt mo'i angen na'i awydd. Pam y dylent orfod ariannu'r gwaith o'i brosesu wedyn? Pe gosodid ardoll neu rwymedigaeth ar archfarchnadoedd a gweithgynhyrchwyr i gymryd y plastig y maent yn ei greu yn ôl, a thalu'r gost ailgylchu neu waredu o ganlyniad i hynny, efallai y byddent yn meddwl ddwywaith cyn ei orfodi ar ddefnyddwyr yn y lle cyntaf.
A pham fod rhaid gwneud popeth o blastig? Gellir creu popeth fwy neu lai y gellir ei greu o blastig o ddeunyddiau eraill—deunyddiau y gellid eu tyfu yng Nghymru a darparu cnwd ychwanegol o arian i ffermwyr Cymru. Oes, weithiau mae angen i weithgynhyrchwyr ddiogelu eu cynnyrch wrth ei gludo, ond maent yn gwneud llawer gormod ohono—er enghraifft, poteli inc sy'n cael eu cau mewn plastig trwchus iawn ar ôl iddynt fod yn ei werthu am ddegawdau heb fawr o ddeunydd pacio. Efallai y gallai'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig archwilio a herio gweithgynhyrchwyr ac archfarchnadoedd i egluro eu penderfyniadau ynglŷn â'u defnydd o blastigion.
Ond mae'n ymwneud â mwy na'r deunydd pecynnu a'r eitemau a restrir yng nghynnig y Ceidwadwyr yn unig—ac rwy'n cefnogi pob un ohonynt. Defnyddir plastigion hefyd mewn cerbydau ac offer cartref—mae'r rhestr yn gwbl ddiddiwedd. Mae gan rai eitemau broses sefydledig ar gyfer gwaredu ac ailgylchu'r cydrannau plastig, ond mae angen i lywodraethau ar y ddwy ochr i'r ffin ac ar draws y byd annog pobl i beidio â defnyddio plastig yn gyffredinol. Felly, yn olaf, er bod awgrymiadau cynnig y Ceidwadwyr yn ddechrau da iawn, mae angen ymagwedd gydgysylltiedig tuag at y defnydd o blastig i ymdrin â'i holl ffynonellau, a dileu'r defnydd ohono'n gyfan gwbl yn y pen draw. Diolch.
I call on the Deputy Minister for Housing and Local Government, Hannah Blythyn.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol, Hannah Blythyn.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I would like to start by genuinely welcoming the opportunity to have this debate today on this important topic—a topic that is incredibly prevalent in both the public and political consciousness. Plastic is a modern material that has transformed our lives—in many ways for the better. In the right way, it’s an important, useful material that has many applications, not least in medical usages, but has now increasingly and often brutally brought home just how the throwaway culture, which developed in the latter part of the last century, is costing our environment dearly.
We have to find innovative and effective ways to deal with plastic waste and end the use of unnecessary single-use plastics and materials that cannot be recycled or reprocessed. We’ve heard today how we have to act for our environment and for our future generations. And so much of the work to tackle plastic pollution is being led by young people, whether through our eco-schools network, localised action, and events of our own Youth Parliament. We can be proud of what we've achieved in Wales to date. We know we lead in the UK in municipal recycling with rates of 67.2 per cent, but we cannot be, and are not, complacent. I liked the way David Melding put it when he said we can bank what we've done and then go further, and that's what we are committed to doing.
There is no simple solution or perfect panacea for tackling the problem of plastic. Tackling plastic waste is complex and multifaceted, crossing personal, business and inter-governmental boundaries. So, we're working with industry and local authority partners to develop new infrastructure to increase the sorting and repossessing of plastic waste in Wales. We want to significantly reduce the reliance on overseas markets to recycle the plastic waste collected here at home in Wales. I have therefore agreed that the use of the £6.5 million circular economy capital investment fund for 2019-20 is focused strongly on the recycling of plastics. WRAP Cymru are overseeing the scheme on our behalf and I'm happy to circulate further details to Members.
Alongside that, we need to consider the management of plastic in the supply chain. Deposit-return schemes are proving—[Interruption.] Yes, sure.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy groesawu'n ddiffuant y cyfle i gael y ddadl hon heddiw ar y pwnc pwysig hwn—pwnc sy'n cael sylw mawr yn ymwybyddiaeth y cyhoedd a gwleidyddiaeth. Mae plastig yn ddeunydd modern sydd wedi trawsnewid ein bywydau—mewn sawl ffordd er gwell. Yn y ffordd gywir, mae'n ddeunydd pwysig a defnyddiol y gellir ei ddefnyddio mewn llawer iawn o ffyrdd, nid yn lleiaf at ddefnydd meddygol, ond bellach, yn gynyddol ac yn ddidostur yn aml iawn, rydym wedi sylweddoli'r modd y mae'r diwylliant gwastraffus a ddatblygodd yn rhan olaf y ganrif ddiwethaf yn costio'n ddrud i'n hamgylchedd.
Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd arloesol ac effeithiol o ymdrin â gwastraff plastig a rhoi diwedd ar y defnydd o blastigion untro diangen a deunyddiau na ellir eu hailgylchu na'u hailbrosesu. Rydym wedi clywed heddiw sut y mae'n rhaid i ni weithredu er mwyn ein hamgylchedd ac er mwyn cenedlaethau'r dyfodol. Ac mae cymaint o'r gwaith i fynd i'r afael â llygredd plastig yn cael ei arwain gan bobl ifanc, boed drwy ein rhwydwaith eco-ysgolion, camau gweithredu lleol a digwyddiadau yn ein Senedd Ieuenctid ein hunain. Gallwn ymfalchïo yn yr hyn rydym wedi'i gyflawni yng Nghymru hyd yma. Gwyddom ein bod yn arwain yn y DU ar ailgylchu trefol gyda chyfraddau o 67.2 y cant, ond ni allwn, ac nid ydym yn llaesu dwylo. Roeddwn yn hoffi'r ffordd y dywedodd David Melding y gallwn fancio'r hyn a wnaethom a mynd ymhellach wedyn, a dyna rydym wedi ymrwymo i'w wneud.
Nid oes ateb syml nac atebion perffaith i broblem plastig. Mae mynd i'r afael â gwastraff plastig yn gymhleth ac amlochrog, sy'n croesi ffiniau personol, busnes a rhynglywodraethol. Felly, rydym yn gweithio gyda phartneriaid diwydiant ac awdurdodau lleol i ddatblygu seilwaith newydd ar gyfer cynyddu'r gwaith o ddidoli ac adfeddiannu gwastraff plastig yng Nghymru. Rydym am leihau'n sylweddol y ddibyniaeth ar farchnadoedd tramor i ailgylchu'r gwastraff plastig a gesglir yma yng Nghymru. Rwyf wedi cytuno felly y dylai'r defnydd o gronfa buddsoddi cyfalaf yr economi gylchol gwerth £6.5 ar gyfer 2019-20 ganolbwyntio'n gryf ar ailgylchu plastigion. Mae WRAP Cymru yn goruchwylio'r cynllun ar ein rhan ac rwy'n hapus i ddosbarthu rhagor o fanylion i'r Aelodau.
Law yn llaw â hynny, mae angen inni ystyried rheoli plastig yn y gadwyn gyflenwi. Mae'r cynlluniau dychwelyd blaendal yn profi—[Torri ar draws.] Iawn, wrth gwrs.
I welcome that announcement that that money will be targeted at making a more robust recycling regime here in Wales, and I appreciate you're going to circulate information to Members. Will that information contain the details of what you're likely to achieve by the time you've spent that money? Because actually seeing that waste appear in Malaysia and other third countries is something that really is sapping the confidence of people making that conversion over to recycling.
Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad y caiff yr arian hwnnw ei dargedu i wneud cyfundrefn ailgylchu gadarnach yma yng Nghymru, ac rwy'n sylweddoli eich bod am ddosbarthu gwybodaeth i'r Aelodau. A fydd y wybodaeth honno'n cynnwys manylion yr hyn rydych yn debygol o'i gyflawni erbyn i chi wario'r arian hwnnw? Oherwydd mae gweld y gwastraff hwnnw ym Malaysia a thrydydd gwledydd eraill yn rhywbeth sy'n tanseilio hyder pobl rhag newid i ailgylchu.
We don't want people to stop recycling, so the answer to that is actually making sure we develop those markets closer to home. I'm more than happy to send as much information as we can for you to take a look at.
I was talking about deposit-return schemes. They're proven to improve on-the-go recycling and reduce littering, as well as providing a high-quality collection of drinks containers that can be recycled. I've heard criticism today—I think we talked about how we had conversations with counterparts across devolved and UK administrations, but we have actually passed that now. I don't know whether some Members have been napping, but we did recently consult jointly with UK Government about the merits of introducing a deposit-return scheme and extended producer responsibility.
The consultation closed just last month and, as Members would expect, there was significant degree of interest and responses to the consultation. It's now important that we consider how any scheme would fit with our existing household collections as well as looking at the impacts on the consumers, such as costs and accessibility. As I said, these proposal for a DRS sit alongside wider proposals to introduce extended producer responsibility, which places more of an obligation on the producer for the packaging that they create. If these were implemented, the best and most beneficial approach would be to do this at the same time.
During the consultation on both of these, I held a briefing session for Assembly Members as well as a meeting for stakeholders from across the piece with the local authorities, retailers, and also the environmental sector, and I'd be more than happy to repeat that as we go to the next stages of this process. Linked to this is our ambition to become the first refill nation. Refill is a practical tap water campaign to reduce the amount of plastic waste caused by single-use plastic bottles. Following our support and promotion of the refill schemes, I'm pleased to share with Members that there are now over 1,000 refill stations across Wales and over 96 per cent of communities along the Wales coastal path have a refill presence.
