Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

07/03/2017

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Galw’r Cynulliad Cenedlaethol i drefn.

I call the National Assembly to order.

1. 1. Cwestiynau i’r Prif Weinidog
1. 1. Questions to the First Minister

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, a’r cwestiwn cyntaf, John Griffiths.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from John Griffiths.

Datblygu Economaidd yn Ne-ddwyrain Cymru

Economic Development in South-east Wales

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ddatblygu economaidd yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ(5)0493(FM)

1. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's policy on economic development in south-east Wales? OAQ(5)0493(FM)

We plan to continue to support businesses in their growth, to invest in high-quality infrastructure and to improve economic development conditions.

Rydym yn bwriadu parhau i gefnogi busnesau wrth iddynt dyfu, i fuddsoddi mewn seilwaith o ansawdd uchel ac i wella amodau datblygu economaidd.

First Minister, Newport has great economic potential, with its transport, geographical and industrial strengths. On the M4, main rail lines and coast, part of the capital city region, neighbouring Bristol, it is the hub of its wider regional economy. So, First Minister, will you agree with me that driving economic development in Newport will be a major factor in Wales achieving its great economic potential?

Brif Weinidog, mae gan Gasnewydd botensial economaidd mawr, gyda'i chryfderau trafnidiaeth, daearyddol a diwydiannol. Ar yr M4, prif reilffyrdd a rhai’r arfordir, rhan o’r brifddinas-ranbarth, yn agos i Fryste, mae'n ganolbwynt i’w heconomi ranbarthol ehangach. Felly, Brif Weinidog, a wnewch chi gytuno â mi y bydd ysgogi datblygiad economaidd yng Nghasnewydd yn ffactor pwysig os yw Cymru am wireddu ei photensial economaidd mawr?

Yes, I do. We want to see Newport, like all parts of Wales, developed to its full potential. A lot of work is already under way, which will bring benefit to Newport, including the ongoing regeneration activity, the establishment of Innovation Point, and the proposals being taken forward with regard to the M4.

Gwnaf, mi wnaf. Rydym ni eisiau gweld Casnewydd, fel pob rhan o Gymru, yn cael ei datblygu i'w llawn botensial. Mae llawer o waith eisoes ar y gweill, a fydd yn dod â budd i Gasnewydd, gan gynnwys y gweithgarwch adfywio parhaus, sefydlu’r Arloesfa, a'r cynigion sy'n cael eu datblygu o ran yr M4.

A report by the What Works Centre for Wellbeing published recently, identified four south-east local authorities as ranking among the highest for well-being inequality. These included Torfaen, Blaenau Gwent, Caerphilly and Merthyr Tydfil. The report makes clear that there are a number of contributory factors, of course, and a number of possible solutions, but we shouldn’t dismiss the indicators that were used, which included how worth while people feel about their day-to-day lives. Economic development is going to be central to addressing those very deep feelings in those communities. Will the First Minister commit to rejecting now a trickle-down approach to economic development, and instead put on record his commitment to a place-based approach so that any future economic plans he reveals for this country are centred on what really matters, which is people and their communities?

Nododd adroddiad gan y What Works Centre for Wellbeing a gyhoeddwyd yn ddiweddar bod pedwar awdurdod lleol yn y de-ddwyrain ymhlith yr uchaf o ran anghydraddoldeb llesiant. Roedd y rhain yn cynnwys Torfaen, Blaenau Gwent, Caerffili a Merthyr Tudful. Mae'r adroddiad yn ei gwneud yn eglur bod nifer o ffactorau cyfrannol, wrth gwrs, a nifer o atebion posibl, ond ni ddylem wrthod y dangosyddion a ddefnyddiwyd, a oedd yn cynnwys pa mor werth chweil y mae pobl yn teimlo am eu bywydau o ddydd i ddydd. Mae datblygu economaidd yn mynd i fod yn ganolog i roi sylw i’r teimladau dwfn iawn hynny yn y cymunedau hynny. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i wrthod nawr dull datblygu economaidd diferu i lawr, ac yn hytrach roi ar goedd ei ymrwymiad i ddull seiliedig ar le fel bod unrhyw gynlluniau economaidd yn y dyfodol y mae'n eu datgelu ar gyfer y wlad hon yn canolbwyntio ar yr hyn sy'n wirioneddol bwysig, sef pobl a'u cymunedau?

Yes. It’s certainly not the case that we accept trickle-down economics, far from it. We want to make sure that communities are connected—and that’s what the south Wales metro, for example, is about—and connected digitally as well, which is why we have Superfast Cymru, and to ensure that people have the skills that they need in order to improve their incomes and to get jobs in the future, and that is something as a Government that we’re very much focused on.

Gwnaf. Yn sicr nid yw'n wir ein bod ni’n derbyn economeg diferu i lawr, o bell ffordd. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cymunedau wedi eu cysylltu—a dyna yw diben metro de Cymru, er enghraifft—ac wedi eu cysylltu’n ddigidol hefyd, dyna pam mae gennym ni Cyflymu Cymru, ac i sicrhau bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnynt i wella eu hincwm ac i gael swyddi yn y dyfodol, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni’n canolbwyntio’n helaeth arno fel Llywodraeth.

First Minister, research by Lloyds Bank shows that the number of new businesses starting up in Wales has dropped by more than a quarter over the last five years. The number of business start-ups fell by more than 27 per cent in Caerphilly, more than 23 per cent in Monmouth, and less than 9 per cent in Newport, and 8 per cent in Blaenau Gwent. That doesn’t show a good picture of start-up businesses in south-east Wales. What measures and incentives does the Welsh Government intend to introduce to create the economic conditions to encourage new businesses to start up in south-east Wales?

Brif Weinidog, mae gwaith ymchwil gan Fanc Lloyds yn dangos bod nifer y busnesau newydd sy'n cychwyn yng Nghymru wedi gostwng gan fwy na chwarter dros y pum mlynedd diwethaf. Gostyngodd nifer y busnesau newydd gan fwy na 27 y cant yng Nghaerffili, mwy na 23 y cant yn Nhrefynwy, a llai na 9 y cant yng Nghasnewydd, ac 8 y cant ym Mlaenau Gwent. Nid yw hynny'n cynnig darlun da o fusnesau newydd yn y de-ddwyrain. Pa fesurau a chymhellion y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cyflwyno i greu'r amodau economaidd i annog busnesau newydd i sefydlu yn y de-ddwyrain?

We have a record number of start-ups. We’re seeing more and more young people particularly getting involved in businesses and becoming very successful in business. It’s right to say that Brexit introduces an element of uncertainty, and these are uncertain times indeed for businesses. But, as a Government, we will continue, of course, to support start-ups and ensure that many of those businesses become SMEs and even larger in the future.

Mae gennym ni’r nifer uchaf erioed o fusnesau newydd. Rydym ni’n gweld mwy a mwy o bobl ifanc yn arbennig yn cymryd rhan mewn busnesau ac yn dod yn llwyddiannus iawn mewn busnes. Mae'n iawn i ddweud bod Brexit yn cyflwyno elfen o ansicrwydd, ac mae hwn yn bendant yn gyfnod ansicr i fusnesau. Ond, fel Llywodraeth, byddwn yn parhau, wrth gwrs, i gefnogi busnesau newydd a sicrhau bod llawer o'r busnesau hynny yn dod yn BBaChau a hyd yn oed yn fwy yn y dyfodol.

Maes Awyr Caerdydd

Cardiff Airport

2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i wella mynediad i Faes Awyr Caerdydd? OAQ(5)0494(FM)

2. Will the First Minister outline the Welsh Government's plans to improve access to Cardiff airport? OAQ(5)0494(FM)

We are continuing with the development of proposals to improve access to the airport by public transport and by car, supporting, amongst other things, of course, the current bus and rail arrangements.

Rydym ni’n parhau gyda'r gwaith o ddatblygu cynigion i wella mynediad at y maes awyr trwy gludiant cyhoeddus ac mewn car, gan gefnogi, ymhlith pethau eraill, wrth gwrs, y trefniadau bws a rheilffordd presennol.

I thank the First Minister for his answer. I think all in the Chamber welcome the huge improvement in the airport’s performance since the Government’s intervention. But does the First Minister not agree that a rail link will greatly enhance its appeal to the international traveller and give it a competitive edge over other local airports? So, can he tell us why this has not been included in the metro project?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Rwy'n credu bod pawb yn y Siambr yn croesawu'r gwelliant enfawr ym mherfformiad y maes awyr ers ymyrraeth y Llywodraeth. Ond onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno y bydd cyswllt rheilffordd yn cynyddu ei apêl yn fawr i'r teithiwr rhyngwladol ac yn rhoi mantais gystadleuol iddo dros feysydd awyr lleol eraill? Felly, a all ef ddweud wrthym ni pam nad yw hyn wedi ei gynnwys yn y prosiect metro?

Can I welcome what the Member has said about the airport, and in particular his comments about the progress the airport has made since the Welsh Government took it over? They’re not comments that are echoed on that side of the Chamber, who would happily have seen it overgrown by now if it had been left in their hands. He does ask an important question though. Can I say to him that the focus at the moment is on the bus service, on looking at improving the frequency on the current railway line, and then, beyond that, looking to see either whether we should consider a rail spur—there are issues with that; there will be opposition, that’s true—or whether, in fact, at some point in the future, the terminal itself would move closer to the existing railway line? So, at the moment, it’s a question of improving what is already there, and looking, in the future, to see whether there is a way of locating the terminal closer to the rail link.

A gaf i groesawu'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud am y maes awyr, a’i sylwadau am y cynnydd y mae’r maes awyr wedi ei wneud ers i Lywodraeth Cymru ei gymryd drosodd? Nid ydynt yn sylwadau sy'n cael eu hadleisio ar yr ochr yna i'r Siambr, a fyddai wedi bod yn hapus gweld llystyfiant yn ei orchuddio erbyn hyn pe byddai wedi cael ei adael yn eu dwylo nhw. Fodd bynnag, mae'n gofyn cwestiwn pwysig. Gallaf ddweud wrtho fod y pwyslais ar hyn o bryd ar y gwasanaeth bws, ar geisio gwella amlder ar y rheilffordd bresennol, ac yna, y tu hwnt i hynny, ceisio gweld a ddylem ni ystyried sbardun rheilffordd—ceir problemau gyda hynny; bydd gwrthwynebiad, mae hynny'n wir—neu a fyddai’r derfynfa ei hun, mewn gwirionedd, ar ryw adeg yn y dyfodol, yn symud yn nes at y rheilffordd bresennol? Felly, ar hyn o bryd, mae'n fater o wella’r hyn sydd yno'n barod, ac edrych, yn y dyfodol, i weld a oes ffordd o leoli'r derfynfa yn nes at y cyswllt rheilffordd.

The agreement announced yesterday between the Welsh Government and Heathrow Airport is welcome. But, in stark contrast to that published in relation to Scotland, there are no concrete targets in the agreement, nothing on the amount of construction-related spend, nothing about the overall jobs target, nothing about landing charges or a development fund for flights. Is that because, essentially, the First Minister negotiated any leverage he had away by announcing his support for Heathrow, without actually getting these concessions, in contrast to what the Scottish Government did?

Croesewir y cytundeb a gyhoeddwyd ddoe rhwng Llywodraeth Cymru a Maes Awyr Heathrow. Ond, mewn gwrthgyferbyniad llwyr i'r hyn a gyhoeddwyd o ran yr Alban, nid oes unrhyw dargedau pendant yn y cytundeb, dim byd am swm y gwariant sy'n gysylltiedig ag adeiladu, dim am y targed swyddi cyffredinol, dim am daliadau glanio neu gronfa ddatblygu ar gyfer teithiau awyr. A yw hynny oherwydd bod y Prif Weinidog, yn y bôn, wedi colli unrhyw fantais oedd ganddo mewn trafodaethau trwy ddatgan ei gefnogaeth i Heathrow, heb gael y consesiynau hyn mewn gwirionedd, yn wahanol i'r hyn a wnaeth Llywodraeth yr Alban?

Well, the question is about access to Cardiff Airport, but I’m more than happy to answer the question about Heathrow. I’m surprised he doesn’t welcome the announcement yesterday—the fact that 8,000 jobs will be secured, all that investment, the fact that we worked with Heathrow to—[Interruption.] High-pitched screaming won’t help him. The fact that we have secured commitment to manufacturing hubs outside Wales. We have an event on 5 July to ensure that Welsh businesses—[Interruption.] Well, he’s still high-pitch screaming. Welsh businesses will be able to take full advantage—[Interruption.] He still hasn’t learned his lesson. Welsh businesses will be able to—

Wel, mae'r cwestiwn yn ymwneud â mynediad at Faes Awyr Caerdydd, ond rwy'n fwy na pharod i ateb y cwestiwn am Heathrow. Rwy'n synnu nad yw'n croesawu'r cyhoeddiad ddoe—y ffaith y bydd 8,000 o swyddi yn cael eu sicrhau, yr holl fuddsoddiad hwnnw, y ffaith einh bod wedi gweithio gyda Heathrow i—[Torri ar draws.] Ni wnaiff sgrechian main ei helpu. Y ffaith ein bod ni wedi sicrhau ymrwymiad i ganolfannau gweithgynhyrchu y tu allan i Gymru. Mae gennym ni ddigwyddiad ar 5 Gorffennaf i sicrhau bod busnesau Cymru—[Torri ar draws.] Wel, mae'n dal i sgrechian yn fain. Bydd busnesau Cymru yn gallu manteisio’n llawn—[Torri ar draws.] Nid yw wedi dysgu ei wers o hyd. Bydd busnesau Cymru yn gallu—

I think the Member is maybe screaming because the Member did welcome the statement yesterday. Carry on.

Rwy'n credu efallai fod yr Aelod yn sgrechian gan fod yr Aelod wedi croesawu'r datganiad ddoe. Parhewch.

Well, I’m sure the Member can speak for himself, Llywydd, actually, on that basis.

The issue is this: we will be creating thousands of jobs. We will be ensuring that there will be hubs for manufacturing outside Wales. We will be ensuring that there will be routes that are being looked at to Welsh airports, not just Cardiff—not just Cardiff. And what was announced yesterday is far more substantial than what Scotland has achieved.

Wel, rwy'n siŵr y gall yr Aelod siarad drosto'i hun, Lywydd, a dweud y gwir, ar y sail honno.

Dyma’r pwynt: byddwn yn creu miloedd o swyddi. Byddwn yn sicrhau y bydd canolfannau ar gyfer gweithgynhyrchu y tu allan i Gymru. Byddwn yn sicrhau y bydd llwybrau sy'n cael eu hystyried i feysydd awyr Cymru, nid dim ond Caerdydd—nid dim ond Caerdydd. Ac mae’r hyn a gyhoeddwyd ddoe yn llawer mwy sylweddol na'r hyn y mae'r Alban wedi'i gyflawni.

Well, I’m going to give another welcome this afternoon. I’m going to welcome the growth in passenger numbers on the T9 bus service. I think that is fantastic news to welcome. Now, given the fact that this service is such a success and is now proving to be sustainable in the long term, will you commit to scrapping the £0.5 million Welsh Government subsidy for this service and instead offer subsidies to other bus services that have been axed by cuts to the bus operators grant?

Wel, rwy’n mynd i roi croeso arall y prynhawn yma. Rwy’n mynd i groesawu’r twf i nifer y teithwyr ar wasanaeth bws T9. Credaf fod hynny’n newyddion gwych i’w groesawu. Nawr, o ystyried y ffaith bod y gwasanaeth hwn yn gymaint o lwyddiant a’i fod yn profi bellach ei fod yn gynaliadwy yn y tymor hir, a wnewch chi ymrwymo i gael gwared ar y cymhorthdal ​​o £0.5 miliwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y gwasanaeth hwn ac yn hytrach cynnig cymorthdaliadau i wasanaethau bws eraill y rhoddwyd terfyn arnynt gan doriadau i'r grant gweithredwyr bysiau?

What he seems to be suggesting is we shouldn’t have a bus service to the airport. I can’t agree with that position. It comes back to the position his party took—they didn’t want the airport to succeed. At the end of the day, the Welsh Conservatives didn’t want the airport to grow, they were happy to see the airport decline, they would have sat on their backsides and seen the airport close down. [Interruption.] They’re still not happy at the fact that the airport is doing well in reality. They don’t want to see a bus service to the airport, and we want to make sure there are public transport links to our airport in Cardiff, and they will continue. Having public transport links, surely, to any airport, whether they are bus or rail, are hugely important to the future development of any airport.

Yr hyn y mae'n ymddangos ei fod yn ei awgrymu yw na ddylem ni gael gwasanaeth bws i'r maes awyr. Ni allaf gytuno â'r safbwynt hwnnw. Mae'n dod yn ôl at y safbwynt a gymerwyd gan ei blaid—nid oedden nhw eisiau i’r maes awyr lwyddo. Yn y pen draw, nid oedd y Ceidwadwyr Cymreig eisiau i’r maes awyr dyfu, roedden nhw’n hapus i weld y maes awyr yn dirywio, byddent wedi eistedd ar eu penolau a gweld y maes awyr yn cau. [Torri ar draws.] |Maen nhw’n dal i fod yn anhapus am y ffaith fod y maes awyr yn gwneud yn dda mewn gwirionedd. Nid ydyn nhw eisiau gweld gwasanaeth bws i'r maes awyr, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cysylltiadau cludiant cyhoeddus i’n maes awyr yng Nghaerdydd, a byddant yn parhau. Mae cael cysylltiadau cludiant cyhoeddus, yn sicr, i unrhyw faes awyr, pa un a ydynt yn fws neu’n rheilffordd, yn hynod bwysig i ddatblygiad unrhyw faes awyr ar gyfer y dyfodol.

Well, I welcome the partnership agreement between Welsh Government and Heathrow in respect of airlines wanting to fly out of Wales’s Cardiff Airport to Heathrow, and the potential of thousands of new skilled jobs it could create, alongside boosting the Welsh economy. However, for my constituents and people and businesses across north-east Wales, it’s increased and better connections with airports such as Liverpool and Manchester that make a direct difference to them. So, First Minister, can I urge that enhanced connectivity and greater efficiency of train links to the neighbouring north-western airports form a key part of the north-east Wales metro plans and are considered as part of the Wales and borders franchise?

Wel, rwy’n croesawu'r cytundeb partneriaeth rhwng Llywodraeth Cymru a Heathrow o ran cwmnïau hedfan sydd eisiau hedfan allan o Faes Awyr Caerdydd Cymru i Heathrow, a'r potensial o filoedd o swyddi medrus newydd y gallai eu creu, ochr yn ochr â rhoi hwb i economi Cymru. Fodd bynnag, i’m hetholwyr i a phobl a busnesau ar draws y gogledd-ddwyrain, cysylltiadau cynyddol a gwell gyda meysydd awyr fel Lerpwl a Manceinion sy’n gwneud gwahaniaeth uniongyrchol iddyn nhw. Felly, Brif Weinidog, a gaf i annog bod gwell cysylltedd a mwy o effeithlonrwydd o ran cysylltiadau trên i feysydd awyr cyfagos gogledd-orllewin Lloegr yn rhan allweddol o gynlluniau metro gogledd-ddwyrain Cymru ac yn cael eu hystyried yn rhan o fasnachfraint Cymru a'r gororau?

Yes. I can say that, with the support of the Welsh Government, Arriva Trains Wales secured additional paths from the north of Wales to Manchester Airport. Those additional services started operating in May of last year, and we are working, of course, with Merseytravel to develop opportunities for delivering new services to Liverpool and to John Lennon airport in the next franchise, on the reopened Halton curve.

Ie. Gallaf ddweud, gyda chymorth Llywodraeth Cymru, bod Trenau Arriva Cymru wedi sicrhau llwybrau ychwanegol o ogledd Cymru i Faes Awyr Manceinion gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru. Dechreuodd y gwasanaethau ychwanegol hynny weithredu ym mis Mai y llynedd, ac rydym ni’n gweithio, wrth gwrs, gyda Merseytravel i ddatblygu cyfleoedd ar gyfer cyflwyno gwasanaethau newydd i Lerpwl ac i faes awyr John Lennon yn y fasnachfraint nesaf, ar droad Halton sydd wedi ailagor.

First Minister, I put in a freedom of information request to Cardiff Airport, owned by the Welsh public. I wanted to know how much money had been spent on lobbying firms, what companies had been employed, and whether or not there had been a tender process gone through by those lobbying companies. Now, this is owned by the Welsh public, so the public have a right to know these things. The airport have refused to answer. What do you make of this?

Brif Weinidog, cyflwynais gais rhyddid gwybodaeth i Faes Awyr Caerdydd, sy'n eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru. Roeddwn i eisiau gwybod faint o arian a wariwyd ar gwmnïau lobïo, pa gwmnïau a gyflogwyd, a pha un a fu’r cwmnïau lobïo hyn trwy broses dendro ai peidio. Nawr, mae hwn yn eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru, felly mae gan y cyhoedd hawl i wybod y pethau hyn. Mae'r maes awyr wedi gwrthod ateb. Beth yw eich barn ar hyn?

Well, I mean, there are ways of appealing, if he feels that his request hasn’t been dealt with.

Wel, hynny yw, mae ffyrdd o apelio, os yw’n teimlo nad yw ei gais wedi cael sylw.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau

Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.

Questions now from the party leaders. The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.

Diolch, Lywydd. Whilst the First Minister was away last week, he may have seen that the Cabinet Secretary for finance wrote to the Chancellor of the Exchequer about proposed public spending cuts in two or three years’ time, which set to amount to £3.5 billion. The Government, this year, is running a budget deficit equivalent to £60 billion. George Osborne managed the singular achievement of borrowing twice as much money in six years as Gordon Brown and Alistair Darling. The national debt is now £1,800 billion, compared with £1,200 billion six years ago. That’s £28,000 for every person in Wales—indeed, the United Kingdom. It’s very easy to spend money we haven’t got, of course, and everybody would like to be able to borrow interminably and never to have to pay it back. By how much does he think the Government’s borrowing requirement should increase on a permanent basis?

Diolch, Lywydd. Tra bod y Prif Weinidog i ffwrdd yr wythnos diwethaf, efallai ei fod wedi gweld bod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi ysgrifennu at Ganghellor y Trysorlys ynghylch toriadau arfaethedig i wariant cyhoeddus ymhen dwy neu dair blynedd, a fydd yn gyfanswm o £3.5 biliwn. Mae'r Llywodraeth, eleni, yn rhedeg diffyg yn y gyllideb sy’n cyfateb i £60 biliwn. Llwyddodd George Osborne i gyflawni’r gamp unigryw o fenthyg dwywaith gymaint o arian mewn chwe blynedd ag a wnaeth Gordon Brown ac Alistair Darling. Mae’r ddyled genedlaethol yn £1,800 biliwn erbyn hyn, o'i gymharu â £1,200 biliwn chwe blynedd yn ôl. Mae hynny’n £28,000 ar gyfer pob person yng Nghymru—y Deyrnas Unedig, yn wir. Mae'n hawdd iawn gwario arian nad oes gennym, wrth gwrs, a byddai pawb yn hoffi gallu benthyg yn ddiderfyn a byth yn gorfod ei ad-dalu. O faint y mae'n credu y dylai gofyniad benthyg y Llywodraeth gynyddu ar sail barhaol?

That is a very strong case indeed for borrowing now to invest for the future. It’s never been cheaper to borrow money on the world markets. We know from the experience after the end of the second world war, when the UK was in a far worse position than it is now financially, that the Government of the day took the position that it would seek to borrow money in order to invest for the future. Then, we saw, of course, the economic growth of the 1950s and the 1960s. So, I am unashamedly Keynesian in this regard. I take the view that Government should be borrowing now in order to invest, in order to create the income that will pay back the cost of that borrowing and more in the future.

Mae hwnnw'n achos cryf iawn yn wir dros fenthyg nawr i fuddsoddi ar gyfer y dyfodol. Nid yw erioed wedi bod yn rhatach i fenthyg arian ar farchnadoedd y byd. Rydym ni’n gwybod o brofiad ar ôl diwedd yr ail ryfel byd, pan oedd y DU mewn sefyllfa waeth o lawer nag y mae ynddi nawr yn ariannol, bod Llywodraeth y dydd wedi cymryd y safbwynt y byddai'n ceisio benthyg arian er mwyn buddsoddi ar gyfer y dyfodol. Yna, gwelsom, wrth gwrs, dwf economaidd y 1950au a'r 1960au. Felly, rwy’n Keynesaidd heb gywilydd yn hyn o beth. Rwyf o'r farn y dylai'r Llywodraeth fod yn benthyg nawr er mwyn buddsoddi, er mwyn creu’r incwm a fydd yn ad-dalu cost y benthyca hwnnw a mwy yn y dyfodol.

But the First Minister knows that never happens. He has only to look at the recent history of the UK Government’s debt position to see what the reality is. We have a well-being of future generations Act in Wales—a very good thing it is too—but what we’re doing by carrying on with this ‘rake’s progress’ of borrowing, of course, is to hand on to the next generation a massive debt, which they will have to repay. I don’t think that’s a terribly moral position for us to hold.

But, there’s a better solution to this. We don’t have to borrow that money at all. We can look at what the Government spends money on at the moment and cut without any risk to anybody in Britain being disadvantaged. Let’s just take the foreign aid budget, for example, on which we’re spending £12 billion this year. If we just knocked £3.5 billion off that £12 billion, that would amount to the same sort of saving that the Cabinet Secretary for finance wants the Chancellor of the Exchequer to avoid deducting from the Welsh Government’s budget. There are plenty of reasons why we should cut the foreign aid budget. So, is the First Minister putting the interests of people in foreign countries before the interests of the people of Wales?

Ond mae'r Prif Weinidog yn gwybod nad yw hynny byth yn digwydd. Does dim ond rhaid iddo edrych ar hanes diweddar sefyllfa ddyled Llywodraeth y DU i weld beth yw’r gwirionedd. Mae gennym ni Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yng Nghymru—peth da iawn yw hi hefyd—ond yr hyn yr ydym ni’n ei wneud trwy barhau â’r sefyllfa 'hynt yr oferwr' hwn o fenthyg, wrth gwrs, yw trosglwyddo dyled enfawr i’r genhedlaeth nesaf, y bydd yn rhaid iddyn nhw ei had-dalu. Nid wyf yn credu bod hwnnw'n safbwynt arbennig o foesol i ni ei fabwysiadu.

Ond, mae ateb gwell i hyn. Nid oes rhaid i ni fenthyg yr arian hwnnw o gwbl. Gallwn edrych ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn gwario arian arno ar hyn o bryd a thorri heb unrhyw berygl y bydd unrhyw un ym Mhrydain dan anfantais. Gadewch i ni ystyried y gyllideb cymorth tramor, er enghraifft, yr ydym ni’n gwario £12 biliwn arni eleni. Pe byddem ni’n tynnu dim ond 3.5 biliwn oddi ar y £12 biliwn, byddai hynny'n gyfystyr â’r un math o arbediad y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid eisiau i Ganghellor y Trysorlys beidio â’i ddidynnu o gyllideb Llywodraeth Cymru. Ceir digonedd o resymau pam y dylem ni dorri’r gyllideb cymorth tramor. Felly, a yw’r Prif Weinidog yn rhoi buddiannau pobl mewn gwledydd tramor o flaen buddiannau pobl Cymru?

I think the leader of UKIP is being naive in what he says. First of all, there is the obvious moral question of those countries that are rich helping those countries that are poor. The example of Norway is a prime example of that. The Norway Grants were set up by the Norwegian Government because they felt they’d done very well out of oil and gas and wanted to give something back to people who had less. So, that altruism and that desire to help humanity is hugely strong.

But also, if we look at it economically, aid buys friends and allies. If you don’t provide aid to countries in order to help them and they will remain your friend in the future, someone else will do it. So, yes, it’s right to say that there is a strong moral case for aid, but, in diplomatic terms, it’s also correct to say that, if you offer aid to countries that grow in the future, they will remain your friends and will trade with you in the future, increasing the wealth of their own people and of course buying the goods that you manufacture.

Rwy'n meddwl bod arweinydd UKIP yn bod yn naïf yn yr hyn a ddywed. Yn gyntaf oll, ceir y cwestiwn moesol amlwg o'r gwledydd hynny sy'n gyfoethog yn helpu'r gwledydd hynny sy’n dlawd. Mae enghraifft Norwy yn enghraifft berffaith o hynny. Sefydlwyd Grantiau Norwy gan Lywodraeth Norwy oherwydd eu bod yn teimlo eu bod wedi gwneud yn dda iawn o olew a nwy ac eisiau rhoi rhywbeth yn ôl i bobl sydd â llai. Felly, mae’r anhunanoldeb hwnnw a’r awydd i helpu dynoliaeth yn gryf dros ben.

Ond hefyd, os edrychwn ni ar y mater yn economaidd, mae cymorth yn prynu ffrindiau a chynghreiriaid. Os na fyddwch yn darparu cymorth i wledydd er mwyn eu helpu nhw ac y byddant yn parhau i fod yn ffrind i chi yn y dyfodol, bydd rhywun arall yn ei wneud. Felly, ydy, mae’n iawn dweud bod achos moesol cryf dros gymorth, ond, mewn termau diplomyddol, mae hefyd yn gywir i ddweud, os ydych chi’n cynnig cymorth i wledydd a fydd yn tyfu yn y dyfodol, byddant yn parhau i fod yn ffrindiau i chi ac yn masnachu gyda chi yn y dyfodol, gan gynyddu cyfoeth eu pobl eu hunain a phrynu'r nwyddau yr ydych chi’n eu gweithgynhyrchu, wrth gwrs.

Of course there is a humanitarian case for aid and nobody is against that, but a lot of our aid budget actually goes to countries that are spending a huge amount of money upon projects that we wouldn’t regard for a moment as humanitarian. For example, we’re increasing our aid to Pakistan this year by £100 million to nearly £450 million a year. Pakistan, this year, is increasing its defence budget by £635 million to £6.7 billion. They spend far more per capita on defence than we do in the United Kingdom. They’ve also got a nuclear programme and a space programme. So, what we’re in effect doing by increasing the amount of aid that we’re giving to Pakistan is indirectly funding their military, space and nuclear budgets.

Wrth gwrs bod achos dyngarol dros gymorth ac nid oes neb yn erbyn hynny, ond mae llawer o'n cyllideb cymorth yn mynd i wledydd sy'n gwario symiau enfawr o arian ar brosiectau na fyddem ni’n eu hystyried yn ddyngarol am eiliad. Er enghraifft, rydym ni’n cynyddu ein cymorth i Bacistan gan £100 miliwn eleni i bron i £450 miliwn y flwyddyn. Mae Pacistan, eleni, yn cynyddu ei chyllideb amddiffyn gan £635 miliwn i £6.7 biliwn. Maen nhw’n gwario llawer mwy y pen ar amddiffyn nag yr ydym ni’n ei wneud yn y Deyrnas Unedig. Mae ganddyn nhw raglen niwclear a rhaglen ofod hefyd. Felly, yr hyn yr ydym ni’n ei wneud i bob pwrpas trwy gynyddu faint o gymorth yr ydym ni'n ei roi i Bacistan yw ariannu eu cyllidebau milwrol, gofod a niwclear yn anuniongyrchol.

He uses one example. There are many, many other examples of countries where people have suffered greatly, a lot of it due to the ineptitude of European powers who left those countries with artificial boundaries and with economic incoherence, and who left those countries without a tradition of governance. They were left to struggle as a result of it. Many of those countries now have good governance. If we look at Ghana, for example, Ghana is a country where governance is robust, yet many of the people there are paying for the mistakes that were made in the 1960s after independence. I see nothing wrong in providing aid to people in order to enable them to survive, of course, but also in order to enable people to develop themselves economically and, of course, to enable those people then to provide for their families.

I was in Uganda two years ago. The one thing that struck me about Uganda was the sheer entrepreneurial spirit of the people. What they didn’t have was capital. Coffee was the main cash crop. They saved money from coffee in order to provide themselves with capital—they had no other way of doing it. The great thing that happened in Uganda was banking via mobile phones—people could transfer money around in a way that they couldn’t before.

For many, many people around the world, they just need a bit of help in order to prosper, and that’s why we give aid to people—in order to make sure that they can prosper in the future and that their communities can prosper in the future.

Mae'n defnyddio un enghraifft. Ceir llawer iawn iawn o enghreifftiau eraill o wledydd lle mae pobl wedi dioddef yn fawr, llawer ohono oherwydd anfedrusrwydd pwerau Ewropeaidd a adawodd y gwledydd hynny gyda ffiniau artiffisial a chyda dryswch economaidd, ac a adawodd y gwledydd hynny heb draddodiad o lywodraethu. Fe’u gadawyd mewn anawsterau o ganlyniad. Mae gan lawer o'r gwledydd hynny lywodraethu da erbyn hyn. Os edrychwn ni ar Ghana, er enghraifft, mae Ghana yn wlad lle mae llywodraethu yn gadarn, ac eto mae llawer o'r bobl yno yn talu am y camgymeriadau a wnaed yn y 1960au ar ôl annibyniaeth. Nid wyf yn gweld dim byd o'i le o ran darparu cymorth i bobl er mwyn eu galluogi i oroesi, wrth gwrs, ond hefyd er mwyn galluogi pobl i ddatblygu eu hunain yn economaidd ac, wrth gwrs, i alluogi'r bobl hynny wedyn i ddarparu ar gyfer eu teuluoedd.

Roeddwn i yn Uganda ddwy flynedd yn ôl. Yr un peth wnaeth fy nharo i am Uganda oedd ysbryd entrepreneuraidd llwyr y bobl. Yr hyn nad oedd ganddynt oedd cyfalaf. Coffi oedd y prif gnwd arian parod. Roedden nhw’n arbed arian o goffi er mwyn darparu cyfalaf i’w hunain—nid oedd ganddynt unrhyw ffordd arall o’i wneud. Y peth gwych a ddigwyddodd yn Uganda oedd bancio trwy ffonau symudol—gallai pobl symud arian o gwmpas mewn ffordd na allent o'r blaen.

I lawer iawn o bobl ledled y byd, y cwbl sydd ei angen arnynt yw ychydig o gymorth er mwyn ffynnu, a dyna pam yr ydym ni’n rhoi cymorth i bobl—er mwyn gwneud yn siŵr y gallant ffynnu yn y dyfodol ac y gall eu cymunedau ffynnu yn y dyfodol.

Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Leader of Plaid Cymru, Leanne Wood.

Diolch, Lywydd. First Minister, on 16 January, you introduced the Trade Union (Wales) Bill. The intention of that Bill is to disapply aspects of the UK Government’s Trade Union Act 2016. Plaid Cymru supports this—we believe that industrial relations should be decided upon here and not in Westminster. Your trade union Bill will be in competence under the Assembly’s current powers. Do you believe that it will be in competence under the reserved-powers model that we are moving to under the new Wales Act?

Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, ar 16 Ionawr, cyflwynwyd Bil Undebau Llafur (Cymru) gennych. Bwriad y Bil hwnnw yw datgymhwyso agweddau ar Ddeddf Undeb Llafur 2016 Llywodraeth y DU. Mae Plaid Cymru yn cefnogi hyn—credwn y dylai cysylltiadau diwydiannol gael eu penderfynu yma ac nid yn San Steffan. Bydd eich Bil undebau llafur yn gymwys o dan bwerau presennol y Cynulliad. A ydych chi’n credu y bydd yn gymwys o dan y model cadw pwerau yr ydym ni’n symud iddo o dan y Ddeddf Cymru newydd?

The competence will change, but our belief is this: we will pass this legislation and we will do what is right by the people of Wales. It is a matter then for the UK Parliament to decide whether it wishes to override an Act that was passed by the people of Wales in their Parliament. If they choose to do that, they will precipitate a constitutional crisis.

Bydd y cymhwysedd yn newid, ond ein cred ni yw hyn: byddwn yn pasio’r ddeddfwriaeth hon a byddwn yn gwneud yr hyn sy'n iawn i bobl Cymru. Mae'n fater wedyn i Senedd y DU benderfynu a yw'n dymuno gwrthwneud Deddf a basiwyd gan bobl Cymru yn eu Senedd. Os bydd yn dewis gwneud hynny, bydd yn creu argyfwng cyfansoddiadol.

The Wales Act implements a heavy list of restrictions, and industrial relations is one of those restrictions. We heard from the Constitutional and Legislative Affairs Committee yesterday that the UK Government intends to legislate on industrial relations once the Wales Act 2017 is in force—they use the words ‘at the earliest opportunity’.

If you want to reduce strike action, the best way isn’t through legal restrictions but through negotiation, dialogue and a social partnership approach that is advocated by a majority of people in this Assembly. You’ve said that you still intend to take the trade union Bill through this Assembly. What is your plan to ensure that its provisions are not overruled by the UK Government?

Mae Deddf Cymru yn cyflwyno rhestr drom o gyfyngiadau, ac mae cysylltiadau diwydiannol yn un o'r cyfyngiadau hynny. Clywsom ddoe gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol bod Llywodraeth y DU yn bwriadu deddfu ar gysylltiadau diwydiannol ar ôl i Ddeddf Cymru 2017 ddod i rym—maen nhw’n defnyddio’r geiriau 'ar y cyfle cyntaf'.

Os ydych chi eisiau lleihau streiciau, nid trwy gyfyngiadau cyfreithiol yw’r ffordd orau, ond trwy drafod, deialog a dull partneriaeth gymdeithasol sy'n cael ei argymell gan fwyafrif y bobl yn y Cynulliad hwn. Rydych chi wedi dweud eich bod chi’n dal i fwriadu mynd â’r Bil undebau llafur drwy'r Cynulliad hwn. Beth yw eich cynllun i sicrhau nad yw ei ddarpariaethau yn cael eu gwrthod gan Lywodraeth y DU?

We will do everything that we can to make sure that that doesn’t happen. We will take this legislation through the Assembly, and we believe it will pass with the support of not just the governing party, of course, but that of her own party as well, we trust. It is a matter then for the UK Parliament, and the House of Lords particularly, to decide whether it is constitutionally appropriate to seek to overturn legislation made in a devolved parliament by the elected Members of that devolved parliament acting within competence. That is a serious constitutional matter that the UK Parliament will embroil itself in if it goes down that line.

Byddwn yn gwneud popeth a allwn i wneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd. Byddwn yn mynd â’r ddeddfwriaeth hon drwy'r Cynulliad, ac rydym ni’n credu y bydd yn pasio gyda chefnogaeth nid yn unig y blaid lywodraethol, wrth gwrs, ond ei phlaid ei hun hefyd, rydym ni’n hyderu. Mae'n fater wedyn i Senedd y DU, a Thŷ'r Arglwyddi yn benodol, benderfynu a yw'n gyfansoddiadol briodol ceisio gwrthdroi deddfwriaeth a wnaed mewn senedd ddatganoledig gan Aelodau etholedig y senedd ddatganoledig honno yn gweithredu yn unol â’u cymhwysedd. Mae hwnnw'n fater cyfansoddiadol difrifol a fydd yn creu helynt i Senedd y DU os bydd yn dilyn y trywydd hwnnw.

