National Assembly for Wales

I call the National Assembly to order.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and I have received notification, under Standing Order 12.58 that the leader of the house, Jane Hutt, will answer questions today on behalf of the First Minister. Question 1, Nick Ramsay.

Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi £20 miliwn yn ychwanegol i gefnogi busnesau sy’n cael eu heffeithio gan yr ailbrisio ardrethi—£10 miliwn trwy ein cynllun rhyddhad trosiannol a £10 miliwn ar gyfer rhyddhad ardrethi stryd fawr. Mae hyn yn ychwanegol at ein rhyddhad ardrethi o £100 miliwn i fusnesau bach. Rydym wedi gweithredu i roi sicrwydd a diogelwch i drethdalwyr yng Nghymru sy’n cael eu heffeithio gan yr ailbrisio.

Diolch i chi am yr ateb yna, arweinydd y tŷ. Mae busnesau yn fy etholaeth i yn parhau i fod yn bryderus iawn am yr ailbrisio ardrethi busnes. Er bod croeso i unrhyw gymorth ychwanegol—rwy’n clywed am y rhyddhad y mae eich Llywodraeth wedi ei gyhoeddi— diferyn yn y môr yw’r gostyngiad ychwanegol i’r busnesau hynny sy'n wynebu'r cynnydd mwyaf. Pa asesiad sydd wedi ei wneud o nifer y busnesau na fyddant yn elwa ar y cynllun cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar waith, ac a wnaiff y Llywodraeth edrych eto ar godi'r trothwy pan fo busnesau yn dechrau talu ardrethi busnes er mwyn osgoi rhai o’r achosion o gau busnesau ar raddfa fawr yr wyf yn ofni sy’n mynd i ddigwydd ar ôl mis Ebrill?

Bydd ein cynllun rhyddhad ardrethi trosiannol o £10 miliwn yn cynorthwyo busnesau y byddai eu hawl i ryddhad ardrethi i fusnesau bach yn cael ei effeithio'n andwyol gan ailbrisio. Mae ein rhyddhad ardrethi stryd fawr o £10 miliwn yn targedu busnesau yn eich etholaeth chi yn benodol. Rwy'n gwybod y ceir talwyr ardrethi stryd fawr, gan gynnwys siopau, tafarndai a chaffis, ac, wrth gwrs, gwrandawyd ar y pryderon ac ymatebwyd i'r busnesau bach yng Nghymru. Mae'r rhain yn gynlluniau a ariannwyd yn bwrpasol, ac, yn wir, maen nhw’n ychwanegol at ein rhyddhad ardrethi i fusnesau bach o £100 miliwn. O ganlyniad, bydd tri o bob pedwar busnes yn derbyn cymorth gyda'u biliau yn 2017-18.

Arweinydd y tŷ, o ganlyniad i ailbrisio, mae’r gwerth ardrethol cyfartalog yn Rhondda Cynon Taf wedi gostwng gan 6.1 y cant. Gan fod hwn yn batrwm eithaf cyffredin ar draws yr ardal, pa effaith allai hyn ei chael ar bolisïau Llywodraeth Cymru tuag at hybu ffyniant economaidd ar draws Cymoedd y De?

Wel, wrth gwrs, mae’r ystadegau a gyhoeddwyd gan yr awdurdod prisio yn dangos y bydd cyfanswm y gwerth ardrethol yn gostwng yn holl awdurdodau’r Cymoedd. Mae hynny'n golygu y bydd y rhan fwyaf o dalwyr ardrethi yn yr ardaloedd hyn yn elwa ar ostyngiad i’w biliau, ac rydym wedi cymryd camau i ddarparu'r cymorth ychwanegol hwnnw i fusnesau drwy ymestyn y cynllun rhyddhad ardrethi i fusnesau bach o £100 miliwn. Ond, wrth gwrs, bydd Busnes Cymru, a'r holl ysgogwyr eraill a fydd yn cynorthwyo busnesau yn eich etholaeth chi, yn cael effaith ar gyfleoedd economaidd, gan gynnwys y fargen ddinesig, y mae Rhondda Cynon Taf yn bartner allweddol ynddi.

Er gwaethaf y pwynt a wnaed gan yr Aelod dros Gwm Cynon, mae hon yn dreth annheg yn ei hanfod. Mae'n achosi chwalfa economaidd ar ein strydoedd mawr. Onid yw'n bryd cael gwared ar y dreth hon yn gyfan gwbl a'i disodli gyda rhywbeth fel treth gwerthu ar y rhyngrwyd?

Yn amlwg, mae hwn yn fater lle’r ydym ni wedi gweithio dros gyfnod o amser, fel Llywodraeth sy’n sicr o blaid busnes, i gymryd camau i helpu busnesau newydd a phresennol, ac yn wir i edrych ar yr effaith nid yn unig o ran ailbrisio, ond ein cynllun cymorth busnes. Rydym ni’n ystyried cynllun parhaol newydd o ran rhyddhad ardrethi busnes bach o 2018, ac mae'n bwysig targedu cymorth mewn ffyrdd sy'n adlewyrchu anghenion Cymru. Rydym wedi ymgysylltu mor eang â phosibl ar ein cynlluniau yn yr amser byr a oedd ar gael rhwng cyhoeddiad Asiantaeth y Swyddfa Brisio o’i rhestr ardrethi drafft a'r dyddiad erbyn pryd yr oedd yn rhaid i’r rheoliadau hyn fod ar waith. Ond eu cynllun nhw yw hwn. Mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ei fod yn ailddosbarthu'r swm sy'n daladwy rhwng adeiladau, gan adlewyrchu'r newidiadau i’r farchnad adeiladau. Eu cyfrifoldeb nhw yw hynny.

Arweinydd y tŷ, mae'r ailbrisio ardrethi busnes yn rhoi ein stryd fawr mewn perygl. Mae llawer o fusnesau bach yn wynebu cynnydd anferth i’w biliau ardreth, ac eto nid yw eu trosiant yn cynyddu. I lawer, yr unig ddewis arall yw chwilio am adeiladau rhent â gwerth trethiannol llai oddi ar y stryd fawr, ac efallai mai hwn fydd y pennog gyda phwn a fydd yn torri asgwrn cefn y ceffyl i fanwerthwyr bach, annibynnol y stryd fawr. Mae cyllideb ddiweddaraf Llywodraeth y DU yn cynnig cap ar gynnydd i ardrethi busnes ar gyfer y cwmnïau bach hynny sydd ar fin colli eu rhyddhad ardrethi. Arweinydd y tŷ, a wnaiff eich Llywodraeth ystyried gwneud rhywbeth tebyg i fanwerthwyr bach y stryd fawr yma yng Nghymru?

A gaf i ei gwneud yn eglur ein bod ni’n gwneud mwy na Llywodraeth y DU? Os edrychwch chi ar y cyllid ar gyfer y mesurau rhyddhad ardrethi a gyhoeddodd y Canghellor yr wythnos diwethaf, byddai'n dod i ychydig dros £12 miliwn. Pe byddem ni wedi dibynnu ar hynny, byddai wedi golygu £8 miliwn yn llai o gefnogaeth i fusnesau bach yng Nghymru. Mae gennym ni ddau gynllun pwrpasol wedi’u hariannu'n llawn. Rwy'n siŵr y bydd llawer o'r busnesau yn eich etholaeth yn elwa’n benodol ar y ddau hynny—nid dim ond y cynllun trosiannol, ond hefyd y cynllun newydd sy'n targedu’r talwyr ardrethi stryd fawr hynny yn benodol.

Mae buddsoddi mewn tai, gan gynnwys eu heffeithlonrwydd ynni, eisoes yn flaenoriaeth buddsoddi yn y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru. Mae ein gweledigaeth hirdymor a'r camau yr ydym ni’n eu cymryd yn y maes pwysig hwn wedi eu nodi yn y strategaeth effeithlonrwydd ynni, a gyhoeddwyd y llynedd.

Mae llawer o waith rhagorol eisoes yn cael ei wneud yng Nghymru, ond gallai rhoi effeithlonrwydd ynni domestig ochr yn ochr â rhaglenni seilwaith eraill o bwysigrwydd cenedlaethol arwain at fanteision lluosog, gan gynnwys rhoi hwb sylweddol i ymdrechion i fynd i'r afael â thlodi tanwydd, gan ddarparu’r cartrefi cynnes a chlyd hynny, gwella iechyd a llesiant ein dinasyddion hŷn, lleihau'r allyriadau carbon trwy effeithlonrwydd ynni, lleihau'r defnydd o ynni, lleihau nifer y gorsafoedd pŵer newydd y mae angen i ni eu hadeiladu, a chreu miloedd ar filoedd o swyddi ym mhob stryd ac ym mhob cymuned ledled y wlad. Felly, ymhell o fod yn ennill ennill, byddai'n ennill ennill, ennill ennill, ennill ennill, ‘ac ati’. Wrth i ni aros am ganlyniadau'r ymgynghoriad diweddar ar y comisiwn seilwaith cenedlaethol, a gaf i ofyn i arweinydd y tŷ a'r Prif Weinidog a'i Gabinet i ystyried o ddifrif y potensial enfawr i Gymru o roi effeithlonrwydd ynni fel seilwaith cenedlaethol a'r effaith weddnewidiol y gallai ei gael ar ffyniant a llesiant yn y dyfodol?

Wel, rwy'n cytuno’n llwyr â'r Aelod. Os edrychwch chi ar y cyfleoedd sydd gennym ni o ran ein seilwaith, nid yn unig cyflawni ein hymrwymiad lleihau carbon, ond yr effaith budd lluosydd ar gymaint o ganlyniadau: cartrefi wedi'u hinswleiddio'n well, mynd i'r afael â thlodi tanwydd, helpu canlyniadau iechyd, addysg a llesiant, creu swyddi a gweithgarwch economaidd. Ond byddaf yn dweud ei bod yn bwysig ein bod ni wedi bod yn mireinio cylch gwaith a chylch gorchwyl y comisiwn seilwaith cenedlaethol arfaethedig i Gymru yn dilyn ein hymateb i'r adborth o'r ymgynghoriad. Bydd yn cynnwys seilwaith economaidd ac amgylcheddol, gan gynnwys ynni, a bydd yn ystyried y rhyngweithio â seilwaith cymdeithasol ar dai a materion cyflawni trawsbynciol.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae ein stoc dai ymhlith yr hynaf yn Ewrop, ac mae gwir angen i ni ganolbwyntio ar gynlluniau ôl-ffitio gan fod llawer o’r stoc dai honno wedi ei meddiannu gan bobl sydd ag incwm isel neu’n agored i niwed mewn ffordd arall. Yn wir, pe byddem ni’n gwella'r sgiliau hyn ac yn datblygu cynhyrchion ôl-ffitio, byddem yn canfod marchnad wedyn mewn rhannau eraill o'r DU ar gyfer y sgiliau a’r cynhyrchion hynny, ac mewn rhannau eraill o Ewrop yn wir.

Yn wir, ac rwy’n meddwl mai dyma lle mae'n bwysig ein bod ni’n gweithio gyda diwydiant o ran y cyfleoedd ar gyfer y sail sgiliau. Rydym ni’n ystyried ffyrdd y gallwn ddatblygu sgiliau a phrofiad nid yn unig ein gweithlu a'n pobl ifanc, ond hefyd, yn amlwg, drwy'r cynlluniau prentisiaeth yr ydym ni’n eu cefnogi.

Rwy’n cytuno â chynnig yr holwr gwreiddiol—nid oes unrhyw enghraifft well o'r hyn a drafodwyd gennym yr wythnos diwethaf yn y fan yma o economi sylfaenol na buddsoddi yn y maes hwn lle’r ydych chi’n cysylltu sgiliau ar lefel leol ac yn sicrhau bod gwariant cyfalaf Llywodraeth Cymru yn cael ei wasgaru ledled Cymru hefyd, oherwydd nid problem ranbarthol yw hon; mae wedi lledaenu ar draws Cymru o ran y tai hŷn sydd gennym ni. Yr hyn yr ydym ni ei eisiau gan Lywodraeth Cymru yw diben sydd wedi’i nodi’n fwy eglur o ran buddsoddi mewn effeithlonrwydd ynni ac, fel y gofynnwyd eisoes, rhywbeth sy'n cael ei roi i mewn i'r comisiwn seilwaith cenedlaethol fel tasg a nod y comisiwn hwnnw.

Rwyf eisoes wedi dweud ein bod ni’n mynd i newid y cylch gwaith o ganlyniad i'r ymgynghoriad o ran y comisiwn seilwaith. Mae'n bwysig ein bod ni’n cydnabod ein bod ni’n parhau i fuddsoddi £108 miliwn bob blwyddyn i sicrhau bod dros 222,000 o gartrefi cymdeithasol yn bodloni ac yn cynnal safon ansawdd tai Cymru. Cyfeiriodd David Melding at y stoc dai hŷn yng Nghymru, ond mae'r safon yn ei gwneud yn ofynnol i bob cartref cymdeithasol presennol sicrhau sgôr ynni o D neu uwch. Wrth gwrs, mae hon yn rhaglen Cymru gyfan ac mae cyllideb o £20 miliwn am gael ei rhoi ar gael i gefnogi'r rhaglen hon.

Questions now from the party leaders. The leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. Arweinydd y tŷ, er nad yw ein potensial economaidd wedi ei wireddu eto, gallwn eisoes weld bod Cymru yn genedl allforio gref. Y llynedd, roedd gennym warged masnach o £2.2 biliwn gyda'r UE. Roedd ein gwarged yn uwch nag yn 2015, pan oedd yn £1.5 biliwn. Gyda gwledydd y tu allan i'r UE, roedd gennym ddiffyg masnach o £2.3 biliwn, tra bod gan y DU yn ei chyfanrwydd ddiffygion masnach gyda marchnad yr UE a marchnadoedd y tu allan i'r UE. Pa ddyfodol ydych chi’n ei weld i’n gwarged masnach yr UE os byddwn ni’n cael ein tynnu allan o'r farchnad sengl?

Mae'n bwysig ein bod ni’n cydnabod gwerth allforion i Gymru ar gyfer y flwyddyn hyd at ac yn cynnwys 2016—£12.3 biliwn, cynnydd o £725 miliwn o’i gymharu â’r flwyddyn cynt. Wrth gwrs, fel y mae arweinydd Plaid Cymru yn dweud, mae Cymru yn elwa’n aruthrol ar integreiddio presennol gyda marchnad sengl yr UE, gyda mynediad at dros 500 miliwn o gwsmeriaid. Felly, gallai hynny fod yn effaith enfawr, yn amlwg, o ran y rhagolygon o ran sut yr ydym ni’n ymadael a sut yr ydym ni’n gwneud yn siŵr bod buddiannau Cymru yn cael eu diogelu.

Mae Plaid Cymru yn rhagweld dyfodol anodd i’r allforwyr hynny sy'n dibynnu ar y farchnad sengl. Mae gennym ni rai yn Llywodraeth y DU yn sôn erbyn hyn am adael yr UE heb unrhyw gytundeb o gwbl, a fydd yn golygu rheolau Sefydliad Masnach y Byd i bob pwrpas. Dyna fyddai'r math caletaf posibl o Brexit. Gallai arwain at dariffau yn y dyfodol a rhwystrau eraill. Ac ar yr ochr gymdeithasol ac amgylcheddol, gallai arwain at ddadreoleiddio a gostwng safonau. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi bellach y bydd y llythyr erthygl 50 yn cael ei anfon yn ddiweddarach y mis hwn. Mae hynny'n golygu bod ffenestr o gyfle, ffenestr lle gellir cael rhywfaint o ddylanwad. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod yn awyddus i Lywodraeth y DU ymgynghori â hi. Tybed a allwch chi ddweud wrthym: a ydych chi wedi cael unrhyw ymgynghoriad eto? A beth yw goblygiadau Llywodraeth y DU yn cyflwyno’r llythyr erthygl 50 hwnnw heb ymgynghori’n llawn â Chymru o ran ei gynnwys?

Yn amlwg, rydym ni eisiau proses erthygl 50 sy'n adlewyrchu buddiannau Cymru o fewn fframwaith trafod ehangach y DU ac, a dweud y gwir, cyflwynwyd ynghyd â Phlaid Cymru safbwynt Llywodraeth Cymru sydd wedi ei nodi’n gynhwysfawr yn ein Papur Gwyn, 'Diogelu Dyfodol Cymru' ar sail y chwe phwynt hynny, gan gynnwys parhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl a sicrhau nad yw Cymru yn colli yr un geiniog o gyllid o ganlyniad i adael yr UE. Felly, rydym ni’n sicr yn dymuno cael ymgynghoriad ar unrhyw lythyr erthygl 50 cyn ei gyhoeddi, ac yn disgwyl y bydd hynny’n digwydd. Gwnaeth y Prif Weinidog hi’n eglur iawn i Lywodraeth y DU y byddai unrhyw beth llai na hynny yn gwbl anghydnaws â'r dull a gytunwyd rhyngddynt yn y Cydbwyllgor Gweinidogion ar ôl canlyniad y refferendwm. Rydym ni, fel y gwyddoch, wedi anfon copi gyda’n gilydd o'n Papur Gwyn i'r Comisiwn Ewropeaidd.

Mae'n eithaf eglur beth mae eich Llywodraeth chi ei eisiau. Yr hyn nad yw’n eglur yw’r hyn y byddwch yn ei wneud os na fyddwch chi’n ei gael. Ddoe, gwelsom sut y bydd cam-drafod Brexit yn arwain at refferendwm newydd ar annibyniaeth i'r Alban. Gallai’r refferendwm hwnnw roi terfyn ar y Deyrnas Unedig. Gallai’r wladwriaeth, fel yr ydym yn ei hadnabod, beidio â bodoli mwyach, a byddai hynny'n newid radical i Gymru. Ond byddai hefyd yn creu’r cyfle i fod yn fwy beiddgar, yn fwy uchelgeisiol ac yn fwy hyderus am ein dyfodol ein hunain, ac rwy’n amau ​​y gallai fod pobl yn y Siambr hon hyd yn oed a gefnogodd ymgyrch ‘Na’ yr Alban y tro diwethaf a fyddai’n teimlo'n llai cyfforddus yn gwneud hynny nawr. Arweinydd y tŷ, roedd diffyg manylion yn natganiad y Prif Weinidog ddoe ar refferendwm annibyniaeth i'r Alban. Nid oedd yn dweud fawr ddim am ddyfodol Cymru. A allwch chi ychwanegu mwy o fanylion ar ble’r ydych chi’n gweld y Llywodraeth yn mynd â Chymru dros y ddwy flynedd nesaf? Beth yw eich gweledigaeth? A pha gynlluniau y mae’n rhaid i’ch Llywodraeth eu rhoi ar waith ar gyfer dyfodol cyfansoddiadol ac economaidd y wlad hon?

Dychwelaf at eich ail gwestiwn ynghylch ymgysylltu a dylanwad o ran y llythyr erthygl 50, a dim ond i ddweud mai’r pwynt y byddwn i’n ei wneud ac y byddai'r Prif Weinidog yn ei wneud yw bod angen i ni weithio gyda'n gilydd ar hyn er mwyn gwneud yn siŵr bod sicrhau dyfodol Cymru a chyflawniad hynny o ganlyniad i gefnogaeth ar draws y Siambr hon, yn enwedig fel cyd-lofnodwyr y Papur Gwyn hwnnw, a’n bod yn defnyddio ein dylanwad i ddweud beth yr ydym ni’n ei ddisgwyl o ran ymgysylltu ar y llythyr erthygl 50 hwnnw.

Wrth gwrs, o ran eich trydydd cwestiwn, mae’n iawn bod dyfodol cyfansoddiadol yr Alban yn cael ei benderfynu gan bobl yr Alban. Rydym ni’n eglur ein bod ni’n credu bod y DU yn parhau i fod yn well gyda'i gilydd, a'r llynedd, etholwyd Llafur Cymru ar sail neges o undod. Dyna yw ein harwyddair o hyd i'r Llywodraeth hon. Ond rwy’n meddwl mai’r pwynt pwysig i ni heddiw, fel plaid ac fel Llywodraeth, yw ein bod ni’n dal i fod wedi ymrwymo i’r undeb ac i'r broses cydbwyllgor Gweinidogion parhaus yn ymwneud â gadael yr UE. Yn wir, mae'r Albanwyr yn dweud nad oes ganddynt unrhyw fwriad o adael y cydbwyllgor lle mae gennym ni achos cyffredin ar nifer o faterion o ran ein trafodaethau ar adael yr UE.

Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Diolch i chi, Lywydd. Arweinydd y tŷ, bydd llawer ohonom ni wedi gweld yn y cyfryngau dros yr wythnos ddiwethaf y delweddau brawychus o gamddefnyddio cyffuriau, gyda phobl yn anymwybodol mewn mannau cyhoeddus, a ni all rhywun ond teimlo llawer iawn o gydymdeimlad â’r unigolion sydd wedi disgyn mor isel ag i fod yn y sefyllfa honno, a bod yr un mor awyddus i wneud yn siŵr bod cynifer o fesurau diogelu â phosibl yn cael eu cyflwyno i geisio datrys y problemau sydd gan bobl yn eu bywydau sydd wedi eu harwain i’r sefyllfa drasig dros ben hon. Yn anffodus, mae llawer o’r sylw hwnnw yn y cyfryngau wedi rhoi darlun negyddol iawn o dref benodol yng Nghymru, delwedd na fydd llawer ohonom ni yn y Siambr hon yn ei hadnabod o'n hymweliadau â’r dref honno, ond mae'n ffaith bod y delweddau hynny wedi bod yn y cyfryngau cenedlaethol.

Heddiw, mae gennym ni Gomisiynydd Heddlu a Throseddu Gogledd Cymru yn galw am gyfreithloni cyffuriau fel ateb i'r mater hwn. Ar yr ochr hon i'r tŷ, yn sicr nid ydym yn credu bod hynny'n wir, ond byddwn yn ddiolchgar, yn eich swyddogaeth fel arweinydd y tŷ yn ymateb ar ran y Prif Weinidog heddiw, pe gallech roi ymateb y Llywodraeth i ni ar ba gamau yr ydych chi’n eu cymryd fel Llywodraeth Cymru, o gofio eich bod chi wedi cynnal cyfarfod yr wythnos diwethaf rhwng y comisiynydd heddlu a throseddu, chi eich hunain ac asiantaethau eraill i geisio mynd i'r afael â rhai o'r diffygion yn y maes penodol hwn.

Rwy'n credu ei bod hi’n bwysig, os edrychwn ni ar y gogledd yn benodol, bod Llywodraeth Cymru yn darparu dros £4.9 miliwn o'r gronfa gweithredu ar gamddefnyddio sylweddau i fwrdd cynllunio ardal gogledd Cymru. Diben hynny yw comisiynu amrywiaeth o wasanaethau a arweinir gan anghenion a ddarperir gan y darparwyr yn y rhanbarth hwnnw. Rwy’n meddwl, o ran y mater o geriach a gwelededd presennol unigolion â phroblemau camddefnyddio sylweddau yng nghanol y dref, yn amlwg, bu’n rhaid i hynny arwain, fel y mae, at ddull amlasiantaeth. Mae hynny'n cynnwys, wrth gwrs, Heddlu Gogledd Cymru, y comisiynydd heddlu a throseddu, awdurdod lleol Wrecsam a sefydliadau’r sector gwirfoddol.

Roeddwn i wedi gobeithio, gyda'r amser sydd wedi mynd heibio ers rhedeg y stori wreiddiol hon tua 10 diwrnod yn ôl, efallai y byddem ni wedi cael ateb llawnach gan arweinydd y tŷ, o ystyried y pwyntiau a godais. Oherwydd cyflwynodd Llywodraeth Cymru, yn 2008, strategaeth, 'Gweithio Gyda'n Gilydd i Leihau Niwed', ac o'r hyn a welwn yn y mathau hyn o ddelweddau, mae’n amlwg nad yw’r strategaeth honno, o'r hyn y gallaf ei weld, yn gweithio. Pa werthusiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei gynnal o’r strategaeth hon a'r cymorth sydd ar gael i awdurdodau lleol, i’r heddluoedd yma, y comisiynydd heddlu a throseddu ac asiantaethau cymorth ym meysydd iechyd a gofal cymdeithasol, i roi sylw i’r materion hyn sy'n digwydd ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, ar y strydoedd mewn trefi a phentrefi ledled Cymru, sy’n crefu am ateb a chymorth gan Lywodraeth ganolog yn y fan yma—Llywodraeth Cymru? Yn arbennig, mae’r strategaeth hon wedi bod ar waith gennych ers 10 mlynedd ac mae’n dechrau cyrraedd y diwedd erbyn hyn, ac eto, rydym ni’n gweld y delweddau erchyll hyn a ddangoswyd ar y cyfryngau sy'n digwydd mewn mannau cyhoeddus y funud hon.

Wrth gwrs, rwyf wedi nodi ein buddsoddiad yn y gronfa gweithredu ar gamddefnyddio sylweddau ac mae hynny ar gael i'r rheini sy'n darparu ar lawr gwlad—bwrdd cynllunio ardal gogledd Cymru. Ond hoffwn ddweud hefyd, pan maen nhw wedi dod at ei gilydd i edrych yn benodol ar y materion mwyaf diweddar, maen nhw wedi datblygu cynllun gweithredu canol tref cynhwysfawr. Mae'n cynnwys nifer o gamau gweithredu. Mae'n rhaid iddo ymwneud ag anghenion ac amgylchiadau sy'n newid yn gyson o ran camddefnyddio sylweddau, ond ceir nifer o brosiectau arfaethedig wedi’u cydgysylltu gan Cais trwy ganolfan wella Champions’ House a mannau problemus a nodwyd hefyd. Ac, wrth gwrs, mae gwaith glanhau wedi digwydd. Ond mae hefyd yn bwysig ein bod ni’n cydnabod bod hyn yn ymwneud â'r camddefnyddio sylweddau y mae angen i ni ei ystyried o ran arfer gorau, a dyna lle mae'r cynllun cyflawni newydd ar gamddefnyddio sylweddau mor berthnasol.

Arweinydd y tŷ, mae Andrew Atkinson, sef cadeirydd grŵp llywio fforwm canol tref Wrecsam, wedi nodi ei bod yn ymddangos bod pawb yn rhoi’r bai ar bawb arall, yn hytrach na mynd i'r afael â'r broblem. Clywais oddi ar eu heistedd ar yr ochr arall, gan genedlaetholwyr Cymru, eu bod yn credu bod cyfreithloni cyffuriau yn ddewis synhwyrol yma. O'r ochr hon o'r tŷ, nid ydym yn credu yn sicr bod cyfreithloni cyffuriau yn rhan o'r ateb. Ac, yn benodol, pan welwch chi fod y marwolaethau o gyffuriau wedi dyblu ers 2012, a bod 114,000 wedi marw y llynedd, mae’n amlwg nad dyna’r ffordd i ddatrys y broblem hon. Yr hyn yr ydych chi fel Llywodraeth Cymru—[Torri ar draws.] Mae llawer o fwmian yn dod o’r ochr arall i’r tŷ. [Torri ar draws.] Gan y Llywodraeth yma yng Nghaerdydd, mae’n amlwg nawr bod angen i weithgor gael ei sefydlu gan Lywodraeth Cymru i ddod â’r elusennau, y cyrff iechyd a'r Comisiynydd Heddlu a Throseddu ar gyfer Gogledd Cymru at ei gilydd i wneud yn siŵr y gallwn gael dull cydgysylltiedig o ymdrin â'r mater hwn, yn enwedig yn Wrecsam, lle mae'n ymddangos bod diwylliant o fwrw bai yn datblygu, yn hytrach na'r gallu i fynd i'r afael â'r mater difrifol iawn y mae llawer o'r bobl hyn yn ei wynebu, a'r drasiedi bod eu bywydau wedi mynd allan o reolaeth. Yn y pen draw, maen nhw angen cymorth y Llywodraeth yn gweithio gyda chyrff a noddir i roi'r mesurau ar waith. A gaf i gadarnhau y byddwch chi’n gwneud hynny?

Rwyf wedi nodi nid yn unig yn ein strategaeth, ei diweddaru, a’r buddsoddiad, ond byddwn yn gobeithio hefyd bod Andrew R.T. Davies hefyd yn siarad â'r cynghorwyr Ceidwadol yn Wrecsam, a’r cynghorwyr annibynnol yn wir, sydd ar flaen y gad o ran cyfrifoldeb am hyn, ond gyda’n cymorth ni a chyda chymorth y panel amlasiantaeth hwnnw a'r cynllun gweithredu y maen nhw wedi ei lunio.

Bydd arweinydd y tŷ wedi gweld nad oedd cyllideb yr wythnos diwethaf yn llwyddiant ysgubol i’r Canghellor nac i'r Llywodraeth. A ydy hi a Llywodraeth Cymru yn dysgu unrhyw wersi o'r profiad hwnnw, gyda golwg ar sut y maen nhw’n mynd i arfer y pwerau amrywio trethi yr ydym ni ar fin eu cael o dan Ddeddf Cymru 2017?

Wel, rwy’n meddwl, o ran cyllideb yr wythnos ddiwethaf—rwy’n credu iddi gael ei disgrifio fel y gyllideb 'omNICshambles', cyllideb yn sicr sydd wedi taro pobl hunangyflogedig yn galed iawn gyda chynnydd o £2 biliwn i gyfraniadau yswiriant gwladol. Ac mae hynny’n effeithio ar lawer o bobl yr ydym ni’n siarad amdanynt, ac mae'r FSB yn siarad amdanynt, o ran pobl hunangyflogedig sy'n cymryd risgiau, gan arwain twf a chynhyrchiant yn yr economi. Felly, nid oes angen unrhyw wersi arnom ni. Mae Llywodraeth y DU a 'Spreadsheet Phil' angen gwersi gennym ni, a chan ein Hysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol byddwn i’n dweud, oherwydd, mae'r cyllid ychwanegol—[Torri ar draws.] A gaf i ddweud, rydych chi wedi gofyn y cwestiwn i mi, Neil Hamilton—?

Gadewch i ni wrando ar arweinydd y tŷ, os gwelwch yn dda.

Nid yw'r cyllid ychwanegol yn newid maint y gostyngiadau i wariant yr ydym ni’n eu hwynebu yn y blynyddoedd i ddod. Er gwaethaf yr ychwanegiadau bach, bydd ein cyllideb gyfalaf yn 2019-20 yn dal i fod 11 y cant yn is mewn termau real nag yn 2010-11, a bydd ein cyllideb refeniw yn dal i fod 8 y cant yn is.

Gyda phob parch, nid atebodd arweinydd y tŷ fy nghwestiwn. Yr hyn yr oeddwn i’n awyddus i’w ddarganfod oedd pa un a yw'n ei gwneud yn fwy neu'n llai tebygol y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio ei phwerau i amrywio cyfraddau treth incwm, eu codi yn hytrach na’u gostwng, neu i'r gwrthwyneb. Ceir llawer o dystiolaeth economaidd i ddangos y gall cyfraddau treth is gynhyrchu refeniw treth uwch. Yn y 1980au, pan ostyngwyd trethi gan Nigel Lawson, dyna oedd yr effaith. Ym 1979, talodd yr 1 y cant uchaf o enillwyr 11 y cant o'r holl refeniw treth. Erbyn 1997, talwyd 21 y cant ganddynt, er gwaethaf y ffaith fod y gyfradd uchaf o dreth incwm wedi ei gostwng o 83 y cant yn y bunt i 40 y cant. Felly, onid yw'n synhwyrol i Lywodraeth Cymru feddwl yn nhermau gwneud Cymru yn rhyw fath o hafan treth o fewn y Deyrnas Unedig?

Wyddoch chi, nid wyf yn meddwl y byddem ni’n disgwyl unrhyw beth gwahanol gan arweinydd UKIP. Byddwn wedi gobeithio y byddai arweinydd UKIP yn ystyried effaith cyllideb y Canghellor yr wythnos diwethaf, yr effaith ar y bobl yr ydym ni’n eu cynrychioli, effaith y ffaith fod y tro yng nghynffon y gyllideb honno a'r rhagolygon yw bod Llywodraeth y DU yn bwriadu gwneud toriad o £3.5 biliwn ar gyfer 2019-20, a allai olygu tynnu £175 miliwn arall allan o gyllideb Llywodraeth Cymru. Dyna’r hyn yr wyf i’n pryderu amdano ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni ystyried hynny o ran goblygiadau’r gyllideb hon, nid yn unig i bobl hunangyflogedig, ond i rai o'r bobl dlotaf yng Nghymru. Bydd yr hyn yr ydym ni’n ei wario fesul pen o'r boblogaeth yn gostwng gan 4 y cant mewn termau real dros gyfnod rhagolwg y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol.

Gyda phob parch, rhoddaf gynnig arall arni. Nid wyf wedi cael ateb i fy nghwestiwn o hyd. A yw arweinydd y tŷ yn derbyn y gall cyfraddau treth is gynhyrchu refeniw treth uwch? Os felly, mae pawb yn ennill.

Wel, cyn belled ag y mae Llywodraeth y DU yn y cwestiwn, rydym ni’n cymryd cyfrifoldeb ac, yn wir, mae gennym ni ein cyfrifoldebau yr ydym ni’n bwrw ymlaen â nhw mewn deddfwriaeth nawr o ran y trethi datganoledig sydd ar eu ffordd, ac rydym ni’n edrych ymlaen at ddadl ar hyn yn ystod y pythefnos nesaf. Ond rwy'n credu bod angen i ni gydnabod, ac rwy’n gobeithio fod Neil Hamilton yn cydnabod, effaith niweidiol y penderfyniadau a wnaed yr wythnos diwethaf gan 'Spreadsheet Phil' lle gwnaeth smonach o’i gyllideb gyntaf, a chydnabod hefyd y ffaith fod hynny’n wael, y ffaith ei fod yn tanseilio eu cenhadaeth o hyrwyddo'r DU fel lle i ddechrau busnes newydd ynddo.

Question 3, Adam Price.

Mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn nodi ein blaenoriaethau a’r buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er budd pob rhan o Gymru ym mhob agwedd ar gymdeithas.

Mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dangos bod lefel gwariant cyfalaf Llywodraeth Cymru ar seilwaith yn y de-ddwyrain ddwywaith hynny fesul pen yn y gogledd, a thair gwaith y ffigur ar gyfer y canolbarth a’r gorllewin. Hynny yw, pryder ynghylch y bwlch buddsoddi enfawr hwnnw a arweiniodd at fy mhlaid yn pleidleisio yn erbyn y gyllideb atodol yr wythnos diwethaf. Pa sicrwydd—[Torri ar draws.] Pa sicrwydd—[Torri ar draws.]

Gadewch i ni glywed y cwestiwn.

Pa sicrwydd all hi ei roi i fy mhlaid ac i Aelodau ar bob ochr sy'n cynrychioli’r rhanbarthau hynny y byddwn ni’nn cael buddsoddiad cyfartal i bob rhan o Gymru fel y gallwn weld ffyniant yn cael ei rannu ar draws ein gwlad?

Wel, rwy’n meddwl bod yr Aelod wedi gweld dyraniadau cyfunol Llywodraeth Cymru ar gyfer awdurdodau lleol, byrddau iechyd ac awdurdodau heddlu ar gyfer 2017-18, ac wedi gweld mai dim ond un ardal sydd lle ceir dyraniad ychydig yn wahanol y pen, a hoffwn rannu hyn eto gyda'r Aelod. O ran gwariant cyfalaf, ar sail Cymru gyfan mae hynny’n hanfodol bwysig o ran ein buddsoddiad mewn tai cymdeithasol, ein buddsoddiad mewn ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a’n buddsoddiad mewn trafnidiaeth. Gallaf, unwaith eto, roi’r buddsoddiadau i chi mewn, er enghraifft, rheoli perygl llifogydd ac arfordirol, yn cefnogi Cymru gyfan gyda £144 miliwn; £700 miliwn i wella ein rhwydwaith cefnffyrdd; ac o ran y gogledd, yn arbennig o bwysig, £50 miliwn i hybu datblygiadau metro gogledd-ddwyrain Cymru, gyda photensial i ehangu i’r gorllewin yn y dyfodol. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud, o ran y gyllideb atodol, mae’r hyn a oedd yn y gyllideb atodol honno’n bwysig iawn i bobl Cymru. Mae'n £170 miliwn i gefnogi GIG Cymru—i roi un enghraifft yn unig—ac £16 miliwn i gronfa driniaeth ar gyfer mathau newydd o driniaeth; cyllid ychwanegol o £20 miliwn ar gyfer addysg uwch; a £55.5 miliwn yn ychwanegol i gefnogi'r gwaith o adeiladu a chynnal a chadw'r rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghymru, gan gynnwys cynlluniau i gyflymu'r gwaith o gyflawni ffordd osgoi Llandeilo yn sgil ein cytundebau cyllideb. Felly, gadewch i ni gydnabod pwysigrwydd ein hystyriaethau.

Ysgrifennydd y Cabinet, ceir cytundeb prifddinas-ranbarth Caerdydd, ceir cytundeb dinas bae Abertawe arfaethedig, a cheir cytundeb twf gogledd Cymru. Pa ystyriaeth a roddwyd i gytundeb twf canolbarth Cymru ar yr un raddfa, i sicrhau bod lefel debyg o fuddsoddiad ym mhedwaredd rhanbarth economaidd Cymru sy’n weddill?

Wrth gwrs, mae gwaith wedi ei wneud, fel y gwyddoch, Russell George, o ran sut y gallwn ymateb i gyfleoedd twf yn y canolbarth, ond rwy'n credu ei bod hefyd yn berthnasol i ddweud—ac rwy’n mynd i fod yn berthnasol iawn i’ch ardal chi—bod y rhain yn ymwneud â dewisiadau cyllideb o ran y toriadau hynny i’r rhaglen gyfalaf yr wyf i wedi sôn amdanynt eisoes. Ond rydym ni’n adeiladu pum ysgol gynradd newydd ym Mhowys—a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn rhan o raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae hynny mor bwysig i ragolygon eich plant a’ch pobl ifanc o ran cyfleoedd twf yn y canolbarth.

Arweinydd y tŷ, er na fyddech chi’n ei gredu, roedd cryn dipyn o gonsensws yr wythnos diwethaf yn ystod y ddadl ar yr economi sylfaenol, sydd eisoes wedi cael ei grybwyll gan Simon Thomas, a chytunwyd yn unfrydol yn y Siambr bod busnesau bach brodorol yn cysylltu â'i gilydd mewn ffordd nad yw'n digwydd mewn cwmnïau mawr. Cytunwyd bod angen ymestyn rhwydweithiau o gyfalaf cymdeithasol y tu hwnt i gyd-destunau cymdeithasol lleol. Cytunwyd hefyd bod daearyddiaeth Cymoedd y de wedi bod yn rhwystr i hyn yn y gorffennol. A fyddai arweinydd y tŷ yn derbyn felly, er mwyn i fuddsoddiad y Llywodraeth sydd wedi ei ganolbwyntio yn yr ardal hon fod yn llwyddiannus, y dylid ystyried y Cymoedd gogleddol yn gymunedau cyd-ddibynnol, yn cysylltu’r dwyrain a'r gorllewin, ac nid dim ond adenydd sy’n cysylltu i ganolfan dinas?

Mae bob amser yn dda pan fyddwn ni’n dychwelyd i gonsensws yn y Siambr hon, fel y gwnaethom, yn bendant iawn, o ran y ddadl honno ar yr economi sylfaenol, yr ymatebodd Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth yn gadarnhaol iawn iddi, wrth gwrs. Roedd gen i ddiddordeb hefyd mewn gweld y dadleuon cryf iawn dros y pwyntiau yr ydych chi’n eu gwneud, Hefin David, ar gyd-ddibyniaeth y Cymoedd gogleddol, gyda Vikki Howells, mewn erthygl yn y ‘Western Mail.' Mae'n bwynt perthnasol iawn o ran y cytundeb dinas-ranbarth, oherwydd mae’n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni’n cydnabod y Cymoedd gogleddol ac nad yw’n tynnu i lawr yn unig, ei fod yn mynd i fyny, a’r gyd-ddibyniaeth honno.

Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i fabwysiadu dull cenedlaethol o ymdrin ag awtistiaeth. Rydym ni wedi darparu £6 miliwn ar gyfer gwasanaeth awtistiaeth integredig cenedlaethol newydd. Cyhoeddwyd ein cynllun gweithredu strategol diweddaraf ar 30 Tachwedd o ganlyniad i ymgynghori helaeth.

Thank you for that response. The National Autistic Society Wales has asked for a record of the number of people on the spectrum in order to assist local authorities to plan services more effectively and in a more comprehensive manner. One would expect a record of people of autism who have a care plan from next April onwards, but there are a number of people who are autistic who don’t have a care plan and there are others who go in and out of the system. Can I ask, therefore, when will your Government insist that a full record is kept in order to ensure that the proper resources and facilities are provided, where needed, in all parts of Wales?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'n berthnasol iawn i'r gwaith sydd wedi cael ei wneud gan grŵp cynghori ar weithrediad y cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig i Gymru. Yn wir, mae’r Gymdeithas Awtistiaeth Genedlaethol yn aelod o’r grŵp gweithredu hwnnw, a, chan ei bod yn Wythnos Ymwybyddiaeth Awtistiaeth y Byd yn ddiweddarach y mis hwn, mae'r grŵp yn mynd i fod yn cyfarfod am y tro cyntaf ar ddiwedd y mis. Ond, wrth gwrs, o edrych ar y cynllun hwnnw, mae angen y data arno; mae angen i ni weithio ar y data hynny. Ond mae hefyd yn ymwneud â'r targed amser aros 26 wythnos newydd o atgyfeiriad i apwyntiad cyntaf i blant ag awtistiaeth a chyflyrau niwroddatblygiadol eraill i gyflymu mynediad at gymorth.

Weinidog—mae'n ddrwg gen i, arweinydd y tŷ—rwy’n deall, yn amlwg, nad yw’r cynllun gweithredu strategol ond wedi bod ar waith am tua phump neu chwe mis, ond yr hyn y mae gwir angen i ni ei weld yw sut y mae'r bylchau yn y ddarpariaeth o wasanaethau, yn enwedig ar gyfer oedolion, yn mynd i gael eu llenwi. Yn Sir Benfro, ceir bwlch enfawr yn y ddarpariaeth o wasanaethau i oedolion ag awtistiaeth ac nid yw’n ymddangos bod gan Gyngor Sir Penfro na'r bwrdd iechyd lleol ddull digon cydlynol o allu llenwi'r bylchau hynny. Felly, beth allwch chi, fel Llywodraeth Cymru, ei wneud i annog hynny i ddigwydd, oherwydd gallaf ddweud wrthych chi nawr, nid yw eich cynllun gweithredu strategol yn cyffwrdd yr ochrau hyd yn oed yn hynny o beth?

Rwy'n meddwl bod y £6 miliwn yr ydym ni wedi ei gyfrannu at ddatblygu ein gwasanaeth awtistiaeth integredig newydd yn dechrau cael y math o effaith y byddai'r Aelod eisiau ei weld. Mae'n fuddsoddiad dros dair blynedd. Mae'n mynd i gael ei gyflwyno ledled Cymru erbyn 2019, ac mae'n mynd i arwain at dimau arbenigol newydd ym mhob rhanbarth sy'n darparu diagnosis i oedolion, cymorth yn y gymuned, a chyngor a gwybodaeth i oedolion ag awtistiaeth ac i’w rhieni a’u gofalwyr.

Mae Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn parhau i weithredu ein rhaglenni ariannu'r UE, fel y cytunwyd gyda'r Comisiwn Ewropeaidd, i ddarparu swyddi a thwf. Mae bron i ddwy ran o dair o'r arian wedi cael ei ymrwymo hyd yn hyn, a’n nod yw buddsoddi holl arian yr UE sydd ar gael i Gymru erbyn dechrau 2019.