I think it was Dai Lloyd and also David Melding who talked about microplastics and the impact particularly on the marine environment and our food chain. We are committed to working in partnership to tackle this problem to gather more evidence, and also work is under way regarding restrictions on products made from oxo-degradable plastics, which contain additives that hasten the breakdown to damaging microplastics.
We've all heard about the recent announcement that has been repeated here today by the UK Government to ban plastic straws, stirrers and cotton buds in England. I can tell Members that here in Wales we are committed to restricting or banning the availability of these products in line with the European Union's single-use plastics directive. We've had announcements but what we do need is action. So, we will work with stakeholders and consult on our proposals for restrictions on plastic straws, stirrers and cotton buds and on a wider range of items such as balloon sticks, cutlery, plates and polystyrene food and drink containers.
Additionally, the Welsh Treasury has been working with HM Treasury on proposals to incentivise the use of recycled plastic by applying a tax on all plastic packaging with less than 30 per cent recycled content. We will continue to work collaboratively with HM Treasury until more information is available on the UK Government's proposed approach, and ensure we continue to be part of the policy development and implementation process for any taxation measure in this area.
But it's clear that the public, politicians and stakeholders across the piece are keen to take action to tackle plastic waste in Wales. Therefore, we continue to assess the potential for introducing a tax or charge on single-use drinks containers in Wales. This remains an option for us, and will depend on the outcome of a suite of waste and packaging consultations launched this year, including extended producer responsibility, which also actually had a question regarding a potential levy on drinks containers, alongside further action, and the work we're doing with businesses to increase their own levels of reuse.
It's also incredibly important that, in taking forward this agenda, we guard against unintended consequences, in addition to being both fair and proportionate in line with tax principles set out in the tax policy framework. But, as a nation, we can be particularly proud of our groundbreaking success in recycling, something that is recognised around the world. This year marks the twentieth anniversary of devolution, and, at the dawn of devolution, Wales recycled only 5 per cent of our waste. We have now reached over 60 per cent. We led the UK, introducing a carrier bag charge and brought in legislation to ban microbeads. I want Wales to lead the way once again on waste and resource management and in transitioning towards a zero-waste circular economy.
Colleagues, we should be under no illusions regarding the scale of the problem. There is much we can do as a Government and as individuals to make things better. Communities across the country are taking action to reduce single-use plastics, from Aberporth to Anglesey. This is to be applauded and supported. Momentum has been gaining in recent months on this, including in Mold, in my own constituency, with a second community meeting of Plastic Reduction Mold taking place this week. Small individual actions add up to make a collective difference, so the onus is on all of us to take action, Government included—action this Government has and will take to tackle problem plastic for our environment, for our communities and for our future. Diolch.
Nid ydym am i bobl roi'r gorau i ailgylchu, felly'r ateb i hynny yw sicrhau ein bod yn datblygu'r marchnadoedd hyn yn nes at adref. Rwy'n fwy na pharod i anfon cymaint o wybodaeth ag y gallwn i chi gael golwg arni.
Roeddwn yn sôn am gynlluniau dychwelyd blaendal. Maent wedi profi eu bod yn gwella'r broses o ailgylchu ar hyd y lle a lleihau sbwriel, yn ogystal â darparu casgliad safonol o gynwysyddion diodydd y gellir eu hailgylchu. Clywais feirniadaeth heddiw—rwy'n credu ein bod wedi siarad ynglŷn â sut y cawsom sgyrsiau gyda chymheiriaid ar draws y gweinyddiaethau datganoledig a'r DU, ond rydym wedi pasio hynny bellach. Nid wyf yn gwybod a oes rhai o'r Aelodau wedi bod yn hepian, ond yn ddiweddar, buom yn ymgynghori ar y cyd â Llywodraeth y DU ynghylch rhinweddau cyflwyno cynllun dychwelyd blaendal ac ymestyn cyfrifoldeb cynhyrchwyr.
Daeth yr ymgynghoriad i ben fis diwethaf ac fel y byddai'r Aelodau'n disgwyl, cafwyd cryn dipyn o ddiddordeb yn yr ymgynghoriad ac ymatebion iddo. Mae'n bwysig yn awr ein bod yn ystyried sut y byddai unrhyw gynllun yn cyd-fynd â'n casgliadau presennol o gartrefi yn ogystal ag edrych ar yr effeithiau ar y defnyddwyr, megis costau a hygyrchedd. Fel y dywedais, mae'r argymhellion hyn ar gyfer cynllun dychwelyd blaendal yn cydredeg â chynigion ehangach i gyflwyno cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, sy'n creu mwy o gyfrifoldeb ar y cynhyrchwyr am y deunydd pacio y maent yn ei greu. Pe bai'r rhain yn cael eu rhoi ar waith, y dull gorau a mwyaf buddiol fyddai gwneud hyn ar yr un pryd.
Yn ystod yr ymgynghoriad ar y ddau beth hyn, cynhaliais sesiwn friffio i Aelodau'r Cynulliad yn ogystal â chyfarfod i randdeiliaid o bob maes gydag awdurdodau lleol, manwerthwyr, a'r sector amgylcheddol hefyd, a buaswn yn fwy na pharod i ailadrodd hynny wrth inni symud i gamau nesaf y broses hon. Yn gysylltiedig â hyn mae ein huchelgais i ddod yn genedl ail-lenwi gyntaf y byd. Ymgyrch dŵr tap ymarferol yw'r ymgyrch ail-lenwi i leihau faint o wastraff plastig a achosir gan boteli plastig untro. Yn dilyn ein cefnogaeth a'n gwaith hyrwyddo ar y cynlluniau ail-lenwi, rwy'n falch o rannu gyda'r Aelodau fod dros 1,000 o orsafoedd ail-lenwi ledled Cymru erbyn hyn a bod gan dros 96 y cant o'r cymunedau ar hyd llwybr arfordir Cymru bresenoldeb ail-lenwi.
Credaf mai Dai Lloyd a hefyd David Melding a siaradodd am ficroblastigion a'r effaith ar yr amgylchedd morol a'n cadwyn fwyd yn arbennig. Rydym yn ymrwymedig i weithio mewn partneriaeth er mwyn mynd i'r afael â'r broblem hon a chasglu rhagor o dystiolaeth, a hefyd mae gwaith yn mynd rhagddo ar gyfyngiadau ar gynhyrchion a wneir o blastigion oxo-ddiraddadwy, sy'n cynnwys ychwanegion sy'n cyflymu'r broses o ddadelfennu microblastigion niweidiol.
Mae pawb ohonom wedi clywed am y cyhoeddiad diweddar a ailadroddwyd yma heddiw gan Lywodraeth y DU i wahardd gwellt plastig, trowyr diodydd a ffyn cotwm yn Lloegr. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau ein bod ni yng Nghymru wedi ymrwymo i gyfyngu ar, neu wahardd argaeledd y cynhyrchion hyn yn unol â chyfarwyddeb plastigion untro yr Undeb Ewropeaidd. Cawsom gyhoeddiadau ond yr hyn sydd ei angen arnom yw gweithredu. Felly, byddwn yn gweithio gyda rhanddeiliaid ac yn ymgynghori ar ein cynigion ar gyfer cyfyngiadau ar wellt plastig, trowyr diodydd a ffyn cotwm ac ar ystod ehangach o eitemau fel ffyn balwnau, cyllyll a ffyrc, platiau a chynwysyddion bwyd a diod polystyren.
Yn ogystal, mae Trysorlys Cymru wedi bod yn gweithio gyda Thrysorlys ei Mawrhydi ar gynigion i gymell y defnydd o blastig wedi'i ailgylchu drwy ddefnyddio treth ar bob deunydd pacio plastig sydd â llai na 30 y cant o gynnwys wedi'i ailgylchu. Byddwn yn parhau i gydweithio â Thrysorlys ei Mawrhydi hyd nes y bydd mwy o wybodaeth ar gael ar ddull arfaethedig Llywodraeth y DU, a sicrhau ein bod yn parhau i fod yn rhan o'r broses o ddatblygu a gweithredu polisi ar gyfer unrhyw fesur trethiant yn y maes hwn.
Ond mae'n amlwg fod y cyhoedd, gwleidyddion a rhanddeiliaid yn gyffredinol yn awyddus i roi camau ar waith i fynd i'r afael â gwastraff plastig yng Nghymru. Felly, rydym yn parhau i asesu'r potensial ar gyfer cyflwyno treth neu dâl am gynwysyddion diodydd untro yng Nghymru. Mae hyn yn parhau i fod yn opsiwn i ni, a bydd yn dibynnu ar ganlyniad cyfres o ymgyngoriadau ar wastraff a deunydd pacio a lansiwyd eleni, gan gynnwys cyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr, a oedd yn cynnwys cwestiwn hefyd ynglŷn ag ardoll bosibl ar gynwysyddion diodydd, ynghyd â chamau pellach, a'r gwaith a wnawn gyda busnesau i gynyddu eu lefelau ailddefnyddio eu hunain.