Thank you. I wonder if we’ll now see another Supreme Court case, and I’m sure that you’d agree that that would be a damning verdict on the Wales Act. Plaid Cymru voted against the legislative competence motion on the Wales Act because we were of the view that it could lead to a Westminster power grab. Would you agree that this now looks like a vindication of our position on that vote?

There is agreement across most of this Chamber that the Wales Act is not going to provide a lasting settlement, as the UK Government stated its objective was to achieve. Will you state today whether you believe that the Wales Act 2017 is unworkable? If you do think it’s unworkable, do you support Plaid Cymru’s call for a new Wales Bill immediately?

Diolch. Tybed a fyddwn ni’n gweld achos Goruchaf Lys arall nawr, ac rwy'n siŵr y byddech chi’n cytuno y byddai hynny'n farn ddamniol ar Ddeddf Cymru. Pleidleisiodd Plaid Cymru yn erbyn y cynnig cymhwysedd deddfwriaethol ar Ddeddf Cymru gan ein bod ni o'r farn y gallai arwain at gydio pŵer gan San Steffan. A fyddech chi’n cytuno bod hyn yn edrych fel cyfiawnhad erbyn hyn o’n safbwynt ni ar y bleidlais honno?

Ceir cytundeb ar draws y rhan fwyaf o'r Siambr hon nad yw Deddf Cymru yn mynd i gynnig setliad parhaol, fel y dywedodd Llywodraeth y DU oedd ei hamcan i’w sicrhau. A wnewch chi ddatgan heddiw pa un a ydych chi’n credu bod Deddf Cymru 2017 yn anymarferol? Os ydych chi’n credu ei bod yn anymarferol, a ydych chi’n cefnogi galwad Plaid Cymru am Fil Cymru newydd ar unwaith?

It’s not unworkable, but it is unsatisfactory. She and I are in exactly the same position on this. The current legislation was part of a package—there were parts of it we did not like and did not accept, but, nevertheless, it took this Assembly forward when it was viewed as a package. Does it mean there’s unfinished business? Of course. The issue of the jurisdiction is still unfinished; the issue of policing is still unfinished; as is the issue of the fact that air passenger duty is devolved in Scotland but not in Wales for no sensible, logical or rational reason. Yes, undoubtedly, there will be another Wales Bill that will improve on the one that we’ve had recently.

Nid yw’n anymarferol, ond mae'n anfoddhaol. Mae hi a minnau o’r un safbwynt yn union ar hyn. Roedd y ddeddfwriaeth bresennol yn rhan o becyn—roedd rhannau ohono nad oeddem yn eu hoffi ac na wnaethom eu derbyn, ond, serch hynny, roedd yn mynd â’r Cynulliad hwn yn ei flaen o’i ystyried fel pecyn. A yw'n golygu bod busnes anorffenedig? Wrth gwrs. Nid yw’r mater o awdurdodaeth wedi ei ddatrys o hyd; nid yw’r mater o blismona wedi ei ddatrys o hyd; felly hefyd y ffaith fod ardrethi teithwyr awyr wedi eu datganoli yn yr Alban, ond nid yng Nghymru heb unrhyw reswm call, rhesymegol. Bydd, yn ddi-os, bydd Bil Cymru arall a fydd yn gwella ar y un yr ydym ni wedi ei gael yn ddiweddar.

Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.

Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.

Thank you very much, Presiding Officer. First Minister, today there’s this startling news that five people a week are dying in Wales—five people a day, sorry, dying in Wales—because of air pollution. This is a frightening figure that my colleague David Melding has raised many times in this Chamber, and the Welsh Conservatives led a debate on this in July. Many communities will rightly be looking to the Welsh Government to try to understand what measures the Government will be taking to improve air quality through the lifetime of this Assembly? I’d be grateful if you could give us some understanding of the action that the Welsh Government is taking to make sure that communities such as those in Caerphilly county borough that are cited in the ‘Week In Week Out’ programme today can take comfort and see real improvement.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Brif Weinidog, ceir y newyddion syfrdanol hyn heddiw bod pump o bobl yr wythnos yn marw yng Nghymru—pump o bobl y diwrnod, mae'n ddrwg gen i, yn marw yng Nghymru—oherwydd llygredd aer. Mae hwn yn ffigur brawychus y mae fy nghydweithiwr, David Melding wedi ei godi droeon yn y Siambr hon, ac arweiniodd y Ceidwadwyr Cymreig ddadl ar hyn ym mis Gorffennaf. Bydd llawer o gymunedau yn briodol yn edrych at Lywodraeth Cymru i geisio deall pa fesurau y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd i wella ansawdd aer yn ystod oes y Cynulliad hwn? Byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi rhywfaint o ddealltwriaeth i ni o'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wneud yn siŵr bod cymunedau fel y rhai ym mwrdeistref sirol Caerffili sy'n cael eu henwi yn rhaglen 'Week In Week Out' heddiw yn gallu cymryd cysur a gweld gwelliant gwirioneddol.

It is for local authorities to review local air quality. We do assist them in terms of doing that. We are considering responses to the recent consultation that was held on this subject. It did recognise the immediate and long-term health benefits to be gained by reducing pollution exposure across Wales. One area, of course, that has a beneficial effect on air quality is to encourage more people onto public transport, which is why of course we passed the Active Travel (Wales) Act 2013, in order for that to happen. We do need to see, of course, more investment in public transport in Wales. We’re doing our bit with the metro, and we do need to make sure now that we see electrification take place to Swansea, as was promised by the UK Government, in order to encourage more people onto the trains and out of cars. But the more we can reduce car use and provide an alternative to car use, the better it will be for air quality.

Mater i awdurdodau lleol yw adolygu ansawdd aer lleol. Rydym ni yn eu cynorthwyo o ran gwneud hynny. Rydym ni’n ystyried ymatebion i'r ymgynghoriad diweddar a gynhaliwyd ar y pwnc hwn. Roedd yn cydnabod y manteision iechyd ar unwaith a hirdymor i'w hennill trwy leihau amlygiad i lygredd ledled Cymru. Un maes, wrth gwrs, sy’n cael effaith fuddiol ar ansawdd aer yw annog mwy o bobl i ddefnyddio cludiant cyhoeddus, a dyna pam, wrth gwrs, y pasiwyd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 gennym, er mwyn i hynny ddigwydd. Mae angen i ni weld, wrth gwrs, mwy o fuddsoddiad mewn cludiant cyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni’n chwarae ein rhan gyda'r metro, ac mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod ni’n gweld trydaneiddio yn digwydd i Abertawe nawr, fel yr addawyd gan Lywodraeth y DU, er mwyn cael mwy o bobl ar y trenau ac allan o geir. Ond po fwyaf y gallwn ni leihau'r defnydd o geir a chynnig dewis arall yn hytrach na defnyddio ceir, y gorau y bydd hi i ansawdd aer.

As I said, five people a week are dying because of air quality issues in Wales—that’s 2,000 people a year. That is a frightening figure, and as Public Health Wales have identified today, it is one of the biggest, if not the biggest issue that we do face. The programme ‘Week In Week Out’ today invited the Welsh Government to take part in that programme, and regrettably they chose not to and just issued a written statement. Can you understand why people are concerned that they’re not seeing real progress in their communities when they can’t see the lead coming from the Welsh Government to make these improvements? As I understand it, the figure of infringements is 18, and yet the community in Caerphilly county borough that is cited has had 57 different infringements of air quality in that particular area. They are still blighted day in, day out with the pollutants in the atmosphere of that particular area. We do need to get a sense of what we can calibrate at the end of this Assembly as looking like a success in this particular area. What would you deem as a successful outcome from the measures that you will be taking by 2021, First Minister?

Fel y dywedais, mae pump o bobl yr wythnos yn marw oherwydd problemau ansawdd aer yng Nghymru—mae hynny'n 2,000 o bobl y flwyddyn. Mae hwnnw'n ffigur brawychus, ac fel y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi ei nodi heddiw, dyma un o'r materion pwysicaf, os nad y pwysicaf yr ydym ni’n ei wynebu. Gwahoddwyd Llywodraeth Cymru gan raglen 'Week In Week Out' heddiw i gymryd rhan yn y rhaglen honno, ac yn anffodus dewisodd beidio â gwneud hynny gan gyhoeddi datganiad ysgrifenedig yn unig. A allwch chi ddeall pam mae pobl yn poeni nad ydynt yn gweld cynnydd gwirioneddol yn eu cymunedau pan na allant weld Llywodraeth Cymru ar flaen y gad o ran gwneud y gwelliannau hyn? Yn ôl yr hyn a ddeallaf, 18 yw nifer y troseddau, ac eto bu 57 o wahanol droseddau o ran ansawdd aer yn y gymuned ym mwrdeistref sirol Caerffili y cyfeirir ato. Maen nhw’n dal i ddioddef ddydd ar ôl dydd gyda'r llygryddion yn atmosffer yr ardal benodol honno. Mae angen i ni gael synnwyr o'r hyn y gallwn ei raddnodi ar ddiwedd y Cynulliad hwn sy’n edrych fel llwyddiant yn y maes penodol hwn. Beth fyddech chi'n ei ystyried yn ganlyniad llwyddiannus o’r mesurau y byddwch yn eu cymryd erbyn 2021, Brif Weinidog?

Well, it would be a reduction in the amount of PM10s in the atmosphere, and potentially PM2.5s as well. If we look at reducing emissions—I mentioned the consultation earlier on and our response to that consultation is to be published shortly. What is our contribution? Looking at the south Wales metro, looking at the metro in the north-east of Wales to provide an alternative to car use—which means a reduction in the amount of exhaust fumes coming out of cars—to make sure people have that alternative, promoting the active travel Act so that more people are able to cycle as well—again, not using cars.

The problem is, of course, that with the new changes to vehicle excise duties that are going to be coming in, if I remember rightly, after the first year of a car’s existence, every car, regardless of its emissions, will pay the same road tax. Now, we’ve had a system for years where those cars that pollute the most pay the most. Now we’re going to a system where it’s a flat fee. I think that’s wrong. I can understand the UK Government having to change the system, otherwise eventually hardly anyone will pay road tax—I understand that. But I think it’s wrong to move to a system where, effectively, if you have a car that has a huge amount of emissions, you pay the same as somebody whose car is very very light in terms of emissions. That won’t help air quality in Wales.

Wel, byddai'n ostyngiad i gyfanswm y PM10s yn yr atmosffer, a PM2.5s hefyd o bosibl. Os edrychwn ni ar leihau allyriadau—soniais am yr ymgynghoriad yn gynharach a bydd ein hymateb i'r ymgynghoriad hwnnw yn cael ei gyhoeddi cyn bo hir. Beth yw ein cyfraniad? Disgwyl i fetro de Cymru, disgwyl i’r metro yn y gogledd-ddwyrain gynnig dewis arall yn hytrach na defnyddio car—sy’n golygu gostyngiad i gyfanswm y nwyon llosg sy’n dod allan o geir—i wneud yn siŵr bod gan bobl y dewis arall hwnnw, gan hyrwyddo’r Ddeddf teithio llesol fel bod mwy o bobl yn gallu beicio hefyd—unwaith eto, gan beidio â defnyddio ceir.

Y broblem, wrth gwrs, yw bod y newidiadau newydd i ardollau ecséis cerbydau sy’n mynd i gael eu cyflwyno, os cofiaf yn iawn, ar ôl y flwyddyn gyntaf o fodolaeth car, pob car, waeth beth yw ei allyriadau, yn talu'r un dreth ffordd. Nawr, bu gennym ni system ers blynyddoedd lle mae’r ceir hynny sy’n llygru fwyaf yn talu'r mwyaf. Nawr rydym ni’n symud i system lle mae'n ffi unffurf. Nid wyf yn credu bod hynny'n iawn. Gallaf ddeall bod yn rhaid i Lywodraeth y DU newid y system, fel arall ni fydd braidd neb yn talu treth ffordd yn y pen draw—rwy’n deall hynny. Ond nid wyf yn credu ei bod yn iawn i symud i system lle, i bob pwrpas, os oes gennych chi gar â llawer iawn o allyriadau, y byddwch yn talu’r un fath â rhywun y mae ei gar yn ysgafn dros ben o ran allyriadau. Ni fydd hynny’n helpu ansawdd aer yng Nghymru.

Would you agree, as First Minister, to convene a summit on this particular issue of all the interested public bodies, so that there can be a joined-up approach to it, on the basis that we do, generally, across parties want to see improvements? When you have a public health issue that is taking 2,000 lives a year within Wales—let alone other parts of the United Kingdom—that, I would suggest, is rated as pressing the number one button in your list of priorities. There does seem to be an element of divergence when it’s delivered within communities the length of breadth of Wales, and it does need some centralising and co-ordination here. Will you agree to host a summit, to make sure that progress can be made on this agenda item, so that we can see genuine improvements across Wales, but importantly, improvements to make sure that we do not continue to see the number of people dying through poor air quality going up in Wales?

A wnewch chi gytuno, fel Prif Weinidog, i gynnull uwchgynhadledd ar y mater penodol hwn o’r holl gyrff cyhoeddus â buddiant, fel y gellir cael dull cydgysylltiedig ar ei gyfer, ar y sail ein bod ni, yn gyffredinol, ar draws y pleidiau eisiau gweld gwelliannau? Pan fo gennych chi fater iechyd y cyhoedd sy'n cymryd 2,000 o fywydau y flwyddyn yng Nghymru—heb sôn am rannau eraill o’r Deyrnas Unedig—dylid ystyried hynny, byddwn yn awgrymu, fel y botwm cyntaf i’w wasgu ar eich rhestr o flaenoriaethau. Mae’n ymddangos bod elfen o wahaniaeth pan gaiff ei gyflwyno mewn cymunedau ar hyd a lled Cymru, ac mae angen ei ganoli rhywfaint a chydgysylltu yma. A wnewch chi gytuno i gynnal uwchgynhadledd, i wneud yn siŵr y gellir gwneud cynnydd ar yr eitem agenda hon, fel y gallwn weld gwelliannau gwirioneddol ledled Cymru, ond yn bwysig, gwelliannau i wneud yn siŵr nad ydym yn parhau i weld nifer y bobl sy'n marw oherwydd ansawdd aer gwael yn cynyddu yng Nghymru?

One of the issues that’s increasingly a problem as well, of course, is cars idling in traffic jams—leaving their engines on—and that does create particular areas of particularly low air quality. There are several ways of dealing with that. One is making sure that the blockages are removed. It also means, of course, that we look at ways of promoting more hybrids and electric cars in the future, and there are a number of ways in which that can be done. As part of the response to the consultation that’s taken place, we will look to be as inclusive as possible in our approach. We have to do that, of course, working with local government as well, as the main monitors of local air quality, in order to make sure that we continue to improve the air that the people of Wales breathe.

Un o'r materion sy'n broblem gynyddol hefyd, wrth gwrs, yw ceir sy’n segura mewn tagfeydd traffig—yn gadael eu hinjans ymlaen—ac mae hynny'n creu ardaloedd penodol o ansawdd aer arbennig o isel. Ceir sawl ffordd o ymdrin â hynny. Un yw gwneud yn siŵr bod y rhwystrau’n cael eu gwaredu. Mae hefyd yn golygu, wrth gwrs, ein bod ni’n edrych ar ffyrdd o hyrwyddo mwy o hybridau a cheir trydan yn y dyfodol, a cheir nifer o ffyrdd y gellir gwneud hynny. Yn rhan o'r ymateb i'r ymgynghoriad a gynhaliwyd, byddwn yn ceisio bod mor gynhwysol â phosibl yn ein dull. Mae'n rhaid i ni wneud hynny, wrth gwrs, gan weithio gyda llywodraeth leol hefyd, fel y prif fonitoriaid o ansawdd aer lleol, er mwyn gwneud yn siŵr ein bod ni’n parhau i wella'r aer y mae pobl Cymru yn ei anadlu.

Cyflogaeth ar gyfer Pobl sydd â Chyflyrau Iechyd Hirdymor Cyfnewidiol

Employment for People with Long-term, Fluctuating Health Conditions

3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i leihau'r rhwystrau i gyflogaeth ar gyfer pobl sydd â chyflyrau iechyd hirdymor cyfnewidiol? OAQ(5)0481(FM)

3. How is the Welsh Government helping to reduce the barriers to employment for people with long-term, fluctuating health conditions? OAQ(5)0481(FM)

We are taking a preventative approach to removing health barriers to work through the Healthy Working Wales programme and our new all-age employability plan will strengthen our approach to supporting low-activity groups, including support for those with longer-term health condition, to access employment opportunities.

Rydym ni’n dilyn dull ataliol o gael gwared ar y rhwystrau iechyd i waith trwy raglen Cymru Iach ar Waith a bydd ein cynllun cyflogadwyedd pob oed newydd yn cryfhau ein dull o gefnogi grwpiau gweithgarwch isel, gan gynnwys cymorth i’r rheini â chyflwr iechyd tymor hwy, i gael mynediad at gyfleoedd cyflogaeth.

After Action for ME delivered an employment support programme for people with ME with the North Bristol NHS Trust, 72 per cent of clients achieved their employment goals. How will you ensure, therefore, that the Welsh Government, looking at the good practice very nearby across the border, will address the barriers faced by people with long-term, fluctuating conditions such as myalgic encephalomyelitis and ensure that these are produced co-productively in accordance with the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 requirements?

Ar ôl i Action for ME gyflwyno rhaglen cymorth cyflogaeth i bobl ag ME gydag Ymddiriedolaeth GIG Gogledd Bryste, cyrhaeddodd 72 y cant o gleientiaid eu nodau cyflogaeth. Sut y gwnewch chi sicrhau, felly, y bydd Llywodraeth Cymru, gan edrych ar yr arfer da cyfagos iawn ar draws y ffin, yn mynd i'r afael â'r rhwystrau a wynebir gan bobl sydd â chyflyrau hirdymor anwadal, fel enseffalomyelitis myalgig a sicrhau bod y rhain yn cael eu cynhyrchu yn gyd-gynhyrchiol yn unol â gofynion Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014?

I’ve already mentioned, of course, the employability plan. I can say that, in terms of Healthy Working Wales, over 3,000 organisations employing around 460,000 people have engaged with Healthy Working Wales. It represents about 33 per cent of the working population with an investment of over £800,000 per year in the programme. We’re also supporting workplaces to tackle the stigma and discrimination associated with mental health problems through the Time to Change Wales organisational pledge.

Rwyf wedi crybwyll eisoes, wrth gwrs, y cynllun cyflogadwyedd. Gallaf ddweud, o ran Cymru Iach ar Waith, bod dros 3,000 o sefydliadau sy'n cyflogi tua 460,000 o bobl wedi ymgysylltu â Chymru Iach ar Waith. Mae hynny'n cynrychioli tua 33 y cant o'r boblogaeth sy'n gweithio gyda buddsoddiad o dros £800,000 y flwyddyn yn y rhaglen. Rydym ni hefyd yn cynorthwyo gweithleoedd i fynd i'r afael â'r stigma a'r gwahaniaethu sy'n gysylltiedig â phroblemau iechyd meddwl trwy addewid sefydliadol Amser i Newid Cymru.

I welcome your reference to mental health issues, which was what I was going to raise. One effective measure in treating mental health problems is talking therapy, which can reduce the need to prescribe medication, which would itself enhance the ability of people to enter the job market. What is the Welsh Government doing to assist with the provision of talking therapy in Wales?

Rwy’n croesawu eich cyfeiriad at faterion iechyd meddwl, sef yr hyn yr oeddwn i’n mynd i’w godi. Un mesur effeithiol i drin problemau iechyd meddwl yw therapi siarad, a all leihau'r angen i roi meddyginiaeth ar bresgripsiwn, a fyddai ynddo’i hun yn gwella gallu pobl i ymuno â’r farchnad swyddi. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo gyda’r ddarpariaeth o therapi siarad yng Nghymru?

We do recognise, as far as mental health is concerned, that it can’t all be pharmaceutical intervention. Counselling is important, as is, of course, exercise. Exercise is available in most of Wales, I think, in terms of it being prescribed to people. Our delivery plan, ‘Together for Mental Health’, is there, of course, to help people in Wales become more resilient and to be able to tackle poor mental well-being when it occurs. As part of that plan we look at different therapies that will help people in different and more effective ways.

Rydym yn cydnabod, cyn belled ag y mae iechyd meddwl yn y cwestiwn, na all y cwbl fod yn ymyrraeth fferyllol. Mae cwnsela yn bwysig, ac felly hefyd, wrth gwrs, ymarfer corff. Mae ymarfer corff ar gael yn y rhan fwyaf o Gymru, rwy’n credu, o ran cael ei ragnodi i bobl. Mae ein cynllun cyflawni, 'Law yn Llaw at Iechyd Meddwl', yno, wrth gwrs, i helpu pobl yng Nghymru fod yn fwy gwydn a gallu mynd i'r afael â llesiant meddwl gwael pan fydd yn digwydd. Yn rhan o’r cynllun hwnnw, rydym ni’n edrych ar wahanol therapïau a fydd yn helpu pobl mewn ffyrdd gwahanol a mwy effeithiol.

Seilwaith Cyfathrebu Digidol

Digital Communications Infrastructure

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y seilwaith cyfathrebu digidol yng Nghymru? OAQ(5)0488(FM)

4. Will the First Minister make a statement on digital communications infrastructure in Wales? OAQ(5)0488(FM)

Through the Superfast Cymru project and ongoing, regular discussions with mobile network operators, Ofcom and the UK Government, we have facilitated access to fast fibre broadband to over 630,000 Welsh premises and secured confirmation of a 90 per cent mobile geographic coverage in Wales by the end of this year.

Trwy brosiect Cyflymu Cymru a thrafodaethau parhaus, rheolaidd gyda gweithredwyr rhwydweithiau symudol, Ofcom a Llywodraeth y DU, rydym ni wedi hwyluso mynediad at fand eang ffibr cyflym i dros 630,000 o adeiladau yng Nghymru ac wedi sicrhau cadarnhad y bydd 90 y cant o ardal ddaearyddol Cymru yn derbyn gwasanaeth symudol erbyn diwedd y flwyddyn hon.

Can I congratulate the Welsh Government on progress in rolling out superfast broadband? As we move to address the final gaps in that and to improve on mobile connectivity, it’s clear that the topography of Wales, beautiful as it is, poses particular challenges to digital connectivity and that we may need greater proportionate access to infrastructure than other parts of the UK to reach the same level of coverage finally. I look forward to the Welsh Government’s mobile plan and I hope it contains steps to press operators to share infrastructure. But, in addition, will the First Minister confirm that the Welsh Government will look at how publicly owned land can be used, where appropriate, to locate digital infrastructure—and as we look post Brexit at how we use public funds to support land management, that we consider how future programmes can be used to incentivise the location of digital infrastructure in rural and semi-rural areas where they can make a difference to connectivity Wales-wide?

A gaf i longyfarch Llywodraeth Cymru ar y cynnydd o ran cyflwyno band eang cyflym iawn? Wrth i ni symud i fynd i'r afael â'r bylchau terfynol yn hynny o beth a gwella cysylltedd symudol, mae'n amlwg bod topograffi Cymru, mor hardd ag ydyw, yn creu heriau penodol i gysylltedd digidol ac efallai fod angen mynediad mwy cymesur at seilwaith arnom na rhannau eraill o’r DU i gyrraedd yr un lefel o wasanaeth yn y diwedd. Rwy'n edrych ymlaen at gynllun symudol Llywodraeth Cymru ac rwy'n gobeithio y bydd yn cynnwys camau i bwyso ar weithredwyr i rannu seilwaith. Ond, hefyd, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried sut y gellid defnyddio tir sy’n eiddo cyhoeddus, lle bo'n briodol, i leoli seilwaith digidol—ac wrth i ni edrych y tu hwnt i Brexit ar sut yr ydym ni’n defnyddio arian cyhoeddus i gefnogi rheolaeth tir, ein bod ni’n ystyried sut y gellir defnyddio rhaglenni yn y dyfodol i gymell lleoliad seilwaith digidol mewn ardaloedd gwledig a lled-wledig lle gallant wneud gwahaniaeth i gysylltedd Cymru gyfan?

We will look carefully at regional economic funding in the context of the forthcoming mobile action plan, and during the next phase of superfast broadband development, to see how best this could support the targeted delivery of communications infrastructure on a more regional or local basis. There are some parts of Wales where there is no coverage. We know there are some parts of Wales—the Isle of Anglesey is one example, raised often in the Chamber by the Member for Ynys Môn—where there appears to be coverage, yet it’s not powerful enough to deliver data coverage. So, there are issues that will need to be resolved for the future and using regional economic funding is one way in which that might be done.

Byddwn yn edrych yn ofalus ar gyllid economaidd rhanbarthol yng nghyd-destun y cynllun gweithredu symudol sydd ar y gweill, ac yn ystod cam nesaf datblygiad band eang cyflym iawn, i weld sut orau y gallai hyn gefnogi’r ddarpariaeth wedi'i thargedu o seilwaith cyfathrebu ar sail fwy rhanbarthol neu leol. Ceir rhai rhannau o Gymru lle nad oes gwasanaeth. Rydym ni’n gwybod bod rhai rhannau o Gymru—mae Ynys Môn yn un enghraifft, a godir yn aml yn y Siambr gan yr Aelod dros Ynys Môn—lle mae'n ymddangos bod gwasanaeth, ac eto nid yw'n ddigon cryf i ddarparu gwasanaeth data. Felly, mae problemau y bydd angen eu datrys ar gyfer y dyfodol ac mae defnyddio cyllid economaidd rhanbarthol yn un ffordd y gellid gwneud hynny.

Brif Weinidog, rwyf wedi derbyn cwynion oddi wrth gynrychiolwyr yn y byd busnes ynglŷn ag ansawdd gwasanaethau Wi-Fi ar drenau sy’n rhedeg rhwng Abertawe a Paddington. Yn aml, mae hyn oherwydd signal gwael ar hyd y llwybr. Gan fod hwn yn wasanaeth allweddol bwysig i ni yng Nghymru, beth mae’ch Llywodraeth chi yn ei wneud wrth gydweithio â Llywodraeth San Steffan a chwmnïau preifat sy’n rhedeg y rhwydwaith i wella’r signal ar hyd y llwybr yma, a hefyd ar hyd llwybrau eraill ar draws Cymru?

First Minister, I have received complaints from representatives of the business community on the quality of Wi-Fi services on trains running between Swansea and Paddington. This is often because of poor signal on the route. As this is a crucially important service for us here in Wales, what is your Government doing in collaboration with the Westminster Government and the private companies running the network to improve the signal along this route and also other routes across Wales?

Mae hyn yn hollbwysig. Fel un sydd wedi defnyddio’r gwasanaeth hwnnw, gallaf ddweud y rhan fwyaf o’r amser nad yw’n gweithio. Wrth gwrs, mae’n un peth i gael y gwasanaeth ar y trên, ond mae’n rhywbeth arall bod y gwasanaeth yn gweithio yn effeithiol. Rydym yn cysylltu, wrth gwrs, gyda First Great Western er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth yn gwella yn y pen draw. Rwy’n gwybod ei fod yn bosib—rwyf wedi ei weld ar drenau eraill lle mae’r system yn gweithio yn dda—ac rydym yn moyn sicrhau, wrth gwrs, drwy ystyried y franchise y flwyddyn nesaf, fod hwn yn rhywbeth sydd yn dod yn arferol ym mhob trên yng Nghymru yn y pen draw.

This is all important. As one who has used that service many times, I have to say that the majority of the time. Of course, it’s one thing to have the service on the train, but it’s something else for the service to work effectively. We are in touch with First Great Western, of course, in order to ensure that the service will ultimately improve. I know it’s possible—I’ve seen it on other trains where the system works well—and we wish to ensure, of course, by considering the franchise next year, that this is something that will be quite normal in every train in Wales.

First Minister, you mentioned fast fibre in your answer to Jeremy Miles’s initial question about broadband services, and I’ll start with some good news that the village of Tintern on the River Wye in my constituency has been very luckily recently connected to a superfast broadband box, which is pleasing the village no end. On the flip side, in the rural hinterland of Trelleck Grange, a village just outside, they haven’t benefited from that box, and BT seem to be under the impression that the whole area is now being served by superfast broadband and that the problem has been dealt with. Can you liaise with BT to make sure that when a village in a rural area is connected, that a neighbouring area that isn’t so lucky is not then considered to have been dealt with in the same way, because those people then don’t have much hope for any end date to their broadband problems?

Brif Weinidog, soniasoch am ffibr cyflym yn eich ateb i gwestiwn gwreiddiol Jeremy Miles am wasanaethau band eang, a hoffwn ddechrau gyda’r newyddion da bod pentref Tyndyrn ar Afon Gwy yn fy etholaeth i wedi cael ei gysylltu yn ffodus iawn yn ddiweddar i flwch band eang cyflym iawn, sydd yn plesio’r pentref yn fawr. Ar y llaw arall, yng nghefn gwlad anghysbell Trellech Grange, pentref ar y cyrion, nid ydynt wedi elwa o'r blwch hwnnw, ac mae’n ymddangos bod BT o dan yr argraff bod yr ardal gyfan yn cael ei gwasanaethu gan fand eang cyflym iawn erbyn hyn a bod y broblem wedi cael ei datrys. A allwch chi gysylltu â BT i wneud yn siŵr, pan fo pentref mewn ardal wledig yn cael ei gysylltu, nad yw ardal gyfagos nad yw mor lwcus yn cael ei hystyried wedyn fel pe byddai wedi cael ei thrin yn yr un modd, gan nad oes gan y bobl hynny lawer o obaith wedyn o unrhyw ddyddiad terfyn ar gyfer eu problemau band eang?

I will investigate the issue for the Member and will write to the Member with a response.

Byddaf yn ymchwilio i'r mater i'r Aelod ac yn ysgrifennu at yr Aelod gydag ymateb.

I think mine is a straightforward question and may have a straightforward answer. It’s fantastic work being done by Superfast Business Wales in their roadshows and their workshops right across the country, and as I look through a tremendous list of places they’re going to, it’s quite impressive how they’re raising the potential on how to get those connections up. But the one place that’s missing in all this—north, south, east and west—is one of the heartlands of great industry in south Wales, and it’s Bridgend. So, could I suggest that through his good offices and mine, we might persuade them to bring one of the roadshows to Bridgend, possibly north of the M4 in the Ogmore patch? [Laughter.]

Rwy'n credu bod fy nghwestiwn yn un syml ac efallai fod ateb syml iddo. Mae Cyflymu Busnes Cymru yn gwneud gwaith gwych yn eu sioeau teithio a’u gweithdai ledled y wlad, ac wrth i mi edrych trwy restr aruthrol o leoedd y maen nhw’n mynd iddynt, mae'n eithaf trawiadol sut y maen nhw’n cynyddu’r potensial o ran sut i sefydlu’r cysylltiadau hynny. Ond yr un lle sydd ar goll yn hyn i gyd—gogledd, de, dwyrain a gorllewin—yw un o gadarnleoedd diwydiant mawr y de, sef Pen-y-bont ar Ogwr. Felly, a gaf i awgrymu y gallem ni, trwy ei ymdrechion gorau ef a’m rhai innau, efallai eu perswadio i ddod ag un o'r sioeau teithio i Ben-y-bont ar Ogwr, o bosibl i'r gogledd o'r M4 yn ardal Ogwr? [Chwerthin.]

Standing here, I can’t comment on behalf of the Assembly Member for Bridgend, but I’m sure that the Member’s words will find resonance with that Member.

Gan sefyll yma, ni allaf wneud sylwadau ar ran Aelod y Cynulliad dros Ben-y-bont ar Ogwr, ond rwy'n siŵr y bydd geiriau’r Aelod yn cyseinio â’r Aelod hwnnw.

Recriwtio Meddygon Teulu

General Practitioner Recruitment

5. Pa gynlluniau sydd gan y Prif Weinidog i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n wynebu'r broses o recriwtio meddygon teulu yng Nghymru? OAQ(5)0484(FM)

5. What plans does the First Minister have to address the barriers that are facing GP recruitment in Wales? OAQ(5)0484(FM)

We will continue to work with our partners, including General Practitioners Committee Wales, to address the challenges faced by the GP workforce in Wales. That work will be supported by an additional investment of £27 million for general medical services during 2017-18, as was announced at the weekend.

Byddwn yn parhau i weithio gyda'n partneriaid, gan gynnwys Pwyllgor Meddygon Teulu Cymru, i fynd i'r afael â'r heriau a wynebir gan y gweithlu meddygon teulu yng Nghymru. Bydd y gwaith hwnnw'n cael ei gefnogi gan fuddsoddiad ychwanegol o £27 miliwn ar gyfer gwasanaethau meddygol cyffredinol yn ystod 2017-18, fel y cyhoeddwyd dros y penwythnos.

Thank you for that. I’ve met with a great many of the organisations that represent all facets of the GP work sphere and, of course, the issue of professional indemnity is one of the major points that comes across as a barrier for getting more GPs who currently are either thinking of retiring and work part-time to release more of their GP hours and go into GP practices, which would indeed help with all of the queues and problems that we see in GP practices. I am aware that some of that £27 million is earmarked to help to offset some of that indemnity, but what I really wanted to know was that I understood that the Cabinet Secretary had commissioned a report by Welsh Government lawyers into this issue, and I was wondering if the First Minister could tell me if this report has been completed, and if so, could you share with us the advice that it gave the Cabinet Secretary?

Diolch i chi am hynna. Rwyf wedi cyfarfod â llawer iawn o'r sefydliadau sy'n cynrychioli pob agwedd ar amgylchedd gwaith meddygon teulu ac, wrth gwrs, mae’r mater o indemniad proffesiynol yn un o'r prif bwyntiau sy'n cael eu cyfleu fel rhwystr i gael mwy o feddygon teulu sydd naill ai’n ystyried ymddeol a gweithio’n rhan-amser i ryddhau mwy o'u horiau meddygon teulu a mynd i mewn i feddygfeydd teulu, a fyddai wir yn helpu gyda’r holl giwiau a'r problemau a welwn mewn practisau meddygon teulu. Rwy’n ymwybodol bod rhywfaint o'r £27 miliwn wedi ei glustnodi i helpu i wrthbwyso rhywfaint ar yr indemniad hwnnw, ond yr hyn yr oeddwn i wir eisiau ei wybod oedd fy mod ar ddeall bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi comisiynu adroddiad gan gyfreithwyr Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allai'r Prif Weinidog ddweud wrthyf a yw'r adroddiad hwn wedi ei gwblhau, ac os felly, a allech chi rannu gyda ni y cyngor a roddodd i Ysgrifennydd y Cabinet?

This is something that is under active discussion with the profession in order to move that forward. I can say that the package that was announced on the weekend is designed, amongst other things, to increase the contribution, as the Member says, towards the rising costs of professional indemnity, as well as, of course, dealing with things such as the increased costs of pensions administration, and a general uplift to deal with increasing practice costs.

Mae hyn yn rhywbeth sy'n cael ei drafod yn ymarferol gyda'r proffesiwn er mwyn symud ymlaen â hynny. Gallaf ddweud bod y pecyn a gyhoeddwyd dros y penwythnos wedi ei gynllunio, ymhlith pethau eraill, i gynyddu’r cyfraniad, fel y mae’r Aelod yn dweud, at y costau cynyddol o indemniad proffesiynol, yn ogystal, wrth gwrs, ag ymdrin â phethau fel costau cynyddol gweinyddu pensiynau, a chynnydd cyffredinol i ymdrin â chostau ymarfer cynyddol.

Un o’r rhwystredigaethau ydy bod myfyrwyr cymwys o Gymru sydd eisiau cael eu hyfforddi yng Nghymru mewn ysgolion meddygol ddim yn cael y cyfle i wneud hynny. Pan fyddwn yn edrych ar y canrannau yn Lloegr, mae 80 y cant o’r myfyrwyr mewn ysgolion meddygol o Loegr, 50 y cant yn yr Alban, er enghraifft, ond dim 20 y cant yng Nghymru. A allem ni warantu bod pob myfyriwr o Gymru sydd â’r gallu yn gallu cael lle i hyfforddi yma yng Nghymru? Wrth gwrs, mae hynny’n effeithio yn drwm iawn wedyn ar y gallu i’w cadw nhw yma o fewn y gwasanaeth iechyd.

One of the frustrations is that qualified students from Wales who want to be trained in Wales in our medical schools don’t have the opportunity to undertake that training. When we look at the percentages in England, 80 per cent of the students in medical schools are from England, 50 per cent in Scotland, for example, but only 20 per cent in Wales. Could we guarantee that all Welsh domiciled students who have the ability to study can access a training place here in Wales? Of course, that has a great impact, then, on the ability to retain them here within our health service?

Mae’n rhaid i fi ddweud—rwy’n siŵr ei fod e wedi clywed yr un peth—fod pobl wedi dweud wrthyf i eu bod nhw wedi gweld enghreifftiau o bobl ifanc sydd heb gael cynnig i astudio yng Nghaerdydd ond wedi cael cynnig i astudio yn Lloegr. Nawr, mae hwn yn rhywbeth sydd yn fy mhryderu—os ydyn nhw’n ddigon da i fynd i Loegr, wedyn fe ddylen nhw fod yn ddigon da i fynd i’r brifysgol yng Nghymru. Beth wnaf i—roedd hwn yn rhywbeth a oedd yn cael ei ystyried yn ddiweddar—yw ysgrifennu at yr Aelod ar y pwnc hwn. Rwyf wedi clywed pobl yn dweud hynny wrthyf i—rwy’n siŵr ei fod e wedi ei glywed e hefyd. Mae’n hollbwysig ein bod ni yn deall y system o ddewis myfyrwyr er mwyn sicrhau bod myfyrwyr o Gymru yn cael y chwarae teg y dylen nhw gael.

I must say—and I’m sure that he’s heard the same thing—that people have told me that they’ve seen examples of young people who have not received an offer to study in Cardiff, but have received an offer to study in England. Now, this is something that concerns me, because if they’re good enough to go to England, then they should be good enough to attend a Welsh university. What I will do—this was being considered recently—is write to the Member on this subject. I’ve heard people telling me this, and I’m sure he heard the same. It is all important that we understand the selection system for students in order to ensure that Welsh students receive fair play.

First Minister, there is a strong evidence base suggesting that medical students are more likely to want to practise in the long term where they have trained. Therefore, I welcome Cwm Taf health board’s initiative, whereby in partnership with Cardiff University School of Medicine, 60 medical students each year have experienced the early part of their training in GP surgeries in the south Wales Valleys. First Minister, do you agree that giving medical students this exposure to general practice early on is crucial to promoting it as a career choice, and how else can we promote the Valleys as a good place for GPs to work?

Brif Weinidog, ceir sylfaen dystiolaeth gref sy'n awgrymu bod myfyrwyr meddygol yn fwy tebygol o fod eisiau ymarfer yn yr hirdymor yn y lle maen nhw wedi hyfforddi ynddo. Felly, rwy’n croesawu menter bwrdd iechyd Cwm Taf, lle, mewn partneriaeth ag Ysgol Feddygaeth Prifysgol Caerdydd, mae 60 o fyfyrwyr meddygol bob blwyddyn wedi cael cyflawni rhan gynnar eu hyfforddiant mewn meddygfeydd teulu yng nghymoedd y de. Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno bod rhoi’r amlygiad hwn i ymarfer cyffredinol i fyfyrwyr meddygol yn gynnar yn hanfodol i’w hyrwyddo fel dewis gyrfaol, a sut arall allwn ni hyrwyddo'r Cymoedd fel lle da i feddygon teulu weithio ynddo?