Diolch am y diweddariad yna. Efallai eich bod eisoes yn gwybod, yn ogystal â nodi y dylai arian cyfatebol ddod i Gymru ar ôl ymadael, bod tystion sydd wedi rhoi tystiolaeth i'r pwyllgor materion allanol wedi dweud bod hwn yn gyfle i wneud pethau'n wahanol o ran cyllid rhanbarthol. A allwch chi ddweud wrthyf faint o'r ceisiadau sydd gyda Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru ar hyn o bryd sy’n seiliedig ar y sector preifat yn cymryd yr awenau cyflenwi? A pha gyngor y mae Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn ei roi i gynigwyr am yr arian hwnnw sy’n weddill i wneud yn siŵr bod ei phrosiectau hirdymor yn ddigon hyblyg yn strwythurol—efallai y caf i ei roi felly—i wneud yn siŵr y gallant bara unwaith y bydd dyddiau’r Comisiwn o gyfeirio cyllid rhanbarthol wedi mynd heibio?

Wel, yn amlwg, mae prosiectau UE gwerth sawl miliwn yn cynnwys prentisiaethau Busnes Cymru, sy’n uniongyrchol berthnasol i'r sector preifat, gweithle’r de-orllewin a mwy, y byddwch yn ymwybodol iawn ohono yn eich rhanbarth chi, yn cael effaith trwy roi hwb i fusnesau, gan eu helpu i gynyddu rhagolygon gwaith a sgiliau ein pobl, ond gan sicrhau hefyd, trwy’r pwyllgor monitro rhaglenni, ein bod ni’n ymgysylltu'n llawn â rhanddeiliaid o Gymru, gan gynnwys y sector preifat o ran safbwynt Cymru cyffredin ar drefniadau ar gyfer ariannu rhanbarthol yng Nghymru yn y dyfodol. Mae hynny'n hollbwysig—mae’r PMC yn cael ei gadeirio gan Julie Morgan—o ran diogelu’r buddsoddiadau hynny.

Arweinydd y tŷ, fel y nododd Suzy Davies, mae Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru yn gweithredu yn unol â rheolau polisi rhanbarthol yr UE ar hyn o bryd, ond mewn dwy flynedd nid ydynt yn mynd i fod yno, i bob pwrpas. Yr hyn rwy'n ei ofyn yw: pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch polisi rhanbarthol yn y dyfodol, ac a ydych chi’n achub ar y cyfle i fod yn greadigol yn yr agenda i sicrhau y gall yr hyn sy'n digwydd yng Nghymru fod mewn gwirionedd yn unigryw i Gymru?

Rwy’n meddwl bod ein Papur Gwyn, ‘Diogelu Dyfodol Cymru’, yn hanfodol bwysig gan ei fod yn cyflwyno’r hyn a wnaethom yn eglur o ran datblygiad economaidd rhanbarthol—. Mae'n eglur iawn, iawn bod hwnnw'n gymhwysedd datganoledig, ac mae'n rhaid iddo aros felly. Byddem yn gwrthsefyll yn gadarn unrhyw ymgais gan Lywodraeth y DU i wrthdroi unrhyw fath o ddatganoli a chymryd rheolaeth dros bolisi rhanbarthol. Felly, rwy'n falch fy mod i wedi cael y cyfle i roi hynny ar y cofnod heddiw. Mae'n bwysig bod gennym ni ein hymgysylltiad drwy’r Cydbwyllgor Gweinidogion ar drafodaethau Ewropeaidd, lle mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol yn ein cynrychioli ni. Ef a gyflwynodd ein Papur Gwyn yn eu cyfarfod ar 8 Chwefror.

Mae addysg bellach yn cyfrannu'n sylweddol at ddatblygiad sgiliau, gwella rhagolygon cyflogaeth a gyrfaoedd i ddysgwyr yng Nghymru a pherfformiad cwmnïau a gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n sicrhau y gall ein pobl ifanc gael mynediad at y sgiliau sydd eu hangen arnynt i ddatblygu eu gyrfaoedd ac y gall oedolion ddatblygu eu sgiliau i gefnogi ein heconomi sy'n tyfu.

Diolch i chi am yr ateb yna, arweinydd y tŷ. Bu llawer o sôn am yr angen am barch cydradd rhwng addysg uwch ac addysg bellach yn y Siambr hon yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, ond mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi methu â chyflawni ar y sgwrs na’r uchelgais honno. Mae Swyddfa Archwilio Cymru, mewn gwirionedd, wedi cadarnhau mewn adroddiad diweddar ar oruchwylio cyllid colegau addysg bellach y bu toriad sylweddol o £22 miliwn i'n colegau AB dros y pum mlynedd diwethaf, a bod hynny wedi eu hatal rhag gallu gwneud rhywfaint o gynnydd. A dweud y gwir, rydym ni’n gweld nawr bron i hanner ein colegau yng Nghymru yn cario diffygion mawr ac yn cael eu gorfodi i ddefnyddio eu cronfeydd wrth gefn. Tybed, arweinydd y tŷ, a allwch chi ddweud wrthyf pa gamau, yn benodol, y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd yn sgil yr arbedion a fydd yn cael eu sicrhau trwy newidiadau i gymorth i fyfyrwyr addysg uwch o ran buddsoddi rhywfaint o’r arian hwnnw yn ein sector addysg bellach er mwyn ailgydbwyso'r sefyllfa o ran cydraddoldeb rhwng y ddau fath o addysg.

Wel, wyddoch chi—mae’n hawdd i chi siarad. Rydym ni’n cyflawni, a dweud y gwir, fel Llywodraeth Lafur Cymru. [Torri ar draws.] Mae'n rhaid i mi ddweud, o ran ein dull gweithredu yng Nghymru, lle nid yn unig yr ydym ni wedi sefydlu—[Torri ar draws.] Rydym ni wedi sefydlu dull o ymdrin â chymwysterau galwedigaethol a thechnegol yr ydym ni wedi eu datblygu mewn ymgynghoriad â chyflogwyr. Rydym ni wedi elwa ar gydweithrediad, gan ymgysylltu â Gogledd Iwerddon a'r Alban. Mae gennym ni ddull a gydnabyddir yn rhyngwladol o ymdrin â phrentisiaethau, cymwysterau galwedigaethol a thechnegol, fel y gallwn weld o’r buddsoddiad a'n hymrwymiad i 100,000 o brentisiaethau, ac mae gennym ni’r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i benderfynu ar yr angen a'r galw am sgiliau yng Nghymru. Nawr, nid wyf yn cydnabod y pwyntiau a wnewch o gwbl ac, wrth gwrs, mae’r cyflogwyr hynny, er enghraifft, y cyfarfûm â nhw yr wythnos diwethaf, sy'n mynd ati i gael pobl ifanc i mewn i wyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—ac yn wir fe wnaeth Julie James annerch llawer ohonynt ddoe—maen nhw’n gweld, mewn gwirionedd, bod parch cydradd o ran cyfleoedd galwedigaethol yn hanfodol i bobl ifanc. Mae'r llwybr prentisiaeth yn un y mae pobl ifanc yn dymuno ei ddilyn ac yn ymgysylltu ag ef nawr.

Along the same lines, there is YouGov research last year that showed that only 7 per cent of those between 18 and 24 were considering an apprenticeship as the best option for them, compared to 68 per cent who saw higher education as the best option for them. So, the perception still exists, doesn’t it, that there isn’t parity of esteem between vocational and academic courses. So, can I ask what the Welsh Government is doing, for example, to promote the perceptions of the Sutton Trust research, which shows that the probable earnings of the best apprentices are many thousands of pounds more over the course of their careers than of students who have been in higher education outside the Russell Group of universities—without, of course, the debts that emerge as a result of higher education?

Cewch. Hynny yw, mae hynny’n amlwg—. Mae effaith ein buddsoddiad mewn 100,000 o brentisiaethau o ansawdd yn siarad drosto'i hun: elfen allweddol yn 'Symud Cymru Ymlaen', gan gydnabod gwerth y sector addysg a hyfforddiant ôl-orfodol, a hefyd y ffaith ei fod yn galluogi pobl ifanc i wireddu eu potensial. Fel y dywedwch, mae gwaith ymchwil Ymddiriedolaeth Sutton yn werthfawr iawn, yn berthnasol iawn, ac, yn amlwg, hefyd, o ran ein dyletswydd statudol i ddarparu addysg i ddysgwyr hyd at 18 oed, rydym ni wedi diogelu, a lliniaru baich y gostyngiadau cyllid a orfodwyd gan Lywodraeth y DU. Ond, o ganlyniad i gytundeb cyllideb, rydym ni wedi cyfrannu £30 miliwn ychwanegol i gefnogi addysg bellach ac addysg uwch hefyd, sydd, wrth gwrs, yn cael effaith enfawr o ran targedu buddsoddiad a gwneud y cyfleoedd hynny ar gyfer ein pobl ifanc yn rhai gwirioneddol, oherwydd gallant fynd yn eu blaenau beth bynnag o brentisiaethau i lwybrau addysg uwch ac i swyddi a gyrfaoedd sy'n talu'n dda iawn ac yn para’n hir.

Mae ein gwasanaeth ynni lleol yn cefnogi cymunedau ledled Cymru i redeg cynigion cyfranddaliadau, ennill cefnogaeth leol, codi cyfalaf lleol sy'n cadw manteision prosiectau adnewyddadwy yng Nghymru. Rydym ni’n ystyried sut y gall y prosiectau hyn barhau i gael eu datblygu yn dilyn penderfyniad Llywodraeth y DU i gael gwared ar gymorth ar gyfer solar a gwynt.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae’r mecanweithiau hyn yn rhan o’r traddodiad cydweithredol balch iawn o hyrwyddo menter leol a budd cymdeithasol, ac yn benodol, am resymau technegol, maen nhw’n haws eu defnyddio ac yn fwy hyblyg na dulliau elusennol traddodiadol, a all fod yn llwybrau ariannu amgen. Ac maen nhw'n ffordd wych o hyrwyddo cynlluniau cymunedol yn arbennig, ac maen nhw’n cadw incwm ac, yn bwysig, asedau, yn y gymuned leol. Rwy’n cymeradwyo'r ymdrechion sydd wedi eu gwneud yn y sector dielw, ond rwy’n meddwl y byddai rhywfaint o hwb gan y Llywodraeth yn y maes hwn yn cael ei groesawu hefyd.

Rwy’n cytuno â'r holl bwyntiau y mae’r Aelod wedi eu gwneud. Mae'r gwasanaeth ynni lleol wedi cefnogi cynigion cyfranddaliadau cymunedol sydd wedi codi dros £5.5 miliwn ers 2010, a byddwch yn ymwybodol iawn o lawer o’r prosiectau cymunedol hynny, ond rydym ni eisiau gweld datblygwyr masnachol yn gweithio'n agosach â chymunedau ar berchnogaeth a buddsoddiad a rennir. Rwy’n meddwl, yn bwysig—ac rydych chi’n sôn am y model cydweithredol: wel, rydym ni’n falch iawn o fod â Chanolfan Cydweithredol Cymru, yr ydym ni’n ei chefnogi i sefydlu Cyfranddaliadau Cymunedol Cymru, ac mae hynny’n helpu cymunedau i rannu profiad o sut y gallant ddatblygu’r gwasanaethau ynni lleol hyn.

Caiff swyddogion traffig Llywodraeth Cymru eu lleoli yn ardal coridor ffordd ddeuol yr A55/A494/A550 o gyffordd 8 yn Llanfairpwll hyd at y ffin â Lloegr yn Sealand a Brychdyn.

As the leader of the house has just confirmed, traffic officers in north Wales patrol the A55 until Llanfairpwll. Of course, the A55 doesn’t stop at Llanfairpwll; it continues all the way across Anglesey to the port of Holyhead. This, according to police officers, is causing them problems, because it ties up resources in dealing with road accidents and so on, which doesn’t happen in other parts of north Wales. Will the Government look again at the current strategy that does stop at Llanfairpwll, in order to ensure that the A55 in its entirety benefits from the work of these traffic officers?

Ffurfiwyd gwasanaeth swyddogion traffig Llywodraeth Cymru yn wreiddiol, fel y bydd yr Aelod yn gwybod, ar gyfer y rhannau prysurach hynny o rwydwaith cefnffyrdd Cymru. Etifeddwyd y contract PFI hwn gennym a dweud y gwir, fel y byddwch yn gwybod, sydd wedi, o ran y cyfrifoldebau—mae angen i ni edrych yn ofalus ar effaith hynny o ran cwmpasu’r ardaloedd hynny. Ond, yn y gogledd, yr ardal wasanaeth, wrth gwrs, oedd yr A55/A494, fel y dywedais, o'r ffin â Lloegr i gyffordd 11. A gwelsom wedyn bod angen i ni ymestyn y gwasanaeth hwnnw i bont Britannia gan wella ei gydnerthedd drwy hynny.

And finally, question 9—Dafydd Elis-Thomas.

Llywydd, may I ask the leader of the house, in responding on behalf of the First Minister today:

Siaradodd y Prif Weinidog â Phrif Weinidog yr Alban ddoe ac mae'n parhau i gael trafodaethau rheolaidd â hi, yn ddwyochrog ac yng nghyfarfodydd Cydbwyllgor y Gweinidogion a'r Cyngor Prydeinig-Gwyddelig.

I’m very grateful for that response, and I’m sure that the First Minister will have had an interesting conversation, as always, with the Scottish First Minister. Because there is so much in common, leader of the house, between the Scottish Government’s White Paper, ‘Scotland’s Place in Europe’, published before Christmas, and the red paper of Plaid Cymru and the Welsh Government, ‘Securing Wales’ Future: Transition from the European Union to a new relationship with Europe’, does the Welsh Government see the importance, whatever the decision taken by Scotland on its constitutional future—and that’s a matter for them, of course—that there is a role for collaboration in the current negotiations within the UK and between the UK and the European Union, particularly to safeguard unfettered access to the single market for both nations?

Yn wir, ceir tir cyffredin sylweddol rhwng ein Papur Gwyn, ‘Diogelu Dyfodol Cymru’ a'r dadansoddiad gan Lywodraeth yr Alban ar effaith ymadawiad y DU o’r UE. Yn benodol, mae ‘Scotland’s Place in Europe’ yn pwysleisio, fel yr ydym ninnau wedi ei wneud, pwysigrwydd economaidd y farchnad sengl, y cyfraniad hanfodol y mae gweithwyr mudol yn ei wneud i fusnesau a gwasanaethau cyhoeddus, a'r angen hanfodol i barchu setliadau datganoli ac i ddatblygu trefniadau cyfansoddiadol newydd o fewn y DU. Ac, wrth gwrs, dyna lle mae'r Prif Weinidog wedi cymryd yr awenau wrth alw am y trefniadau hynny. Byddwch yn cofio ei alwad am gonfensiwn cyfansoddiadol, ac fe wnaeth gynnull uwchgynhadledd arbennig y Cyngor Prydeinig-Gwyddelig fis Gorffennaf diwethaf i'n galluogi i barhau i drafod goblygiadau'r refferendwm ac yna i’n symud ymlaen o ran ffyrdd y gallwn weithio gyda'n gilydd a chryfhau ein lleisiau.

Thank you, leader of the house.

I have accepted four urgent questions under Standing Order 12.66, and I call on Dawn Bowden to ask the first urgent question—Dawn Bowden.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Cyfarfu Llywodraeth Cymru â rapporteur arbennig ar hawliau dynol a sylweddau peryglus a gwastraff ar 24 Ionawr. Cafodd ei ganfyddiadau a’i argymhellion cychwynnol eu cyflwyno mewn datganiad terfynol ar 31 Ionawr, a bydd yr adroddiad llawn yn cael ei gyflwyno i gyngor hawliau dynol y Cenhedloedd Unedig ym mis Medi eleni.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Cyn i’r newyddion hyn gyrraedd ddydd Gwener, roeddwn eisoes wedi cwrdd â rhai o'r trigolion lleol, protestwyr a chyngor Merthyr. Roeddwn hefyd wedi ymweld â’r safle yn Ffos-y-fran, gan gynnwys cael cyfarfod hirfaith gyda'r rhai sy’n ei redeg. Felly, roeddwn eisoes yn ymwybodol iawn o'r pryderon ynglŷn â’r gwaith yno, ac rwyf am beth amser wedi ceisio sicrhad ynglŷn â nifer o faterion amgylchedd ac iechyd. Fodd bynnag, nid oeddwn yn ymwybodol fod cynrychiolydd o’r Cenhedloedd Unedig yn ymweld â'r ardal, gan gyfarfod â thrigolion lleol, a’i fod yn bwriadu gwneud datganiad cyhoeddus.

Mae’n iawn wrth gwrs fod y rapporteur yn ymgymryd â pha astudiaethau bynnag y mae’n eu hystyried yn gymwys. Ond roeddwn yn synnu braidd ei fod, mae’n ymddangos, wedi gwneud datganiadau i'r cyfryngau heb gynnal trafodaethau manwl â'r cyrff hynny sydd yn cael eu beirniadu yn ei adroddiad. Ac ni cheisiodd gynnal trafodaethau â'r cynrychiolwyr etholedig lleol, naill ai yn y cyngor, gyda mi fel yr AC, neu gyda’m cydweithiwr Gerald Jones yr AS cyn iddo gyflwyno ei adroddiad, er mwyn sicrhau golwg ehangach ar y camau a gymerwyd.

Ar hyn o bryd, Ysgrifennydd y Cabinet, credaf ei bod, mae’n debyg, yn anodd i mi fod â barn ddeallus ar gasgliadau'r rapporteur. Ond byddwn wrth gwrs yn croesawu unrhyw alwad ddilys am ymchwiliad i unrhyw effaith bosibl ar iechyd oherwydd gwaith Ffos-y-fran os yw'r dystiolaeth yn awgrymu bod hynny yn angenrheidiol.

Serch hynny, mae un maes arbennig yn yr adroddiad lle’r wyf yn rhannu ei bryder yn gyfan gwbl, sef diogelu safonau iechyd y cyhoedd a gwarchod yr amgylchedd i’r dyfodol yn y DU ar ôl Brexit. Os ydych wedi gweld yr adroddiad, Ysgrifennydd y Cabinet, byddwch yn gwybod ei fod yn galw ar Lywodraeth y DU i gyflawni ei rwymedigaethau i hawliau dynol o ran llygredd aer, amddiffyn hawliau plant, menywod beichiog, yr henoed a'r rhai gwael eu hiechyd, sydd yn arbennig o agored i niwed gan gemegau gwenwynig, wrth ddatblygu'r cynllun newydd i fynd i'r afael â'r argyfwng llygredd aer hwn.

Felly, a wnewch chi fy sicrhau i, Ysgrifennydd y Cabinet, y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU a'r Cenhedloedd Unedig i ystyried unrhyw bryderon a ddaeth i’r amlwg yn yr adroddiad hwn mewn cysylltiad â Ffos-y-fran yn arbennig, ond hefyd, yn fwy cyffredinol, â’r rhai sy’n ymwneud â hawliau dynol o ran amddiffyn yr amgylchedd, yn awr ac wedi Brexit hefyd?

Yr ateb byr iawn i'ch cwestiwn yw 'gwnaf'. Byddwn yn parhau i weithio gyda'r holl bartïon hynny. Rwyf yn ymwybodol fod y Gweinidog wedi cyfarfod â'r rapporteur, ac yn sicr mae ei farn ef yn unigryw. Ond os oes gan yr Aelod unrhyw bryderon yr hoffai eu codi yn benodol am Ffos-y-fran, rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog gan hynny yn croesawu llythyr gan yr Aelod.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ychwanegol at yr hyn ddywedodd fy nghydweithiwr yma, mae’r trigolion sy'n byw gerllaw gwaith glo brig Ffos-y-fran wedi ymgyrchu'n hir yn erbyn llygredd aer a sŵn. Ceir tystiolaeth anecdotaidd o gyfraddau uchel iawn o asthma plentyndod a chlystyrau canser o fewn y gymuned. Hoffwn ofyn ychydig o gwestiynau, Weinidog, pe byddech mor garedig ag ateb. Os nad oes ymchwiliad annibynnol, pa gamau fydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fonitro effaith bosibl y gwaith glo brig hwn ar iechyd y gymuned, ac a fyddan nhw yn comisiynu eu hastudiaeth eu hunain?

Yr ail yw: mae’r Cynulliad Cenedlaethol wedi gorfodi bod llain glustogi o 500m rhwng gweithfeydd glo brig newydd yng Nghymru a'r gymuned o'u cwmpas. Rwyf yn cofio mewn sesiynau blaenorol o’r Cynulliad bod Bethan Jenkins wedi codi’r pwynt hwn yn ei hardal hi. Cytunwyd ar lawer pwynt mewn gwirionedd gan y Cynulliad na ddylai gweithfeydd glo brig fod yn agos at dai lle mae pobl yn byw, ac eto i gyd dim ond 40m yn unig sydd rhwng y tai agosaf at Ffos-y-fran a’r gwaith mwyngloddio, sydd yn groes i’n cyfreithiau a’n rheolau yma. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn credu y dylai’r trigolion fod yn deilwng o ryw fath o iawndal am yr aflonyddwch y maen nhw wedi eu gorfodi i’w ddioddef yn yr achos hwn?

A'r cwestiwn arall yw hwn: pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael yn y gorffennol, a pha drafodaethau y maen nhw yn bwriadu eu cael, gyda Miller Argent, y cwmni mwyngloddio, ynglŷn â negyddu effaith eu gwaith cloddio ar y gymuned leol?

Yn olaf, Weinidog, a wnaiff Llywodraeth Cymru gytuno i ystyried cynnwys yr adroddiad hwn a rhoi datganiad i'r Cynulliad hwn yn y dyfodol agos, gydag unrhyw newidiadau y mae'n bwriadu eu gwneud i reoliadau cynllunio ar safleoedd glo brig yng Nghymru? Diolch.

Rwy'n ymwybodol iawn o'r materion emosiynol sydd ynghlwm â chloddio am lo brig. Rhoddwyd caniatâd am safle Ffos-y-fran ym mis Ebrill 2005. Roedd wedyn yn rhwym i asesiad effaith amgylcheddol. Roedd hyn yn golygu bod yr holl faterion perthnasol, gan gynnwys yr effeithiau cynyddol, a'r rhai oedd yn ymwneud ag iechyd, yn cael eu hystyried yn rhan o'r broses o wneud penderfyniadau. Mae’r adroddiad y mae’r Aelod yn sôn amdano i’w gyflwyno i gyngor hawliau dynol y Cenhedloedd Unedig, ac nid i ni. Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog pan ddaw yn ei hôl i roi ystyriaeth i hyn, a byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu at yr Aelodau yn unol â'i barn.

Yn gyntaf, credaf ei bod yn rhaid i mi ddweud bod ymateb Miller Argent i'r adroddiad hwn yn un sarhaus ac yn tanseilio difrifoldeb y sefyllfa. Mae disgrifio hyn yn 'ffug newyddion'—adroddiad gan rapporteur y Cenhedloedd Unedig—yn atgas, a dweud y gwir, ac yn warthus o ystyried bod y gymuned leol wedi bod yn codi'r pryderon hyn ers peth amser. Rwyf hefyd yn bryderus iawn fod cyngor sirol Merthyr wedi ymateb drwy ddiystyru pryderon dilys a phrofiadau beunyddiol y trigolion yn

‘sylwadau cyfyng a di-sail gan rai aelodau o'r gymuned.

Felly, yn gyntaf, byddwn yn gofyn i chi yma heddiw: a ydych yn barod i ymuno â mi i gondemnio’r union sylwadau hynny, o ystyried nad yw'r rhain yn ddi-sail a’u bod yn safbwyntiau a godwyd gyda chi pan oeddech yn Gyn-weinidog dros yr amgylchedd yn y Cynulliad hwn? Hoffwn ddeall hefyd ble mae eich cynlluniau yn awr o ran y trafodaethau adfer a gawsoch yn eich swydd flaenorol fel Gweinidog. Cymerodd llawer ohonom ni ran yn hynny. Ble maen nhw arni? Mae adfer yn Ffos-y-fran yn dameidiog iawn yn hytrach na bod yn adeiladol ac yn hirdymor, a hoffem ddeall sut mae hynny’n mynd.

Rwyf wedi codi pryderon hefyd am y MTAN glo a'r ffaith nad yw'n ddigon cadarn. Mae angen ei ddiwygio a’i newid. Mae angen ei roi mewn deddfwriaeth. Allwch chi ymrwymo, os yw’r rapporteur hwn o’r Cenhedloedd Unedig i’w gymryd o ddifrif, eich bod hi fel Llywodraeth yn ceisio gwneud eich gorau glas i sicrhau ein bod yn ymdrin â’r materion hyn, fel na chaiff ceisiadau cloddio glo brig yn y dyfodol eu trin yn yr un ffordd, a bod y rhai mewn ardaloedd fel Pwll y Dwyrain yng Nghwmllynfell a Margam hefyd yn cael eu trin yn yr un modd?

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Fel arfer, mae ganddi farn gref iawn am gloddio glo brig. Mae'r Llywodraeth hon yn rhoi ystyriaeth ddwys iawn i’r goblygiadau iechyd ac amodau cynllunio a gyflwynir ym mhob un o'n cymunedau. Mae hefyd yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i hynny yn y nodiadau cyngor technegol a chanllawiau cynllunio a roddwn i awdurdodau cynllunio. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yw bod unrhyw sylw gan y rapporteur arbennig yn cael ei wneud ar sail tystiolaeth. Bydd gennyf ddiddordeb mawr i weld manylion y cynllun hwnnw a'i gyflwyniad gorffenedig.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol y bydd y Gweinidog dros gynllunio yn mynegi barn ar y MTAN 2 a'r trafodaethau dilynol a gynhaliwyd ynglŷn â’r trafodion am gynnwys MTAN 2. Byddaf yn gofyn iddi ymateb yn uniongyrchol i chi ar y mater hwnnw. Nid fi yw'r Gweinidog dros gynllunio bellach o ran hynny.

Thank you, Cabinet Secretary.

I now call on Lee Waters to ask the second urgent question—Lee Waters.

Mae'n rhaid i'r aelod dros Gymru o fwrdd y BBC fod yn gwbl alluog i hyrwyddo anghenion amrywiol pobl Cymru. Nid oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon yn cytuno ac ni allem gefnogi ei hargymhelliad. Roedd ymgeiswyr da ar gael. Gwrthododd yr Ysgrifennydd Gwladol eu trafod gyda mi.

Diolch yn fawr, Weinidog. Mae'r BBC, wrth iddynt ddweud mai Dr Carol Bell oedd yr ymgeisydd a ffefrir gan Lywodraeth y DU, wedi dyfynnu ffynhonnell o Lywodraeth y DU yn dweud bod Llywodraeth Cymru wedi

gweld yn dda i atal ymgeisydd dewisedig yr ysgrifennydd gwladol.

A wnewch chi egluro i'r Cynulliad Cenedlaethol swyddogaeth Llywodraeth Cymru yn y broses o gael aelod dros Gymru o fwrdd y BBC? A oedd yn fater o roi sêl bendith yn unig, neu a oedd yn fwriad iddi fod â rôl ystyrlon? A oedd ganddi, mewn gwirionedd, rôl ystyrlon? A fyddai hefyd yn dweud wrthym ble y mae’n credu yr ydym ni arni nawr? Beth yw'r amserlen ar gyfer penodi aelod Cymreig o’r bwrdd? Mae gweddill y bwrdd yn ei le erbyn hyn ac yn dechrau ar ei waith.

Yn olaf, mae Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu y Cynulliad wedi argymell yn gryf y dylai unrhyw gynrychiolydd dros Gymru o fwrdd y BBC fod yn atebol i wrandawiad gan y Cynulliad Cenedlaethol cyn ei gadarnhau. Ni ddigwyddodd hynny yn yr achos hwn. Fel y deallaf i, y rheswm am hynny oedd diffyg amser. Gan fod llai o frys erbyn hyn i benodi aelod o fwrdd y BBC dros Gymru, a fyddai'n cytuno â'r pwyllgor trawsbleidiol y dylai fod cyfle i drafod â’r sawl sydd wedi'i benodi, a’i holi, cyn i chi roi cydsyniad Llywodraeth Cymru i’r apwyntiad hwnnw?

Lywydd, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi ac â’r Aelodau led y Siambr gyfan fod dadlennu yn fwriadol enw unrhyw unigolyn sydd wedi gwneud cais am y swydd hon, fel a ddigwyddodd ddoe, yn destun gofid, ac mae'n gwbl groes i'r safonau yr ydym yn eu disgwyl gan y broses penodiadau cyhoeddus. Mae'n dresmasiad difrifol ar eu preifatrwydd personol.

Ar yr un pryd, mae'n amlwg o adroddiadau yn y cyfryngau fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig a’u ffynonellau wedi ceisio tanseilio’r Llywodraeth hon, a’m tanseilio i fel Gweinidog, a briffio yn erbyn penderfyniadau yr ydym wedi'u gwneud, a phopeth yn unfrydol. Gadewch i mi ddweud hyn: sut bynnag yr ydym yn ceisio cynnal perthynas ryng-lywodraethol o fewn y Deyrnas Unedig, dyma enghraifft berffaith o sut i beidio â gwneud hynny. Daeth Llywodraeth Cymru i gytundeb â Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar sut i benodi’r unigolyn hwn i gynrychioli Cymru ar y bwrdd. Cynrychiolwyd Llywodraeth Cymru ar y panel recriwtio. Cynhaliwyd cyfweliadau ar gyfer y swydd yng Nghaerdydd ar 14 Chwefror. Roedd yn amlwg o'r cyfweliadau hynny fod yna nifer a ystyrid yn ymgeiswyr da iawn a nifer o ymgeiswyr y gellid eu penodi. Nid oedd cytundeb unfrydol ar bob un o'r rhain, a barnwyd bod rhai yn well nag eraill. Mynegwyd eu rhinweddau cymharol yn glir iawn yn adroddiad y panel, a gafodd ei weld gan yr Ysgrifennydd Gwladol a minnau. Roeddwn yn hyderus y gellid gwneud apwyntiad da. Siom i mi felly oedd cael llythyr gan yr Ysgrifennydd Gwladol ar 27 Chwefror, yn dweud ei bod o blaid argymell ymgeisydd nad oedd yn un o'r ymgeiswyr y cytunwyd yn unfrydol eu bod yn ymgeiswyr cryfach. Cefais fy synnu hefyd bod gennyf 24 awr i ymateb i'r llythyr hwn. Cefais fy synnu ymhellach i ddarganfod nad oedd yr Ysgrifennydd Gwladol hyd yn oed yn fodlon trafod yr ymgeiswyr eraill gyda mi. Roedd hi'n benderfynol ein bod naill ai yn derbyn ei dewis hi neu, yn ei geiriau hi, byddwn yn ei atal, gan orfodi ailddechrau’r ornest. Roedd hyn, Lywydd, er gwaethaf y ffaith fod ei Hysgrifennydd Parhaol ei hun yn derbyn drwy gyfrwng e-bost bod ymgeiswyr eraill cryfach, ac er gwaethaf y sicrwydd gennyf i y byddem yn hapus i gytuno ar ddewis o blith yr ymgeiswyr eraill cryfach.

Lywydd, ni fynegais i farn ar unrhyw adeg ynghylch pwy, yn fy marn i, fyddai'r ymgeisydd gorau ar gyfer y swydd hon. Yr hyn yr wyf wedi ei ddweud yn eglur iawn yw bod Cymru yn haeddu’r gorau, a'r ymgeisydd y mae’r panel penodi yn ei gredu yw'r ymgeisydd gorau. Ac ni fydd unrhyw Ysgrifennydd Gwladol yn dweud wrthyf i nad oes gennyf unrhyw ddewis yn y mater hwn, ac ni fydd ffynonellau dienw o Lywodraeth y DU wedyn yn dweud wrthyf i fy mod yn ddigywilydd wrth ymarfer y gallu sydd ar gael i mi. Mae gen i hawl i ymarfer y gallu hwnnw sydd ar gael i mi, a phryd bynnag y bydd Llywodraeth y DU yn ymddwyn fel hyn, byddwn yn ymarfer yr hawl honno.

Lywydd, rwyf yn hynod siomedig â'r sefyllfa yr ydym ynddi. Rwyf yn hynod siomedig gyda gweithredoedd, agwedd a thôn yr Ysgrifennydd Gwladol, ac rwyf yn hynod siomedig nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn barod i weithredu er budd gorau Cymru yn y mater hwn.

Rwy'n hynod siomedig hefyd, Weinidog, oherwydd diwedd y gân yn y fan yma yw bod yna gadair wag ar y bwrdd hwnnw. Nid yw Cymru yno. Nid oes gan y bwrdd ei hun set gyflawn o sgiliau ac mae'n brin o ystod o sgiliau yr oedd yr Ysgrifennydd Gwladol yn amlwg yn credu bod ei hymgeisydd dewisedig yn meddu arnyn nhw.  Gwnaed y penderfyniad hwnnw yn sgil rhestr fer wedi gornest agored. Cawsant eu cyfweld gan banel a oedd yn cynnwys cynrychiolydd o Lywodraeth Cymru. Byddai’r panel hwnnw wedi cytuno ar yr ymgeiswyr a oedd yn gymwys iawn ac wedi argymell yn unol â hynny. Fel y dywedais, roedd cynrychiolydd o Lywodraeth Cymru ar y panel. Yn yr amgylchiadau hynny, yn fy marn i, Weinidog, mae’n rhaid i chi roi eich rhesymau, uwchlaw yr hyn yr ydych wedi ei ddweud wrthym yn barod heddiw, pam eich bod wedi anghytuno â chasgliad unigol yr Ysgrifennydd Gwladol. Mae bwlch sgiliau yn awr ar y bwrdd hwnnw. Beth oedd o'i le gyda'r ymgeisydd unigol a ddewiswyd, a beth allai’r unigolyn hwnnw fod wedi ei gynnig?

Efallai nad ydych wedi mynegi eich dewis chi o ran pwy yr hoffech ei weld yn cael ei benodi. A wnewch chi ddweud wrth y Cynulliad hwn a oeddech yn ffafrio un ymgeisydd, ac a fyddai unrhyw ymgeisydd arall ar y rhestr fer wedi gallu cael perthynas agosach â'ch plaid na'r un a gafodd ei ddewis? Os na, ac os nad ydych yn barod i roi’r rhesymau hynny i ni heddiw, dof i’m casgliad fy hunan ar ffrindgarwch.

Ni fyddaf yn ymuno â'r Blaid Geidwadol y prynhawn yma i ladd ar unigolion sy'n ymgeisio am benodiadau cyhoeddus, ac ni fyddaf yn ymuno â'r Blaid Geidwadol i gyhuddo’r unigolion sy'n gwneud cais ac sydd â’r hawl i wneud hynny. Credaf fod gan bawb sy'n gwneud cais am benodiadau cyhoeddus yr hawl i ddisgwyl i'w cais aros yn gyfrinachol. Mae'n fater o gofnod fod ffynonellau o Lywodraeth y Deyrnas Unedig wedi rhoi’r enwau hyn ar gofnod ac rwyf yn gresynu bod hynny wedi digwydd. Ni fyddaf yn ymuno â chi i wneud hynny.

Ond gadewch i mi ddweud hyn wrth y Blaid Geidwadol: roedd aelodau’r panel a fu’n cyfweld yr ymgeiswyr ac a ddaeth i gytundeb yn eglur iawn, iawn o ran pwy, yn eu barn nhw, oedd yn ymgeiswyr cryf a phwy nad oeddent yn ymgeiswyr cryf. Ysgrifennodd fy nghynrychiolydd i ar y panel at Ysgrifennydd Parhaol yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon drannoeth ar 15 Chwefror. Dywedodd yn yr e-bost hwnnw: Mae hynny yn golygu—ac aralleirio wyf i—na ellir penodi'r ymgeisydd hwnnw. Gallaf ddarllen yr e-bost hwnnw y prynhawn yma. Anfonodd Ysgrifennydd Parhaol yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ateb at fy swyddog i yn cytuno nad yr ymgeisydd dan sylw oedd yr ymgeisydd gorau. Ni fyddai'n dderbyniol i mi yn y swydd hon, fel Gweinidog, dderbyn unrhyw ymgeisydd nad wyf yn ei ystyried fel yr ymgeisydd gorau, pwy bynnag y bo. Rwyf yn deall swyddogaethau a chyfrifoldebau'r fangre hon. Rwyf yn cydnabod bod yn rhaid inni gael y bobl orau ar fwrdd y BBC. Mae angen i fwrdd y BBC gael pobl sydd ag ystod eang o wahanol gyfrifoldebau, profiadau a sgiliau. Ond mae’n rhaid bod un ohonyn nhw, un ohonyn nhw, yn cael ei benodi i’r swydd o fod y cynrychiolydd gorau un y gall Cymru ei gael ar y bwrdd hwnnw, ac ni fyddaf yn cyfaddawdu ar hynny.

Rwyf yn credu, o glywed y cwestiynau hyd yn hyn, eu bod yn amlygu’r pwynt a wnaeth Lee Waters ynghylch pam mae angen i ni gael gwrandawiadau rhagarweiniol o fewn y strwythurau seneddol. Mae hynny yn un o amodau Senedd y DU pan maent yn cynnig enwau ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylem ni allu ei wneud. Ond ni wnes i eich clywed chi yn ateb y cwestiwn, gan ein bod yn y sefyllfa newydd hon yn awr, a ydych chi’n credu bod hynny’n rhywbeth y dylem ni allu ei wneud fel pwyllgor cyfathrebu. Rydym wedi ysgrifennu fel pwyllgor at Senedd yr Alban i ofyn beth yw eu prosesau nhw ac a oedd ganddyn nhw wrandawiad cyn-seneddol. Hoffwn glywed eich barn chi yma heddiw, oherwydd beth bynnag yw’r enwau sy’n mynd o amgylch y lle, pwy bynnag yw’r personoliaethau dan sylw, credaf ei bod yn bwysig ein bod ni, yn ddeddfwrfa, yn cael y farn honno. O ystyried y ffaith y bydd trwydded newydd i Gymru dan y siarter newydd, rhoddir amodau newydd ar BBC Cymru ac mae hyn, yn sicr, yn gefndir newydd i’r drafodaeth honno y gallwn ei chael. Rwyf yn bryderus iawn o glywed nad oedden nhw wedi gwrando ar eich barn fel Gweinidog. Hoffwn gael fy modloni yma heddiw y byddwch yn gallu gweithio yn adeiladol gyda nhw mewn unrhyw broses yn y dyfodol ac na fyddwn yn wynebu'r mater hwn eto. Wrth gwrs, mae'n bwysig ein bod yn cael cynrychiolydd o Gymru yno. Ond mae angen cynrychiolydd sy'n deall Cymru ac sy’n gallu cyflwyno ein safbwyntiau ni mewn ffordd fwy cadarnhaol yn y dyfodol. Diolch.

Mae'n amlwg, Lywydd, fod llawer iawn o bryder led y Siambr. Byddaf, felly, yn rhoi fy llythyr terfynol i'r Ysgrifennydd Gwladol, dyddiedig 7 Mawrth, yn llyfrgell y Cynulliad Cenedlaethol fel bod pob Aelod yn gallu dod i gasgliad ar hynny ac ar y broses sydd wedi ei dilyn.

O ran y cwestiwn a ofynnwyd gan Bethan Jenkins a Lee Waters fel ei gilydd ar swyddogaeth y pwyllgor cyfathrebu, rwyf yn gweld swyddogaeth ystyrlon i’r pwyllgor hwnnw ac i’r ddeddfwrfa hon wrth ddwyn y BBC a darlledwyr eraill i gyfrif. Credaf fod angen adolygu'r broses hon yn ei chyfanrwydd, a chyn i ni symud ymlaen gydag ailgynnal y broses hon, mae angen cytundeb ymlaen llaw gan yr Adran dros Ddiwylliant, y Cyfryngau a Chwaraeon ar strwythur a natur y broses honno. Roeddwn yn teimlo, a dweud y gwir, y byddai modd inni allu gweithio ar sail ymddiriedaeth a pharch rhwng gweinyddiaethau yn y wlad hon. Mae'n amlwg i mi na allwn weithio ar y sail honno a bod angen i ni adolygu'r broses.

Rwy'n teimlo'n siomedig iawn na chawsom y cyfle i gael y drafodaeth yr oedd angen inni ei chael. Gwrthododd yr Ysgrifennydd Gwladol drafod unrhyw ymgeisydd arall gyda mi, er gwaethaf fy ngheisiadau niferus am drafod unrhyw ymgeisydd arall. Yn groes i’r safbwyntiau y clywaf yn cael eu mynegi gyferbyn, ni wneuthum yn ystod y broses, ni wneuthum heddiw ac ni fyddaf yn mynegi fy newis o unrhyw ymgeisydd unigol. Ystyriaf yr ymgeisydd gorau ar gyfer y swyddi fel yr un y byddwn i’n dymuno ei weld yn cael ei benodi i gynrychioli Cymru, pwy bynnag y byddo ef neu hi. Ond rwyf yn sicr yn gweld swyddogaeth ystyrlon i Gynulliad Cenedlaethol Cymru yn y dyfodol wrth ddal Llywodraethau a darlledwyr i gyfrif.

Thank you Minister.

I now call on Andrew R.T. Davies to ask the next urgent question. Andrew R.T. Davies.

Gwnaf. A gaf i ddiolch i'r Aelod a’i gyfeirio at y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ddoe. Mae adolygiad y gwasanaeth awyr oddi mewn i Gymru wedi ei gwblhau ac ar ôl i’r canfyddiadau gael eu dadansoddi byddaf yn gwneud cyhoeddiad pellach. Yn y cyfamser, rwy'n falch ein bod wedi cytuno ar gontract treigl gydag Eastern Airways i weithredu'r gwasanaeth.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch am eich datganiad a gyhoeddwyd ddoe a oedd yn egluro rhai o'r mesurau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u rhoi ar waith. Fel defnyddiwr y gwasanaeth hwn, gallaf mewn gwirionedd adael fy nrws ffrynt a bod yn y gogledd erbyn 8.40 a.m., a chyrraedd Ynys Môn. Rwy’n llwyr gefnogi'r gwasanaeth petai’n fasnachol hyfyw, ac mae'n ddigalon erbyn hyn mai hwn yw'r trydydd tro mewn 18 mis fy mae’r gweithredwr naill ai wedi mynd i’r wal neu wedi colli ei dystysgrif diogelwch . Mae cymhorthdal sylweddol ​​ o £1.2 miliwn gan y Llywodraeth yn cael ei roi i mewn i’r cyswllt awyr hwn . Credaf fod £0.5 miliwn hefyd yn cael ei wario ar y derfynfa a rhedeg y derfynfa i fyny yn y gogledd ar safle RAF y Fali.