Wrth inni ddatblygu'r agenda hon, mae hefyd yn hynod o bwysig ein bod yn gochel rhag canlyniadau anfwriadol, yn ogystal â bod yn deg ac yn gymesur yn unol ag egwyddorion treth a nodwyd yn y fframwaith polisi treth. Ond fel cenedl, gallwn fod yn arbennig o falch o'n llwyddiant arloesol ym maes ailgylchu, rhywbeth sy'n cael ei gydnabod ledled y byd. Mae'r flwyddyn hon yn nodi ugain mlynedd ers datganoli, ac ar drothwy datganoli, 5 y cant yn unig o'n gwastraff a oedd yn cael ei ailgylchu yng Nghymru. Rydym bellach wedi cyrraedd dros 60 y cant. Rydym wedi arwain yn y DU, gan gyflwyno tâl am fagiau siopa a chyflwyno deddfwriaeth i wahardd microbelenni. Rwyf am i Gymru arwain unwaith eto ar reoli gwastraff ac adnoddau ac ar newid i economi gylchol ddiwastraff.
Gyd-Aelodau, ni ddylem dwyllo ein hunain ynglŷn â maint y broblem. Mae llawer y gallwn ei wneud fel Llywodraeth ac fel unigolion i wella pethau. Mae cymunedau ledled y wlad yn cymryd camau i leihau plastigion untro, o Aberporth i Ynys Môn. Mae hyn i'w gymeradwyo a'i gefnogi. Mae'r momentwm wedi bod ar gynnydd dros y misoedd diwethaf, gan gynnwys yn yr Wyddgrug, yn fy etholaeth i, a chynhelir ail gyfarfod cymunedol o Lleihau Plastig yr Wyddgrug yr wythnos hon. Mae camau gweithredu unigol bach yn gwneud gwahaniaeth o'u cyflawni ar y cyd, felly mae'r cyfrifoldeb ar bob un ohonom i weithredu, gan gynnwys y Llywodraeth—camau y mae'r Llywodraeth hon wedi'u cymryd ac y bydd yn eu cymryd i fynd i'r afael â phroblem plastig i'n hamgylchedd, i'n cymunedau ac i'n dyfodol. Diolch.
Thank you. Can I call on Nick Ramsay to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar Nick Ramsay i ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. I think that the Minister hit the nail on the head there at the very end of her speech when she said that we need action on this as well as warm words. I'll keep my comments brief, Dirprwy Lywydd, because I appreciate the time, and Members from all parties, and independents of course, have made some very good points.
I think that, if you look at the statistics, they're truly horrifying. They have been cited by many speakers. Wales currently produces 400,000 tonnes of total plastic waste per year. The longevity of plastics, as we've heard, can mean that plastic lasts in landfill for centuries. I think Dai Lloyd's points were particularly pertinent to me as the father of a seven-month-old baby now. I think it's horrifying, not just what you spoke about with plastics and microplastics and nanoplastics—it's almost at science fiction level—building up in our bodies on a daily basis, but that process starts very early on when a baby is born, or perhaps even before. These microplastics and nanoplastics are everywhere. They're throughout the food chain. It's going to be incredibly difficult to deal with this situation, but we need to deal with that situation and we need to start now.
As my colleague David Melding said in his contribution, there's often an attitude of, 'What difference does it make if Wales does this, if a small country does its best? Because there are much larger countries, and if they're not taking any notice, then we can't really get anywhere'. Well, at least it's a start. We often talk about that phrase 'the size of Wales', don't we? Well, if a country the size of Wales can make a start with trying to deal with the problem of plastics, then maybe we can spread out good practice across the world and other countries will follow suit. We know other instances where we've passed things in this Chamber that, at the time, have seemed to a lot of people ludicrous. You might remember, when the single-use plastic bags were being discussed, there were some people who thought that would never work, that it was crazy, that people would take a Morrisons bag into a Sainbury's supermarket and would use that. Well, you see that all the time now, it's commonplace, and you have reusable bags and paper bags. So, there are things that, whilst at the time they seem difficult to achieve, in the future they can be achieved. So, let's make a start and urge that to happen.
Yes, we've had, as we've heard and as Dai said, a climate change emergency declared. We need to see action on the ground with climate change, but there are wider environmental issues such as the issues of plastic that need to be dealt with as well. I'm pleased that the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee has been looking at this. It's very important that this area is scrutinised fully. One of the reasons, in terms of the amendments, we are rejecting the Government amendment is because it will delete our motion. We are supporting amendment 2, which makes some very good points about guidance given by the Welsh Government. We have an issue with amendment 3 and we're going to abstain on that, not because it's a very noble aim to ban plastic food packaging that isn't recyclable or biodegradable, but I want to see some more information on the mechanisms of doing that and then we will give our full support. And I think that's an issue where climate change committee and other committees can look at scrutinising and providing very real solutions to the Government.
As Andrew R.T. Davies said right at the very start, we need to hand on—I'm paraphrasing now—an environment that is better than we received. We need to do that in terms of the next generation with all sorts of things. We can look at the health service, we can look at education, we can look at transport, at roads, as we discussed, but, on the issue of the environment, it is this planet that is our heritage and that we leave to future generations. And without the planet on which we—well, I am standing now and I am talking to you about defending the planet—. Without that, really, everything else pales into insignificance. So, I think, Andrew, you made a very good point at the very start of your speech, which really resonates through everyone else's contributions today and, indeed, that the Minister responded to.
So, can I thank everyone who contributed to today's debate? I think it's a debate that has been brought to the fore by programmes such as David Attenborough's Blue Planet. I hope that many other programmes also continue to raise the profile of this issue. It's something that wasn't discussed that long ago and now we're discussing it in this Chamber, and discussing a problem is the first stage to solving it.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Credaf fod y Gweinidog wedi taro'r hoelen ar ei phen ar ddiwedd ei haraith pan ddywedodd fod angen gweithredu ar hyn yn ogystal â geiriau da. Cadwaf fy sylwadau'n fyr, Ddirprwy Lywydd, oherwydd rwy'n sylweddoli faint o amser sydd gennyf, ac mae Aelodau o bob plaid, ac Aelodau annibynnol wrth gwrs, wedi gwneud pwyntiau da iawn.
Os edrychwch ar yr ystadegau, credaf eu bod yn wirioneddol frawychus. Mae llawer o siaradwyr wedi cyfeirio atynt. Ar hyn o bryd mae Cymru'n cynhyrchu cyfanswm o 400,000 tunnell o wastraff plastig y flwyddyn. Fel y clywsom, gall hirhoedledd plastigion olygu bod plastig yn para mewn safleoedd tirlenwi am ganrifoedd. Credaf fod pwyntiau Dai Lloyd yn arbennig o berthnasol i mi fel tad i fabi saith mis oed erbyn hyn. Credaf ei fod yn ddychrynllyd, nid yn unig yr hyn a ddywedoch chi am blastigion a microblastigion a nanoblastigion—mae bron ar lefel ffuglen wyddonol—yn cynyddu yn ein cyrff yn ddyddiol, ond mae'r broses honno'n dechrau'n gynnar iawn pan gaiff baban ei eni, neu cyn hynny hyd yn oed. Mae'r microblastigion a'r nanoblastigion hyn ym mhobman. Maent yn bodoli drwy'r gadwyn fwyd gyfan. Mae'n mynd i fod yn anhygoel o anodd ymdrin â'r sefyllfa hon, ond mae angen inni ymdrin â'r sefyllfa ac mae angen inni ddechrau yn awr.
Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, David Melding, yn ei gyfraniad, yn aml ceir yr agwedd, 'Pa wahaniaeth y mae'n ei wneud os yw Cymru'n gwneud hyn, os yw gwlad fach yn gwneud ei gorau? Oherwydd mae yna wledydd llawer mwy o faint, ac os nad ydynt hwy'n cymryd unrhyw sylw, yna ni allwn gyrraedd unman'. Wel, o leiaf mae'n ddechrau. Byddwn yn aml yn defnyddio'r ymadrodd 'maint Cymru', oni wnawn? Wel, os yw gwlad maint Cymru yn gallu dechrau ceisio ymdrin â phroblem plastigion, efallai y gallwn ledaenu arferion da ar draws y byd a bydd gwledydd eraill yn dilyn ein hesiampl. Gwyddom am achosion eraill lle rydym wedi pasio pethau yn y Siambr hon, pethau a oedd ar y pryd yn ymddangos yn chwerthinllyd i lawer o bobl. Efallai y cofiwch chi, pan oeddem yn trafod bagiau plastig untro, fod rhai pobl yn credu na fyddai byth yn gweithio, ei fod yn syniad gwallgof, y byddai pobl yn mynd â bag Morrisons i archfarchnad Sainbury ac yn defnyddio hwnnw. Wel, fe welwch hynny drwy'r amser erbyn hyn, mae'n gyffredin, ac mae gennych fagiau amlddefnydd a bagiau papur. Felly, mae yna bethau y gellir eu cyflawni yn y dyfodol, er eu bod i'w gweld yn anodd eu cyflawni ar y pryd. Felly, gadewch i ni gychwyn arni ac annog hynny i ddigwydd.
Do, fel y clywsom ac fel y dywedodd Dai, cawsom ddatganiad o argyfwng newid hinsawdd. Mae angen inni weld gweithredu ar lawr gwlad gyda newid hinsawdd, ond mae angen ymdrin â materion amgylcheddol ehangach fel plastig hefyd. Rwy'n falch fod y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi bod yn edrych ar hyn. Mae'n bwysig iawn craffu ar y maes hwn yn llawn. O ran y gwelliannau, un o'r rhesymau pam ein bod yn gwrthod gwelliant y Llywodraeth yw oherwydd y bydd yn dileu ein cynnig. Rydym yn cefnogi gwelliant 2, sy'n gwneud rhai pwyntiau da iawn am ganllawiau a roddir gan Lywodraeth Cymru. Mae gennym broblem gyda gwelliant 3 ac rydym yn mynd i ymatal ar hwnnw, nid am nad yw gwahardd deunydd pecynnu bwyd plastig nad yw'n ailgylchadwy neu'n fioddiraddiadwy yn nod canmoladwy, ond rwyf am weld rhagor o wybodaeth am y dulliau o wneud hynny ac yna byddwn yn ei gefnogi'n llawn. Ac rwy'n credu bod hwnnw'n fater y gall y pwyllgor newid hinsawdd a phwyllgorau eraill ystyried ei graffu a darparu atebion real iawn i'r Llywodraeth.