Well, this is something, of course, that’s hugely important, as the Member says. If we look, for example, at the Rhondda cluster in Cwm Taf, that’s been particularly active in terms of recruiting. It’s hugely important, of course, that a student goes somewhere and has a positive experience. That’s why it’s hugely important that we’re able to do that. If we look at the Rhondda cluster as an example: they have a cluster communications officer to build the reputation of the Rhondda as a great place to work, they’ve developed the Rhondda Docs website, which describes the lifestyle and career available in the Rhondda, and they’ve developed a recruitment and retention survey and analysis, which will form part of the cluster’s delivery plan in the new financial year. That’s one example that can be used or adapted by other clusters in order to make sure that when students actually do their GP training in Valleys areas, they feel they’re coming to a place that is forward-thinking, that is well resourced and has GPs who are dedicated to their community—and in all those respects, the cluster fulfils those obligations.

Wel, mae hyn yn rhywbeth, wrth gwrs, sy’n hynod bwysig, fel mae’r Aelod yn ei ddweud. Os edrychwn ni, er enghraifft, ar glwstwr y Rhondda yng Nghwm Taf, mae hwnnw wedi bod yn arbennig o weithgar o ran recriwtio. Mae'n bwysig iawn, wrth gwrs, bod myfyriwr yn mynd i rywle ac yn cael profiad cadarnhaol. Dyna pam mae’n hynod bwysig ein bod ni’n gallu gwneud hynny. Os edrychwn ni ar glwstwr y Rhondda fel enghraifft: mae ganddyn nhw swyddog cyfathrebu clwstwr i ddatblygu enw da'r Rhondda fel lle gwych i weithio ynddo, maen nhw wedi datblygu gwefan Rhondda Docs, sy'n disgrifio'r ffordd o fyw a’r yrfa sydd ar gael yn y Rhondda, ac maen nhw wedi datblygu arolwg a dadansoddiad recriwtio a chadw staff, a fydd yn rhan o gynllun cyflawni’r clwstwr yn y flwyddyn ariannol newydd. Dyna un enghraifft y gall clystyrau eraill ei defnyddio neu ei haddasu er mwyn gwneud yn siŵr, pan fydd myfyrwyr yn cyflawni eu hyfforddiant meddygon teulu yn ardaloedd y Cymoedd, eu bod yn teimlo eu bod yn dod i le sy’n flaengar, sydd â digon o adnoddau ac sydd â meddygon teulu sy'n ymroddedig i'w cymuned—ac o ran yr holl elfennau hynny, mae'r clwstwr yn cyflawni’r rhwymedigaethau hynny.

Arferion Bydwreigiaeth

Midwifery Practices

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am arferion bydwreigiaeth yng Nghymru? OAQ(5)0483(FM)

6. Will the First Minister make a statement on midwifery practices in Wales? OAQ(5)0483(FM

Midwives play a vital role in supporting women through their childbirth experience. Every woman has a named midwife to provide individualised care during pregnancy. The £95 million health education funding package recently announced includes a 40 per cent increase in midwifery training places, and that is the highest level of midwifery training places commissioned since devolution.

Mae bydwragedd yn chwarae rhan hanfodol i gynorthwyo menywod trwy eu profiad rhoi genedigaeth. Mae gan bob menyw fydwraig benodol i ddarparu gofal unigol yn ystod beichiogrwydd. Mae'r pecyn ariannu addysg iechyd £95 miliwn a gyhoeddwyd yn ddiweddar, yn cynnwys cynnydd o 40 y cant i leoedd hyfforddi mewn bydwreigiaeth, a dyna yw’r lefel uchaf o leoedd hyfforddi bydwreigiaeth a gomisiynwyd ers datganoli.

Thank you, First Minister. The Royal College of Midwives report this year highlighted the growing age of the midwifery workforce and the need to ensure we replace those highly skilled and dedicated workers when they retire. As you said, the news of the 40 per cent increase in the number of university places for student midwives in the coming academic year and the continuing support for bursaries is very welcome. Commitments like this are essential to ensure that our maternity services attract more midwives over the coming years, so that they can deliver safe, high-quality care for women and babies. Will the Welsh Government pay tribute to the dedicated midwifery workforce that we have and will the Government work with health boards and trade unions to make sure that those approaching retirement can pass on their valuable skills and experience to the next generation of midwives?

Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Tynnodd adroddiad Coleg Brenhinol y Bydwragedd eleni sylw at oedran cynyddol y gweithlu bydwreigiaeth a'r angen i sicrhau ein bod ni’n cael pobl newydd i gymryd lle’r gweithwyr hynod fedrus ac ymroddedig hynny pan fyddant yn ymddeol. Fel y dywedasoch, mae’r cynnydd o 40 y cant yn nifer y lleoedd mewn prifysgolion i fydwragedd dan hyfforddiant yn y flwyddyn academaidd i ddod a’r cymorth parhaus i fwrsariaethau i’w croesawu’n fawr. Mae ymrwymiadau fel hyn yn hanfodol i sicrhau bod ein gwasanaethau mamolaeth yn denu mwy o fydwragedd dros y blynyddoedd nesaf, fel y gallant ddarparu gofal diogel o ansawdd uchel i fenywod a babanod. A wnaiff Llywodraeth Cymru dalu teyrnged i'r gweithlu bydwreigiaeth ymroddedig sydd gennym ni ac a wnaiff y Llywodraeth weithio gyda byrddau iechyd ac undebau llafur i sicrhau y gall y rhai sy'n nesáu at ymddeoliad drosglwyddo eu sgiliau a'u profiad gwerthfawr i'r genhedlaeth nesaf o fydwragedd?

Yes, absolutely. It’s why, of course, we have increased the number of midwife training places. We know that it’s hugely important to invest in the workforce of the future by making that investment now, rather than wait to a time when we find that we have a demographic problem with the workforce. We’re making that investment now on the part of the people of Wales.

Gwnaiff, yn bendant. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni wedi cynyddu nifer y lleoedd hyfforddi bydwragedd. Rydym ni’n gwybod ei bod yn hynod bwysig buddsoddi yng ngweithlu’r dyfodol trwy wneud y buddsoddiad hwnnw nawr, yn hytrach nag aros am adeg pan fyddwn ni’n canfod bod gennym ni broblem ddemograffig gyda'r gweithlu. Rydym ni’n gwneud y buddsoddiad hwnnw nawr ar ran pobl Cymru.

Mi wnaf innau dynnu sylw’r Prif Weinidog at lythyr yr ydw i wedi’i dderbyn gan gangen y WI yn Llangoed, yn fy etholaeth i, yn rhoi’r achos dros fuddsoddi mewn gwasanaethau bydwragedd. Yn benodol, maen nhw’n bryderus am gynaliadwyedd y gweithlu. Ydych, mi ydych chi’n dweud bod yna fuddsoddiad wedi cael ei wneud mewn rhagor o lefydd hyfforddi, ond a ydy’r Prif Weinidog yn cytuno â mi, oni bai ein bod ni’n gweld cynnydd sylweddol yn y llefydd hyfforddi sydd ar gael yng Nghymru, y bydd hi’n amhosib i ni ddarparu ar gyfer mamau a’u teuluoedd yn y dyfodol y math o wasanaeth y maen nhw ei angen ac yn ei haeddu?

I will also draw the First Minister’s attention to a letter that I received from the WI branch in Llangoed, in my constituency, which makes the case for investment in midwifery services. They are particularly concerned about the sustainability of the workforce. Yes, you say that there has been investment in more training places, but does the First Minister agree with me that unless we see a significant increase in the training places available in Wales, it will be impossible for us to provide for mothers and their families in the future with the kind of care that they need and deserve?

Mae hynny’n iawn, a dyna pam rŷm ni wedi buddsoddi i sicrhau bod yna fwy o lefydd ar gael—fel y dywedais i, 40 y cant o gynnydd yn nifer y llefydd sydd ar gael i hyfforddi. Rŷm ni nawr, wrth gwrs, fel y dywedais i yn gynharach, ar y lefel uchaf ers 1999.

That’s right, and that’s why we’ve invested to ensure that there are more places available. As I said, we’ve seen a 40 per cent increase in the number of training places available. And now, as I said earlier, we are at the highest level since 1999.

First Minister, you will be aware of the massive campaign a couple of years ago to ensure that we had appropriate midwifery services and a consultant-led maternity ward at Ysbyty Glan Clwyd. We previously welcomed the development proposals for the sub-regional neonatal intensive care centre, and it would be really appreciated if you could just update Members here today as to how well that is progressing and how that will lead to providing a first-class consultant-led midwifery service to us in north Wales.

Brif Weinidog, byddwch yn ymwybodol o'r ymgyrch enfawr flwyddyn neu ddwy yn ôl i sicrhau bod gennym ni wasanaethau bydwreigiaeth priodol a ward mamolaeth dan arweinyddiaeth meddyg ymgynghorol yn Ysbyty Glan Clwyd. Croesawyd gennym yn flaenorol y cynigion datblygu ar gyfer y ganolfan gofal dwys newyddenedigol isranbarthol, a byddai'n cael ei werthfawrogi'n fawr pe gallech chi ddiweddaru Aelodau yma heddiw ynghylch pa mor dda y mae hynny’n datblygu a sut y bydd hynny'n arwain at ddarparu gwasanaeth bydwreigiaeth dan arweiniad meddyg ymgynghorol o'r radd flaenaf i ni yn y gogledd.

The Member is talking about the SuRNICC and the SuRNICC, of course, is a specialist unit. As Members will recall, the original proposal was to move those services to Arrowe Park Hospital. I took the view that we had to review that decision to see if it was possible and safe for that service to be delivered in Wales, and sure enough, the SuRNICC is the result of that. It’s progressing well in terms of recruitment and in terms of building and I look forward to the SuRNICC opening on the site of Glan Clwyd.

Mae'r Aelod yn siarad am y SuRNICC ac mae'r SuRNICC, wrth gwrs, yn uned arbenigol. Fel y bydd yr Aelodau'n cofio, y cynnig gwreiddiol oedd symud y gwasanaethau hynny i Ysbyty Arrowe Park. Roeddwn i o’r farn bod yn rhaid i ni adolygu'r penderfyniad hwnnw i weld a oedd yn bosibl ac yn ddiogel i’r gwasanaeth hwnnw gael ei ddarparu yng Nghymru, ac yn sicr ddigon, y SuRNICC yw canlyniad hynny. Mae'n datblygu’n dda o ran recriwtio ac o ran adeiladu ac edrychaf ymlaen at agoriad y SuRNICC ar safle Glan Clwyd.

First Minister, during the previous Assembly, the Welsh Government increased the number of student midwifery places. However, in the latest ‘State of Midwifery Services Report’, the Royal College of Midwives states that it is no longer appropriate to maintain a steady number of training places, as the midwifery population is ageing. What plans does your Government have to increase the number of training places for student midwives in Wales?

Brif Weinidog, yn ystod y Cynulliad blaenorol, cynyddodd Llywodraeth Cymru nifer y lleoedd myfyrwyr bydwreigiaeth. Fodd bynnag, yn yr 'Adroddiad ar Gyflwr Gwasanaethau Bydwreigiaeth' diweddaraf, mae Coleg Brenhinol y Bydwragedd yn nodi nad yw’n briodol mwyach cynnal nifer gyson o leoedd hyfforddi, gan fod y boblogaeth fydwreigiaeth yn heneiddio. Pa gynlluniau sydd gan eich Llywodraeth i gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi i fydwragedd dan hyfforddiant yng Nghymru?

As I said in my answer to the original question, the health education funding package that was announced recently does include a 40 per cent increase in midwifery training places.

Fel y dywedais yn fy ateb i'r cwestiwn gwreiddiol, mae'r pecyn ariannu addysg iechyd a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn cynnwys cynnydd o 40 y cant i leoedd hyfforddi bydwreigiaeth.

Lles Anifeiliaid

Animal Welfare

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gamau gorfodi a gymerwyd o dan Reoliadau Lles Anifeiliaid (Bridio Cŵn) (Cymru) 2014? OAQ(5)0487(FM)

7. Will the First Minister make a statement on enforcement action made under the Animal Welfare (Breeding of Dogs) (Wales) Regulations 2014? OAQ(5)0487(FM)

Yes. The enforcement of the regulations is the responsibility of the local authorities. However, officials are working with the heads of trading standards in Wales, via the partnership delivery programme, to capture data to assess the effectiveness of these regulations.

Gwnaf. Cyfrifoldeb yr awdurdodau lleol yw gorfodi'r rheoliadau. Fodd bynnag, mae swyddogion yn gweithio gyda phenaethiaid safonau masnach yng Nghymru, trwy’r rhaglen cyflenwi mewn partneriaeth, i gasglu data er mwyn asesu effeithiolrwydd y rheoliadau hyn.

Okay, thank you for that answer, First Minister. Information received from anti-puppy farming campaigners says that local authorities do not have the resources to enforce the legislation. In its report, ‘Animal Welfare in England: Domestic Pets’, the Environment, Food and Rural Affairs Committee recommended that the Government in the UK ban third-party sales of dogs and that dogs should only be available for licenced regulated breeders or approved rehoming organisations. This would go a long way to shutting down the puppy farming industry, which leads to the abuse and suffering of both dogs and owners.

The UK Government has decided to ignore this recommendation. If the First Minister has the devolved powers to do so, does he intend to ban third-party dog sales in Wales? And if he doesn’t, how does the First Minister propose to take this issue further?

Iawn, diolch am yr ateb yna, Brif Weinidog. Mae gwybodaeth a dderbyniwyd gan ymgyrchwyr yn erbyn ffermio cŵn bach yn dweud nad oes gan awdurdodau lleol yr adnoddau i orfodi'r ddeddfwriaeth. Yn ei adroddiad, ‘Animal Welfare in England: Domestic Pets’, argymhellodd Pwyllgor yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig y dylai Llywodraeth y DU wahardd gwerthu cŵn ar sail trydydd parti ac y dylai cŵn fod ar gael i fridwyr trwyddedig a reoleiddir neu i sefydliadau ailgartrefu cymeradwy yn unig. Byddai hyn yn gwneud llawer i roi terfyn ar y diwydiant ffermio cŵn bach, sy'n arwain at gam-drin a dioddefaint cŵn a pherchnogion.

Mae Llywodraeth y DU wedi penderfynu anwybyddu’r argymhelliad hwn. Os oes gan y Prif Weinidog y pwerau datganoledig i wneud hynny, a yw'n bwriadu gwahardd gwerthu cŵn ar sail trydydd parti yng Nghymru? Ac os nad yw'n bwriadu gwneud hynny, sut mae'r Prif Weinidog yn bwriadu bwrw ymlaen â’r mater hwn?

I think we’ve got to separate the issue of puppy farming and the issue of legitimate third-party sales. I know that there are some who will say that there’s no difference, because I’ve heard it. I don’t accept that view; I think there are those who sell via a third-party route who are dedicated to their animals and who observe the highest standards possible, and there are those who don’t and they are the puppy farmers. But, of course, what is hugely important is that local authorities devote the resources they should to ensuring that the regulations are in force and that the law is observed. And, indeed, I know that there was a recent court case in Ceredigion where Ceredigion council did just that—they did enforce the law. They followed the judicial process that led to the breeder’s prosecution, and they have also ensured that suitable arrangements have been made in relation to dogs removed from the premises.

So, local authorities are enforcing the law. It’s hugely important that those people who are the real rogues, if I can put it that way—the puppy farmers—are dealt with and the law provides the means to do that.

Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wahanu’r mater o ffermio cŵn bach a'r mater o werthiannau trydydd parti dilys. Gwn y bydd rhai yn dweud nad oes unrhyw wahaniaeth, gan fy mod i wedi ei glywed. Nid wyf yn derbyn y farn honno; rwy'n credu bod rhai sy'n gwerthu trwy lwybr trydydd parti yn ymroddedig i’w hanifeiliaid ac yn cadw at y safonau uchaf posibl, a cheir y rheini nad ydynt, a nhw yw’r ffermwyr cŵn bach. Ond, wrth gwrs, yr hyn sy’n hynod bwysig yw bod awdurdodau lleol yn neilltuo’r adnoddau y dylent i sicrhau bod y rheoliadau mewn grym a bod y gyfraith yn cael ei dilyn. Ac, yn wir, gwn y bu achos llys diweddar yng Ngheredigion lle gwnaeth Cyngor Ceredigion wneud yn union hynny—gorfodwyd y gyfraith ganddynt. Dilynwyd y broses farnwrol ganddynt a arweiniodd at erlyniad y bridiwr, ac maen nhw hefyd wedi sicrhau bod trefniadau priodol wedi eu gwneud o ran cŵn yn cael eu symud o’r safle.

Felly, mae awdurdodau lleol yn gorfodi'r gyfraith. Mae'n hynod bwysig bod y bobl hynny, y cnafon go iawn, os gallaf ei roi felly—y ffermwyr cŵn bach—yn cael eu cosbi a bod y gyfraith yn darparu’r modd i wneud hynny.

On the wider issue of animal cruelty, obviously, it’s widely established that cruelty to animals is considered a gateway behaviour to violence against people. Many of those perpetrators, I’m sure, as with other things, would deny their responsibility in these acts of violence, but what are you doing to consider this as part of wider animal abuse legislation? And would you support the call that I and others in this Chamber have asked of your animal welfare Minister to have an animal abuse register for Wales, because if we can track these perpetrators who are taking part in this violence against animals at this early stage, if they then go on to perpetrate against people, then we can try and deflect from the seriousness of the potential things that they may do in these positions? So, I would urge you to consider this seriously and to carry out research in this area.

O ran y mater ehangach o greulondeb anifeiliaid, yn amlwg, derbyniwyd yn eang bod creulondeb anifeiliaid yn cael ei ystyried yn ymddygiad sy’n arwain at drais yn erbyn pobl. Byddai llawer o'r troseddwyr hynny, rwy'n siŵr, fel gyda phethau eraill, yn gwadu eu cyfrifoldeb yn y gweithredoedd hyn o drais, ond beth ydych chi’n ei wneud i ystyried hyn yn rhan o ddeddfwriaeth cam-drin anifeiliaid ehangach? Ac a fyddech chi’n cefnogi'r alwad yr wyf i a phobl eraill yn y Siambr hon wedi ei gwneud i’ch Gweinidog lles anifeiliaid gynnal cofrestr cam-drin anifeiliaid i Gymru, oherwydd os gallwn olrhain y troseddwyr hyn sy'n cymryd rhan yn y trais hwn yn erbyn anifeiliaid ar y cam cynnar hwn, os byddant yn mynd yn eu blaenau wedyn i droseddu yn erbyn pobl, yna gallwn geisio tynnu sylw oddi wrth ddifrifoldeb y pethau posibl y gallant ei wneud yn y sefyllfaoedd hyn? Felly, byddwn yn eich annog i ystyried hyn o ddifrif ac i wneud gwaith ymchwil yn y maes hwn.

Can I give that consideration on the Member’s behalf? It’s an idea that’s worth investigating. I don’t know what the practical issues would be but, certainly, I’d want to look at this further. I’ll write to the Member with the results of that consideration in terms of what standpoint the Government is taking on this.

A gaf i roi’r ystyriaeth honno ar ran yr Aelod? Mae'n syniad sy'n werth ymchwilio iddo. Nid wyf yn gwybod beth fyddai'r materion ymarferol ond, yn sicr, byddwn eisiau ystyried hyn ymhellach. Byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod gyda chanlyniadau'r ystyriaeth honno o ran y safbwynt y mae’r Llywodraeth yn ei gymryd ar hyn.

Brif Weinidog, rydw i’n gwerthfawrogi bod y Llywodraeth yn casglu data ar hyn o bryd a fydd yn llywio unrhyw adolygiad i mewn i’r rheoliadau yma. Yn yr amgylchiadau, a allwch chi roi syniad inni pryd bydd yr adolygiad hwn yn cael ei gynnal? A allwch chi hefyd gyhoeddi amserlen ynglŷn â’r mater hwn?

First Minister, I appreciate that the Government gathers data at the moment that will steer any review into these regulations. Under these circumstances, can you give us an idea when this review will be held? And can you also publish a timetable on this issue?

Nid oes amserlen mewn lle eto, ond mae hyn yn rhywbeth, wrth gwrs, bydd y Gweinidog yn rhoi i’r Cynulliad unwaith bydd yr amserlen wedi cael ei phenderfynu.

There’s no timetable in place at present, but of course this is something that the Minister will issue to the Assembly once it’s decided.

2. Cwestiwn Brys: Gwaith Vauxhall yn Ellesmere Port
2. Urgent Question: The Vauxhall Plant in Ellesmere Port

Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi'i gyflwyno yn Gymraeg.

[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.

Rwyf wedi derbyn y cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.66 ac rwy’n galw ar Hannah Blythyn i ofyn y cwestiwn brys. Hannah Blythyn.

I have accepted an urgent question under Standing Order 12.66 and I call on Hannah Blythyn to ask the urgent question. Hannah Blythyn.

Pa drafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael ar ddyfodol swyddi i weithwyr o Gymru a gaiff eu cyflogi yng ngwaith Vauxhall yn Ellesmere Port, yn sgil cyhoeddiad General Motors ei fod yn bwriadu gwerthu Vauxhall i Peugeot? EAQ(5)0141(EI)

What discussions has the Cabinet Secretary held on the future of jobs for Welsh workers employed at the Vauxhall plant in Ellesmere Port, in the light of the General Motors announcement that they intend to sell Vauxhall to Peugeot? EAQ(5)0141(EI)

Member
Ken Skates 14:16:00
The Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure

I have today written to the Groupe PSA chair, Carlos Tavares, to highlight the importance of the Ellesmere Port site to north Wales, in particular, the quality of the skilled workforce who commute there on a daily basis, and the valued supply chain companies in the region. I’ve also requested an urgent meeting and, furthermore, I have spoken with Vauxhall officials today to discuss the opportunities for the Ellesmere Port site that workers and companies in Wales can take advantage of in the years to come.

Rwyf wedi ysgrifennu heddiw at gadeirydd Groupe PSA, Carlos Tavares, i amlygu pwysigrwydd safle Ellesmere Port i ogledd Cymru, yn arbennig ansawdd y gweithlu medrus sy'n cymudo yno yn ddyddiol, a'r cwmnïau cadwyn cyflenwi gwerthfawr yn y rhanbarth. Rwyf wedi gofyn hefyd am gyfarfod brys ac wedi siarad â swyddogion Vauxhall heddiw i drafod y cyfleoedd sydd ar gael i safle Ellesmere Port y gall gweithwyr a chwmnïau yng Nghymru fanteisio arnynt yn y blynyddoedd i ddod.

Thank you, Cabinet Secretary. Hundreds of my constituents across north-east Wales are directly employed at the Ellesmere Port plant and, as you indicated in your answers, there’s also the significance of the plant to the wider supply chain and the economy of our region. Cabinet Secretary, we know that the uncertainty caused by Brexit is negatively impacting on the automotive sector, and it’s the responsibility of all Governments to work with the sector and trade union representatives to secure jobs and industry investment into the future. We know that existing labour agreements indicate that jobs will be safe until 2020, but we need to ensure that Ellesmere Port gets those new products after 2020, and the UK Government could help with this through a more interventionist approach. In fact, we know that the UK Government is not averse to this, as we’ve seen them step in, post EU referendum, with Nissan. Does the Cabinet Secretary agree with me that this sort of action should apply across the UK automotive sector as a whole, and tomorrow’s budget offers a timely opportunity to act?

Diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae cannoedd o fy etholwyr ar hyd a lled y gogledd-ddwyrain yn cael eu cyflogi'n uniongyrchol yng ngwaith Ellesmere Port ac, fel y dywedasoch yn eich atebion, mae hefyd pwysigrwydd y gwaith i'r gadwyn gyflenwi ehangach ac economi ein rhanbarth ni. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym ni’n gwybod bod yr ansicrwydd yn sgil Brexit yn cael effaith negyddol ar y sector modurol, a bod cyfrifoldeb ar bob Llywodraeth i weithio gyda’r sector a chynrychiolwyr yr undebau llafur i sicrhau swyddi a buddsoddiad yn y diwydiant yn y dyfodol. Rydym ni’n gwybod bod cytundebau llafur presennol yn dangos y bydd swyddi yn ddiogel tan 2020, ond mae angen i ni sicrhau bod Ellesmere Port yn cael y cynhyrchion newydd hynny ar ôl 2020, a gallai Llywodraeth y DU helpu gyda hyn drwy ddull mwy ymyrrol. Yn wir, rydym ni’n gwybod nad yw Llywodraeth y DU yn erbyn gwneud hyn, oherwydd ein bod wedi ei gweld yn camu i mewn, ar ôl refferendwm yr UE, gyda Nissan. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai’r math hwn o weithredu fod yn berthnasol ar draws sector modurol cyfan y DU, a bod cyllideb yfory yn cynnig cyfle amserol i weithredu?

Can I thank the Member for her question, and say that we believe that something in the region of 450 people living in Wales are employed at the Ellesmere Port Vauxhall site? In addition, there’s approximately a dozen companies within Wales in the supply chain. There is no doubt that uncertainty over Brexit needs to be removed in order to help Ellesmere Port’s Vauxhall site, and indeed the Luton site, to maximise on the potential of its productive workforce. It’s my firm view that what is good for Nissan should also be good for Ford, and for Vauxhall, and for the entire automotive sector in the UK.

I do believe that the business Secretary, Greg Clark, wants to do his very best for the automotive sector, but he also needs the Chancellor and the Prime Minister, and the whole of the UK Government, to be as committed to manufacturing in the UK as they are to the city of London. As I’ve said, I’ve spoken with Vauxhall, I’m seeking an urgent meeting with the Groupe PSA chair to discuss the opportunities that could come if the Vauxhall Astra’s lifespan is extended into the next decade or if new products are developed, in particular for the supply chain in Wales where we believe there is the potential to grow significantly the number of opportunities to supply Ellesmere Port and Luton.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn, a dweud ein bod yn credu bod rhyw 450 o bobl sy’n byw yng Nghymru yn cael eu cyflogi yng ngwaith Vauxhall Ellesmere Port? Hefyd, mae tua dwsin o gwmnïau yng Nghymru yn y gadwyn gyflenwi. Nid oes amheuaeth bod angen dileu’r ansicrwydd yn sgil Brexit er mwyn helpu safle Vauxhall Ellesmere Port, ac yn wir y gwaith yn Luton, i wneud y mwyaf o botensial ei weithlu cynhyrchiol. Fy marn gadarn i yw y dylai’r hyn sy'n dda i Nissan hefyd fod yn dda i Ford, ac i Vauxhall, ac i’r sector modurol cyfan yn y DU.

Rwy’n credu bod yr Ysgrifennydd busnes, Greg Clark, yn awyddus i wneud ei orau glas dros y sector modurol, ond mae angen hefyd i'r Canghellor a'r Prif Weinidog, a Llywodraeth gyfan y Deyrnas Unedig, fod yr un mor ymrwymedig i weithgynhyrchu yn y DU ag y maen nhw i ddinas Llundain. Fel yr wyf wedi ei ddweud, rwyf i wedi siarad â Vauxhall, rwy’n ceisio trefnu cyfarfod brys â chadeirydd Groupe PSA i drafod y cyfleoedd a allai ddod pe byddai oes y Vauxhall Astra yn parhau i'r degawd nesaf, neu pe byddai cynhyrchion newydd yn cael eu datblygu, yn enwedig ar gyfer y gadwyn gyflenwi yng Nghymru lle y credwn fod potensial i dyfu'n sylweddol nifer y cyfleoedd i gyflenwi Ellesmere Port a Luton.

A gaf i gefnogi’r sylwadau sydd wedi cael eu gwneud gan y ddau siaradwr hyd yma—yr Ysgrifennydd Cabinet a’r Aelod dros Delyn? Yn amlwg, mae yna neges glir sydd angen ei rhoi i Ganghellor y Trysorlys gyda golwg ar y gyllideb yfory. Byddwn i yn gwerthfawrogi os byddech chi yn ymhelaethu ychydig ynglŷn â beth yn union byddech chi’n hoffi ei weld o safbwynt cefnogaeth i sicrhau dyfodol mwy hirdymor Ellesmere Port. Ond hefyd rŷch chi wedi cyfeirio at y gadwyn gyflenwi. A gaf i ofyn beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y gadwyn gyflenwi yn cael ei chryfhau ac yn cael ei sicrhau yn y tymor canol a’r tymor hir? A gaf i ofyn hefyd, gan fod yna gyfeiriad wedi ei wneud at yr ansicrwydd sy’n deillio o safbwynt yr economi yn sgil Brexit, a fyddech chi yn cefnogi galwadau Plaid Cymru i ddatganoli rhai o’r lifers o safbwynt creu swyddi, megis treth ar werth, megis treth gorfforaethol, er mwyn sicrhau bod modd i ni gael ein harfogi i wneud mwy i amddiffyn nifer o’r swyddi fel y rhai rydym yn sôn amdanynt heddiw?

May I support the comments that have been made by the two previous speakers—the Cabinet Secretary and the Member for Delyn? Clearly, there’s a clear message that needs to be conveyed to the Chancellor of the Exchequer with a view to tomorrow’s budget. I would appreciate it if you could expand upon what exactly you would like to see in terms of support to ensure a more long-term future for Ellesmere Port. But you’ve also referenced the supply chain. Can I ask what the Welsh Government is doing to ensure that the supply chain is strengthened and is secured in the medium and long term? And may I ask, as reference has been made to the uncertainty emerging from Brexit in terms of the economy, whether you would support the Plaid Cymru demands to devolve some of the levers in terms of job creation, such as VAT and corporation tax, in order to ensure that we can be prepared to do more to protect many of the jobs such as those that we’re discussing today?

Can I thank the Member for his question, and say that he is absolutely right? There is a role for the UK Government—a very significant role for the UK Government—to play in securing the future, not just of the Ellesmere Port Vauxhall site, but the whole of the automotive sector in the UK. Tomorrow, the UK Government, and the Chancellor in particular, could make a very warm statement regarding the investment in research, development and innovation in the automotive sector. We know that the business Secretary has already announced that significant resource will be made available for the development of new electric-motor-driven cars, and I believe that this poses a great opportunity for the Welsh automotive sector and the automotive sector that feeds the Welsh supply chain. I also believe that additional resource could be offered to the Ellesmere Port Vauxhall site if it is in a position to be able to identify a new product, or develop jointly a product with other parts of the combined company.

The Astra product at the moment only has approximately 24 per cent of local content. This presents a great opportunity as Vauxhall exits GM—and GM, in the past, have traditionally bought from within the EU. There’s an opportunity for a greater proportion of the supply chain to be captured by Welsh companies. For that reason, my officials were already in touch with Vauxhall prior to the announcement this week to discuss how companies in Wales can prepare themselves better to capture a greater degree of the supply chain work. This co-operation will continue with Vauxhall.

There are also opportunities in terms of exports, in particular to China, with Vauxhall being severed from GM. It’s the hope that the combined company may be able to explore additional export opportunities in the far east, which could drive up volume and demand in the Ellesmere Port site. We are willing to look at any levers available at our disposal, and any additional levers that would better secure the automotive and manufacturing sector in the UK. And it’s fair to say that there is a very strong cluster of automotive activity in the north-west and north-east of Wales that actually benefits many companies right across the north Wales strip, and through into mid Wales. We wish to work with colleagues across the border, with local authorities, and with Members of Parliament as well, with whom I spoke yesterday, to develop that cluster even stronger and to ensure that it has a very bright future as we leave the European Union.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn, a dweud ei fod yn llygad ei le? Mae swyddogaeth i Lywodraeth y DU—swyddogaeth bwysig iawn i Lywodraeth y DU—o ran sicrhau dyfodol, nid yn unig gwaith Vauxhall Ellesmere Port, ond y sector modurol cyfan yn y DU. Yfory, gallai Llywodraeth y DU, a’r Canghellor yn benodol, wneud datganiad cynnes iawn ar y buddsoddiad mewn gwaith ymchwil, datblygu ac arloesi yn y sector modurol. Rydym ni’n gwybod bod yr Ysgrifennydd busnes eisoes wedi cyhoeddi y bydd adnoddau sylweddol ar gael i ddatblygu ceir modur newydd a gaiff eu gyrru ar drydan, ac rwy’n credu bod hyn yn cyflwyno cyfle gwych i sector modurol Cymru a'r sector modurol sy'n bwydo cadwyn gyflenwi Cymru. Rwyf hefyd yn credu y gallai adnoddau ychwanegol gael eu cynnig i waith Vauxhall Ellesmere Port os yw’r gwaith mewn sefyllfa i allu nodi cynnyrch newydd, neu ddatblygu cynnyrch ar y cyd â rhannau eraill o'r cwmni cyfunol.

Dim ond tua 24 y cant o’r cynnyrch Astra a wneir â chynnwys lleol ar hyn o bryd. Mae hyn yn cynnig cyfle gwych wrth i Vauxhall adael GM—ac mae GM, yn y gorffennol, yn draddodiadol wedi prynu o'r tu mewn i’r UE. Mae cyfle i gwmnïau o Gymru gael cyfran fwy o'r gadwyn gyflenwi. Am y rheswm hwnnw, roedd fy swyddogion eisoes mewn cysylltiad â Vauxhall cyn y cyhoeddiad yr wythnos hon i drafod sut y gall cwmnïau yng Nghymru baratoi eu hunain yn well i gael mwy o waith y gadwyn gyflenwi. Bydd y cydweithredu hwn yn parhau gyda Vauxhall.

Mae yna gyfleoedd hefyd o ran allforion, yn enwedig i Tsieina, wrth i Vauxhall gael ei ddatgysylltu oddi wrth GM. Y gobaith yw y gall y cwmni cyfunol archwilio cyfleoedd allforio ychwanegol yn y dwyrain pell, a allai gynyddu cynhyrchiant a galw yn safle Ellesmere Port. Rydym ni’n fodlon edrych ar unrhyw ysgogiadau sydd ar gael i ni, ac unrhyw ysgogiadau ychwanegol a fyddai'n diogelu’r sector modurol a gweithgynhyrchu yn y DU yn well. Ac mae'n deg dweud bod yna glwstwr cryf iawn o weithgarwch modurol yn y gogledd-orllewin a'r gogledd-ddwyrain y mae llawer o gwmnïau ar draws ardal y gogledd a thrwodd i’r canolbarth, yn elwa arno. Rydym ni’n awyddus i weithio gyda chydweithwyr ar draws y ffin, gydag awdurdodau lleol, a gyda’r Aelodau Seneddol y siaradais i â nhw ddoe, i ddatblygu'r clwstwr hwnnw yn gryfach fyth a sicrhau bod ganddo ddyfodol disglair iawn wrth i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.

The head of the PSA Group, which is buying General Motors’ European units said, I believe yesterday, that Brexit means it may be more not less important to have manufacturing in the UK. He insisted that the new combined company would have an opportunity to set new internal benchmarks for performance, but he also said that this will allow plants to be compared and improve; and, of course, production commitments expire in 2021 for Ellesmere Port. Given that the plant is in England, but critically important to north-east Wales and Wales more generally, how will you, and how are you engaging with the UK Government, where the Prime Minister and business Secretary have been in close contact with the PSA Group and General Motors, and have stated that they will continue to engage in work with PSA in the weeks and months ahead to ensure that the commitments made by GM to Vauxhall’s employees and pensioners are kept and will build on the success of Ellesmere Port, and the other affected sites, in the longer term?

Dywedodd pennaeth y Grŵp PSA, sy'n prynu’r unedau General Motors yn Ewrop, ddoe rwy’n credu, fod Brexit yn golygu y gallai fod yn fwy pwysig, nid yn llai pwysig, cael gweithgynhyrchu yn y DU. Mynnodd y byddai'r cwmni cyfunol newydd yn cael cyfle i osod meincnodau mewnol newydd ar gyfer perfformiad, ond dywedodd hefyd y bydd hyn yn caniatáu i safleoedd gael eu cymharu a’u gwella; ac, wrth gwrs, mae ymrwymiadau cynhyrchu Ellesmere Port yn dod i ben yn 2021. O gofio bod y gwaith yn Lloegr, ond yn hanfodol bwysig i’r gogledd-ddwyrain ac i Gymru yn fwy cyffredinol, sut y byddwch chi, a sut yr ydych chi’n ymgysylltu â Llywodraeth y DU, pan fo'r Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd busnes wedi bod mewn cysylltiad agos â'r Grŵp PSA a General Motors, ac wedi datgan y byddant yn parhau i weithio gyda PSA yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf i sicrhau bod yr ymrwymiadau a wnaed gan GM i weithwyr a phensiynwyr Vauxhall yn cael eu cadw ac y bydd yn adeiladu ar lwyddiant Ellesmere Port, a safleoedd eraill yr effeithir arnynt, yn y tymor hwy?

Can I thank the Member for his question? The Member will be aware that a decision on the Vauxhall Astra had been deferred after Brexit due to uncertainties, and it’s quite clear that for Vauxhall, for Ford, for Nissan—for the entire automotive sector—what is required most is certainty over the future deal that the UK will reach with the European Union. Ellesmere Port is actually currently one of the most productive facilities in the new combined company, but there will be 24 factories across the EU as part of the new company. It will be Europe’s second biggest manufacturer after Volkswagen. We wish to see Ellesmere Port receiving the investment from the UK Government that will enable it to grow and prosper.

In terms of the assistance that we can give, of course, with so many people being employed from within Wales at the Vauxhall site in Ellesmere Port, there is a critical role for the skills training provision providers in north Wales, and so, for the regional skills partnership, this is a vitally important piece of work. I know that the colleges in north Wales have provided exceptional employees with the skills that are required to ensure that there’s maximum productivity at the site, and I also know that the regional skills partnership is acutely aware of the challenges, but equally the opportunities, at Ellesmere Port. I have sought a meeting with UK Ministers to discuss the automotive sector. This, of course, is the latest in a series of announcements that demonstrates the very great need for the UK Government to act in a more interventionist manner. The words have been put on paper that suggest the Government is willing to do that, but tomorrow the UK Government can actually throw money behind their words and invest in the manufacturing sector across the UK.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Bydd yr Aelod yn ymwybodol bod penderfyniad ar y Vauxhall Astra wedi ei ohirio ar ôl Brexit yn sgil ansicrwydd, ac mae'n eithaf amlwg mai’r hyn sydd ei angen fwyaf ar Vauxhall, Ford, Nissan—ar y sector modurol cyfan—yw sicrwydd ynghylch y fargen y bydd y DU yn ei tharo â’r Undeb Ewropeaidd yn y dyfodol. Mae Ellesmere Port, mewn gwirionedd, yn un o'r cyfleusterau mwyaf cynhyrchiol yn y cwmni cyfunol newydd ar hyn o bryd, ond bydd 24 o ffatrïoedd ledled yr UE yn rhan o'r cwmni newydd. Hwn fydd yr ail weithgynhyrchydd mwyaf yn Ewrop y tu ôl i Volkswagen. Rydym ni’n dymuno gweld Ellesmere Port yn cael y buddsoddiad gan Lywodraeth y DU a fydd yn ei alluogi i dyfu a ffynnu.