Felly, yr hyn sy’n gwbl glir erbyn hyn, gyda'r adolygiad yr ydych wedi ei gomisiynu, yw bod angen ymgymryd â gwerthusiad llawn o'r dewisiadau sydd ar gael i wneud y llwybr hwn yn fwy hyfyw yn fasnachol neu, yn anffodus, terfynu’r llwybr hwn mewn gwirionedd, oherwydd, yn amlwg, nid yw'r trethdalwr yn cael gwerth am arian pan eich bod yn edrych ar y symiau dan sylw ac, yn anffodus, nifer y teithwyr sy'n ei ddefnyddio. Ac mae hynny’n ofid i mi, oherwydd, fel y dywedais, fel rhywun sy'n cefnogi'r gwasanaeth, hoffwn weld llwybr mwy hyfyw yn fasnachol yn cael ei ddatblygu yn yr achos hwn, ond ni allwn barhau fel yr ydym, bob rhyw chwe mis, gyda gweithredwr naill ai’n rhoi’r gorau i weithredu neu’n colli ei drwydded diogelwch. A allwch chi ddweud beth yw’r telerau masnachol presennol y bu’n rhaid i chi gymryd y gweithredwr newydd ymlaen arnynt, oherwydd yn eich datganiad yr ydych yn nodi bod yn rhaid mynd i gostau ychwanegol, ac rwyf yn credu ei fod ond yn iawn ac yn deg ein bod ni’n deall beth yw’r gost honno, oherwydd mae eich cyllideb yn gyfyngedig ac mae'n rhaid i’r arian hwnnw ddod o’r gyllideb honno? A allwch chi hefyd ddangos y llinell amser pryd y byddwch yn cyflwyno’r gwerthusiad yr ydych wedi ei wneud fel Ysgrifennydd y Cabinet o’r adroddiad yr ydych wedi ei gomisiynu? Rydych chi’n sôn am nifer o wythnosau. Mae’n debyg fy mod i wedi bod yma yn ddigon hir i wybod y gall nifer o wythnosau olygu llawer o bethau mewn ymateb—ac rwyf yn dweud hyn gyda’r parch mwyaf—gan Weinidogion y Llywodraeth, ac rwyf yn credu ei bod yn bwysig i ni gael eglurdeb ar hynny. Ac yn drydydd, a allwch chi gadarnhau bod y gwerthusiad hwn wedi edrych ar yr holl ddewisiadau? Nid oedd unrhyw ardaloedd i’w hosgoi, oherwydd gwn fod fy nghydweithiwr o Orllewin Clwyd wedi hyrwyddo'r gallu i sefydlu llwybr i’r gogledd-ddwyrain, yn hytrach na chanolbwyntio yn unig ar y gogledd-orllewin.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a'i ddiddordeb brwd yn y maes hwn? Rwy'n falch, yn gyntaf oll, bod y gwasanaeth awyr oddi mewn i Gymru wedi ei achub; hwn oedd yr unig un o wasanaethau awyr Van Air Europe i gael ei achub, ac yr oedd hynny o ganlyniad i waith diflino gan fy nhîm o fewn y Llywodraeth dros y penwythnos, ac yn enwedig ddydd Sadwrn. Cydymdeimlaf â’r nifer o deithwyr ar wasanaethau eraill Van Air sydd wedi cael eu gadael ar y clwt yng Ngogledd Iwerddon ac ar Ynys Manaw, ond mae gennym gytundeb treigl erbyn hyn gydag Eastern Airways i ddarparu'r gwasanaeth.

Nawr, rydym yn defnyddio, fel yr wyf wedi ei amlinellu eisoes, y gyllideb y byddem fel arfer yn ei defnyddio ar gyfer Van Air a Citywing. Fodd bynnag, fel y nodwyd gan yr Aelod, yr ydym yn gorfod cyfrannu swm bach, ond nid ansylweddol i gynnal y gwasanaeth yn ystod y cyfnod hwn. Mae'r adnodd hwn ar gael o fewn y gyllideb bresennol ar gyfer y cyswllt awyr rhwng y gogledd a'r de. Fodd bynnag, y llynedd, fel yr amlinellodd yr Aelod, gofynnais am adolygiad trylwyr—trylwyr— o'r gwasanaeth awyr oddi mewn i Gymru, sydd wedi edrych ar ystod eang o ddewisiadau, o roi'r gorau i'r gwasanaeth yn gyfan gwbl i newid patrymau gwasanaeth, cynyddu darpariaeth, edrych ar y math o awyren sy'n cael ei defnyddio a hefyd asesu a oes dewisiadau eraill o ran cysylltedd ar gael yn y tymor byr a chanolig. Rydym hefyd wedi edrych ar y posibilrwydd o ddefnyddio meysydd awyr eraill, nid yn unig yn y gogledd-ddwyrain—ond rwyf yn derbyn yr hyn y mae'r Aelod yn ei ddweud am Faes Awyr Penarlâg—ond meysydd awyr bach eraill yng Nghymru.

Mae'r adroddiad wedi cymryd mwy o amser na'r disgwyl oherwydd amrywiaeth o ffactorau, ond mae'n cael ei gwblhau y mis hwn, ac felly byddaf mewn sefyllfa i'w asesu dros gyfnod y Pasg, gyda golwg ar wneud cyhoeddiad ynghylch dyfodol y gwasanaeth yn ystod y tymor nesaf. Nid yn unig y mae'r gwasanaeth hwn yn bwysig i Ynys Môn; mae hefyd yn bwysig i Gaerdydd a’r de-ddwyrain, gan sicrhau ein bod yn genedl sydd wedi’i chysylltu’n well ac yn unedig. Ond bydd angen i mi ystyried argymhellion yr adolygiad ochr yn ochr â'r problemau gweithredwyr diweddar. Ac, fel y dywedais, rwyf yn bwriadu gwneud cyhoeddiad cyn gynted ag y bo modd ynghylch dyfodol hirdymor y gwasanaeth awyr hwn.

Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog a'r swyddogion am wneud yn siŵr bod y gwasanaeth wedi gallu parhau yn ddi-dor. Mae arweinydd y Ceidwadwyr yn dweud ei fod yn byw o fewn tafliad carreg i’r maes awyr yng Nghaerdydd ac mae'n dweud ei fod yn defnyddio’r gwasanaeth o bryd i'w gilydd i fynd i Ynys Môn, ond, fel rhywun sydd wedi’i ynysu braidd o’r teithiau pum awr hynny o’r gogledd i'r de, nid yw'n syndod i mi ei fod yn gadarnhaol ynghylch y posibilrwydd o golli’r gwasanaeth awyr, oni bai ei fod yn fasnachol hyfyw.

Rydym yn gwybod bod pob trafnidiaeth, i raddau llai neu fwy, yn cael cymhorthdal ​​gan arian cyhoeddus. Dyna realiti'r ffordd mae trafnidiaeth yn gweithio, a byddwn yn ddiolchgar am ychydig o sicrwydd gan Ysgrifennydd y Cabinet nawr ei fod yn cytuno â mi nad gwasanaeth dymunol yw hwn erbyn hyn, ond rhan hanfodol o’r cymysgedd trafnidiaeth, ei fod yn ddolen gyswllt busnes hanfodol i lawer o bobl mewn busnesau sy'n dymuno gwneud busnes rhwng y gogledd a’r de, a’i fod wedi dod yn hanfodol ar gyfer cynnal gwasanaeth cyhoeddus yng Nghymru. Nid modd i bobl o'r gogledd rhewllyd ddod i lawr i Gaerdydd yw hyn yn unig; mae’n fodd i Weinidogion y Llywodraeth wneud yn siŵr eu bod yn gallu cynnal cysylltiadau agos â’r gogledd. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe byddai'n cadarnhau bod hyn yn hanfodol, erbyn hyn, fel rhan o'n cymysgedd trafnidiaeth.

Byddwn yn ddiolchgar am sicrwydd na fyddai unrhyw newidiadau i wasanaethau—ac, wrth gwrs, mae’n rhaid i wasanaethau gael eu hadolygu—yn arwain at sefyllfa lle byddai awyren o'r gogledd yn dod i mewn i Gaerdydd yn hwyrach, neu’n gadael Caerdydd yn gynharach, oherwydd mae’n rhaid i hediad fod yn ymarferol ac mae angen iddo weithio mewn ffordd sy'n caniatáu i bobl gynnal eu busnes. Mewn gwirionedd, byddwn yn gofyn iddo hefyd gadarnhau a yw wedi ystyried ffyrdd y gallai'r awyren gyrraedd Caerdydd yn gynharach yn y bore a gadael yn hwyrach yn y dydd er mwyn ymestyn y diwrnod gwaith ar gyfer pobl sy'n cysylltu â'r brifddinas. Hefyd, ceir cais yn aml i ehangu’r gwasanaethau awyr, a byddwn yn ddiolchgar am sylwadau ar ba fath o ehangiad sydd ganddo mewn golwg, gan gynnwys, o bosibl, cysylltiadau â Llundain y gwn ein bod wedi cael cyfle, yn anffurfiol, i’w trafod ddoe.

Yn olaf, ar nodyn ymarferol i’r rhai sydd eisoes wedi prynu tocynnau gyda Citywing, bu problem pan aeth y cwmni diwethaf i’r wal ac roedd yn rhaid i bobl hawlio eu harian gan gwmni a oedd wedi cael ei ddiddymu. Rydym yn gwybod pa mor anodd oedd hynny ac y bydd yr un fath yn yr achos hwn. A allai'r Gweinidog ddweud wrthym pa ymdrechion y bydd y Llywodraeth yn eu gwneud i sicrhau bod y rhai sydd wedi talu am docynnau yn gallu cael y siawns gorau posibl o gael ad-daliad?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau ac ateb y cwestiwn olaf yn gyntaf? Mae swyddogion eisoes yn siarad â Citywing ynghylch y potensial o adfachu cost y tocynnau. Rydym wedi bod yn glir iawn—ac yr oeddem dros y penwythnos—bod teithwyr yn gallu mynd i naill ai feysydd awyr Ynys Môn neu Gaerdydd a dal awyren Eastern Airways gyda'r archebion a wnaed trwy Citywing. Ond, o ran yr archebion a allai fod wedi eu colli, neu pan nad yw teithwyr yn fodlon teithio gydag Eastern Airways, mae cyfraith diogelu defnyddwyr yn berthnasol fel arfer, yn ogystal â'r dulliau diogelu trwyddedau trefnwyr teithio awyr sydd wedi hen ymsefydlu. Ond byddwn yn falch o roi sylw i unrhyw achosion y gallai fod gan yr Aelod o deithwyr sydd ar eu colled o ganlyniad i dranc Citywing.

Nid y sector cyhoeddus yn unig—er bod y sector cyhoeddus yn amlwg yn cael budd sylweddol o’r gwasanaeth hwn—sy’n dibynnu arno. Rydym yn credu bod tua hanner y teithiau ar y gwasanaeth awyr yn cael eu gwneud gan bobl sy'n cynrychioli buddiannau sector preifat. Felly, mewn gwirionedd mae’n wasanaeth pwysig iawn i’r sectorau preifat a chyhoeddus. Bydd yr adolygiad yn ystyried a yw ddim ond yn bwysig neu a ydyw, mewn gwirionedd, yn hanfodol. Ni fyddwn yn dymuno rhagfarnu canlyniad yr adolygiad hwnnw. Byddaf hefyd yn ystyried a yw Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru wedi barnu bod y gwasanaeth awyr oddi mewn i Gymru yn elfen allweddol o unrhyw gytundeb cais twf, a byddaf hefyd yn gwrando ar farn awdurdodau lleol ar draws y gogledd.

Mae'n hanfodol bod gennym gysylltiadau trafnidiaeth da ac aml gyda gogledd y wlad, fel Aelod, fel Rhun ap Iorwerth, sy'n cynrychioli etholaeth yn y gogledd. Ond mae’n rhaid i unrhyw fath o drafnidiaeth gyhoeddus fod yn gynaliadwy, ac mae’n rhaid i ni sicrhau nad ydym yn dal i bwmpio cymhorthdal ​​i mewn i wasanaeth sy'n gweld nifer y teithwyr yn gostwng. Mae’n rhaid cael dewisiadau eraill, boed hynny drwy gynyddu nifer y teithwyr, ac, yn hyn o beth, rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn ystyried y galw yn y dyfodol trwy Wylfa yn dod yn rhan o'r ffrwd a datblygiadau economaidd eraill ar Ynys Môn ac yn y gogledd. Mae'r holl ffactorau hyn yn cael eu hystyried yn yr adolygiad, ac rwyf yn edrych ymlaen at ei dderbyn yn y tymor byr iawn.

Weinidog y Cabinet, deallaf fod Loganair wedi gweithredu gwasanaeth llwyddiannus yn cysylltu ynysoedd Orkney â Kirkwall ar dir mawr yr Alban ers rhyw wyth mlynedd. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried edrych ar y model a ddefnyddir ar gyfer y gwasanaeth hwn, o ystyried cwymp y trydydd gweithredydd ar y llwybr gogledd i Gaerdydd? A hefyd a wnaiff ystyried defnyddio erodrom Penarlâg fel dewis arall i’r Fali, Ynys Môn? Ac rwyf hefyd yn deall bod modelau newydd o awyrennau erbyn hyn—gydag un injan—sy'n cario'r un nifer o deithwyr. Pan fydd yn edrych ar y rhai a fydd yn darparu'r gwasanaeth, a fydd e’n ystyried y math o awyren a ddefnyddir?

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Un o'r heriau mawr sydd gennym o ran Ynys Môn yw'r math o awyren ac awyren sifil sy'n gallu hedfan i mewn ac allan o Ynys Môn heb yr angen am fuddsoddiad ychwanegol yn y seilwaith yno. Felly, byddai angen i ni edrych ar fuddsoddi mewn cyfleusterau a'r seilwaith pe byddem yn cynyddu maint yr awyrennau sy'n mynd i mewn i’r maes awyr ac allan ohono. Rwyf wedi credu erioed y gallai maes awyr Penarlâg hefyd gynnig manteision sylweddol i economi’r gogledd, ond ceir problemau eto gyda'r seilwaith yno, oherwydd bod y rhedfa gryn dipyn yn fyrrach na rhedfeydd meysydd awyr arferol. Felly, unwaith eto, byddai angen buddsoddi yno. Mae yna hefyd heriau i'w goresgyn o ran sicrhau’r adegau a fyddai'n bodloni Airbus, sy'n dibynnu ar y rhedfa benodol honno i ddod â chydrannau i mewn ac allan ar gyfer yr awyrennau a gynhyrchir yn Toulouse.

Mae'r Aelod yn codi pwynt diddorol o ran Loganair. Mae hwn yn wasanaeth yr ydym wedi edrych arno’n fanwl iawn. Rydym yn ceisio dysgu cymaint o wersi â phosibl o bob cwr o'r byd o ran sut y gall gwasanaethau awyr weithredu mewn ffordd gynaliadwy mewn gwlad fach. Unwaith eto, bydd yr wybodaeth honno ar gael i mi yn rhan o'r adolygiad sy'n cael ei gynnal.

Thank you, Cabinet Secretary.

I now call on Darren Millar to ask the fourth urgent question. Darren Millar.

Diolch am y cwestiwn. Darparwyd y gweinyddion gan gwmni trydydd parti o’r enw Landauer. Fe roesant wybod i Ymddiriedolaeth GIG Felindre ar 17 Ionawr 2017 eu bod wedi bod yn destun ymosodiad seiberddiogelwch ar 6 Hydref 2016 ac y cafwyd mynediad at wybodaeth am y staff. Mae Landauer wedi cadarnhau bod hynny wedi digwydd ar ei weinyddion y DU yn ei bencadlys yn Swydd Rhydychen, a darparwyd manylion llawn am y digwyddiad i Felindre gan Landauer ar 26 Ionawr 2017.

Diolch i chi am y datganiad yna, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae hwn yn achos o danseilio diogelwch data rhyfeddol sy'n effeithio ar filoedd o weithwyr y GIG ledled Cymru. Ar hyn o bryd, rydym yn gwybod bod staff y GIG ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr wedi cael gwybod, pob un o’r 654 ohonynt. Rydym yn gwybod hefyd bod ymddiriedolaeth Felindre wedi hysbysu ei aelodau staff, ond, hyd yma, nid ydym yn ymwybodol bod aelodau eraill o staff yn yr holl fyrddau iechyd eraill ledled Cymru wedi cael gwybod. Tybed a allech chi ddweud wrthym ni heddiw: pryd y byddant yn cael gwybod am y ffaith bod eu manylion personol, gan gynnwys eu dyddiadau geni, rhifau yswiriant gwladol, ochr yn ochr â'u henwau, o bosibl wedi eu rhyddhau i drydydd parti ac y gellid eu cam-drin o ran gweithgarwch twyllodrus? Gall pobl newid eu rhifau cyfrif banc, gallant newid eu cyfrineiriau, ond ni allant newid eu rhifau yswiriant gwladol. Mae hyn yn rhywbeth sy'n mynd o gwmpas gyda nhw am weddill eu hoes, ac o bosibl gallai'r wybodaeth hon gael ei chamddefnyddio bump, 10, 15, 20 mlynedd yn ddiweddarach.

Felly, tybed pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod byrddau iechyd yn cymryd eu cyfrifoldeb i hysbysu staff yn gyflym iawn o ddifrif. A allwch chi ddweud wrthym pam y bu oedi rhwng yr amser y cafodd y GIG wybod am yr achos hwn o danseilio a’r staff yn cael eu hysbysu? Pryd daeth Llywodraeth Cymru yn ymwybodol gyntaf o'r achos hwn o danseilio diogelwch data, a pham na chawsom ni friff bryd hynny fel Aelodau'r Cynulliad er mwyn i ni gysylltu â’r byrddau iechyd a thawelu meddyliau ein hetholwyr am y problemau y gallai hyn ei achosi? A wnaeth Llywodraeth Cymru roi cyfarwyddiadau i gelu’r wybodaeth hon o gwbl? Rwy’n credu bod y rhain yn gwestiynau pwysig. Nid wyf yn amau ​​bod rhywfaint o drafodaeth wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a'r byrddau iechyd am yr achos hwn o danseilio, ond tybed pa gyngor a roddwyd i’r byrddau iechyd hynny, pan ddaethant yn ymwybodol o'r achos, am gyfathrebu â'u staff. Mae'n amlwg iawn mai hwn yw’r achos mwyaf o danseilio data yr wyf i yn ymwybodol ohono yn y GIG yng Nghymru erioed. Mae'n achos difrifol, ac mae angen i ni ddeall yn union sut y digwyddodd hyn a beth y gellir ei wneud i'w atal rhag digwydd eto yn y dyfodol.

Diolch i chi am y gyfres yna o gwestiynau. Lywydd, gallai fod o gymorth i gadarnhau y byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i’r Aelodau yn ystod yr wythnos hon i ddarparu rhywfaint o fanylion llawnach, nad wyf yn credu y byddwn yn gallu ymdrin â nhw yng nghwestiwn brys heddiw. Rwy’n sylweddoli y bydd gan nifer o Aelodau ystod o gwestiynau a diddordebau ar gyfer eu hetholwyr eu hunain. Ond os gaf i helpu gymaint ag y gallaf drwy ateb y gyfres o gwestiynau y mae'r Aelod wedi’u gofyn: mae’r achos o danseilio diogelwch data yn ddifrifol—wrth gwrs ei fod yn ddifrifol—ac mae'n achos o danseilio sy'n effeithio ar staff yn Lloegr a'r Alban, yn ogystal ag yng Nghymru. Mae'r cwmni dan sylw yn darparu gwasanaeth integredig ar gyfer ystod o wahanol sefydliadau gofal iechyd ar draws y DU. Felly, mae’n cymryd hyn o ddifrif, ond mae cwestiynau amlwg i'w gofyn, a byddaf innau yn dymuno cael sicrwydd arnynt, am yr oedi o ran yr achos o danseilio yn digwydd, y cwmni yn ymwybodol a sefydliadau GIG Cymru yn cael eu hysbysu. Mae ymchwiliad llawn a phriodol yn cael ei gynnal. Nid wyf yn credu, a dweud y gwir, Lywydd, y byddaf yn gallu rhoi gwybod i'r Aelodau am yr holl faterion hynny oherwydd nad wyf yn disgwyl i’r ymchwiliad gael ei gwblhau yr wythnos hon, ond byddaf yn sicr yn sicrhau’r Aelodau y byddaf, cyn gynted ag y bo’r wybodaeth ar gael, yn rhoi datganiad arall i’r Aelodau hefyd.

Ni ddylem anghofio bod yr achos hwn o danseilio wedi digwydd o ganlyniad i weithred droseddol. Rwyf hefyd yn falch o gadarnhau nad oes unrhyw gyfarwyddyd o gwbl wedi dod gan Lywodraeth Cymru i GIG Cymru gelu’r wybodaeth hon. Nid wyf yn credu bod y math yna o gyhuddiad o unrhyw gymorth o gwbl, a bydd aelodau o staff, sef ein hetholwyr, a fydd yn poeni, ond mae sefydliadau'r GIG yn dweud wrthym eu bod yn disgwyl i bob aelod o staff gael gwybod erbyn diwedd yr wythnos hon. Rhan o'r her, fodd bynnag, Lywydd, yw bod nifer o'r staff yr effeithiwyd arnynt gan yr achos o danseilio diogelwch data nad ydynt bellach yn gweithio i'r gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru, yn ogystal. Mae hynny’n esbonio rhan o'r her, ond yn amlwg byddaf yn dymuno i aelodau presennol o staff a chyn aelodau o staff gael gwybod cyn gynted â phosibl. Fel y dywedais, byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig yn ystod yr wythnos hon, ac yn ddiweddarach pan fydd manylion pellach a llawnach ar gael.

Cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, a gaf i atgoffa'r Siambr bod fy ngwraig yn radiograffydd ac felly yn ôl pob tebyg mae hi ar y rhestr o'r rhai y mae eu data wedi ei danseilio? Ysgrifennydd y Cabinet, diolch i chi am yr atebion yr ydych wedi eu rhoi, ac edrychaf ymlaen at y datganiadau ysgrifenedig y byddwch yn eu darparu. Ond, yn amlwg, yn ogystal â'r materion tanseilio diogelwch data, mae cwestiynau ynghylch pa fath o wybodaeth a oedd yn cael ei chadw a pha fath o wybodaeth y dylid ei chadw, oherwydd nid wyf yn credu bod yr wybodaeth yr wyf yn clywed amdani yn briodol ar gyfer cronfa ddata o’r fath, yn yr ystyr hwnnw. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau, yn y dyfodol, bod y data sydd am gael ei gadw am bersonél ddim ond yn berthnasol i'r testun penodol y mae’n cael ei gadw ar ei gyfer, a ddim mewn gwirionedd ar sail ehangach. Er enghraifft, rwy'n clywed am gyfeiriadau cartref hyd yn oed. Wel, nid yw cyfeiriadau cartref pobl yn berthnasol i'r wybodaeth hon. Felly, mae'n bwysig ein bod yn egluro pa ddata sy'n cael eu cynnwys, ac a fydd ef yn cynnal arolwg ac adolygiad o'r math hwnnw o ddata i sicrhau, yn y dyfodol, mai dim ond data perthnasol sy’n cael ei gadw am unigolion at ddibenion penodol?

Ac a all ef hefyd sicrhau bod pobl yn cael gwybod? Rydych chi wedi dweud yr wythnos hon y byddant. Nid oedd fy ngwraig, pan siaradais â hi ddoe—nid oedd hi’n gweithio ddoe—wedi cael gwybod am yr achos o danseilio, ac felly rwy'n tybio nad oedd ei chydweithwyr wedi cael gwybod am yr achos o danseilio yn PABM. Yn hynny o beth, mae'n bwysig bod pobl yn cael gwybod pa wybodaeth sy'n cael ei chadw amdanynt, beth allai fod wedi cael ei golli ar eu rhan, fel y gallant adolygu'r wybodaeth honno. Oherwydd, rwy’n clywed bod Landauer yn cynnig mynediad yn rhad ac am ddim i Experian am ddwy flynedd. Wel, gallai hyn fod yn hwy na hynny i ddechrau, a pham y dylai rhywun orfod edrych ar y wefan hon ddydd ar ôl dydd i weld a oes perygl i rywun ddwyn eu hunaniaeth mewn gwirionedd?

Mae canlyniadau difrifol eglur sy'n llifo o'r achos, ac er enghraifft, defnyddiwyd y rhifau yswiriant gwladol er mwyn cael cod adnabod unigryw ar gyfer unigolion, oherwydd mae hyn yn ymwneud ag olrhain amlygiad yr unigolyn i ymbelydredd. Felly, rydych chi angen cod adnabod unigryw, ac mae heriau i’w hadolygu, unwaith eto, ynglŷn â sut mae hynny'n cael ei wneud. Derbyniaf hefyd fod angen ymdrin â heriau yn briodol am y lefel briodol o wybodaeth bersonol sydd i’w chadw a'i throsglwyddo, ac yna sicrhau bod pobl yn cael eu hysbysu’n briodol, nid yn unig ar hyn o bryd, ond rwyf yn derbyn nad yw hyn yn rhywbeth sydd o anghenraid yn mynd i ddiflannu dros gyfnod o fisoedd. Felly, mae’n amlwg bod cwestiynau i'w datrys, ac, fel y dywedais, Lywydd, nid wyf yn credu y gallaf roi i'r Aelodau yr holl atebion i'r cwestiynau y bydd ganddynt yn ddigon teg ac y byddant yn disgwyl iddynt gael eu hateb. Dyna pam y byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig nawr a byddaf yn cyhoeddi unrhyw ddatganiad pellach pan fydd yr ymchwiliad llawn a phriodol hwnnw wedi'i wneud, oherwydd mae’r cwestiynau mae David Rees yn eu codi yn gwbl ddealladwy, a bydd gan Aelodau ar draws y Siambr hon y pryderon hynny ar ran eu hetholwyr, pa un a ydynt yn berthnasol ai peidio. Ond, maen nhw’n gwestiynau hollol deg.

Ysgrifennydd y Cabinet, dyma’r achos diweddaraf o danseilio diogelwch data i daro ein gwasanaeth iechyd, ac mae’r achos penodol hwn yn drychinebus i'r staff dan sylw. Er nad oedd unrhyw ddata cleifion wedi ei gynnwys ar yr achlysur hwn, mae'n tynnu sylw at bryderon llawer o bobl na ellir ymddiried yn y GIG i gadw gwybodaeth bersonol. Yn gynharach y mis hwn, cafodd cyn nyrs ei diswyddo gan fwrdd iechyd prifysgol Hywel Dda am dorri cyfrinachedd cleifion. Ddoe, clywsom fod ffisiotherapydd yn y gogledd wedi cael ei atal dros dro am fynd â ffeiliau cleifion heb ganiatâd. Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw'r achosion hyn o danseilio diogelwch data yn gwneud fawr i adfer ffydd ymhlith y cyhoedd yng Nghymru bod eu gwybodaeth iechyd sensitif mewn dwylo diogel gyda GIG Cymru. Mae gwledydd eraill wedi cyflwyno deddfwriaeth sy’n diogelu gwybodaeth iechyd yn ychwanegol at y ddeddfwriaeth diogelu data sy'n bodoli eisoes. Onid ydych chi'n credu ei bod yn bryd i ninnau wneud yr un peth fel y gallwn dawelu meddyliau’r cyhoedd a staff y GIG yng Nghymru fod eu gwybodaeth sensitif yn ddiogel?

Rwy’n ceisio bod yn adeiladol wrth ymateb, Lywydd, ond rwyf yn credu bod llawer o'r hyn sydd newydd gael ei ddweud nad yw wedi bod o gymorth o gwbl. Y cyhuddiad nad oes modd ymddiried yn y GIG i gadw gwybodaeth ac yna ceisio creu cysylltiad rhwng achos o danseilio diogelwch data oherwydd gweithred droseddol, pan, wrth gwrs, ein bod eisiau sicrhau bod seiberddiogelwch ar wybodaeth sensitif yn briodol ac yn gyfredol, i’r graddau mwyaf posibl, yn erbyn y ffaith ein bod yn gwybod mai cymuned droseddol sy’n datblygu’n barhaus sy'n cael gafael ar y data hwn—nid yw ceisio creu cysylltiad rhwng hynny a'r gweithwyr proffesiynol unigol sydd wedi methu yn eu dyletswydd i'w proffesiwn ac i'r bobl y maen nhw’n atebol iddynt ac yn gyfrifol amdanynt, o gymorth o gwbl yn fy marn. Nid wyf yn derbyn bod lle i greu cyswllt priodol.

Yn hytrach na cheisio codi ofn ar aelodau'r cyhoedd ynghylch diogelwch data’r GIG ac awgrymu bod yr ateb yn y gyfraith—nid wyf yn credu bod yr ateb yn y gyfraith. Mae'n ymwneud â’n systemau ar gyfer diogelu’r data hwnnw a darparu sicrwydd i bobl sy'n cael gweld y data hwnnw y gellir ymddiried ynddynt. Os ydynt yn torri eu rhwymedigaethau clir iawn, naill ai fel cyflogeion, fel gweithwyr proffesiynol gofal iechyd neu o ran torri'r gyfraith, yna gallant ddisgwyl y bydd rhywun yn eu herlid am wneud hynny, ond, mewn gwirionedd, y pwynt pwysig am ddata iechyd, wrth gwrs, yw eich bod yn dymuno iddynt fod yn ddiogel, ond ein bod yn dymuno iddynt gael eu rhannu. Mae Aelodau yn gofyn yn rheolaidd i mi yn y pwyllgor ac yn y Siambr hon, 'Sut gallwn ni sicrhau bod data a gwybodaeth am iechyd yn cael eu rhannu rhwng gweithwyr proffesiynol gofal iechyd, oherwydd mae llawer i’w elwa ym maes gofal iechyd drwy rannu’r data hynny?' Rydym yn dymuno cael systemau diogel, rydym yn dymuno cael gweithwyr proffesiynol y gellir ymddiried ynddynt a chael eu dwyn i gyfrif os ydynt yn torri’r rhwymedigaethau hynny, a dyna'r sail y byddaf yn parhau i weithredu arni wrth gydbwyso’r holl agweddau gwahanol hynny, ond gan sicrhau, yn y pen draw, mai buddiannau gorau y claf fydd yn arwain yr hyn yr ydym yn ei wneud a’r hyn na fyddwn yn ei wneud.

Rwy'n cydymdeimlo’n fawr â’r unigolion sy'n gweithio yn y GIG yr effeithiwyd arnynt yn y ffordd hon a hefyd, wrth gwrs, â’r rhai yr effeithiwyd arnynt sy'n gweithio y tu allan i'r GIG yng Nghymru. Rwyf, fodd bynnag, yn credu bod ymddiriedolaeth ysbyty Felindre sy'n rhedeg y gwasanaeth diogelu rhag ymbelydredd yn fy etholaeth i, sef Gogledd Caerdydd wedi ymateb yn briodol i'r digwyddiad hwn, a oedd, wrth gwrs, y tu hwnt i'w rheolaeth. Rwy’n dawel fy meddwl, yn sicr yn achos staff Felindre y mae hyn wedi effeithio arnynt, bod digon o gefnogaeth wedi ei rhoi i'r 530 o unigolion yr effeithiwyd arnynt. Gwn yn ogystal â chael y llythyr—anfonwyd llythyrau unigol at yr unigolion dan sylw—y bu hefyd gyfle i ymgynghori’n unigol â'r holl bobl yr effeithiwyd arnynt lle gallant ofyn unrhyw gwestiynau penodol a chodi unrhyw ymholiadau. Felly, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod y byrddau iechyd eraill sydd yn y broses o hysbysu eu haelodau staff y gallai’r achos hwn o danseilio fod wedi digwydd—y dylid cynnig cyfle i ymgynghori’n unigol hefyd, oherwydd credaf ei bod yn ffordd o dawelu meddyliau, fel eu bod yn gallu cael cyfarfodydd wyneb yn wyneb?

Hefyd, rwyf yn credu ei bod yn bwysig, yn amlwg, bod unigolion yn cael gwybod cyn gynted ag y bo modd, ond mae hefyd yn bwysig iawn bod yr unigolion cywir, yn y cyfeiriadau cartref cywir ac yn yr ymddiriedolaethau cywir yn cael eu hysbysu. O gofio'r miloedd y mae hyn wedi effeithio arnynt, mae'n gwbl hanfodol bod amser i sefydlu nad ydych, er enghraifft, yn cysylltu â rhywun a allai fod wedi marw yn y cyfamser, ond eich bod yn cysylltu â rhywun sydd yno mewn gwirionedd, yn gweithio yn yr ymddiriedolaeth, ac y mae hyn wedi effeithio arno. Felly, mae’n anochel y bydd oedi wrth edrych ar yr holl fanylion hyn. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno ei bod yn hanfodol cymryd gofal wrth ddod i gysylltiad â’r unigolion dan sylw, ond y dylid ei wneud cyn gynted â phosibl?

Hoffwn ddiolch i'r Aelod am dynnu sylw at y cydbwysedd sydd ei angen o ran sicrhau bod pobl yn cael gwybod cyn gynted â phosibl ac, ar yr un pryd, y ceir cywirdeb o ran y bobl sy'n cael eu hysbysu. Rydych chi'n iawn; effeithiwyd ar fwy na 3,000 o staff y GIG, ond effeithiwyd ar nifer o bobl y tu allan i'r GIG hefyd. Rwy’n credu y gallai sefydliadau iechyd eraill edrych ar yr hyn y mae Felindre wedi ei wneud i ddarparu'r gefnogaeth a'r arweiniad a grybwyllwyd gennych, a hefyd y ffaith y cysylltwyd â holl staff Felindre erbyn hyn ac y darparwyd y gefnogaeth a'r arweiniad hwnnw iddynt. Credaf fod Felindre hefyd wedi llwyddo i ysgrifennu at eu cyn staff yn ogystal. Felly, mae angen cymryd gofal a thalu sylw wrth gysylltu â staff o fewn a thu allan i'r GIG—y rhai nad ydynt bellach yn cael eu cyflogi gan y GIG—i sicrhau bod cywirdeb gwirioneddol yn hynny ac, wrth gwrs, bod yr aelodau hynny yn cael eu diweddaru wrth i’r darlun ddatblygu o ran yr hyn a ddigwyddodd a pham, a beth fydd wedyn yn cael ei wneud o ganlyniad.

Tynnaf sylw'r Aelodau at fy nghofrestr o fuddiannau a gwaith fy ngwraig fel radiograffydd. A gaf i groesawu ei sicrhad heddiw, ond hefyd y ffaith y bydd yn cyflwyno datganiad ysgrifenedig manylach? Rwyf yn amau ​​y bydd yn rhaid i ni ddod yn ôl ar ryw adeg yn y dyfodol hefyd gyda datganiad sydd hyd yn oed yn fanylach. Efallai y bydd rhai o'r cwestiynau sydd gennyf yn helpu i lywio ei ymatebion dilynol. Yn gyntaf oll, a ydym ni’n gwybod erbyn hyn am bawb yr effeithiwyd arnynt gan yr ymosodiad data hwn —yr ymosodiad seiber —ynteu a ydym ni’n teimlo y gallai ledaenu y tu hwnt i'r rhai yr adroddwyd amdanynt eisoes yn y wasg a'r cyfryngau? Yn ail, a yw pawb yr effeithiwyd arnynt—yr ydym yn gwybod yr effeithiwyd arnynt—wedi cael gwybod? Byddai'n braf cael y sicrwydd hwnnw. Yn ail, os nad yn awr, pa mor fuan y gall y rhai sy'n amau ​​y gallai hyn fod wedi effeithio arnynt, ond sydd mewn gwirionedd yn ddiogel, gael gwybod nad oes ganddynt unrhyw beth i boeni amdano? Yn drydydd, a ydym ni’n gwybod bod hyn, neu a fydd yr ymchwiliad yn dweud wrthym fod hyn o ganlyniad i ymosodiad seiber ffyrnig na ellid amddiffyn yn ei erbyn? Neu os gwelwn ei fod, mewn gwirionedd, yn—. Nid ydym yn gwybod hyn eto, ond os yw'r ymchwiliad yn dangos mai diffyg yn yr amddiffyniad a lefelau’r amddiffyniad a oedd ar gael, pa rwymedigaethau sydd gan y cwmni preifat neu'r bwrdd iechyd i'r bobl hynny yr effeithiwyd arnynt? Yn olaf, gan edrych ymhellach i'r dyfodol, ac yn dilyn y cwestiynau gan Darren, gan wybod y gallai’r ôl-effeithiau hyn ledaenu, nid yn y misoedd nesaf, ond yn y blynyddoedd i ddod, a gawn ni ofyn am rywfaint o sicrwydd ynghylch pa gyfrifoldeb a pha rwymedigaeth y gall fod gan y cwmni, y bwrdd iechyd ac eraill i’r unigolion hynny y gallai hyn fod wedi effeithio arnynt, ac y gallai lladrad data, colli credyd a llawer o ddigwyddiadau mwy difrifol eraill effeithio arnynt yn y dyfodol? Pa amddiffyniadau a roddir iddynt nawr oherwydd yr achos hwn o danseilio data?

Diolch i'r Aelod am y gyfres o gwestiynau. Credaf fod y ffigurau a gyhoeddwyd yn gywir. Maent yn nodi y—. Ein dealltwriaeth yw bod data dros 4,700 o staff yng Nghymru wedi ei ddwyn o weinydd y contractwr preifat —fel y dywedais, o’i weinyddion yn Swydd Rhydychen. Nid wyf yn ymwybodol o'r rhai yr effeithir arnynt yn yr Alban nac yn Lloegr. Materion i’n cydweithwyr yn Llywodraeth y DU ac yn Llywodraeth yr Alban yw’r rheiny. Unwaith eto, rwy'n falch o ddweud mai fy nealltwriaeth a’m disgwyliadau i, erbyn diwedd yr wythnos hon, yw y bydd yr holl staff sydd heb gael gwybod yn cael eu hysbysu, a dylai hynny roi sicrwydd i bobl nad ydynt wedi cael gwybod. Ond rwyf yn derbyn y pwynt y bydd yna bobl a fydd yn poeni o ddifrif a yw eu data wedi cael eu gweld ac nad ydynt wedi cael eu hysbysu eto.

O ran eich pwynt olaf ar ba un a oes atebolrwydd posibl ai peidio, wel, dyna y bydd angen i ni ei ddeall, fel y mae'r adroddiad yn dod i'r casgliad, yr hyn a ddigwyddodd yn yr achos hwn, pa mor brydlon y cymerwyd camau neu na wnaed hynny, ac yna, yn y pen draw, rhwymedigaethau penodol y GIG a'r contractwr. Mae hwn yn gontractwr arbenigol sy'n darparu gwasanaethau gofal iechyd o'r math hwn, fel y dywedais, yn y DU, ond hefyd ar sail fyd-eang yn ogystal. Rwy’n deall nad yw hwn yn achos o danseilio data sy'n deillio o adael disg neu yriant pen mewn man cyhoeddus yn ddiofal, fel yr ydym wedi ei weld, yn anffodus, yn y gorffennol diweddar, ond ymosodiad seiber ar y gweinyddion oedd hwn. Felly, nid yw'n achos o ddata yn cael eu gadael yn ddiofal, ond wrth gwrs rydym ni eisiau edrych ar ba fath o seiberddiogelwch oedd gan y cwmni penodol hwn ar y pryd, ac yn yr un modd, rwyf yn gwybod bod yr Aelodau yn awyddus i gael sicrwydd y bu ymateb priodol i’r ymosodiad a ddigwyddodd. Felly, fel y dywedais, byddaf yn darparu cymaint o wybodaeth ag y gallaf er mwyn bod yn ddefnyddiol yn fy natganiad ysgrifenedig cyntaf, ond fel y dywedais yn gynharach, rwyf yn disgwyl darparu ail ddatganiad ysgrifenedig pan fydd yr adroddiad ar gael a’n bod yn gallu rhannu hwnnw gyda'r Aelodau a'r cyhoedd yn gyffredinol, a fydd wrth reswm yn bryderus.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Ceir un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae’r Pwyllgor Busnes wedi cytuno i leihau'r amser sydd wedi’i neilltuo i gwestiynau yfory i Gomisiwn y Cynulliad. Mae'r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad a chyhoeddiad busnes ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Arweinydd y tŷ, a allem ni gael datganiad, os gwelwch yn dda, ar barc awyrofod Sain Tathan? Dim ond yn ddiweddar yr ydym ni wedi cael y newyddion da ynghylch datblygiad Aston Martin o awyrendy’r Ddraig Goch, ond, rai blynyddoedd yn ôl, yn amlwg, sefydlodd Cardiff Aviation ei hun yn y parc awyrennau, ac maen nhw wedi wynebu rhai heriau masnachol sylweddol. Buddsoddodd Llywodraeth Cymru swm sylweddol o arian mewn lleoli Cardiff Aviation yn y parc awyrofod, ar y sail y byddai’n creu nifer benodol o swyddi, hyd at eu cannoedd. Maen nhw wedi cael amser masnachol anodd yno ac mae masnachu wedi bod yn eithaf heriol. Mae busnesau eraill wedi’u lleoli yn y parc awyrennau hefyd, sy'n amlwg wedi cael anawsterau gyda’r rhedfa ar agor ar benwythnosau a gweithio yn ystod y nos, yn arbennig. Felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi sicrhau datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi i amlinellu'r ddwy agwedd hynny: un, sut y mae'r parc awyrennau yn gweithio erbyn hyn—yn enwedig o ran gweithio pob awr o bob dydd a nos, ac yn enwedig y gallu i symud awyrennau i mewn ac allan; ac, yn ail, gyda’r cais penodol am Cardiff Aviation, o ystyried y swm sylweddol o arian cyhoeddus a wariwyd i sicrhau'r adleoli hwn, ac yn benodol, y swyddi sy'n gysylltiedig â'r cwmni, pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wneud yn siŵr bod targedau swyddi yn cael eu bodloni? Ac os oes unrhyw amheuon ynghylch y targedau swyddi hynny, pa gamau a gymerwyd i ddiogelu'r arian cyhoeddus a fuddsoddwyd yn y cwmni hwn?

Diolch i chi am y cwestiynau yna. O ran y cwestiwn cyntaf, mae parc busnes awyrofod Sain Tathan, wrth gwrs, yn rhan o'r ardal fenter, ac rwy'n gyfarwydd iawn, unwaith eto, â’r materion gweithio pob awr o bob dydd a nos, sef, yn amlwg, lle mae’n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau cefnogaeth y Weinyddiaeth Amddiffyn a’r Awdurdod Hedfan Sifil hefyd. Felly, byddaf i’n sicr yn gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet am ddiweddariad ar y trefniadau hynny, ond yn amlwg nid ydym yn sôn am Lywodraeth Cymru yn unig yma, o ran cyfrifoldebau am sicrhau hynny, o ran diogelwch a diogelwch awyrennau. O ran eich ail bwynt, unwaith eto, ynghylch Cardiff Aviation, mae hwnnw’n fater y byddaf yn tynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet ato.

Rwyf i eisiau codi'r mater ynghylch Juhel Miah yn fy etholaeth i, fy rhanbarth i, eto. Gwn fod sawl AC arall wedi gwneud hynny. Rwyf i wedi cyfathrebu ag ef yr wythnos hon, welwch chi, yn dweud nad yw wedi cael unrhyw ymateb gan y Prif Weinidog. Ysgrifennodd y Prif Weinidog, yn amlwg, at awdurdodau yn yr Unol Daleithiau ynglŷn â’r ffaith iddo gael ei dynnu oddi ar y trên i America—. Trên? Awyren. Byddai hynny'n ddiddorol—technoleg newydd. Ac felly, mae'n bryderus iawn nad yw wedi cael ymateb gan y Prif Weinidog. Yn amlwg, mae'n croesawu'r ffaith bod y Prif Weinidog wedi gwneud y sylwadau hynny, ond hoffai wybod beth sydd wedi digwydd yn sgil y cyfathrebu hwnnw, er mwyn iddo allu deall beth i'w wneud nesaf. Rwy'n mynd i gyfarfod ag ef ddiwedd yr wythnos hon, ond rwy’n credu pe gallai gael sicrwydd gan y Prif Weinidog cyn i mi gyfarfod ag ef, byddwn yn ddiolchgar iawn, o ystyried ei fod yn teimlo ei fod mewn sefyllfa eithaf bregus ar ôl cael ei drin fel hyn, ond heb ddeall pam, fel athro, fel dinesydd Prydeinig, y mae wedi cael ei drin fel hyn.

Byddaf i’n sicr yn codi hynny gyda'r Prif Weinidog. Rwy’n ymwybodol ei fod nid yn unig, wrth gwrs, fel y gwyddoch, wedi ysgrifennu’r llythyr yn egluro'r sefyllfa, ond ei fod hefyd—. Rwy'n credu fy mod i’n deall efallai ei fod wedi cael ymateb i’r llythyr hwnnw gan yr Ysgrifennydd Tramor, felly mae’n gyfle nawr i roi diweddariad ar y sefyllfa honno. Diolch i chi am ei chodi.