Fel y dywedodd Andrew R.T. Davies ar y dechrau'n deg, mae angen inni drosglwyddo—rwy'n aralleirio yn awr—amgylchedd sy'n well na'r hyn a gawsom. Mae angen inni wneud hynny i'r genhedlaeth nesaf mewn perthynas â phob math o bethau. Gallwn edrych ar y gwasanaeth iechyd, gallwn edrych ar addysg, gallwn edrych ar drafnidiaeth, ar ffyrdd, fel y trafodasom, ond ar fater yr amgylchedd, y blaned hon yw ein treftadaeth a adawn ar ein holau i genedlaethau'r dyfodol. A heb y blaned lle rydym—wel, rwy'n sefyll yn awr ac rwy'n siarad â chi am amddiffyn y blaned—. Heb hynny, mae popeth arall yn ddibwys mewn gwirionedd. Felly, rwy'n meddwl eich bod wedi gwneud pwynt da iawn ar ddechrau eich araith, Andrew, sy'n atseinio drwy gyfraniadau pawb arall heddiw, ac yn wir, fe wnaeth y Gweinidog ymateb iddo.
Felly, a gaf fi ddiolch i bawb a gyfrannodd at y ddadl heddiw? Rwy'n meddwl ei bod yn ddadl a gafodd ei dwyn i'r amlwg gan raglenni fel Blue Planet David Attenborough. Gobeithio y bydd llawer o raglenni eraill hefyd yn parhau i godi proffil y mater hwn. Mae'n rhywbeth na châi ei drafod mor bell yn ôl â hynny ac rydym yn ei drafod yn y Siambr yn awr, a thrafod problem yw'r cam cyntaf i'w datrys.
Thank you. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 8 on the agenda is voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed to the vote. No. Right, okay. The first vote this afternoon, then, is on the motions that were grouped together for voting, on motions to elect Members to the committees. It requires a two thirds majority of Members voting to vote for this to pass. So, I now call for a vote on those motions. Open the vote. Close the vote. For the motions 12, no abstentions, none against. Therefore, the motions are agreed.
Eitem 8 ar yr agenda yw'r cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno i mi ganu'r gloch, rwy'n bwriadu symud ymlaen at y bleidlais. Nac oes. Iawn. Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma felly ar y cynigion a gafodd eu grwpio gyda'i gilydd ar gyfer pleidleisio, ar gynigion i ethol Aelodau i'r pwyllgorau. Mae angen i fwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau bleidleisio o blaid er mwyn i hyn gael ei dderbyn. Felly, galwaf yn awr am bleidlais ar y cynigion hynny. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynigion.
NDM7072 - 7075 - Cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau: O blaid: 12, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynigion
NDM7072-7075 - Motions to elect Members to Committees: For: 12, Against: 0, Abstain: 0
Motions have been agreed
We now move to the Plaid Cymru debate on the alternatives to the M4 relief road and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 10, no abstentions, 28 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn yn awr at ddadl Plaid Cymru ar y dewisiadau amgen i ffordd liniaru'r M4 a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 28 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig.
NDM7066 - Dadl Plaid Cymru - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 10, Yn erbyn: 28, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7066 - Plaid Cymru debate - Motion without amendment: For: 10, Against: 28, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now go to vote on the amendments. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. So, I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 19, no abstentions, 19 against. So, as required by Standing Order 6.20, I will cast my casting vote against the amendment, and, therefore, amendment 1 is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar y gwelliannau. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 19, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwyf am fwrw fy mhleidlais fwrw yn erbyn y gwelliant, ac felly, gwrthodwyd gwelliant 1.
NDM7066 - Gwelliant 1: O blaid: 19, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7066 - Amendment 1: For: 19, Against: 19, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
We now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 29, no abstentions, nine against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, neb yn ymatal, naw yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7066 - Gwelliant 2: O blaid: 29, Yn erbyn: 9, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7066 - Amendment 2: For: 29, Against: 9, Abstain: 0
Amendment has been agreed
We now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 19, no abstentions, 19 against. Therefore, again, as required by Standing Order 6.20, I will cast my casting vote to vote against the amendment and, therefore, amendment 3 is not agreed.
Galwn yn awr am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 19, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, unwaith eto, fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwyf am fwrw fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant ac felly, gwrthodwyd gwelliant 3.
NDM7066 - Gwelliant 3: O blaid: 19, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7066 - Amendment 3: For: 19, Against: 19, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
We move to amendment 4 and I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. For the amendment 19, no abstentions, 19 against. And again, as required by Standing Order 6.20, I exercise my casting vote to vote against the amendment. The amendment is not agreed.
Symudwn at welliant 4 a galwaf am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 19, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Ac eto, fel sy'n ofynnol o dan Reol Sefydlog 6.20, rwy'n bwrw fy mhleidlais fwrw i bleidleisio yn erbyn y gwelliant. Gwrthodwyd y gwelliant.
NDM7066 - Gwelliant 4: O blaid: 19, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Gan fod nifer y pleidleisiau yn gyfartal, defnyddiodd y Dirprwy Lywydd ei phleidlais fwrw yn unol â Rheol Sefydlog 6.20(ii).
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7066 - Amendment 4: For: 19, Against: 19, Abstain: 0
As there was an equality of votes, the Deputy Presiding Officer used her casting vote in accordance with Standing Order 6.20(ii).
Amendment has been rejected
We now move to vote on amendment 5. I call for a vote on amendment 5. Open the vote. Close the vote. For the amendment 18, no abstentions, 19 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar welliant 5. Galwaf am bleidlais ar welliant 5. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 18, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y gwelliant.
NDM7066 - Gwelliant 5: O blaid: 18, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7066 - Amendment 5: For: 18, Against: 19, Abstain: 0
Amendment has been rejected
We now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7066 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru yn chwarae rhan ganolog wrth lywio gwaith cynllunio seilwaith cenedlaethol strategol a hirdymor.
Motion NDM7066 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Calls on the Welsh Government to ensure that the National Infrastructure Commission for Wales plays a central role in guiding strategic and long-term national infrastructure planning.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion seven, six abstentions, 25 against. Therefore, the amended motion is not agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd saith, roedd chwech yn ymatal, 25 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7066 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 7, Yn erbyn: 25, Ymatal: 6
Gwrthodwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7066 - Motion as amended: For: 7, Against: 25, Abstain: 6
Motion as amended has been rejected
And so, as the Assembly has not agreed the motion—it's not agreed, therefore, we move on. Sorry, I was reading something else there that I shouldn't have been reading. I've been terribly excited because I've been able to vote. Sorry about that. [Applause.] [Laughter.] You might not like the way I voted, sorry.
We move on to the Welsh Conservative debate on reducing plastic waste. I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. So, open the vote. Close the vote. For the motion 12, no abstentions, 26 against. Therefore, the motion is not agreed and we move to vote on the amendments.
Ac felly, gan nad yw'r Cynulliad wedi cytuno ar y cynnig—gwrthodwyd y cynnig, felly, symudwn ymlaen. Mae'n ddrwg gennyf, roeddwn yn darllen rhywbeth arall na ddylwn fod yn ei ddarllen. Rwyf wedi cyffroi'n ofnadwy am fy mod wedi gallu pleidleisio. Mae'n ddrwg gennyf am hynny. [Cymeradwyaeth.] [Chwerthin.] Efallai nad ydych yn hoffi'r ffordd y gwneuthum bleidleisio, mae'n ddrwg gennyf.
Symudwn ymlaen at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar leihau gwastraff plastig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Felly, agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 12, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd y cynnig a symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau.
NDM7065 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7065 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 12, Against: 26, Abstain: 0
Motion has been rejected
I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For amendment 1 21, no abstentions, 17 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 1, 21, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7065 - Gwelliant 1: O blaid: 21, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7065 - Amendment 1: For: 21, Against: 17, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For amendment 2 38, no abstentions, none against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid gwelliant 2, 38, neb yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 2.
NDM7065 - Gwelliant 2: O blaid: 38, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7065 - Amendment 2: For: 38, Against: 0, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, 11 abstentions. Therefore, amendment 3 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, roedd 11 yn ymatal. Felly, derbyniwyd gwelliant 3.
NDM7065 - Gwelliant 3: O blaid: 27, Yn erbyn: 0, Ymatal: 11
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7065 - Amendment 3: For: 27, Against: 0, Abstain: 11
Amendment has been agreed
And I now call for a vote on the motion as amended.
A galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7065 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn cydnabod y pwysigrwydd cynyddol y mae'r cyhoedd yng Nghymru yn ei roi ar leihau gwastraff plastig.
2. Yn cydnabod bod Cymru ar flaen y gad yn y DU gyda’r cyfraddau ailgylchu gwastraff trefol presennol yn 62.7 y cant.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gryfhau cadwyni cyflenwi yng Nghymru er mwyn atal 'llygredd amgylcheddol' rhag cael ei allforio i drydydd gwledydd a chadw ymddiriedaeth y cyhoedd.