O ran y cymorth y gallwn ei roi, wrth gwrs, gyda chynifer o bobl o Gymru yn cael eu cyflogi yng ngwaith Vauxhall Ellesmere Port, mae swyddogaeth hollbwysig gan ddarparwyr hyfforddiant sgiliau yn y gogledd, ac felly, ar gyfer y bartneriaeth sgiliau rhanbarthol, mae hwn yn waith hollbwysig. Gwn fod y colegau yn y gogledd wedi darparu gweithwyr eithriadol sydd â’r sgiliau angenrheidiol i sicrhau’r cynhyrchiant mwyaf posibl ar y safle, ac rwy’n gwybod hefyd bod y bartneriaeth sgiliau rhanbarthol yn ymwybodol iawn o'r heriau, ond hefyd y cyfleoedd, yn Ellesmere Port. Rwyf i wedi ceisio trefnu cyfarfod â Gweinidogion y DU i drafod y sector modurol. Hwn, wrth gwrs, yw'r diweddaraf mewn cyfres o gyhoeddiadau sy'n dangos yr angen mawr iawn i Lywodraeth y DU weithredu mewn modd mwy ymyrrol. Mae'r geiriau wedi’u rhoi ar bapur sy'n awgrymu bod y Llywodraeth yn fodlon gwneud hynny, ond yfory gall Llywodraeth y DU, mewn gwirionedd, neilltuo arian i gefnogi ei geiriau a buddsoddi yn y sector gweithgynhyrchu ledled y DU.

I note from the media there’s a lot of fear and uncertainty being stoked up around this issue at the moment. Peugeot hasn’t said that it intends to close the plant. Indeed, Peugeot’s boss has suggested that his company will want to keep production in Britain to take advantage of future UK trade deals that could benefit exports. That’s quite a logical position, particularly in light of the fact that the United States is the biggest growth market for British-made cars, with sales jumping by 47 per cent last year. What work are you doing to point out the benefits of car building here, and what attempts are you making to attract Citroën-Peugeot to manufacture in Wales?

Nodaf o’r cyfryngau fod llawer o ofn ac ansicrwydd yn cael ei greu ynglŷn â’r mater hwn ar hyn o bryd. Nid yw Peugeot wedi dweud ei fod yn bwriadu cau'r gwaith. Yn wir, mae rheolwr Peugeot wedi awgrymu y bydd ei gwmni yn awyddus i gadw’r cynhyrchu ym Mhrydain i fanteisio ar gytundebau masnach y DU yn y dyfodol a allai fod o fudd i allforion. Mae hwnnw'n safbwynt eithaf rhesymegol, yn enwedig yn wyneb y ffaith mai’r Unol Daleithiau yw’r farchnad twf mwyaf ar gyfer ceir a wneir ym Mhrydain, gyda gwerthiant yn cynyddu gan 47 y cant y llynedd. Pa waith ydych chi’n ei wneud i dynnu sylw at fanteision adeiladu ceir yma, a pha ymdrechion ydych chi'n eu gwneud i ddenu Citroën-Peugeot i weithgynhyrchu yng Nghymru?

Can I thank Michelle Brown for her questions? Of course, remaining in the single market in the EU would have been the best way to secure manufacturing, not just in Wales, but across the UK, but a decision has been made by the British people to leave the European Union. Against that backdrop, what is absolutely essential is that we invest in future technology to futureproof the automotive sector, particularly as we enter into the fourth industrial revolution. With regard to this, the group chair said that it’s envisaged that £1.47 billion of savings will be achieved per year by 2026 within the Vauxhall-Opel group. That presents challenges, of course, for Ellesmere Port, but the message that I would send very clearly to the group chair is that the Ellesmere Port site has one of the most highly skilled and productive workforces anywhere in the Vauxhall-Opel family, and that instead of looking at cuts or reducing the workforce at the Ellesmere Port site in years to come, it should instead be looking at increasing the amount of manufacturing that takes place at the site.

We invest very heavily in the development of the automotive workforce and we’re also working with the automotive sector in seeking new opportunities, particularly in the field of electric motors. The Wales automotive forum has already provided me with an analysis of the likely impact of the decision by PSA to acquire Vauxhall-Opel, and it is believed that the Astra could extend its manufacturing lifespan beyond the end of this decade. That would provide sufficient time for a new product to be identified and brought to the Ellesmere Port site, or indeed for the new combined company to jointly produce a new product and for it to be manufactured here in the UK in Ellesmere Port.

A gaf i ddiolch i Michelle Brown am ei chwestiynau? Wrth gwrs, aros yn y farchnad sengl yn yr UE fyddai wedi bod y ffordd orau o sicrhau gweithgynhyrchu, nid dim ond yng Nghymru, ond ledled y DU, ond mae pobl Prydain wedi penderfynu gadael yr Undeb Ewropeaidd. Yn y cyd-destun hwn, yr hyn sy’n gwbl hanfodol yw ein bod yn buddsoddi yn nhechnoleg y dyfodol er mwyn diogelu’r sector modurol ar gyfer y dyfodol, yn enwedig wrth i ni ddechrau ar y pedwerydd chwyldro diwydiannol. Yn hyn o beth, dywedodd cadeirydd y grŵp y rhagwelir y bydd £1.47 biliwn o arbedion y flwyddyn yn cael eu cyflawni erbyn 2026 yn y grŵp Vauxhall-Opel. Mae hynny’n cyflwyno heriau, wrth gwrs, i Ellesmere Port, ond y neges y byddwn i’n ei rhoi yn glir iawn i gadeirydd y grŵp yw bod gan waith Ellesmere Port un o'r gweithluoedd mwyaf medrus a chynhyrchiol mewn unrhyw le yn y teulu Vauxhall-Opel, ac yn lle ystyried toriadau neu leihau’r gweithlu yng ngwaith Ellesmere Port yn y blynyddoedd i ddod, dylai, yn hytrach, ystyried cynyddu’r gweithgynhyrchu sy'n digwydd yno.

Rydym ni’n buddsoddi'n drwm iawn yn natblygiad y gweithlu modurol ac rydym hefyd yn gweithio gyda'r sector modurol i chwilio am gyfleoedd newydd, yn enwedig ym maes moduron trydan. Mae fforwm modurol Cymru eisoes wedi rhoi dadansoddiad i mi o effaith debygol penderfyniad PSA i gaffael Vauxhall-Opel, a chredir y gallai'r Astra ymestyn ei oes gweithgynhyrchu y tu hwnt i ddiwedd y degawd hwn. Byddai hynny'n rhoi digon o amser i nodi cynnyrch newydd a dod â hwnnw i waith Ellesmere Port, neu yn wir i’r cwmni cyfunol newydd gynhyrchu cynnyrch newydd ar y cyd a’i weithgynhyrchu yma yn y DU yn Ellesmere Port.

Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Cabinet Secretary.

3. 2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. 2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i’n galw ar arweinydd y tŷ, Jane Hutt.

Thank you, Cabinet Secretary. The next item on our agenda is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house, Jane Hutt.

Diolch, Lywydd. I’ve no changes to report to this week’s business. Business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Lywydd. Nid oes newidiadau gennyf i'w hadrodd ar fusnes yr wythnos hon. Mae busnes y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir ar y datganiad busnes a’r cyhoeddiad ym mhapurau’r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau ar ffurf electronig.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog y Gymraeg a Dysgu Gydol Oes ar ddiffyg argaeledd adnoddau dysgu dwyieithog a’r effaith y mae hynny’n ei gael ar addysg Gymraeg? Mae’n rhywbeth sydd wedi codi ei ben o dro i dro dros y misoedd diwethaf, ond mi wnes i ddeall heddiw na fydd TGAU seicoleg yn cael ei dysgu trwy gyfrwng y Gymraeg yn un lle y flwyddyn nesaf, a hynny oherwydd yr ansicrwydd ynglŷn ag argaeledd yr adnoddau angenrheidiol. Mae ysgolion Cymraeg Cymru wedi penderfynu peidio â darparu’r cwrs, ac mae ysgolion dwyieithog wedi dewis gwneud y cwrs Saesneg oherwydd eu bod nhw’n gwybod bod yr adnoddau ar gael. Nawr, y perygl yn hynny, wrth gwrs, yw yn y dyfodol bydd yr awdurdodau yn dweud nad oes galw am y fath adnoddau, ac felly rŷm ni’n gweld cylchdro dieflig gwbl annerbyniol yn datblygu, yn fy marn i, ac mae hynny filiwn o filltiroedd i ffwrdd, wrth gwrs, o ble dylem ni fod os ydym ni am weld miliwn o siaradwyr Cymraeg yng Nghymru erbyn 2050. Mae e yn gadael ysgolion Cymraeg i lawr. Mae’n gadael athrawon sydd am ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg i lawr, ac mae’n gadael disgyblion sydd am gael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg i lawr. Ac mae e’n tanseilio pob uchelgais sydd gan y Llywodraeth yma o safbwynt yr iaith Gymraeg. Felly, mi fyddwn i’n gofyn yn garedig i’r Gweinidog perthnasol ddod ger ein bron ni i esbonio’n union beth mae’r Llywodraeth yn ei wneud, a sut maen nhw’n tybio bod hyn yn dderbyniol mewn unrhyw ffordd.

May I request a statement from the Minister for Lifelong Learning and the Welsh Language on the lack of availability of bilingual teaching resources and the impact that that has on Welsh-medium education? It’s something that has been raised from time to time over the last few months. But I understood today that the psychology GCSE won’t be taught through the medium of Welsh anywhere next year, because of the uncertainty about the availability of the necessary materials. Welsh-medium schools in Wales have decided not to provide that course, and bilingual schools have chosen to provide the English course, because they know that the resources will be available. The risk there, of course, is that the authorities will say that there is no demand for such resources and we will see a vicious cycle developing that is entirely unacceptable, in my view, and that is a million miles away, of course, from where we should be if we want to see a million Welsh speakers in Wales by 2050. It lets Welsh-medium schools down. It lets teachers who want to teach through the medium of Welsh down, and it lets pupils who want to be educated through the medium of Welsh down. And it undermines all ambitions that the Government has in terms of the Welsh language. So, I would kindly request that the relevant Minister appear before us to explain exactly what the Government is doing, and how they see that this is acceptable in any way whatsoever.

Diolch yn fawr, Llyr Gruffydd. It is very important that we do get the evidence to substantiate these concerns underpinning this question today. My understanding is that, in terms of psychology, it’s being ceased in both English and Welsh in 2018—English and Welsh—therefore, that obviously drives that decision, and, also, that the GCSE biology book was available last October. So, we don’t know why the school in question, which I understand is partly where this question has arisen from, didn’t receive a copy. So, obviously, it is a matter of exploring what these claims are in terms of getting the appropriate evidence and response.

Diolch yn fawr, Llŷr Gruffydd. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cael tystiolaeth i gadarnhau'r pryderon hyn sydd wrth wraidd y cwestiwn hwn heddiw. Yn ôl yr hyn a ddeallaf i, o ran seicoleg, bydd yn peidio â bod yn y Gymraeg a'r Saesneg yn 2018—Cymraeg a Saesneg—felly mae’n amlwg fod hynny yn rhan fawr o’r penderfyniad hwnnw, a hefyd, bod y llyfr bioleg TGAU ar gael fis Hydref y llynedd. Felly, nid ydym yn gwybod pam oedd yr ysgol dan sylw—yr wyf yn deall bod y cwestiwn hwn wedi deillio yn rhannol o’r fan honno— heb gael copi. Mae’n amlwg, felly, bod hwn yn fater o archwilio beth sy’n cael ei honni o ran cael y dystiolaeth ac ymateb priodol.

Could I seek two statements from you, leader of the house, if possible, please? On Friday, I met with Llantwit Major Town Council, and Llanmaes Community Council. I know you, in your capacity as the constituency Member of the Vale of Glamorgan, have also met with them, but there is widespread concern over the northern access road, which the Welsh Government is promoting within that particular area, and the inability for the councils’ views to be taken into consideration about the transport options around the exciting development around the Aston Martin development in the Red Dragon hangar. Everyone’s supportive of that development—it’s some of the transport options that are being discussed. And, actually, there’s the feeling that they’re being steamrollered through when the existing infrastructure around there, the Eglwys Brewis road, is deemed sufficient by some people to actually meet the transport needs of the future of that area. And also the flood preventative measures that have been identified for the village of Llanmaes have now, from what the community council tell me, been pushed back, and are dependent on the northern access road actually being built and completed.

Obviously, the community were given an assurance in March last year, just on the eve of the Assembly elections ironically, that £400,000, I believe, was going to be made available for these preventative works to be undertaken for Llanmaes, and now they are being told, after the election, that that is not to be the case. So, could we have a statement from the two Ministers concerned here, around flood prevention, but also around the economic footprint about the northern access road, as to exactly what engagement will be carried out with the community going forward, and, importantly, what evaluations of the existing transport routes around that area have been made? Because it would seem foolish to me to spend £15 million on a new road when a considerably smaller sum of money might achieve the end goal on the existing infrastructure that is there. So, I’d be grateful for a statement on either one of those accounts.

And the second statement I’d be grateful for is over the condition of the A48 from Culverhouse Cross to Bridgend. You will be aware of several accidents that happened last week. I think it was six in total, I am told, that happened that week—[Interruption.] It is not a speech—I can hear that coming from a sedentary position. When you have six accidents on a stretch of road, there is a cause for concern, I would suggest. Thankfully, no-one was killed, but there were some serious injuries. And, if you drive that stretch of road between Culverhouse Cross and Bridgend, the surface of that road is in an appalling condition, with several very deep potholes. I’d be grateful to understand what evaluation has been taken by the traffic management of the Welsh Government as to what maintenance might be required for that road, and, in particular, the safety measures that might be put in place to alleviate some of these traffic hazards that do exist on that stretch of road between Culverhouse Cross and Bridgend.

A gaf i ofyn am ddau ddatganiad gennych, arweinydd y tŷ, os yw’n bosibl, os gwelwch yn dda?  Ddydd Gwener, bu i mi gyfarfod â Chyngor Tref Llanilltud Fawr, a Chyngor Cymuned Llanmaes. Rwyf yn gwybod eich bod, yn rhinwedd eich swydd fel Aelod etholaeth Bro Morgannwg, wedi cyfarfod â nhw hefyd. Ond mae cryn bryder ynglŷn a’r ffordd fynediad ogleddol, y mae Llywodraeth Cymru yn ei hyrwyddo o fewn yr ardal arbennig honno, a’r anallu sydd i ystyried barn y cynghorau o ran y dewisiadau trafnidiaeth yn sgil y datblygiad cyffrous gan Aston Martin yn awyrendy’r Ddraig Goch. Mae pawb yn gefnogol i'r datblygiad hwnnw—rhai o'r dewisiadau trafnidiaeth sydd wrthi’n cael eu trafod. Ac, mewn gwirionedd, mae yna deimlad eu bod yn cael eu gwthio ymlaen yn ormodol pan ystyrir fod y seilwaith presennol o gwmpas y fan honno, heol Eglwys Brewis, yn ddigonol, yn ôl rhai, i fodloni anghenion cludiant yr ardal honno i’r dyfodol. A hefyd mae’r mesurau atal llifogydd a nodwyd ar gyfer pentref Llanmaes yn awr, o'r hyn y mae'r cyngor cymuned yn ei ddweud wrthyf, wedi eu gwthio yn ôl, ac maen nhw’n dibynnu ar adeiladu a chwblhau’r ffordd fynediad ogleddol mewn gwirionedd.

Yn amlwg, rhoddwyd sicrwydd i’r gymuned ym mis Mawrth y llynedd, yn union o flaen etholiadau'r Cynulliad yn eironig iawn, y byddai £400,000, rwyf yn credu, ar gael er mwyn gwneud y gwaith ataliol hwn yn Llanmaes. Bellach, ar ôl yr etholiad, dywedir wrthynt na fydd hynny’n digwydd. Felly, a allem gael datganiad gan y ddau Weinidog ynglŷn ag atal llifogydd, ond hefyd ynglŷn â’r ôl-troed economaidd yn sgil y ffordd fynediad ogleddol, o ran pa ymgysylltu yn union a wneir â'r gymuned yn y dyfodol, ac, yn bwysig iawn, pa werthusiadau sydd wedi’u cynnal o'r llwybrau trafnidiaeth presennol o amgylch yr ardal honno? Oherwydd mae'n ymddangos i mi mai ffolineb yw gwario £15 miliwn ar ffordd newydd pryd y gallai swm llawer llai gyrraedd y nod terfynol ar y seilwaith sydd yno’n barod. Felly, byddwn yn ddiolchgar am ddatganiad ar y naill neu’r llall o'r rhain.

A'r ail ddatganiad y byddwn yn ddiolchgar amdano yw datganiad am gyflwr yr A48 o Groes Cwrlwys i Ben-y-bont ar Ogwr. Byddwch yn ymwybodol o nifer o ddamweiniau a gafwyd yno yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu bod chwech wedi digwydd i gyd, dywedir wrthyf, yr wythnos honno—[Torri ar draws.] Nid araith yw hon—rwy’n clywed rhywun ar ei eistedd yn dweud hynny. Pan gawn chwe damwain ar ddarn o ffordd, awgrymaf fod hynny’n destun pryder. Diolch byth, ni laddwyd neb, ond roedd rhai anafiadau difrifol. Ac, os ydych yn gyrru ar y darn o ffordd rhwng Croes Cwrlwys a Phen-y-bont ar Ogwr, mae arwyneb y ffordd mewn cyflwr echrydus, gyda sawl twll dwfn iawn. Byddwn yn ddiolchgar i gael gwybod pa werthuso sydd wedi ei wneud gan reoli traffig Llywodraeth Cymru ynghylch y gwaith cynnal a chadw a allai fod yn ofynnol ar y ffordd honno, ac, yn benodol, pa gamau diogelwch y gellid eu rhoi ar waith i leddfu rhai o'r peryglon traffig hyn sy'n bodoli ar y darn hwnnw o ffordd rhwng Croes Cwrlwys a Phen-y-bont ar Ogwr.

Thank you to R.T. Davies for those questions—very much constituency questions that I’m engaged in as the Vale of Glamorgan Assembly Member. But I think, just on to the first two-part question, I understand—and I have been very involved, indeed, in encouraging the Welsh Government to consult with all of the town and community councils affected in terms of the proposal for the northern access road, and, indeed, was able to secure an exhibition to be held in Llantwit Major, following it being held in St Athan, and Llanmaes as well. So, it is only right and proper that town and community councils are responding to that. But, clearly, this is now for the Vale of Glamorgan Council, in terms of planning applications. And indeed, of course, the Cabinet Secretary for economy and transport is fully engaged in this, because, as you say—and you do welcome the exciting development of Aston Martin, who are now in their first phase of construction in St Athan.

I think your second point, of course, and the Cabinet Secretary is here with us, in terms of environment and rural affairs—the money for Llanmaes has been promised for many years. My frustration is as deep as yours—and the people of Llanmaes. We need to get this work done. But, as you are aware, of course, Boverton, the work has now commenced in the village, below Llanmaes and Boverton, and that, of course, is very welcome, and it will also—the money will be spent in Llanmaes as well.

Your second point: of course, we, locally, are very aware of those accidents. That sharp frost, unexpected—the roads were gritted, we know, from the Vale of Glamorgan Council, and, of course, the condition of the A48 is something that, I know, will be considered.

Diolch yn fawr i R.T. Davies am y cwestiynau hynny—cwestiynau etholaethol i raddau helaeth yr wyf yn ymdrin â nhw fel Aelod Cynulliad Bro Morgannwg. Ond rwy'n credu, o ran y cwestiwn cyntaf, sydd mewn dwy ran, rwyf yn deall—ac rwyf wedi bod gwneud llawer, yn wir, i annog Llywodraeth Cymru i ymgynghori â phob un o'r cynghorau tref a chymuned yr effeithir arnyn nhw o ran y cynnig ar gyfer y ffordd fynediad ogleddol, ac, yn wir, roeddwn yn gallu sicrhau bod arddangosfa’n cael ei chynnal yn Llanilltud Fawr, yn dilyn ei chynnal yn Sain Tathan, a Llanmaes hefyd. Felly, mae’n dilyn ei bod yn iawn ac yn briodol i gynghorau tref a chymuned ymateb i hynny. Ond, yn amlwg, rhywbeth i Gyngor Bro Morgannwg yw hyn nawr, o ran ceisiadau cynllunio. Ac yn wir, wrth gwrs, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth yn cymryd rhan lawn yn hyn, oherwydd, fel y dywedwch—ac yr ydych yn croesawu’r datblygiad cyffrous gan Aston Martin, sydd bellach ar gam cyntaf eu gwaith adeiladu yn Sain Tathan.

Rwyf yn meddwl bod eich ail bwynt, wrth gwrs, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet yma gyda ni, o ran amgylchedd a materion gwledig—mae’r arian ar gyfer Llanmaes wedi cael ei addo ers blynyddoedd lawer. Rwyf yn teimlo mor rhwystredig â chi—a phobl Llanmaes. Mae angen cwblhau’r gwaith hwn. Ond, fel y gwyddoch, wrth gwrs, yn Nhrebefered, mae'r gwaith bellach wedi cychwyn yn y pentref, islaw Llanmaes a Threbefered, ac mae hynny, wrth gwrs, i'w groesawu'n fawr iawn, a bydd yr arian yn cael ei wario yn Llanmaes hefyd.

Eich ail bwynt: wrth gwrs, rydym ni, yn lleol, yn ymwybodol iawn o’r damweiniau hynny. Y rhew llym, annisgwyl—cafodd y ffyrdd eu graeanu, gwyddom, gan Gyngor Bro Morgannwg, ac, wrth gwrs, mae cyflwr yr A48 yn fater, mi wn, a gaiff ei ystyried.

Whilst improved transport links are not part of Swansea bay city region proposal, which, quite correctly, is based upon improving economic prosperity, and thus the gross value added, there’s a need for improved bus, road and rail links within the city region. Some people are physically remote from employment, retail and leisure facilities, sometimes when they don’t actually live that far away from them, but, because of the lack of transport facilities, they’re unable to get there. Can I ask for a Government statement on a programme to improve transport links within the Swansea bay city region?

Er nad yw gwell cysylltiadau trafnidiaeth yn rhan o gynnig dinas-ranbarth Bae Abertawe, sydd, yn briodol iawn, yn seiliedig ar wella ffyniant economaidd, ac felly'r gwerth ychwanegol gros, mae angen am well cysylltiadau bws, ffyrdd a rheilffyrdd yn y ddinas-ranbarth. Mae rhai pobl yn byw ymhell o gyrraedd cyfleusterau cyflogaeth, manwerthu a hamdden, er nad ydynt mewn rhai achosion yn byw mor bell â hynny oddi wrthynt mewn gwirionedd, ond, o achos y diffyg cyfleusterau cludiant, nid yw’n hawdd cyrraedd yno. A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar raglen i wella cysylltiadau trafnidiaeth yn ninas-ranbarth Bae Abertawe?

These are crucial in terms of the opportunities that the Swansea city region is taking forward, particularly in relation to the city deal opportunities as well. We did announce, as Mike Hedges knows, nearly £29 million funding for transport schemes across Wales, to improve safety and help in terms of levers for economic growth and promoting active travel. And the city regions have been able to influence transport planning processes at a local and national level. But, of course, we have funded a number of enhancements to rail infrastructure and services for Swansea, and its economic area, in recent years.

And I think this is a crucial point in terms of strategic development. I can go on about bus services being improved, but roads as well, as you say, are crucially important in terms of grant funding for the local transport fund of £13 million in this financial year to local authorities in south Wales for transport schemes. And this does include allocations to the city and county of Swansea for completing the Morfa distributor road, for the A483 Fabian Way corridor—that’s at business case—work for infrastructure enhancements, and also, crucially, Kingsbridge link scheme, which is the key section on the Swansea active travel.

I could go on, but I think that’s enough to answer that question.

Mae'r rhain yn hanfodol o ran y cyfleoedd y mae dinas-ranbarth Abertawe yn eu cyflwyno, yn enwedig o ran cyfleoedd y fargen ddinesig hefyd. Bu i ni gyhoeddi, fel y gŵyr Mike Hedges, bron £29 miliwn ar gyfer cynlluniau trafnidiaeth ledled Cymru, er mwyn gwella diogelwch a helpu i ysgogi twf economaidd a hyrwyddo teithio llesol. Mae'r dinas-ranbarthau wedi gallu dylanwadu ar brosesau cynllunio trafnidiaeth ar lefel leol a chenedlaethol. Ond, wrth gwrs, rydym wedi ariannu nifer o welliannau i seilwaith y rheilffyrdd a’r gwasanaethau ar gyfer Abertawe, a’i hardal economaidd, yn y blynyddoedd diwethaf.

Ac rwyf yn credu bod hwn yn bwynt hollbwysig o ran datblygiad strategol. Gallaf sôn llawer am welliannau i wasanaethau bws, ond mae ffyrdd hefyd, fel y dywedwch, yn hanfodol bwysig o ran cyllid grant ar gyfer y gronfa trafnidiaeth leol, sef £13 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon i awdurdodau lleol yn y de ar gyfer cynlluniau trafnidiaeth. Ac mae hyn yn cynnwys dyraniadau i ddinas a sir Abertawe i gwblhau ffordd ddosbarthu Morfa, ar gyfer coridor Ffordd Fabian yr A483—ar achos busnes—gwaith ar wella’r seilwaith, a hefyd, yn hollbwysig, gynllun cyswllt Kingsbridge, sef y darn allweddol o ran teithio llesol Abertawe.

Gallwn fynd ymlaen, ond rwy'n credu bod hynny'n ddigon i ateb y cwestiwn hwnnw.

Yesterday, Newsquest announced the closure of its hub in Newport, with the loss of 14 jobs. Sadly, of course, this is a reflection of the general trend in print media, and, obviously, we are even more susceptible to that here in Wales. I notice the Cabinet Secretary for the economy is in the Chamber. I wonder if we could have at least a written statement from him, which could include perhaps information on why Newsquest decided to cease operations in Newport but to maintain them in Weymouth, and, specifically and very importantly, what intervention the Welsh Government proposes to support the members of staff there, in terms of their future career prospects. And also, I think, maybe this could act as a further catalyst for greater Welsh Government intervention in the print media sector in general, as we move forward.

Ddoe, cyhoeddodd Newsquest ei fod yn cau ei ganolfan yng Nghasnewydd, gan golli 14 o swyddi. Yn anffodus, wrth gwrs, mae hyn yn adlewyrchiad o'r duedd gyffredinol ymhlith y cyfryngau print, ac, yn amlwg, rydym agored iawn i hynny yma yng Nghymru. Sylwaf fod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn y Siambr. Tybed a allem gael datganiad ysgrifenedig o leiaf ganddo, a allai gynnwys gwybodaeth efallai am natur penderfyniad Newsquest i ddod â’i weithrediadau yng Nghasnewydd i ben ond eu cadw yn Weymouth, ac, yn benodol ac yn bwysig iawn, pa ymyriad y mae Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i gefnogi aelodau’r staff yno, o ran eu gobeithion am yrfa yn y dyfodol. Hefyd, yn fy marn i, gallai hyn fod yn gatalydd eto i fwy o ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru yn gyffredinol yn sector y cyfryngau print, wrth inni symud ymlaen.

Well, thanks, Steffan Lewis, for this question. I believe questions on this have been raised with the Cabinet Secretary many times from the floor. Certainly, the Cabinet Secretary will be very happy to update Members in the course of business. So, thank you for the question today.

Wel, diolch, Steffan Lewis, am y cwestiwn hwn. Rwyf yn credu bod cwestiynau am hyn wedi'u codi gydag Ysgrifennydd y Cabinet sawl tro o'r llawr. Yn sicr, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus iawn o roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau wrth gynnal ein busnes. Felly, diolch ichi am y cwestiwn heddiw.

I wonder if I could just ask for two statements, please, leader of the house. The first—I see the Cabinet Secretary is here—is about the regulation of wood waste sites. I know this is an issue that’s come up before, but, in view of the fire at Llandow, which has affected residents and at least one small business recently, I think maybe this is something we’d be very, very grateful to hear from you soon, not least whether Natural Resources Wales will have the capacity and resources, actually, to support, or fulfil, any regulatory change that you may be able to introduce. But just an update on that would be very gratefully received.

The second—I wonder, it’s been some time now since the Welsh Government invested in the Pinewood studios. Obviously, that investment was made on the basis of a range of key performance indicators. We heard quite a lot at the time about the local economic impact and jobs created. But, as I say, it was some time ago now. It would be quite useful, I think, if we could have an update on how well that’s gone. Thank you.

Tybed a allwn i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, arweinydd y tŷ. Mae’r cyntaf— gwelaf fod Ysgrifennydd y Cabinet yn bresennol—yn ymwneud â rheoleiddio safleoedd gwastraff pren. Rwy'n gwybod bod hwn yn fater sydd wedi ei godi o'r blaen, ond, o ystyried y tân yn Llandŵ, sydd wedi effeithio ar drigolion ac ar o leiaf un busnes bychan yn ddiweddar, credaf fod hyn efallai yn rhywbeth y byddem yn ddiolchgar iawn, iawn i glywed gennych chi amdano cyn bo hir. Hoffwn glywed, yn enwedig, a fydd gan adnoddau Naturiol Cymru y capasiti a'r adnoddau, mewn gwirionedd, i gefnogi, neu gyflawni, unrhyw newid rheoleiddio y byddwch efallai yn gallu ei gyflwyno. Ond byddai dim ond diweddariad ar hynny yn gymeradwy iawn.

Yr ail—ys gwn i, aeth cryn amser heibio bellach ers i Lywodraeth Cymru fuddsoddi yn stiwdios Pinewood. Mae’n amlwg, gwnaed y buddsoddiad ar sail ystod o ddangosyddion perfformiad allweddol. Clywsom gryn dipyn ar y pryd am yr effaith economaidd leol a’r swyddi fyddai’n cael eu creu. Ond, fel y dywedais, roedd hynny gryn amser yn ôl erbyn hyn. Byddai'n eithaf defnyddiol, yn fy marn i, pe gallem gael yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch pa mor dda mae hynny wedi mynd. Diolch.

Thank you very much, Suzy Davies. In fact, I have been very involved in the impact and outcome of a fourth fire at Llandow industrial estate, which happened on Thursday night—visiting on Friday morning and again yesterday as well, meeting with NRW, who then issued a suspension order, working with local businesses like the Llandow caravan park and, indeed, the circuit there. Those who live in that area will see the smoke and the impact on the much wider community. NRW, of course, and the Cabinet Secretary are very clear, again, about whether there are the regulatory opportunities to take action as a result of these very unfortunate fires in these sites.

Second point—yes, the Cabinet Secretary would be happy. It’s appropriate—timely—to do an update on Pinewood studios.

Diolch yn fawr iawn, Suzy Davies. Yn wir, rwyf wedi ymwneud llawer ag effaith a chanlyniad pedwerydd tân ar stad ddiwydiannol Llandŵ, a ddigwyddodd nos Iau—ymwelais ar fore Gwener a ddoe eto, hefyd, gan gwrdd â Chyfoeth Naturiol Cymru, a gyhoeddodd orchymyn atal dros dro wedyn, gan weithio gyda busnesau lleol fel maes carafannau Llandŵ ac, yn wir, y gymdogaeth yno. Bydd y rhai sy'n byw yn yr ardal honno yn gweld y mwg a'r effaith ar y gymuned lawer ehangach. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru, wrth gwrs, ac Ysgrifennydd y Cabinet yn glir iawn, unwaith eto, ynghylch a oes cyfleoedd rheoleiddio y gellid eu gweithredu o ganlyniad i'r tanau anffodus iawn yn y safleoedd hyn.

Yr ail bwynt—byddai, mi fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn hapus. Mae'n briodol—yn amserol—i roi’r wybodaeth ddiweddaraf am stiwdios Pinewood.

Sport, as we know, has so many, many upsides, but I wonder if we can find time for a statement or a debate on the issue of sport and behaviour, both on the sports field and off, following the unfortunate coverage of the on-field brawl during a rugby league 3 match during the weekend. As somebody who’s followed and even played rugby as a hooker as a youngster, and come off on the worst end of some of the dark arts at the bottom of a scrum or on a touchline, I do understand the passions. But when they boil over into anger or even into brawls—not only on the field, but I’ve often seen it as well unfortunately sometimes on the touchlines when it gets too heated.

So, it would be good to find a debate for that so that we could discuss that, the role of role models on the field, the role models of parents and spectators, but also to discuss the role of the governing bodies, such as the WRU and the FAW and others. This is exceptional, but, where it does happen, we need to speak out against it and make sure it doesn’t happen again.

Mae chwaraeon, fel y gwyddom, yn cynnig manteision lu, ond tybed a allwn ni ddod o hyd i amser am ddatganiad neu ddadl ar fater chwaraeon ac ymddygiad, ar y cae chwarae ac oddi arno hefyd, yn dilyn y sylw anffodus a roddwyd i’r ffrwgwd ar y maes yn ystod y gêm yn nhrydedd haen rygbi'r gynghrair yn ystod y penwythnos. Fel rhywun sydd wedi dilyn rygbi a hyd yn oed chwarae yn safle’r bachwr pan oeddwn yn ifanc, ac wedi dod allan ohoni waethaf o achos rhai o hen driciau’r fall ar waelod y sgrym neu ar y llinell ystlys, gallaf ddeall yr angerdd yn iawn. Ond pan fydd hyn yn berwi drosodd yn wylltineb neu hyd yn oed yn ymladdfa—nid yn unig ar y cae, ond rwyf wedi gweld hynny’n aml hefyd yn anffodus ar y llinell ystlys pan fydd pethau’n cynhyrfu’n ormodol.

Felly, byddai'n beth da cynnal dadl ar hynny er mwyn inni allu trafod hynny, swyddogaeth modelau rôl ar y cae, patrwm ymddygiad rhieni a gwylwyr, ond hefyd er mwyn trafod swyddogaeth y cyrff llywodraethu, megis Undeb Rygbi Cymru a Chymdeithas Bêl-droed Cymru ac eraill. Eithriad yw hyn, ond, pan mae’n digwydd, mae angen i ni godi llais yn ei erbyn a gwneud yn siŵr nad yw'n digwydd eto.

I’m glad Huw Irranca-Davies has raised this question. The Welsh Government, of course, wants to see more people taking part in sport and to be able to enjoy the experience both off and on the field, and condemns any violence during matches and outside, as you’ve described. We will consult with colleagues in the Government over the opportunities we have to respond fully to this in terms of a possible statement or debate on sporting behaviour. But I think, just looking at football, the FAW have in place a Fair Play Award—that’s about raising awareness for the good of Welsh football. And there’s a reward. Clubs—and, in fact, winners can receive a monetary incentive worth £1,000 towards equipment and also ground improvements. The WRU have begun investigating events in Newport and, indeed, that is an important response—a detailed disciplinary process they have in place and, of course, the teams involved have been contacted and will be dealt with accordingly.

Rwy'n falch fod Huw Irranca-Davies wedi codi’r cwestiwn hwn. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn dymuno gweld mwy o bobl yn cymryd rhan mewn chwaraeon ac yn gallu mwynhau'r profiad ar ac oddi ar y cae, ac mae’n condemnio unrhyw drais yn ystod gemau a thu allan iddyn nhw, fel y gwnaethoch chi ddisgrifio. Byddwn yn ymgynghori â chydweithwyr yn y Llywodraeth am y cyfleoedd sydd gennym i ymateb yn llawn i hyn mewn datganiad o bosibl neu ddadl ar ymddygiad mewn chwaraeon. Ond rwy'n credu, dim ond wrth edrych ar bêl-droed, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi sefydlu Gwobr Chwarae Teg—ac mae hynny’n ymwneud â chodi ymwybyddiaeth er lles pêl-droed yng Nghymru. Ac mae yna wobr ariannol. Gall clybiau—ac, yn wir, enillwyr unigol, gael taliad ariannol gwerth £1,000 tuag at offer a gwelliannau i’r maes hefyd. Mae URC wedi dechrau ymchwilio i ddigwyddiadau yng Nghasnewydd ac, yn wir, mae hynny’n ymateb pwysig—mae ganddynt broses ddisgyblu fanwl ar waith ac, wrth gwrs, cysylltwyd â’r timau dan sylw ac ymdrinnir â nhw yn unol â hynny.

Tybed a ydy’n fwriad gan y Llywodraeth i ddod â dadl cyn bo hir, yn amser y Llywodraeth, ar y mater o fand eang i gymunedau Cymru, yn benodol, cynllun Superfast Cymru? Roedd nifer o gwestiynau wedi cael eu gofyn i’r Prif Weinidog yn ystod ei gwestiynau fe, ac rwy’n credu, pe buasai’r Llywydd wedi bod yn amyneddgar, buasai pob un ohonom ni wedi gallu codi i ofyn cwestiwn ynglŷn â’r cymunedau sy’n cael trafferth ar hyn o bryd i gael mynediad at Superfast Cymru.

Yr enghraifft ddiweddaraf rydw i wedi’i gweld yn fy rhanbarth i yw tro pedol gan BT i ddarparu band eang i Lanymawddwy. Roedd yna gyfarfod fis Mehefin diwethaf, gyda’r Aelod Seneddol, Liz Saville-Roberts, yn bresennol, pan wnaed addewid y byddai Superfast Cymru yn dod i Lanymawddwy. Erbyn hyn, mae BT wedi gwneud tro pedol. Dyma’r tro cyntaf i fi weld tro pedol llwyr. Oedi, ie, ailraglennu, ie, ond nid tro pedol llwyr yn dweud na fydd band eang ar gael ar gyfer y pentref hwn, er gwaethaf addewid sydd wedi’i wneud yn y gorffennol.

I bobl sydd yn ystyried bod efallai llefydd pellennig yn rhy bell i gael technoleg fodern, digwydd bod, dyma’r ardal lle ffilmiwyd y ffilm gyntaf mewn lliw yng Nghymru erioed. Felly, dylem ni ailfeddwl, efallai, lle mae creadigrwydd a thechnoleg newydd yn dechrau yng Nghymru. Wrth gwrs, pwnc y ffilm yna oedd gwylliaid cochion Mawddwy. Felly, oni bai eich bod chi eisiau gwrthryfela ymysg bryniau Maldwyn a Meirionnydd, efallai ei bod hi’n amser ailedrych ar hyn mewn dadl yn amser y Llywodraeth er mwyn inni i gyd ddeall i le y mae Superfast Cymru yn mynd ac a yw’n cadw at yr addewidion sydd wedi cael eu gwneud i Aelodau’r Cynulliad.

I wonder if it’s the Government’s intention to bring forward a debate in Government time on the issue of broadband for Welsh communities, and specifically the Superfast Cymru programme. Many questions have been asked of the First Minister during questions, and, had the Llywydd been patient, I think every one of us could have asked a question about communities that are having difficulty at the moment in accessing Superfast Cymru.