Yr wythnos diwethaf, cynhaliais gyfarfod ag uwch reolwyr banc Barclays ar ôl iddo gyhoeddi ei fod yn diswyddo 100 o bobl yn ei ganolfan cyngor morgeisi yn Llanisien. Mae llawer o'r bobl hyn wedi bod yn gweithio yno ers blynyddoedd lawer—20 mlynedd neu fwy—ac yn hynod fedrus. Felly, mae'n ergyd wirioneddol bod y gweithwyr medrus hyn yn mynd i gael eu diswyddo. A allai hi ofyn am ddatganiad ar yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi gweithwyr fel y rhain, sydd wedi bod yn gweithio i’r un cwmni hwn ers blynyddoedd lawer iawn ac sy'n teimlo bod eu sgiliau wedi cael eu taflu i ffwrdd?

Rwy'n credu bod hwn yn gyhoeddiad siomedig arall gan fanc stryd fawr pwysig arall, ac rydym ni wedi eu cael nhw ym mhob un o'n hetholaethau ledled Cymru—a hefyd, yn wir, Yorkshire Building Society; un arall yn ddiweddar iawn. Rydym ni wedi bod yn ymwybodol o raglen ailstrwythuro Barclays, ac mae'n amlwg yn duedd, fel yr ydym ni wedi dweud—tuedd anffodus —o ran y sector bancio. Felly, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros seilwaith a'r economi wedi ysgrifennu at Barclays, yn eu hannog i ailystyried y penderfyniad. Rydym ni eisiau diogelu swyddi ledled Cymru. Byddwn, yn amlwg, yn helpu staff sy'n wynebu cael eu diswyddo. Rwy'n credu ei bod hi’n werth sôn am raglen ReAct III. Mae honno’n cynnig pecyn cynhwysfawr o gymorth i bobl yng Nghymru sy’n cael eu heffeithio gan ddiswyddiad, ac, wrth gwrs, mae hynny'n rhywbeth lle mae cyflogaeth newydd bosibl i'w chael yn fuan ar ôl diswyddo, gan atal dilyniant i ddiweithdra hirdymor. Felly, gwnaed cysylltiad rhwng Barclays a Gyrfa Cymru a'r Ganolfan Byd Gwaith. Rydym ni hefyd wedi rhoi gwybod i’n cysylltiadau sy’n gyflogwyr, gan gynnwys fforwm canolfan gyswllt Cymru, am y posibilrwydd y bydd staff medrus yn dod i'r farchnad swyddi yn ystod y blynyddoedd nesaf, ac maen nhw’n mynd i weithio, pan fo’n bosibl, gyda Barclays a’r gweithwyr a effeithiwyd. Ddoe, cyhoeddodd menter gwasanaeth cwsmeriaid sy'n ehangu'n gyflym, Firstsource, y bydd yn dechrau digwyddiad recriwtio deuddydd yn ddiweddarach yr wythnos hon, gyda’r gobaith o greu 300 o swyddi ychwanegol yng Nghaerdydd—Discovery House, fel y gwyddom, ym Mae Caerdydd, ac Oakleigh House yng nghanol y ddinas. Hefyd, mae gennym ni gyhoeddiad Vodafone o 100 o swyddi gwasanaeth cwsmeriaid newydd. Felly, rwy'n credu y bydd yr holl gysylltiadau hyn yn rhoi rhywfaint o obaith a rhagolygon i'r bobl hynny a allai golli eu swyddi yn anffodus, yn enwedig o ran eich etholaeth chi a chanolfan gyswllt cyngor morgeisi Llanisien.

A gaf i alw am ddatganiad unigol ar gyllid yr heddlu yng nghyd-destun yr ardoll prentisiaeth? Fel y gwyddoch efallai, gall heddluoedd yn Lloegr gael gafael ar gyllid ar gyfer prentisiaethau trwy'r cyfrif gwasanaeth prentisiaethau digidol newydd yno, ond, yng Nghymru, mae dull Llywodraeth Cymru, sy’n wahanol, yn golygu na all heddluoedd Cymru wneud hyn. Pan godais hyn yn y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau, ynghylch ein hymchwiliad i’r ardoll prentisiaeth gyda'r Gweinidog sgiliau, tynnais sylw at yr angen iddyn nhw gael gafaael ar gyllid ar gyfer cyrsiau achrededig mewn colegau yng Nghymru, lle maen nhw’n cyfrannu dros £2 filiwn y flwyddyn at yr ardoll, ond ddim yn gallu cael mynediad ato ar hyn o bryd. Dywedwyd wrthyf y byddai Llywodraeth Cymru, yn hytrach, yn gwneud trefniadau grant neu gontract trwy ddeialog â’r plismona coleg, a bod ganddyn nhw gyfarfodydd yn y dyddiadur gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru. Wel, y penwythnos diwethaf, fe’m hysbyswyd bod y cyfarfodydd hynny gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu wedi cael eu canslo a heb eu hail-drefnu. Yn y cyd-destun hwnnw, mae’r Cynulliad hwn yn haeddu datganiad i’n diweddaru fel y gallwn sicrhau nad yw swyddogion yn ein heddluoedd yng Nghymru yn cael eu cosbi ac y gallant gael gafael ar y cyllid hwnnw ar gyfer eu hyfforddiant a’u prentisiaethau hanfodol.

Wel, a ydw i'n gweld rhywun sydd wedi ei argyhoeddi bellach, Mark Isherwood, ynghylch datganoli plismona i Gymru? Oherwydd yn sicr nid oes gennym ni gyfrifoldeb o ran plismona, ac yn sicr, nid ydym yn gyfrifol am gyflwyno'r ardoll prentisiaeth, y mae gennym ni bryderon mawr amdani. Yn amlwg, byddwn yn ymchwilio i'r sefyllfa o ran sut i symud y ddeialog gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu yn ei blaen.

A gaf i ofyn i arweinydd y tŷ pryd y mae hi'n credu y mae’r Llywodraeth yn debygol o neilltuo amser ar gyfer dadl ar adroddiad a chyfrifon blynyddol Cyfoeth Naturiol Cymru, a gyflwynwyd ddydd Gwener? Nid wyf yn gwybod faint o’r Aelodau sydd wedi cael cyfle i edrych ar hyn eto, ond os caf hysbysu pawb bod y cyfrifon wedi cael eu hamodi gan Archwilydd Cyffredinol Cymru, a’u hamodi mewn modd penodol a thrwm iawn—. Mae'r amod, sydd dros bum tudalen o hyd, na fyddaf yn eu darllen ar goedd ar hyn o bryd—rwy’n gobeithio cael dadl pan allwn ni ei drafod yn fanwl. Ond byddwn yn dweud ei fod yn ymwneud â gweithrediad melin lifio a choed gwerth £72 miliwn dros 10 mlynedd, a’r prif gasgliad sy'n amlwg i mi o amod yr archwilydd cyffredinol o'r cyfrifon yw ei gasgliad ym mharagraff 16 sy'n dweud,

‘Yn fy marn i, roedd y penderfyniad i ddyfarnu nifer o gontractau sylweddol iawn i weithredwr y felin lifio yn ddadleuol ac yn debygol o arwain at ôl-effeithiau.’

Ar sail hynny, mae wedi amodi’r holl gyfrifon, yn ogystal â'r rhai sy'n ymwneud yn uniongyrchol â'r cyfrif £72 miliwn.

Nawr, ceir nifer o faterion yma. Er enghraifft, un o'r rhesymau dros faint y contract a ddyfarnwyd i weithredwr y felin lifio oedd ei alluogi i wneud buddsoddiad mawr yn ei felin lifio. Fodd bynnag, mae amod yr archwilydd yn cyfeirio at wybodaeth a dderbyniwyd

‘nad oedd y buddsoddiad yn safle gweithredwr y felin lifio yng Nghymru, a oedd yn rhan o’r contract, wedi digwydd.’

Nid yw'r archwilydd yn dod i unrhyw gasgliad o ran gwerth am arian, oherwydd nid dyna ei swydd wrth archwilio cyfrifon. Fodd bynnag, mae’n dweud hyn:

‘Yn fy marn i, mae’n ymddangos bod ymrwymiad CNC i werthu meintiau uchel o goed dros gyfnod o ddeng mlynedd i weithredwr y felin lifio yn gyfle y gallai gweithredwyr eraill fod â diddordeb ynddo.’

Y casgliad yw bod gwerth £72 miliwn o gontractau wedi eu gosod heb broses dendro briodol, heb fodloni rheolau cymorth gwladwriaethol na rheolau cyffredinol cyfraith gyhoeddus. Mae hyn yn ddifrifol iawn, ac mae'n cael ei gymhlethu gan y ffaith nad yw’r cyflwyniad i'r adroddiad blynyddol gan gadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yn cyfeirio at hyn o gwbl, ac nid yw’n dweud beth maen nhw’n mynd i’w ddysgu o'r broses hon, na pha gamau y maen nhw’n eu cymryd i sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto. Yn wir, maen nhw’n dadlau bod yr archwilydd cyffredinol wedi—bod ei amod yn 'anghymesur' i'r diffygion a nodwyd. Rwy’n credu bod yr archwilydd cyffredinol yn iawn i amlygu gwerth £72 miliwn o ddiffygion, a hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno dadl mor fuan â phosibl ar y cyfrifon hyn a'r adroddiad blynyddol fel y gallwn ddwyn Cyfoeth Naturiol Cymru i gyfrif.

Diolch yn fawr, Simon Thomas. Os caf i egluro, ac rydych chi’n amlwg yn codi hyn yn eich cwestiwn, mae’r amod yn ymwneud â phrosesau cadw cofnodion Cyfoeth Naturiol Cymru o ran contract gwerthu a osodwyd yn 2014. Mae'n fater i swyddog cyfrifyddu Cyfoeth Naturiol Cymru, sef y prif weithredwr, a dylai'r mater hwn gael ei ystyried, byddwn i’n dweud, gan bwyllgorau perthnasol y Cynulliad. Yn wir, gwahoddwyd Cyfoeth Naturiol Cymru i ymddangos gerbron y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ar 28 Mawrth a 2 Mai felly’r rheini, yn fy marn i, yw’r camau priodol cyntaf i'w cymryd.

Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar y contract meddygon teulu presennol. Fe’m hysbyswyd gan etholwyr yn ddiweddar bod un feddygfa yn gwrthod newid rhwymynnau ac yn atgyfeirio cleifion i'r ysbyty. Mae meddygfa arall yn fodlon darparu presgripsiynau amlroddadwy trwy gais ar y cyfrifiadur yn unig, sy’n eithriadol o anodd i rai o’m hetholwyr oedrannus. Mae'r un feddygfa yn gwrthod trefnu apwyntiad i gleifion tan fod y meddyg wedi siarad â nhw. Ni all y cleifion wybod pa un a yw hynny'n gywir neu'n anghywir, a pha un a all y feddygfa deulu wneud hynny. Ni allaf ddweud hynny wrthyn nhw, ac, yn bwysicaf oll, pan fyddaf yn cysylltu â Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, maen nhw’n dweud bod meddygfeydd teulu yn gontractwyr preifat i'r GIG, ac nid ydynt yn fodlon trafod hyn â nhw. Felly, roeddwn i’n meddwl mae’n rhaid bod rhywun yn rhywle yn gwybod beth yw’r contract, oherwydd rwy’n credu bod yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn annerbyniol.

Diolch i chi, Mike Hedges, am y cwestiwn yna. Rwy’n credu—wel, o ran y contract meddygon teulu, fel y byddwch, wrth gwrs, yn ymwybodol, fe’i cytunwyd gyda Phwyllgor Meddygon Teulu Cymru ar 4 Mawrth 2017 ac, a dweud y gwir, mae’r contract hwnnw—. Ceir newidiadau pwysig i'r contract meddygon teulu yr ydych chi’n ceisio eu hegluro ar ran eich etholwyr. Bydd cynnydd i wasanaethau meddygol cyffredinol o tua £27 miliwn. Nawr, mae hynny'n cynnwys cynnydd o 2.7 y cant ar gyfer cyflogau a threuliau meddygon teulu ar gyfer 2017-18. Mae hefyd yn cynnwys darpariaeth i bractisau meddygon teulu ddarparu gwasanaethau newydd gwell, gan gynnwys cartrefi gofal, rheoli warffarin, diabetes, a darparu profion fflebotomi o fewn gofal eilaidd i wella ansawdd a diogelwch gofal cleifion.

Fel y cyhoeddwyd gennym, ac fel y cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn yn ymwneud â thrafod gwelliant a diweddaru'r contract, ond mae'n ymwneud â’i foderneiddio i ddiwallu anghenion y cyhoedd a'r proffesiwn yn well. Felly, mae hynny yn amlwg—. O ran y profiad, nid yw hyn eto—mae hyn ar gyfer 2017-18, felly, yn ystod yr wythnosau nesaf, bydd hyn yn cael ei roi ar waith.

A gaf i ofyn am ddatganiad os gwelwch yn dda ar Lywodraeth Cymru yn gwneud taliadau i gyflenwyr yn brydlon? Rwy’n ymwybodol, o gwmnïau bysiau sydd wedi codi'r mater gyda mi, bod taliadau hwyr, wrth gwrs, yn peri problemau llif arian i rai cwmnïau bysiau, yn enwedig cwmnïau llai. Rwy'n ymwybodol bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, yr wythnos diwethaf, yn ystod y datganiad ar wasanaethau bysiau, wedi dweud bod y mater hwn yn fater llywodraeth leol. Ond mae'n sicr yn fater Llywodraeth Cymru. Felly, byddwn yn croesawu yn fawr iawn datganiad yn cadarnhau y bydd y mater o daliadau hwyr gan Lywodraeth Cymru yn y cyswllt hwn yn cael sylw.

Yn amlwg, mae hwn yn fater y mae angen i Lywodraeth Cymru fod yn ymwybodol ohono, ac o ran swyddogaeth awdurdodau lleol hefyd. Yn sicr, gellir tynnu sylw Ysgrifennydd y Cabinet at hyn. Rwy’n credu bod llawer o ddiddordeb ar hyn o bryd yn y cyfleoedd i wasanaethau bysiau o ran yr uwchgynhadledd fysiau a gynhaliwyd ar 23 Ionawr.

Rwy’n datgan buddiant gan fod y mater hwn yn ymwneud â chyngor Caerdydd. Mae'n fater pwysig ac yn ymwneud â thrafnidiaeth. Mae’r aelod cabinet dros drafnidiaeth yng nghyngor Caerdydd yn gwrthod gweithredu ar lwybrau peryglus i'r ysgol. Daw dwy ffordd i'r meddwl: Heol Isaf yn Radur, lle mae ceir yn gyrru ar hyd at 70 milltir yr awr, a Caerau Lane yng Nghaerau, lle mae'r ffordd yn arwain tuag at Ysgol Uwchradd Mary Immaculate lle mae’n rhaid i blant groesi, cannoedd ohonynt, ffordd brysur, sydd yn beryglus iawn. [Torri ar draws.] Gyda phob parch, rwy’n ceisio gofyn i'r Gweinidog am ddatganiad a hoffwn eich sylw, os gwelwch yn dda, yn hytrach na heclo.

Parhewch â’r cwestiwn, Neil McEvoy.

Diolch i chi, Lywydd. Mae eich cydweithiwr yn dyfynnu Mesur Teithio gan Ddysgwyr (Cymru) 2008 i amddiffyn ei safbwynt, oherwydd, yn dechnegol, mae’n gywir yn gyfreithiol, ond, yn foesol, byddwn yn dweud ei fod yn anghywir, oherwydd mae byd o wahaniaeth rhwng y llwybrau dyheadol yn y Ddeddf a lle mae plant yn cerdded mewn gwirionedd a sut y maen nhw’n cyrraedd yr ysgol mewn gwirionedd.

Felly, a wnaiff eich Llywodraeth ysgrifennu at y cyngor i’w hatgoffa am ei gyfrifoldeb i gadw ein plant yn ddiogel? Hoffwn ryw fath o ddatganiad ar y mater hwn, oherwydd mae llwybrau mwy diogel i'r ysgol yn hynod bwysig, ac, am swm bach iawn o arian, gallwn gadw ein plant yn ddiogel. Diolch.

Wel, mae Llywodraeth Cymru yn gyfrifol am bolisi arloesol a phwysig iawn o ran Llwybrau Diogel i'r Ysgol, gan ddarparu cyllid i awdurdodau lleol. Wrth gwrs, maen nhw’n gwneud cais am y cyllid hwnnw ac yn cyflwyno cynigion ar gyfer llwybrau diogel i'r ysgol a llwybrau diogel yn y cymunedau hynny. Mae'r cyngor, wrth gwrs, yn gwbl ymwybodol ac yn eglur ynghylch ei rwymedigaethau statudol o ran y Mesur teithio gan ddysgwyr.

Arweinydd y tŷ, nos Wener, ymosodwyd ar griw ambiwlans wrth geisio gofalu am bobl. Yn anffodus, nid dyma’r unig achos, ac mae ffigurau diweddar wedi dangos bod cynnydd, bob blwyddyn, i nifer y staff sy’n dioddef ymosodiadau ledled Cymru. Roedd nos Wener yn ymosodiad annerbyniol a thruenus arall ar ein gweision cyhoeddus wrth iddyn nhw geisio gwneud eu gwaith. A allwn ni gael datganiad ar ba gymorth y gall Llywodraeth Cymru ei roi i ddiogelu ein staff ambiwlans rheng flaen, ac, yn wir, ein holl wasanaethau brys sy'n dod i’r gwaith i achub bywydau a darparu gofal a chymorth, yn aml o dan amgylchiadau anodd a thrawmatig?

Rwy’n parchu'r ffaith bod yr Aelod wedi tynnu ein sylw at hyn ac rwy'n credu ei fod yn amlygu unwaith eto yr achosion cwbl annerbyniol hynny o drais yn erbyn—. Ni ydym yn goddef trais o unrhyw fath yn erbyn ein staff. Mae'r rhain yn staff sy'n gweithio o dan bwysau enfawr. Mae hwn yn fater, wrth gwrs, yr ydym ni’n ei gymryd o ddifrif iawn yn Llywodraeth Cymru i gefnogi ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru. Mae'n bwysig, wrth gwrs, unwaith eto, bod y bwrdd iechyd lleol hefyd yn ymwybodol o hynny a bod gwaith dilynol yn cael ei wneud ac, os oes angen, camau’n cael eu cymryd i amddiffyn y staff.

I thank the leader of the house.

The next item on our agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Communities and Children on the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary, Carl Sargeant.

Diolch i chi, Lywydd. Roeddwn yn falch ddoe o gyflwyno Bil Diddymu'r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru), ynghyd â'r memorandwm esboniadol, i Gynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae ein cyflenwad o dai cymdeithasol dan bwysau sylweddol. Rhwng 1 Ebrill 1981 a 31 Mawrth 2016, cafodd 139,100 o gartrefi awdurdodau lleol a chymdeithasau tai—mae hynny yn 45 y cant o stoc tai cymdeithasol 1981—eu gwerthu o dan yr hawl i brynu a’r hawl i gaffael. Mae'r gostyngiad yn y stoc yn ystod y cyfnod hwnnw yn gorfodi llawer o bobl sy'n agored i niwed i aros yn hwy am gartref heddiw, ac yn ôl Sefydliad Joseph Rowntree, datblygu a diogelu tai cymdeithasol yw un o'r ffyrdd gorau y gellir defnyddio polisi tai i fynd i'r afael â thlodi. O ystyried y pwysau ar dai cymdeithasol a'r angen i adeiladu mwy o gartrefi, mae'r amser wedi dod i roi terfyn ar yr hawl i brynu fel un o'r ffyrdd i fynd i'r afael â'r pwysau. Yn ogystal â diddymu'r hawl i brynu, bydd y Bil yn annog landlordiaid cymdeithasol i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd, gan wybod na fyddant mewn perygl o orfod cael eu gwerthu ar ôl dim ond ychydig flynyddoedd. Mae'r Bil wedi cael ei ddatblygu yn dilyn ymgynghoriad ar Bapur Gwyn yn 2015. Mae ystod eang o randdeiliaid, gan gynnwys pobl ifanc, hefyd wedi bod yn cymryd rhan mewn gweithdai. Hoffwn gofnodi heddiw fy niolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ddatblygiad y broses honno.

Roedd yr ymatebion gan randdeiliaid, gan gynnwys Shelter Cymru, awdurdodau lleol a chymdeithasau tai, yn dangos cefnogaeth glir i amcanion y Bil. Bydd y Bil yn amddiffyn y stoc tai cymdeithasol i'w rhentu gan bobl nad ydynt yn gallu prynu na rhentu tŷ trwy'r farchnad breifat. Mae hyn yn cynnwys llawer o bobl agored i niwed sydd yn elwa'n fawr o gartrefi saff, diogel a fforddiadwy a ddarperir gan ein tai cymdeithasol. I grynhoi, bydd y Bil yn diddymu'r hawl i brynu, yr hawl i brynu a gadwyd a'r hawl i gaffael ar gyfer tenantiaid tai cymdeithasol. Bydd yr hawliau yn dod i ben ar gyfer cartrefi newydd na chawsant eu gosod yn flaenorol yn y sector tai cymdeithasol ddeufis ar ôl i'r Bil gael Cydsyniad Brenhinol. Er mwyn sicrhau bod tenantiaid yn ymwybodol o effaith y Bil, ni fydd diddymu hawliau ar eiddo sydd eisoes yn bodoli yn digwydd am o leiaf un flwyddyn ar ôl i'r Bil gael Cydsyniad Brenhinol. Bydd pob tenant tai cymdeithasol yr effeithir arnynt yn cael gwybod yn ysgrifenedig o fewn dau fis o gael Cydsyniad Brenhinol, ac mae'r Bil yn ategu nodau ehangach Llywodraeth Cymru o greu Cymru fwy ffyniannus a thecach. Bydd yn helpu i fynd i'r afael â thlodi, a bydd yn helpu i warchod stoc o dai diogel, sicr a fforddiadwy i’w defnyddio gan bobl ar incwm isel neu sy'n agored i niwed.

Mae'r ddeddfwriaeth i ddiddymu'r hawl i brynu a'r hawl i gaffael yn cefnogi camau eraill a gymerir gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r cyflenwad tai—er enghraifft, gosod y targed uchelgeisiol o 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod tymor y Llywodraeth hon. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i helpu pobl ar incwm cymedrol i fod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain hefyd, er enghraifft drwy'r cynllun Cymorth i Brynu—Cymru. Mae Cymorth i Brynu—Cymru wedi'i hen sefydlu bellach, a bydd ein buddsoddiad o £290 miliwn yn yr ail gam yn cefnogi’r gwaith o adeiladu dros 6,000 o gartrefi newydd erbyn 2021. Mae hyn wedi cael croeso mawr hefyd gan ddarpar berchnogion tai ac adeiladwyr tai fel ei gilydd.

Rydym yn cryfhau cynlluniau sy'n cefnogi perchentyaeth ar gost-isel, ond nid ar draul lleihau'r stoc tai cymdeithasol, ac nid trwy gynlluniau a all, yn y tymor hir, gostio mwy i denantiaid, a phob un ohonom, na'r rhent cymdeithasol amgen. Ceir tystiolaeth bod llawer o eiddo a werthir dan yr hawl i brynu yn y pen draw yn diweddu yn y sector preifat. Pan fydd hynny'n digwydd, gall hynny olygu costau uwch i denantiaid, a lle mae budd-dal tai yn cael ei hawlio, gall hynny gostio mwy i bwrs y wlad. Rwy’n cydnabod y bydd rhai pobl yn gwrthwynebu’r Bil, gan dynnu sylw at y cyfraniad y mae’r hawl i brynu wedi ei wneud wrth gynorthwyo tenantiaid i fod yn berchen ar dŷ. Ond mae angen i ni ystyried y manteision amlwg hynny yng nghyd-destun y system dai yn ei chyfanrwydd. Rwy’n awyddus i annog cymaint o bobl â phosibl i fod yn berchen ar eu cartrefi hefyd. Mae'r Bil hwn yn sicrhau ein bod yn diogelu'r buddsoddiad a wneir mewn tai cymdeithasol dros sawl cenhedlaeth fel y gellir ei ddefnyddio i gefnogi'r teuluoedd mwyaf agored i niwed yn awr ac yn y dyfodol.

Lywydd, bydd ein hymrwymiad maniffesto i roi terfyn ar yr hawl i brynu yn cyfrannu at greu Cymru decach drwy helpu’r rhai nad yw'r farchnad dai yn gweithio iddynt. Bydd y Bil yn helpu i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i fywydau llawer o bobl. Edrychaf ymlaen at y ddadl ehangach ar y Bil hwn ac edrychaf ymlaen at gyfraniad Aelodau a'r llu o grwpiau rhanddeiliaid y gwn sy’n dymuno gweld y Bil hwn yn dod yn gyfraith.

Mae'n rhaid i mi ddechrau drwy ddweud yn eithaf uniongyrchol bod hwn yn ddiwrnod trist iawn i Gymru. Wedi'r cyfan, mae bron 140,000 o deuluoedd wedi elwa ar yr hawl i brynu ers 1980 ac mae perchentyaeth yn dal i fod yn ddyhead i ddegau o filoedd ar draws Cymru. Yn awr, bydd llwybr pwysig iddynt yn cael ei gau. Os bu polisi cyhoeddus erioed a gafodd fonllefau o gymeradwyaeth cyhoeddus flwyddyn ar ôl blwyddyn, hwn ydyw: 140,000 o deuluoedd.

Mae hwn yn ddatganiad—

Nid oes unrhyw ymyriadau ar ddatganiad, mae'n ddrwg gennyf.

Yn wir, rwy’n meddwl y gall rhywun yn rhesymol honni mai’r hawl i brynu fu’r polisi tai mwyaf poblogaidd yn hanes Prydain a bu’n arbennig o boblogaidd, gyda llaw, ym mherfeddwlad draddodiadol Llafur. Byddaf yn gadael y cyfyng-gyngor hwnnw i chi a'ch cydweithwyr.

Rydych hefyd wedi dewis y targed anghywir. Mae angen i ni adeiladu mwy o gartrefi—llawer mwy o gartrefi. Dyna beth ddylai fod yn llenwi ein hamser ar hyn o bryd. Mae angen adeiladu oddeutu 12,000 i 15,000 o dai yn flynyddol yn y genhedlaeth nesaf, dim ond er mwyn adennill tir. Ar hyn o bryd rydym yn cael trafferth i adeiladu targed Llywodraeth Cymru o 8,700 o gartrefi newydd y flwyddyn. Y tro diwethaf i ni gyflawni’r targed annigonol hwnnw oedd 2007-08. Yn ei ddatganiad dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet fod Llywodraeth Cymru yn anelu at ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn ystod y tymor hwn. Ond nid yw hynny ond 2,500 yn fwy na'r cynlluniau blaenorol. Nawr dyma wirionedd y mater: roedd tua 250 o gartrefi yn amodol ar yr hawl i brynu yn flynyddol yn y pum mlynedd diwethaf. Mae hyn wedi gostwng yn sylweddol wrth i’r manteision a oedd yn cael eu cynnig leihau. Ond mae'n dal i fod yn bolisi pwysig ac yn un yr wyf yn credu y dylai mwy o bobl gael mynediad ato—250 o gartrefi bob blwyddyn am y pum mlynedd diwethaf. Eto i gyd, rydym tua 6,000 o dai'r flwyddyn yn fyr o'n targedau—neu’r angen, beth bynnag. Dyna’r prinder o ran cyflenwad ar y funud ac rwy’n meddwl ei fod yn frawychus bod Llywodraeth yn dewis tynnu'n ôl yr hawl i brynu ac nad yn canolbwyntio ar adeiladu mwy o gartrefi.

A gaf i ddweud, petai'r Llywodraeth wedi canolbwyntio ar ddiwygio'r hawl i brynu, byddech wedi cael ein cefnogaeth ni?  Oherwydd nid yw’r un polisi yn sefydlog ac yn derfynol. Mae angen addasu hyd yn oed ar y polisïau mwyaf llwyddiannus a byddem wedi edrych ar ffyrdd o wneud yr hawl i brynu hyd yn oed yn well ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rwy'n credu y byddai pob un ohonom wedi cytuno, er enghraifft, y dylid fod wedi ailfuddsoddi’r holl dderbyniadau o’r hawl i brynu mewn tai cymdeithasol. Mae hynny'n rhywbeth a ddylai fod wedi cael ei wneud o'r cychwyn, a dweud y gwir, ac efallai y byddai wedi osgoi rhai o'r dadleuon.

Ac yn awr fy nghwestiynau i. Yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, bydd yn rhaid i ni wrthwynebu'r Bil hwn a’i wneud yn agored i graffu helaeth iawn. Fe’i cyflwynwyd er gwaethaf y ffaith mai dim ond tri awdurdod lleol, gyda dau arall yn yr arfaeth, sydd wedi manteisio ar yr hawl i atal yr hawl i brynu. Felly, mewn gwirionedd, nid yw 17 allan o'r 22 wedi gweithredu’r hawl i atal ac yn awr rydych yn eu gorfodi i wneud hynny. Hoffwn wybod, Ysgrifennydd y Cabinet, a yw adrannau 6 a 7 sydd wedi eu cynnwys yn y Bil yn ymwneud â chychwyn neu weithredu’r Bil. Mae hyn yn golygu, fel yr ydych wedi dweud, y bydd blwyddyn o rybudd yn cael ei roi ar y stoc tai cymdeithasol presennol a fyddai'n caniatáu i denantiaid sydd ar hyn o bryd yn byw mewn tai cymdeithasol ystyried a ddylent arfer eu hawl i brynu. Ond hoffwn i wybod a fydd y cyfnod rhybudd hwn hefyd yn berthnasol i’r awdurdodau lleol sydd eisoes wedi atal yr hawl i brynu, neu a fydd hyn ddim yn gynhwysfawr.

A gaf i orffen drwy ganmol y Llywodraeth ar un peth, sef ansawdd y memorandwm esboniadol? Bydd hyn yn ein helpu i graffu ar y Bil yn effeithiol, ac rwy’n credu, Ddirprwy Lywydd, ei bod yn gymorth mawr i’r ddeddfwrfa pan fydd y Weithrediaeth yn arfer y math hwn o onestrwydd. Felly, ar hynny, rwy’n eich canmol.

Diolch i'r Aelod am ei gyfraniad. Nid oeddwn yn disgwyl unrhyw beth yn llai, ond roeddwn yn gobeithio y byddai'r cynnwys yng nghyfraniad David Melding wedi canmol ychydig mwy o fanylion o ran y ffaith fy mod yn deall bod gwahaniaethau gwleidyddol rhwng polisi'r Ceidwadwyr a pholisi Llafur yn hynny o beth—ac nid oeddwn yn disgwyl unrhyw gymorth yn y maes hwnnw. Ond awgrymodd yr Aelod ein bod yn canolbwyntio ar y maes anghywir. Nid yw cael gwared ar yr hawl i brynu ond yn rhan o gyfres o ddulliau i wella'r farchnad dai. Rydym yn buddsoddi'n drwm yn ein stoc dai. Dros dymor olaf y Llywodraeth, rhagorwyd ar ein targedau o adeiladu tai cymdeithasol gyda Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig lleol, ac rwy'n cael fy nghalonogi ein bod eisoes yn gweld awdurdodau lleol yn dechrau adeiladu tai cyngor newydd yn yr etholaethau. Yn wir, mae hyn eisoes ar waith yn fy etholaeth i yn Sir y Fflint, ac yn etholaeth Hannah Blythyn, gyda phobl yn byw yn y cartrefi hynny. Mae angen i ni sicrhau'r rheini ar gyfer y dyfodol.

Rydym wedi colli 45 y cant o stoc tai cymdeithasol ers 1981. Mae hyn yn sylweddol, ac rwy'n falch bod yr Aelod wedi cydnabod bod rhan o'r broblem hon yn ymwneud â rheolau’r Trysorlys o ran y diffyg gallu i ail-fuddsoddi yn ôl mewn tai cymdeithasol. Mewn gwirionedd, aeth ein harian oddi yma yn ôl i Lundain, felly rydym wedi colli ar y ddwy lefel; collwyd tai cymdeithasol ond hefyd collwyd y cyllid i ail-fuddsoddi—ergyd ddwbl i Gymru. Felly, dyna pam yr ydym yn cyflwyno’r cynllun hwn yn rhan o becyn; cyfres o bethau.

Gofynnodd yr Aelod gwestiwn penodol iawn ar y mater o awdurdodau sydd eisoes yn y cyfnod atal ac a fydd y 12 mis yn caniatáu sail iddynt ar gyfer ymgeisio yn ystod hynny. Ni fydd hynny'n wir. Bydd y cyfnod atal sy'n dechrau yn awr yn parhau yn ystod y cyflwyniad hefyd, felly ni fydd y cynllun yn gymwys ar gyfer y cyfnod atal o bum mlynedd sy'n berthnasol i’r awdurdodau hynny. Mae mwy na thri awdurdod; hoffwn hefyd gywiro’r Aelod. Roedd Caerfyrddin ym mis Ionawr 2015, Abertawe ym mis Ebrill 2015, Ynys Môn ym mis Medi 2016 a Sir y Fflint ym mis Chwefror 2017. Mae Sir Ddinbych eisoes yn cael ei hystyried hefyd, ac mae dau awdurdod arall yn ceisio am gais posibl. Rydym wedi cael rhai trafodaethau gyda nhw hefyd. Felly, mae nifer sylweddol eisoes wedi ceisio atal hyn ar sail dros dro.

Hoffwn i ddweud ein bod yn cefnogi'r Bil hwn a bwriad y polisi y tu ôl iddo. Mae wedi bod yn safbwynt hirsefydlog gan Blaid Cymru ac rydym yn edrych ymlaen at y broses graffu. Byddaf yn dweud mewn ymateb i'r Ceidwadwyr nad oes llawer o bobl yn gallu fforddio prynu eu cartrefi eu hunain, ac mae bob amser angen tai cymdeithasol at y diben hwnnw. Ni fyddwn yn dymuno troi pobl dosbarth gweithiol yn erbyn pobl eraill yn eu cymunedau eu hunain, gan fy mod yn credu bod hynny'n anghyfrifol. Nodau'r polisi hwn yw'r nodau iawn ac rwy’n credu ei fod yn un y dylem geisio ei gefnogi, er fy mod yn deall y bydd rhesymau ideolegol pam na fydd pobl yn yr ystafell hon yn gwneud hynny.

Un o'r cwestiynau yr oeddwn i eisiau ei ofyn oedd hyn: a ydych yn bwriadu creu cymunedau mwy cymysg lle mae tai yn gymysgedd o rai cymdeithasol a phreifat mewn cysylltiad â’r darn penodol hwn o ddeddfwriaeth? Yn y gorffennol, gwn mewn rhai cymunedau efallai fod pobl yn fwy tueddol o brynu tŷ mewn ardal benodol o ystâd cyngor ond nid mewn ardal arall o'r ystâd honno, ac yna mae hynny wedi dwysáu’r problemau sy'n ymwneud â thai cymdeithasol a’r hawl i brynu. Felly, roeddwn yn dymuno gofyn am hynny.

Yn amlwg, drwy rybuddio pobl fod yr hawl i brynu yn mynd i gael ei ddiddymu, bydd rhai tenantiaid presennol yn ystyried prynu a byddant yn dechrau chwilio am ffyrdd o ariannu hyn, a all roi pobl mewn sefyllfa fregus. Cafwyd nifer o enghreifftiau dros y blynyddoedd o gwmnïau sy'n darparu cyllid i helpu pobl i fanteisio ar yr hawl i brynu, ac yna’n troi tenantiaid allan pan nad yw’r cyllid yn cael ei ad-dalu, gan wybod bod ganddynt ecwiti mewn ased a gafodd ei gaffael ymhell islaw’r gwerth ar y farchnad, a byddai wedi codi yn ôl pob tebyg wedyn o ganlyniad. Felly, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i leihau'r risgiau hyn wrth i ni nesáu at ddiwedd yr hawl i brynu?

Mae eich datganiad hefyd yn sôn am y cynllun Cymorth i Brynu—Cymru i helpu pobl i gamu ar yr ysgol, ond nid yw’r cynllun hwn ond yn berthnasol i adeiladau newydd. Felly, y llynedd, fe wnaeth y grŵp seneddol hollbleidiol ar gyfer rhagoriaeth yn yr amgylchedd adeiledig adrodd ar ansawdd tai a adeiladwyd o’r newydd ledled y DU. Roeddent yn gweld bod 93 y cant o’r prynwyr yn cwyno am broblemau wrth eu hadeiladwyr, ac o'r rhain, roedd 35 y cant yn cwyno am 11 neu fwy o broblemau. Felly, erbyn hyn, mae cwestiynau’n codi ynghylch a yw’r Cyngor Adeiladu Tai Cenedlaethol yn gallu datrys y cwynion hyn yn briodol a sicrhau bod adeiladau newydd yn addas i'r diben. Felly, a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu edrych yn fanwl ar yr adroddiad hwn a chymryd camau yn erbyn adeiladau newydd o ansawdd gwael? Ac o ystyried y problemau hyn, a yw’n briodol mewn gwirionedd i gyfyngu Cymorth i Brynu i adeiladau newydd yn unig?

Fy nghwestiwn olaf, ar hyn o bryd—wrth gwrs, byddwn yn craffu ar y Bil hwn yn y pwyllgor cymunedau yr wyf yn eistedd arno—yw hyn: a ydych yn fodlon bod blwyddyn yn ddigon o amser i roi cyfle i bobl sydd yn y broses, yng nghanol proses, hawl i brynu? Gwn fod yr Alban wedi penderfynu ar gyfnod o ddwy flynedd pan oeddent yn dal i fod yn caniatáu i bobl gyflwyno achosion i brynu eu cartrefi. Felly, rwy’n awyddus i fod yn sicr eich bod yn rhoi'r wybodaeth gywir ac amserol i denantiaid, a'u bod yn deall eu hawliau. Mae hyn yn hanfodol, oherwydd ei fod yn newid, yn y bôn, a gallwn annog pobl i ddeall, efallai, drwy ymgyrch gyhoeddus, pam eich bod yn cymryd y penderfyniad hwn i wneud hyn fel rhan o fenter Llywodraeth.

Diolch i'r Aelod am ei chyfraniad ac rwy’n croesawu ymrwymiad ei phlaid i gefnogi proses y Bil, wrth symud ymlaen. Mae’r Aelod yn iawn am y gymysgedd o gymunedau, ond mae'n rhaid i ni gofio bod 45 y cant o'r stoc hon eisoes wedi ei werthu ac erbyn hyn wedi mynd i mewn i'r sector preifat. Mae'n wahanol iawn, felly, i sut y dechreuodd yn wreiddiol yn y lle cyntaf. Felly, mae'n rhaid i ni gynllunio'n well sut rydym yn creu cymunedau, ac mae hynny'n rhan o'r canllawiau cynllunio sy'n cael eu cyhoeddi. Mae creu tai cymdeithasol newydd, sy'n cael eu datblygu gan Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig ac awdurdodau lleol, unwaith eto, yn ymwneud â’r ffordd y mae'n diwallu angen lleol, ac mae’n bwysig bod cymunedau lleol yn ymgysylltu â hynny.

O ran y rhaglen Cymorth i Brynu—Cymru, mae gen i ddiddordeb yn sylwadau'r Aelod o ran ansawdd rhai o'r adeiladau. Byddaf yn edrych ar yr adroddiad hwnnw yn ofalus. Ni fyddwn yn dymuno ariannu unrhyw sefydliad sy'n darparu tai o ansawdd gwael. Yn ddiweddar, buddsoddwyd hyd at £20 miliwn mewn cronfa arloesi ar gyfer syniadau a chysyniadau newydd ar gyfer tai, ac rydym yn cael ymatebion gwych. Gobeithio—ochr yn ochr â'r Bil hwn, dywedais fod cyfres o ddulliau a fydd yn ein helpu i ddatblygu cyfleoedd newydd, a bydd y rhaglen arloesi, ochr yn ochr â’r grant tai cymdeithasol hefyd yn ychwanegu at y cyfleoedd a fydd yn cael eu rhoi yn yr is-adran dai.

Y cyfnod o flwyddyn o seibiant ar ôl cyflwyno—rwy’n hyderus o allu tenantiaid i weithredu, os ydynt yn dymuno gwneud hynny, o ran prynu, ond byddwn hefyd yn ymwybodol o hyn o ran ein hymgysylltiad â thenantiaid. Felly, byddwn yn ysgrifennu at yr holl denantiaid o fewn y cyfnod o ddau fis ar ôl i’r Bil dderbyn Cydsyniad Brenhinol. Ond rwy'n credu ei fod hefyd yn rhywbeth y byddech yn dymuno craffu arno, y manylion ar ôl y digwyddiad hwnnw, a sicrhau ein bod yn rhoi hyder i'r tenantiaid, os ydynt yn ceisio prynu rhywbeth sylweddol fel yna, nad ydynt yn mynd i afael benthycwyr diegwyddor, ac fel arall sicrhau bod y cyllid ar gael. Mae'n rhywbeth yr ydym yn credu y bydd y cyfnod o 12 mis yn ddigonol ar ei gyfer.

Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn gwybod bod cartrefi saff, diogel a fforddiadwy yn rhan hanfodol o wead sicrhau bywydau a chymunedau cryf a chydlynol, ac mae diogelu a sicrhau safonau gweddus o stoc tai Cymru yn elfen graidd wrth gyflawni hyn. Fel yr ydych yn ymwybodol, ym mis Chwefror eleni, roedd fy nghyngor fy hun, Sir y Fflint, yn llwyddiannus yn ei gais i atal yr hawl i brynu o ran yr holl anheddau cyngor. Rhwng 1996 a 2016, cafodd cyfanswm o 1,606 o dai eu gwerthu yn erbyn cefndir o alw gormodol a rhestrau tai sy’n tyfu fwyfwy.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y crybwyllwyd gennych mewn ateb blaenorol, mae'r cyngor wedi arwain y ffordd wrth ddechrau adeiladu’r llwyth cyntaf o dai cyngor newydd mewn cenhedlaeth drwy'r rhaglen tai ac adfywio strategol. Rwy'n siŵr nad oes raid i mi ofyn a fyddwch yn ymuno â mi ac yn croesawu’r cynsail a osodwyd gan Gyngor Sir y Fflint a’i agwedd arloesol sy’n torri cwys newydd. Ond mae gen i gwestiwn ychwanegol: yn eich datganiad, rydych yn dweud yr ysgrifennir yn ffurfiol at bob tenant yr effeithir arnynt ar draws Cymru ynghylch newidiadau dan y ddeddfwriaeth. A gaf i ofyn pa arweiniad neu adnoddau sy’n cael eu darparu i sicrhau bod hyn yn digwydd? A hefyd, a ellir rhoi mwy o gyhoeddusrwydd i’r wybodaeth am y cynlluniau sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru megis Cymorth i Brynu a rhentu i brynu, a sut i fod yn gymwys amdanynt?

Mae'r Aelod yn codi rhai pwyntiau teg o ran yr wybodaeth ar gyfer tenantiaid yn y dyfodol a safbwynt Llywodraeth Cymru o ran cymorth yn y dyfodol. Mae gennym wefan eisoes sydd â dolenni i wahanol gymorth ariannol neu wybodaeth i denantiaid newydd. Mae hynny ar gael gan y Llywodraeth. Wrth gwrs, rwy’n llongyfarch fy awdurdod lleol i—ein hawdurdod lleol ni—byddai’n annoeth peidio â gwneud hynny. Mae’r Cynghorydd Bernie Attridge, yr aelod arweiniol ar dai cymdeithasol, yn hyrwyddwr gwych o dai cymdeithasol, ac ynghyd ag awdurdodau eraill, rhaid i mi ddweud, maent yn dechrau troi'r llanw o ran buddsoddi’n ofalus mewn stoc tai newydd i bobl leol, sydd yn bwysig iawn.