4. Yn croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau’r cyflenwad o boteli plastig untro yng Nghymru, gan gynnwys menter Cenedl Ail-lenwi.
5. Yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU ar gynigion ar gyfer cyflwyno cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd ac yn credu y dylai Llywodraeth Cymru edrych ar sut y gall gyflwyno cynllun o’r fath.
6. Yn cydnabod bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i gyfyngu ar wellt yfed plastig a gwahardd trowyr diodydd plastig a ffyn cotwm yng Nghymru, yn unol â chyfarwyddyd yr Undeb Ewropeaidd ar blastig untro, ynghyd â chyllyll a ffyrc a phlatiau plastig; cynhwysyddion bwyd a diod polystyren ehangedig, a ffyn balwnau.
7. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddefnyddio ei phwerau i ddiweddaru canllawiau cynllunio gwyliau a thrwyddedu er mwyn cael gwared â phlastigau untro.
8. Yn galw am wahardd deunydd pacio bwyd plastig na ellir ei ailgylchu neu nad yw'n fioddiraddiadwy, a fyddai'n cynnwys deunydd pacio polystyren a ffilm plastig.
Motion NDM7065 as amended:
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Recognises the growing importance that the Welsh public places on reducing plastic waste.
2. Acknowledges that Wales is leading the way in the UK with current municipal recycling rates at 62.7 per cent.
3. Calls on the Welsh Government to strengthen supply chains in Wales to prevent the export of ‘environmental pollution’ to third countries and retain public confidence.
4. Welcomes the Welsh Government’s commitment to reducing single use plastic bottles in Wales, including the Re-Fill Nation initiative.
5. Notes that the Welsh Government is continuing to work with the UK Government on proposals for introducing a deposit return scheme and believes the Welsh Government should explore how it could introduce such a scheme.
6. Recognises that the Welsh Government is committed to restricting the availability of plastic straws and banning drink stirrers and cotton buds in Wales, in line with the European Union’s single-use plastic directive, along with plastic cutlery, plates; expanded polystyrene food and drinks containers, and balloon sticks.
7. Calls on the Welsh Government to use its powers to update festival planning and licencing guidelines to eliminate single-use plastics.
8. Calls for a ban on plastic food packaging which isn’t recyclable or biodegradable, which would include polystyrene and plastic film packaging.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 33, no abstentions, five against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 33, neb yn ymatal, pump yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM7065 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 33, Yn erbyn: 5, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7065 - Motion as amended: For: 33, Against: 5, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
Members who are leaving the Chamber, can they do so quickly, please?
A wnaiff yr Aelodau sy'n gadael y Siambr wneud hynny'n gyflym os gwelwch yn dda?
We now are moving to the short debate and I call on Caroline Jones to speak on the topic she has chosen—Caroline.
Symudwn yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Caroline Jones i siarad am y pwnc y mae wedi'i ddewis—Caroline.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to move this short debate today and have agreed to allow Michelle Brown speaking time in this debate. We are facing an epidemic in Wales. The Welsh public are being targeted by ploys to swindle them out of their hard-earned money, ploys that are becoming more and more sophisticated and increasingly targeting our elderly and the most vulnerable in our society. Customers receive fake e-mails purporting to be from their bank or credit card company seeking to extract personal details and attempting to glean their passwords. Fake ads and copycat websites are set up impersonating well-known brands in order to sell fake products. People are accosted on their doorstep by others selling fake investment opportunities, shoddy goods and products they neither need or want. Families are targeted by mass mail promoting fake competitions, lotteries and goods. The postal service is also used to con people into paying for goods or services they never ordered or even received in the first place.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o gyflwyno'r ddadl fer hon heddiw ac rwyf wedi cytuno i roi amser i Michelle Brown siarad yn y ddadl hon. Rydym yn wynebu epidemig yng Nghymru. Mae'r cyhoedd yng Nghymru yn cael eu targedu gan sgemiau i'w twyllo o'r arian y maent wedi gweithio'n galed i'w ennill, sgemiau mwyfwy soffistigedig sy'n targedu ein henoed a'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Mae cwsmeriaid yn derbyn negeseuon e-bost ffug sy'n honni eu bod yn dod oddi wrth eu banc neu gwmni cardiau credyd sy'n ceisio cael manylion personol a chyfrineiriau ganddynt. Mae hysbysebion ffug a gwefannau sy'n dynwared brandiau adnabyddus yn cael eu sefydlu er mwyn gwerthu cynnyrch ffug. Mae pobl yn agor y drws i rai eraill sy'n gwerthu cyfleoedd buddsoddi ffug, nwyddau a chynhyrchion gwael nad ydynt eu hangen na'u heisiau. Mae teuluoedd yn cael eu targedu gan bost torfol sy'n hyrwyddo cystadlaethau, loterïau a nwyddau ffug. Defnyddir y gwasanaeth post hefyd i dwyllo pobl i dalu am nwyddau neu wasanaethau na wnaethant eu harchebu na'u cael yn y lle cyntaf.
Each year, more people fall victim to scams and the scammers become increasingly sophisticated in order to con more people. According to the crime survey for England and Wales, fraud and computer misuse crimes were the most common crime experienced by individuals last year. Action Fraud, the police body set up to co-ordinate information on cyber crime and fraud, saw a 28 per cent increase in card and bank account fraud in the past 12 months. The crime survey for England and Wales's findings suggest that less than one in five incidents of fraud are reported to the police and Action Fraud.
Unfortunately, once someone has fallen victim to the fraudsters, their details, including personal details and passwords, are added to suckers' lists, sold on to other criminals. According to estimates by the Chartered Trading Standards Institute there could be 0.5 million UK residents on these lists. One victim’s details were sold on over 200 times—200 scam groups and organised criminals targeting just one individual.
Three-quarters of adults living in the UK have been targeted by a scam in the last two years. They range in sophistication from a poorly worded e-mail from a foreign prince offering vast wealth to highly targeted social engineering based on your online profile. My office has spent the last couple of weeks apologising to people around the UK who have contacted us believing that Her Majesty's Revenue and Customs are seeking their arrest for unpaid taxes. The fact that our Assembly office numbers have been spoofed to add a modicum of believability to this particular scam shows the increasing sophistication of the criminals involved.
A few weeks ago I was contacted by a constituent who has given me authority to use his name, Mr Mark Morgan of Gordon Road in Porthcawl. Mark Morgan is one of my constituents who fell for a scam. He is in his 60s but is computer literate. As he travels abroad frequently, Mark does much of his banking for various personal and business bank accounts online. When Mark was contacted by a fraudster by telephone, purporting to be from his bank regarding a fraudulent transaction on one of his online accounts, they were so convincing that Mark fell for their scam, which resulted in them draining £38,000 from his account. Around half of the money has been reimbursed by his bank, but the likelihood is that he will never see the remainder—money he can ill afford to lose; his life savings set aside for his retirement. Mark wanted me to highlight today what had happened to him in the hopes that it would stop others having to endure something similar. Sadly, Mark is not alone; cyber crime victims lose £190,000 a day.
So, what can we do to tackle this increasing menace? Raising awareness is the No.1 thing we can do, as a Government, as an institution and as individuals, because we all have a role to play in this subject. We must educate the public about the increasing range and sophistication of the scams. We must increase the number of consumer education campaigns in order to inform the public about what constitutes the different types of scam. We must send out a clear message that there is nothing, absolutely nothing, to be embarrassed about falling victim to such a crime. You wouldn't be embarrassed about admitting you were mugged, so why should falling victim to a highly skilled criminal be treated any differently?
Embarrassment is, unfortunately, a major reason why only one in five scams are being reported. People need to understand the importance of reporting scams. Not knowing about these crimes makes it more difficult for the authorities to identify and act against the scammers. It makes it more difficult to identify who is most likely to be targeted and then act to ensure that those groups are provided with relevant information on how to avoid such scams in the future.
Aside from increasing awareness, I would ask that the Welsh Government and the UK Government work together with industry to put better safeguards in place. It should not be possible for scammers to spoof telephone numbers. Government and the phone operators need to tackle this growing threat and put a stop to robocalling. These automated calls have moved on from PPI claims to encouraging people to fraudulently claim for personal injury following a car accident. We need to strengthen data protection laws to prevent the selling of personal information without explicit knowledge and consent.
Over the next two weeks, Citizens Advice are running their Scams Awareness 2019 campaign, and it is a complete coincidence that I opted to table this topic for a short debate during their campaign, but it is fortuitous. I urge all Members here to tweet their support for the campaign using the hashtag #scamaware.
Scams can affect anyone at any time, so let’s do all that we can to raise awareness, remove the stigma, increase reporting, and strengthen legislation, in order to protect our constituents and prevent others having to go through what Mark Morgan has had to endure. Diolch yn fawr. Thank you very much.
Bob blwyddyn, mae mwyfwy o bobl yn dioddef yn sgil sgamiau ac mae'r sgamwyr yn tyfu'n fwyfwy soffistigedig er mwyn twyllo mwy o bobl. Yn ôl yr arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr, troseddau twyll a throseddau camddefnyddio cyfrifiaduron oedd y troseddau mwyaf cyffredin a brofwyd gan unigolion y llynedd. Mae Action Fraud, corff yr heddlu a sefydlwyd i gydgysylltu gwybodaeth am seiberdroseddu a thwyll, wedi gweld cynnydd o 28 y cant mewn twyll cardiau a chyfrifon banc yn y 12 mis diwethaf. Mae'r arolwg troseddu ar gyfer Cymru a Lloegr yn awgrymu bod llai nag un o bob pum achos o dwyll yn cael eu hadrodd i'r heddlu ac Action Fraud.