The most recent example I’ve seen in my region is a u-turn by BT in providing broadband for Llanymawddwy. There was a meeting last June with the MP, Liz Saville-Roberts, in attendance, when a pledge was made that Superfast Cymru would come to Llanymawddwy. BT have now u-turned. It’s the first time that I have seen a complete u-turn; there have been delays and reprogramming, but not a full u-turn, saying that broadband won’t be available for this village, despite the pledges made in the past.

For people who consider that remote places are too far away to have modern technology, this happens to be where the first colour film was made ever in Wales. So, we should perhaps rethink where creativity and new technology starts in Wales. Of course, the subject of that film was the red bandits of Mawddwy. So, unless you want a revolt in the hills of Montgomeryshire, it may be time to look at this again in a debate in Government time for us all to understand where Superfast Cymru is going and whether it is keeping the pledges that have been made to Assembly Members.

Simon Thomas draws attention to one particularly important location where there have been these frustrations. In fact, Nick Ramsay drew attention earlier on to the delight of the people of Tintern, while drawing attention to surrounding areas. So, I think that we have to recognise that there are still issues, but, to date, over 621,000 premises across Wales are able to receive superfast broadband thanks to the programme. Wales has got the best superfast broadband coverage among the devolved nations, but it is that work that has to continue, which means that the number of premises across Wales with the ability to access superfast broadband is continuing to rise.

Our Access Broadband Cymru scheme, which the Member will be fully aware of, also offers assistance to those not part of the roll-out in terms of grant aid. We’re also looking, it was announced in November, at how to reach the final few premises once Superfast Cymru comes to an end in 2017, with an investment of up to £80 million. So, that will inform the next scheme, but clearly there are infrastructure, land availability—there are issues that then can lead to the disappointment that you experienced from your constituents. I think it’s important that you shared that today and that I’ve given you an update on the progress that we’ve made. So, whole counties—Conwy, Gwynedd, Blaenau Gwent, Pembrokeshire and Ceredigion—would have been left without any access without the intervention, of course, of Superfast Cymru.

Mae Simon Thomas yn tynnu sylw at un lleoliad arbennig o bwysig lle cafwyd y rhwystredigaethau hyn. Yn wir, tynnodd Nick Ramsay sylw yn gynharach at lawenydd pobl Tyndyrn, gan dynnu sylw at ardaloedd cyfagos. Felly, credaf fod yn rhaid inni gydnabod bod problemau yn dal i fodoli ond, hyd yn hyn, mae dros 621,000 eiddo ledled Cymru yn gallu cael band eang cyflym iawn, diolch i’r rhaglen. Cymru sydd â’r ddarpariaeth orau o ran band eang cyflym iawn ymhlith y gwledydd datganoledig. Ond mae’n rhaid i’r gwaith hwnnw barhau, sy'n golygu bod nifer y safleoedd ledled Cymru gyda'r gallu i dderbyn band eang cyflym iawn yn parhau i gynyddu.

Mae ein cynllun Allwedd Band Eang Cymru, y bydd yr Aelod yn hollol ymwybodol ohono, hefyd yn cynnig cymorth i'r rhai hynny nad ydynt yn rhan o'r broses a gafodd gymorth grant. Cyhoeddwyd ym mis Tachwedd ein bod hefyd yn edrych ar sut y gallwn gyrraedd yr ychydig leoedd fydd ar ôl pan fydd Cyflymu Cymru yn dod i ben yn 2017, gyda buddsoddiad o hyd at £80 miliwn. Felly, bydd hynny’n llywio'r cynllun nesaf, ond yn amlwg mae yna faterion ynglŷn â seilwaith, argaeledd tir—sydd wedyn yn arwain at y siom y clywsoch gan eich etholwyr amdani. Rwy'n credu ei bod yn bwysig eich bod wedi mynegi hynny heddiw ac rwyf wedi rhoi diweddariad i chi ar y cynnydd yr ydym wedi'i wneud. Felly, byddai siroedd cyfan—Conwy, Gwynedd, Blaenau Gwent, Sir Benfro a Cheredigion—wedi cael eu gadael heb unrhyw fynediad heb yr ymyrraeth, wrth gwrs, gan Cyflymu Cymru.

I raise two items of business. First, I call for a statement acknowledging that yesterday marked the beginning of the tenth UK National Apprenticeship Week, not to recycle the arguments we’ve already had here around the levy, but the broader issues that are being brought to the fore. For example, many charities, like the National Deaf Children’s Society, are disappointed, putting it politely, that apprenticeships won’t be covered by the proposed new additional learning needs legislation as it currently stands, and such as new research by Centrica, owner of British Gas, which found that nearly one in two young people would be attracted to work for a company with opportunities across the UK, compared to just over one in four young people in Wales, who didn’t believe this was a priority for them. Although university is still viewed as the ideal start, and most people surveyed don’t view apprenticeships as the best starting point to reach senior positions, 90 per cent of Centrica’s apprentices, for example—I’m sure that’s reciprocated elsewhere—feel better equipped for the world of work than friends who went to college or university.

Secondly, and finally, I call for at the very least an oral statement, and preferably a Government debate, on ‘Moving North Wales Forward’, the Welsh Government vision for north Wales and the north-east Wales metro. This is a vitally important matter for north Wales. We’ve been waiting many, many months for the Welsh Government to detail its response to the proposals that have been made. Instead, we just got a written statement last Thursday full of platitudes, such as

‘Modernising transport in North Wales…will contribute to the achievement of our well-being objectives’,

and

‘There are strong links between the economy of North East Wales and that of North West England’.

We didn’t need a statement to tell us that. And we had recycled announcements such as on the bus summit, which, vitally important though it is, we’ve had statement after statement after statement in the Chamber, and the proposals for Deeside and Wrexham that we’ve heard many times also.

The only reference to the rest of north Wales was the third Menai crossing, which is, in fact, a recycled consultation, because for the last one, nine years ago, the recommendations were ignored.

Finally, and most importantly, it refers to making

‘the case to the UK Government for a fairer share of rail funding’,

knowing full well that that’s predicated upon the growth vision for north Wales and Growth Track 360, which were presented to the UK Government early last summer and are critical to whether the UK Government can invest in north Wales electrification and other matters, as the Minister well knows. Simply saying that you will look at

‘regional arrangements associated with public sector reform and Growth Bids’

as they develop isn’t good enough. Until we know how the Welsh Government is going to respond to those proposals, we don’t know how this can go forward.

Rwy’n codi dwy eitem o fusnes. Yn gyntaf, rwy’n galw am ddatganiad yn cydnabod bod ddoe yn dynodi cychwyn degfed Wythnos Prentisiaethau Cenedlaethol y DU, nid er mwyn ailgylchu’r dadleuon yr ydym eisoes wedi eu cael yma ynglŷn â’r ardoll, ond y materion ehangach sy'n cael eu dwyn i'r amlwg. Er enghraifft, mae llawer o elusennau, fel y Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar, yn siomedig, i’w rhoi yn gwrtais, na fydd prentisiaethau yn cael eu cynnwys yn y ddeddfwriaeth anghenion dysgu newydd arfaethedig fel y mae’n sefyll ar hyn o bryd. A dangosodd ymchwil newydd gan Centrica, perchennog Nwy Prydain, y byddai bron un o bob dau berson ifanc yn cael eu denu i weithio i gwmni gyda chyfleoedd ar draws y DU, o'u cymharu ag ychydig dros un o bob pedwar person ifanc o Gymru, nad oeddent yn credu bod hynny’n flaenoriaeth iddyn nhw. Er bod mynd i’r brifysgol yn cael ei ystyried o hyd yn ddechrau delfrydol, ac nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn yr arolwg yn credu mai prentisiaethau yw’r man cychwyn gorau i ymgyrraedd at swyddi uwch, mae 90 y cant o brentisiaid Centrica, er enghraifft—rwy'n siwr fod cyfatebiaeth i hynny mewn mannau eraill—yn teimlo eu bod yn fwy parod ar gyfer byd gwaith na ffrindiau a aeth i goleg neu brifysgol.

Yn ail, ac yn olaf, rwyf yn galw am ddatganiad llafar o leiaf, ac yn ddelfrydol drafodaeth gan y Llywodraeth, ar 'Symud Gogledd Cymru Ymlaen', gweledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer metro’r gogledd a’r gogledd-ddwyrain. Mae hwn yn fater hanfodol bwysig i’r gogledd. Rydym wedi bod yn disgwyl am fisoedd lawer iawn i Lywodraeth Cymru roi manylion ei hymateb i'r cynigion a wnaed. Yn lle hynny, datganiad ysgrifenedig yn unig a gawsom ni ddydd Iau diwethaf yn llawn ystrydebau, megis

Bydd moderneiddio trafnidiaeth yn y Gogledd ... yn cyfrannu at gyflawni ein hamcanion lles,

ac

Mae cysylltiadau cryf rhwng economi’r gogledd-ddwyrain ac economi gogledd-orllewin Lloegr.

Nid oedd angen i ni gael datganiad i ddweud hynny wrthym. Ac rydym wedi derbyn cyhoeddiadau wedi eu hailgylchu, fel y rhai a gafwyd ar yr uwchgynhadledd bysiau. Er ei fod yn hanfodol bwysig, rydym wedi cael datganiad ar ôl datganiad ar ôl datganiad yn y Siambr, ac rydym wedi clywed y cynigion ar gyfer Glannau Dyfrdwy a Wrecsam sawl tro hefyd.

Yr unig gyfeiriad at weddill y gogledd oedd y drydedd bont dros y Fenai, sydd, mewn gwirionedd, yn ymgynghoriad wedi'i ailgylchu, gan fod argymhellion yr un olaf, naw mlynedd yn ôl, wedi eu hanwybyddu.

Yn olaf, ac yn bwysicaf oll, mae'n cyfeirio at ddadlau

yr achos gyda Llywodraeth y DU dros gyfran decach o gyllid y rheilffyrdd,

gan wybod yn iawn fod hynny wedi ei seilio ar y weledigaeth twf ar gyfer y gogledd a Growth Track 360, a gyflwynwyd i Lywodraeth y DU yn gynnar yr haf diwethaf. Maen nhw yn hanfodol i allu Llywodraeth y DU i fuddsoddi yn nhrydaneiddio’r gogledd a materion eraill, fel y gŵyr y Gweinidog yn dda. Nid yw dweud y byddwch yn edrych ar

drefniadau rhanbarthol sy'n gysylltiedig â diwygio’r sector cyhoeddus a Thwf Cynigion

wrth iddyn nhw ddatblygu yn ddigon da. Hyd nes y byddwn yn gwybod sut bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r cynigion hynny, nid ydym yn gwybod sut y gall hyn fynd yn ei flaen.

Well, I think, in terms of your first question, as far as the Welsh Government’s concerned, we’re only too delighted to celebrate National Apprenticeship Week, considering we as a Welsh Labour Government have committed to developing 100,000 apprenticeships, even at this tough time. That is about us choosing priorities that we know will have the kind of impact that you describe so well, Mark Isherwood, in terms of the opportunities for young people. In fact, it was very good to hear, I think on Monday morning, on ‘Good Morning Wales’ a young person who had successfully entered an apprenticeship rather than going to university, which was an option, or she hadn’t been appropriate, in British Gas. But we also know, in terms of the opportunities for the apprenticeship scheme that we developed, of course, it has been backed by European funding, and a disappointment for us is that we don’t know, in terms of the future, how we can use that all-important European funding in terms of skills to take this forward. But the 100,000 apprenticeships that we are funding will make a huge difference.

In terms of moving north Wales forward, well, yes, I’m sure that you would welcome the fact that the Cabinet Secretary for economy and transport did acknowledge, applaud and welcome the very good cross-local authority partnership working in north Wales. North Wales, of course, features very highly in terms of investment. So, do you want me again to remind you, Mark Isherwood—I’m very happy to do so—for example, of the works on the A55, improving safety and resilience, carried out during the winter when traffic flows are at their lowest, completing all planned daytime work on the A55 before Easter. Clearly, that’s going to be very important in terms of impact with Conwy council. Caernarfon to Bontnewydd bypass public inquiry date—the Cabinet Secretary has agreed to hold a public local enquiry for the A487 Caernarfon to Bontnewydd bypass, and we’re finalising details.

A third Menai crossing—I think you mentioned that, as only one example. A clear, long-term commitment to a third Menai crossing, and we are looking at possible solutions to the existing Britannia bridge, because this is crucial in terms of access to Wylfa Newydd. The Deeside corridor consultation [Interruption.] I will continue, as you asked me the question—consultation on the Deeside corridor project, beginning on 13 March, lasting 12 weeks. And looking at those all-important issues around Queensferry and Northop, that’s going to represent investment of over £200 million, and, of course, as far as rail is concerned, north Wales will benefit as a result and as we take forward the Wales and borders rail services and metro consultations in north and south Wales. So, you know, you welcomed the bus summit; this was just one aspect of where north Wales is featuring so strongly with the Cabinet Secretary for the economy and transport.

Wel, credaf, o ran eich cwestiwn cyntaf, o safbwynt Llywodraeth Cymru, byddwn ond yn rhy falch i ddathlu Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau, gan ystyried ein bod ni yn Llywodraeth Lafur Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu 100,000 o brentisiaethau, hyd yn oed ar yr adeg anodd hon. Mae hyn yn ymwneud â dewis blaenoriaethau y gwyddom eu bod nhw yn cael y math o effaith a ddisgrifiwch mor dda, Mark Isherwood, o ran cyfleoedd i bobl ifanc. Yn wir, roedd yn dda iawn cael clywed, fore Llun rwy’n credu ar 'Good Morning Wales' am unigolyn ifanc a oedd wedi llwyddo i dderbyn prentisiaeth gyda Nwy Prydain, yn hytrach na mynd i brifysgol, a oedd yn opsiwn, neu nid oedd wedi bod yn gymwys. Ond rydym yn gwybod hefyd, o ran y cyfleoedd ar gyfer y cynllun prentisiaethau a ddatblygwyd gennym ni, wrth gwrs, mae wedi cael ei gefnogi gan arian o Ewrop, a siom i ni yw nad ydym yn gwybod sut y byddwn yn gallu defnyddio cyllid hollbwysig o Ewrop o ran sgiliau i symud hyn yn ei flaen yn y dyfodol. Ond bydd y 100,000 o brentisiaethau yr ydym yn eu cyllido yn gwneud gwahaniaeth enfawr.

O ran symud y gogledd ymlaen, wel, ie, rwy'n siwr y byddech yn croesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth wedi cydnabod, cymeradwyo a chroesawu'r cydweithio da iawn mewn partneriaeth ar draws yr awdurdod lleol yn y gogledd. Mae’r gogledd, wrth gwrs, wedi cael buddsoddiadau hael iawn. Felly, a ydych am i mi eich atgoffa chi eto, Mark Isherwood—rwy'n hapus iawn i wneud hynny—er enghraifft, am y gwaith ar yr A55, sy’n gwella diogelwch a gwydnwch, a gynhaliwyd yn ystod y gaeaf pan fydd llif y traffig ar ei isaf, gan gwblhau’r holl waith ar yr A55 a oedd i’w wneud yng ngolau dydd cyn y Pasg. Mae’n amlwg fod hynny'n mynd i fod yn bwysig iawn o ran yr effaith yng ngolwg cyngor Conwy. Dyddiad ymchwiliad cyhoeddus i ffordd osgoi Caernarfon i Bontnewydd— mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno i gynnal ymchwiliad lleol cyhoeddus ar gyfer y ffordd osgoi A487 Caernarfon i Bontnewydd, ac rydym wrthi’n cwblhau’r manylion.

Trydedd pont dros y Fenai—credaf eich bod wedi crybwyll hynny, fel un enghraifft yn unig.  Ymrwymiad hirdymor eglur i drydedd pont dros y Fenai. Ac rydym yn ystyried addasiadau posibl i'r bont Britannia bresennol, gan fod hyn yn hanfodol o ran mynediad i Wylfa Newydd. Mae'r ymgynghoriad ynglŷn â choridor Glannau Dyfrdwy [Torri ar draws.] Rwy’n mynd yn fy mlaen, gan eich bod wedi gofyn y cwestiwn i mi—mae’r ymgynghoriad ar brosiect coridor Glannau Dyfrdwy yn dechrau ar 13 Mawrth ac yn para 12 wythnos. Ac wrth edrych ar y materion hollbwysig hynny ynghylch y Fferi Isaf a Llaneurgain, mae hynny'n mynd i gynrychioli buddsoddiad o dros £200 miliwn, ac, wrth gwrs, o safbwynt y rheilffyrdd, bydd y gogledd yn elwa o ganlyniad i hynny ac wrth i ni fwrw ymlaen â gwasanaethau rheilffyrdd Cymru a’r gororau ac ymgynghoriadau ynglŷn â metro yn y gogledd a’r de. Felly, welwch chi, roeddech yn croesawu'r uwchgynhadledd bysiau; un agwedd yn unig oedd hynny ar bwysigrwydd y gogledd yng ngolwg Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi a thrafnidiaeth.

Would it be possible for the leader of the house, or for the Government, to clear up the implications of Trump’s latest travel ban and its effect on Welsh residents and their families, by perhaps a written statement? The list of countries includes Somalia, and, as the leader of the house knows, there are many people from Somalia living in Cardiff, nearly all from Somaliland. Would it be possible for the Government to clarify whether the ban includes Somaliland, which de facto does operate as a separate country, and, obviously, if it does, this would have implications for Welsh residents and their families?

A fyddai modd i arweinydd y tŷ, neu i’r Llywodraeth, egluro goblygiadau gwaharddiad diweddaraf Trump ar deithio a'i effaith ar drigolion Cymru a'u teuluoedd, drwy ddatganiad ysgrifenedig efallai? Mae'r rhestr o wledydd yn cynnwys Somalia, ac, fel y gŵyr arweinydd y tŷ, mae llawer o bobl o Somalia yn byw yng Nghaerdydd, a’r cyfan bron yn dod o Somaliland. A fyddai'n bosibl i'r Llywodraeth egluro a yw'r gwaharddiad yn cynnwys Somaliland, sydd yn gweithredu fel gwlad ar wahân i bob pwrpas, ac, yn amlwg, os ydyw, a oes goblygiadau i drigolion Cymru a'u teuluoedd?

Julie Morgan raises a very vital question that is of great concern to her constituents and the people we represent here in Wales. Welsh Government officials have, I can confirm, spoken today to their counterparts in the Foreign and Commonwealth Office. They’ve confirmed that Somaliland is normally treated by the international community as an integral part of Somalia, so the Foreign and Commonwealth Office expects that the latest US travel ban will impact equally on all Somalians, including those from Somaliland. This, in fact, was the case with the previous US travel ban. There’s no indication at present of any distinction being made this time, but our officials have highlighted the concerns of the Somali community in Wales. We’ve requested any further information about the likely impact of the ban on Somalia and the other countries as well that are included in the latest ban, and that this should be shared with the Welsh Government as soon as possible. As was the case with the previous US travel ban, much remains unclear about the details, about the practical implications of the ban, of President Trump’s latest announcement. The Welsh Government continues to have serious concerns about the restrictions being put in place, and I would hope that those concerns would be shared across this Chamber. We’ll continue to urge the UK Government to do everything possible to ensure the interests and rights of Welsh citizens are not harmed.

I would say also, finally, that Wales is making a significant contribution to the refugee crisis by receiving refugees and asylum seekers in almost every part of the country. We’ve a solemn duty to help and protect refugees and the Welsh Government takes that very seriously. We have benefited from inward migration, we believe that migrants make a positive contribution to Wales’s economy and to our society more widely, and we stand in full solidarity with all our people, irrespective of their country of origin or religion, and the UK Government should represent all of our citizens in discussions with the US Government.

Mae Julie Morgan yn codi cwestiwn hanfodol iawn sydd o bwys mawr i’w hetholwyr a phobl yr ydym yn eu cynrychioli yma yng Nghymru. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi, gallaf gadarnhau, siarad heddiw â'u cymheiriaid yn y Swyddfa Dramor a Chymanwlad. Maen nhw wedi cadarnhau bod Somaliland fel arfer yn cael ei thrin gan y gymuned ryngwladol yn rhan annatod o Somalia. Felly mae'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad yn disgwyl y bydd y gwaharddiad teithio diweddaraf o du’r Unol Daleithiau yn effeithio ar bob Somaliad fel ei gilydd, gan gynnwys y rhai o Somaliland. Felly yr oedd, yn wir, pan gafwyd y gwaharddiad teithio blaenorol gan yr Unol Daleithiau. Nid oes arwydd ar hyn o bryd am unrhyw wahaniaethu y tro hwn, ond mae ein swyddogion wedi tynnu sylw at y pryderon ymhlith cymuned y Somaliaid yng Nghymru. Rydym wedi gofyn am unrhyw wybodaeth bellach am effaith debygol y gwaharddiad ar Somalia a’r gwledydd eraill sy'n cael eu cynnwys hefyd yn y gwaharddiad diweddaraf, a dylai hyn gael ei fynegi i Lywodraeth Cymru cyn gynted ag y bo modd. Fel yn achos y gwaharddiad teithio blaenorol i’r Unol Daleithiau, mae llawer yn aneglur ynghylch y manylion o hyd, ynghylch goblygiadau ymarferol y gwaharddiad, cyhoeddiad diweddaraf Arlywydd Trump. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i bryderu’n ddifrifol am y cyfyngiadau sydd i’w gwneud yn weithredol, a byddwn yn gobeithio bod y pryderon hynny yn gyffredin ar draws y Siambr hon. Byddwn yn parhau i annog Llywodraeth y DU i wneud popeth sy’n bosibl i sicrhau nad yw buddiannau na hawliau dinasyddion Cymru yn cael eu niweidio.

Buaswn yn dweud hefyd, yn olaf, bod Cymru yn gwneud cyfraniad sylweddol at argyfwng y ffoaduriaid trwy dderbyn ffoaduriaid a’r rhai sy’n ceisio lloches ym mhob rhan o'r wlad bron. Mae gennym ddyletswydd i helpu ac amddiffyn ffoaduriaid ac mae Llywodraeth Cymru yn cymryd hynny o ddifrif. Rydym wedi elwa ar fewnfudo, rydym yn credu bod mewnfudwyr yn gwneud cyfraniad cadarnhaol at economi Cymru a’r gymdeithas ehangach, ac rydym yn sefyll mewn undod gyda'n holl bobl, waeth beth fo’u gwlad tarddiad na’u crefydd, a dylai Llywodraeth y DU gynrychioli pob un o'n dinasyddion mewn trafodaethau gyda Llywodraeth yr Unol Daleithiau.

Cabinet Secretary, may I ask for a statement from the Welsh Government on the announcement of 60 job losses in Careers Wales? Careers Wales provides independent careers information, advice and guidance to people of all ages in Wales. It helps people make realistic career decisions, whether by encouraging further learning, training, skills development or employment. It is a matter of great concern, therefore, that 60 jobs—nearly 10 per cent of the workforce—are under threat due to the Welsh Government cutting its funding. One of the key roles of Careers Wales is to assist the implementation of Welsh Government’s programmes. Indeed, they are bidding at present to provide the Welsh Government’s employability and apprenticeship training programme. Shedding so many jobs must call into question the ability of Careers Wales to effectively deliver Welsh Government’s programmes and provide quality careers advice to students and people out of work. I should be grateful if the Welsh Government would make a statement on this important issue now. Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar y cyhoeddiad am golli 60 swydd yn Gyrfa Cymru? Mae Gyrfa Cymru yn darparu gwybodaeth annibynnol am yrfaoedd, cyngor ac arweiniad i rai o bob oed yng Nghymru. Mae'n helpu pobl i wneud penderfyniadau realistig ynglŷn â gyrfa, boed drwy annog addysg bellach, hyfforddiant, datblygu sgiliau neu gyflogaeth. Mae'n destun pryder mawr, felly, fod 60 o swyddi—bron i 10 y cant o'r gweithlu—dan fygythiad oherwydd i Lywodraeth Cymru gwtogi ar ei chyllid. Un o swyddogaethau allweddol Gyrfa Cymru yw cynorthwyo i roi rhaglenni Llywodraeth Cymru ar waith. Yn wir, maen nhw yn gwneud cais ar hyn o bryd i ddarparu rhaglen hyfforddiant cyflogadwyedd a phrentisiaeth Llywodraeth Cymru. Mae’n rhaid bod colli cymaint o swyddi yn bwrw amheuaeth ar allu Gyrfa Cymru i gyflwyno rhaglenni Llywodraeth Cymru yn effeithiol a rhoi cyngor gyrfaoedd i fyfyrwyr a phobl heb waith. Byddwn yn ddiolchgar pe byddai Llywodraeth Cymru yn gwneud datganiad ar y mater pwysig hwn yn awr. Diolch.

Well, I do sometimes wonder where Mohammad Asghar thinks that we’re going to find our funding, you know, with a £1.8 billion cut and more austerity to come. But, I think we need to look at this serious question, and important question, carefully. We were aware of Careers Wales’s decision to initiate consultation on a voluntary release scheme, and we do hope and expect that Careers Wales and its staff and trade unions can work collaboratively on this issue to improve and help the financial sustainability of this very important service, which, as you say, does deliver important outcomes to our learners—to all-age learners in Wales.

Wel, rwyf weithiau yn amau o ble tybed y mae Mohammad Asghar yn credu ein bod ni'n mynd i ddod o hyd i'r cyllid, gyda thoriad o £1.8 biliwn a rhagor o gyni i ddod. Ond rwy'n credu bod angen inni edrych ar y cwestiwn difrifol hwn, y cwestiwn pwysig hwn, yn ofalus. Roeddem yn ymwybodol o benderfyniad Gyrfa Cymru i gychwyn ymgynghoriad ar gynllun rhyddhau gwirfoddol. Ac rydym yn gobeithio’n fawr ac yn disgwyl y gall Gyrfa Cymru a'i staff ac undebau llafur gydweithio ar y mater hwn er mwyn gwella a helpu cynaliadwyedd ariannol y gwasanaeth pwysig iawn hwn, sydd, fel y dywedwch chi, yn cynnig canlyniadau pwysig i'n dysgwyr—i ddysgwyr o bob oedran yng Nghymru.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Leader of the house, there appears to be a growing trend by some to call into question the independence of our courts, tribunals and similar bodies. I’m sure you’ll agree with me, leader of the house, that the effectiveness of these bodies and the protections that they provide for citizens in this country rely on us all respecting the independent role that they play, even if we don’t like the results. Would the Welsh Government consider, therefore, making a statement that sets out the operation of the Adjudication Panel for Wales, and its independence, so that we can ensure its integrity isn’t undermined and so that the public can have confidence in the decisions it makes?

Arweinydd y tŷ, mae'n ymddangos bod tuedd gynyddol gan rai i fwrw amheuaeth ar annibyniaeth ein llysoedd barn, tribiwnlysoedd a chyrff tebyg. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi, arweinydd y tŷ, bod effeithiolrwydd y cyrff hyn a'r diogelwch y maen nhw’n ei roi i ddinasyddion yn y wlad hon yn ddibynnol ar bob un ohonom yn parchu’r gwaith annibynnol y maen nhw’n ei wneud, hyd yn oed os nad ydym yn hoffi’r canlyniadau. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried gwneud datganiad, felly, sy'n nodi gweithrediad Panel Dyfarnu Cymru, a’i annibyniaeth, fel y gallwn sicrhau nad yw ei uniondeb yn cael ei danseilio ac fel y gall y cyhoedd gael hyder yn y penderfyniadau a wneir ganddo?

I thank Dawn Bowden for that important question. The Adjudication Panel for Wales is an independent tribunal. Its function is to determine alleged breaches by elected and co-opted members of Welsh county, county borough and community councils, fire and national park authorities, against their authority’s statutory code of conduct. Members of the tribunal are appointed by the Welsh Ministers through an independent judicial appointment process, conducted by the Judicial Appointments Commission. Welsh Ministers have no involvement in the tribunal’s decisions, which are made by members of the tribunal on the basis of evidence before them.

Rwyf yn diolch i Dawn Bowden am y cwestiwn pwysig hwnnw. Tribiwnlys annibynnol yw Panel Dyfarnu Cymru. Ei swyddogaeth yw dyfarnu ar dor-cyfraith honedig gan aelodau etholedig a chyfetholedig o gynghorau sirol, bwrdeistref sirol a chymuned Cymru, awdurdodau tân a pharciau cenedlaethol, yn ôl cod ymddygiad statudol eu hawdurdod. Mae aelodau'r tribiwnlys yn cael eu penodi gan Weinidogion Cymru trwy broses benodi gan farnwyr annibynnol a gynhelir gan y Comisiwn Penodiadau Barnwrol. Nid oes unrhyw ran i Weinidogion Cymru ym mhenderfyniadau’r tribiwnlys, a wneir gan aelodau’r tribiwnlys ar sail y dystiolaeth ger eu bron.

Thank you very much, leader of the house.

Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.

4. 3. Datganiad: Cynllun Cyflawni Strôc wedi'i Ddiweddaru
4. 3. Statement: The Refreshed Stroke Delivery Plan

Item 3 on our agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport on the refreshed stroke delivery plan. I call on Vaughan Gething.

Eitem 3 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ar y cynllun cyflawni newydd ar gyfer strôc. Galwaf ar Vaughan Gething.

Member
Vaughan Gething 14:59:00
The Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport

Thank you, Deputy Presiding Officer. On 13 February this year, I published the updated stroke delivery plan. This plan reaffirms our continued commitment for all people of all ages to have the lowest possible risk of having a stroke. When stroke does occur, we want people to have an excellent chance of surviving and returning to independence as quickly as possible. The delivery plan sets out the expectations of all stakeholders and provides a framework for action by health boards, NHS trusts and partnership organisations. Each year, around 7,000 people in Wales will have a stroke. This can have a very serious and lasting impact on the lives of individuals and their families. The Stroke Association estimates that there are currently in excess of 60,000 stroke survivors living in Wales.

But good progress has been made since the original stroke plan was published and, most significantly, the number of people dying from strokes is reducing. Deaths from strokes in Wales have fallen by 22 per cent from 2010 to 2015. The latest results published this March by the England, Wales and Northern Ireland Sentinel Stroke National Audit Programme—I’ll refer to it as SSNAP later on in the statement, If I may—that audit showed that stroke services across Wales continue to improve. The most improved site over the last two audit cycles is the University Hospital of Wales in Cardiff, with two other sites in Wales achieving a similar positive good overall rating. They are the Royal Gwent and Withybush hospitals.

We are now in a strong position to move ahead with even greater pace. The stroke implementation group provides our national leadership and support, together with a national clinical lead, based in Bronglais in Aberystwyth. They’re driving improvement and there is also a recently appointed national stroke co-ordinator. It is the co-ordinator’s primary role to support the implementation of the stroke delivery plan. The implementation group, in common with other groups, brings together health boards, the third sector and the Welsh Government to work collaboratively. The group has identified its priorities for 2017-18 and these include: identifying individuals with atrial fibrillation; the reconfiguration of stroke services in Wales, including the development of hyper-acute services; community rehabilitation; the development of a stroke research network and developing and responding to patient experience and outcome measures. These priorities will continue to be supported by £1 million from the Welsh Government for innovation and research to improve reducing the risk of a stroke and achieving better patient outcomes. We have that £1 million still being provided to each and every one of our major conditions implementation groups.

In this instance, that specific funding has helped to provide training at Prince Charles Hospital in Merthyr to enable nurse-led administration of thrombolytic medication for patients within the A&E department. In Cardiff and Vale, it has been used to support the pilot Stop the Stroke initiative, and that trains staff to identify patients with atrial fibrillation who may benefit from anticoagulation drugs. Preliminary results show that if the findings were replicated with similar success across other health boards, over a five-year period, more than 1,000 strokes could be prevented across Wales. The stroke implementation group is funding additional pilots in other health boards ahead of a possible national roll-out.

I also want to say something about the Welsh ambulance service, because they play a significant part in the success story of improving stroke outcomes here in Wales. It is so much more than a rapid delivery service. We now assess and publish the care that the ambulance service provides as part of the ambulance quality indicators. There is a very high level of compliance with the stroke care bundle that they deliver.

But we do, of course, continue to rely upon a strong team of health and care professionals to deliver improved outcomes for people who have strokes. So, nurses, physiotherapists, occupational therapists, speech and language therapists and many others, as well as doctors, are part of that healthcare team. Successful rehabilitation also relies upon having the right care support in place. Like many others in this room, I have seen that support from healthcare, local authorities and the third sector within my own family. We can, I believe, be confident that some further improvement is possible in stroke outcomes within our current services. However, our stroke services need to be planned in a way to make the very best use of finite resources to improve outcomes and to aid in the challenges of recruiting specialist staff.

Last year, the stroke implementation group commissioned the Royal College of Physicians to review the options for the reconfiguration of hyper-acute stroke services here in Wales. Stroke services were modelled to incorporate geography, travel times, boundary issues, current stroke services and co-dependencies. NHS Wales chief executives have asked the stroke implementation group and health boards to work together to consider the implications of that report and what actions need to be taken across Wales to reconfigure stroke services to ensure the maximum benefit possible for patients.

But we have already seen the benefits of the reconfiguration of services and what they can bring in Wales. Over the last 12 months, the Aneurin Bevan university health board have seen considerable improvements in their stroke outcomes and performance levels, because their seven-day multidisciplinary stroke service is now provided for patients from across the health board area by a hyper-acute stroke unit at the Royal Gwent Hospital. I visited the unit last year, when I actually met the then nurse of the year; that’s the unit that she works on. And I heard first-hand from a variety of professional staff, including those who had been recruited into that unit and had specifically come to that unit in Wales on the basis of it becoming a hyper-acute stroke unit.

Patients spend an average of three days of care in the hyper-acute unit. By that time, if they’ve not already been discharged home under the care of the community neuro-rehabilitation service, patients will be transferred to a specialist stroke unit for acute step-down care closer to home for the next stage of their stroke rehabilitation. The time required for this varies, but it’s an average of six weeks. The Royal Gwent Hospital I think is a care model that is a flagship in Wales, and it’s leading the way for other stroke services in Wales. I look forward to hearing how other health boards will work with the implementation group, clinicians and patients to take similar action to improve outcomes for patients.

The citizen, of course, has a central role to play in avoiding strokes. As with so many major conditions that take lives or lead to disability, smoking, diet, exercise and alcohol are all major risk factors. Unhelpfully, some people try to describe this as blaming people for being ill. But we all recognise that the imperatives for significant and wide-scale change in the choices that we each make in living our lives could not be clearer. This does not just apply to stroke care. We as a country need to have a much more mature debate that is clear about our own individual responsibilities, the consequences of our choices and how we make healthier choices easier choices. I expect stroke care to be part of a drive across healthcare to deliver a more equal relationship between the citizen and the clinician. Health and care services need to listen to and understand what outcomes and experiences matter to the citizen.

In 2016, the stroke implementation group worked in partnership with the neurological conditions implementation group to develop patient-related experience measures, or PREMs, and patient-related outcome measures, or PROMs, for stroke and neurological conditions in Wales. The programme aims to gain a real insight into services from a patient perspective, and to use their real life experience to help improve services. By March 2018, my aim is for Wales to have PREMs and PROMs that can be administered, collected and collated on a national level. These should help to identify inequalities in health and care provision across Wales, support the evaluation of service development and demonstrate real and meaningful change over time.

This updated stroke delivery plan was developed through effective partnership working. That continued co-operation between the Welsh Government, the implementation group, the NHS, professional bodies and the third sector is key to delivering improved outcomes at greater pace and with greater impact, because we should all recognise that the challenges ahead are many and significant, but we can look to the future with a sense of shared direction and confidence. My unambiguous focus is on shaping a health and care system that delivers the very best possible outcomes for stroke patients throughout Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Ar 13 Chwefror eleni, cyhoeddais y cynllun cyflawni ar gyfer strôc wedi'i ddiweddaru. Mae'r cynllun hwn yn ailddatgan ein hymrwymiad parhaus i sicrhau bod y risg lleiaf posibl o gael strôc i bobl o bob oedran. Pan fo strôc yn digwydd, rydym ni eisiau sicrhau bod gan bobl siawns ardderchog o oroesi a bod yn annibynnol eto cyn gynted â phosibl. Mae'r cynllun cyflawni yn nodi’r disgwyliadau gan yr holl randdeiliaid ac yn darparu fframwaith ar gyfer camau gweithredu i’w cymryd gan fyrddau iechyd, ymddiriedolaethau GIG a sefydliadau partneriaeth. Bob blwyddyn, bydd tua 7,000 o bobl yng Nghymru yn cael strôc. Gall hyn gael effaith hynod ddifrifol a pharhaus ar fywydau unigolion a'u teuluoedd. Mae'r Gymdeithas Strôc yn amcangyfrif bod mwy na 60,000 o oroeswyr strôc yn byw yng Nghymru ar hyn o bryd.

Ond gwnaed cynnydd da ers cyhoeddi’r cynllun strôc gwreiddiol ac, yn fwyaf arwyddocaol, mae nifer y bobl sy'n marw o strôc yn lleihau. Mae marwolaethau o ganlyniad i strôc yng Nghymru wedi gostwng 22 y cant rhwng 2010 a 2015. Mae'r canlyniadau diweddaraf a gyhoeddwyd y mis Mawrth hwn gan y Rhaglen Archwilio Genedlaethol ar gyfer Sentinel Strôc yng Nghymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon—cyfeiriaf ati fel SSNAP yn nes ymlaen yn y datganiad, os caf—dangosodd yr archwiliad hwnnw fod gwasanaethau strôc ledled Cymru yn parhau i wella. Y safle sydd wedi gwella fwyaf yn ystod y ddau archwiliad diwethaf yw Ysbyty Athrofaol Cymru yng Nghaerdydd, ac mae dau safle arall yng Nghymru wedi sicrhau cyfradd gadarnhaol gyffredinol dda debyg. Ysbyty Brenhinol Gwent ac Ysbyty Llwyn Helyg yw’r rheini.

Rydym ni mewn sefyllfa gref erbyn hyn i symud ymlaen yn gyflymach fyth. Y grŵp gweithredu ar gyfer strôc sy’n darparu ein harweinyddiaeth a’n cefnogaeth genedlaethol, ynghyd ag arweinydd clinigol cenedlaethol, a leolir yn Ysbyty Bronglais yn Aberystwyth. Maen nhw’n ysgogi gwelliant a cheir cydgysylltydd strôc cenedlaethol a benodwyd yn ddiweddar hefyd. Prif swyddogaeth y cydgysylltydd yw cefnogi gweithrediad y cynllun cyflawni ar gyfer strôc. Mae'r grŵp gweithredu, yn debyg i grwpiau eraill, yn dod â byrddau iechyd, y trydydd sector a Llywodraeth Cymru at ei gilydd i weithio ar y cyd. Mae'r grŵp wedi nodi ei flaenoriaethau ar gyfer 2017-18 ac mae'r rhain yn cynnwys: nodi unigolion â ffibriliad atrïaidd; ad-drefnu gwasanaethau strôc yng Nghymru, gan gynnwys datblygu gwasanaethau hyperacíwt; adsefydlu cymunedol; datblygu rhwydwaith ymchwil strôc a datblygu ac ymateb i fesurau profiad a chanlyniadau cleifion. Bydd y blaenoriaethau hyn yn parhau i gael eu cefnogi gan £1 filiwn gan Lywodraeth Cymru ar gyfer arloesi ac ymchwil i leihau'r risg o strôc a chyflawni canlyniadau gwell i gleifion. Mae’r £1 filiwn honno yn parhau i gael ei darparu i bob un o'n grwpiau gweithredu ar gyflyrau difrifol.