Dylwn i atgoffa Aelodau o ffaith foel iawn yn Lloegr. Roedd addewid yno, am bob tŷ a fyddai’n cael ei werthu byddent yn ail-fuddsoddi ac adeiladu cartref arall yn sgil hynny. Ond, mewn gwirionedd, mae'r ystadegau yn awgrymu, am bob saith sy'n cael ei golli i'r farchnad, dim ond un sydd wedyn yn cael ei ail-adeiladu, sydd yn anffodus. Felly, nid ydym byth yn mynd i gael digon o stoc tai cymdeithasol oni bai ein bod yn gwneud buddsoddiadau ac yn eu diogelu ar gyfer y dyfodol, sef yr hyn yr ydym yn mynd i'w wneud yma yng Nghymru.

Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw. Yn UKIP, rydym yn cefnogi'r hawl i brynu yn fras, ond rydym hefyd yn cydnabod bod y polisi hwn wedi arwain at anawsterau ymarferol. Mae'n ddiddorol bod yr hawl i brynu wedi dod yn faes y gad ideolegol rhwng Llafur a'r Ceidwadwyr, oherwydd Llafur mewn gwirionedd a gynigiodd y math hwn o gynllun gyntaf yn eu maniffesto ar gyfer etholiad cyffredinol 1959 dan Hugh Gaitskell. Fodd bynnag, collodd Llafur yr etholiad hwnnw ac, yn y pen draw, y Ceidwadwyr, 20 mlynedd yn ddiweddarach, ddechreuodd ddeddfu ar werthu tai cyngor, ac fe brofodd i fod yn bolisi poblogaidd, fel y mynegodd David Melding yn gynharach heddiw.

Fodd bynnag, weithiau mae'n cymryd rhai blynyddoedd cyn y gallwn weld a yw polisi wedi gweithio mewn gwirionedd ai peidio. Felly, a yw’r hawl i brynu wedi helpu i hwyluso mwy o berchnogaeth cartrefi yn y DU? Wel, i raddau, ydy yn sicr. Ym 1980, pan gyflwynwyd y Ddeddf, roedd 55 y cant o ddeiliaid tai Prydain yn berchen ar, neu wedi morgeisio, eu cartref eu hunain. Ar ôl y Ddeddf, cododd hyn fesul tipyn, gan gyrraedd uchafbwynt o 71 y cant yn 2003. Yn anffodus, ers hynny mae'r ffigur wedi gostwng i'w lefel bresennol o lai na 64 y cant, sy'n golygu, am y tro cyntaf, fod gennym gyfraddau perchentyaeth is na Ffrainc. Felly, mae'n neges gymysg braidd a gallaf weld eich pryderon am yr hawl i brynu.

Mae'r ffigurau hyn yn dod yn fwy pryderus pan maent yn ymwneud â phobl ifanc. Ym 1990, roedd 45 y cant o rai 25 mlwydd oed ar yr ysgol eiddo. Yn 2000, roedd y ffigur hwnnw wedi gostwng i 34 y cant, ac yn 2010, roedd yn 21 y cant. Felly, mae'n sicr yn ymddangos heddiw bod yr ifanc yn cael eu prisio allan o'r farchnad eiddo. Yn wir, ymddengys mai ochr arall i Ddeddf Tai 1980 yw bod y cyfyngiadau difrifol ar allu cynghorau i adeiladu tai cyngor newydd wedi arwain at brinder tai. Cafodd refeniw o werthiannau tai cyngor ei gyfeirio gan Lywodraeth ganolog y DU i fynd at leihau dyled y cynghorau. Felly, rydym wedi cael cyfnod lle mae’r cynghorau wedi cael eu cyfyngu yn ddifrifol yn eu gallu i adeiladu tai cyngor. Rydym bellach yn cychwyn ar gyfnod yng Nghymru pan, fel y gwnaethoch chi, Weinidog, esbonio yn gynharach, rydym yn awr yn gweld rhywfaint o dai cyngor yn cael eu hadeiladu eto, sydd yn ddatblygiad i'w groesawu. Ond yr ydych yn awr yn mynd i'r afael â'r broblem o leihad mewn stoc, ac ymddengys mai dyna pam yn bennaf eich bod eisiau rhoi terfyn ar yr hawl i brynu yng Nghymru. Rydym ni yn UKIP yn credu y dylid clustnodi’r cyllid o werthu tai cyngor, gyda chynghorau yn gorfod ail-fuddsoddi hwn naill ai mewn tai cyngor a gaiff eu hadeiladu o'r newydd neu adfywio'r stoc bresennol.

Mae angen i ni barhau i bwyso am fuddsoddi swyddi i ffwrdd o’r trefi a'r dinasoedd arfordirol mawr cyn belled ag y gallwn, oherwydd gallai hyn wedyn helpu i fynd i'r afael â phroblem diboblogi’r Cymoedd.

Nid wyf wedi clywed cwestiwn eto. A ydych yn dod at gwestiwn?

Wel, byddaf yn dechrau cyflwyno rhai cwestiynau. Diolch am fy atgoffa, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn yn meddwl tybed, Weinidog, beth oedd eich barn am hyn fel rhan o'ch dull cydgysylltiedig chi o weithio, yn ôl pob tebyg, ar fater tai. Efallai y gallwch roi sylwadau ar hyn pan wyf yn awgrymu mai’r hyn nad ydym ei eisiau mewn gwirionedd yw ystadau preifat newydd diddiwedd ar y llain las, gyda dim ond elfennau anfoddog a bach iawn o dai cymdeithasol, y mae eu preswylwyr yn achosi tagfeydd ar y ffyrdd pan fyddant yn teithio i mewn i'w swyddi yn y ddinas. A yw hwn yn syniad da ar gyfer y dyfodol? Efallai y gallwch chi daflu goleuni ar eich gweledigaeth ar hyn? Llawer gwell yn fy marn i—yn ein barn ni—yw ceisio cadw swyddi yn y Cymoedd cyn belled ag y bo modd, ac adfywio tai yn y Cymoedd eu hunain, a hefyd datblygu safleoedd tir llwyd a mewnlenwi yn y ddinas. Felly, roeddwn yn meddwl beth oedd eich barn ar y syniadau hynny.

Mae hefyd ffactorau allanol eraill— [Torri ar draws.]—efallai y byddwch yn gallu taflu rhywfaint o oleuni arnynt—ac rwy’n diolch i chi am eich diddordeb, Aelodau draw acw. Er enghraifft, rydym yn gadael yr UE—

A ydych yn dod i gasgliad, os gwelwch yn dda, gyda rhai cwestiynau?

Yr wyf yn wir. Yr wyf yn wir, Ddirprwy Lywydd.

Diolch.

Mae yna faterion eraill, megis gadael yr UE. Gwelaf fod yr UE yn gorfodi aelod-wladwriaethau i ganiatáu i fuddsoddwyr rhyngwladol brynu i mewn i’w marchnadoedd tai. Gall hyn yn awr newid. A yw hwn yn ddatblygiad i'w groesawu, felly, gan nodi fod dau god post Caerdydd yn y 10 uchaf ar gyfer eiddo sy'n eiddo i gwmnïau ar y môr? Felly, gellid mynd i'r afael â hynny drwy i ni adael yr UE. Felly, cyfres o gwestiynau, a chymerwyd sbel i gyrraedd atynt. Ond byddwn yn falch pe byddech yn eu hateb. Diolch.

Cyn imi alw ar Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i atgoffa’r Aelodau, yr holl Aelodau yn y Siambr, fod hwn yn ddatganiad a dylai fod pedwar llefarydd, rhagarweiniad byr, ac yna un neu ddau o gwestiynau i bob llefarydd? Ac am y gweddill ohonoch chi, mae'n gwestiwn syml i’r Gweinidog, nid yw’n fater o gymryd faint bynnag o amser a gymerwch i wastraffu amser, rhaid i mi ddweud, er mwyn dod at gwestiynau. Maent yn gwestiynau, ac mae gen i nifer o siaradwyr. Ysgrifennydd y Cabinet.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, unwaith eto. Roedd llawer o gwestiynau yno—bydd llawer o’r cwestiynau hynny yn cael eu datrys drwy graffu ar y Bil wrth iddo fynd drwy'r Cynulliad, a byddwn yn hapus i drafod gydag Aelodau a'r Aelod a ofynnodd y cwestiynau hynny yn gynharach. Gwrandewch, nid wyf yn dweud bod yr hawl i brynu yn syniad gwael a gyflwynwyd, ond yr oedd yn sylfaenol ddiffygiol. Roedd cyfle gan Mrs Thatcher i newid bywydau llawer o bobl ac roedd cael yr hawl i brynu yn un o'u cynigion nhw hefyd, ond y broblem oedd nad oeddem yn ail-fuddsoddi yn ôl i greu mwy o stoc dai. Roedd pwrs y wlad yn crebachu ac roedd mater y cyllid refeniw tai yn mynd yn ôl yn anghymesur i’r Trysorlys. Rydym wedi newid y rheolau yn awr o ran y Cyfrif Refeniw Tai, ac rydym wedi dod allan o’r rhaglen honno lle mae awdurdodau yn awr yn gallu cadw 100 y cant o'u derbyniadau cyfalaf, ond mae lefel stoc mor isel. A dyna pam mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr, lle’r ydym yn gwneud buddsoddiadau yn hyn ar gyfer y dyfodol, ein bod yn eu diogelu yn y tymor hir. Mae cynllunio ar gyfer y dyfodol yn ddarn o ddeddfwriaeth a gyflwynwyd gennym yma yng Nghymru, a bydd y Ddeddf hon—gobeithio, os caiff ei phasio gan y Cynulliad—yn ein helpu ni i gwblhau’r rhaglen honno. Ond mae'r Aelod yn codi llawer o faterion, yn wir, gan gynnwys y materion sy'n ymwneud â Brexit, yr wyf yn siŵr fydd yn codi yn ystod y trafodaethau drwy graffu ar y Bil.

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad yma heddiw. Mae hwn yn gyhoeddiad pwysig ac, ar ben hynny, yn un gafodd ei gymeradwyo gan bleidleiswyr yng Nghymru yn ystod etholiad y Cynulliad y llynedd. Fel yr ydych wedi nodi, ar gyfer pob 20 o dai cymdeithasol oedd yn bodoli ym 1981, mae naw bellach wedi'u gwerthu, ac er bod yr hawl i brynu wedi helpu llawer o deuluoedd i gamu ar yr ysgol dai, nid oedd y polisi wedi ei gyflwyno mewn ffordd gynaliadwy. Rydym yn wynebu canlyniadau cymdeithasol hyn heddiw, felly rwy’n croesawu eich camau gweithredu.

Fy nghwestiynau i: sylwaf o'ch datganiad y bydd yn dal yn rhoi'r dewis i landlordiaid cymdeithasol i werthu cartrefi i'w tenantiaid. Os bydd hyn yn digwydd, pa fesurau diogelu fydd ar waith i wneud yn siŵr na fydd unrhyw werthiant o'r fath yn effeithio ar y ddarpariaeth o’r stoc dai? Sut fydd Llywodraeth Cymru yn annog landlordiaid cymdeithasol i fuddsoddi unrhyw arian a wneir yn y modd hwn yn ôl i ddarparu mwy o dai i wneud iawn am y diffyg? Ac yn olaf, mae'n bwysig bod dinasyddion Cymru yn gwybod am y newidiadau hyn, a nodaf y ddyletswydd ar landlordiaid cymdeithasol i hysbysu eu tenantiaid. Ond sut fyddwch chi’n monitro hyn i wneud yn siŵr ei fod wedi digwydd mewn gwirionedd, a pha ganlyniadau a geir os nad yw landlordiaid cymdeithasol yn cyfleu’r wybodaeth hon yn gywir?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Mae hi'n gywir i godi'r mater: am bob 20, mae naw wedi cael eu gwerthu ers 1981. Hyd yn oed mwy o ystadegau i ychwanegu at hynny: rydyn ni wedi samplo tua wyth awdurdod yng Nghymru lle mae eisoes yn hysbys i ni y rhai sydd wedi cael eu gwerthu. Felly, o’r 48 y cant hwnnw o'r rhai sydd wedi cael eu gwerthu, mae 12 y cant ohonynt wedi mynd i mewn i'r farchnad rentu yn y sector preifat hefyd, felly nid ydynt hyd yn oed yn cael eu defnyddio fel hawl i brynu; maent yn cael eu defnyddio fel rhaglenni sy'n gwneud elw i fuddsoddwyr—eto, rhywbeth nad yw'n ddefnyddiol ar gyfer darparu tai fforddiadwy i unigolion.

O ran y pwynt olaf ynglŷn â rhannu gwybodaeth, byddwn yn rhoi ystyriaeth bellach i hynny, boed hynny yn wybodaeth sy'n cael ei hanfon allan gan Lywodraeth Cymru neu gan dai cymdeithasol. Ond mae'n rhywbeth y byddwn i'n awyddus iawn i’w sicrhau, lle mae gwerthiant gwirfoddol yn digwydd gan Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig neu gyngor, bod yr arian hwnnw yn dod yn ôl, ac yn cael ei ail-fuddsoddi mewn polisi tai eto, a byddai honno’n egwyddor bwysig y byddaf yn gobeithio ei gwireddu yn y pwyllgor.

Ysgrifennydd y Cabinet, cyn i chi lansio’r Bil hwn neu yn wir cyn ichi ei gynnwys yn eich maniffesto cyn etholiadau'r Cynulliad, tybed a wnaethoch ystyried adolygu'r meini prawf cymhwyso.  A wnaethoch chi edrych o gwbl ar faint o bobl sydd wedi prynu eu cartrefi ac yna wedi aros ynddynt am flynyddoedd ac, yn wir, am ddegawdau, neu wedi eu trosglwyddo i lawr i'w teuluoedd? Oherwydd, wrth gwrs, pan fydd pobl yn siarad am hyn, rhagdybir, ar unwaith, y byddai'r 140,000 o gartrefi hyn ar gael i bobl yn awr, heddiw, i fyw ynddynt. Wrth gwrs, nid yw hyn yn wir, oherwydd i ble mae’r bobl hynny yn mynd i fynd? Gallai'r un peth fod yn wir am y 250 o bobl sy'n ceisio prynu eu cartrefi yn awr. Nid ydynt yn mynd i ddiflannu yn sydyn; maent yn dal yn mynd i aros yn y cartrefi hynny. Ni fydd yn cynyddu'r stoc dai.

Mae fy ail gwestiwn i chi yn ymwneud â'r cyfnod gras. Dywedasoch yn gynharach, ac rwyf eisiau eglurhad ar hyn, na fyddai'r cyfnod gras yn gymwys i'r bobl hynny a oedd yn awyddus i brynu, ond nad ydynt wedi prynu gan fod y cyngor wedi atal yr hawl i brynu. Felly, a allwch chi esbonio pam nad ydych yn mynd i roi'r cyfnod gras hwnnw iddyn nhw hefyd? Oherwydd mae gennyf nifer o etholwyr oedd eisiau prynu, sydd wedi methu â phrynu, a dywedwyd wrthynt, 'Peidiwch â phoeni, mesur dros dro yn unig yw hyn.'  Yn awr, mae’r cyfle hwnnw i fod yn berchen ar gartref eu breuddwydion yn mynd i gael ei dynnu oddi arnynt am byth.

Rwy'n credu, yn olaf, roeddwn i eisiau gwybod—mae'n ddrwg gennyf, rwyf wedi anghofio’n llwyr beth oedd hynny. O, mae'n ddrwg gennyf. Yn olaf, roeddwn eisiau gwybod, yn eich meini prawf cymhwyso, a fyddech wedi ystyried mewn gwirionedd, wrth werthu unrhyw gartref, bod yr arian bellach yn cael ei glustnodi ar gyfer ailadeiladu tai cymdeithasol. Rwy’n llwyr dderbyn, dros y 35 mlynedd diwethaf, na wnaeth pobl adeiladu’r cartrefi yr oedd ganddynt y cyfle i wneud hynny, ond nid yw hynny'n golygu na allech fod wedi gwneud newid i hynny. Un cwestiwn cyflym olaf: a yw hyn yn golygu nad ydych yn ymddiried yn eich cynghorau sir i atal lle maent ei angen, oherwydd eich bod yn tynnu’r pŵer hwn oddi wrthynt yn barhaol? Byddwn wedi dweud bod hynny yn erbyn yr agenda lleoliaeth. Diolch.

Rwy'n ddiolchgar am sylwadau cytbwys yr Aelod, eto. Roedd hwn yn ymrwymiad yn y maniffesto a gymerwyd gennym trwy holl sianelau’r rhaglen maniffesto. Aethom at y bobl a phleidleisiodd y bobl o’i blaid. Cawsom y fraint o gael ein hethol fel y Llywodraeth, ac yn awr rydym yn cwblhau’r addewid maniffesto hwnnw fel y nodwyd.

Byddaf yn cymryd y pwynt olaf yn gyntaf, os caf, o ran y gallu i wneud yn siŵr bod cyllid yn cael ei ail-fuddsoddi yn ôl mewn tai. Rydym wedi newid y rheolau yn awr, ond y broblem yw ein bod wedi colli’r stoc dai. Mae awdurdodau yn awr yn gallu cynnal 100 y cant o'r gwerthiant a'i roi yn ôl i mewn i'r ddarpariaeth dai. Felly, rydym wedi gwneud newidiadau i'r broses ariannol a ddechreuwyd 35 mlynedd yn ôl—mae'n wahanol iawn heddiw. Ond rydym wedi colli llawer iawn o stoc, a dyna pam—. Rwyf hefyd yn cydnabod y pwynt y mae’r Aelod yn ei wneud, gan ddweud na fydd hyn yn cynyddu niferoedd y stoc, ond yr hyn y mae'n ei wneud yw eu cadw fel endidau. Pan fydd y rhain yn cael eu gwerthu, fel y dywedais yn gynharach, mewn wyth awdurdod a gafodd eu samplo, mae dros 12 y cant o'r rhain wedi mynd i mewn i'r sector rhentu preifat, felly nid ydynt yn rhan o’r sector cymdeithasol y crëwyd nhw ar ei gyfer.

Mae'r Aelod yn gywir yn ei rhagdybiaeth am y cyfnod gras dros dro a gallu'r rhai sydd eisoes wedi’u hatal; ni fyddant yn cael y cynsail i wneud cais am y cyfnod gras o 12 mis. Nid yw'n gymwys iddyn nhw. Y rheswm am hynny a'r rheswm pam y cyflwynwyd hyn yn y lle cyntaf yw oherwydd bod pwysau yn sgil prinder tai yn y maes penodol hwnnw ac, felly, ni fyddem am weld cynyddu gwerthiant yn y meysydd hynny yn awr neu o fewn y cyfnod pum mlynedd. Mae llawer o ddadansoddi wedi bod wrth brofi’r awdurdodau lleol pan fyddant yn gwneud cais am atal. Felly, ymhen 12 mis, ni fyddai’r sefyllfa honno wedi newid. Ni fyddem wedi cynyddu'r cyflenwad tai yn sydyn gan 250 neu beth bynnag y gall y rhif hwnnw fod. Felly, ni fydd yn gymwys i'r rhai sydd eisoes ar hyn o bryd o fewn y gostyngiad dros dro o ran hawl i brynu.

Credaf fy mod i wedi ymdrin â thri chwestiwn yr Aelod.

Roeddwn yn falch o glywed Ysgrifennydd y Cabinet yn rhoi’r Bil hwn yng nghyd-destun cyfres o bolisïau a gynlluniwyd i gadw stoc tai cymdeithasol, a chynyddu'r cyflenwad o dai fforddiadwy. A yw'n rhannu fy mhryder am yr hyn fyddai'r effaith ar y cyflenwad o dai fforddiadwy yng Nghymru pe byddai Plaid Cymru, y Torïaid ac UKIP wedi llwyddo'r wythnos ddiwethaf yn eu hymdrech i atal y Llywodraeth dan arweiniad Llafur Cymru rhag buddsoddi gwerth £30 miliwn pellach mewn tai fforddiadwy?

Rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn i godi'r mater o wneud yn siŵr ein bod yn gallu bwrw ymlaen â’r Bil hwn ac amddiffyn y stoc dai ar gyfer y dyfodol. Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog Cyllid sy’n cydnabod yr her enfawr o ddarparu 20,000 yn fwy o unedau newydd yng Nghymru.  Nid yw'n her hawdd, ac ni allwn weld y goleuni mewn eiliad; mae'n rhaid iddo gael ei gyflwyno yn gynnar, ac rydym wedi dechrau’r broses honno. Felly, dyna pam, er gwaethaf cyfnod ariannol heriol, y mae’r Ysgrifennydd cyllid wedi caniatáu i'r Cabinet a ninnau wneud buddsoddiadau sylweddol gydag awdurdodau lleol, gyda Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig, yn awr, i wneud yn siŵr ein bod yn gallu cyflawni ar gyfer pobl dros y pum mlynedd nesaf.

Rwy'n siŵr y byddwch yn cofio dod i Gydweli ac ymweld â'r tai newydd oedd yn cael eu hadeiladu ym Morfa Maen yn 2013 o dan arweinyddiaeth y Blaid Lafur bryd hynny ar Gyngor Sir Caerfyrddin—y cyngor cyntaf i adeiladu tai cyngor yng Nghymru ers y 1980au. Erbyn hyn mae gennym 11 awdurdod yng Nghymru sy’n berchen ar gartrefi sydd wedi dod allan o gymhorthdal ​​y cyfrif refeniw tai. Mae hynny'n golygu eu bod bellach yn cadw eu refeniw rhent yn lleol yn hytrach na’i anfon yn ôl i'r Trysorlys, ac maent yn gallu buddsoddi’r arian hwnnw mewn stoc leol. Felly, fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw a ydych yn teimlo, fel rhan o'r Bil hwn, drwy roi terfyn ar yr hawl i brynu, y bydd yn ychwanegu at y diogelwch y bydd cynghorau yn ei gael, ac mewn gwirionedd yn calonogi awdurdodau lleol i ailafael yn eu swyddogaeth hanesyddol fel adeiladwyr tai mawr?

Diolch i chi am eich cwestiwn. Rwy’n cofio'n glir yr ymweliad â Chydweli, yn ôl yn 2013. O hynny symudais i is-adran yr amgylchedd, ac yn awr rwy’n ôl, fel y maent yn ei ddweud yng Nghaliffornia.  Y mater dan sylw o ran y cynllun mawr a welais yng Nghydweli oedd rhywbeth am bobl leol yn buddsoddi yn eu cymunedau ac yn cael y weledigaeth i wneud hynny. Fe wnes i longyfarch yr awdurdod bryd hynny.

Gadael y Cyfrif Refeniw Tai: hawliais bob clod am hynny, ond mewn gwirionedd, roedd yn ymwneud yn rhannol â Jocelyn Davies, sef y Gweinidog tai blaenorol, a gychwynnodd y rhaglen honno. Ailafael yn y rhaglen ar y diwedd wnes i, ac roeddwn yn ddigon ffodus o gael ei chyflwyno. Ond roedd llawer o waith wedi mynd i mewn i gefndir hwnnw, gan wneud yn siŵr eto ein bod wedi gallu cyflawni yn y tymor hwy gyda buddsoddiad yno.

Fe wnes i fethu un cwestiwn, a godwyd gan Angela Burns ynghylch a wyf yn ymddiried yn yr awdurdodau lleol. Rwy'n ymddiried yn yr awdurdodau lleol yn gyfan gwbl i adeiladu mwy o gartrefi, ond y broblem yw nad yw'r ddeddfwriaeth yn eu diogelu yn y tymor hir. Dyna pam yr ydym yn gweld awdurdodau blaengar, fel Sir y Fflint, fel llawer o rai eraill ar draws—. Mae Rhondda Cynon Taf yn awdurdod lleol arall sy'n gwneud rhai buddsoddiadau mawr. Mae'n rhaid i ni roi'r offer iddynt i allu cyflawni hyn hefyd, a dyna pam y bydd y Bil hwn nid yn unig yn Fil sy’n rhoi terfyn ar yr hawl i brynu, ond sy’n gwneud yn siŵr bod ein buddsoddiad clyfar mewn adeiladu cartrefi newydd a stoc tai cymdeithasol yn cael ei ddiogelu ar gyfer ein pobl ifanc i’r dyfodol.

Diolch. Dawn Bowden.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar ôl i chi geryddu Aelodau eraill, rwyf wedi torri i lawr cryn dipyn ar yr hyn yr oeddwn yn mynd i'w ddweud yn wreiddiol. A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad derbyniol iawn, gan nodi enghraifft arall o Lywodraeth Lafur Cymru yn cyflawni un o'i haddewidion maniffesto yn ei blwyddyn gyntaf? Byddai'n rhaid i mi ddweud bod hyn yn gwrthgyferbynu’n llwyr â’r addewidion a welwyd yn cael eu torri yn ddiweddar gan y Torïaid o ran eu haddewidion maniffesto ar yswiriant gwladol, ac mewn gwirionedd, o ran adeiladu tai fforddiadwy, y maent wedi newid eu cân arno yr wythnos hon hefyd.

Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gadawodd etifeddiaeth yr hawl i brynu yn y 1980au, fel yr ydych eisoes wedi ei grybwyll, ni yn druenus o brin o stoc dai ac, fel yr ydym eisoes wedi clywed, cafodd awdurdodau lleol eu hatal rhag ail-fuddsoddi'r arian o werthu’r tai hynny. Pan glywaf y Ceidwadwyr ac UKIP yn siarad am ail-fuddsoddi hynny, mae'r cyfan—mae arnaf ofn—yn rhy ychydig yn rhy hwyr. Roedd angen hynny arnom yn y 1980au, ac ni chawsom hynny, ac arweiniodd hynny, yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol, at yr argyfwng tai yr ydym yn dal i geisio ymdrin ag ef. Felly, er fy mod yn gallu deall y dyhead o fod yn berchen ar dŷ, rwy’n credu bod angen mynd i'r afael â hynny mewn ffyrdd gwahanol, fel yr amlygwyd eisoes gennych hefyd yn eich datganiad.

Rwyf wedi cael rhai trafodaethau diweddar, Ysgrifennydd y Cabinet, â Chartrefi Cymoedd Merthyr am yr hawl i brynu. Gan gofio mai dyma’r awdurdod lleol lleiaf yng Nghymru, maen nhw’n dal i fod wedi gwerthu 93 o'u cartrefi ar gost o £5.5 miliwn— [Torri ar draws.]

Ydw i'n clywed cwestiwn, os gwelwch yn dda?

Maent wedi gorfod tynnu £1.5 miliwn oddi ar y swm hwnnw. Felly, yr hyn yr wyf am ei wybod, Ysgrifennydd y Cabinet yw hyn: o ystyried yr holl bwyntiau yr ydych wedi eu gwneud yn eich datganiad heddiw, a ydych chi wedi gwneud asesiad o faint o dai yr ydych yn disgwyl i’r polisi hwn eu diogelu, yn awr ac yn y dyfodol yn y sector tai cymdeithasol, ac yn bwysicach, a ydych chi wedi gwneud asesiad o sut y gallai hyn leddfu'r pwysau ar restrau aros am dai cyngor?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Mae'r polisi sydd wedi digwydd yn Lloegr yn fater i Lywodraeth y DU. Rwyf hefyd yn cytuno â'r Aelod bod y Papur Gwyn ar dai a'r materion ynghylch eu haddewid ar ddatblygu cartrefi newydd yn mynd i’r wal, ond nid ydym yn Lloegr—eto. Y ffaith yw, mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar yr hyn y gallwn ei wneud yma. Dyna pam ein bod yn gwneud datganiad cadarnhaol iawn wrth roi terfyn ar yr hawl i brynu, ond hefyd yr holl gamau gweithredu eraill hynny y mae'r Aelod yn eu codi, am gymorth i brynu, rhentu i brynu, a gweithio gyda set ystwyth iawn o sefydliadau. Mae Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig yng Nghymru yn drefnus iawn ac yn cyflawni llawer, mewn nifer o achosion—yn fwy felly yr agenda tai plws. Felly, nid ydynt yn adeiladu cartrefi yn unig; maent yn adeiladu cymunedau, ac mae gennyf ddiddordeb gwirioneddol yn y ffordd yr ydym yn gwneud yn siŵr bod ein harian yn mynd ymhellach o ran sicrhau, pan fyddwn yn creu cymunedau, y gallwn greu rhai cynaliadwy. Felly, nid yw’r is-adran dai hon ond yn rhan o gyfres o ddulliau y byddwch wedi fy nghlywed yn siarad amdanynt, am y ffordd yr ydym yn creu cymuned gydnerth, cymuned gryfach, wedi’i grymuso, ac nid yw hyn ond yn rhan o'r jig-so hwnnw. Gan weithio gyda fy nghydweithwyr, ar draws y Cabinet, gallwn sicrhau Cymru wahanol, a fydd yn rhoi cyfle i bobl sydd eisiau prynu cartrefi yn y dyfodol—mae gennym gynhyrchion i wneud hynny—ond mae ein stoc tai cymdeithasol, sydd dan bwysau eithafol, yn cael ei diogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Yn fy marn i, ychydig iawn o bobl sy’n credu mewn gwerthu stoc a pheidio rhoi rhywbeth yn ei le. Fy nghwestiwn yn wir yw hyn: beth sydd o'i le mewn gwerthu tai cymdeithasol yn gyfrifol, ac ail-fuddsoddi er mwyn adeiladu mwy o dai cymdeithasol i greu cylch rhinweddol a galluogi pobl i fod yn fwy annibynnol? Ac mae'n debyg, mewn gwirionedd, y gellid cyfeirio hyn at bawb, gan fod pawb yma yn berchen ar eu cartref eu hunain. Yn awr, nid wyf am beri embaras ar bobl; mae rhai pobl yn berchen ar fwy nag un cartref. Ac eto i gyd, a ydych chi’n credu ei bod yn eironig bod y bobl sydd yma, bawb yn berchen ar eu cartref—onid ydych yn credu ei bod yn eironig eich bod yn dweud wrth bobl y dosbarth gweithiol nad ydynt yn gallu bod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain?

Mae hwnnw’n bwynt diddorol iawn y mae’r Aelod yn ei godi, a'r hyn yr ydym ni'n ei ddweud yma yw nad ydym yn atal pobl rhag bod yn berchen ar eu cartrefi eu hunain. Rydym yn gwneud yn siŵr bod cynnyrch ar gael a fydd yn caniatáu i bobl ymuno â’r farchnad dai, a'r rheini yw'r cynlluniau yr wyf wedi siarad amdanynt: y rhaglenni cymorth i brynu a rhentu i brynu sydd bob amser yn cefnogi gallu pobl i wneud hynny. Nid wyf yn anghytuno â'r Aelod o ran yr economi cylchol a gwneud yn siŵr os ydym yn gwerthu un tŷ, ein bod yn adeiladu un arall. Nid yw hynny wedi digwydd yn y gorffennol, a dyna pam yr ydym yn ceisio diogelu'r stoc sydd gennym yn awr. Yn y gorffennol—a bydd yr Aelod yn ymwybodol o hyn—mae’r cartrefi wedi eu gwerthu ac mae’r Cyfrif Refeniw Tai dim ond wedi caniatáu i'r gwariant cyfalaf o 75 y cant gael ei gadw yn ôl i mewn, felly roeddech bob amser ar eich colled ac ni allech adeiladu eiddo newydd ar hynny. A dyna pam ei bod yn bwysig i ni atal y cynnig hwnnw rhag digwydd. Rydym yn mynd i fod yn adeiladu mwy o dai cymdeithasol ar gyfer pobl sydd eisiau hynny, ond rydym hefyd yn darparu cynnyrch fel y gall pobl gamu ar ysgol y farchnad dai, os mai dyna beth maent am ei wneud.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

Symudwn ymlaen at eitem 4 ar yr agenda sef datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes: Cynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg—y ffordd ymlaen. Ac rwy’n galw ar Alun Davies, y Gweinidog, i gyflwyno’r datganiad. Alun Davies.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. May I begin by placing on record my thanks to local authorities for their work on the 2017-20 Welsh in education strategic plans? Some plans show an ownership and commitment to the Welsh language, and I welcome this. However, there are others who need to demonstrate a greater level of responsibility for the growth of Welsh-medium education, because the level of ambition I had hoped for is not as evident as I had expected. By now, you will all be aware that we are on the threshold of launching a new strategy that aims to secure a million Welsh speakers by 2050, and that we, as elected Members and citizens of Wales, can’t achieve this in isolation. We want everyone in Wales to come on this journey with us.

We acknowledge that education is the main vehicle for creating Welsh speakers. We already know that there are just under 9,000 five-year-olds attending a Welsh-medium or bilingual school. We cannot afford to be content with this. Wales needs an inclusive education system that both sustains and creates Welsh speakers. By creating demand for Welsh-medium education and ensuring access in those all-important early years before statutory education, and through reviewing the sufficiency of Welsh-medium places, we must seize these opportunities to strengthen and grow the infrastructure of Welsh-medium education. I believe strongly that collaboration in a positive way between the Welsh Government and local authorities is the only way forward. That’s why I want this partnership to be stronger and to develop further, so that these plans will work better, thereby reflecting the need to secure and grow the offer. The legal framework has served us well by securing statutory status for the planning of Welsh-medium education. We are now in a new period. So, to prepare for the next phase of plans, I will be asking my officials to look again at the legislation in more detail.

It’s time now for decisive action. That’s why Aled Roberts has been appointed to conduct a rapid review of the current system for Welsh language education planning. This will include the 2017 to 2020 plans—the current plans. Aled will, of course, bring his considerable experience and keen eye for scrutiny to this role. He is a former local authority leader, a school governor and, of course, a former Member here for the Welsh Liberal Democrats in north Wales. Aled has the background and experience needed to get to the root cause of why Welsh language planning is not as effective as we need it to be. Aled will provide a set of recommendations to take the Welsh in education strategic plans forward. These recommendations must give me a clear direction of travel for change. A collaborative approach between Welsh Government and local authorities during this phase will be essential for a successful outcome. I will ask all local authorities across Wales to contribute to this review.

This rapid review will be the first phase of implementing change. I can’t foresee what the outcome of the review will be, but any development work in future must include those who deliver education on the ground: teachers, governors, headteachers and support staff—those who have such a significant part to play in achieving a million Welsh speakers. My officials will be in touch with all local authorities regarding the timescales of this review and when we will be providing feedback on their plans. The actions we take now will influence the Welsh speakers of the future. We want the Welsh language to be the language of choice within our communities. Whoever is standing here in my shoes in 2050, I want to ensure that he or she looks back at this time as a period of change, and the catalyst that really made a difference to the language and its speakers.

In my first statement to you as Minister, I said that I wanted to ensure that the plans would result in concrete and timely action in a way that leads to growth in Welsh-medium education. We have moved forward, but it’s not enough. We still need to do more. In that same statement, I referred to the importance of the new curriculum for Wales, which will include one continuum of learning for the Welsh language. This will provide many opportunities for those pupils in the education system, as well as the pupils of the future. I therefore want plans to better reflect the uniqueness and diversity of Wales, so that we celebrate these differences and allow the plans to demonstrate the individual and unique nature of our localities and regions. In partnership with local authorities and other key stakeholders, Presiding Officer, we will make these plans work for Wales.

Thank you for your statement, Minister.

Rwy'n falch iawn eich bod wedi cyflwyno’r datganiad hwn heddiw, oherwydd byddwch chi’n gwybod cystal â minnau bod Comisiynydd y Gymraeg, Rhieni dros Addysg Gymraeg, Cymdeithas yr Iaith Gymraeg a llawer iawn o rai eraill—corws o leisiau, mewn gwirionedd—wedi mynegi eu pryderon am ansawdd a diffyg uchelgais cynlluniau strategol y Gymraeg mewn addysg sydd wedi cael eu llunio gan awdurdodau lleol ar draws y wlad.

Rydym yn gwybod ein bod yn wynebu brwydr anodd. Gwelsom nifer y siaradwyr Cymraeg yng Nghymru yn gostwng rhwng cyfrifiad 2001 a chyfrifiad 2011, ac nid oes gennym ddigon o bobl ifanc mewn addysg cyfrwng Cymraeg i wrthdroi’r sefyllfa honno a chyflawni’r targed uchelgeisiol hwn—ac mae'n darged gwych yr ydym yn eich cefnogi gydag ef, Weinidog—sef cael miliwn o siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru. Nid ydym ni byth yn mynd i gyflawni’r targed hwnnw oni bai bod mwy o gamau gweithredu ar y cyd yn cael eu cymryd, gan Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol a rhanddeiliaid allweddol eraill, er mwyn cynyddu’r niferoedd hynny. Felly, er fy mod i’n croesawu'r ffaith eich bod wedi penodi Aled Roberts i gynnal yr adolygiadau cyflym hyn, rwyf yn meddwl tybed a yw dim ond gofyn i berson annibynnol ddod a bwrw golwg dros y pethau hyn mewn gwirionedd yn mynd i gyflawni o ran maint yr her sydd o'n blaenau.

Er enghraifft, rydym yn gwybod bod arnom angen mwy o leoedd gofal plant ar gyfer plant cyn oed ysgol sydd yn lleoedd cyfrwng Cymraeg, ac eto mae’n ymddangos nad oes unrhyw strategaeth yn cael ei gyflwyno gan y Llywodraeth i gyflawni cynnydd yn y ddarpariaeth honno. Rydym yn gwybod bod gennym broblemau, o ran dilyniant addysg pobl drwy gyfrwng y Gymraeg, o ran sicrhau darpariaeth ôl-16 mewn colegau addysg bellach ac, yn wir, mewn prifysgolion. Nawr, mae rhai camau sydd i’w croesawu yn cael eu cymryd yn y maes hwnnw. Mae gennym yr ehangiad posibl yng nghwmpas y Coleg Cymraeg Cenedlaethol i ystyried addysg bellach, ond mae'n mynd i olygu tipyn o adnoddau er mwyn i ni allu cyflawni hynny. Ond y sialens fwyaf o bell ffordd yw nad oes gennym ddigon o athrawon sy'n siarad Cymraeg yn y gweithlu addysgu, a bu gostyngiad, gostyngiad gwirioneddol, yn y niferoedd sy'n cyrraedd y gweithle. Felly, mae angen strategaeth lawer mwy cydlynol ar yr holl bethau hyn os ydym ni’n mynd i sicrhau bod gennym yr amgylchedd iawn i dyfu nifer y siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru i’r math o lefelau yr ydych chi a minnau yn dymuno eu gweld.

Nawr, rydych chi wedi cyfeirio at benodiad Aled Roberts. Fel y dywedais, rwy’n croesawu ei benodiad. Nid dyna’r unig beth y mae angen i chi ei wneud. Yn amlwg mae angen cymryd camau gweithredu ynghylch y meysydd eraill hyn hefyd. Rydych chi wedi dweud bod yr adolygiad hwn yn mynd i fod yn gyflym. Erbyn pryd ydych chi'n disgwyl y bydd yn gallu adrodd yn ôl? Oherwydd: nid ydym ni byth yn mynd i gyflawni’r targed hwn os ydym ni’n parhau i’w ohirio tan y tu hwnt i'r flwyddyn academaidd nesaf. Felly, a ydych chi’n disgwyl iddo gyflawni’r gwaith ac adolygu'r pethau hyn cyn yr haf, ac yna bod awdurdodau lleol yn cwblhau eu diwygiadau i’w Cynlluniau Strategol y Gymraeg mewn Addysg cyn yr haf? Gallaf weld eich bod yn nodio eich pen, felly byddaf yn edrych ymlaen at gadarnhad o hynny mewn ychydig funudau. A wnewch chi ddweud wrthym pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd—rwy’n sylweddoli bod eich cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, yn yr ystafell yn awr—yn enwedig o ran bwrsariaethau i annog mwy o athrawon cyfrwng Cymraeg i'r gweithle? Oherwydd nid oes gennym system bwrsariaeth sy'n addas ar gyfer Cymru ar hyn o bryd. Nid yw’n ddigon deniadol i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg sy'n dod i'r gweithlu addysgu, ac rwy’n dymuno gweld pa gamau penodol yr ydych chi’n mynd i’w cymryd i fynd i'r afael â hynny.

Fe wnaethoch gyfeirio at y cwricwlwm newydd. Mae hynny'n rhoi cyfle i ni wneud rhywbeth gwahanol, ond, ochr yn ochr â'r cwricwlwm newydd hwnnw, mae angen i ni weld continwwm yn cael ei ddatblygu er mwyn gallu asesu cynnydd o ran y Gymraeg ochr yn ochr ag un cymhwyster. Roedd hwn yn addewid a wnaed i bobl Cymru—y byddai yna un cymhwyster i asesu cymhwysedd pobl yn y Gymraeg. Nid wyf yn gwybod beth yw’r sefyllfa ynglŷn â hynny, ond byddai o gymorth mawr pe gallech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni heddiw i weld a oes unrhyw gynnydd wedi'i wneud. Rwy'n cymryd yn ganiataol bod Cymwysterau Cymru yn rhan o’r broses benodol honno.

Yn ychwanegol at hynny, os ydym ni’n mynd i sicrhau bod mwy o rieni yn anfon eu plant i ysgolion cynradd cyfrwng Cymraeg yn arbennig, mae angen iddynt gael cymorth i ddatblygu sgiliau yn y Gymraeg eu hunain. Felly, pam na allwn ni gael mwy o arian yn cael ei fuddsoddi mewn cyrsiau Cymraeg i oedolion? Nid oes digon o gyrsiau ar gael i bobl, ar hyn o bryd. Nid ydyn nhw bob amser ar gael gyda’r nos neu ar benwythnosau pryd y byddai pobl yn awyddus i fanteisio ar y cyfleoedd hyn. Ac, a dweud y gwir, mae angen iddynt fod yn rhad ac am ddim os ydym ni’n mynd i annog y math iawn o amgylchedd i dyfu nifer y siaradwyr Cymraeg yma yng Nghymru. Nid yw hyn yn ymwneud â phobl ifanc yn unig; mae oedolion hefyd sydd eisiau dysgu’r iaith a'r her o ddysgu’r iaith a defnyddio'r iaith yn eu cymunedau lleol. Felly, tybed a wnewch chi ateb y cwestiynau hynny, Weinidog.

Rwy'n ddiolchgar i Darren Millar am ei eiriau caredig. Fel bob tro arall, mae wedi crwydro ymhell ac agos, gan ddefnyddio'r datganiad fel man cychwyn yn hytrach na fel diben y ddadl hon y prynhawn yma. Ond, gadewch i mi ddweud hyn, Darren: mae diffyg uchelgais yn rhai o'r cynlluniau hynny, rwy’n meddwl eich bod chi’n gwbl gywir yn hynny o beth. Mae'r heriau yr ydych chi wedi’u nodi yn eich cwestiynau, a’ch dadansoddiad cyfan, yn her rwy'n derbyn. Rwy’n meddwl eich bod wedi amlinellu llawer o'r heriau allweddol y mae'n rhaid inni eu goresgyn.

Felly, gadewch i mi ddweud hyn wrth ymateb i chi: oes, mae angen i ni gael camau gweithredu ar y cyd gan Lywodraeth Cymru a chan lywodraeth leol. Sut ydym ni’n gwneud hynny? Yr hyn nad ydym yn ei wneud yw pwyntio bysedd a chreu penawdau sy’n tynnu sylw, lle rydym yn dechrau rhyfel gyda llywodraeth leol ac ati. Nid ydym ni’n gwneud hynny. Yr hyn yr ydym ni’n ei wneud yw gweithio gyda'n gilydd. Rydym ni’n gweithio gyda'n gilydd ac yn parchu ein gilydd a’r gweledigaethau yr ydym yn eu rhannu a’r uchelgeisiau yr ydym yn eu rhannu. Dyna beth sydd wrth wraidd hyn.