Yn anffodus, pan fydd rhywun wedi dioddef twyll, ychwanegir eu manylion, gan gynnwys manylion personol a chyfrineiriau, at restri o ddioddefwyr, ac mae'r rheini'n cael eu gwerthu i droseddwyr eraill. Yn ôl amcangyfrifon y Sefydliad Safonau Masnach Siartredig, gallai fod 0.5 miliwn o breswylwyr y DU ar y rhestrau hyn. Cafodd manylion un dioddefwr eu gwerthu ymlaen dros 200 o weithiau—200 o grwpiau sgam a throseddwyr cyfundrefnol yn targedu un unigolyn yn unig.
Mae tri chwarter yr oedolion sy'n byw yn y DU wedi cael eu targedu gan sgam yn y ddwy flynedd diwethaf. Maent yn amrywio o ran pa mor soffistigedig ydynt, o e-bost wedi'i eirio'n wael gan dywysog tramor sy'n cynnig cyfoeth enfawr i beirianneg gymdeithasol wedi'i thargedu'n dda yn seiliedig ar eich proffil ar-lein. Mae fy swyddfa wedi treulio'r ychydig wythnosau diwethaf yn ymddiheuro i bobl ledled y DU sydd wedi cysylltu â ni yn credu bod Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn bygwth eu harestio am drethi heb eu talu. Mae'r ffaith bod rhifau ein swyddfeydd yn y Cynulliad wedi cael eu ffugio i ychwanegu rhywfaint o gredadwyedd i'r sgam arbennig hon yn arwydd o soffistigeiddrwydd cynyddol y troseddwyr dan sylw.
Ychydig wythnosau yn ôl, cysylltodd etholwr â mi ac mae wedi caniatáu i mi ddefnyddio ei enw, Mr Mark Morgan o Heol Gordon ym Mhorthcawl. Mae Mark Morgan yn un o fy etholwyr sydd wedi dioddef sgam. Mae yn ei 60au ond yn deall sut i ddefnyddio cyfrifiadur. Gan ei fod yn teithio dramor yn aml, mae Mark yn gwneud llawer o'i fancio ar gyfer amryw o gyfrifon banc personol a busnes ar-lein. Pan gysylltodd twyllwr â Mark dros y ffôn, gan honni ei fod yn ffonio o'i fanc i drafod trafodiad twyllodrus ar un o'i gyfrifon ar-lein, roeddent mor argyhoeddiadol nes bod Mark wedi credu eu sgam, ac aethant ati i ddwyn £38,000 o'i gyfrif. Mae tua hanner yr arian wedi'i ad-dalu gan ei fanc, ond mae'n annhebygol o weld y gweddill—arian na all fforddio ei golli; cynilion ei fywyd a neilltuwyd ar gyfer ei ymddeoliad. Roedd Mark eisiau i mi dynnu sylw at yr hyn a ddigwyddodd iddo heddiw yn y gobaith y byddai'n atal pobl eraill rhag gorfod dioddef rhywbeth tebyg. Yn anffodus, nid Mark yw'r unig un; mae dioddefwyr seiberdroseddu yn colli £190,000 y dydd.
Felly, beth y gallwn ei wneud i fynd i'r afael â'r bygythiad cynyddol hwn? Codi ymwybyddiaeth yw'r prif beth y gallwn ei wneud, fel Llywodraeth, fel sefydliad ac fel unigolion, oherwydd mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae yn y mater hwn. Mae'n rhaid i ni addysgu'r cyhoedd am amrywiaeth a soffistigeiddrwydd cynyddol y sgamiau. Mae'n rhaid i ni gynyddu nifer yr ymgyrchoedd addysg defnyddwyr er mwyn rhoi gwybod i'r cyhoedd am y gwahanol fathau o sgamiau. Mae'n rhaid i ni anfon neges glir nad oes dim o gwbl i fod â chywilydd yn ei gylch os ydych yn dioddef trosedd o'r fath. Ni fyddech yn teimlo cywilydd ynglŷn â chyfaddef eich bod wedi cael eich mygio felly pam y dylid trin rhywun sydd wedi dioddef dan law troseddwr tra fedrus yn wahanol?
Mae embaras, yn anffodus, yn un o'r prif resymau pam mai dim ond un o bob pum o sgamiau sy'n cael eu cofnodi. Mae angen i bobl ddeall pwysigrwydd rhoi gwybod am sgamiau. Mae peidio â gwybod am y troseddau hyn yn ei gwneud hi'n anos i'r awdurdodau nodi a gweithredu yn erbyn y sgamwyr. Mae'n ei gwneud yn anos nodi pwy sydd fwyaf tebygol o gael eu targedu ac i weithredu i sicrhau bod y grwpiau hynny'n cael gwybodaeth berthnasol ynglŷn â sut i osgoi sgamiau o'r fath yn y dyfodol.
Ar wahân i godi ymwybyddiaeth, buaswn yn gofyn i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio â'r diwydiant i roi gwell mesurau diogelu ar waith. Ni ddylai fod yn bosibl i sgamwyr ffugio rhifau ffôn. Mae angen i'r Llywodraeth a'r cwmnïau ffôn fynd i'r afael â'r bygythiad cynyddol hwn a rhoi diwedd ar alwadau ffôn awtomatig. Mae'r galwadau awtomatig hyn wedi symud ymlaen o hawliadau PPI i annog pobl i hawlio'n dwyllodrus am anaf personol yn dilyn damwain car. Mae angen i ni gryfhau deddfau diogelu data i atal pobl rhag gwerthu gwybodaeth bersonol heb wybodaeth a chydsyniad pendant.
Dros y pythefnos nesaf, mae Cyngor ar Bopeth yn cynnal eu hymgyrch Ymwybyddiaeth Sgamiau 2019, ac mae'n gyd-ddigwyddiad llwyr fy mod wedi dewis cyflwyno'r pwnc hwn ar gyfer dadl fer yn ystod eu hymgyrch, mae'n gyd-ddigwyddiad ffodus. Anogaf yr holl Aelodau yma i drydar eu cefnogaeth i'r ymgyrch gan ddefnyddio'r hashnod #ymwybyddiaethsgamiau.
Gall sgamiau effeithio ar unrhyw un ar unrhyw adeg, felly beth am wneud popeth a allwn i godi ymwybyddiaeth, cael gwared ar y stigma, cynyddu'r niferoedd sy'n rhoi gwybod amdanynt, a chryfhau deddfwriaeth, er mwyn amddiffyn ein hetholwyr ac atal eraill rhag gorfod dioddef yr hyn y mae Mark Morgan wedi gorfod ei ddioddef. Diolch yn fawr iawn.
I'd like to thank Caroline for allowing me to contribute to her debate. Scams are essentially a breach of trust. They often cause embarrassment, where a victim will almost blame themselves for falling for the scam. Raising awareness of scams will of course greatly help to reduce the unwarranted stigma of being a scam victim, as well as going some way to encouraging the public to be on their guard, but one of the key ways of raising awareness is via prosecutions, which seem to be extremely rare.
In fact, earlier this year, Her Majesty's Inspectorate of Constabulary and Fire and Rescue Services said that there's an inconsistent approach to policing fraud in England and Wales, which has left the public at high risk of scams. In April, Wayne May, founder of Scam Survivors, a website dedicated to exposing fraudsters and helping victims, told the BBC that he sympathises with police. He explained that fraudsters often operate in different countries, so although a victim could lose everything they have, it would cost more to try and investigate it. Often, victims won't report the scams, not just because of the embarrassment, but because they've read stories online where the police have told victims that there's nothing they can do.
So, where could the answer lie if detecting and bringing prosecutions is so difficult and costly? Google, Amazon, eBay, Facebook and PayPal all make huge sums of money and use sophisticated algorithms to profile people using their services. If you walk into some branches with your mobile phone in your pocket, Google will let the clerk behind the counter know which financial products you've googled recently and that they should therefore try to sell you. Of course, Google charge the banks for this service. Surely with all the monitoring Google, Amazon and the others do, they could be doing more to spot scams and those who are vulnerable to them. Perhaps we should explore forcing the big tech companies to do more, and look at holding them to account, at least in part, if one of their users falls victim to a scam. This problem largely comes about because of the online marketplace, and it seems only right that as we are rightly dealing with physical safeguarding, we should insist it is now time that those who make a fortune by putting people in contact with others online should have to take some responsibility to recover the losses of those who fall victim to scams as a result. So, I'd like to thank Caroline for bringing this debate. I fully endorse the debate—
Hoffwn ddiolch i Caroline am ganiatáu i mi gyfrannu at ei dadl. Mae sgamiau, yn eu hanfod, yn dor-ymddiriedaeth. Maent yn aml yn achosi embaras, lle bydd dioddefwr yn beio'i hun bron am gredu'r sgam. Wrth gwrs, bydd codi ymwybyddiaeth o sgamiau yn gymorth mawr i leihau'r stigma di-alw-amdano o fod yn ddioddefwr sgam, yn ogystal ag annog y cyhoedd i fod yn wyliadwrus, ond un o'r ffyrdd allweddol o godi ymwybyddiaeth yw drwy erlyniadau, sydd i'w gweld yn digwydd yn anfynych tu hwnt.