Yn yr achos hwn, mae’r cyllid penodol hwnnw wedi helpu i ddarparu hyfforddiant yn Ysbyty'r Tywysog Siarl ym Merthyr Tudful er mwyn caniatáu i feddyginiaeth thrombolytig gael ei rhoi dan arweiniad nyrsys i gleifion yn yr adran Damweiniau ac Achosion Brys. Yng Nghaerdydd a'r Fro, fe’i defnyddiwyd i gefnogi’r fenter arbrofol Atal Strôc, ac mae honno’n hyfforddi aelodau staff i adnabod cleifion â ffibriliad atrïaidd a allai elwa o gyffuriau gwrthgeulo. Mae canlyniadau rhagarweiniol yn dangos pe bai’r canfyddiadau yn cael eu hailadrodd gyda llwyddiant tebyg ar draws byrddau iechyd eraill, dros gyfnod o bum mlynedd, y gellid atal mwy na 1,000 o achosion o strôc ledled Cymru. Mae'r grŵp gweithredu ar strôc yn ariannu treialon ychwanegol mewn byrddau iechyd eraill cyn eu cyflwyno’n genedlaethol o bosibl.

Rwyf hefyd eisiau dweud rhywbeth am wasanaeth ambiwlans Cymru, gan ei fod yn chwarae rhan bwysig yn y llwyddiant o ran gwella canlyniadau strôc yma yng Nghymru. Mae’n llawer mwy na gwasanaeth cyflawni cyflym. Erbyn hyn, rydym ni’n asesu ac yn cyhoeddi'r gofal y mae’r gwasanaeth ambiwlans yn ei ddarparu yn rhan o'r dangosyddion ansawdd ambiwlans. Ceir lefel uchel iawn o gydymffurfiad â'r pecyn gofal strôc a ddarperir ganddyn nhw.

Ond rydym, wrth gwrs, yn parhau i ddibynnu ar dîm cryf o weithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal i sicrhau canlyniadau gwell i bobl sy'n dioddef strôc. Felly, mae nyrsys, ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol, therapyddion lleferydd ac iaith a llawer o bobl eraill, yn ogystal â meddygon, yn rhan o'r tîm gofal iechyd hwnnw. Mae adsefydlu llwyddiannus hefyd yn dibynnu ar gael y cymorth gofal priodol ar waith. Fel llawer o bobl eraill yn yr ystafell hon, rwyf wedi gweld y cymorth hwnnw gan weithwyr gofal iechyd, awdurdodau lleol a'r trydydd sector yn fy nheulu fy hun. Gallwn, rwy’n credu, fod yn hyderus bod rhywfaint o welliant pellach yn bosibl o ran canlyniadau strôc yn ein gwasanaethau presennol. Fodd bynnag, mae angen cynllunio ein gwasanaethau strôc mewn ffordd sy’n gwneud y defnydd gorau o adnoddau cyfyngedig i wella canlyniadau a chynorthwyo wrth fynd i’r afael â’r heriau o recriwtio staff arbenigol.

Y llynedd, comisiynwyd Coleg Brenhinol y Ffisigwyr gan y grŵp gweithredu ar gyfer strôc i adolygu'r dewisiadau ar gyfer ad-drefnu gwasanaethau strôc hyperacíwt yma yng Nghymru. Modelwyd gwasanaethau strôc i gynnwys daearyddiaeth, amseroedd teithio, materion yn ymwneud â ffiniau, gwasanaethau strôc presennol a chyd-ddibyniaethau. Mae prif weithredwyr GIG Cymru wedi gofyn i'r grŵp gweithredu ar gyfer strôc a byrddau iechyd i weithio gyda'i gilydd i ystyried goblygiadau’r adroddiad hwnnw a pha gamau y mae angen eu cymryd ledled Cymru i ad-drefnu gwasanaethau strôc er mwyn sicrhau'r budd gorau posibl i gleifion.

Ond rydym eisoes wedi gweld manteision y gwaith o ad-drefnu gwasanaethau a'r hyn y gall hynny ei gynnig yng Nghymru. Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae bwrdd iechyd prifysgol Aneurin Bevan wedi gweld gwelliannau sylweddol i’w canlyniadau a’u lefelau perfformiad o ran strôc, gan y darperir ei wasanaeth strôc amlddisgyblaeth saith diwrnod i gleifion o bob rhan o ardal y bwrdd iechyd erbyn hyn, gan uned strôc hyperacíwt yn Ysbyty Brenhinol Gwent. Ymwelais â'r uned y llynedd, pan wnes i gyfarfod â nyrs y flwyddyn ar y pryd; dyna’r uned y mae’n gweithio ynddi. A chlywais yn uniongyrchol gan amrywiaeth o staff proffesiynol, gan gynnwys y rheini a recriwtiwyd i’r uned honno ac a oedd wedi dod i’r uned honno yng Nghymru yn benodol yn seiliedig ar y ffaith ei bod yn mynd i fod yn uned strôc hyperacíwt.

Ar gyfartaledd, mae cleifion yn derbyn tri diwrnod o ofal yn yr uned hyperacíwt. Erbyn hynny, os nad ydynt wedi cael eu rhyddhau eisoes i fynd adref o dan ofal y gwasanaeth niwroadsefydlu cymunedol, bydd cleifion yn cael eu trosglwyddo i uned strôc arbenigol ar gyfer gofal cam-i-lawr acíwt cam yn nes at adref ar gyfer cam nesaf eu hadsefydliad ar ôl strôc. Mae'r amser sydd ei angen ar gyfer hyn yn amrywio, ond mae’n gyfartaledd o chwe wythnos. Rwy’n credu fod Ysbyty Gofal Gwent yn fodel gofal sydd yn esiampl yng Nghymru, ac mae'n arwain y ffordd i wasanaethau strôc eraill yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at glywed sut y bydd byrddau iechyd eraill yn gweithio gyda'r grŵp gweithredu, clinigwyr a chleifion i gymryd camau tebyg i wella canlyniadau i gleifion.

Mae gan y dinesydd, wrth gwrs, ran ganolog i'w chwarae o ran osgoi strôc. Yn debyg i gymaint o gyflyrau difrifol sy'n achosi marwolaeth neu’n arwain at anabledd, mae ysmygu, deiet, ymarfer corff ac alcohol oll yn ffactorau risg sylweddol. Yn annefnyddiol, mae rhai pobl yn ceisio disgrifio hyn fel rhoi bai ar bobl am fod yn sâl. Ond rydym ni i gyd yn cydnabod na allai’r angen am newid sylweddol ac ar raddfa eang i’r dewisiadau yr ydym ni oll yn eu gwneud wrth fyw ein bywydau fod yn fwy eglur. Nid yw hyn yn berthnasol i ofal strôc yn unig. Mae angen i ni fel gwlad gael dadl llawer mwy aeddfed sy’n eglur ynghylch ein cyfrifoldebau unigol ein hunain, canlyniadau ein dewisiadau a sut yr ydym yn gwneud dewisiadau iachach yn ddewisiadau haws. Rwy’n disgwyl i ofal strôc fod yn rhan o ymgyrch ar draws faes gofal iechyd i sicrhau perthynas fwy cyfartal rhwng y dinesydd a'r clinigwr. Mae angen i wasanaethau iechyd a gofal wrando ar ba ganlyniadau a phrofiadau sy’n bwysig i'r dinesydd a’u deall.

Yn 2016, gweithiodd y grŵp gweithredu ar gyfer strôc mewn partneriaeth â'r grŵp gweithredu ar gyflyrau niwrolegol i ddatblygu mesurau profiad yn gysylltiedig â chleifion, neu PREMs, a mesurau canlyniadau cysylltiedig â chleifion, neu PROMs, ar gyfer cyflyrau strôc a niwrolegol yng Nghymru. Nod y rhaglen yw cael golwg wirioneddol ar wasanaethau o safbwynt y claf, a defnyddio eu profiad bywyd go iawn i helpu i wella gwasanaethau. Erbyn mis Mawrth 2018, fy nod yw y bydd gan Gymru PREMs a PROMs y gellir eu gweinyddu, eu casglu a’u crynhoi ar lefel genedlaethol. Dylai'r rhain helpu i nodi anghydraddoldebau yn y ddarpariaeth iechyd a gofal ledled Cymru, cefnogi’r gwerthusiad o ddatblygiad gwasanaethau a dangos newid gwirioneddol ac ystyrlon dros amser.

Datblygwyd y cynllun cyflawni ar gyfer strôc wedi’i ddiweddaru hwn trwy waith partneriaeth effeithiol. Mae’r cydweithio parhaus hwnnw rhwng Llywodraeth Cymru, y grŵp gweithredu, y GIG, cyrff proffesiynol a'r trydydd sector yn allweddol i gyflawni gwell canlyniadau yn gynt a chyda mwy o effaith, oherwydd dylem ni oll gydnabod bod yr heriau sy’n ein hwynebu yn niferus ac yn sylweddol, ond gallwn edrych i’r dyfodol gyda synnwyr o gyfeiriad a hyder a rennir. Mae fy mhwyslais pendant ar lunio system iechyd a gofal sy'n darparu’r canlyniadau gorau posibl i gleifion strôc ledled Cymru.

Thank you for the statement. I think I have four questions that I’d be grateful if the Cabinet Secretary could respond to. Survival rates have risen in Wales, as elsewhere. New technology and better treatment have ensured that and, of course, we welcome that, and there has been a clear focus on rolling out these new treatments and on improving survival rates. But the services that are offered post stroke I think need improvement, and I think that point is conceded in the new delivery plan. What is needed is for all stroke survivors, not just some, to be receiving the six-month review, for example, and to receive the appropriate rehabilitation services. This means, inevitably, a need for physios, occupational therapists and ensuring that institutional barriers don’t prevent delays in these being provided. But there’s a lack of data on how many survivors are actually receiving the reviews. So, my usual data question: when will more data be made available on the six-month reviews? There are also other health problems that can be caused by stroke, and therefore patients would benefit from monitoring closer, post stoke, in case these problems develop. For example, stroke can trigger the onset of dementia. Also, around 20 per cent of stroke patients have depression following a stroke. So, the second question: has the Cabinet Secretary considered what ways can be developed to monitor this, in order to develop intervention?

I’ll turn to the third sector and draw attention to the tremendous work done by the Stroke Association. Funding cuts—in my constituency, certainly—mean that cuts in staff have become necessary. That means cuts and impacts on services, and in the ability of the Stroke Association to help patients through the recovery process. For example, 1,500 people in my constituency have survived a stroke—above the average. Nearly 1,500 have been diagnosed with atrial fibrillation—again, above the average. That’s now; that’s the challenge we’re facing. In future: over 11,000 have been diagnosed with high blood pressure, so we have many people in high-risk categories, when we have a Stroke Association who want to contribute with the provision of social contact and stimulation, the promotion of physical and mental health and well-being, the reduction in dependency on long-term social services provision and so on—it’s a long list. Can I ask, as my third question, what assurance the Cabinet Secretary can give that Government, working with health boards, will give leadership in ensuring that the third sector services can be maintained and enhanced in future, as an integral part of the care system?

And finally, survival rates across the UK are dependent upon income. They follow the usual pattern of health inequalities, with people in poorer areas, frankly, less likely to survive a stroke. And whilst, obviously, healthier lifestyles—we can all be agreed on that—would help to prevent some strokes, will the Cabinet Secretary look at whether the rehabilitation services available in poorer communities are as good as elsewhere, and make sure that service provision here doesn’t follow the inverse care law?

Diolch i chi am y datganiad yna. Rwy'n credu bod gen i bedwar cwestiwn y byddwn yn ddiolchgar pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ymateb iddynt. Mae cyfraddau goroesi wedi cynyddu yng Nghymru, fel mewn mannau eraill. Mae technoleg newydd a gwell triniaeth wedi sicrhau hynny ac, wrth gwrs, rydym ni’n croesawu hynny, a bu pwyslais eglur ar gyflwyno’r triniaethau newydd hyn ac ar wella cyfraddau goroesi. Ond rwy’n credu bod angen gwella’r gwasanaethau a gynigir ar ôl strôc, ac rwy’n meddwl bod y pwynt hwnnw’n cael ei dderbyn yn y cynllun cyflawni newydd. Mae angen i bawb sydd wedi goroesi strôc, nid dim ond rhai, gael yr adolygiad chwe mis, er enghraifft, a chael y gwasanaethau adsefydlu priodol. Mae hyn yn golygu, yn anochel, fod angen ffisiotherapyddion, therapyddion galwedigaethol a sicrhau nad yw rhwystrau sefydliadol yn atal oediadau cyn darparu’r rhain. Ond ceir diffyg data o ran faint o oroeswyr sy’n derbyn yr adolygiadau mewn gwirionedd. Felly, fy nghwestiwn data arferol: pryd y bydd rhagor o ddata ar gael ar yr adolygiadau chwe mis? Ceir problemau iechyd eraill hefyd y gall strôc eu hachosi, ac felly byddai cleifion yn elwa o fonitro agosach, ar ôl strôc, rhag ofn y bydd y problemau hyn yn datblygu. Er enghraifft, gall strôc sbarduno dementia. Hefyd, mae tua 20 y cant o gleifion strôc yn dioddef iselder yn dilyn strôc. Felly, yr ail gwestiwn: a yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi ystyried pa ffyrdd y gellir eu datblygu i fonitro hyn, er mwyn datblygu ymyriad?

Hoffwn droi at y trydydd sector a thynnu sylw at y gwaith rhagorol a wneir gan y Gymdeithas Strôc. Mae toriadau i gyllid—yn fy etholaeth i, yn sicr—yn golygu y bu’n rhaid cael gwared ar aelodau staff. Mae hynny'n golygu toriadau ac effeithiau ar wasanaethau, ac ar allu'r Gymdeithas Strôc i helpu cleifion drwy'r broses adsefydlu. Er enghraifft, mae 1,500 o bobl yn fy etholaeth i wedi goroesi strôc—sy’n uwch na'r cyfartaledd. Mae bron i 1,500 wedi cael diagnosis o ffibriliad atrïaidd— yn uwch na'r cyfartaledd, unwaith eto. Dyna’r sefyllfa bresennol; dyna'r her yr ydym ni’n ei hwynebu. Yn y dyfodol: mae dros 11,000 wedi cael diagnosis o bwysedd gwaed uchel, felly mae gennym ni lawer o bobl mewn categorïau risg uchel, tra bo gennym ni Gymdeithas Strôc sydd eisiau cyfrannu trwy ddarparu cyswllt ac ysgogiad cymdeithasol, hybu iechyd a llesiant corfforol a meddyliol, lleihau dibyniaeth ar ddarpariaeth gwasanaethau cymdeithasol hirdymor ac yn y blaen—mae'n rhestr hir. A gaf i ofyn, fel fy nhrydydd cwestiwn, pa sicrwydd y gall Ysgrifennydd y Cabinet ei roi y bydd y Llywodraeth, gan weithio gyda byrddau iechyd, yn rhoi arweinyddiaeth o ran sicrhau y gellir cynnal a gwella gwasanaethau’r trydydd sector yn y dyfodol, fel rhan annatod o'r system ofal?

Ac yn olaf, mae cyfraddau goroesi ar draws y DU yn ddibynnol ar incwm. Maen nhw’n dilyn patrwm arferol anghydraddoldebau iechyd, ac mae pobl mewn ardaloedd tlotach, a dweud y gwir, yn llai tebygol o oroesi strôc. Ac er, yn amlwg, y byddai ffyrdd iachach o fyw—gallwn ni oll gytuno ar hynny—yn helpu i atal rhai achosion o strôc, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried pa un a yw'r gwasanaethau adsefydlu sydd ar gael mewn cymunedau tlotach gystal ag y maent mewn mannau eraill, a gwneud yn siŵr nad yw’r ddarpariaeth o wasanaethau yn hyn o beth yn dilyn y ddeddf gofal gwrthgyfartal?

Thank you for that series of questions. I recognise what you had to say at the start about new technology, but I don’t think the better treatment that you refer to is a simple matter of accident, or that it’s inevitable. Those are deliberate choices that our clinicians are making. And actually, bringing together the stroke delivery plan and the implementation group has actually helped to advance those choices. There’s much greater conversation across Wales and helpful peer support and challenge about what are better models of care—both at the immediate point, but also in the sense of what rehabilitation could and should look like. That is also having to drive the conversation about reconfiguration of stroke services. I want to see more pace injected in that conversation and reaching a conclusion, because if we’re able to do that, then the points you make about better treatment at the outset—we’re more likely to deliver better treatment across the country if we do that, and if we have an agreed model for the future as well.

So, this really does matter, because if we do that, we’re more likely to save more lives and prevent avoidable long-term disability as well. So, there is a real price to pay in not doing this, as well as a real gain to be made if we can do it. In terms of your point—there were a number of points you made about rehabilitation and about, if you like, a person’s general well-being and not just their physical well-being as well. I recognise the points you’re making because, of course, that’s why I think the PROMs and PREMs measures matter. So, for that person, what matters to them in terms of, if you like, their clinical outcomes, but what matters for them in terms of their experience, and what, for them, matters and what is important. For some people, they may want to undertake rehabilitation so they can walk to the end of their street or walk to a local cafe or walk to a local social centre. And that isn’t just the physical part of actually recovering and being able to do that; it’s actually about being able to have that wider social interaction as well, and the points about their general well-being. In each of these, there is a danger that we only see the condition rather than seeing the whole person and what it is that makes them someone who actually has a life they enjoy leading and living. And on your broader point about the team who are supposed to provide this care, that’s one of the points I was trying to make. Having the right people available to deliver that improved rehab: that’s part of the reason why I announced that £95 million investment in the future of healthcare professionals in recent weeks, because we know we will need more healthcare professionals to deliver the quality of care that all of us would wish to see.

I was grateful to you for actually raising the issues in your own constituency—the numbers of people who have survived stroke, the numbers of people living with increased risk factors already, but also the particularly stark figures of people living with higher blood pressure and the significant additional risk they face from a number of conditions. That’s something that’s particularly personal for me given my own family history, because I understand what that really can mean and the range of risks that exist as well. That’s why I made the point, quite unashamedly, and why we will all need to return to this time and time again, as you did as well—. What it is—it’s to actually make healthier choices and the reduction in risk that that will deliver, and, actually, what that then means in terms of people having not just a longer life but a longer, healthier life. We haven’t been successful enough as a country in having that debate and in changing attitudes to the choices that each of us make and that we see made in each of our communities.

The third sector are an important part of that as well. I’m happy to say that when you look at the deliberate choice we’ve made in how to construct our implementation groups, the third sector are important partners within that, because of the expertise they bring, either in being champions in the service or for patients, and many of them are service providers as well. So, they are part of the architecture that we have deliberately designed, and there’s certainly no intention and no desire from this Government to unpick their role in helping to deliver those health and care services. The challenge will always be how we use our limited resources, and, unfortunately, tomorrow I’m not expecting there to be good news in the way that funding is distributed around the United Kingdom. What I couldn’t tell you or anyone else in the statutory sector or the third sector is that there’ll be a sudden tidal wave of money coming in to these services—regardless of how important they are, we will all have incredibly difficult choices to make on where that money is distributed and prioritised and used for the best possible impact for each of our citizens.

And finally, dealing with your point about inequalities—we have taken this on board seriously about how we understand risk. That’s why the Living Well, Living Longer programme in Aneurin Bevan, and the similar programme in Cwm Taf are being rolled out, because we’re getting to people who are not interacting with the health service but are carrying significant increased risk. Because I recognise we do still see far too high a level of inequality within socioeconomic groups and that is not something that this Government finds acceptable.

Diolch i chi am y gyfres honno o gwestiynau. Rwy’n cydnabod yr hyn yr oedd gennych chi i'w ddweud i gychwyn am dechnoleg newydd, ond nid wyf yn credu bod y driniaeth well yr ydych chi’n cyfeirio ati yn fater syml o ddamwain, na’i bod yn anochel. Mae’r rheini’n ddewisiadau bwriadol y mae ein clinigwyr yn eu gwneud. Ac mewn gwirionedd, mae dod â’r cynllun cyflawni ar gyfer strôc a'r grŵp gweithredu at ei gilydd wedi helpu i ddatblygu’r dewisiadau hynny. Ceir llawer mwy o drafod ledled Cymru a chymorth a herio defnyddiol gan gymheiriaid ynghylch yr hyn sy’n fodelau gofal gwell—o ran gofal ar unwaith, ond hefyd yn yr ystyr o sut y gallai ac y dylai adsefydlu edrych. Mae hynny hefyd yn gorfod ysgogi’r drafodaeth ar ad-drefnu gwasanaethau strôc. Hoffwn i’r drafodaeth honno gael ei chyflymu a dod i gasgliad, oherwydd os gallwn wneud hynny, yna mae’r pwyntiau yr ydych chi’n eu gwneud am driniaeth ar y cychwyn—rydym ni’n fwy tebygol o ddarparu gwell triniaeth ar draws y wlad os gwnawn ni hynny, ac os oes gennym ni wedi ei gytuno ar gyfer y dyfodol hefyd.

Felly, mae hyn yn wirioneddol bwysig, oherwydd os gwnawn ni hynny, rydym ni’n fwy tebygol o achub mwy o fywydau ac atal anabledd hirdymor y gellir ei osgoi hefyd. Felly, ceir pris gwirioneddol i’w dalu o beidio â gwneud hyn, yn ogystal â budd go iawn os gallwn ei wneud. O ran eich pwynt—roedd nifer o bwyntiau a wnaethoch ynglŷn ag adsefydlu ac, os mynnwch, llesiant cyffredinol rhywun, nid ei lesiant corfforol yn unig. Rwy’n cydnabod y pwyntiau yr ydych chi’n eu gwneud oherwydd, wrth gwrs, dyna pam yr wyf yn credu bod y mesurau PROM a PREM yn bwysig. Felly, i’r unigolyn hwnnw, yr hyn sy'n bwysig iddo fe, os mynnwch, o ran ei ganlyniadau clinigol, ond yr hyn sy'n bwysig iddo o ran ei brofiad, a’r hyn sy’n bwysig iddo. I rai pobl, efallai y byddan nhw eisiau derbyn adsefydliad fel y gallant gerdded i waelod eu stryd neu gerdded i gaffi lleol neu gerdded i ganolfan gymdeithasol leol. Ac nid yr elfen gorfforol o adsefydlu yn unig yw hynny a gallu gwneud hynny; mae'n golygu gallu cael y rhyngweithio cymdeithasol ehangach hwnnw hefyd, a'r pwyntiau ynghylch eu llesiant cyffredinol. O ran pob un o'r rhain, ceir perygl ein bod ni’n gweld y cyflwr yn unig, yn hytrach na’r unigolyn cyfan a’r hyn sy’n ei wneud yn rhywun sydd â bywyd y mae’n mwynhau ei fyw. Ac o ran eich pwynt ehangach am y tîm sydd i fod i ddarparu'r gofal hwn, dyna un o'r pwyntiau yr oeddwn i’n ceisio eu gwneud. Sicrhau bod y bobl gywir ar gael i ddarparu’r adsefydliad gwell hwnnw: mae hynny'n rhan o'r rheswm pam y cyhoeddais yn yr wythnosau diwethaf y buddsoddiad o £95 miliwn hwnnw yn nyfodol gweithwyr gofal iechyd proffesiynol, gan ein bod ni’n gwybod y bydd angen mwy o weithwyr gofal iechyd proffesiynol arnom i ddarparu ansawdd y gofal y byddai pob un ohonom ni’n dymuno ei weld.

Roeddwn i’n ddiolchgar i chi am godi’r materion yn eich etholaeth eich hun—nifer y bobl sydd wedi goroesi strôc, nifer y bobl sydd eisoes yn byw â ffactorau risg cynyddol eisoes, ond hefyd y ffigurau arbennig o drawiadol o bobl sy'n byw gyda phwysedd gwaed uwch a'r perygl ychwanegol sylweddol y maen nhw’n ei wynebu o nifer o gyflyrau. Mae hynny'n rhywbeth sy'n arbennig o bersonol i mi o ystyried fy hanes teuluol fy hun, oherwydd rwy’n deall beth all hynny ei olygu mewn gwirionedd a'r amrywiaeth o risgiau sy'n bodoli hefyd. Dyna pam y gwnes i’r pwynt, yn gwbl ddiedifar, a pham y bydd angen i ni gyd ddychwelyd at hyn dro ar ôl tro, fel y gwnaethoch chithau hefyd—. Mewn gwirionedd—mae'n ymwneud â gwneud dewisiadau iachach a lleihau’r perygl a geir trwy hynny, ac, mewn gwirionedd, yr hyn y mae hynny’n ei olygu wedyn o ran pobl nid yn unig yn byw bywydau hwy ond yn byw bywydau hwy ac iachach. Nid ydym wedi bod yn ddigon llwyddiannus fel gwlad o ran cael y drafodaeth honno ac o ran newid agweddau at y dewisiadau y mae pob un ohonom ni’n eu gwneud ac yr ydym ni’n eu gweld yn cael eu gwneud ym mhob un o'n cymunedau.

Mae'r trydydd sector yn rhan bwysig o hynny hefyd. Rwy'n falch o ddweud, pan edrychwch chi ar y dewis bwriadol yr ydym ni wedi ei wneud o ran sut i lunio ein grwpiau gweithredu, bod y trydydd sector yn bartner pwysig o fewn hynny, oherwydd yr arbenigedd y mae’n ei gynnig, naill ai trwy weithredu fel hyrwyddwyr yn y gwasanaeth neu ar gyfer cleifion, ac mae llawer ohonynt yn ddarparwyr gwasanaethau hefyd. Felly, maen nhw’n rhan o’r bensaernïaeth yr ydym ni wedi ei chynllunio’n fwriadol, ac yn sicr nid oes unrhyw fwriad nac unrhyw awydd gan y Llywodraeth hon i roi terfyn ar ei swyddogaeth o ran helpu i ddarparu’r gwasanaethau iechyd a gofal hynny. Yr her bob amser fydd sut yr ydym ni’n defnyddio ein hadnoddau prin, ac, yn anffodus, nid wyf yn disgwyl newyddion da yfory o ran y ffordd y caiff cyllid ei ddosbarthu o gwmpas y Deyrnas Unedig. Yr hyn na allwn ei ddweud wrthych chi nac unrhyw un arall yn y sector statudol na'r trydydd sector yw y bydd swm sylweddol annisgwyl o arian yn dod i’r gwasanaethau hyn—ni waeth pa mor bwysig ydynt, bydd gan bob un ohonom ni ddewisiadau anodd dros ben i'w gwneud ynglŷn â lle bydd yr arian hwnnw’n cael ei ddyrannu a’i flaenoriaethu a'i ddefnyddio er mwyn sicrhau’r effaith orau posibl i bob un o'n dinasyddion.

Ac yn olaf, gan ymdrin â'ch pwynt ar anghydraddoldebau—rydym ni wedi ystyried hyn o ddifrif o ran sut yr ydym ni’n deall risg. Dyna pam mae’r rhaglen Byw’n Hirach, Byw’n Well yn Aneurin Bevan, a’r rhaglen debyg yng Nghwm Taf yn cael eu cyflwyno, gan ein bod ni'n cyrraedd pobl nad ydynt yn rhyngweithio â'r gwasanaeth iechyd, ond sydd mewn perygl cynyddol sylweddol. Oherwydd sy’n cydnabod ein bod ni’n gweld lefel lawer rhy uchel o anghydraddoldeb mewn grwpiau economaidd-gymdeithasol o hyd, ac nid yw hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth hon yn credu sy’n dderbyniol.

Cabinet Secretary, thank you for your statement today. I welcome hugely the great strides made forward in the delivery of stroke services. There was much in this report that I found to be of really good news. I do have a couple of questions, though, that spin from it.

The first is that NICE guidelines suggest that patients suffering from stroke should, as you know, start thrombolysis within three hours of arriving at hospital. I’ve submitted an FOI on this to all the health boards, and from the responses I’ve received so far, which is just three of them, they’ve all had, consistently, patients waiting for between three and five hours. I wondered if you could tell me what plans are in place to ensure that these health boards are able to start this treatment within the three-hour window. And if I could just refer back to the debate last week on the Welsh Ambulance Services NHS Trust, this is entirely the point that I was trying to make about strokes not being in the red category, because my concern is that, if they’ve waited a while out in the field, and then they’re still waiting again whilst they’re in hospital, then by the time they actually have that treatment, they are many, many hours down the road and therefore are less likely to have success.

Just whilst we’re on the recommended guidelines, could you also please make a comment on the Royal College of Physicians’s recent guidelines that say that they believe that all stroke patients should receive a brain scan within one hour, and whether or not you think that we are able to drive towards that?

My second area of questioning concerns strokes in children and babies. Now, I admit they’re rare, but I wondered if there’s been anything specifically done to minimise such occurrences. The framework refers to the Royal College of Paediatrics and Child Health consulting on stroke-in-childhood clinical guidelines. Could you please provide an indication of when you expect this to be published and how long it might take to implement any recommendations? There obviously needs to be a clear pathway for the treatment of children and babies and, because it is rare, I do accept that it is unrealistic for every health board to have full provision, so I wondered what plans you might be putting in place so that children and babies who suffer strokes can access that very, very vital service.

Finally, the last area I’d like to concentrate on is the inequality agenda—or the equality agenda. According to the ‘State of the Nation’, and the stroke statistics published last year, people from a black or south-Asian background have strokes at a significantly younger age than Caucasian people. Is there anything being done to specifically target healthcare education and preventative measures to those communities? At present, they are being disadvantaged because of the sheer prevalence within their cultural community, or cultural heritage, and it would be really useful to know what Government plans there are to actually tackle that specific area.

Finally, Wales has the highest percentage of people with high blood pressure per population in the UK and, again, I wondered if, as part of the stroke delivery plan, you might be looking to see if there are any updates you can give us on what we might do to drive that down, if anything’s changed in the last 18 months. Thank you very much.

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch i chi am eich datganiad heddiw. Rwy’n croesawu’n enfawr y cynnydd sylweddol a wnaed o ran y ddarpariaeth o wasanaethau strôc. Roedd llawer yn yr adroddiad hwn a oedd yn newyddion da iawn yn fy marn i. Mae gen i un neu ddau o gwestiynau, fodd bynnag, sy’n troelli ohono.

Y cyntaf yw’r ffaith bod canllawiau NICE yn awgrymu y dylai cleifion sy'n dioddef o strôc, fel y gwyddoch, ddechrau triniaeth thrombolysis o fewn tair awr o gyrraedd yr ysbyty. Rwyf wedi cyflwyno Cais Rhyddid Gwybodaeth ynglŷn â hyn i’r holl fyrddau iechyd, ac o'r ymatebion yr wyf wedi’u derbyn hyd yn hyn, sef dim ond tri ohonyn nhw, maen nhw i gyd, yn gyson, wedi cael achosion o gleifion yn aros am rhwng tair a phum awr. Tybed a allech chi ddweud wrthyf pa gynlluniau sydd ar waith i sicrhau y gall y byrddau iechyd hyn ddechrau’r driniaeth hon o fewn y cyfnod amser o dair awr. Ac os caf i gyfeirio yn ôl at y ddadl yr wythnos diwethaf ar Ymddiriedolaeth GIG Gwasanaethau Ambiwlans Cymru, dyma’r union bwynt yr oeddwn i’n ceisio ei wneud ynglŷn â’r ffaith nad yw achosion o strôc yn y categori coch, oherwydd fy mhryder i yw, os ydyn nhw wedi bod yn aros am sbel yn y maes, a’u bod nhw’n dal i aros eto yn yr ysbyty, yna erbyn iddyn nhw gael y driniaeth honno mewn gwirionedd, mae llawer iawn o oriau wedi mynd heibio, ac felly mae’n llai tebygol y ceir llwyddiant.

Gan ein bod ni’n sôn am y canllawiau a argymhellir, a wnewch chi hefyd wneud sylwadau ar ganllawiau diweddar Coleg Brenhinol y Meddygon sy'n dweud eu bod yn credu y dylai pob claf strôc gael sgan ar yr ymennydd o fewn awr, a pha un a ydych chi’n credu y gallwn ni gyflawni hynny?

Mae fy ail faes o holi yn ymwneud ag achosion o strôc ymhlith plant a babanod. Nawr, rwy’n cyfaddef eu bod yn brin, ond tybed a wnaed unrhyw beth yn benodol i sicrhau bod cyn lleied â phosibl o ddigwyddiadau o'r fath. Mae'r fframwaith yn cyfeirio at y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant yn ymgynghori ar ganllawiau clinigol ar strôc yn ystod plentyndod. A allech chi roi syniad o bryd yr ydych chi’n disgwyl i’r rhain gael eu cyhoeddi a pha mor hir y gallai ei gymryd i weithredu unrhyw argymhellion? Yn amlwg, mae angen llwybr eglur ar gyfer trin plant a babanod a, gan ei fod yn brin, rwy’n derbyn ei bod yn afrealistig i bob bwrdd iechyd gael darpariaeth lawn, felly roeddwn i’n meddwl tybed pa gynlluniau y gallech chi fod yn eu rhoi ar waith fel y gall plant a babanod sy'n dioddef strôc gael mynediad at y gwasanaeth gwbl hanfodol hwnnw.

I gloi, y maes olaf yr hoffwn ganolbwyntio arno yw'r agenda anghydraddoldeb—neu’r agenda cydraddoldeb. Yn ôl 'Cyflwr y Genedl', a'r ystadegau strôc a gyhoeddwyd y llynedd, mae pobl o gefndir du neu dde-Asiaidd yn dioddef strôc ar oedran sylweddol iau na phobl Gawcasaidd. A oes unrhyw beth yn cael ei wneud i dargedu addysg gofal iechyd a mesurau ataliol i'r cymunedau hynny yn benodol? Ar hyn o bryd, maen nhw o dan anfantais yn gyfan gwbl oherwydd nifer yr achosion yn eu cymuned ddiwylliannol, neu eu treftadaeth ddiwylliannol, a byddai'n ddefnyddiol iawn cael gwybod pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth i fynd i'r afael â’r maes penodol hwnnw.

Yn olaf, Cymru sydd â'r ganran uchaf o bobl â phwysedd gwaed uchel fesul poblogaeth yn y DU ac, unwaith eto, roeddwn i’n meddwl tybed, yn rhan o'r cynllun cyflawni ar gyfer strôc, a ydych chi’n edrych i weld a oes unrhyw ddiweddariadau y gallwch chi eu rhoi i ni ar yr hyn y gallem ni ei wneud i leihau hynny, os oes unrhyw beth wedi newid yn ystod y 18 mis diwethaf. Diolch yn fawr iawn.

Thank you for the series of questions. I wouldn’t say that your questions spin from you; I’ve got to say they flow from you. I wouldn’t want to have any adverse—[Inaudible.]—about spin at this point in time. But I recognise the points that you make on a range of different improvement measures, and in particular the significant additional risk measures for some groups within our population and for people going across—[Inaudible.]

Actually, one of the priorities that the implementation group has had is a common approach to cardiovascular risk assessment with other implementation groups. They’ve actually jointly pooled some of their money to undertake a wider and more significant cardiovascular risk assessment. And that’s been helpful in the conversations that I had in my previous role as the then Deputy Minister in talking to leading third sector groups about how that could work. So, there’s been a—[Inaudible.]—that has been drawn together from that third sector group, and that’s been really helpful in getting their own implementation groups, which they then link into specifically, to undertake a joint piece of work. There is a recognition, as I said in my statement, across the health boards that the risk factors we’ve discussed and described here are risk factors in other major diseases and other major causes of death and disability.

On your point about the NICE guidance about the time for thrombolysis and in particular, your point about the RCP guidance on CT scans within an hour of admission, the points that I’d make in response go back to the improvement that we’ve already seen. That is that the snap audit looks at everywhere in the UK apart from Scotland and it’s been a really useful tool for driving improvement. Because when we first started looking at this about three years ago, actually, they had five categories: A, which is world class; B, which is very good; C, which is good; D, needs improvement; and E, which isn’t great. At that time, when we started, we had one site in Wales of the ones that regularly admit at level D, and all the others were at E level. So, we had significant improvement to make. We now have three or four sites at B, the majority at C or B, and, actually, we have no sites at E. So, overall in Wales, we’ve made significant improvement. However, the challenge is that we have more improvement to make again, and that’s why your point about the improvement that we expect to see will be greater adherence to NICE guidance, but also the measures and the fields that the snap audit measures—. And that will change in accordance with the RCP guidance on CT scans within an hour of admission.

Part of our challenge will be understanding, if we’re going to go about reconfiguring stroke care, how we can do that in a way that doesn’t compromise our ability to ensure that someone gets the right treatment at the right time, so that they quickly get taken to the right centre for their treatment, and then, once there, they receive the right treatment in that centre. I actually think it reinforces the case for reconfiguration to ensure that we have proper centres to deliver the right care within that time. That’s why I said earlier that I want to see the whole service—the clinicians working together, working with the third sector, and the public as well—to understand what that improvement could and should look like and having a conversation that sets out for the public the options for improvement and what it will mean if we reconfigure those services, not just in terms of where things are physically based, but, actually, what that means in terms of quality of care that you could expect if you had this medical emergency and you had to go there. I really do think the price to pay for not doing that is actually living with and tolerating unacceptable outcomes in terms of the level of disability we’re likely to see or the level of avoidable mortality that we could otherwise see. So, I recognise the points you make, and as we go through, having further snap audit outcomes, you’ll see what I expect to see is that further gradual improvement continuing.

Dealing with your point about strokes in children and babies, it’s an area of research activity and the research priority has been set. This is a particular area of concern about developing our research capacity in Wales and understand what we could and should do. I can’t give you a timescale for the Royal College of Paediatrics and Child Health work, but, obviously, once it’s provided, I’d expect that the Government will look at it, and I’d expect the NHS, and, indeed, the implementation group, to look at it to understand how that affects their priorities, what they think we should do to have the biggest impact on making the biggest improvement possible for people with stroke in Wales. So, they’re all valid questions, and I expect to see that work carrying on in the future.

Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Ni fyddwn yn dweud bod eich cwestiynau yn troelli ohonoch; mae’n rhaid i mi ddweud eu bod yn llifo ohonoch. Ni fyddwn eisiau cael unrhyw sylwadau negyddol—[Anghlywadwy.]—am sbin ar yr adeg hon. Ond rwy’n cydnabod y pwyntiau yr ydych chi’n eu gwneud ar amrywiaeth o wahanol fesurau gwella, ac yn benodol y mesurau risg ychwanegol sylweddol i rai grwpiau yn ein poblogaeth ac i bobl sy'n mynd ar draws —[Anghlywadwy.]