Mae hyn yn ymwneud â chenhadaeth, os mynnwch chi. Mae Kirsty Williams wedi sôn am ein cenhadaeth genedlaethol ar gyfer addysg ar sawl achlysur. Mae hyn yn ymwneud â chael gweledigaeth ar y cyd ar gyfer y dyfodol. Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol yn gweithio gyda'i gilydd i gyflawni’r weledigaeth honno yr ydym yn ei rhannu. Gobeithio y bydd Aled yn gallu adrodd erbyn dechrau'r haf ac y bydd y cynlluniau strategol ar waith ar yr adeg honno er mwyn ein galluogi i fod â’r fframwaith hwnnw ar waith, os mynnwch chi, wrth symud ymlaen.

Ac, wrth inni symud ymlaen, bydd angen i ni gyflawni’r holl heriau yr ydych chi wedi’u hamlinellu, cynllunio gweithlu, Cymraeg i oedolion a materion yn ymwneud â'r cwricwlwm newydd ac ati. Mae'r rheini i gyd yn heriau allweddol yr wyf yn eu derbyn ac y mae’n rhaid i ni eu cyflawni. Mae'r pwyntiau sydd wedi eu gwneud am ddarpariaeth gofal plant yn rhai da. Mae angen i ni sicrhau bod y cynnig gofal plant sy'n cael ei ddatblygu ar hyn o bryd—. Mae fy nghydweithiwr, y Gweinidog dros Gymunedau a Phlant, yn gweithio ar y gwaith hwnnw ac yn ei arwain. Gadewch i mi ddweud hyn wrth Darren: rydym ni’n cyfarfod yn rheolaidd i drafod yr elfennau iaith Gymraeg o hynny, gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg a'r Gweinidog Sgiliau a Gwyddoniaeth, i sicrhau bod gennym y gweithlu medrus hwnnw i’n galluogi i oresgyn yr her honno. Mae hynny'n sicr yn rhywbeth, unwaith eto, yr wyf yn ei dderbyn.

Mae dilyniant addysg ôl-16 hefyd yn rhywbeth yr wyf yn ei dderbyn. Bydd yr Aelod yn ymwybodol bod Kirsty Williams wedi gwneud datganiad yn yr Eisteddfod y llynedd, gan sefydlu gweithgor gyda Delyth Evans. Rydym yn disgwyl i hwnnw adrodd erbyn dechrau'r haf neu ganol haf eleni. Bydd hynny, rwy’n gobeithio, yn nodi amlinelliad, yn nodi ffordd ymlaen, ar gyfer dyfodol addysg ôl-16, yn enwedig y posibilrwydd o ehangu addysg cyfrwng Cymraeg yn y sector addysg bellach. Rwy’n cytuno mai dyna'r sector sy'n gwbl hanfodol er mwyn creu'r gweithlu a fydd yn ein galluogi i gyflawni ein huchelgeisiau a'n cynlluniau. Ac mae strategaeth gydlynol, y gwnaethoch ofyn amdano, yn gwbl hanfodol fel sylfaen i’r holl bethau hyn.

Ond yr hyn yr ydym ni’n ei drafod heddiw, Darren, yw cynlluniau strategol llywodraeth leol. Yr hyn y mae’n rhaid i'r rhain ei wneud yw creu'r weledigaeth yr ydym i gyd, rwy’n meddwl—rwy’n gobeithio—yn ei rhannu ar gyfer y dyfodol. Dyna fydd yn gosod y sail bryd hynny. Byddwn yn deall nifer yr athrawon y bydd eu hangen arnom, byddwn yn deall nifer y gweithwyr cymorth y bydd eu hangen arnom, byddwn yn deall y math o ddarpariaeth gofal plant y bydd ei hangen arnom, lle y bydd angen y bobl hynny arnom, y mathau o sgiliau y bydd arnom angen iddynt eu cael, a sut yr ydym yn bwrw ymlaen â hynny, nid ar gyfer 2017 i 2020 yn unig, sef yr hyn yr ydym yn ei drafod heddiw, ond defnyddio’r cynlluniau ar gyfer 2017 i 2020 er mwyn adeiladu’r sylfaen ar gyfer y dyfodol.

Felly, rwy’n gobeithio fy mod i wedi ateb y rhan fwyaf o'ch cwestiynau yn y fan yna. Wrth gwrs, roedd Cymraeg i oedolion yn dod o dan y cytundeb cyllideb gyda Phlaid Cymru, pan wnaethom ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer cyrsiau Cymraeg trwy'r ganolfan genedlaethol ar gyfer dysgu Cymraeg i oedolion. Ond efallai bod yr heriau yr ydych chi wedi’u nodi yn ffordd dda o ddisgrifio’r math o heriau y bydd yn rhaid i ni eu goresgyn o ganlyniad i'r cynlluniau hyn a’r dull hwn o weithio.

May I thank the Minister for his statement? It is one I welcome, and it does give me greater confidence that the Welsh Government is taking its responsibilities in terms of the growth of Welsh-medium education seriously, and that the Government understands that business as usual is not sufficient, and that that would not meet the aims identified.

You will know that I and other Members have written to you some weeks ago calling on you to reject the majority of these WESPs, because they lack ambition and they lack detail. Very often, they ignore much of the direction of Government. They tend to be descriptive rather than developmental in terms of the growth of Welsh-medium education. We have heard how the Welsh Language Commissioner is clear that the majority of these plans are inadequate. Estyn, too, has called for an assurance that the targets of the plans reflect the ambitions of the strategy more closely and that all local authorities give more strategic import to achieving the targets in their plans. We also recall the report of the Children, Young People and Education Committee of the previous Assembly in December 2015, which was quite damning of these WESPs and their value. So, the fact that we have got to this point today is something that I would welcome, although the fact that we have had to come to this point is a cause of disappointment.

I am pleased that you do recognise that we need to strengthen these plans significantly, but I would appreciate if you could tell us whether you expect there to be changes to the plans of all local authorities. Or do you feel that some of the plans presented are adequate? This is just so that we can understand what your expectations are, and where you are actually placing the bar.

I would also like to welcome the appointment of Aled Roberts as an appropriate person to undertake this role. But again, I would be grateful for a little clarity. It appears to me that there are two roles here—one making recommendations for specific improvements to the individual WESPs that have been presented; and secondly, making recommendations to the wider regime. In that context, I would want to better understand what exactly the remit will be. What specific scope is there? How broad is that remit that you intend him to fulfil? Clearly, the new strategic plans for Welsh in education will be crucial in terms of setting the future pattern. But, in the context of this specific piece of work that you are asking Aled Roberts to undertake, for example, will you expect recommendations around more robust means of measuring demand—something that I believe is deficient at the moment? Also, will you seek suggestions, perhaps, on specific duties in terms of meeting the identified demand? Further to that, your statement mentions generating demand, and I am sure that you would agree that we need to be far more proactive in promoting the benefits of Welsh-medium education and bilingual education.

Are you also looking to ensure that the Welsh Government’s ambition in terms of the growth of Welsh-medium education is more strongly reflected in the requirements of the twenty-first century schools programme, for example? What about transport policies for schools, which can often influence parental decisions in this area? A question was asked on the timetable earlier. Just so I can better understand this: are you strengthening the current plans and then possibly looking at a new regime, post 2020? Or, is it your intention to look at a more fundamental change sooner than that? As I say, I do welcome the statement, but I do feel that we would all benefit from a little more detail on the work that you are asking Aled Roberts to undertake.

Presiding Officer, I would like to start once again by thanking the Plaid Cymru spokesperson for his welcome for today’s statement. I will start by agreeing with your initial analysis that it is important that we acknowledge that this isn’t business as usual and that we do want to change things. I hope that by setting a very ambitious target, such as a million Welsh speakers, we are changing the way that we are working in all parts of our work. In what we are discussing this afternoon, we will be changing every aspect of the different ways of working within the Government and outwith the Government. I am eager, as I tried to say to Darren Millar, that we collaborate with local government, and that we see this as a joint project, a joint initiative—that we see the future in the same way and that we work together to ensure that we do have the plans that we need. So, I don’t want to oppose any plans that we currently have; what I do want to see are plans that we can accept.

You asked a difficult question for me to answer on amendments to all plans; you are tempting me, Llyr. But, I will say this: the ambition in different parts of Wales will be different, and we’re starting from different positions in different regions of our nation. What I want to see is the appropriate ambition for each part of Wales. That will mean that some plans will need to be changed more than others. What I am eager to do is create an atmosphere of collaboration. That’s what I very much hope that Aled will do. As a former leader of Wrexham council, he has experience of running a council, of leading change in local government, and I think it’s important that we do appoint someone with that kind of experience and someone who understands the nature and requirements of Welsh-medium education for the future. The questions that you asked about transport are a part of that. I think that you are entirely right in the way that you’ve described the scope of the role—the initial function is to ensure that we do have Welsh in education strategic plans for the future, and that has to be the first and foremost role. It also has to happen soon, over the coming months.

I have said in response to previous questions that I want to see, perhaps, a different legislative framework for the future. The White Paper on local government, published by Mark Drakeford, anticipated changes in the way that we plan Welsh-medium education for the future. That’s something that I do want to consider, because I do think that we have to change the way in which we think about this and whether we need change. We have a White Paper in the pipeline for the Welsh language, and perhaps that will be an opportunity for us to discuss these matters in greater detail. Certainly, I do see the second aspect of this role as being one of considering more broadly the planning and provision of Welsh-medium education for the future. Measuring demand will perhaps be a part of that, and I am open to that being another aspect of the role.

I also hope that we will have a new framework after this period, after 2020. That period and new framework, post 2020, will be for the provision, planning and development of Welsh-medium education across Wales.

A gaf i groesawu'r datganiad a phenodiad Aled Roberts i’w swyddogaeth newydd bwysig? Hoffwn ganmol y Gweinidog am ei synnwyr cyffredin a’r ymagwedd realistig y mae’n ei harddel yn y dasg bwysig hon, yn arbennig yr hyn y mae newydd ei ddweud wrth ymateb i Llyr Gruffydd am deilwra ein polisi yn unol â’r ardal neu'r rhanbarth o Gymru, a'r gwahanol anghenion sydd gennym er mwyn cyflawni ein hamcan o fod ag 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg, gan ddibynnu ar faint y mae’r Gymraeg eisoes wedi treiddio i’r ardal honno.

Rwy'n siŵr bod y Gweinidog wedi darllen yn ofalus ymateb Rhieni dros Addysg Gymraeg i’r Cynlluniau Strategol, ac rwy’n credu ei bod yn ddogfen hynod o ddiddorol a llawn gwybodaeth, ac mewn gwirionedd yn eithaf trawiadol. Mae nifer o bwyntiau pwysig iawn yn cael eu gwneud ynddo yr wyf yn credu ei bod yn bwysig i ni eu hystyried, yn arbennig, pwysigrwydd dosbarthiadau meithrin a dosbarthiadau derbyn wrth greu, fel y mae’r datganiad yn ei ddweud, galw am addysg cyfrwng Cymraeg. Nid yw’r datganiad yn sôn am y Mudiad Meithrin, er enghraifft, sydd wedi rhoi tystiolaeth i bwyllgor y Gymraeg, ac rwy’n credu bod hynny’n hynod ddiddorol ynddo'i hun. Mae'n ymddangos i mi, fel cefnogwr cryf o bolisi'r Llywodraeth, bod hon yn elfen gwbl hanfodol o flaen unrhyw beth arall; yr ieuengaf y bo plant pan fyddant yn cael eu cyflwyno i'r Gymraeg, yna, wrth gwrs, y mwyaf llwyddiannus y mae’r polisi hwn yn mynd i fod.

Hoffwn hefyd gefnogi'r hyn y mae Llyr newydd ei ddweud am fodd o fesur y galw. Yn y ddogfen hon gan Rhieni dros Addysg Gymraeg, maent yn cyfeirio at achos Torfaen, lle mae'n dweud—os gallaf ddod o hyd i'r paragraff, mae'n werth cyfeirio ato—bod rhai cynghorau wedi cynnal arolwg i fesur y galw yn ddiweddar, er enghraifft, Torfaen, a oedd yn dangos bod dros 22 y cant o rieni yn awyddus i ddewis addysg cyfrwng Cymraeg, ond penderfynodd y sir beidio â chynnwys y wybodaeth hon yn y cynllun, gan ddewis cyflwyno cynllun a fydd yn cadw at y ddarpariaeth bresennol, sef tua 15 y cant. Mae hwnnw, yn fy marn i, yn un o'r meysydd lle y gallwn wneud rhai datblygiadau sylweddol tuag at gyflawni ein nod cyffredin.

Y peth arall yr hoffwn ei ddweud, yng ngoleuni'r helynt sydd wedi codi yn ddiweddar ynghylch yr ysgol yn Llangennech, yw pa mor bwysig yw hi i ni fynd â rhieni gyda ni o ran y polisi hwn. Oherwydd os caiff dull gorfodi ei fabwysiadu a gwrthdaro yn cael ei greu, yna mae'n mynd i fod yn llawer mwy anodd i ni symud ymlaen o ble yr ydym ni nawr i ble yr ydym ni’n dymuno bod ymhen 30 mlynedd. Oherwydd mae rhannau sylweddol o Gymru lle nad oes llawer iawn o Gymraeg yn cael ei siarad fel iaith gyntaf a byddai'n llawer anoddach i argyhoeddi’r rhieni uniaith Saesneg hyn mai dyma'r cyfeiriad y dylai Cymru fynd iddo yn y dyfodol. Hoffwn weld cenedl gwbl ddwyieithog yn ystod fy oes i, ac mae'n bwysig, felly, ein bod yn cario pobl gyda ni. Byddwn yn falch pe byddai’r Gweinidog yn dweud rhywbeth am hyn heddiw, oherwydd rwy’n credu bod yn rhaid i bob un ohonom fod yn efengylwyr dros yr iaith Gymraeg, ond os byddwn ni’n defnyddio dull rhy awdurdodol—wel, os yw awdurdod lleol yn defnyddio dull rhy awdurdodol—yna mae'n mynd i greu drwgdeimlad, sydd mewn gwirionedd yn mynd i wneud y gwrthwyneb o'r hyn y mae angen i ni ei wneud er mwyn gwneud polisi'r Llywodraeth yn llwyddiannus.

Rwy'n ddiolchgar am y sylwadau hynny, ac os caf ddechrau lle y gwnaethoch chi orffen, rwy’n credu mai’r hyn a fydd yn mesur ein llwyddiant yw’r distawrwydd yn y cyfryngau, mewn sawl ffordd. Rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu symud ymlaen a chyflwyno polisi sy'n cael ei wneud nid trwy wrthdaro ac nid trwy orfodi, ond drwy ddwyn perswâd, drwy gefnogaeth, drwy hyrwyddo a thrwy gael sgwrs â phobl. Rwy’n synhwyro bod llawer iawn o ewyllys da tuag at y Gymraeg ar draws gwahanol gymunedau Cymru. Rwyf i’n cynrychioli cymuned a chymunedau lle nad oes llawer iawn o Gymraeg yn cael ei siarad ym Mlaenau Gwent. Ond rwy’n gwybod bod llawer iawn o rieni sy'n dymuno bod yn gallu siarad yr iaith eu hunain ac sydd eisiau i'w plant naill ai siarad yr iaith, neu fod yn gyfarwydd â'r iaith.

Yr hyn y byddwn ni, gobeithio, yn gallu ei wneud fel Llywodraeth, yw gweithio gyda’r ewyllys da hwnnw er mwyn sicrhau bod pobl yn teimlo'n gyfforddus â'r hyn yr ydym ni’n ei gynnig a gweithio gyda safbwyntiau cymunedau ar draws y wlad. Ac mae hynny'n golygu y bydd ein disgwyliadau mewn gwahanol leoedd yn wahanol a bydd yr hyn yr ydym ni’n ei ragweld a'n huchelgeisiau yn wahanol mewn gwahanol rannau o'r wlad. Ond yr hyn na fydd yn wahanol, gobeithio, yw pa mor benderfynol yr ydym ni i greu'r wlad ddwyieithog y gwnaethoch chi ei disgrifio. Ac wrth wneud hynny, rwy’n gobeithio y bydd y cynlluniau hyn yn rhoi ar waith y dewis i gael addysg cyfrwng Cymraeg ledled Cymru ac i sicrhau bod pobl yn teimlo eu bod yn gallu i wneud y dewis hwnnw ar gyfer eu plant a’u bod yn hapus i wneud hynny, a bod y dewis hwnnw ar gael gyda'r holl adnoddau a’r cyfleusterau a ddisgrifiwyd yn gynharach gan Darren Millar.

Felly, rydym ni’n gweithio, gobeithio, mewn modd sy'n adeiladol, sy'n blaenoriaethu synnwyr cyffredin yn hytrach nag ideoleg ac sy’n sicrhau y bydd gan bobl ledled Cymru y dewis o addysg cyfrwng Cymraeg ar gyfer eu plant heb yr anawsterau o orfod cludo eu plant am filltiroedd lawer i dderbyn yr addysg honno, a hynny gan boeni hefyd am y math o addysg y byddant yn ei derbyn—i sicrhau bod addysg cyfrwng Cymraeg yn cael ei hystyried yn ddewis a wneir yn gynyddol gan rieni yn y dyfodol. Byddwn yn sicr yn gobeithio y bydd y cynlluniau y gallwn eu rhoi ar waith yn sefydlu strwythur a fydd yn gweld llawer iawn mwy o bobl ifanc yn cael dysgu Cymraeg, yn gadael yr ysgol yn rhugl yn y Gymraeg ac yn hyderus ynghylch defnyddio eu Cymraeg drwy gydol eu bywydau.

Mae'r pwyntiau a wnaethoch chi am y Mudiad Meithrin a Rhieni dros Addysg Gymraeg yn bwyntiau yr wyf yn eu derbyn. Mae'r pwyntiau am ddosbarthiadau meithrin a dosbarthiadau derbyn mewn addysg yn bwyntiau yr wyf yn eu derbyn, ac mae'r materion yr ydych chi wedi eu codi am fesur y galw, a godwyd hefyd gan Llyr Gruffydd, yn bwyntiau yr wyf yn eu derbyn. Felly, rwy’n gobeithio, wrth fwrw ymlaen â’r polisi hwn, y byddwn yn gallu gwneud hynny gyda chymunedau ledled Cymru, ac nid yn groes i gymunedau ledled Cymru.

May I welcome the Minister’s statement? He will know that I was one of the joint signatories to the letter to him asking him not to settle for unambitious plans. So, I am pleased to hear such a clear statement today on the issue of ambition.

May I ask two questions of you? The first is on the relationship between this process and the process of introducing the new strategy. This process will commence now, I suppose, before the new strategy is introduced. What will happen when the new strategy is published? It may be that a sense of urgency emerges from the detail of that strategy that will have an impact on this process. That’s the first question. The second question is: you’ve mentioned how important it is to collaborate between the Welsh Government and local government. Do you also see this process as an opportunity to introduce a new impetus to sharing best practice between local authorities, because we do understand how important that is in terms of understanding what’s happened and worked elsewhere and to appreciate the scale of the challenge facing us?

You were right, in writing that letter, that some of the plans lacked ambition. What I have tried to do this afternoon is try to respond to that in a positive way, and not by overreacting, if you like, but to respond in a way that affirms our ambition and our vision for the future, and to ensure that we achieve our ambition through joint working. I very much hope that we will be able to do that.

This process will continue and the strategy will come as part—well, this process will be part of the strategy, of course. When we publish the strategy in the summer, you will see that there are several elements to the strategy. The WESPs have to be an important component of the education strategy, and the education strategy will fit into a wider framework and strategy, if you like. So, there will be a strategy that is more holistic for the future, but these education plans will be a crucial part of it.

I very much hope that we can publish plans that will have the ambition that you say that you want to see, and I agree that we do need to see that ambition, and that will then be an important part of the strategy for the future. And I very much hope, as we collaborate, that we can share best practice and ensure that we learn lessons as well. There has been some mention made about how we can measure demand for Welsh-medium education. That’s an example, perhaps, of where councils can collaborate to learn from each other to ensure that we don’t just share the same ambition, but that we share different ways of achieving that ambition. My emphasis this afternoon is on ensuring that the process over the next few months is a positive process, where we collaborate to reach the aim that we all agree we want to reach.

May I welcome this statement, too? By now, of course, the detail of all schemes is what’s important now, not the existence of a statutory framework, and I do hope that the review will be valuable. We’re not talking here about Welsh in education strategic plans in isolation, of course, We are talking about Welsh in education plans. Will the review consider the growth of the Welsh language used occasionally as the first part of the continuum as part of the curriculum in English-medium schools and any work placements they arrange for pupils? Given your comments on childcare, which you have mentioned already, will you be asking the review to consider the value of having Welsh speakers in the front line in all Flying Start locations?

This review and this process will consider the Welsh-medium education plans. That’s the purpose and the point of the WESPs, and we will be considering how we can expand Welsh-medium education over the coming years. This will be an important foundation for how we create more Welsh speakers for the future. But it will also enable people to learn Welsh early on in their life, and the hope is that the Welsh language will remain with them, so that they have the opportunity to study through the medium of Welsh at school, post 16, and then, if they choose to do so, in the workplace after that. I very much hope that that will then reflect on the remainder of the education system, in that there will be more room for the Welsh language throughout the education system, to ensure that young people, when they leave school, when they’re 16, and wherever they’ve been to school—an English-medium or Welsh-medium school—are able to use and speak the Welsh language. Because that’s what we need to do if we want to create this bilingual Wales.

May I welcome the Minister’s statement this afternoon and the fact that he’s taking a fresh look at the WESPs, and wish Aled Roberts well in his work? I hope that he hasn’t been handed a hospital pass by the Minister, and I say that for one reason, namely that his predecessor, Leighton Andrews, when he was discussing these issues in the last Assembly, always talked about the possibility of turning the strategic plans into statutory plans, unless the local authorities worked with Government. The Minister didn’t mention that during his statement this afternoon, and I would ask him, therefore: is it still an option for Government to make these WESPs statutory plans if the councils do not collaborate?

Now, the Minister has mentioned collaboration with councils as a way forward, and I very much hope that that is successful. But I would like to return to the issue of Llangennech school as an example, and to return to the case of the BBC earlier on, of how not to do these things, but that wasn’t from the point of view of the local council. The Welsh in education strategic plan for Carmarthenshire specifically mentioned that the council was working closely with staff and governing bodies in dual-stream schools in Carmarthenshire in order to turn them into Welsh-medium schools. That was the objective of the WESP. That was accepted unanimously by the cabinet in Carmarthenshire back in July of 2014, when the council was, of course, led by the Labour Party. In the light of that, governors at the schools in Llangennech—the infant and junior schools—approved it, the community council supported the proposal, the council scrutiny committee supported the proposal, the cabinet supported it—although that was Plaid Cymru-led at that point—and the full council had also supported the proposal. Despite that, there are still people saying that the proper processes hadn’t been followed and that local people had been ignored. Well, as far as I can see, the county council, in the case of Llangennech, and in their Welsh in education strategic plan, have followed all statutory steps and all steps required by Government. Therefore, it is disappointing that the Government wasn’t more willing to stand by the council in this case. How can we avoid in future this kind of situation arising again—when there is a WESP that is approved by the council and all proper steps are taken, and then some—some—people try to make this a linguistic argument?

I’ll answer your first question first. Yes, it is an option to ensure that the plans are statutory in future. It’s also an option, of course, to move the planning process to consortia across the nation, and we are considering that at present. I don’t have any proposal to put forward this afternoon on any particular ideas, and I don’t want to propose anything yet. I want to work through the process as it stands over the coming months and to come to conclusions when it’s appropriate to do so—probably over the summer. There will be an opportunity for us to discuss that as part of the White Paper process, and that’s the kind of timetable that I have in mind for different options of doing this and putting it on a statutory footing.

I have avoided discussing the other matters over the past few months, because I don’t want to be part of the kind of debate that we’ve heard and have witnessed over the past few months. I did say in response to Neil Hamilton that silence can be an ally in these things, and I very much hope that we will, over the process of discussion and debate, and through the process of hearing what people say, come to conclusions that are shared across communities wherever they are. And it’s not my intention today to reject any plan. It’s not my intention this afternoon to accept any plan. I want to go through the process of discussion, sharing ideas and visions and coming to an agreement at the end of this process, and then move, on a joint basis, towards the future. What I want to see, wherever we are in Wales, is a way of working that will recognise that people have different ideas and different visions, sometimes, for education in our communities, but that we can agree that there is an appropriate place for the Welsh language, and that the Welsh language does have to be part of the education process. And when we come to an agreement, we will all then collaborate in future.

I thank the Minister.

The next item on our agenda is the legislative consent motion on the Digital Economy Bill, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move the motion—Mark Drakeford.

Thank you, Llywydd. I move the motion.

Diolch i chi am y cyfle i esbonio cefndir y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Cafodd y Bil Economi Ddigidol ei gyflwyno ar 5 Gorffennaf 2016 gan Lywodraeth y DU. Nod Rhan berthnasol y Bil i’r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn, Rhan 5, yw gwella darpariaeth ddigidol y Llywodraeth trwy alluogi rhannu data i wella gwasanaethau cyhoeddus, mynd i'r afael â thwyll, rheoli dyled sy'n ddyledus i'r sector cyhoeddus mewn modd mwy cydlynol a gwella ystadegau swyddogol ac ymchwil. Byddwn yn gofyn i'r Cynulliad Cenedlaethol gefnogi’r darpariaethau hyn yn y Bil, gan fod manteision amlwg i’r cyhoedd wedi eu cynnwys yn y darpariaethau hyn sy'n cyfiawnhau deddfu, ac, ar yr un pryd, yn darparu amddiffyniadau cyhoeddus angenrheidiol a hanfodol. Rwy’n cydnabod y ffordd gydweithredol y mae Gweinidogion Llywodraeth y DU wedi gweithio gyda ni i ddatblygu darpariaethau a fydd yn caniatáu i Gymru ddatblygu ei dulliau ei hun, gan ddarparu ar gyfer system gyson a chydlynol ar draws y DU gyfan.

Credaf ei bod yn deg dweud, Lywydd, nad yw hynt y Bil trwy ddau Dŷ'r Senedd wedi bod yn rhwydd. Awgrymodd fy nghyd-aelod dros Orllewin Caerdydd, Kevin Brennan AS, sy’n arwain yr wrthblaid swyddogol ar y Bil, nad oedd y Bil yn barod i’w gyflwyno pan roddwyd caniatâd i wneud hynny. Yn ddiweddarach yn y broses, adroddodd Pwyllgor Pwerau Dirprwyedig a Diwygio Rheoleiddio Tŷ'r Arglwyddi gyfres o bryderon yn ymwneud â nifer o agweddau ar y Bil. Y canlyniad fu cyfres barhaus o ddiwygiadau i'r Bil ar bob cam o'i ystyriaeth, gan gynnwys y camau olaf. O ganlyniad, nu’n rhaid cyflwyno memorandwm atodol gerbron y Cynulliad, yn ychwanegol at y ddogfen wreiddiol, fel y nodwyd ym mis Tachwedd 2016.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol am ei ddealltwriaeth o'r anawsterau hyn a’i ystyriaeth o’r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol cychwynnol ym mis Tachwedd. Roeddwn yn falch o gymryd y cyfle i egluro'r sefyllfa o ran hawliau dynol mewn gohebiaeth â Chadeirydd y pwyllgor, John Griffiths, a nodaf nad yw’r pwyllgor wedi mynegi unrhyw wrthwynebiad i gytuno’r cynnig sydd gerbron y Cynulliad y prynhawn yma.

Os mai dyna’r canlyniad, Lywydd, bydd yn sicrhau cyfres bwysig o bwerau newydd i'r Cynulliad Cenedlaethol ac i Weinidogion Cymru, a fydd â phwerau i wneud rheoliadau er mwyn pennu amcanion mewn cysylltiad â rhannu data at ddibenion gwella gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ac i enwi'r awdurdodau cyhoeddus yng Nghymru y bydd y cymalau ar wella gwasanaethau cyhoeddus, mynd i'r afael â thwyll a rheoli dyled sy'n ddyledus i'r sector cyhoeddus, yn berthnasol iddynt. Bydd unrhyw reoliadau a gyflwynir gan Weinidogion Cymru yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol, ac, felly, bydd yn destun craffu ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol.

Er bod Gweinidogion y DU yn cadw'r pŵer i bennu amcanion darparu gwasanaethau cyhoeddus ar draws y DU, ceir arfer y pŵer hwnnw erbyn hyn dim ond mewn ymgynghoriad â Gweinidogion Cymru ar faterion sy'n effeithio ar Gymru a'r dyletswyddau cyfatebol sydd ar Weinidogion Cymru pan fyddant yn ceisio pennu amcanion gwasanaethau cyhoeddus. Gadewch i mi fod yn eglur bod yr holl bwerau hyn yn rhoi awdurdod ac yn rhoi caniatâd a cheir eu cymhwyso at ddibenion penodol yn unig. Un o’r dibenion a fyddai'n bwysig i Aelodau yn y Cynulliad hwn yw rhannu data i ddarparu mynediad awtomatig at gynlluniau sy'n rhoi gostyngiadau i filiau ynni pobl sy'n byw mewn tlodi tanwydd ac, o ganlyniad i ddiwygiadau hwyr i'r Bil, mewn tlodi dŵr hefyd.

Nawr, Lywydd, fel y mae’r Bil wedi mynd rhagddo, un o’m prif bryderon fu sicrhau bod trefniadau diogelu llawn ac effeithiol o ran rhannu data. Mae hon yn agwedd ar y Bil sydd wedi cael ei chryfhau’n sylweddol yn ystod ei hynt drwy'r Senedd fel bod amddiffyniadau helaeth wedi eu cynnwys ynddo erbyn hyn. Mae'r ddeddfwriaeth yn gyson â Deddf Diogelu Data 1998 ac mae'n cyflwyno troseddau newydd am ddatgelu gwybodaeth yn anghyfreithlon. Mae'r Bil hefyd yn ei gwneud yn ofynnol cyflwyno codau ymarfer statudol ar rannu data y mae'n rhaid ymgynghori â Gweinidogion Cymru arnynt. Mae fy swyddogion eisoes wedi gweld drafftiau o’r cod arfaethedig ac wedi gwneud sylwadau arnynt.

Hefyd, mae mesurau diogelwch cryf ar waith erbyn hyn yn narpariaethau pwysig hynny’r Bil sy’n galluogi awdurdodau cyhoeddus i rannu data at ddibenion ymchwil. Mae’n rhaid i’r data hynny i’w rhannu fod yn ddienw, ceir eu rhannu dim ond ag ymchwilwyr achrededig mewn cyfleusterau diogel, sy’n gwneud gwaith ymchwil er budd y cyhoedd. Mae’n rhaid i Awdurdod Ystadegau'r DU achredu'r rheini sy'n gobeithio gwneud defnydd o'r pwerau i sicrhau bod y rheini sy’n trin y data yn gwneud hynny at ddiben priodol a bod ganddyn nhw’r mesurau diogelu angenrheidiol ar waith.

Lywydd, rwy’n credu bod y rhain yn fanteision cyhoeddus y byddem ni eisiau eu gweld ar gael yng Nghymru. Nid oes gennym unrhyw gyfrwng deddfwriaethol yn ein rhaglen gyfredol a fyddai'n addas i gyflawni'r dibenion hyn, a chan fod y Bil hwn yn cwmpasu materion datganoledig a materion heb eu datganoli, bydd yn cyflawni cydlyniad o ran rhannu data rhwng cyrff datganoledig a chyrff heb eu datganoli. O gofio ein bod ni wedi sicrhau pwerau addas i Gynulliad Cenedlaethol Cymru, a mesurau diogelu angenrheidiol i’r dinesydd, byddwn yn gofyn i'r Aelodau gefnogi'r cynnig a rhoi cydsyniad deddfwriaethol y prynhawn yma.

A gaf i ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei gyflwyniad i'r ddadl hon, a hefyd am y sgwrs yr ydym ni wedi ei chael am y mesur hwn yn ddiweddar? Fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi amlinellu, gofynnir i ni heddiw gydsynio i Ran 5 Bil Economi Ddigidol Llywodraeth y DU. Fel y soniodd Ysgrifennydd y Cabinet, ar adegau, mae’r rhan honno wedi bod yn ddadleuol iawn wrth i'r Bil symud drwy'r broses ddeddfwriaethol yn nau Dŷ Senedd y DU. Wedi dweud hynny, rwyf hefyd yn cytuno â phwyslais cyffredinol y mater hwn ger ein bron. Fodd bynnag, mae'n werth nodi, wrth iddo fynd ar ei hynt trwy Dŷ'r Arglwyddi, bod adroddiad Pwyllgor Pwerau Dirprwyedig a Diwygio Rheoleiddio Tŷ'r Arglwyddi wedi dweud—ac rwy’n dyfynnu—

nid ydym yn credu ei bod hi’n briodol i Weinidogion gael y grym i benderfynu trwy ddeddfwriaeth ddirprwyedig pa awdurdodau ddylai fod â’r hawl i ddatgelu neu dderbyn gwybodaeth drwy’r porth hwn sydd wedi’i ddrafftio’n fras ac sydd â’r potensial o fod yn bellgyrhaeddol.

Gallai’r pwerau eang i rannu gwybodaeth gydag amrywiaeth o 'unigolion penodedig', a allai gynnwys cyrff sector preifat, yn benodol, fod yn faes o bryder, ac yn amlwg roedd yn faes a oedd yn achosi pryder yn y trafodaethau ar ben arall yr M4. Nodwyd yno, yn Nhŷ'r Arglwyddi, y byddai'r pwerau yn ehangu’r cwmpas ar gyfer rhannu gwybodaeth ar draws adrannau'r Llywodraeth, awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus eraill yn sylweddol iawn, ac rwy’n deall y bwriedir caniatáu i dderbynwyr gyfateb y data yn erbyn yr hyn sydd ar gael eisoes i nodi unigolion 'sy'n wynebu anfanteision lluosog'.

Fodd bynnag, gallai rhywun fod â phroblem gyda’r diffiniad eang y rhestr o gyrff y gellid rhannu data dinasyddion â nhw o dan gymal 30 y Bil. Mae'r pŵer i gael eu disgrifio fel 'unigolyn penodedig' yn golygu y gallai fod hawl gan gontractwyr sector preifat i dderbyn a datgelu gwybodaeth am ddinasyddion. Felly, a gaf i ofyn, pa sylwadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu gwneud ar y pwynt penodol a ddylai'r unigolion penodedig gael eu rhestru ar flaen y Bil? Ac a yw Llywodraeth Cymru yn credu y dylai'r Bil gynnwys rhestr o'r fath ar flaen y Bil? Byddai'r darpariaethau yn y Bil, fel y dywedwyd yn y memorandwm esboniadol, yn caniatáu i wybodaeth gael ei rhannu rhwng cyflenwyr nwy a thrydan ac awdurdodau cyhoeddus, o ran cwsmeriaid sy'n byw mewn tlodi tanwydd. Yn amlwg, mae unrhyw gam tuag at gynorthwyo pobl sydd mewn tlodi tanwydd i'w groesawu'n fawr. Fodd bynnag, mae'n codi rhai cwestiynau difrifol yn ymwneud â’r ffaith y bydd gwybodaeth am gwsmeriaid yn cael ei darparu i gwmnïau masnachol. Felly, pa gamau sydd wedi'u cymryd i ddiogelu pobl Cymru er mwyn sicrhau nad yw cwmnïau'n torri unrhyw hawliau preifatrwydd?

Dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet bod y ddeddfwriaeth hon yn cyd-fynd â deddfwriaeth hawliau dynol. A wnaiff e gadarnhau hynny eto? Ac yn ôl i rannu data gwybodaeth gyda chwmnïau nwy a thrydan. Yn amlwg, os yw'n helpu pobl mewn tlodi tanwydd ac mewn tlodi dŵr, ac yn helpu pobl i reoli dyledion a phob peth arall, mae’r datblygiadau hynny i'w croesawu, yn naturiol, ond beth sy'n digwydd i'r data pan na ystyrir bod y cwsmeriaid hynny a oedd mewn tlodi tanwydd ar un adeg, mewn tlodi tanwydd mwyach? Pa fesurau sy’n cael eu defnyddio i atal y wybodaeth honno rhag cael ei rhannu pan nad yw’n berthnasol gwneud hynny mwyach?

Rwy'n falch bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cadarnhau y prynhawn yma y bydd y rhannau perthnasol, pan fo cyrff cyhoeddus perthnasol yn cael eu trafod a mesurau yn cael eu cyflwyno yma, yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol yma. Mae hwnnw’n cam yr wyf yn ei groesawu. Ac, ar ôl dweud hynny oll, ni fydd Plaid Cymru yn gwrthwynebu'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn heddiw. Diolch yn fawr.

Hoffwn ddweud fy mod i’n ddiolchgar i Ysgrifennydd y Cabinet am fy mriffio i ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ddoe. O ystyried amddiffyniadau’r weithdrefn penderfyniad cadarnhaol, o ystyried y diffyg gwrthwynebiad gan y pwyllgor llywodraeth leol a hawliau dynol, a hefyd o ystyried sylwadau Ysgrifennydd y Cabinet am y gwelliannau sylweddol iawn i’r ddeddfwriaeth wrth iddi fynd rhagddi, a pha mor agored yw’r cydweithredu rhyngddo ef a Llywodraeth y DU ar hyn, rydym ni hefyd yn falch o gefnogi'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn.

Mae’n dweud y bydd yn caniatáu i Gymru ddilyn ein dulliau ein hunain, yn ogystal â darparu ar gyfer dull cydlynol a chyson ar draws y DU. A yw wir yn dweud bod yr holl densiynau rhwng y ddau ddull hynny wedi eu datrys, ac onid oes rheidrwydd i gyfaddawdu rhywfaint rhwng y ddau amcan hynny? Pan fo’n sôn am fynd i'r afael â thwyll a rheoli dyled, rwy’n tybio trwy gyfeirio at 'reoli dyled' ei fod yn golygu mynd ar drywydd dyledion a cheisio cael pobl sydd mewn dyled i dalu’r dyledion hynny, yn enwedig i Lywodraeth Cymru. Ai dyna’r bwriad yn hynny o beth?

Rwy’n croesawu'r gwaith i geisio sicrhau nad yw pobl mewn tlodi tanwydd a thlodi dŵr yn cael y gostyngiadau sy’n ddyledus iddynt—nid yw niferoedd mawr ohonynt yn eu derbyn. Nid yw bob amser wedi bod yn hawdd gwneud cais am y gostyngiadau hynny nac i bobl fod yn ymwybodol o'r ffaith eu bod yn gymwys. Ac rwy’n cydnabod y pryderon o ran preifatrwydd a nododd Dai Lloyd, ond serch hynny rwy’n credu bod hwn yn amcan teilwng, ac rwy'n falch bod y ddeddfwriaeth yn gwneud hynny.

A gaf i hefyd dynnu sylw at y parc gwyddor data ger Casnewydd, a'r ffaith fod y Swyddfa Ystadegau Gwladol yno a'r cyfleoedd a allai fodoli ar gyfer cyflogaeth a gweithgarwch economaidd, yn enwedig yn yr ardal honno, trwy gael y data sector cyhoeddus hyn ar gael i ymchwilwyr sydd wedi’u hachredu gan Awdurdod Ystadegau'r DU? A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi bod hwn yn gyfle sylweddol arall i’r parc data ger Casnewydd? A yw e hefyd yn cydnabod bod Llywodraeth y DU ac, rwy’n credu, trwy weithio gyda gweinyddiaethau datganoledig yn y cyd-destun hwn yn ôl pob tebyg, wedi bod yn arweinydd o ran sicrhau data agored? Pan gaiff y data hyn eu rhannu gan ymchwilwyr, a fyddant ar gael trwy eu gwaith ymchwil wedyn ar sail ddienw? Ac a yw'n teimlo bod y cydbwysedd iawn yn dal i gael ei daro rhwng hynny a phwysigrwydd data agored i'r cyfleoedd economaidd y bydd hynny’n eu cynnig, ond hefyd i amddiffyn cyfrinachedd priodol?

I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to reply to the debate.

Diolch yn fawr, Lywydd. Diolch i'r ddau Aelod sydd wedi cymryd rhan am eu cwestiynau diddorol a pherthnasol iawn. Mae Dai Lloyd yn llygad ei le fod y Bil wedi bod yn ddadleuol ar sawl adeg yn ystod ei hynt. Mae'n rhannol o ganlyniad i adroddiad Tŷ'r Arglwyddi y cyfeiriodd ato y bydd cyrff yn y DU yn cael eu rhestru ar flaen y Bil nawr, o ganlyniad i ddiwygiadau hwyr yn Nhŷ'r Arglwyddi. Bydd cyrff yng Nghymru yn cael eu rhestru o ganlyniad i reoliadau y bydd yn rhaid i Weinidogion Cymru eu cyflwyno gerbron y Cynulliad Cenedlaethol a fydd yn ddarostyngedig i'r weithdrefn gadarnhaol fel y nododd Dr Lloyd.

Ceir cyfres o fesurau diogelu, rwy’n credu, yn y Bil hwn nawr sy’n caniatáu i ni fod yn eithaf hyderus o ran diystyru rhai o'r peryglon posibl a amlinellwyd gan Dai Lloyd. Rwy'n credu y bydd y gofyniad i gael codau ymarfer newydd, penodol sy'n bodoli ochr yn ochr â'r Bil, y bydd gan Weinidogion Cymru y gallu uniongyrchol i gael eu hymgynghori arnynt ac i wneud sylwadau arnynt, ac yn y blaen, yn rhoi cyfle i ni ymdrin â nifer o'r pwyntiau a wnaed ganddo, ac i wneud yn siŵr eu bod yn cael eu hadlewyrchu yn y mesurau diogelu angenrheidiol sydd eu hangen mewn cysylltiad â’r posibiliadau newydd ar gyfer rhannu data y mae’r Bil yn eu caniatáu. Mae'n bwysig iawn bod yn eglur bod y Bil yn caniatáu i ddata gael eu rhannu o dan amgylchiadau penodedig rhwng cyrff penodedig ac at ddibenion penodedig, a phan nad yw’r dibenion hynny’n berthnasol mwyach—os nad yw rhywun mewn tlodi tanwydd, er enghraifft, yn yr enghraifft a roddodd Dai Lloyd—yna ni fydd posibiliadau rhannu data’r Bil hwn yn berthnasol mwyach chwaith.

Rwy'n falch o gadarnhau eto ein bod ni wedi ystyried yn annibynnol y safbwynt a arddelir gan Lywodraeth y DU o ran cydymffurfiad hawliau dynol erthygl 8. Rydym ni’n credu bod y Bil yn cydymffurfio. Bydd yn rhaid i unrhyw reoliadau y byddwn ni’n eu cyflwyno o dan y weithdrefn gadarnhaol gael cadarnhad ar wahân gan Weinidogion Cymru eu bod yn cydymffurfio â’r Ddeddf Hawliau Dynol. Felly, bydd cyfleoedd pellach i'r Cynulliad hwn graffu ar y mater hwnnw, hefyd.

Gan droi at bwyntiau Mark Reckless, na, nid wyf yn tybio bod yr holl densiynau rhwng safbwyntiau datganoledig a safbwyntiau heb eu datganoli ar rannu data wedi eu datrys, hyd yn oed o ganlyniad i’r berthynas waith agos yr ydym ni wedi ei chael o ran y Bil hwn, ond yr hyn yr hyn yr ydym ni wedi ei sicrhau yw cyfresi newydd o hawliau ymgynghori yn y ddau gyfeiriad, sydd bellach yn rhan o’r Bil, sy'n golygu, os oes materion lle y mae angen ystyried tensiynau ymhellach, bydd gennym gyfrwng ar gyfer gwneud hynny.