Yn wir, yn gynharach eleni, dywedodd Arolygiaeth Cwnstabliaeth ei Mawrhydi a'r Gwasanaethau Tân ac Achub fod ymagwedd anghyson tuag at blismona twyll yng Nghymru a Lloegr, a bod hynny wedi golygu bod y cyhoedd yn wynebu risg uchel o sgamiau. Ym mis Ebrill, dywedodd Wayne May, sylfaenydd Scam Survivors, gwefan sy'n ymroddedig i ddatgelu twyllwyr a helpu dioddefwyr, wrth y BBC ei fod yn cydymdeimlo â'r heddlu. Esboniodd fod twyllwyr yn aml yn gweithredu mewn gwahanol wledydd, felly er y gallai dioddefwr golli popeth sydd ganddynt, byddai'n costio mwy iddynt geisio ymchwilio i'r achos. Yn aml, ni fydd dioddefwyr yn rhoi gwybod am y sgamiau, nid yn unig oherwydd yr embaras, ond oherwydd eu bod wedi darllen storïau ar-lein lle y mae'r heddlu wedi dweud wrth ddioddefwyr nad oes dim y gallant ei wneud.
Felly, beth y gallai'r ateb fod os yw canfod ac erlyn mor anodd a chostus? Mae Google, Amazon, eBay, Facebook a PayPal i gyd yn gwneud symiau enfawr o arian ac yn defnyddio algorithmau soffistigedig i broffilio pobl sy'n defnyddio eu gwasanaethau. Os ydych yn cerdded i mewn i rai canghennau gyda'ch ffôn symudol yn eich poced, bydd Google yn rhoi gwybod i'r clerc sydd y tu ôl i'r cownter pa gynhyrchion ariannol rydych wedi chwilio amdanynt ar Google yn ddiweddar ac felly pa rai y dylent geisio eu gwerthu i chi. Wrth gwrs, mae Google yn codi tâl ar y banciau am y gwasanaeth hwn. Yn sicr, gyda'r holl waith monitro y mae Google, Amazon a'r lleill yn ei wneud, gallent fod yn gwneud mwy i ganfod sgamiau a'r rhai sy'n agored iddynt. Efallai y dylem ystyried gorfodi'r cwmnïau technoleg mawr i wneud mwy, ac ystyried eu dwyn i gyfrif, yn rhannol o leiaf, os bydd un o'u defnyddwyr yn dioddef sgam. Mae'r broblem hon yn codi, yn bennaf, oherwydd y farchnad ar-lein, ac nid yw ond yn briodol, fel rydym yn ymdrin yn briodol â diogelwch corfforol, y dylem fynnu ei bod yn awr yn bryd i'r rhai sy'n gwneud ffortiwn drwy roi pobl mewn cysylltiad ag eraill ar-lein orfod ysgwyddo rhywfaint o gyfrifoldeb am adennill colledion y rhai sy'n dioddef sgamiau o ganlyniad i hynny. Felly, hoffwn ddiolch i Caroline am gyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n cefnogi'r ddadl yn llwyr—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
No, no, no, she can't take an intervention. She's had far more than the minute she was allowed. Sorry.
Na, na, na, ni all dderbyn ymyriad. Mae wedi cael llawer mwy o amser na'r funud a ganiatawyd iddi. Mae'n ddrwg gennyf.
Oh, all right. I'll sit down, then.
O, popeth yn iawn. Fe eisteddaf, felly.
You can intervene on the Minister if you need to. Sorry. Thank you. I call on the Deputy Minister and Chief Whip to reply to the debate. Jane Hutt.
Gallwch wneud ymyriad pan fydd y Gweinidog yn siarad os bydd angen. Mae'n ddrwg gennyf. Diolch. Galwaf ar y Dirprwy Lywydd a'r Prif Chwip i ymateb i'r ddadl. Jane Hutt.
Diolch, Dirprwy Lywydd. This is an important subject, and very timely, with this year's Scam Awareness campaign starting this week. I know many Members will have been contacted by people, as Caroline Jones has and has reported—often older and vulnerable people who have been victims of scams. As you're aware, policy on stopping scams isn't devolved. Similarly, fraud of any kind is a crime and is for the police to deal with. Despite this, we are determined to do all we can to deal with issues that affect community safety in Wales and have such a huge impact on victims.
As we all know, and we've heard so clearly, scams can have a devastating impact on victims and their families. It's estimated that British consumers lose around £3.5 billion to scams every year, the equivalent of £70 for each adult living in the UK. And we've heard, of course, Citizens Advice research showing that 61 per cent of people have been targeted by scammers in the last two years. I'm also alarmed to learn through their research that nearly 40 per cent of people have been targeted five or more times. Older people, some in their 80s and 90s, are being contacted by fraudsters, demanding money or attempting to get them to transfer bank funds, as we've heard, and threatening them if they don't comply. These calls are extremely distressing for those who are targeted, whether they lose money or not.
The impact on health and well-being can often be far greater than the financial loss. People lose confidence and can suffer from increased isolation and become more fearful. This, in turn, leads to deterioration in both mental and physical health, but it's by working together across a wide range of organisations that we're well-placed to influence change. We can help stop scammers inflicting the pain and misery that ruins lives, and that's a strong message from this debate. Feeling safe and secure in your home and community is fundamental for everyone. That's why we made a commitment in 2013 to support the extension of no-cold-caller zones to prevent rogue traders and cold callers from contacting people in their homes. But not all scams are conducted on the doorstep—[Interruption.]
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae hwn yn bwnc pwysig, ac mae'n amserol iawn, gydag ymgyrch Ymwybyddiaeth Sgamiau eleni yn dechrau yr wythnos hon. Gwn y bydd pobl wedi cysylltu â llawer o'r Aelodau, fel y mae Caroline Jones wedi'i nodi—pobl hŷn a bregus yn aml sydd wedi dioddef sgamiau. Fel y gwyddoch, nid yw'r polisi ar atal sgamiau wedi'i ddatganoli. Yn yr un modd, mae twyll o unrhyw fath yn drosedd ac yn fater i'r heddlu ymdrin ag ef. Er hyn, rydym yn benderfynol o wneud popeth a allwn i fynd i'r afael â materion sy'n effeithio ar ddiogelwch cymunedol yng Nghymru ac sy'n cael effaith mor fawr ar ddioddefwyr.
Fel y gwyddom ni i gyd, ac rydym wedi clywed hyn mor glir, gall sgamiau gael effaith ddinistriol ar ddioddefwyr a'u teuluoedd. Amcangyfrifir bod defnyddwyr Prydain yn colli tua £3.5 biliwn i sgamiau bob blwyddyn, sy'n cyfateb i £70 ar gyfer pob oedolyn sy'n byw yn y DU. Ac wrth gwrs, clywsom am ymchwil Cyngor ar Bopeth sy'n dangos bod 61 y cant o bobl wedi cael eu targedu gan sgamwyr yn y ddwy flynedd diwethaf. Rwyf hefyd wedi dychryn wrth ddysgu drwy eu hymchwil fod bron i 40 y cant o bobl wedi cael eu targedu bum gwaith neu fwy. Mae twyllwyr yn cysylltu â phobl hŷn, rhai yn eu 80au a 90au, yn mynnu arian neu'n ceisio eu hannog i drosglwyddo arian banc, fel rydym wedi'i glywed, ac yn eu bygwth os nad ydynt yn cydymffurfio. Mae'r galwadau ffôn hyn yn peri gofid mawr i'r rheini a dargedir, pa un a ydynt yn colli arian ai peidio.
Yn aml, gall yr effaith ar iechyd a llesiant fod yn llawer mwy na'r golled ariannol. Mae pobl yn colli hyder a gallant ddioddef mwy o unigrwydd a mynd yn fwy ofnus. Mae hyn, yn ei dro, yn arwain at ddirywiad mewn iechyd meddwl a chorfforol, ond drwy gydweithio ar draws ystod eang o sefydliadau rydym mewn sefyllfa dda i ddylanwadu ar newid. Gallwn helpu i atal twyllwyr rhag achosi'r boen a'r trallod sy'n difetha bywydau, ac mae honno'n neges gref o'r ddadl hon. Mae'n hanfodol bod pawb yn teimlo'n ddiogel yn eu cartrefi a'u cymunedau. Dyna pam y gwnaethom ymrwymiad yn 2013 i gefnogi'r camau i greu parthau dim galw diwahoddiad er mwyn atal masnachwyr twyllodrus a galwyr digroeso rhag cysylltu â phobl yn eu cartrefi. Ond nid yw pob sgam yn digwydd ar garreg y drws—[Torri ar draws.]
Thanks for taking the intervention. I'm really pleased that you've made mention of the fact that you've been supporting no-cold-calling zones because, I think, obviously, the theme of the debate here, really, has been more about online and telephone calls that have been scams. I've been a 'scambassador' for some time as part of the programme that's been running to involve politicians in this, but one of the things that many people have asked me to encourage the Welsh Government to adopt is for Wales to be a no-cold-calling country, and I wonder, Minister, whether that is something that the Welsh Government has considered. Surely, it must be able to look at encouraging counties to come forward with their own schemes. I wonder whether that is an approach that you might consider taking forward.
Diolch am dderbyn yr ymyriad. Rwy'n falch iawn eich bod wedi sôn am y ffaith eich bod wedi cefnogi parthau dim galw diwahoddiad oherwydd yn amlwg, mae thema'r ddadl hon, yn fy marn i, wedi ymwneud mwy â galwadau ar-lein a galwadau ffôn sydd wedi bod yn sgamiau. Rwyf wedi bod yn llysgennad sgamiau ers peth amser fel rhan o'r rhaglen sy'n ceisio cynnwys gwleidyddion yn hyn, ond un o'r pethau y mae llawer o bobl wedi gofyn i mi annog Llywodraeth Cymru i'w wneud yw sicrhau bod Cymru yn wlad 'dim galw diwahoddiad', ac rwy'n meddwl tybed, Weinidog, a yw hynny'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i ystyried. Does bosibl na allai ystyried annog siroedd i gyflwyno'u cynlluniau eu hunain. Tybed a yw hwnnw'n ddull o weithredu y gallech ystyried ei roi ar waith.