A dweud y gwir, un o’r blaenoriaethau a fu gan y grŵp gweithredu yw dull cyffredin o asesu risg cardiofasgwlaidd gyda grwpiau gweithredu eraill. Maen nhw wedi cyfuno rhywfaint o’u harian i gynnal asesiad risg cardiofasgwlaidd ehangach a mwy sylweddol. A bu hynny’n ddefnyddiol yn y sgyrsiau a gefais yn fy swydd flaenorol fel y Dirprwy Weinidog ar y pryd o ran siarad â grwpiau trydydd sector blaenllaw ynghylch sut y gallai hynny weithio. Felly, bu— [Anghlywadwy.]—a dynwyd ynghyd o’r grŵp trydydd sector hwnnw, a bu hynny o gymorth mawr i ffurfio eu grwpiau gweithredu eu hunain, y maen nhw’n cysylltu â nhw’n benodol wedyn, i wneud darn o waith ar y cyd. Ceir cydnabyddiaeth, fel y dywedais yn fy natganiad, ar draws y byrddau iechyd bod y ffactorau risg yr ydym ni wedi eu trafod ac a ddisgrifir yma yn ffactorau risg mewn clefydau difrifol eraill ac achosion difrifol eraill o farwolaeth ac anabledd.

O ran eich pwynt ynglŷn â chanllawiau NICE ar yr amser ar gyfer thrombolysis ac yn benodol, eich pwynt am ganllawiau’r Coleg Brenhinol Pediatreg ar sganiau CT o fewn awr o dderbyn claf, mae’r pwyntiau y byddwn yn eu gwneud fel ymateb yn cyfeirio yn ôl at y gwelliant yr ydym ni eisoes wedi ei weld. Hynny yw bod yr archwiliad SNAP yn ystyried pob man yn y DU ac eithrio’r Alban ac mae wedi bod yn offeryn defnyddiol iawn ar gyfer ysgogi gwelliant. Oherwydd pan ddechreuwyd ystyried hyn tua tair blynedd yn ôl, a dweud y gwir, roedd ganddyn nhw bum categori: A, sydd o’r radd flaenaf; B, sy'n dda iawn; C, sy’n dda; D, angen gwella; ac E, nad yw'n arbennig o dda. Ar y pryd, pan ddechreuwyd y gwaith, roedd gennym ni un safle yng Nghymru o’r rhai sy'n derbyn yn rheolaidd ar lefel D, ac roedd pob un o’r lleill ar lefel E. Felly, roedd gennym ni welliant sylweddol i'w wneud. Erbyn hyn, mae gennym ni dri neu bedwar safle ar lefel B, y mwyafrif ar lefel C neu B, ac, mewn gwirionedd, nid oes gennym ni unrhyw safleoedd ar lefel E. Felly, ar y cyfan yng Nghymru, rydym ni wedi gwella’n sylweddol. Fodd bynnag, yr her yw bod gennym ni ragor o waith gwella i’w wneud eto, a dyna pam mae’r pwynt a wnaethoch mai’r gwelliant yr ydym ni’n disgwyl ei weld fydd cydymffurfio mwy â chanllawiau NICE, ond hefyd y mesurau a'r meysydd y mae'r archwiliad SNAP yn eu mesur—. A bydd hynny yn newid yn unol â chanllawiau’r Coleg Brenhinol Pediatreg ar sganiau CT o fewn awr o dderbyn y claf.

Rhan o'n her fydd deall, os ydym ni’n mynd i ad-drefnu gofal strôc, sut y gallwn ni wneud hynny mewn ffordd nad yw'n amharu ar ein gallu i sicrhau bod rhywun yn cael y driniaeth gywir ar yr adeg gywir, fel ei fod yn cael ei gludo’n gyflym i’r ganolfan gywir ar gyfer ei driniaeth, ac wedyn, pan fydd yno, ei fod yn cael y driniaeth briodol yn y ganolfan honno. Rwy’n credu mewn gwirionedd ei fod yn atgyfnerthu'r achos dros ad-drefnu i sicrhau bod gennym ni ganolfannau priodol i ddarparu'r gofal priodol yn yr amser hwnnw. Dyna pam y dywedais yn gynharach fy mod i eisiau gweld y gwasanaeth cyfan—y clinigwyr yn gweithio gyda'i gilydd, yn gweithio gyda'r trydydd sector, a'r cyhoedd hefyd—i ddeall sut y gallai ac y dylai’r gwelliant hwnnw edrych, a chael sgwrs sy'n cyflwyno i’r cyhoedd yr opsiynau ar gyfer gwella a’r hyn y bydd yn ei olygu os byddwn yn ad-drefnu’r gwasanaethau hynny, nid yn unig o ran ble i leoli pethau yn ffisegol, ond yr hyn y mae hynny'n ei olygu o ran ansawdd y gofal y gallech chi ei ddisgwyl pe bai’r argyfwng meddygol hwn yn eich taro chi ac y byddai’n rhaid i chi fynd yno. Rwyf i wir yn credu mai’r pris i'w dalu o beidio â gwneud hynny yw byw gyda, a goddef canlyniadau annerbyniol o ran lefel yr anabledd yr ydym ni’n debygol o’i gweld neu lefel y marwolaethau diangen y gallem ni ei gweld fel arall. Felly, rwy’n cydnabod y pwyntiau yr ydych chi’n eu gwneud, ac wrth i ni fwrw ymlaen, yn dilyn rhagor o ganlyniadau archwiliadau SNAP, byddwch yn gweld mai’r hyn yr wyf yn disgwyl ei weld yw’r gwelliant graddol pellach hwnnw yn parhau.

I roi sylw i’ch pwynt am achosion o strôc ymhlith plant a babanod, mae'n faes gweithgarwch ymchwil ac mae’r flaenoriaeth ymchwil wedi ei phennu. Mae hwn yn faes o bryder penodol ynghylch datblygu ein gallu ymchwilio yng Nghymru a deall yr hyn y gallem ac y dylem ei wneud. Ni allaf roi amserlen i chi ar gyfer gwaith y Coleg Brenhinol Pediatreg ac Iechyd Plant, ond, yn amlwg, pan fydd ar gael, byddwn yn disgwyl i’r Llywodraeth edrych arno, a byddwn yn disgwyl i'r GIG, ac, yn wir, y grŵp gweithredu, i edrych arno i ddeall sut y mae hynny'n effeithio ar eu blaenoriaethau, yr hyn y maen nhw’n credu y dylem ni ei wneud i gael yr effaith fwyaf ar wneud y gwelliant mwyaf posibl i bobl yng Nghymru sydd wedi cael strôc. Felly, maen nhw i gyd yn gwestiynau dilys, ac rwy’n disgwyl gweld y gwaith hwnnw’n parhau yn y dyfodol.

Can I welcome this statement, but also the remarks that the Cabinet Secretary made about the role of the ambulance service here and the quality of care they provide? And also, he will have seen that at his visit last week to Bryncethin ambulance station, and he could see the dedication and the professionalism of all of the people involved there in responding to the needs of the communities across the Glamorgan area. But could I push just a little bit more on this issue that has been raised by the Stroke Association, which Angela has just raised as well, about the one-hour standard for access to brain scanning? They do recognise the significant progress that has been made. They also recognise the collaborative efforts that have led to that progress. But the one thing that they are calling for at this time is—and they say attaining the one-hour standard for access to brain scanning should be adopted as the overall aim of all acute stroke services across Wales. It should be factored into all existing service improvement programmes, and it should be incorporated into the forthcoming configuration of hyperacute stroke services. So, I do understand that there are different ways to push at to get the improvements that we seek, and, in fact, the way that we’ve done it, this collaborative approach working across all partners, is what has delivered the benefits. But they’re very fixed on this particular issue.

Could I just, in closing, say if he wanted to discuss these issues more with the Stroke Association, and also not only the survivors but family and friends, he’s more than welcome any time to come along to take part with us, I think it’s 21 May this year, on Newbridge fields, where we have the largest Step Out for Stroke event in Wales, down there in Bridgend. It’s a tremendous testament, I have to say, to the work of the Stroke Association, but also to the survivors and their families, and it shows, as we should be saying, that there is indeed life after stroke.

A gaf i groesawu'r datganiad hwn, ond hefyd y sylwadau a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet am swyddogaeth y gwasanaeth ambiwlans yma ac ansawdd y gofal y mae’n ei ddarparu? A hefyd, bydd wedi gweld hynny yn ystod ei ymweliad yr wythnos diwethaf â gorsaf ambiwlans Bryncethin, a gallai weld ymroddiad a phroffesiynoldeb pob un o'r bobl yno wrth ymateb i anghenion cymunedau ar draws ardal Morgannwg. Ond a gaf i bwyso ychydig mwy ar y mater hwn a godwyd gan y Gymdeithas Strôc, ac y mae Angela newydd ei godi hefyd, ynghylch y safon o sganio'r ymennydd o fewn un awr? Maen nhw yn cydnabod y cynnydd sylweddol sydd wedi ei wneud. Maen nhw hefyd yn cydnabod yr ymdrechion ar y cyd sydd wedi arwain at y cynnydd hwnnw. Ond yr un peth y maen nhw’n galw amdano ar hyn o bryd yw —ac maen nhw’n dweud y dylai pob gwasanaeth strôc acíwt ledled Cymru fabwysiadu’r nod cyffredinol o gyrraedd y safon o sganio'r ymennydd o fewn un awr. Dylid ei gynnwys yn yr holl raglenni gwella gwasanaethau presennol, a dylid ei gynnwys yn y gwaith o ad-drefnu gwasanaethau strôc hyperacíwt sydd ar fin cael ei wneud. Felly, rwy’n deall bod gwahanol ffyrdd o bwyso i gael y gwelliannau yr ydym ni’n eu ceisio, ac, mewn gwirionedd, y ffordd yr ydym ni wedi ei wneud, y dull cydweithredol hwn o weithio gyda’r holl bartneriaid, yw’r hyn sydd wedi cyflawni’r manteision. Ond maen nhw'n bendant ar y mater penodol hwn.

A gaf i, i gloi, ddweud pe bai’n dymuno trafod mwy ar y materion hyn gyda’r Gymdeithas Strôc, a hefyd teulu a ffrindiau yn ogystal â’r goroeswyr, mae croeso mawr iddo ddod draw unrhyw bryd i gymryd rhan gyda ni, rwy’n credu ei fod ar 21 Mai eleni, ar gaeau Newbridge, lle’r ydym yn cynnal y digwyddiad Step Out for Stroke yng Nghymru, lawr ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae'n glod aruthrol, mae’n rhaid i mi ddweud, i waith y Gymdeithas Strôc, a hefyd i'r goroeswyr a'u teuluoedd, ac mae'n dangos, fel y dylem ni fod yn ei ddweud, bod bywyd ar ôl strôc, yn wir.

Thank you for the very particular comments and questions. I, too, enjoyed, and learnt a lot at the visit to Bryncethin. I learn an awful lot when going around meeting front-line staff, and I’m robustly confident that in the last two weeks I’ve now met more than 100 front-line staff within the ambulance service, and they’ve all been very honest with me on what they think has worked, and, indeed, on those areas where they think there’s further improvement to be made. It’s in everyone’s best interest that I’m not actually one of those paramedics now, because I certainly couldn’t do what they do. And seeing the new kit and equipment they’ve got for their learning as well was a fascinating exercise.

But I’m happy to deal with your main point, which is the point about this one-hour CT scan on admission, in the follow-up to what Angela Burns has already said as well. I hope I can provide some direct reassurance to you and other Members that this will be part of what I expect to see measured in the snap audit. So, stroke services across England, Wales and Northern Ireland will be measured on their ability, I expect, to deliver against that in an open and upfront auditable measure, to understand where we are now and where we’re going as well. So, I do expect that to be reported as part of the improvement of expectancy as well. But I go back to this point about the reconfiguration of hyperacute services, which again you mentioned, and I would expect to see that as part of that configuration drive. Because there’s no point in saying we want to reconfigure services if we don’t actually meet the service standards that we have now, although we expect to see it delivered in the future, because the sort of levels we’d all wish to see, we won’t see immediately. The challenge is: how do we make sure we have staff in the right place and services in the right place to deliver the right care? So, yes I do expect that to be part of what the service plans to deliver against in reforming the way in which we deliver stroke services. I hope that’s helpful, not just for yourself and Angela Burns, but for other Members in this Chamber listening, and gives that reassurance about the expectations for any reconfiguration.

On your final point, which was the invite—I haven’t checked my diary, but I’m sure a formal invite will come. Because I do recognise that there is life after stroke. And I recognise that some people pass away as well. I’ve seen recovery from stroke, and I’ve seen my own father pass away after his four strokes, so I recognise the very real issues that face families in this particular instance. So, I’ll be very happy to consider a formal invite, but I can’t give a definite commitment as, at this point, I couldn’t tell you exactly what I’m due to do on 21 May.

Diolch am y sylwadau a'r cwestiynau penodol iawn. Mi wnes i, hefyd, fwynhau, a dysgu llawer yn ystod yr ymweliad â Bryncethin. Rwy'n dysgu llawer iawn wrth fynd o gwmpas yn cyfarfod â staff rheng flaen, ac rwy'n gwbl hyderus fy mod i wedi cyfarfod dros 100 o staff rheng flaen yn y gwasanaeth ambiwlans yn ystod y pythefnos diwethaf, ac mae pob un ohonyn nhw wedi bod onest iawn gyda mi am yr hyn y maen nhw’n credu sydd wedi gweithio, ac, yn wir, y meysydd hynny lle maen nhw’n credu bod gwelliant i’w wneud o hyd. Mae o fudd i bawb nad wyf i’n un o'r parafeddygon hynny nawr, oherwydd rwy’n sicr na allwn i wneud yr hyn y maen nhw’n ei wneud. Ac roedd gweld y cyfarpar a’r offer newydd sydd ganddyn nhw ar gyfer eu dysgu yn ymarfer diddorol iawn hefyd.

Ond rwy’n hapus i ymdrin â'ch prif bwynt, sef y pwynt am y sgan CT o fewn un awr o dderbyn claf, i ddilyn yr hyn y mae Angela Burns eisoes wedi ei ddweud hefyd. Rwy'n gobeithio y gallaf roi rhywfaint o sicrwydd uniongyrchol i chi a’r Aelodau eraill y bydd hyn yn rhan o'r hyn y byddaf yn disgwyl ei weld yn cael ei fesur yn yr archwiliad SNAP. Felly, bydd gwasanaethau strôc ledled Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn cael eu mesur ar sail eu gallu, rwy’n disgwyl, i gyflawni yn erbyn hynny mewn mesur agored a didwyll y gellir ei archwilio, i ddeall ein sefyllfa bresennol ac yn y dyfodol hefyd. Felly, rwy’n disgwyl i hynny gael ei adrodd yn rhan o wella disgwyliad hefyd. Ond dychwelaf at y pwynt hwn am ad-drefnu gwasanaethau hyperacíwt, y gwnaethoch chi sôn amdano hefyd, a byddwn yn disgwyl gweld hynny yn rhan o'r ymgyrch ad-drefnu honno. Oherwydd nid oes unrhyw bwynt dweud ein bod ni eisiau ad-drefnu gwasanaethau os nad ydym ni’n bodloni’r safonau gwasanaeth sydd gennym ni nawr, er ein bod ni’n disgwyl cyflawni hyn yn y dyfodol, oherwydd ni fyddwn yn gweld y math o lefelau yr hoffem ni i gyd eu gweld ar unwaith. Yr her yw: sut ydym ni'n sicrhau bod gennym ni staff yn y lle iawn a gwasanaethau yn y lle iawn i ddarparu'r gofal priodol? Felly, ydw, rwy’n disgwyl i hynny fod yn rhan o'r hyn y mae'r gwasanaeth yn bwriadu ei gyflawni wrth ddiwygio'r ffordd yr ydym ni’n darparu gwasanaethau strôc. Rwy’n gobeithio bod hynny’n ddefnyddiol, nid yn unig i chi ac i Angela Burns, ond i’r Aelodau eraill sy’n gwrando yn y Siambr hon, a’i fod yn rhoi’r sicrwydd hwnnw am y disgwyliadau ar gyfer unrhyw ad-drefnu.

O ran eich pwynt olaf, sef y gwahoddiad—nid wyf wedi edrych yn fy nyddiadur, ond rwy'n siŵr y bydd gwahoddiad ffurfiol yn dod. Oherwydd rwy’n cydnabod bod bywyd ar ôl strôc. Ac rwy’n cydnabod bod rhai pobl yn marw hefyd. Rwyf wedi gweld gwellhad ar ôl strôc, ac rwyf wedi gweld fy nhad fy hun yn marw ar ôl ei bedwar strôc, felly rwy’n cydnabod y materion real iawn sy'n wynebu teuluoedd yn y sefyllfa benodol hon. Felly, byddaf yn hapus iawn i ystyried gwahoddiad ffurfiol, ond ni allaf ymrwymo’n bendant oherwydd, ar hyn o bryd, ni allwn ddweud wrthych yn union beth rwyf i fod i’w wneud ar 21 Mai.

Thank you for your statement, Cabinet Secretary. Stroke, unfortunately, affects far too many people in Wales—the majority of which are preventable. Here in Wales, around 7,000 people have a stroke each year. One in eight strokes are fatal within the first 30 days, and one in four are fatal within the first year. Stroke kills twice as many women as breast cancer, and more men than prostrate and testicular cancer combined. I welcome the fact that there has been a reduction in the number of people dying from stroke in Wales. There have been vast improvements in the chain of survival, and the new improved stroke delivery plan will, I’m sure, continue this trend.

The majority of us now know how to recognise the signs of stroke, which has added to the improved stroke outcomes. This means more and more people surviving stroke, but that brings with it other challenges. We now have nearly 65,000 people living with the long-term effects of stroke here in Wales. We have to ensure that we have adequate rehabilitation and long-term care plans in place to support stroke survivors. Stroke is the largest single cause of complex disability, and over half of all stroke survivors have a disability. With these points in mind, Cabinet Secretary, I just have a couple of questions to ask you.

The new delivery plan prioritises the prevention of stroke. With nearly three-quarters of strokes being preventable, this is key to reducing the number of strokes in Wales. Cabinet Secretary, last year, the Stroke Association, in conjunction with community pharmacies, ran the Lower Your Risk of Stroke campaign, which encouraged people to get their blood pressure checked, to check their pulses for any irregularities, and to recognise the signs of a transient ischaemic attack. Does your Government have any plans to build upon this campaign and roll it out across all health settings in Wales?

The delivery plan rightly recognises the importance of stroke research. Despite being a bigger killer than cancer, when it comes to medical research for stroke, the UK spends just one fifth of the amount we spend on cancer research. What plans does the Welsh Government have to increase the amount of funding for stroke research in Wales?

And, finally, Cabinet Secretary, life after stroke can be challenging for many, and I welcome the recognition that we need greater collaboration between health, social care and the third sector to deliver rehabilitation and support. With around half of stroke survivors left with a disability, what additional funding will be available to provide for the ongoing support needed for stroke survivors?

Once again, Cabinet Secretary, allow me to welcome the new stroke delivery plan, and I look forward to working with you to ensure we can deliver a reduction in the number of strokes, and improve outcomes for those blighted by this illness. Thank you.

Diolch i chi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae strôc, yn anffodus, yn effeithio ar lawer gormod o bobl yng Nghymru—ac mae’n bosibl atal y rhan fwyaf ohonynt. Yma yng Nghymru, mae tua 7,000 o bobl yn cael strôc bob blwyddyn. Mae un o bob wyth strôc yn arwain at farwolaeth o fewn y 30 diwrnod cyntaf, ac mae un o bob pedwar yn arwain at farwolaeth o fewn y flwyddyn gyntaf. Mae strôc yn lladd dwywaith gymaint o fenywod â chanser y fron, a mwy o ddynion na chanser y prostad a chanser y ceilliau yn gyfunol. Rwy’n croesawu’r ffaith y bu gostyngiad i nifer y bobl sy'n marw o strôc yng Nghymru. Bu gwelliannau enfawr yn y gadwyn oroesi, a bydd y cynllun cyflawni ar gyfer strôc newydd gwell, rwy'n siŵr, yn parhau’r duedd hon.

Mae'r rhan fwyaf ohonom ni’n gwybod erbyn hyn sut i adnabod arwyddion strôc, sydd wedi ychwanegu at y canlyniadau strôc gwell. Mae hyn yn golygu bod mwy a mwy o bobl yn goroesi strôc, ond mae hynny’n arwain at heriau eraill. Mae gennym ni bron i 65,000 o bobl yng Nghymru yn byw ag effeithiau hirdymor strôc erbyn hyn. Mae'n rhaid i ni sicrhau bod gennym ni gynlluniau adsefydlu a gofal hirdymor priodol ar waith i gefnogi goroeswyr strôc. Strôc yw’r achos mwyaf o anabledd cymhleth, ac mae gan dros hanner y bobl sy’n goroesi strôc anabledd. O ystyried y pwyntiau hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, mae gen i un neu ddau o gwestiynau i’w gofyn i chi.

Mae'r cynllun cyflawni newydd yn blaenoriaethu camau i atal strôc. Gan fod modd atal bron i dri o bob pedwar strôc, mae hyn yn allweddol i leihau nifer yr achosion o strôc yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, y llynedd, cynhaliodd y Gymdeithas Strôc, ar y cyd â fferyllfeydd cymunedol, yr ymgyrch Gostyngwch Eich Risg o gael Strôc, a oedd yn annog pobl i fynd i gael archwiliad pwysedd gwaed, i gael archwiliad curiad calon ar gyfer unrhyw afreoleidd-dra, ac i adnabod arwyddion pwl o isgemia dros dro. A oes gan eich Llywodraeth unrhyw gynlluniau i adeiladu ar yr ymgyrch hon a’i chyflwyno ym mhob lleoliad iechyd yng Nghymru?

Mae'r cynllun cyflawni yn cydnabod yn briodol pwysigrwydd ymchwil i strôc. Er ei fod lladd mwy o bobl na chanser, pan ddaw i ymchwil meddygol i strôc, mae'r DU yn gwario un rhan o bump yn unig o'r swm y mae’n ei wario ar ymchwil i ganser. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gynyddu'r swm o arian ar gyfer ymchwil i strôc yng Nghymru?

Ac, yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, gall bywyd ar ôl strôc fod yn anodd i lawer, ac rwy’n croesawu'r gydnabyddiaeth bod angen mwy o gydweithredu rhwng meysydd iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector i ddarparu gwasanaeth adsefydlu a chymorth. Mae tua hanner y rhai sy’n goroesi strôc yn cael anabledd yn ei sgil, felly pa gyllid ychwanegol fydd ar gael i ddarparu ar gyfer y cymorth parhaus sydd ei angen ar bobl sy’n goroesi strôc?

Unwaith eto, Ysgrifennydd y Cabinet, gadewch i mi groesawu'r cynllun cyflawni newydd ar gyfer strôc, ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda chi i sicrhau ein bod yn gallu gostwng nifer yr achosion o strôc, a gwella'r canlyniadau i’r bobl hynny y mae’r salwch hwn yn amharu arnynt. Diolch.

I thank you for the broad welcome for the work that is being undertaken, and, in particular, for the recognition of the significant number of strokes that are preventable. Depending on which particular piece of research you look at, 70 to 75 per cent of strokes are preventable because they are down to lifestyle choices and behaviours. I don’t think we’re ever going to get to a point where we’ll completely eradicate strokes, but we could still make a significant additional reduction in the number of strokes, building on the significant reduction we’ve already seen over a five-year period, with a reduction of between a fifth and a quarter in the number of people having a stroke here in Wales. But we still reckon that we have much more to do.

On your point about research, I said earlier that there is a clear research priority going forward for the stroke implementation group. Not only is that a clear priority, but you will hear more from the Government in the coming weeks and months on how we’ll allocate specific research funds within Wales through Health and Care Research Wales. But there is a challenge here about the fact that some conditions have a higher profile and a higher ability to attract research funding in, and the priorities that are set outside, and we’re trying to make sure that a high-quality level of stroke research takes place here in Wales.

On your point about rehab, again, there have been a number of questions, from Rhun ap Iorwerth and others, about how we make better use of the rehabilitation resources that we have, those staff that are already here, how we organise our services to deliver that, and ensuring that partnership goes across health, social care and the third sector, and the citizen as well. But, also, I’ve made clear that we’re investing in the future of those services, via the professional groups that we’re investing in, in the here and now. And the £95 million investment I announced in recent weeks really will be a part of delivering the workforce for the future, to deliver the health and care that we want to have for the future as well. So, this isn’t a Government that is saying we should simply stand still in this area. And, actually, at a time of austerity, when all of us confidently expect that we will have a real-terms cut in our budget in the years to come, that is a significant choice that we are making, to invest in the future of health and care professionals.

And finally, on your point about the continual need to reinforce risk reduction, so that people can get help at an earlier stage and actually have an opportunity to take proactive action, that’s very clear, both in the statement and in the priorities of the group. It may be helpful, in terms of the commitment and the recognition of this Government, just to remind people that the Lower Your Risk of Stroke campaign was launched at the time indicated, between the Stroke Association and Community Pharmacy Wales, and it was launched in the Well Pharmacy, a stone’s-throw away from this National Assembly building, and it was launched by the then Deputy Minister for Health, at the time.

Diolch i chi am y croeso cyffredinol i’r gwaith sy'n cael ei wneud, ac, yn arbennig, am gydnabod y nifer sylweddol o’r achosion o strôc y mae modd eu hatal. Yn dibynnu ar ba ddarn penodol o waith ymchwil yr ydych chi’n edrych arno, mae modd atal 70 i 75 y cant o’r achosion o strôc oherwydd eu bod yn digwydd yn sgil dewisiadau ffordd o fyw ac ymddygiad. Nid wyf yn credu ein bod byth yn mynd i fod mewn sefyllfa lle byddwn yn dileu strôc yn llwyr, ond gallem ni sicrhau gostyngiad ychwanegol sylweddol yn nifer yr achosion o strôc, gan adeiladu ar y gostyngiad sylweddol yr ydym eisoes wedi’i weld dros gyfnod o bum mlynedd, gyda gostyngiad o rhwng un rhan o bump a chwarter yn nifer y bobl sy'n cael strôc yma yng Nghymru. Ond rydym ni’n dal i fod o’r farn bod gennym lawer mwy i'w wneud.

O ran eich pwynt am ymchwil, dywedais yn gynharach fod blaenoriaeth ymchwil eglur ar gyfer y grŵp gweithredu ar gyfer strôc yn y dyfodol. Yn ogystal â bod honno’n flaenoriaeth eglur, byddwch yn clywed mwy gan y Llywodraeth yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf ynglŷn â sut y byddwn yn dyrannu arian ymchwil penodol yng Nghymru drwy Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru. Ond ceir her yn y fan yma o ran y ffaith bod gan rai cyflyrau broffil uwch a mwy o allu i ddenu cyllid ymchwil, a'r blaenoriaethau sy'n cael eu gosod y tu allan, ac rydym yn ceisio gwneud yn siŵr bod ymchwil strôc o ansawdd uchel yn digwydd yma yng Nghymru.

Ynglŷn â'ch pwynt am adsefydlu, unwaith eto, bu nifer o gwestiynau, gan Rhun ap Iorwerth ac eraill, ynghylch sut yr ydym yn gwneud gwell defnydd o'r adnoddau adsefydlu sydd gennym, y staff hynny sydd eisoes yma, sut yr ydym yn trefnu ein gwasanaethau er mwyn cyflawni hynny, a sicrhau bod y bartneriaeth yn mynd ar draws iechyd, gofal cymdeithasol a'r trydydd sector, a'r dinesydd hefyd. Ond, hefyd, rwyf wedi ei gwneud yn glir ein bod yn buddsoddi yn nyfodol y gwasanaethau hynny, drwy'r grwpiau proffesiynol yr ydym yn buddsoddi ynddynt, ar hyn o bryd. A bydd y buddsoddiad o £95 miliwn a gyhoeddwyd gennyf yn ystod yr wythnosau diwethaf yn sicr yn rhan o ddarparu'r gweithlu ar gyfer y dyfodol, i ddarparu'r gofal a’r iechyd yr ydym eisiau sicrhau eu bod gennym ar gyfer y dyfodol hefyd. Felly, nid Llywodraeth yw hon sy'n dweud y dylem ni wneud dim ond aros yn llonydd yn y maes hwn. Ac, mewn gwirionedd, ar adeg o gyni, pan fo pob un ohonom yn disgwyl yn hyderus y byddwn yn cael toriad mewn termau real yn ein cyllideb yn y blynyddoedd sydd i ddod, mae hwnnw'n ddewis arwyddocaol yr ydym yn ei wneud, i fuddsoddi yn nyfodol gweithwyr iechyd a gofal proffesiynol.

Ac yn olaf, ar eich pwynt am yr angen parhaus i atgyfnerthu lleihau risg, er mwyn i bobl allu cael cymorth yn gynharach a chael cyfle gwirioneddol i gymryd camau rhagweithiol, mae hynny'n glir iawn, yn y datganiad ac ym mlaenoriaethau’r grŵp. Gall fod yn ddefnyddiol, o ran ymrwymiad a chydnabyddiaeth y Llywodraeth hon, i atgoffa pobl y lansiwyd yr ymgyrch Lleihau Eich Risg o Gael Strôc ar yr adeg a nodwyd, gan y Gymdeithas Strôc a Fferylliaeth Gymunedol Cymru, ac fe'i lansiwyd yn y Fferyllfa Well, tafliad carreg o adeilad y Cynulliad Cenedlaethol hwn, ac fe'i lansiwyd gan y Dirprwy Weinidog Iechyd, ar y pryd.

Can I also welcome the new plan, and wish you the very best of luck with that? I’ve got a few questions, beginning, actually, with where Huw Irranca-Davies left off, and the question of the use of scanners. I appreciate you wouldn’t be able to answer this question in the Chamber today, but I wonder if you’d consider making a statement at some point regarding the availability of scanners that don’t have enough people to operate them around the clock. We’re still getting occasional pieces of casework on this—about people turning up at various departments with suspected strokes, and other conditions, where scanners are available, but there’s no-one available to run the scanners. So, I wonder if you can perhaps give us a statement on that, in the future.

But, relating specifically to this now, could I ask you about the stroke survivor six-month review, and the relationship between the NHS and third sector and care workers on this? Now, I’m presuming that, if somebody’s primarily cared for by a member of the family, like so many people are, those family members will be included in any discussions. But, when someone doesn’t have that advantage, and is primarily looked after by care workers, can you give us some indication about who you’d expect to be involved in those discussions? It may well be an individual social worker, if they’re disabled enough as a result of their stroke. But I’m just looking for ways to make sure that nobody is sort of accidentally left out of this useful procedure.

Then I wanted to ask you about the specialist supported discharge service, to enable people with a stroke to receive their rehabilitation at home, or in a care home. I guess that I’m asking, ‘Why isn’t this happening now?’ Delayed transfers of care is a real issue, for a number of reasons, but one of them is that it can be very difficult to get an appropriate package of care together for the individual who’s trying to leave the acute setting. So, can you give us some indication of what’s missing from these delayed transfers of care packages for stroke victims, and perhaps give an indication about whether the ongoing monitoring of the rehabilitation activity that’s enjoyed by that individual will be the responsibility of the acute placement or the primary care team? Because it’s likely to have been designed by the rehabilitation professionals in the hospital setting, rather than in the primary care setting. So, it’s a question just to make sure that, again, somebody takes overall responsibility for that individual, rather than two people either agreeing they’re both responsible or neither taking responsibility.

And then, finally—

A gaf innau hefyd groesawu'r cynllun newydd, a dymuno pob lwc i chi â hynny? Mae gennyf ychydig o gwestiynau, gan ddechrau, mewn gwirionedd, lle gorffennodd Huw Irranca-Davies, a'r cwestiwn am y defnydd o sganwyr. Rwy’n gwerthfawrogi na fyddwch yn gallu ateb y cwestiwn hwn yn y Siambr heddiw, ond tybed a wnewch chi ystyried gwneud datganiad ar ryw adeg ynglŷn â’r peiriannau sganio sydd ar gael nad oes ganddynt ddigon o bobl i'w gweithredu bob awr o’r dydd a’r nos. Rydym ni’n dal i gael darnau achlysurol o waith achos ar hyn—am bobl yn mynd i wahanol adrannau ag amheuaeth o strôc, a chyflyrau eraill, lle mae peiriannau sganio ar gael, ond nad oes unrhyw un ar gael i’w gweithredu. Felly, tybed a wnewch chi efallai roi datganiad inni am hynny, yn y dyfodol.

Ond, yn ymwneud yn benodol â hyn yn awr, a gaf i ofyn i chi am yr adolygiad goroeswr strôc chwe mis, a'r berthynas rhwng y GIG a'r trydydd sector a gweithwyr gofal ar hyn? Nawr, rwy'n rhagdybio, os bydd rhywun yn derbyn gofal yn bennaf gan aelod o'r teulu, fel y mae cynifer o bobl, bydd yr aelodau hynny o'r teulu yn cael eu cynnwys mewn unrhyw drafodaethau. Ond, pan nad oes gan rywun y fantais honno, a’i fod yn bennaf yn derbyn gofal gan weithwyr gofal, a wnewch chi roi rhyw syniad i ni ynglŷn â phwy y byddech yn disgwyl iddynt fod yn rhan o'r trafodaethau hynny? Gallai fod yn weithiwr cymdeithasol unigol, os ydynt yn ddigon anabl o ganlyniad i'w strôc. Ond y cyfan rwy’n ei wneud yw chwilio am ffyrdd o wneud yn siŵr nad oes neb yn cael eu hepgor yn ddamweiniol o'r weithdrefn ddefnyddiol hon.

Roeddwn wedyn eisiau gofyn i chi am y gwasanaeth rhyddhau â chymorth arbenigol, i alluogi pobl â strôc i gael eu hadsefydlu gartref, neu mewn cartref gofal. Yr hyn yr wyf yn ei ofyn mae’n debyg yw, ‘Pam nad yw hyn yn digwydd nawr?’ Mae oedi wrth drosglwyddo gofal yn broblem wirioneddol, am nifer o resymau, ond un ohonynt yw y gall fod yn anodd iawn cael pecyn priodol o ofal at ei gilydd ar gyfer yr unigolyn sy’n ceisio gadael y lleoliad aciwt. Felly, a wnewch chi roi rhyw syniad i ni o'r hyn sydd ar goll o’r pecynnau oedi wrth drosglwyddo gofal hyn i ddioddefwyr strôc, ac efallai rhoi syniad i ni ai cyfrifoldeb y lleoliad aciwt neu’r tîm gofal sylfaenol fydd y monitro parhaus o'r gweithgarwch adsefydlu y bydd yr unigolyn hwnnw yn ei gael? Oherwydd ei bod yn debygol y bydd wedi cael ei gynllunio gan y gweithwyr adsefydlu proffesiynol yn yr ysbyty, yn hytrach nag yn y lleoliad gofal sylfaenol. Felly, mae'n fater o wneud yn siwr, unwaith eto, bod rhywun yn cymryd y cyfrifoldeb cyffredinol am yr unigolyn hwnnw, yn hytrach na bod dau o bobl naill ai'n cytuno bod y ddau ohonynt yn gyfrifol neu nad yw’r naill na’r llall yn cymryd y cyfrifoldeb.

Ac yna, yn olaf—

It is a final one. I’m really, really pleased that you picked up on the mental health vulnerabilities of stroke victims. And, to keep it short, I’m just curious to know how this plan fits in to ‘Together for Mental Health’, and, in particular, the additional funding that was introduced last year, and whether any of that is being earmarked for stroke victims, bearing in mind they’re very complex comorbidities. Thank you.

Hwn yw’r un olaf. Rwy'n hynod, hynod falch eich bod wedi codi’r peryglon iechyd meddwl i ddioddefwyr strôc. Ac, i'w gadw'n fyr, rwy’n chwilfrydig i wybod sut y mae'r cynllun hwn yn cyd-fynd â ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’, ac, yn arbennig, y cyllid ychwanegol a gyflwynwyd y llynedd, ac a oes unrhyw ran o hwnnw'n cael ei glustnodi ar gyfer dioddefwyr strôc, gan gofio bod y rhain yn gyflyrau cydafiachedd cymhleth iawn. Diolch.

I’ll deal with the last point first. We haven’t taken an approach of saying there are specific conditions where we’ll think, in particular in ‘Together for Mental Health’, about the mental health needs of that individual, because I think the challenge will be, we could easily parcel up money and activities in a way that would actually dissipate our resource, rather than add to it. The challenge, I think, is for a whole-service approach to seeing the whole person, and understanding—as I said in response to Rhun ap Iorwerth—not just seeing that person with a physical condition, but seeing them as a whole person, and what matters to them.

And that’s why the work on patient reported experience measures really does matter, because that is asking that person about what matters to them, and how we then make sure that we can understand that and measure that in a way that is meaningful for them. So, even if their clinical outcomes are good, actually that may not mean that they are leaving, if you like, the part of the physical care service until they’re actually happy and contented, and that makes a really big difference in terms of their general well-being. So, it is something that we are giving real time and attention to, and that’s why I think, when we come back to 2018 and understanding what those measures are going to look like, we’ll have a lot more information on what could and should make a difference and think about the voice of the citizen in directing some of the care and what outcomes for them are important. So, there is a real and meaningful attempt to have that conversation in all parts of the service, and not just trying to parcel it up. I appreciate that that’s one approach, but I don’t think it would actually deliver the best value for us.

On your first point about whether there are staff unavailable to undertake any scans, I would be really interested in specific examples of what that looks like and how that matches up against our ability to plan the workforce, the investments that we have made in who and where people are, and, indeed, the reconfiguration of the service. I would be very happy if you want to send me correspondence on the examples that you have.

On primary and secondary, there is a constant struggle in understanding who actually has responsibility, but that’s not been brought to me by anyone in the Stroke Association saying that they’re concerned, for example, that there isn’t an understanding of responsibility, either who has the responsibility for rehab or for understanding who will actually undertake the reviews of patients. Their concern has more broadly been about whether we’ve got the right numbers of people working in the right teams as opposed to whether it’s primary or secondary care-led at that point.

On some of your points about advocacy, where people don’t have family members to accompany them when some reviews take place, again, I’m interested if you have specific examples of gaps that you identify rather than the more generalised. There could be. I’d be interested in what does that mean and look like now, and I’d be very happy to deal properly with that. I know that the cross-party group is due to meet in a few weeks’ time. I don’t think I can attend the first meeting, but I expect that there will be a number of points from that group that it might be helpful to collate and send to me, and I can hopefully respond in a helpful and constructive way to the comments that are made. But, broadly, on delayed transfers of care, we have a good record. We have a reducing number of delayed transfers of care, and there is continuing ministerial oversight and expectation for further improvement. In any areas where we see further gaps that still exist, I want to understand why those are there and what we can expect our whole health and care system to do about them. So, I would be very happy to receive that correspondence and then to look at some of the details of what we can do to see further improvement in stroke services across Wales.