Mae'r mater o ddyled yn un diddorol, ac rwy’n credu bod yr Aelod yn iawn i’w godi. Rwy’n credu bod dwy wahanol ffordd y gallai'r Bil fod yn berthnasol yn hynny o beth. Bydd pobl y bydd y Bil yn gallu eu helpu trwy allu cyfuno dyled, casglu dyledion ynghyd, a’i gwneud hi’n haws i fynd ar drywydd dyled pan fo’n ddyledus i amrywiaeth o wahanol gyrff sector cyhoeddus. Ceir gwaith yr wyf yn awyddus i’w wneud gyda llywodraeth leol yng Nghymru i ystyried y ffordd y mae’r rhan honno o'r sector cyhoeddus yn mynd ar drywydd y dyledion sy'n ddyledus iddynt. Ond gwyddom hefyd bod pobl nad ydynt mewn dyled oherwydd amgylchiadau cyfyng yn syml, lle ceir biliau dilys sy'n ddyledus i awdurdodau cyhoeddus, a lle ceir hawl ar ran y cyhoedd i wneud yn siŵr bod y biliau hynny yn cael eu talu, gan fod talu’r biliau hynny yn talu am y gwasanaethau yr ydym ni oll yn dibynnu arnynt, a bydd y Bil yn rhoi rhywfaint o allu ychwanegol i awdurdodau cyhoeddus wneud hynny’n effeithiol.

Rwy’n cytuno’n llwyr bod y data sydd ar gael at ddibenion ymchwil o ganlyniad i'r Bil, y dylid rhannu canlyniadau hynny gyda’r cyhoedd. Mae’r ffordd y mae'r gronfa ddata Cyswllt Diogel Gwybodaeth Ddienw yn Abertawe yn gweithredu, rwy’n credu, yn enghraifft ragorol iawn, yr ydym yn ei hyrwyddo mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, o ran y ffordd yr ydym ni’n gwneud yn siŵr bod y data sy'n cael eu cyfrannu gan ddinasyddion Cymru yn cael eu defnyddio at ddibenion pwysig, ac yn cael ei wneud mewn ffordd agored a hygyrch.

Yn olaf, i gytuno hefyd fod parc data’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yng Nghasnewydd yn datblygu clwstwr lle'r ydym yn denu pobl i Gymru, ac yn datblygu gweithlu ein hunain ar gyfer y dyfodol. Dywedodd arweinydd yn y maes, yr Athro Bean, yn ddiweddar fod Casnewydd yn dod i'r amlwg fel man pwysig i’r proffesiwn data ar draws y Deyrnas Unedig, ac mewn ffordd fach, bydd y pwerau a fydd yn dod i Gymru os caiff y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn ei gymeradwyo yn ein helpu i ddatblygu'r diwydiant newydd pwysig hwnnw i Gymru.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The next item on our agenda is the debate on municipal waste and recycling. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to move the motion—Carl Sargeant.

Diolchaf i'r Llywydd. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod Cymru ar y blaen o safbwynt ailgylchu a rheoli adnoddau. Cyhoeddwyd ddoe ein bod ni bellach yn ail yn Ewrop ac yn drydydd yn y byd. Mae hyn o ganlyniad i becyn cynhwysfawr o bolisïau a buddsoddiad gan Lywodraeth Cymru a chamau gweithredu llywodraeth leol a phobl ledled Cymru.

Mae polisi Cymru a Lloegr wedi ymwahanu ers datganoli yn 1999. Yn 1999, roedd Cymru yn ailgylchu 5 y cant o'n gwastraff. Roedd hyn tua’r un faint â Lloegr a'r Alban. Yn ystod hanner cyntaf 2016-17, roeddem yn ailgylchu 62 y cant o'n gwastraff. Roedd hyn yn well o lawer na Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Yn Lloegr, mae cyfraddau ailgylchu’n dirywio ac, y llynedd, roeddent o dan 44 y cant am y tro cyntaf ers 2011.

Heddiw, hoffwn osod yr agenda ar gyfer adeiladu ar y sefyllfa hon i fod y gorau yn y byd ac i sicrhau cymaint â phosibl o fuddion cysylltiedig o ran cyflogaeth, yr economi a’r amgylchedd. Mae Cymru ar y trywydd iawn i gyrraedd ein targed ailgylchu o 70 y cant yn 2024-25, yn ôl pob tebyg sawl blwyddyn o flaen yr amserlen.

Mae'r targed o 70 y cant, wrth gwrs, yn garreg filltir ar y daith at fod yn ddiwastraff erbyn 2050. Wrth baratoi ar gyfer strategaeth wastraff ddiwygiedig Cymru yn 2018, bydd y Gweinidog yn cyhoeddi ymgynghoriad cyn bo hir ar gyfeiriad ein taith o ran gwastraff ac ailgylchu. Bydd hyn yn cynnwys y posibilrwydd o ystyried targedau’r dyfodol, gan gynnwys gosod targed ailgylchu o 80 y cant i awdurdodau lleol.

Mae'r dadansoddiad o gyfansoddiad gwastraff a gyhoeddwyd ym mis Mehefin 2016 yn dangos bod bron i hanner y sbwriel y mae pobl yn ei roi yn eu biniau gwastraff gweddilliol yn ddefnydd sy’n hawdd ei ailgylchu. Mae hyn yn cynnwys gwastraff bwyd, papur, cerdyn, gwydr a metelau. Lywydd, mae cael cymaint o ddefnydd ailgylchadwy â phosibl allan o'n biniau sbwriel a'u rhoi mewn biniau ailgylchu yn un o amcanion allweddol y Llywodraeth hon. Pe byddai pawb yn rhoi pob defnydd ailgylchadwy yn y bin ailgylchu yn lle’r bin sbwriel, byddai'n gwella cyfradd ailgylchu i bron i 80 y cant. Byddai hefyd yn arbed arian i awdurdodau lleol drwy osgoi cost gwaredu, a gellir gwerthu o leiaf rhai o'r defnyddiau a gesglir i ennill incwm.

Yn 2015-16, roedd cyfanswm y gwariant ar wasanaethau gwastraff gan awdurdodau lleol ar ei lefel isaf ers 2009-10 ac, yn ystod yr un cyfnod, cynyddodd ailgylchu o 41 cant i 60 y cant. Gall mwy o ailgylchu gyfrannu at leihau costau darparu gwasanaethau, cyn belled â bod y gwasanaethau cywir yn cael eu cyflwyno.

Rydym yn parhau i gefnogi awdurdodau lleol i gyflwyno’r mathau cywir o wasanaethau drwy'r rhaglen newid cydweithredol. Mae cymorth technegol a chyllid cyfalaf ar gael i awdurdodau lleol i'w helpu i gynllunio a gwneud newidiadau lle bo eu hangen. Mae hyn yn enghraifft o fantais ymagwedd Llywodraeth Cymru at ailgylchu. Drwy ymdrechion ein hawdurdodau lleol a thrigolion ledled y wlad, rydym yn lleihau'r costau, yn gwella’r effeithiau amgylcheddol, ac yn cynyddu gweithgarwch economaidd a nifer y swyddi.

I helpu i gyflawni ein huchelgais yn y maes hwn, rydym yn ystyried ystod o ddewisiadau eraill—gwella ymwybyddiaeth o’r hyn y gellir ac na ellir ei ailgylchu, gweithio gyda phobl nad ydynt yn ailgylchu ar hyn o bryd i newid eu hymddygiad, dull mwy radical fel cynlluniau dychwelyd blaendal a chostau ychwanegol neu atal defnyddio cynwysyddion bwyd a diod untro, a deddfu i alluogi awdurdodau lleol i annog preswylwyr i roi mwy o'u defnyddiau ailgylchadwy yn y bin ailgylchu ac nid yn y bin sbwriel. Mae awdurdodau lleol wedi gofyn inni ystyried cyflwyno’r pwerau hyn.

Yn ogystal â mwy o ailgylchu, mae angen inni ganolbwyntio ar atal gwastraff, Lywydd. Mae gwastraff bwyd ar gyfer pob person tua 9 y cant yn is yng Nghymru o'i gymharu â chyfartaledd y DU. Rhwng 2009 a 2015, bu 12 y cant o ostyngiad yng nghyfanswm y gwastraff bwyd o gartrefi yng Nghymru.

Hoffwn adeiladu ar y perfformiad hwn a mynd ymhellach. Mae'r Gweinidog wedi gofyn i'w swyddogion ystyried sut y gallwn wneud mwy i atal gwastraffu bwyd ledled Cymru yn y cartref, ym maes prosesu bwyd ac ar draws y gadwyn gyflenwi gyfan. Mae rhai rhanddeiliaid wedi galw am wahardd rhai cynwysyddion bwyd neu ddiod, defnyddio ardollau, neu gyflwyno systemau dychwelyd blaendal am gynwysyddion diodydd. Mae’r Gweinidog yn bwriadu rhoi ystyriaeth ddyledus i'r materion hyn yn yr adolygiad a’r diweddariad am y strategaeth wastraff, 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff'.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Mi wnaf.

Dim ond ar y pwynt yna—ac rwy'n falch iawn o glywed bod y Llywodraeth yn mynd i ystyried cynllun dychwelyd blaendal—a wnaiff ef ystyried, ac a wnaiff y Gweinidog ystyried, pan fydd hi’n dychwelyd, y ffaith bod cwmnïau mawr fel Coca-Cola bellach wedi gostwng eu gwrthwynebiad i gynllun fel hwn?

Rwy'n gwybod y bydd yr Aelod yn ymwybodol o’r cyfrifoldeb gweinidogol ac mae ganddi ddiddordeb mawr yn y cynlluniau hyn ac mae hi’n ceisio cyngor pellach gan ei swyddogion.

Mae’r Gweinidog wedi gofyn am astudiaeth ar y potensial i ddeddfwriaeth newydd ymestyn cyfrifoldeb cynhyrchwyr yng Nghymru a gwneud cynhyrchwyr cynhyrchion a defnyddiau pecynnu yn fwy cyfrifol am gostau rheoli gwastraff ar ddiwedd eu hoes, gan gynnwys sbwriel. Dim ond rhan o'r stori yw cyfraddau ailgylchu uchel ac mae'r Gweinidog wedi siarad droeon am yr angen am economi fwy crwn i Gymru i wireddu manteision bod yn gymdeithas sy’n ailgylchu llawer. Mae bellach yn bryd inni gymryd camau i gyflymu'r broses honno.

Mae rhai defnyddiau mewn sbwriel cartref nad oes gan y farchnad atebion iddynt eto. Rydym eisoes wedi cael rhaglenni llwyddiannus i sicrhau gwasanaethau trin gwastraff newydd, fel treulio anaerobig ac ynni o wastraff, ond hefyd mae arnom angen dewisiadau newydd ar gyfer casglu a thrin ystod ehangach o gynhyrchion fel plastigion, cynhyrchion hylendid amsugnol, fel clytiau tafladwy, a hefyd mae angen cyfleusterau ar gyfer eitemau anodd eu hailgylchu, fel carpedi, matresi a thecstilau. Unwaith eto, mae'r Gweinidog wedi gofyn i'w swyddogion weithio gydag awdurdodau lleol i edrych ar sut y gellir cyflawni hyn. Maent hefyd yn edrych ar y cyfle i ddatblygu seilwaith ychwanegol er mwyn manteisio ar newidiadau i becynnu a chyfansoddiad gwastraff.

Mae llawer o bobl yng Nghymru yn siopa ar-lein ac yn cael eitemau wedi'u dosbarthu i'w cartrefi mewn defnydd pecynnu cardbord. Cydffederasiwn y Diwydiannau Papur yw'r corff masnach mwyaf sy'n cynrychioli cwmnïau gweithgynhyrchu papur a cherdyn rhychiog yn y DU. Maent yn dweud mai’r DU yw’r mewnforiwr net papur a cherdyn mwyaf yn y byd. Un o'r rhesymau yw’r diffyg gallu i ailgylchu papur a chardfwrdd yn y DU. Mae’r cyfle, Lywydd, yn bodoli i greu mwy o allu i weithgynhyrchu papur i ailgylchu’r papur a’r cardfwrdd hwn i wneud cynhyrchion newydd a chreu swyddi y mae wir eu hangen mewn cymunedau o ganlyniad i’r prosiectau hyn. Mae gwneud yn siŵr bod y cyfleoedd hyn yn dod i Gymru yn flaenoriaeth. Mae’r Gweinidog yn bwriadu cyhoeddi, yn y dyfodol, y mesurau y bydd yn eu cymryd wrth weithio gyda chydweithwyr yn y Cabinet i sicrhau seilwaith ychwanegol inni yma yng Nghymru. Yn erbyn y cefndir hwn, rwy’n falch iawn o gynnig y cynnig hwn heddiw.

I have selected the five amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Gareth Bennett to move amendments 1 and 4, tabled in the name of David J. Rowlands—Gareth Bennett.

Diolch—diolch, Lywydd. Rwy’n cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw David Rowlands. Nid ydym yn cefnogi’r Llywodraeth heddiw oherwydd bod gennym amheuon difrifol ynglŷn â ble maent yn mynd â'u polisïau ailgylchu a beth fydd yr effaith ar ddeiliaid tai.

Rydym o blaid gwelliant 5 Plaid, ond byddwn yn ymatal ar welliant 2 Plaid, sy’n ymwneud â'r cynllun dychwelyd blaendal. Mae’n ymddangos bod hwn yn syniad da mewn egwyddor, ond rydym yn credu bod angen ei ddatblygu ymhellach, ac y byddai angen ymdrin â rhai meysydd penodol. Er enghraifft, sut y byddai'n gweithredu yn yr ardaloedd ar y ffin, hynny yw, y ffin rhwng Cymru a Lloegr? Hefyd, byddai'r cynlluniau dychwelyd blaendal yn rhoi baich sylweddol, o bosibl, ar adwerthwyr, yn enwedig siopau cyfleustra bach. Yn wir, mae'r Gymdeithas Siopau Cyfleustra yn pryderu am amryw o faterion, gan gynnwys lle i storio cynwysyddion wedi’u dychwelyd, oediadau yn y siop a chostau staff wrth drin dychweliadau, cost sefydlu'r cynllun yn y lle cyntaf, a chost cludo cynwysyddion a ddychwelwyd i safleoedd trin gwastraff.

Felly, mae gennym ddiddordeb mewn cynllun dychwelyd blaendal, ond hoffem i’r pwyntiau hynny gael sylw os yw'r Llywodraeth yn mynd i fwrw ymlaen ag ef, neu efallai y cawn fwy o fanylion am y pwyntiau hynny gan Plaid. Byddwn yn cefnogi gwelliant 3 y Ceidwadwyr Cymreig.

I ddychwelyd at ein safbwynt ein hunain, mae perfformiad y Llywodraeth o ran cyrraedd targedau ailgylchu, ynddo'i hun, yn dda iawn, ond rydym yn poeni am y cysylltiad ymddangosiadol rhwng gwthio at fod yn ddiwastraff drwy leihau casgliadau gwastraff a chynnydd mewn achosion o dipio anghyfreithlon. I sôn am achosion diweddar o hynny, yng Nghonwy, mae casgliadau gwastraff bob pedair wythnos yn cael eu treialu mewn rhan o'r fwrdeistref sirol ar hyn o bryd; mae gweddill y fwrdeistref yn cael casgliadau bob tair wythnos. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf o ddigwyddiadau a gofnodwyd, mae tipio anghyfreithlon wedi cynyddu 10 y cant. Yn awdurdod Gwynedd, rydym wedi gwneud casgliadau bob tair wythnos mewn rhan o'r fwrdeistref ers 2014, ac, yn yr un cyfnod, o 2014-16, roedd adroddiadau am achosion o dipio anghyfreithlon 22 y cant yn uwch.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Wrth gwrs.

Rwy’n cydnabod y pwyntiau a wnewch. Onid dadl yw honno, fodd bynnag, dros well gorfodaeth, a dros weithio gyda theuluoedd i'w helpu i newid eu hymddygiad, yn hytrach na dim ond dweud y dylem roi'r gorau i'r ymgyrch am fwy o ailgylchu?

Ydy, mae'n ddigon posibl bod yna achos o blaid rhoi gwell cyngor i ddeiliaid tai, ac os bydd rhyw fath o raglen ystyrlon i wneud hynny, ni fyddem yn lladd ar y polisi hwnnw. Ond dim ond nodi yr wyf y gall bwriadau da weithiau arwain at ganlyniadau gwaeth, felly mae’n rhaid inni fod yn ymwybodol iawn o broblem tipio anghyfreithlon, ond rwy’n gwerthfawrogi'r pwynt yr ydych yn ei wneud.

A wnaiff yr Aelod ildio?

Gwnaf.

Gwrandewais yn astud iawn ar eich cyfraniad yn y fan yna o ran y mater eich bod yn gwneud cyswllt rhwng tipio anghyfreithlon a newidiadau i gasglu. Nid oes gan y Llywodraeth unrhyw ddata a fyddai'n cefnogi hynny. A oes gennych chi ddata sy'n cefnogi hynny?

Oes, mae—. Byddai'n rhaid imi edrych ar hynny, ond pan gefais—. [Torri ar draws.] Diolch, Joyce. I barhau, pan gefais y sgwrs hon â’r Gweinidog sy'n gyfrifol, Lesley Griffiths, roeddem yn anghytuno ar y pwynt hwn ynghylch data. Felly, rwy’n ymddiheuro; mi edrychaf ar hyn. Mae data yn cael eu rhoi imi; nid wyf wir wedi—. Ni allaf yn bersonol wirio o ble y daeth ar hyn o bryd.

Iawn. Felly, mae gennym broblemau â thipio anghyfreithlon mewn rhai ardaloedd. Iawn, rydym wedi gwneud hynny. O edrych ar Gaerdydd, rydym wedi gweld straeon bron bob wythnos yn y 'South Wales Echo' am dystiolaeth sydd, mae’n rhaid cyfaddef, yn anecdotaidd, ond mae deiliaid tai lleol pryderus wedi darparu digon o luniau yn y blynyddoedd diwethaf sy’n pwyntio at eu cred bod tipio anghyfreithlon wedi cynyddu’n gyflym yn y ddwy flynedd ddiwethaf. Yn ddiweddar, cafodd llwyni eu clirio ar dir o amgylch y brif reilffordd gan ddatgelu’r swm enfawr o wastraff a gafodd ei adael yn anghyfreithlon ar y tir hwn dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, ac ni ddaeth hynny i'r amlwg nes i’r llwyni gael eu torri'n ôl, ac mae'n olygfa eithaf dramatig. Yn amlwg, nid yw'r polisi 'diwastraff' hwn, fel y’i gelwir, yn arwain at fod yn ddiwastraff o gwbl, ac, yn wir, mae'n ymddangos ei fod mewn gwirionedd yn cynyddu faint o wastraff sy'n cael ei dipio'n anghyfreithlon yng Nghymru. Yng Nghaerdydd, mae polisi Llywodraeth Cymru, a dweud y gwir, wedi cael ei danseilio gan benderfyniad y cyngor Llafur i gau dau o bedwar depo ailgylchu’r ddinas, sy'n edrych fel ffordd ryfedd o geisio cyflawni dyfodol diwastraff. Felly, tybed pa sylwadau a fydd gan y Gweinidog ynghylch y penderfyniad hwnnw.

Dros y flwyddyn neu ddwy ddiwethaf, mae cyngor Caerdydd wedi tueddu i guddio y tu ôl i'r angen i gydymffurfio â thargedau ailgylchu gwastraff yr UE pan ofynnwyd iddynt pam mae polisïau casglu gwastraff yn newid. Maen nhw bob amser yn dweud hyn: mae Bob Derbyshire, sy’n gyfrifol am hynny ar lefel y cabinet, wedi dweud bob amser bod angen iddynt gydymffurfio â thargedau ailgylchu gwastraff yr UE, ond a ninnau nawr yn gadael yr UE, gallwn ni ein hunain, fel—. [Torri ar draws.] A, iawn, efallai y gallwch daflu goleuni ar hynny, ond mae ef yn dal i hawlio bod angen cydymffurfio â thargedau’r UE. Erbyn hyn mae gennym ein targed ein hunain o ddim gwastraff, felly nid targed yr UE ydyw. Felly, mae angen inni ystyried cost glynu’n slafaidd at dargedau anhyblyg iawn. Credaf fod angen inni edrych yn ofalus iawn ar ein polisi dim gwastraff ein hunain yn awr, ac efallai y gwnaiff y ddadl heddiw ein helpu i wneud hynny. Diolch.

I call on Simon Thomas to move amendments 2 and 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Llywydd, and I move the amendments. Even in discussing rubbish, I think we need facts. Generally speaking, Plaid Cymru supports the Government’s efforts to move towards zero waste. Indeed, our policy seeks to speed up that process, because we believe that we can achieve that by 2030 in Wales, and, in so doing, create jobs within the local economy and generate wealth from waste too, because there is always some value to waste.

Some councils in Wales are setting the pace. It’s true to say that Ceredigion is ahead, having reached over 68 per cent of recycling now, almost 10 years ahead of the target of 70 per cent that the Government has for 2025. We can therefore praise councils when they do make progress and say that they are providing a template for other authorities. We can also regret that some councils are not only failing to achieve the targets set by Government, but are taking retrograde steps. Blaenau Gwent, for example, is now recycling 5 per cent less of its waste than was the case four or five years ago, and that is disappointing.

Having said that, it is not Plaid Cymru’s policy that we should have the same collection methods across Wales. The nature of those various areas—and rurality in particular—can mean that we must provide some freedom for local authorities to work together to come up with solutions that are relevant to them but are within the envelope of achieving a zero-waste Wales.

But there is a gap—even given the fact that Wales is performing so well in recycling—in terms of the waste that is going to landfill and non-recyclable waste. That includes waste such polystyrene packaging and styrofoam—something that is banned in some nations now and something that we should consider banning in Wales in earnest. If we don’t have the powers under the new Wales Act, then we should work with other nations within the British Isles and our European partners to ban this kind of packaging.

Plaid Cymru is also strongly of the opinion that there should be a deposit-return scheme for plastic, glass and cans, and we see this in general across Europe, and I see more and more small shops in nations that do espouse these methods than we see in Wales. I therefore don’t believe that this is any sort of barrier to the local economy, but rather will add to the local economy. We can ensure that that is a benefit to shops and customers, as is already the case in Germany, among other nations.

The main problem we have is plastic. Plastic is a kind of fuel; it is oil based. With plastic there is also the issue of microbeads, which is still a problem in our environment. Although we are to ban them from cosmetics over the next year, the impact on our fisheries and our beaches, particularly, is very detrimental. We want to see more done to tackle these kinds of plastics, and to cease using oil-based materials in creating unnecessary packaging, but to use the resource of oil for its main purposes while we have it—for energy and for chemicals that can benefit the economy more widely.

I do think it’s possible, if we were to put in place a deposit-return scheme and a ban on some plastics that can’t be recycled such as polystyrene, and a proposal to ensure that any street food sold should be placed in biodegradable packaging—we could assist the Welsh Government in achieving a zero-waste economy by 2050. Plaid Cymru and the Plaid Cymru amendments are seeking to assist the Government in achieving that.

It’s good to see the Minister back in place in leading on this work, as he did in the previous Government, and this is also an opportunity to wish Lesley Griffiths well and wish her a speedy recovery.

I call on Darren Millar to move amendment 3, tabled in the name of Paul Davies.

Diolch, Lywydd. A gaf i gynnig gwelliant 3 yn enw Paul Davies sy’n galw am gyflawni canlyniadau datblygu cynaliadwy drwy economi fwy cylchol yma yng Nghymru? A, chyn imi fynd i mewn i fy araith, a gaf i hefyd adleisio sylwadau Simon Thomas yn dymuno gwellhad buan i Lesley Griffiths?

Rwy’n credu ei bod yn bwysig ein bod yn parhau i hyrwyddo’r agenda lleihau, ailddefnyddio ac ailgylchu, a dyna pam yr ydym wedi bod yn gwbl gefnogol i'r uchelgais yn 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff', sydd wedi cael ei amlinellu gan Lywodraeth Cymru. Yn wir, roeddem yn falch iawn o glywed y cyhoeddiad a wnaethpwyd yn ddiweddar ynghylch y £6.5 miliwn, sydd wedi ei ddarparu i fusnesau er mwyn helpu i hybu'r economi gylchol yng Nghymru, oherwydd ein bod yn gwybod, pe byddem yn datblygu economi wirioneddol gylchol yma yng Nghymru, y gallai arbed tua £2 biliwn y flwyddyn inni, sy’n arian yn ôl i economi Cymru y gellir ei wario mewn meysydd mwy cynhyrchiol, fel y gallwn, yn hytrach na llosgi gwastraff neu roi gwastraff mewn safleoedd tirlenwi yn ddiangen, ddefnyddio’r gwastraff hwnnw mewn ffordd fwy cyfrifol sydd hefyd yn ychwanegu gwerth at ein heconomi.

Rydym o blaid ymchwilio pellach i gynlluniau blaendal ar gyfer gwydr, caniau ac, yn wir, ar gyfer plastigion. Ac rydym yn croesawu’r newid agwedd tuag at gynlluniau blaendal gan rai cwmnïau mawr yn yr wythnosau diwethaf. Ond rwyf yn meddwl tybed a ellir gwneud mwy, yn enwedig o ran cynlluniau ardollau weithiau. Rydym yn gwybod am yr effaith enfawr a gafodd y cynllun ardollau ar fagiau plastig ar ymddygiad defnyddwyr. Cafodd cynllun tebyg ei gynnig, wrth gwrs, gennyf fi ar gyfer ardoll gwm cnoi, oherwydd mae sbwriel gwm cnoi yn felltith yn fy mywyd i, ac efallai yr hoffai’r Gweinidog wneud sylwadau am ymdrin â'r broblem honno.

Ond o ran y sefyllfa o gwmpas Cymru, er ei fod yn wir yn newyddion gwych mai ni yw’r ail wlad yn Ewrop o ran y tabl cynghrair ailgylchu, a’n bod yn drydydd yn y byd, ac er ei bod yn wych bod llawer o awdurdodau lleol wedi gwneud cynnydd rhagorol, gan gynnwys Conwy a Sir Ddinbych yn yr ardaloedd yr wyf i’n eu cynrychioli, rwy'n credu bod mwy o waith i'w wneud o ran rhesymoli'r gwahanol systemau ailgylchu sydd gennym yma yng Nghymru. Mae'n gwbl amhriodol bod gennym 22 o awdurdodau lleol a phob un yn gweithredu systemau gwahanol. Gellid gwireddu arbedion effeithlonrwydd enfawr i drethdalwyr pe byddai rhai o'r awdurdodau lleol hynny'n cydweithio er mwyn trefnu eu gwasanaethau casglu gwastraff. Nid yw’n iawn o gwbl bod gennym y fath amrywiad, er bod angen, wrth gwrs, trefniadau gwahanol mewn ardaloedd gwledig iawn neu ardaloedd lled-wledig o'u cymharu ag ardaloedd trefol, fel y cyfeiriodd Simon Thomas ato’n ddigon teg.

A wnewch chi ildio?

Wrth gwrs.

Rwy’n deall y pwynt y mae’n ei wneud, ac rwy’n derbyn rhywfaint o’i sail, ond ochr arall y ddadl, wrth gwrs, yw sicrhau bod rhai o'r cynhyrchwyr bwyd a’r archfarchnadoedd hefyd yn rhesymoli sut y maent yn cynhyrchu eu bwyd a’u cynhyrchion inni.

Rwy’n cytuno’n llwyr, a dyna pam yr wyf yn meddwl bod angen i Lywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU ac yn wir pob deddfwrfa ledled y DU i weithio gyda'i gilydd er mwyn sicrhau rhywfaint o newid agwedd gan wneuthurwyr ac archfarchnadoedd a manwerthwyr eraill. Un peth y gwnaf ei ddweud, fodd bynnag, yw ei bod yn bwysig iawn mynd â’r cyhoedd gyda chi ar y daith hon. Rydym wedi bod yn llwyddiannus fel cenedl wrth wneud hynny hyd yma, ond os ydych yn lleihau gwasanaethau casglu gwastraff i bob pedair wythnos, sef y sefyllfa yng Nghonwy ar hyn o bryd, rydych chi wir yn dechrau colli ewyllys da pobl, a dyna’n union beth sy'n digwydd yng Nghonwy ar hyn o bryd. Mae gennym 10,000 o gartrefi yno sydd ar gynllun casglu sbwriel cyffredinol bob pedair wythnos. Bu cynnydd yn yr adroddiadau o dipio anghyfreithlon. Mae mwy o gnofilod wedi eu gweld. Nid dim ond mater o helpu i addysgu pobl am sut i waredu gwastraff yn fwy synhwyrol yw hwn; mae risgiau i iechyd y cyhoedd yn gysylltiedig â’r peth hefyd. Ni all fod yn iawn bod gwastraff anifeiliaid anwes yn eistedd ym miniau pobl am bedair wythnos ar y tro, oherwydd gall hynny achosi peryglon iechyd y cyhoedd i weithwyr y cyngor sydd wedyn yn mynd i gasglu'r gwastraff hwnnw. Ni all fod yn iawn ychwaith o safbwynt cydraddoldeb bod gennym bobl hŷn, weithiau â chyflyrau clinigol, â chynwysyddion y tu allan i'w drysau ffrynt sy'n nodi eu bod yn agored i niwed. Oherwydd dyna yw'r sefyllfa yn fy etholaeth i ar hyn o bryd, ac mae pobl yn anhapus iawn am y drefn newydd.

Felly byddwn yn eich annog, Weinidog, i ystyried yr hyn y gallech ei wneud fel Llywodraeth Cymru i hybu gallu awdurdodau lleol i weithio gyda'u trigolion yn hytrach nag yn erbyn ewyllys da eu trigolion wrth fwrw ymlaen â’r agenda hon. Rydym wedi galw am beidio â chasglu gwastraff gweddilliol yn amlach na bob pythefnos. Rwy’n meddwl y byddai hynny'n gam da ymlaen; byddai'n sicrhau trigolion, wrth iddynt barhau i fynd ar y daith hon a gwneud pob ymdrech i ailgylchu, nad ydynt yn mynd i gael eu hanghofio o ran eu gwasanaethau cyhoeddus.

Dim ond un pwynt olaf, os caf, sef: mae angen i awdurdodau lleol wella hefyd. Nid wyf yn credu ei bod yn iawn ein bod yn dal i weld biniau sbwriel sy'n cymryd dim ond un math o wastraff heb allu ei wahanu yn y ffordd y gallwch mewn rhai ardaloedd awdurdodau lleol. Mae Caerdydd yn gwneud gwaith da yn hyn o beth. Yn aml iawn, mae gan finiau dri thwll: un ar gyfer papur, un ar gyfer cynhyrchion plastig ac un ar gyfer sbwriel cyffredinol arall. Ond mewn lleoedd fel Conwy, er eu bod yn disgwyl i’r cyhoedd ailgylchu mewn ffordd benodol, nid yw’r mathau hynny o finiau ar gael yn eang ar draws y sir. Felly, mae angen i awdurdodau lleol edrych arnynt eu hunain hefyd.

Os oes un maes polisi cyhoeddus sydd wedi gwella dros y 20 mlynedd diwethaf, ailgylchu yw hwnnw. Diolch i'r targedau uchelgeisiol a osodwyd gan Lywodraeth Lafur Cymru a'r camau a gymerwyd gan awdurdodau lleol o bob lliw gwleidyddol, ac yn bwysicaf oll gan ddeiliaid tai, mae Cymru yn arwain y ffordd ym maes ailgylchu yn ogystal ag ym maes atal ac ailddefnyddio gwastraff. Er mai’r bobl fwyaf amgylcheddol ymwybodol oedd yn arfer ailgylchu—a bydd rhai pobl yn cofio adeg pan, mewn rhai awdurdodau, roedd pobl yn gorfod talu am y fraint o ailgylchu drwy orfod prynu bagiau arbennig ar gyfer ailgylchu—nawr mae’r mwyafrif o bobl Cymru yn ailgylchu. Yr her yw sicrhau bod holl bobl Cymru yn ailgylchu popeth y gallant bob amser, ac mae honno'n her fawr. Rydym nawr ar y trywydd iawn i fod y genedl sy’n ailgylchu fwyaf yn Ewrop, ac mae’n rhaid inni osod y nod o weld Cymru ddiwastraff. Mae cyfraddau ailgylchu yng Nghymru eisoes wedi cynyddu mwy nag yn unrhyw le arall yn y DU yn y degawd diwethaf, ac mae Cymru bellach yn arwain y DU o ran ailgylchu gwastraff trefol. Mae ffigurau Eurostat ar gyfer cyfraddau ailgylchu gwastraff trefol yn Ewrop yn dangos bod y DU yn ei chyfanrwydd yn safle 10 ar 43.5 y cant. Fodd bynnag, yn y 12 mis hyd at fis Medi 2016, cofnododd Cymru gyfradd ailgylchu o 62 y cant, sydd nid yn unig ar y blaen i’r targed 58 y cant a osododd Llywodraeth Cymru ar gyfer 2016-17, ond hefyd yn dangos bod Cymru yn perfformio dros 18 y cant yn well na’r DU gyfan. Rwy'n credu bod yn rhaid inni ddweud da iawn wrth awdurdodau lleol am hyn. Yn llawer rhy aml mae pobl yn feirniadol iawn o awdurdodau lleol a chynghorau lleol, ond nhw sydd ar y rheng flaen ac yn gwneud yn siŵr bod hyn yn cael ei gyflawni. Gall Gweinidogion osod polisïau, ond oni bai bod awdurdodau lleol Cymru yn mynd allan yna ac yn sicrhau bod yr hyn yr ydym yn gofyn amdano yn digwydd, ni wnawn gyrraedd lle mae angen inni fod. Rwyf wir yn meddwl bod angen inni ddangos ein gwerthfawrogiad i awdurdodau lleol o bob lliw gwleidyddol am yr hyn y maent wedi ei wneud.

Mae'r dreth tirlenwi wedi achosi i awdurdodau lleol droi at ailgylchu. Mae nawr yn llawer mwy costus i roi sbwriel mewn twll yn y ddaear nag i ailgylchu defnyddiau. Hefyd, mae mwy o ymwybyddiaeth amgylcheddol gan unigolion—ac eto, clod i'r ysgolion am hyrwyddo ailgylchu—wedi golygu bod mwy o bobl yn fodlon ailgylchu. Mae ysgolion wedi gwthio materion amgylcheddol ers llawer iawn o flynyddoedd, ac erbyn hyn mae'r bobl a oedd yn cael eu gwthio ar ailgylchu yn yr ysgolion 20 mlynedd yn ôl yn byw yn eu cartrefi eu hunain ac maent yn gwneud yn siŵr eu bod yn ailgylchu. Rwy’n credu bod rhai o'r pethau y mae ysgolion yn ei wneud fel hyn, er nad yw’n cael ei archwilio—nid ydynt yn cael dim marciau gan Estyn, ac nid ydynt yn cael dim marciau gan PISA—wir yn gwneud Cymru yn lle gwell.

Un o'r problemau sy’n atal ailgylchu rhag cynyddu ymhellach yw diffyg eglurder, yn enwedig gyda phlastig. Beth y ceir ac na cheir ei ailgylchu? UPVC: a geir ei ailgylchu? Beth am Tetra Paks? Beth am gwpanau wedi’u gorchuddio â phlastig? A yw defnydd lapio plastig o gwmpas cylchgronau, yr ydym i gyd yn cael llawer ohono, yn ailgylchadwy? A hefyd, ar ôl gwylio 'The One Show' neithiwr, fe wnes i ddarganfod nad oes modd ailgylchu’r defnydd pecynnu plastig du ar gyfer y microdon. Roedd hynny’n sioc i mi, ac rwy’n fy ystyried fy hun yn wybodus am hyn. Roeddwn bob amser wedi cymryd yn ganiataol bod modd ailgylchu unrhyw beth a oedd yn blastig caled. Yr hyn sydd ei angen arnom yw’r gallu i ailgylchu pob plastig. Yn rhy aml, mae aelodau o'r cyhoedd yn cael eu drysu ynghylch pa un a ellir ailgylchu rhywbeth ai peidio, a'r hyn y maen nhw’n ei wneud yw gwneud y dewis hawdd a’i anfon i safle tirlenwi. Yr hyn y mae'n rhaid i ni ei wneud yw gwneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd. Yn ddiweddar, mae Ailgylchu dros Gymru, ymgyrch a gyllidir drwy grantiau Llywodraeth Cymru, wedi lansio ymgyrch sy'n perswadio pobl yng Nghymru i gynyddu cyfradd ailgylchu bwyd gan 50 y cant. Mae Cymru eisoes yn ailgylchu hanner ei gwastraff bwyd ac yn arwain y DU, ond mae mwy i'w wneud. Unwaith eto, mae angen eglurder. Pan gyflwynwyd ailgylchu bwyd yn Abertawe, nid oedd modd ailgylchu esgyrn a charcasau cyw iâr fel bwyd, ond erbyn hyn mae hynny’n bosibl. A yw pawb hyd yn oed yn gwybod am y newid? Hefyd, fel yn Abertawe, mae angen casglu gwastraff bwyd yn wythnosol. Nid yw pobl eisiau gadael gwastraff bwyd allan am yn hwy na hynny, neu bydd rhai pobl na fyddant yn ei ailgylchu, dim ond cael gwared arno.

Er fy mod o blaid cynllun dychwelyd blaendal am boteli plastig a gwydr a chaniau, ac y byddaf yn cefnogi'r gwelliant—rwy’n cofio’r poteli Corona â blaendal 5c arnynt, a aeth wedyn i fyny i flaendal 10c arnynt, ac rwyf wedi treulio llawer o amser hapus i lawr ar lan y môr yn casglu poteli o'r fath ac yn eu dychwelyd—nid wyf yn gweld sut y gall weithio heblaw ar sail Cymru a Lloegr gyda’i gilydd, neu efallai y bydd gennych dwristiaeth gwastraff yn mynd y ffordd anghywir. Fel arall, caiff caniau a photeli a brynwyd yn Lloegr heb flaendal, yn enwedig ar y ffin, eu dychwelyd yng Nghymru. Ond rwy'n meddwl ei fod wir yn rhywbeth sy'n bwysig iawn. Mae pobl yn dweud na wnaiff weithio. Fe wnaeth weithio am flynyddoedd lawer. I’r bobl hynny sy'n cofio poteli Corona, roedd arian arnynt bob amser, roedd pobl bob amser yn mynd â nhw’n ôl, ac os nad oeddent, nid oedd prinder o blant yn eu casglu i fynd â nhw’n ôl i gael yr arian. Felly, rwy’n credu bod hynny’n rhywbeth da iawn, ac mae angen inni fwrw ati. Mae angen iddo fod ar sail Cymru a Lloegr, er mwyn peidio â chael dryswch ynghylch y ffin.

Yn olaf, hoffwn ganmol Abertawe am ei hailgylchu. Mae defnyddiau i'w hailgylchu yn cael eu casglu ar wahân. Os yw pobl yn mynd â bagiau du o sbwriel cymysg yn barod ar gyfer safleoedd tirlenwi, mae eu bagiau’n cael eu hagor ac mae’r eitemau y gellir eu hailgylchu yn cael eu dangos iddynt. Am 11 mis cyntaf 2016-17, mae ffigurau ailgylchu heb eu cadarnhau o bron i 64 y cant yn Abertawe. O ran menter canolfannau ailgylchu gwastraff y cartref, mae nifer y tunelli o wastraff gweddilliol misol wedi gostwng o tua 1,000 tunnell y mis i lai na 200 tunnell y mis. Felly mae cynnydd yn cael ei wneud—da iawn awdurdodau lleol.

Hoffwn, yn gyntaf oll, ddatgan buddiant fel cynghorydd sir Powys. Byddwn yn cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n meddwl bod gan Lywodraeth Cymru hanes da i'w adrodd o ran ei chyfradd ailgylchu—nid dim ond, wrth gwrs, yr orau yn y DU, ond un o'r targedau ailgylchu gorau ledled y byd. Rwy'n credu bod hynny i'w ganmol yn fawr. Yn ogystal â hynny, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei sylwadau agoriadol ei fod am adeiladu ar y perfformiad hwnnw, a hoffwn weld hynny'n digwydd hefyd. Ond yr hyn yr oeddwn eisiau ei wneud heddiw, yn adeiladol, rwy’n gobeithio, oedd cyflwyno rhai enghreifftiau yn y Gymru wledig lle rwy’n credu bod yna rwystr rhag i hynny ddigwydd mewn gwirionedd, ac rwy’n gobeithio y gallaf wneud hynny mewn ffordd gynhyrchiol heddiw.

Ond rwy'n meddwl ei bod yn iawn i’ch gwneud yn ymwybodol bod awdurdodau gwledig, rwy’n credu, yn arbennig, yn wynebu her wirioneddol o ran ailgylchu. Hoffwn ddod â rhai enghreifftiau o fy etholaeth fy hun, ond nodi eu bod yn digwydd ledled Cymru mewn ardaloedd gwledig. Er enghraifft, rwy’n edrych ar Fachynlleth yn fy etholaeth i—mae'r awdurdod lleol wedi cau’r ganolfan ailgylchu yno y llynedd, ac nawr mae’n rhaid i’r trigolion yno deithio ar daith gron o 60 milltir i gael gwared ar eu gwastraff ailgylchu.

Cynhaliais gymhorthfa, a dweud y gwir, ychydig cyn y Nadolig, a daeth un etholwr i fy nghymhorthfa â thwb mawr o olew a’m helpu i’w roi yng nghist fy nghar—gofynnodd imi ble yr oeddwn yn mynd nesaf. Dywedais 'Y Drenewydd', a dywedodd, 'Allwch chi fynd â hwn i'r ganolfan ailgylchu?' Roedd ganddo feic modur ac ni allai wneud hynny, ac, wrth gwrs, dyna’r unig reswm pam yr oedd eisiau fy ngweld, ac roedd yn gwneud pwynt pwysig iawn a dderbyniais, wrth i’r olew hwnnw slochian o gwmpas cefn fy nghar yr holl ffordd yn ôl i'r Drenewydd.

Y mater arall hefyd yw, ar hyn o bryd, bod gan y ddwy dref fwyaf yn fy etholaeth i, y Drenewydd a'r Trallwng, ganolfan ailgylchu sydd ar agor saith diwrnod yr wythnos—poblogaidd iawn ymhlith y cyhoedd, prysur iawn. Rwy’n eu defnyddio fy hun. Yn un o’r canolfannau ailgylchu—yr un yr wyf i’n ei defnyddio—yn aml mae ciwiau i ddefnyddio sgipiau penodol o fewn y ganolfan honno, ond yr hyn y mae'r awdurdod lleol yn ei wneud yn awr, o ganlyniad i fesur arbed costau, yw lleihau hynny, o’r mis nesaf ymlaen, o saith diwrnod yr wythnos i dri, ac mae’r cyhoedd yn cwyno’n arw am hyn. Beth mae hyn yn ei wneud, wrth gwrs, yw gwneud ailgylchu'n anoddach i bobl. Gwneir hyn fel cost—gwnaf, derbyniaf ymyriad gan Mike Hedges.

Fel cynghorydd ym Mhowys, beth ydych chi'n ei wneud i atal y cyngor rhag gwneud hynny? [Chwerthin.]