Well, I thank Darren Millar for that recognition that—. In fact, we have debated this, probably with you, in the Chamber in terms of supporting the extension of no-cold-caller zones. I'll certainly go back and look at that and report back to you, not just as an ambassador, but in response to this debate.
When I was saying that not all scams are conducted on the doorstep, we know that individuals are targeted by post, over the telephone, and, increasingly, via cyber scams. We probably didn't know that so far back when we were looking at this originally. The Welsh Government recognises that the financial and digital inclusion of our citizens can help people become more aware of the threats and increase confidence in implementing simple steps to protect themselves. We have a financial inclusion strategy that acknowledges that increased financial capability can help people avoid becoming the victims of scams, and that could, of course—. For those victims, it has an impact on their ability to stay in employment, it can lead or contribute to debt and housing and welfare issues, all of which have established links to mental ill health. Our digital inclusion strategic framework does recognise that online scams can affect anyone, but those who lack basic digital skills to protect themselves online can be especially vulnerable to these scammers.
We know that online scams are becoming increasingly prevalent as more people are making online payments, banking online, communicating via e-mail and social media, and although the banks are doing excellent work in this area, we must all raise awareness of the threats to help people avoid falling victim to evermore sophisticated scams. Fraud is now recognised as the most prevalent crime in the UK and criminals are developing evermore sophisticated techniques to scam people out of their money.
Although responsibility for policies on crime are not devolved to Welsh Government, several areas of devolved responsibility can impact on community safety and anti-social behaviour. In March of this year, Tarian, the regional organised crime unit, arranged the Wales cyber security bus tour to educate people and businesses about cyber security and crime. That was funded by the Welsh Government's cyber resilience revenue grant. It travelled to every local authority area in Wales, engaged with members of the public, businesses, providing them with cyber security advice to ensure that people in businesses are able to recognise the signs of cyber crime and have the tools they need to stay safe online. And I can assure Members that I meet regularly with chief constables, police and crime commissioners of each of the four forces in Wales, where we discuss matters of mutual interest aimed at making communities safer. Our Welsh police forces are raising awareness of scams. The Police and Crime Commissioner for South Wales is working with partner agencies and communities in south Wales to tackle nuisance doorstep callers and uninvited traders. The Welsh Government continues to provide funding for an additional 500 community support officers who work in our communities, providing assistance where and when needed, and regularly carry out awareness raising about scams with local residents and the important role they can play.
I welcome the actions being taken by the National Trading Standards scams team to train 1 million friends across the UK by 2020, including 50,000 in Wales, over the next two years. It's about encouraging people to look out for each other within their communities and recognise the signs that someone might be at risk—that can only be a positive step in the prevention of further crimes. And I'd like to highlight the work of the Wales Against Scams Partnership, WASP, whose members include Age Cymru, the Older People's Commissioner for Wales, and trading standards. So, I hope I've reassured Members that the Welsh Government is concerned about this issue. We're working hard within our devolved responsibilities to stamp out scams and support victims and we'll continue to provide support and raise awareness of this important issue wherever possible, and will raise our concerns and work with the UK Ministers who remain responsible for these matters. Diolch.
Wel, diolch i Darren Millar am y gydnabyddiaeth fod—. Yn wir, rydym wedi trafod hyn, gyda chi siŵr o fod, yn y Siambr, o ran cefnogi'r camau i ymestyn parthau dim galw diwahoddiad. Byddaf yn sicr yn edrych ar hynny eto ac yn adrodd yn ôl i chi, nid yn unig fel llysgennad, ond mewn ymateb i'r ddadl hon.
Pan oeddwn yn dweud nad yw pob sgam yn digwydd ar garreg y drws, gwyddom fod unigolion yn cael eu targedu drwy'r post, dros y ffôn, ac yn gynyddol, drwy sgamiau seiber. Mae'n debyg nad oeddem yn gwybod hynny mor bell yn ôl pan oeddem yn ystyried y mater hwn yn wreiddiol. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod y gall cynhwysiant ariannol a digidol ein dinasyddion helpu pobl i ddod yn fwy ymwybodol o'r bygythiadau a chynyddu hyder drwy gymryd camau syml i'w hamddiffyn eu hunain. Mae gennym strategaeth cynhwysiant ariannol sy'n cydnabod bod gallu ariannol gwell yn gallu helpu pobl i osgoi dioddef sgamiau, a gallai hynny, wrth gwrs—. I'r dioddefwyr hynny, mae'n effeithio ar eu gallu i aros mewn gwaith, gall arwain neu gyfrannu at ddyledion a phroblemau tai a lles, ac mae gan y rhain i gyd gysylltiadau sefydledig â salwch meddwl. Mae ein fframwaith strategol ar gyfer cynhwysiant digidol yn cydnabod bod sgamiau ar-lein yn gallu effeithio ar unrhyw un, ond gall y rhai nad oes ganddynt sgiliau digidol sylfaenol i ddiogelu eu hunain ar-lein fod yn arbennig o agored i'r sgamwyr hyn.
Gwyddom fod sgamiau ar-lein yn dod yn fwyfwy cyffredin wrth i fwy o bobl wneud taliadau ar-lein, bancio ar-lein, cyfathrebu drwy e-bost a chyfryngau cymdeithasol, ac er bod y banciau'n gwneud gwaith rhagorol yn y maes hwn, mae'n rhaid i bawb ohonom godi ymwybyddiaeth o'r bygythiadau i helpu pobl i osgoi dioddef sgamiau mwyfwy soffistigedig. Erbyn hyn, cydnabyddir mai twyll yw'r drosedd fwyaf cyffredin yn y DU ac mae troseddwyr yn datblygu technegau mwyfwy soffistigedig i dwyllo pobl i roi eu harian.
Er nad yw'r cyfrifoldeb dros bolisïau ar droseddu wedi'i ddatganoli i Lywodraeth Cymru, gall nifer o feysydd cyfrifoldeb datganoledig effeithio ar ddiogelwch cymunedol ac ymddygiad gwrthgymdeithasol. Ym mis Mawrth eleni, trefnodd Tarian, yr uned ranbarthol ar gyfer troseddau cyfundrefnol, daith bws seiberddiogelwch Cymru i addysgu pobl a busnesau am seiberddiogelwch a throseddu. Ariannwyd hynny gan grant refeniw seibergadernid Llywodraeth Cymru. Teithiodd i bob ardal awdurdod lleol yng Nghymru, gan ymgysylltu ag aelodau o'r cyhoedd, busnesau, a rhoi cyngor iddynt ar seiberddiogelwch i sicrhau bod pobl mewn busnesau yn gallu adnabod arwyddion seiberdroseddu a sicrhau bod ganddynt yr hyn y maent ei angen i aros yn ddiogel ar-lein. A gallaf sicrhau'r Aelodau fy mod yn cyfarfod yn rheolaidd â phrif gwnstabliaid, comisiynwyr heddlu a throseddu pob un o'r pedwar heddlu yng Nghymru, lle rydym yn trafod materion sydd o ddiddordeb cyffredin gyda'r nod o wneud cymunedau'n fwy diogel. Mae ein heddluoedd yng Nghymru yn codi ymwybyddiaeth o sgamiau. Mae Comisiynydd Heddlu a Throseddu De Cymru yn gweithio gydag asiantaethau partner a chymunedau yn ne Cymru i fynd i'r afael â galwyr digroeso ar garreg y drws a masnachwyr diwahoddiad. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ddarparu cyllid ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol ychwanegol sy'n gweithio yn ein cymunedau, ac maent yn rhoi cymorth lle a phryd bynnag y bo angen ac yn rheolaidd yn cynnal sesiynau codi ymwybyddiaeth o sgamiau gyda thrigolion lleol a'r rôl bwysig y gallant ei chwarae.
Rwy'n croesawu'r camau sy'n cael eu cymryd gan dîm sgamiau'r Safonau Masnach Cenedlaethol i hyfforddi 1 filiwn o ffrindiau ledled y DU erbyn 2020, gan gynnwys 50,000 yng Nghymru dros y ddwy flynedd nesaf. Mae'n ymwneud ag annog pobl i edrych ar ôl ei gilydd yn eu cymunedau ac adnabod yr arwyddion y gallai rhywun fod mewn perygl—mae hwnnw'n bendant yn gam cadarnhaol i atal troseddau pellach. A hoffwn dynnu sylw at waith Partneriaeth Cymru yn erbyn Sgamiau y mae eu haelodau'n cynnwys Age Cymru, Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru, a safonau masnach. Felly, rwy'n gobeithio fy mod wedi rhoi sicrwydd i'r Aelodau fod Llywodraeth Cymru yn malio am y mater hwn. Rydym yn gweithio'n galed o fewn ein cyfrifoldebau datganoledig i gael gwared ar sgamiau a chefnogi dioddefwyr a byddwn yn parhau i ddarparu cymorth a chodi ymwybyddiaeth o'r mater pwysig hwn lle bynnag y bo modd, a byddwn yn mynegi ein pryderon wrth Weinidogion y DU sy'n gyfrifol am y materion hyn, ac yn gweithio gyda hwy. Diolch.
Thank you. And that brings today's proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:02.
The meeting ended at 19:02.