Yr hyn a ddywedaf, Mike Hedges, yw, yn union fel nad ydw i’n aelod o Lywodraeth Cymru, fy mod yn cyflwyno materion yma heddiw, nid wyf yn aelod o gabinet y cyngor, ac rwy’n meddwl ei bod yn iawn yn y ddadl hon heddiw—does bosib nad yw hi’n iawn, onid yw hi, i mi gynrychioli fy etholwyr yn yr adeilad hwn heddiw a dweud beth yw rhai o'r materion sy'n effeithio arnynt? Yn sicr, rwy’n fodlon iawn i weithio gyda'r awdurdod lleol a bod yn adeiladol wrth weithio gyda nhw a chyflwyno atebion hefyd. Dyna pam yr wyf yn awyddus i gael y ddadl hon heddiw. Hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet gyflwyno atebion hefyd i fy helpu i i helpu fy awdurdod lleol, Mike Hedges.

Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud hefyd yw mai’r mater arall sy'n arbennig o berthnasol, rwy’n meddwl, mewn ardaloedd gwledig yw ailgylchu ar gyfer busnesau. Rwyf wir yn gobeithio y gall Ysgrifennydd y Cabinet gyflwyno ateb neu gydnabod y broblem, ond mae llawer o awdurdodau lleol mewn ardaloedd gwledig mewn gwirionedd nawr yn lleihau'r rhestr o eitemau y ceir mynd â nhw i'w mannau cyfleuster ailgylchu. Maent yn lleihau'r rhestr, felly mae gen i un busnes yn fy etholaeth sydd â gwastraff ailgylchu’n cronni mewn cornel o'i warws, gan na wnaiff yr awdurdod lleol ei dderbyn yn eu depo mwyach. Beth sy'n digwydd yn y fan yna yw eu bod yn dweud, 'Wel, ewch i ofyn i gwmni preifat ddod a chymryd hwn gennych chi.' Ond, wrth gwrs, does dim cwmnïau preifat sy'n fodlon mynd i mewn i ardaloedd gwledig Cymru. Nid yw'n fasnachol ddichonadwy iddyn nhw wneud hynny, ac mae hon yn broblem real iawn hefyd.

Y mater arall, wrth gwrs, yw bod yr awdurdod lleol wedi rhoi'r gorau i gasglu gan fusnesau y mis diwethaf. Felly, nawr mae disgwyl i fusnesau fynd â'u gwastraff ailgylchu i'w depo agosaf. I un busnes sydd gen i, mae'n daith gron o 45 milltir. Mae ganddyn nhw lawer o wastraff ailgylchu, ond nid does ganddyn nhw gerbyd masnachol. Rwy'n edrych ar Ysgrifennydd y Cabinet yn chwifio'i freichiau arnaf—wel, rwyf wir yn chwilio am atebion i rai o'r problemau hyn, ac rwy'n meddwl tybed a oes cyfle yma naill ai i newid deddfwriaeth neu ddiwygio deddfwriaeth i'w gwneud yn haws i bobl a busnesau yng Nghymru ailgylchu eu nwyddau cartref a’u gwastraff busnes.

Ond rwyf yn awyddus i gyflwyno’r rhain heddiw. Rwy'n gwybod bod llawer o fusnesau’n hapus iawn i dalu am wasanaeth casglu, ond na allant wneud hynny oherwydd nad yw'n fasnachol ddichonadwy i gwmnïau ddod i mewn a chynnig y gwasanaeth hwnnw. Rwy’n meddwl, felly, bod angen i'r Llywodraeth gamu i mewn a llenwi’r methiant hwnnw yn y farchnad.

Rwy'n rhannu uchelgais Lesley Griffiths i’n galluogi i ddod yn genedl ddiwastraff. Mae'n rhaid inni gadw'r pwysau i leihau, ailddefnyddio ac ailgylchu, ac mae'n rhaid i leihau faint o wastraff yr ydym yn ei greu fod y rhwymedigaeth bwysicaf. Nid yw’n ddim llai na syfrdanol nad yw traean o fwyd a gynhyrchir byth yn cyrraedd y bwrdd na’r plât. Ar ymweliad â fferm ddoe ym Mro Morgannwg clywais sut mae un archfarchnad flaenllaw yn mynnu yn eu contract gyda'r tyfwr bod yn rhaid i’r hyn a elwir yn flodfresych diolwg nad ydynt yn bodloni eu gofynion cosmetig ar gyfer blodfresych gwyn perffaith grwn gael eu haredig yn ôl i mewn i’r ddaear yn hytrach na’u gwerthu i bobl sydd â mwy o ddiddordeb ym mlas y blodfresych na'i siâp. Ac yn fwy gwarthus, mae gwastraffu bwyd nad oes dim yn bod arno ac sy’n anodd dod o hyd iddo, yng nghyd-destun y newyn difrifol heddiw sy’n wynebu o leiaf bedair gwlad yn Affrica, yn hollol gywilyddus. A dweud y gwir, dylid gwahardd contractau o'r fath, ond nid, mae'n debyg, yn ôl UKIP, sydd eisiau dileu pob sôn am fentrau pellach i gyflawni datblygu cynaliadwy. Rwy’n sylweddoli nad yw hyn yn rhywbeth y gall swyddogaethau gwastraff trefol awdurdodau lleol ymdrin ag ef, ond efallai y gellid defnyddio caffael cyhoeddus i newid arferion gwastraffus o’r fath. Mae cyfraniad yr archfarchnadoedd at sbarduno arferion ffermio mwy a mwy anghynaladwy yn rhywbeth sy'n gofyn am ddadl ar wahân.

I droi at swyddogaeth cyngor Caerdydd a'i swyddogaeth strategol wrth helpu Cymru i ddod yn genedl ailgylchu orau’r byd, gan mai hwnnw yw’r awdurdod gwastraff trefol mwyaf sydd gennym, mae ei ymgyrch 'Arhoswch Allan o'r Du ... Symudwch i mewn i'r Gwyrdd' wedi cymryd camau mawr i gynyddu ailgylchu. O ran ailddefnyddio defnyddiau, mae eu casgliadau gwastraff ailgylchadwy swmpus di-dâl wedi bod yn aruthrol o boblogaidd ac wedi lleihau tipio anghyfreithlon, oherwydd nid yw’n gredadwy i feddwl bod pobl yn tipio gwastraff gweddilliol yn anghyfreithlon oherwydd nad oes prin ddim ohono. Dyna pryd y byddwch yn gweld tipio anghyfreithlon yn digwydd, a hynny ar wahân i’r tipio gwastraff masnachol a drefnir yn anghyfreithlon.

Fodd bynnag, o ran siarad â’n poblogaethau, mae'n amlwg bod llawer mwy y gallwn ei wneud. Cefais sgwrs y bore yma gydag etholwr a chefais fy sicrhau ei bod hi a'i chymdogion yn ei chael yn amhosibl cyfyngu eu gwastraff gweddilliol i faint y bin a ddarperir ar gyfer casgliadau bob pythefnos. Wnaeth hi ddim fy argyhoeddi, ac yn ystod y sgwrs, daeth i'r amlwg ei bod hi mewn gwirionedd yn rhoi eitemau y gellir eu hailgylchu yn y bin i eitemau na cheir eu hailgylchu. Mae'n dangos y ffaith y gellid ailgylchu 50 y cant o'r hyn sydd mewn gwastraff cartref na chaiff ei ailgylchu. Felly, yn amlwg mae gennym her fawr yn hynny o beth. Byddwn yn hapus i siarad ag unrhyw un o fy etholwyr sy'n meddwl y gallant ddangos na allant leihau eu gwastraff na ellir ei ailgylchu i'r bin cyfyngedig y mae Caerdydd yn ei ddarparu, gan gofio bod yna gasgliadau ar wahân ar gyfer gwastraff clinigol, gan gynnwys cewynnau. Nid wyf wedi cwrdd ag unrhyw aelwyd sy'n methu â chydymffurfio, yn hytrach na methu â thrafferthu i gydymffurfio neu ddim yn gwybod beth y gellir ac y dylid ei ailgylchu.

Aelodau eraill o'r gymuned sy’n gorfod talu am wastraff pobl anghyfrifol, boed yn y gost o godi sbwriel neu waredu defnyddiau ailgylchadwy fel pe byddai’n wastraff cyffredinol. Rwy’n edrych ymlaen at weld cynllun cymunedol y dreth gwarediadau tirlenwi yn cael ei ddefnyddio i ymdrin â'r ffaith nad oes y fath beth â thaflu i ffwrdd. Mae pob tunnell o wastraff na ellir ei ailgylchu yn costio £80 y dunnell mewn treth tirlenwi, yn ogystal â chost ei waredu. Mae’r gost cyfle honno’n arwain at beidio â darparu gwasanaethau hanfodol eraill. Felly, mae gennym rwymedigaeth i leihau ein hallyriadau tŷ gwydr o leiaf 80 y cant erbyn 2050, ac nid tirlenwi yw hynny oherwydd y methan a gynhyrchir.

Felly, gallwn weld yn union pa mor dda yr ydym yn llwyddo, gan fod gwastraff na ellir ei ailgylchu yn un o'r 40 o ddangosyddion lles cenedlaethol yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae angen i bob awdurdod lleol fabwysiadu arfer gorau i gynyddu cyfraddau ailgylchu. Felly, rwy’n gwrthwynebu gwelliant 4 y mae UKIP yn ei gynnig. Os gall Cyngor Sir Ynys Môn gasglu gwastraff gweddilliol bob tair wythnos, a bod Conwy yn symud tuag at gasgliadau misol, nid wyf yn deall pam na all awdurdodau lleol eraill wneud hynny.

Mae defnyddio bagiau plastig i lawr 70 y cant ers inni gyflwyno’r ardoll. Oni allem ni ddefnyddio ardoll debyg ar gyfer pecynnu gwastraffus, fel y disgrifiodd Simon Thomas ef? Mae Plastics Europe, y corff masnach, yn dweud mai defnydd pecynnu yw dwy ran o dair o’r plastig a ddefnyddir yn y DU, a gallwn ddysgu gan Lywodraeth yr Almaen, a gyflwynodd ddeddfwriaeth yn 1996 i orfodi cwmnïau gweithgynhyrchu i ddylunio pecynnu gwastraffus allan o'u prosesau. Nid yw'n gyd-ddigwyddiad mai’r Almaen nawr yw’r genedl uchaf yn Ewrop o ran ailgylchu, ac yn amlwg dylem gofleidio’r ffordd y maen nhw wedi gwneud pethau.

Yn adroddiad etifeddiaeth pwyllgor amgylchedd y pedwerydd Cynulliad—

Mae angen ichi ddod â'ch sylwadau i ben yn awr.

[Yn parhau.]—awgrymwyd y dylem anghofio targedau ailgylchu sy'n seiliedig ar bwysau a defnyddio targedau sy'n seiliedig ar garbon, er mwyn osgoi cymhellion gwrthnysig ac, yn fwy radical, gallem weddnewid casgliadau gwastraff—

Dewch â'ch sylwadau i ben.

[Yn parhau.]—i fod yn wasanaeth talu wrth ddefnyddio fel trydan a nwy. Ac rwy’n edrych ymlaen at glywed sylwadau'r Llywodraeth.

Mae croeso i unrhyw fenter sy'n lleihau ein hôl troed carbon, wrth gwrs, ond, unwaith eto, rydym yn gweld cynnig sydd, yn anghywir, yn beio'r defnyddwyr yn hytrach na’r gwneuthurwr. Hoffwn weld cynnig sy'n rhoi'r pwyslais ar y bobl hynny sy’n gallu atal cynhyrchu gwastraff yn y lle cyntaf, a’r unig rai sy’n gallu gwneud hynny yw’r rhai sy'n gwneud ac yn gwerthu’r cynnyrch—drwy gyd-ddigwyddiad, y rheini sy'n gwneud llawer o arian oddi wrth ddefnyddwyr Cymru. Mae cadwraeth defnyddio ynni bob amser yn well na cheisio milwrio yn ei erbyn, ac mae lleihau gwastraff yn llawer gwell nag ailgylchu, sydd yn aml yn defnyddio llawer o ynni ynddo’i hun. Yn aml, mae'r nwyon tŷ gwydr a achosir gan broses ailgylchu yn cael eu hanghofio, wrth i bobl ystyried ailgylchu fel rhywbeth sy'n gyfeillgar i'r amgylchedd. Mae fel pe byddem ni’n ystyried bod defnydd wedi'i ailgylchu yn niwtral o ran carbon, ond yn amlwg nid yw.

Mae gwneuthurwyr yn gwneud môr a mynydd o'u defnydd pacio y gellir ei ailgylchu, gan obeithio y bydd y defnyddiwr yn anwybyddu'r ffaith y byddai'n llawer gwell i'r amgylchedd pe na byddai’r defnydd pacio erioed wedi cael ei wneud yn y lle cyntaf. Nid yn unig y byddai llai o becynnu yn arbed ar y cynhyrchiad gwreiddiol, byddai hefyd yn golygu y gellid cludo mwy o'r cynnyrch ar y tro, a bod llai o angen cludo gwastraff i weithfeydd ailgylchu. Mae gweithgynhyrchwyr ac adwerthwyr wedi cael rhwydd hynt i wneud hyn, gan fod cost gwaredu ac ailgylchu bob amser wedi cael ei throsglwyddo i'r defnyddiwr. Nid oes gan y defnyddiwr unrhyw ffordd o ddewis opsiwn ystyrlon â llai o ddefnydd pecynnu ar y silffoedd, felly mae'n hanfodol bod llawer mwy yn cael ei wneud i orfodi gweithgynhyrchwyr i ddefnyddio llai o ddefnydd pecynnu. Hyd yn hyn, mae'r holl fentrau wedi gwarchod busnesau mawr a cholbio’r defnyddiwr. Hoffwn weld hyn yn gwrthdroi. Gadewch inni sefyll dros y defnyddiwr, sydd, wedi'r cyfan, yn gorfod talu am fag i gludo’r defnydd pecynnu i mewn a’r dreth gyngor i gael gwared arno, a gwneud yn siŵr bod y rheini sydd mewn sefyllfa i wneud rhywbeth am y peth, sef y gwneuthurwr a’r adwerthwr, yn gwneud rhywbeth mewn gwirionedd.

Un enghraifft o allu rhoi’r argraff anghywir yw’r tâl am fagiau siopa. Mae'n annidwyll defnyddio'r ffigurau sy'n cael eu dyfynnu am ddefnyddio llai o fagiau, oherwydd nid yw hynny o reidrwydd yn adlewyrchu gostyngiad tebyg yn swm y plastig a ddefnyddir. Mae'r bagiau 5c gan rai adwerthwyr yn cynnwys llawer mwy o blastig na'r hen fagiau untro. Felly, nid yw’r gostyngiad yn nifer y bagiau a ddefnyddir o reidrwydd yn adlewyrchu gostyngiad cyfatebol yn y plastig sy’n cael ei waredu, a bydd yn rhaid cael gwared ar y holl fagiau am oes hynny, sydd hefyd yn cynnwys llawer mwy o blastig, ar ryw adeg yn y dyfodol beth bynnag. Gadewch inni osod targed ystyrlon sy'n ymwneud yn benodol â'r ôl troed carbon.

Mae'r cynnig hefyd yn anwybyddu rhai ffactorau pwysig eraill sy’n creu gwastraff a nwyon tŷ gwydr. Mae amcangyfrifon yn awgrymu bod bwyd a daflwyd yn cynhyrchu mwy na 21 miliwn o dunelli o nwyon tŷ gwydr bob blwyddyn. Mae'r swm sy’n cael ei wastraffu o ddim ond un cynnyrch bwyd, cyw iâr, yn cyfateb i’r un faint o nwyon tŷ gwydr ag a gynhyrchir gan 290,000 o geir y flwyddyn, ac eto rydym ni’n gwneud y nesaf peth i ddim i ymdrin â'r mater hwn. Mae aelwydydd Cymru’n taflu llai o fwyd i’r bin na gweddill y DU, ac mae hynny'n dda iawn, ond yn 2015, taflodd aelwydydd Cymru werth £13 biliwn a dros 300,000 tunnell o fwyd. Meddyliwch beth fyddai’r banciau bwyd wedi’i wneud â’r holl fwyd hwnnw pe byddai wedi'i roi iddyn nhw ar y ffordd allan o'r archfarchnad yn lle gorwedd mewn oergell ac yna cael ei roi yn y bin oherwydd ei fod wedi mynd heibio’r dyddiad. Mae'n wastraff o fwyd, o'r ynni a’r adnoddau a aeth i’w gynhyrchu, ac, yn achos cig, mae’n wastraff bywyd enfawr. Ble mae polisi Llywodraeth Cymru ar hyn?

Mae'r cynigion a amlinellir yn y cynnig yn iawn ynddynt eu hunain, ond yn syml nid ydynt yn ddigon ac mae’n ymddangos eu bod yn ymwneud mwy â thargedau y gall Llywodraeth Cymru eu defnyddio i ymffrostio, yn hytrach na rhoi hwb i ymdrin â nwyon tŷ gwydr. Nid yw’r targed o geisio bod y wlad orau yn y byd am ailgylchu, yn ei hanfod, yn golygu dim byd. Byddai’n bosibl i fod y wlad orau yn y byd am ailgylchu a bod â’r ôl troed carbon gwaethaf ar yr un pryd. Os aiff Llywodraeth Cymru i lawr y llwybr hwn mewn ymgais i edrych fel brenin neu frenhines ailgylchu, y perygl yw y byddwn yn hytrach, yn y pen draw, yn ymerawdwr yr amgylchedd sy’n gwisgo dillad eithaf amheus. Diolch.

Diolch yn fawr am roi'r cyfle imi i siarad yn y ddadl bwysig iawn hon. Hoffwn ddechrau drwy ddweud, fel y gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet yn ei gyflwyniad, pa mor falch yr wyf o'r hyn yr ydym wedi llwyddo i’w wneud yma yng Nghymru ynglŷn ag ailgylchu. Mae'n ddrwg gen i bod UKIP mor grintachlyd â rhai o'u sylwadau, oherwydd rwy’n meddwl, os ydym wedi gwneud y fath gynnydd da iawn, bod angen inni gydnabod hynny. Rwy’n meddwl bod y dreth ar fagiau plastig wedi bod yn llwyddiant ysgubol, ac yn sicr mae wedi bod yn un o'r ffyrdd mwyaf dychmygus o sicrhau ymrwymiad pobl i ailgylchu.

Felly, rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith ein bod bellach yn Ewrop yn ail i'r Almaen yn unig; mae ein cyfradd ailgylchu yn 62 y cant o'i chymharu â 66 y cant yr Almaen. Rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn bod Cymru wedi gosod targedau ailgylchu statudol. Rwy’n croesawu'r ailgylchu 70 y cant erbyn 2025 ac rwy’n cymeradwyo byrdwn y strategaeth 'Tuag at Ddyfodol Diwastraff', ac rwy'n siŵr y byddwn cyn bo hir y cyntaf yn y byd.

Nawr, yng Nghaerdydd, fel y mae Jenny Rathbone, fy nghyd-Aelod, wedi’i ddweud yn barod, mae'r cyngor wedi rhoi arweiniad cryf i gynyddu cyfraddau ailgylchu. Yn wir, yng ngogledd y ddinas, yng Ngogledd Caerdydd, mae 95.4 y cant o drigolion Gogledd Caerdydd yn defnyddio gwasanaethau gwastraff ac ailgylchu’r ddinas. Rwy'n edrych ymlaen at yr ymrwymiad y bydd cyfleuster ailgylchu newydd yng ngogledd y ddinas, yn ogystal â'r gwasanaeth di-dâl llwyddiannus iawn a gynigir yn awr gan y cyngor i godi nwyddau swmpus, sydd wedi bod yn llwyddiant ysgubol, a soniodd fy nghyd-Aelod Jenny Rathbone am hynny hefyd.

Mae cynghorau Caerdydd a Bro Morgannwg—sy’n beth gwych, gan fod y ddau gyngor yn gweithio gyda'i gilydd—bellach hefyd yn gallu ailgylchu 97 y cant o wastraff bwyd yn y treulydd anaerobig newydd yn y ddinas, a agorwyd yn swyddogol yr wythnos diwethaf. Yn ogystal â gallu ymdrin â 35,000 tunnell o wastraff bwyd, mae eisoes yn cynhyrchu trydan gwyrdd fel sgil-gynnyrch ac yn fuan bydd yn cynhyrchu digon o bŵer i 4,000 o gartrefi yn ogystal â chynnyrch cyflyru pridd. Felly, mae'n cwmpasu sawl maes.

Rwy’n croesawu'r ffaith bod cynghorau yn gweithio gyda'i gilydd i ymdrin â gwastraff bwyd. Fodd bynnag, rwy’n meddwl y dylem gofio bod gan bob un ohonom gyfrifoldeb unigol i geisio lleihau gwastraff ein hunain, ac rwyf hefyd yn meddwl bod yr archfarchnadoedd yn chwarae rhan allweddol yn hyn. Cynhaliais ddadl fer am wastraff bwyd ym mis Tachwedd 2015, pan oedd yr Ysgrifennydd y Cabinet presennol yn Weinidog Cyfoeth Naturiol ar y pryd. Rwy'n credu ein bod wedi dweud ar y pryd y gallai'r Cynulliad efallai edrych ar y cymhwysedd deddfwriaethol sydd gennym yma o ran rheoli'r gwastraff a gynhyrchir gan archfarchnadoedd, gan ddilyn deddfwriaeth a gyflwynwyd yn Ffrainc. Roeddwn yn meddwl tybed efallai a oedd hynny’n rhywbeth y gallem ddychwelyd ato a gweld a oes unrhyw gymhwysedd deddfwriaethol i weithredu ar hynny.

Byddwn hefyd yn annog y Llywodraeth i fwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer cynlluniau dychwelyd blaendal ar gyfer poteli diodydd a chaniau, o bosibl. Rydym yn gwybod bod yr Alban wedi cyhoeddi ei bod yn mynd i gynnal treial o gynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd, felly rwy’n meddwl y gallwn ddysgu o’r hyn y maen nhw’n mynd i'w wneud. Ond rwyf hefyd yn gobeithio y gallwn ddechrau arbrawf tebyg yng Nghymru cyn gynted ag y bo modd.

Soniodd Simon Thomas am gefnogaeth Coca-Cola, sydd wedi ei grybwyll yn barod, ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn ein bod yn perswadio’r sefydliadau mawr hyn i gytuno â ni. Rwy'n meddwl y dylai cynllun dychwelyd blaendal fod yn rhan o strategaeth gyffredinol. Dylai chwarae rhan mewn economi gylchol. Ond yr hyn a ddywedodd Coca-Cola mewn gwirionedd oedd, drwy eu hymchwil, bod 63 y cant o'u defnyddwyr o blaid dychwelyd blaendal yn y DU, bod a 51 y cant yn dweud y byddent yn fwy tebygol o ailgylchu pe byddai cynllun o'r fath yn cael ei gyflwyno.

Felly, i gloi, rwy’n teimlo bod Cymru wedi cymryd camau breision yn y maes hwn. Rwy'n meddwl bod gennym lawer i fod yn falch ohono. Mae ffordd bell i fynd eto, ond rwy’n meddwl bod llawer o syniadau a mentrau newydd y gallwn eu dilyn i roi hwb i'n cyfraddau ailgylchu i godi yn uwch fyth.

Rwyf yn rhannu'r sylwadau am Gymru. Dylem ni longyfarch ein hunain ar fod yn drydydd yn y byd. Mae hynny mewn gwirionedd yn anrhydedd arwyddocaol iawn, iawn ac yn amlwg yn gyfle i gynnal ein safle ar y blaen o ran ailgylchu fel cyfraniad at ein nodau amgylcheddol, ond mae hefyd yn darparu cyfle inni sicrhau bod cynaliadwyedd wrth wraidd ein heconomi. Mae hyn yn cyflwyno cyfleoedd mwy eang inni.

Wrth iddi ystyried y ddadl hon maes o law, pan fydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ôl gyda ni, byddwn yn gofyn iddi ystyried cynnwys adroddiad Sefydliad Bevan ym mis Mehefin 2016, 'Treth ar gyfer Da', sydd a dweud y gwir yn gwneud rhai argymhellion diddorol iawn sy’n berthnasol i ddadl heddiw. Mae'n edrych ar y pŵer o dan Ddeddf Cymru 2014 i'r Cynulliad gynnig trethi cwbl newydd mewn meysydd datganoledig.

Un o'r trethi y mae'r adroddiad yn eu harchwilio yw’r syniad o dreth pecynnu bwyd tecawê, gan gynnwys polystyren wedi’i ehangu, sy’n ffurf boblogaidd iawn o becynnu, yn enwedig yn y diwydiant bwyd tecawê oherwydd ei nodweddion thermol, nid yw'n effeithio ar y bwyd a diod ac mae hefyd yn hynod gost-effeithiol. Mae'n costio tua hanner cymaint â dewisiadau amgen bioddiraddadwy, sy’n llawer mwy costus o ganlyniad.

Yr her i ni, wrth gwrs, yw mai ychydig iawn o gyfleoedd ailgylchu sydd yng Nghymru, fel mewn mannau eraill, ar gyfer cynhyrchion polystyren. Felly, o ganlyniad, mae'n wastraff sy'n tueddu i fynd i safleoedd tirlenwi neu fod yn sbwriel. Bythefnos yn ôl, rwy’n meddwl, treuliais fore Sadwrn hyfryd ar gamlas Nedd yn glanhau’r sbwriel oddi ar y glannau. Roedd cyfran sylweddol o hwnnw, roedd yn ymddangos i mi, yn bolystyren. Mae'n ysgafn iawn ac yn arnofio ac felly mae’n broblem benodol o ran dyfrffyrdd a moroedd. Felly, rwy’n meddwl bod yna her arbennig inni yn hynny o beth.

Nid yw'r math hwn o dreth heb ei rwystrau na heb ei gyfyngiadau. Mae materion cydymffurfiad sylweddol posibl, er bod nifer o'r allfeydd sy'n ei ddefnyddio yn rhai sydd â pherthynas eisoes â llywodraeth leol, at ddibenion hylendid bwyd ac yn y blaen. Felly, ceir mecanweithiau i gyflawni'r canlyniad hwn. Mae angen inni fod yn ofalus am y goblygiadau cyflogaeth wrth gyflwyno treth o'r math hwn. Byddai’n effeithio ar lawer o swyddi yn rhai o'r sectorau pecynnu. Ond, rwy'n meddwl, ar y pwynt olaf hwnnw, y dylem edrych ar rywfaint o'r profiad y maent wedi’i gael yn rhai o wledydd Llychlyn lle maen nhw wedi cymryd camau blaengar iawn o ran y math hwn o fesur.

Yn y Ffindir, er enghraifft, pan gyflwynwyd treth debyg yno, er nad yw'r dreth yn codi llawer iawn o refeniw, mae'n ymddangos ei bod wedi arwain at gynhyrchu diwydiannau pecynnu newydd a dyfodiad diwydiannau eraill, fel glanhau gwydr y gellir ei ailddefnyddio. Felly, mae cyfleoedd posibl sy'n codi o hyn. Rwy'n meddwl ei fod yn ein hatgoffa bod yr economi gylchol—ydy, mae'n ymwneud ag ailgylchu, ond mae hefyd yn ymwneud â chyfres sylfaenol wahanol o berthnasoedd â’n hasedau a'r hyn yr ydym yn ymdrin ag ef mewn bywyd bob dydd, y tu hwnt i waredu. Mae cyfleoedd ar gyfer datblygu economaidd a allai godi o hyn hefyd. Felly, rwy’n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ystyried hynny’n ofalus.

Diolch am ganiatáu imi gymryd rhan. Nid wyf am ailadrodd unrhyw beth sydd eisoes wedi ei ddweud, felly rwyf eisiau canolbwyntio fy nghyfraniad at ddadl heddiw ar y gwahanol ddulliau o gasglu gwastraff. Mae tri phrif fath. Dull casglu o ymyl y ffordd yw’r dull a argymhellir gan Lywodraeth Cymru yn ei glasbrint casglu. Mae hynny'n golygu bod y defnyddwyr yn didoli'r gwastraff ailgylchadwy sych i wahanol ddefnyddiau yn y mannau lle caiff ei gasglu.

Ar ben arall y raddfa, mae yna ddull arall o'r enw cyd-gymysgu, lle mae'r holl ddefnyddiau ailgylchadwy sych yn cael eu casglu mewn un cynhwysydd neu fag a'u didoli yn y cyfleuster adfer deunyddiau. Y broblem yw bod y dull casglu gwastraff cyd-gymysgu yn aml yn arwain at gyfradd uwch o wrthod gwastraff ailgylchadwy oherwydd croeshalogi. Mae gan y ddau ddull, wrth gwrs, fanteision ac anfanteision. Rwyf hefyd yn ymwybodol iawn, lle mae didoli ar ymyl y ffordd wedi cael ei gyflwyno, ei fod wedi gweld gwrthwynebiad cryf a hefyd rhai cyfraddau is o ailgylchu. Rwy’n cydnabod hefyd na fydd y math hwn o ddidoli ar y stryd yn addas i bawb—bod yna bobl mewn fflatiau, bod yna bobl sy'n fregus ac yn agored i niwed—ac y gallai fod rhai anawsterau y gallai awdurdodau lleol ymdrin â hwy drwy chwarae eu rhan a dod o hyd i atebion i'r teuluoedd hynny. Rydym wedi clywed rhai o'r materion hynny yma heddiw. Rwy’n credu y gallai cael un dull casglu gwastraff ar gyfer Cymru gyfan helpu i leddfu'r dryswch yr ydym wedi bod yn sôn amdano yma heddiw gyda’r dulliau lluosog hyn, a chreu dealltwriaeth sengl o'r hyn y dylid ei ailgylchu.

Rwyf hefyd yn cydnabod, er mwyn inni gyflawni economi gylchol yng Nghymru, bod angen inni ddefnyddio cymaint â phosibl o'r deunydd ailgylchadwy a gesglir yng Nghymru, ac mae gan wastraff trefol ran bwysig i'w chwarae yn hynny. Er mwyn cyrraedd y targed ailgylchu o 70 y cant erbyn 2025, mae’r glasbrint casglu yn argymell casglu gwastraff arall i’w ailgylchu o ymyl y ffordd, er enghraifft, tecstilau, esgidiau a defnyddiau eraill heblaw deunydd pecynnu nad oes neb wedi sôn amdanynt yma heddiw. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ofyn i'ch cydweithiwr, pan ddaw hi’n ôl, a allai hi ystyried hynny.

Mater arall yr hoffwn ei godi heddiw yw mater trwyddedu gwaredu gwastraff swmpus. Rwy’n gwybod, yn aml iawn, y bydd perchnogion tai yn ffonio pobl am eu bod wedi clywed y byddant yn cael gwared ar eu gwastraff, ac y byddant yn ei wneud yn rhatach, weithiau, na rhai eraill sydd â thrwyddedau. Rwy'n meddwl bod yna broblem fawr yn y fan yma. Nid wyf yn credu bod pobl yn sylweddoli bod cynllun o'r fath yn bodoli. Rwy'n credu eu bod yn gwneud hyn mewn anwybodaeth o’r cynllun hwnnw. Wrth gwrs, mae'r gwastraff sy'n cael ei gasglu am £2 neu £3 yn cael ei adael ar ben eu stryd, efallai, neu ddim yn bell iawn i ffwrdd.

Y mater arall yr hoffwn ei godi, oherwydd rwyf wedi fy syfrdanu heddiw i glywed bod cyngor Caerdydd yn casglu gwastraff swmpus am ddim. Yn Sir Benfro, mae'n £40. Gallwch, wrth gwrs, ailgylchu hyd at 10 eitem, os mynnwch, ond nid wyf yn adnabod llawer o bobl sydd â chynifer â hynny o eitemau. Mae’r isafswm tâl o £40, yn fy marn i, yn gost warthus, ac mae’n sicr o ychwanegu, yn ôl pob tebyg, at y posibilrwydd o dipio anghyfreithlon.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to reply to the debate—Carl Sargeant.

Diolch, Lywydd. Dadl ddiddorol iawn, gyda’r cyfraniadau a godwyd gan lawer heddiw. Diolch am y cyfle i ymateb. Rwy’n mynd i ystyried pob un o'r pwyntiau a wnaethpwyd wrth lywio ein ffordd ymlaen, ac rwy'n gwybod y bydd swyddogion y Gweinidog yn gwylio'n ofalus, nid yn unig o ran yr hyn yr wyf i’n ei ddweud, ond hefyd yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud o ran y cyfleoedd y bydd hynny’n eu cyflwyno yn y dyfodol. Rwy'n siŵr y byddan nhw’n rhoi cyngor i'r Gweinidog ar y materion hynny.

Mae'r Llywodraeth yn gwrthwynebu gwelliant 1 i'r cynnig, ac yn cefnogi gwelliannau 2 a 3. Rydym yn ystyried y cynllun dychwelyd blaendal. Rwy’n gwybod bod Julie Morgan wedi cyfeirio at hyn ers amser maith, ac mae'n rhywbeth yr wyf yn gwybod bod y Gweinidog yn awyddus i fynd ar ei drywydd. Mae'r Llywodraeth hefyd yn gwrthwynebu gwelliannau 4 a 5. Nid yw'r Llywodraeth yn ymwybodol o unrhyw dystiolaeth am gasglu, dim ond y dystiolaeth anecdotaidd y mae Aelodau wedi’i chodi yma heddiw am y gwahaniaeth rhwng amlder casglu gwastraff gweddilliol a thipio anghyfreithlon. Mae llawer o awdurdodau lleol yn arddangos arfer gorau, ac mae llawer o Aelodau heddiw wedi cyfeirio at hynny. Mae'r awdurdodau hyn yn cwmpasu gwahanol fathau o ddemograffeg gymdeithasol a gwahanol fathau o wasanaethau. Gallai rhoi sylw penodol i unrhyw un awdurdod yn y cyd-destun hwn fod yn anodd, ond rydym, fel y Senedd heddiw, wedi dathlu’r ffaith bod Cymru yn flaenllaw yn y byd o ran ailgylchu. Mae Julie ac eraill yn gwbl gywir i ddweud y dylem fod yn dathlu hyn. Mae'n dangos enghraifft o'r hyn y gall Cymru ei gyflawni pan ein bod yn cydweithio.

A gaf i sôn am rai o'r pwyntiau a godwyd gan Aelodau heddiw, os caf, Lywydd? Mae llawer o bobl wedi sôn am faterion diolch i gymunedau—y bobl yn ein cymunedau sy'n darparu’r gwasanaethau hyn gydag awdurdodau lleol, ac rwyf innau'n eu llongyfarch hefyd. Maen nhw’n rhan bwysig o'r broses hon. Nid mater o beth all y Llywodraeth ei wneud yw hyn. Mae gan bob un ohonom ddyletswydd i ofalu am ein hamgylchedd a sicrhau ein bod yn rheoli'r cynnyrch gwastraff sy'n cael ei greu yn y gymdeithas.

Cododd Jenny Rathbone faterion bwyd a gwastraff bwyd, ac mae hi'n hollol gywir. Ar y penwythnos prynais focs o lysiau diolwg, oherwydd nad oes dim byd o gwbl o'i le ag ef, ond mae'n gwneud cinio dydd Sul gwych. Ac mae'r mater yn ddifrifol iawn, a dweud y gwir. Mae hyn yn fater o sicrwydd bwyd hirdymor y mae'n rhaid inni feddwl yn ofalus amdano, ac, felly, mae’r Aelod yn iawn i godi'r mater hwn, ac mae’r ystadegyn brawychus a gododd hi am wastraff bwyd yn rhywbeth yr wyf yn gwybod bod y Gweinidog yn pryderu amdano.

Roedd y mater a godwyd gan Julie Morgan ac eraill, soniodd Jeremy Miles am safbwynt pwysig iawn am—. A dweud y gwir, nid dim ond mater o’r rhaglen gwastraff bwyd yw hwn; mae'n ymwneud â'r dechnoleg sy'n dod oddi yno hefyd. Rwy’n cofio pan oeddwn yn Weinidog â chyfrifoldeb am yr adran hon, ymwelais â lle yn y gogledd a oedd yn gwneud bocsys wyau a gwahanol gartonau allan o laswellt, sy'n gynnyrch cynaliadwy, ac roedd i gyd yn ailgylchadwy.

Mae hynny'n dod â mi’n daclus at y cyfraniad gan Aelodau UKIP a'r Ceidwadwyr. [Chwerthin.] Mae mater Gareth Bennett, ei gyfraniad agoriadol oedd, 'Nid ydym yn gwybod ble yr ydych chi'n mynd gydag ailgylchu, felly ni fyddwn yn cefnogi hyn.' Wel, Gareth, rydym yn ail yn Ewrop ac yn drydydd yn y byd. Mae hynny'n dweud rhywbeth wrthych, rwy’n gobeithio, ein bod yn un o genhedloedd mwyaf arloesol y byd o ran cyflawni. Hefyd, gwelais yn ddiweddar ar y rhyngrwyd waith gwych sy'n digwydd ar draws llawer o gymunedau, gan gynnwys Caerdydd, lle mae gennych lawer o gynghorwyr gwych, ond ein cynghorwyr lleol Ed Stubbs a Huw Thomas, yna y diwrnod o'r blaen, gyda'u cymuned leol, yn codi sbwriel, gyda'u trigolion, yn gwneud gwaith gwych. Ni ddylem danbrisio’r cyfleoedd y mae hynny’n eu rhoi. Ond rydym yn gwybod bod hanes i hyn. Gareth Bennett, codais yr erthygl, a dweud y gwir, erthygl yn y 'Western Mail', o'r adeg pan oedd yr Aelod yn sefyll cyn yr etholiad, a oedd yna’n beio lleiafrifoedd ethnig am godi sbwriel yng Nghaerdydd. Rwy'n meddwl bod yr Aelod—. Nid wyf yn cofio a yw'r Aelod erioed wedi ymateb i hynny neu wedi ymddiheuro i'n lleiafrifoedd ethnig—

A wnewch chi ildio?

Gwnaf, fe wnaf; rwy'n fwy na bodlon.

Rydych yn rhannol gywir, ond byddwn yn eich cynghori i edrych ar y darn gwreiddiol a ysgrifennodd Martin Shipton, oherwydd doeddwn i ddim yn beio lleiafrifoedd ethnig yn unig; roeddwn i’n beio myfyrwyr hefyd.

Felly, nid dim ond lleiafrifoedd ethnig, ond eraill hefyd. Rwy'n meddwl y byddai wedi bod yn well i'r Aelod ddefnyddio’r cyfraniad yna i ymddiheuro i bobl Caerdydd, yn hytrach na gwneud cyfleoedd yn y fan yna.

A'r mater a gododd Michelle Brown yn ogystal, gwrandewais yn astud iawn ar hynny. Mae hi'n bychanu'r mater o amgylch taliadau am fagiau siopa. Mae’r dyddiau wedi hen fynd, rwy’n gobeithio, pan oedden ni’n gweld coed wedi’u gorchuddio â bagiau plastig. Roedden ni’n arfer eu tyfu nhw yng Nghymru, ond nawr nid yw'n ymddangos bod hynny i’w weld. Rydym wedi llwyddo i reoli’r mater hwnnw. Mae yna hefyd y mater bod yn rhaid inni fod yn gyfrifol am y boblogaeth, ond mae gan bawb gyfrifoldeb ynglŷn â gwastraff. Yn fy nghyfraniad, ar y dechrau, soniais wrth yr Aelod a'r Siambr am fwy o gyfrifoldeb i gynhyrchwyr a'r mater yn ymwneud â gwastraff bwyd hefyd, felly byddwn yn gobeithio fy mod wedi rhoi rhywfaint o hyder i’r Aelod o ran yr hyn y gallwn ei wneud yma yng Nghymru.

Simon Thomas, unwaith eto, yn gefnogol iawn gyda’i gyfraniad, ac mae wedi ymgyrchu ers amser maith ar safonau amgylcheddol.

A gaf i sôn am y ddau bwynt olaf gyda'r Aelodau Ceidwadol? Rhoddodd Russell George rai heriau i mi. Wel, rhof innau rai atebion iddo ef, a Darren Miller, ei gydymaith, yr hyrwyddwr gwm cnoi o'r gogledd. Maen nhw’n dweud un peth, ond mewn gwirionedd maen nhw’n golygu rhywbeth arall. Maen nhw’n dweud eu bod yn gefnogol i ailgylchu a’i fod yn mynd yn ei flaen yn dda iawn, ond, a dweud y gwir, yn y pen draw, maen nhw eisiau gwrthwynebu’r holl newidiadau y mae angen i awdurdodau lleol eu gwneud yn y broses honno. [Torri ar draws.] Mae'n wir, oherwydd gadewch inni sôn am Russell George. Rwy’n deall, Russell. Holasoch fi am yr hyn y gall Powys ei wneud—rydych yn gynghorydd yn yr awdurdod—a beth arall y gallwn ni ei wneud i helpu. Beth sydd yn helpu gyda Chyngor Powys yw eu bod yn gallu gwario eu cyllideb, ond rwy’n credu eich bod wedi pleidleisio yn erbyn eu cyllideb o ran caniatáu iddyn nhw greu gwell amgylchedd ar gyfer ailgylchu.

Felly sut y gallant gadw eu canolfannau ailgylchu gwastraff ar agor, a chithau’n cymryd yr arian i wneud hynny oddi arnynt? Gadewch imi hefyd atgoffa'r Aelodau—[Torri ar draws.] Fe dderbyniaf ymyriad. Byddwn wrth fy modd. Gadewch imi hefyd atgoffa'r Aelodau gyferbyn. [Torri ar draws.] Lywydd, gadewch imi atgoffa’r Aelodau gyferbyn: roeddent yn siarad am yr hyn yr ydym yn ei wneud dros yr amgylchedd a'r hyn y gallwn ei wneud i helpu busnesau hefyd. Rwyf hefyd yn cofio pan gyflwynwyd y Ddeddf amgylchedd yn y Llywodraeth ddiwethaf, bod y bobl hynny wedi pleidleisio yn erbyn hynny, hefyd. Felly, peidiwch â honni eich bod yn hyrwyddwyr yr amgylchedd; dydych chi ddim yn hyrwyddwyr yr amgylchedd, gwleidyddol ydych chi—. Dim ond herio’r cylch gwleidyddol ydych chi, yn ceisio ennill pleidleisiau lle nad yw'n helpu.

Lywydd, i orffen, rydym yn ail yn Ewrop, yn drydydd yn y byd o ran ein cyfleoedd ailgylchu, ac rwy’n cynnig y cynnig heddiw. [Torri ar draws.]

A gawn ni glywed y Gweinidog yn gorffen? [Aelodau'r Cynulliad: 'Clywch, clywch.']

Mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gorffen. Diolch i chi am hynna. Er ichi wneud cyfraniad mor bwysig y prynhawn yma, rwy'n siŵr y byddwn i gyd yn edrych ymlaen at weld Lesley Griffiths yn ôl yn y Siambr hon a’n bod, yn bwysicach, yn dymuno'n dda iddi wrth iddi wella ar ôl ei damwain.

The proposal therefore is to agreement amendment 1. Does any Member object? [Objection].

Therefore, we move to voting time on this item. That brings us to voting time unless three Members wish for the bell to be rung.

I will move immediately to the vote. The first vote, therefore, is on the debate just staged on municipal waste and recycling and the first vote is on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of David Rowlands. Open the vote. Close the vote. Four in favour, no abstentions, 46 against. And, therefore, amendment 1 is not agreed.

I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 35, 14 abstentions, three against. Therefore, the amendment is agreed.

I now call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, one against. Therefore, amendment 3 is agreed.

I now call for a vote on amendment 4, tabled in the name of David Rowlands. Open the vote. Close the vote. In favour 16, no abstentions, 36 against and therefore amendment 4 is not agreed.

I now call for a vote on amendment 5, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 28 against and therefore amendment 5 is not agreed.

I now call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Jane Hutt.

Open the vote. Close the vote. In favour 51, no abstentions, none against and therefore the motion as amended is agreed.

That brings today’s proceedings to a close.