Fe wnaf ymdrin â'r pwynt olaf yn gyntaf. Nid ydym wedi mabwysiadu dull o ddweud bod cyflyrau penodol lle byddwn yn ystyried, yn enwedig yn ‘Law yn Llaw at Iechyd Meddwl’, anghenion iechyd meddwl yr unigolyn hwnnw, oherwydd rwy’n credu mai’r her fydd, y gallem yn hawdd gysylltu arian a gweithgareddau mewn modd a fyddai mewn gwirionedd yn gwastraffu ein hadnoddau, yn hytrach nag ychwanegu atynt. Yr her, rwy’n meddwl, yw bod â dull gwasanaeth cyfan i weld yr unigolyn cyfan, a dealltwriaeth o—fel y dywedais wrth ymateb i Rhun ap Iorwerth—nid dim ond gweld yr unigolyn hwnnw sydd â chyflwr corfforol, ond ei weld fel unigolyn cyfan, a beth sy'n bwysig iddo.

A dyna pam y mae’r gwaith ar fesurau yn ymwneud â’r profiad a adroddir gan gleifion yn wirioneddol bwysig, oherwydd bod hynny’n gofyn i’r unigolyn hwnnw am yr hyn sy'n bwysig iddo, a sut yr ydym wedyn yn gwneud yn siŵr ein bod yn gallu deall hynny a mesur hynny mewn ffordd sy'n ystyrlon iddo. Felly, hyd yn oed os yw ei ganlyniadau clinigol yn dda, mewn gwirionedd efallai nad yw hynny’n golygu ei fod yn gadael, os mynnwch chi, y rhan o'r gwasanaeth gofal corfforol nes ei fod, mewn gwirionedd, yn hapus a bodlon, ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr iawn o ran ei les cyffredinol. Felly, mae'n rhywbeth yr ydym ni’n rhoi amser a sylw gwirioneddol iddo, a dyna pam, rwy’n credu, pan fyddwn yn dod yn ôl i 2018 a deall beth fydd y mesurau hynny, bydd gennym lawer mwy o wybodaeth am yr hyn a allai ac a ddylai wneud gwahaniaeth a meddwl am lais y dinesydd wrth gyfarwyddo rhywfaint o'r gofal a pha ganlyniadau sy’n bwysig iddo fe. Felly, mae ymgais wirioneddol ac ystyrlon i gael y sgwrs honno ym mhob rhan o'r gwasanaeth, ac nid dim ond ceisio ei gyfyngu i rai meysydd. Rwy’n sylweddoli bod hwnnw’n un dull, ond nid wyf yn credu y byddai'n cyflawni'r gwerth gorau i ni.

O ran eich pwynt cyntaf ynghylch pa un a oes staff ar gael i ymgymryd ag unrhyw sganiau, byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld enghreifftiau penodol o'r sefyllfa a sut y mae hynny'n cyd-fynd â’n gallu i gynllunio'r gweithlu, y buddsoddiadau yr ydym wedi'u gwneud o ran pa bobl a ble y maen nhw, ac, yn wir, ad-drefnu'r gwasanaeth. Byddwn i’n falch iawn pe byddech chi’n anfon gohebiaeth ataf ar yr enghreifftiau sydd gennych.

O ran gofal sylfaenol ac eilaidd, mae brwydr gyson i ddeall sydd pwy mewn gwirionedd sy’n gyfrifol, ond nid oes unrhyw un yn y Gymdeithas Strôc wedi sôn wrthyf am hynny a dweud ei fod yn pryderu, er enghraifft, nad oes dealltwriaeth o gyfrifoldeb, naill ai pwy sydd â'r cyfrifoldeb dros adsefydlu na deall pwy, mewn gwirionedd, fydd yn cynnal yr adolygiadau o gleifion. Mae eu pryderon ehangach nhw wedi bod yn ynghylch pa un a oes gennym y nifer iawn o bobl yn gweithio yn y timau cywir yn hytrach na pha un ai gofal sylfaenol neu eilaidd sy’n arwain ar yr adeg honno.

O ran rhai o'ch pwyntiau am eiriolaeth, lle nad oes gan bobl aelodau o'r teulu i fynd gyda nhw pan fo rhai adolygiadau yn cael eu cynnal, unwaith eto, mae gen i ddiddordeb mewn cael gwybod a oes gennych chi enghreifftiau penodol o fylchau yr ydych chi’n eu nodi yn hytrach na sylwadau mwy cyffredinol. Gallai fod. Byddai gennyf ddiddordeb yn yr hyn y mae hynny'n ei olygu a’r sefyllfa ar hyn o bryd, a byddwn i’n falch iawn o ymdrin yn briodol â hynny. Gwn fod y grŵp trawsbleidiol i fod i gyfarfod ymhen ychydig wythnosau. Nid wyf yn credu y gallaf ddod i'r cyfarfod cyntaf, ond rwy’n disgwyl y bydd nifer o bwyntiau o’r grŵp hwnnw a allai fod yn ddefnyddiol i’w coladu a'u hanfon ataf, a gallaf, gobeithio, ymateb mewn ffordd gynorthwyol ac adeiladol i sylwadau a gaiff eu gwneud. Ond, yn gyffredinol, o ran oedi wrth drosglwyddo gofal, mae gennym hanes da. Mae nifer yr achosion o oedi wrth drosglwyddo gofal yn gostwng, ac mae goruchwyliaeth a disgwyliad y gweinidogion yn parhau ar gyfer gwelliannau pellach. Mewn unrhyw feysydd lle yr ydym yn gweld bod bylchau eraill yn dal i fodoli, rwyf eisiau deall pam y mae’r rheiny yno a beth y gallwn ni ddisgwyl i’n system iechyd a gofal gyfan ei wneud yn eu cylch. Felly, byddwn yn falch iawn o dderbyn yr ohebiaeth honno ac wedyn edrych ar rai o fanylion yr hyn y gallwn ei wneud i weld gwelliant pellach mewn gwasanaethau strôc ledled Cymru.

Thank you very much, Cabinet Secretary.

Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.

5. 4. Dadl: Yr Ail Gyllideb Atodol 2016-17
5. 4. Debate: The Second Supplementary Budget 2016-17

Item 4 on today’s agenda is a debate on the second supplementary budget, and I call on the Cabinet Secretary for Finance and Local Government to move the motion. Mark Drakeford.

Eitem 4 ar yr agenda heddiw yw trafodaeth ar yr ail gyllideb atodol, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig. Mark Drakeford.

Cynnig NDM6236 Jane Hutt

Cynnig bod y Cynulliad, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo’r Ail Gyllideb Atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2016-17 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ac a e-bostiwyd at Aelodau’r Cynulliad ddydd Mawrth, 7 Chwefror 2017.

Motion NDM6236 Jane Hutt

To propose that the Assembly, in accordance with Standing Order 20.30, approves the Second Supplementary Budget for the financial year 2016-17 laid in the Table Office and emailed to Assembly Members on Tuesday, 7 February 2017.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Member
Mark Drakeford 15:42:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Mae’r ail gyllideb atodol hon yn rhan safonol o’r broses reolaeth ariannol flynyddol. Mae’n rhoi cyfle olaf inni addasu’r cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol hon a gafodd eu cymeradwyo gan y Cynulliad hwn yn y gyllideb atodol gyntaf fis Gorffennaf diwethaf. Hoffwn gymryd y cyfle hwn i ddiolch i’r Pwyllgor Cyllid am ei waith craffu ar yr ail gyllideb atodol hon. Byddaf yn ymateb i’r Cadeirydd maes o law ynglŷn â’r argymhellion penodol yn yr adroddiad.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The second supplementary budget is a standard part of the regular financial procedure. It gives us a final chance to adapt our budgetary proposals for this financial year, which were approved by this Assembly in the first supplementary budget last July. I’d like to take this opportunity to thank the Finance Committee for its scrutiny work on this second supplementary budget. I will be responding to the Chair in due time on the specific recommendations made in that report.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Presiding Officer took the Chair.

Yn bennaf, mae’r gyllideb hon yn gyfle i roi trefn ar y newidiadau sydd eu hangen o ganlyniad i reolaeth ariannol ganol blwyddyn. Mae’n alinio’r adnoddau sydd ar gael gyda blaenoriaethau’r Llywodraeth, ac mae mwyafrif y newidiadau i gynlluniau yn rhai gweinyddol. Eleni, mae’r ail gyllideb atodol hefyd yn cynnwys nifer o ddyraniadau allweddol o gronfeydd wrth gefn. Mae darparu sefydlogrwydd ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus yn un o brif flaenoriaethau’r Llywodraeth hon. Felly, mae’r gyllideb hon yn cynnwys gwerth £168.9 miliwn o ddyraniadau refeniw o gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru i gefnogi gwasanaethau iechyd gwladol Cymru.

This sum includes the £50 million announced by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport in November to address winter pressures and to sustain and improve performance during the winter period. In addition, it includes an additional funding package of £102.9 million to support the NHS in Wales. This will help address the forecast deficits in two local health boards and the estimated shortfall of income from the pharmaceutical price regulation scheme.

Llywydd, this supplementary budget also reflects allocations made to pursue early progress against our programme ‘Taking Wales Forward’. In November 2016, additional capital funding of £30 million was announced by the Cabinet Secretary for Communities and Children in support of our commitment to provide 20,000 affordable new homes across Wales. This will include continued support for construction via schemes such as the social housing grant and Help to Buy. In January of this year, funding of £16 million was announced by the Welsh Government to support the launch of the new treatment fund to give people in Wales fast access to new and innovative treatments. An additional £20 million in revenue funding goes to the Higher Education Funding Council for Wales and is formalised in this budget to respond to current and future financial pressures, including the implementation of the Diamond report recommendations.

This second supplementary budget increases funding to develop the Welsh economy and our transport infrastructure: £47 million in capital has been allocated to support construction and maintenance of the trunk road network in Wales, with a further £8.5 million in revenue funding to establish Transport for Wales in preparation for franchise responsibilities. This supplementary budget also aligns additional investment of £33.4 million in capital grants and loans to deliver economic development priorities, supporting sustainable jobs and growth across the length and breadth of the country.

Llywydd, as supplementary budgets are mainly administrative in nature, this budget details the various other adjustments to be made to our budgets in this financial year, including any changes to the Welsh block arising from the UK Government decisions, revisions to forecasts of annually managed expenditure, and other transfers both between and within ministerial portfolios.

I’d like to thank the Finance Committee once again for the scrutiny of this supplementary budget and I ask Members to support it this afternoon.

This budget is, foremost, an opportunity to put in place the changes that are required as a part of mid-year financial management. It aligns the resources available with the Government’s priorities, and most of the changes to proposals are administrative. This year, the second supplementary budget also includes a number of key allocations from reserves. The provision of stability for our public services is one of the main priorities of this Government. Therefore, this budget includes worth £168.9 million of allocations of revenue from the reserves of the Welsh Government to support national health services in Wales.

Mae’r swm hwn yn cynnwys y £50 miliwn a gyhoeddwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon ym mis Tachwedd i fynd i'r afael â phwysau'r gaeaf a chynnal a gwella perfformiad dros gyfnod y gaeaf. Mae hefyd yn cynnwys pecyn cyllido ychwanegol o £102.9 miliwn i gefnogi'r GIG yng Nghymru. Bydd hyn yn helpu i fynd i'r afael â'r diffygion a ragwelir mewn dau fwrdd iechyd lleol a’r diffyg incwm a amcangyfrifir o'r cynllun rheoleiddio prisiau fferyllol.

Lywydd, mae’r gyllideb atodol hon hefyd yn adlewyrchu'r dyraniadau a wnaed i sicrhau cynnydd cynnar yn erbyn ein rhaglen 'Symud Cymru Ymlaen'. Ym mis Tachwedd 2016, cyhoeddwyd cyllid cyfalaf ychwanegol o £30 miliwn gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i gefnogi ein hymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi newydd fforddiadwy ledled Cymru. Bydd hyn yn cynnwys cefnogaeth barhaus ar gyfer adeiladu drwy gynlluniau megis y grant tai cymdeithasol a Chymorth i Brynu. Ym mis Ionawr eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru gyllid o £16 miliwn i gefnogi lansiad y gronfa triniaethau newydd i alluogi pobl yng Nghymru i gael gafael ar driniaethau newydd ac arloesol yn gyflym. Mae £20 miliwn ychwanegol o gyllid refeniw yn mynd i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ac yn cael ei ffurfioli yn y gyllideb hon i ymateb i bwysau ariannol nawr ac yn y dyfodol, gan gynnwys gweithredu argymhellion adroddiad Diamond.

Mae’r ail gyllideb atodol hon yn cynyddu cyllid i ddatblygu economi Cymru a’n seilwaith trafnidiaeth: mae cyfalaf o £47 miliwn wedi'i ddyrannu i gefnogi’r gwaith o adeiladu a chynnal y rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghymru, gyda £8.5 miliwn arall o gyllid refeniw i sefydlu Trafnidiaeth Cymru i baratoi ar gyfer cyfrifoldebau rhyddfreintiau. Mae'r gyllideb atodol hon hefyd yn cyfochri buddsoddiad ychwanegol o £33.4 miliwn mewn grantiau cyfalaf a benthyciadau i gyflawni blaenoriaethau datblygu economaidd, gan gefnogi swyddi cynaliadwy a thwf ar hyd a lled y wlad.

Lywydd, gan fod cyllidebau atodol yn bennaf yn weinyddol eu natur, mae'r gyllideb hon yn manylu ar yr amrywiol addasiadau eraill sydd i'w gwneud i'n cyllidebau yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys unrhyw newidiadau i floc Cymru sy'n deillio o benderfyniadau Llywodraeth y DU, diwygiadau i ragolygon y gwariant a reolir yn flynyddol, a throsglwyddiadau eraill rhwng ac o fewn portffolios gweinidogion.

Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid unwaith eto am graffu ar y gyllideb atodol hon a gofynnaf i'r Aelodau ei chefnogi y prynhawn yma.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.

I call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.

Diolch yn fawr, Lywydd. Rydw i’n siarad, wrth gwrs, ar ran y Pwyllgor Cyllid, sydd wedi adrodd ar y gyllideb atodol, ac mae’r adroddiad llawn a’r argymhellion ar gael, wrth gwrs, i Aelodau. Rydw i ond yn ffocysu ar bedwar maes yn fan hyn lle'r oedd y Pwyllgor Cyllid yn chwilio am fwy o wybodaeth neu fwy o waith gan y Llywodraeth.

Yn gyntaf oll, byddech chi’n cofio, gobeithio, fy mod i wedi siarad o’r blaen ar y gyllideb ddrafft ynglŷn â’r angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i ddangos sut mae dyraniadau cyllidebol yn cael eu dylanwadu gan Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Er ein bod ni, wrth gwrs, yn sylweddoli ac yn derbyn mai cyllideb atodol yw hon, roeddem wedi gobeithio, serch hynny, gweld mwy am sut y mae’r Ddeddf honno wedi dylanwadu ar y broses o wneud penderfyniadau mewn perthynas â dyraniadau mewnol yn sgil y gyllideb ddiwethaf. Mewn cyfarfod pwyllgor, rhestrodd Ysgrifennydd y Cabinet nifer o ddyraniadau fel tystiolaeth o’r modd y mae gwariant yn cyd-fynd â’r nodau lles. Roeddem ni’n ddiolchgar ei fod ef wedi dod yn barod ac wedi paratoi i wneud hynny. Serch hynny, roedd y pwyllgor yn teimlo bod y rhestr hon braidd yn artiffisial mewn ffordd, a rhestr o ddyraniadau a oedd yn digwydd bodloni gofynion y Ddeddf yn hytrach na thystiolaeth bod gan y Ddeddf rôl flaenllaw yn y penderfyniadau sy’n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru. Fel y gwnaethom ni adrodd ar y gyllideb ddrafft ddiwethaf, roeddem ni’n teimlo bod angen gwella ar y mater yma o sut y mae’r Ddeddf yn dylanwadu ar ddyraniadau. Mae hynny yn amlwg yn waith y byddem ni i gyd yn dychweled ato faes o law.

Yn ail, ym maes iechyd, gofal cymdeithasol a phwysau’r gaeaf, fel yr ŷm ni’n ei nodi yn ein hadroddiad, mae dros 70 y cant o’r dyraniadau refeniw cyllidol ychwanegol a wnaed yn y gyllideb atodol hon yn mynd i'r portffolio iechyd, llesiant a chwaraeon—yn bennaf, rhyw £75 miliwn i helpu i liniaru’r gorwariant a ragwelir gan fyrddau iechyd, a £50 miliwn i liniaru pwysau’r gaeaf.

Er bod y cyllid ychwanegol sy’n cael ei ddyrannu er mwyn lliniaru pwysau’r gaeaf i’w groesawu, rydym yn pryderu nad yw’r amrywiadau tymhorol hyn yn cael eu hystyried yn y broses gynllunio tair blynedd. Felly, mae’n siom i’r pwyllgor bod Llywodraeth Cymru heb fanteisio ar y cyfle sy’n cael ei roi yn Neddf Cyllid y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2014 i sicrhau bod y byrddau iechyd yn cynllunio yn well dros gyfnod o dair blynedd.

Rydym, serch hynny, yn croesawu ymrwymiad yr Ysgrifennydd Cabinet i archwilio’r posibilrwydd bod materion strwythurol ynghlwm wrth y gorwariant a welir gan rai byrddau iechyd. Fodd bynnag, rydym yn parhau i bryderu, os bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i achub croen byrddau iechyd sy’n gorwario, er mewn ffordd o dalu drwy’r adran yn hytrach nag i’r byrddau iechyd yn uniongyrchol, na fydd gan y byrddau iechyd unrhyw gymhelliant i weithredu polisïau gwariant llym er mwyn sicrhau eu bod yn cadw at eu cyllidebau.

Y trydydd maes yr oeddem ni’n adrodd yn ei gylch oedd y dyraniad yn y gyllideb atodol o £20 miliwn ychwanegol i’r Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru. Pwrpas y dyraniad hwn yw at ddibenion lliniaru’r pwysau sy’n gysylltiedig â gweithredu’r argymhellion a gafwyd yn adroddiad Diamond. Credwn fod angen rhagor o waith craffu ar y drefn o gyllido addysg uwch, gan gynnwys monitro sut mae argymhellion adolygiad Diamond yn cael eu gweithredu. Byddaf yn ysgrifennu at y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i sicrhau bod y mater hwn yn cael ei ystyried. Os nad yw’n briodol i’r pwyllgor hwnnw ei ystyried, mae’n debygol y bydd y Pwyllgor Cyllid am wneud gwaith dilynol ar yr hyn yr edrychodd y Pwyllgor Cyllid blaenorol arno yn y Cynulliad diwethaf.

Y maes olaf sydd yn destun argymhellion gan y Pwyllgor Cyllid yw’r economi a’r seilwaith. Gwnaethom ni nodi bod dyraniadau refeniw i’r portffolio hwn, ac eithrio newidiadau nad ydynt yn newidiadau arian parod, wedi cynyddu bron £40 miliwn, a bod dyraniadau cyfalaf wedi cynyddu dros £45 miliwn. Daethom i’r casgliad y gallai’r dogfennau sy’n cyd-fynd â’r gyllideb atodol fod wedi darparu mwy o dryloywder ynghylch rhai o’r dyraniadau hyn, yn enwedig y cynnydd o dros £30 miliwn a welwyd yn y cam gweithredu sectorau mewn perthynas â blaenoriaethau datblygu economaidd a’r cyllid cyfalaf o £22 miliwn a ddarperir ar gyfer datblygu llwybr yr M4.

Cawsom ein synnu gan y dyraniad ar gyfer datblygu llwybr yr M4, yn enwedig o gofio fod y cyllid hwn yn bennaf ar gyfer ymchwiliad cyhoeddus. Felly, rydym yn argymell bod y ddogfennaeth sydd ynghlwm â chyllidebau’r dyfodol yn darparu llawer mwy o fanylder a llawer mwy o dryloywder ynglŷn â phwrpas y dyraniadau. Gwnaethom nodi hefyd y benthyciad cyfalaf ychwanegol ar gyfer Maes Awyr Caerdydd. Rydym wedi argymell bod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ddarparu proffil manwl o’r cyllid a ddarparwyd i Faes Awyr Caerdydd, a manylion ynghylch pryd y bydd symiau sy’n ddyledus yn cael eu had-dalu. Diolch yn fawr.

Thank you, Presiding Officer, and I speak, of course, on behalf of the Finance Committee, which has reported on the supplementary budget, and the full report and the recommendations are available to Members. I want to focus on four areas here where the Finance Committee were looking for more information or more work by the Government.

First of all, you will remember, I hope, that I have spoken before in the debate on the draft budget about the need for the Government to do more to show how budget allocations are influenced by the well-being of future generations Act. While we realise, of course, and accept that this is a supplementary budget, we had hoped to have seen more evidence of how that Act had influenced decision making in relation to internal allocations following the last budget. In the committee meeting, the Cabinet Secretary listed a number of allocations as evidence of how the spending meets the well-being goals, and we were grateful that he had come ready and prepared to do that. However, we felt that this list seemed to be an artificial list of allocations, in a way, which just so happened to meet the requirements of the Act, as opposed to evidence of this Act being at the forefront of the decisions being made by the Welsh Government. As we reported on the last draft budget, we felt that there is a need to improve on this issue of how the Act influences allocations, and we will be returning to this in due course.

Secondly, in the field of health, social care and winter pressures, we noted in our report that more than 70 per cent of the additional fiscal revenue allocations made in this supplementary budget go to the health, well-being and sport portfolio, namely £75.9 million to help address the forecast overspends by health boards, and £50 million to address winter pressures.

While the additional funding being allocated for winter pressures is to be welcomed, we are concerned that these seasonal variations are not being planned for in the three-year planning process. Therefore, it’s a disappointment to the committee that the Welsh Government hasn’t taken advantage of the opportunity in the National Health Service Finance (Wales) Act 2014 to ensure that the health boards plan better over a period of three years.

We welcome, nevertheless, the Cabinet Secretary’s commitment to investigate whether there are structural issues behind the overspending at some health boards, but we remain concerned that, should the Welsh Government continue to bail out health boards that overspend, although paying through departmental expenditure limits rather than directly, the health boards won’t have any incentive to implement stringent spending policies to ensure that they remain within budget.

The third area that we wanted to report on was the allocation in the supplementary budget of £20 million to HEFCW. The purpose of this allocation was to ameliorate the pressures connected to the implementation of the Diamond report recommendations, and we believe that further scrutiny of higher education funding is needed, including monitoring the implementation of the Diamond review recommendations. I’ll be writing to the Children, Young People and Education Committee to ensure this is considered, and, if it’s not appropriate for that committee to consider, it’s likely the Finance Committee will want to do follow-up work on the work that our predecessor committee looked at in the fourth Assembly.

The final area of recommendations by the Finance Committee is economy and infrastructure. We noted that revenue allocations to this portfolio, excluding non-cash changes, have increased by nearly £40 million, and capital allocations have increased by more than £45 million. We concluded that the documentation accompanying the supplementary budget could have provided more transparency around some of those allocations, particularly the £30.8 million increase in the sectors action in respect of economic development priorities and the £22 million in capital funding provided for the M4 route development.

We were surprised by the allocation of funds for the M4 route development, particularly as this funding is primarily for a public inquiry. We therefore recommend that future budget documentation provides much more detail and much more transparency about the purpose of the allocations. We also noted the additional capital loan funding for Cardiff Airport, and we’ve recommended that the Welsh Government commit to providing a detailed profile of funding provided to Cardiff Airport and details of when outstanding debt is due to be repaid. Thank you very much.

Cyn i fi alw ar y siaradwr nesaf, fe fydd Aelodau’n ymwybodol bod yna sain uchel iawn yn y Siambr ar hyn o bryd. Rŷm ni’n edrych i mewn i’r mater ac, os bydd angen, fe fyddaf yn gohirio’r sesiwn ar ddiwedd y ddadl yma. Ond, fe wnawn ni gario ymlaen am gyfnod. Adam Price.

Before I call on the next speaker, Members will be aware that there is a high-pitched tone in the Chamber at the moment. We are looking into the issue and, if required, I will adjourn the session at the end of this debate, but we will continue for the moment. Adam Price.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch, fel arfer, i’r Ysgrifennydd cyllid am ei ddatganiad ac i Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid am rannu sylwadau ei bwyllgor ef ar yr ail gyllideb atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol.

Yn gyffredinol, mae’n rhaid i mi ddweud fy mod i’n ategu’n fawr unwaith eto fyrdwn argymhellion y pwyllgor, a amlinellwyd gan fy nghyfaill Simon Thomas, ac yn benodol yn pwysleisio’r angen i fynd i’r afael â diffyg gwybodaeth a thryloywder unwaith eto, sydd yn mynd yn thema gyson gyda ni yn y dadleuon hyn.

Rŷm ni’n ddiolchgar, wrth gwrs, i’r Ysgrifennydd Cabinet am y nodiadau esboniadol a gawsom ni gyda’r gyllideb atodol—rhyw 50 o dudalennau. Ond nid da lle gellir gwell. Mae’r diffyg tryloywder, fel clywsom ni, yn amlwg iawn, er enghraifft, yn y materion sy’n ymwneud â’r gyllideb iechyd. Mae’r pwyllgor wedi tynnu sylw at hyn o’r blaen, ac yn benodol at sut mae’r gyllideb yn cael ei gwario rhwng gofal sylfaenol, eilaidd, gofal cymdeithasol, ac yn y blaen. Mae yna drosglwyddiad, er enghraifft, yn y gyllideb atodol o dros £15 miliwn o’r cam gweithredu polisïau cefnogaeth iechyd meddwl a deddfwriaeth i’r anghenfil o gam yna, y cam gweithredu cyllid craidd y gwasanaeth iechyd cenedlaethol, sef swm o dros £6.2 biliwn. Y pryder yn gyffredinol, wrth gwrs, yw y bydd yr arian yna yn cael ei lyncu gan y cam craidd ac yn anodd iawn i’w fonitro yn y dyfodol. Felly, fe fyddwn i’n ymbil ar yr Ysgrifennydd Cabinet unwaith eto i gynnig mwy o dryloywder yn y dyfodol ynghylch y dyraniadau yma yn gyffredinol ac yn sicr o fewn y gyllideb iechyd.

Mae yna sôn yn y gyllideb atodol am ddyraniadau ychwanegol o’r gronfa buddsoddi-i-arbed—£3.4 miliwn ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, £0.5 miliwn ar gyfer rhifedd a llythrennedd, er enghraifft, yn ogystal ag ad-daliadau i’r gronfa—hynny yw, y gronfa buddsoddi-i-arbed, ‘invest-to-save’, rydym ni’n sôn amdano fe fan hyn. Unwaith eto, nid oes llawer o fanylion pellach ar gael am y symiau a fenthycwyd ac a ad-dalwyd, na chwaith am amserlennu’r ad-dalu o dan y rhaglen yma.

Os ydym ni’n mynd i wneud ein priod waith yn y lle yma i graffu’n iawn ar effeithlonrwydd y gronfa, mae angen yr wybodaeth yma yn glir. Mi fyddai adroddiad blynyddol, fel yr argymhellwyd gan y pwyllgor, yn syniad da, felly. Yn gyffredinol, felly, y pryder sydd gyda ni—ac mae’n cael ei grisialu yn y cynnig yma ar gyfer y gyllideb atodol hefyd—yw bod yna ddiffyg tryloywder unwaith eto. Nid yw hynny yn caniatáu i ni, felly, ddal y Llywodraeth i gyfrif.

I have to say, in reference to the economy and infrastructure main expenditure group—and that has one of the largest capital transfers, about £80.6 million, for example—the problem there, and it’s a theme that was right at the heart of my friend the leader of Plaid Cymru’s recent speech in Plaid Cymru’s conference, is: how can we actually see that there is an equitable distribution of investment across Wales, you know, a Wales-wide approach to Government investment, on the face of this supplementary budget? It’s impossible to draw that conclusion based on the information that we’re given, other than to say that, actually, of the geographically identified projects, over 95 per cent of them are in Cardiff and south-east Wales. We’ve had reference already to the rather curious additional preparatory funding for the M4 project in south-east Wales, reference to Cardiff Wales Airport. There’s a reference in the supplementary information to reserves being held back for the Cardiff city deal. There’s the eastern bay link road, there’s the international conventions centre in Newport, and there’s the Heads of the Valleys work up in Brynmawr. So, the only exception outside of south-east Wales and Cardiff actually is £0.5 million to ActionAid in Swansea, and £4 million spread across Tata’s sites throughout Wales. I have to say to the Cabinet Secretary that it’s simply not acceptable. It may well be that, in the opacity of the supplementary budget, there are projects in north Wales and mid and west Wales and in the Valleys of Glamorgan that we don’t know about, but that’s the point: we don’t know about them, we can’t know about them, based on the information that we have, and, for those two reasons—the lack of transparency and the lack of evidenced equity of Government investment across Wales—we will be voting against this supplementary budget.

First of all, I would like to thank the Cabinet Secretary for his statement and also thank the Chair of the Finance Committee for sharing his committee’s comments on the second supplementary budget for this current financial year.

Generally speaking, I would endorse the main recommendations made by the committee, outlined by my colleague Simon Thomas, and specifically emphasise the need to tackle the lack of information and transparency, which is becoming a regular theme as we have these debates.

We are grateful, of course, to the Cabinet Secretary for the explanatory notes that he provided with the supplementary budget—some 50 pages. But surely there is still room for improvement. The lack of transparency, as we have heard, is very clear, for example, in issues related to the health budget. The committee has drawn attention to this in the past, and particularly to how the budget is divided between primary, secondary, and social care, and so on. There's a transfer, for example, in this supplementary budget of over £15 million from the support mental health policies and legislation action to that huge beast of an action that is the core expenditure on the national health service, which is a sum of over £6.2 billion. Now, the general concern is that this funding will be actually swallowed up by that core expenditure and be very difficult to monitor in future. Therefore, I would urge the Cabinet Secretary once again to provide greater transparency in future in terms of these allocations generally and certainly within the health budget.

There is mention in the supplementary budget of additional allocations from the invest-to-save fund, with reference to savings of £3.4 million for NRW, £0.5 million for numeracy and literacy, for example, as well as repayments into the fund—that is, the invest-to-save fund; that’s what we’re talking about here. Now, once again, there aren’t many details available as to the sums borrowed and repaid, or about the timetabling of those repayments under this programme.

If we are going to do our proper work in carrying out proper scrutiny of the efficiency of this fund then we need this information to be clearly set out. An annual report, as suggested by the committee, would be a very good idea. Generally speaking, the concern that we have—and it is encapsulated in this motion for the supplementary budget—is that there’s a lack of transparency once again. That doesn’t allow us, therefore, to hold the Government to account.

Mae’n rhaid i mi ddweud, gan gyfeirio at brif grŵp gwariant yr economi a’r seilwaith—ac mae gan hwnnw un o'r trosglwyddiadau cyfalaf mwyaf, tua £80.6 miliwn, er enghraifft—y broblem yn y fan honno, ac mae'n thema a oedd wrth wraidd araith ddiweddar fy nghyfaill, arweinydd Plaid Cymru yng nghynhadledd Plaid Cymru, yw: sut allwn ni mewn gwirionedd weld bod buddsoddiad yn cael ei ddosbarthu’n deg ar draws Cymru, wyddoch chi, ymagwedd Cymru gyfan i fuddsoddiad y Llywodraeth, ar wyneb y gyllideb atodol hon? Mae'n amhosibl dod i'r casgliad hwnnw ar sail y wybodaeth a gawn, heblaw i ddweud, mewn gwirionedd, o’r prosiectau a nodwyd yn ddaearyddol, bod dros 95 y cant ohonynt yng Nghaerdydd a’r de-ddwyrain. Rydym wedi cael cyfeiriad eisoes at y cyllid paratoadol ychwanegol braidd yn rhyfedd ar gyfer prosiect yr M4 yn y de-ddwyrain, a chyfeiriad at Faes Awyr Caerdydd. Mae cyfeiriad yn yr wybodaeth atodol at gronfeydd wrth gefn yn cael eu dal yn ôl ar gyfer bargen dinas Caerdydd. Ceir ffordd gyswllt dwyrain y bae, y ganolfan gynadledda ryngwladol yng Nghasnewydd, a gwaith Blaenau'r Cymoedd i fyny ym Mrynmawr. Felly, yr unig eithriad y tu allan i’r de-ddwyrain a Chaerdydd mewn gwirionedd yw £0.5 miliwn i ActionAid yn Abertawe, a £4 miliwn wedi’i rannu ar draws safleoedd Tata ledled Cymru. Mae'n rhaid i mi ddweud wrth Ysgrifennydd y Cabinet nad yw hynny'n dderbyniol. Mae'n ddigon posibl, yn afloywder y gyllideb atodol, bod prosiectau yn y gogledd ac yn y canolbarth ac yn y gorllewin ac ym Mro Morgannwg nad ydym yn gwybod amdanynt, ond dyna'r pwynt: nid ydym yn gwybod amdanyn nhw, nid oes modd i ni wybod amdanyn nhw, ar sail y wybodaeth sydd gennym, ac, am y ddau reswm hynny—y diffyg tryloywder a’r diffyg tegwch amlwg o ran buddsoddiad y Llywodraeth ar draws Cymru—byddwn yn pleidleisio yn erbyn y gyllideb atodol hon.

Can I welcome today’s debate on the supplementary budget? It’s probably not the budget that is getting the most press coverage in the world—at least in the UK—this week. Welsh Conservatives recognise that this budget does contain an in-year management process aimed at aligning resources with priorities—that rather difficult process, as the Cabinet Secretary referred to it in his sessions with the Finance Committee. We also recognise the increases resulting from increased Government spending and other transfers that have been factored in. Can I also concur with the sentiments of the Chair of the Finance Committee? We had a number of useful sessions in committee looking at this and identifying many of the areas that the Chair alluded to, particularly that referred to by recommendation 1, which questions the effectiveness of the implementation of the future generations Bill. I think there is a broader question here about the legislation that the Assembly passes, and whether it does actually achieve what it sets out to do on the ground. Many of the voices concerned—. Many of the concerns voiced, I should say, at the time of the passing of the Bill seem to be coming to fruition. We do need the Welsh Government to reapply itself to making sure that this legislation is properly embedded within the decision-making culture of the Welsh Government. It shouldn’t just be an add-on; it should be there at every level, and it should be perceived to be so.

I’ll leave recommendation 2 on the invest-to-save fund to my colleague Mike Hedges—I don’t know this for a fact, but I’m sure he’s going to say something about it; yes, I can tell by his smile that he is—other than to say that I do think that invest-to-save has proved a good scheme in the past and delivers results.

Of greater concern, I think, and this does follow on from some of the comments made by Adam Price, is the issue of transparency. We return to this again and again, in the subject of budget debates but also in other areas that we debate here. It’s alluded to in recommendation 3, specifically in this case the lack of transparency over the funding allocated in the health, well-being and sport portfolio, and the reasons for funding decisions that often seem to be more reactionary and linked to dealing with problems as they emerge rather than addressing the root of these problems.

The Welsh Government can, and probably will, argue that this is a supplementary budget—a second supplementary budget—so maybe we shouldn’t be expecting too much on this front today. But, it is a budget nonetheless and it does make some key changes to the situation that we had before. So, we do look for changes to be well supported and well evidenced, and we certainly look in future, as the Finance Committee has said, for these changes to be tracked and to be evident in future budget-setting processes. We’ve been calling for this for a very long time, and we do really want to see solid, robust evidence for this as we move forward.

Turning to the roads section of the Finance Committee report, again Adam Price mentioned the £15 million for the eastern bay link road. As I’ve pointed out in previous budgets, this is of course not for the whole eastern bay link road—this is for one part of one section of the link road that will terminate at the roundabout to nowhere, as it’s known, on Rover Way. I’ve had issues with this in the past—I still do. I support the road as a whole, but I do question whether there is going to be value for money delivered from delivering one section of that road in the short term. There is the potential for some major congestion problems being moved elsewhere in Cardiff without any future plans for continuation of the building of the rest of that road.

As for the £22 million for the M4 route development, the saga continues there, doesn’t it? The committee was concerned that there was insufficient information in the budget about this £22 million. To be fair, the Cabinet Secretary, in the evidence session, did give more details, but that wasn’t there at the start. I understand that this money is there to provide support for more work for the public inquiry and to deal with a higher than expected number of objections. I’m not quite sure why it was expected that there would be a lower number of objections, because it isn’t the least controversial scheme in the world. I think that that could have been factored in at the start.

As I say, in conclusion, Presiding Officer, I hope that future budgets can see improved transparency—the holy grail for the Finance Committee. As I said at the start, the Welsh Conservatives recognise the rationale behind the decisions made in this second supplementary budget and the transfers of funding involved. However, because we do have issues with transparency and we do have issues with the original budget on which the two supplementary budgets have been based, we cannot support this supplementary budget.

A gaf i groesawu trafodaeth heddiw ar y gyllideb atodol? Yn ôl pob tebyg nid y gyllideb sy'n cael y sylw mwyaf yn y byd gan y wasg—o leiaf yn y DU —yr wythnos hon. Mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod bod y gyllideb hon yn cynnwys proses reoli yn ystod y flwyddyn gyda’r nod o gyfochri adnoddau â blaenoriaethau—y broses braidd yn anodd honno, fel y cyfeiriodd Ysgrifennydd y Cabinet ati yn ei sesiynau gyda'r Pwyllgor Cyllid. Rydym hefyd yn cydnabod y cynnydd sy'n deillio o wariant uwch y Llywodraeth a throsglwyddiadau eraill a gafodd eu hystyried. A gaf i hefyd gytuno â sylwadau Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid? Cawsom nifer o sesiynau defnyddiol yn y pwyllgor yn edrych ar hyn ac yn nodi llawer o'r meysydd y cyfeiriodd y Cadeirydd atynt, yn enwedig yr hyn y cyfeiriwyd ato gan argymhelliad 1, sy'n cwestiynu effeithiolrwydd gweithredu Bil cenedlaethau’r dyfodol. Rwy’n credu bod cwestiwn ehangach yn y fan yma am y ddeddfwriaeth y mae'r Cynulliad yn ei phasio, a pha un a yw mewn gwirionedd yn cyflawni'r hyn y mae'n bwriadu ei wneud ar lawr gwlad. Mae llawer o'r lleisiau dan sylw—. Mae llawer o'r pryderon a leisiwyd, ddylwn i ddweud, ar adeg pasio’r Bil fel petaent yn dwyn ffrwyth. Rydym angen i Lywodraeth Cymru ail-ymroi i sicrhau bod y ddeddfwriaeth hon yn cael ei hymgorffori'n briodol o fewn diwylliant gwneud penderfyniadau Llywodraeth Cymru. Ni ddylai fod yn ychwanegyn yn unig; dylai fod yno ar bob lefel, a dylai gael ei hystyried felly.

Rwyf am adael argymhelliad 2 ar y gronfa buddsoddi i arbed i’m cydweithiwr Mike Hedges—nid wyf yn gwybod hyn fel ffaith, ond rwyf yn siŵr ei fod am ddweud rhywbeth amdano; ydi, gallaf ddweud wrth ei wên ei fod —heblaw i ddweud fy mod yn credu bod buddsoddi i arbed wedi bod yn gynllun da yn y gorffennol ac yn cyflawni canlyniadau.

Yr hyn sy’n peri mwy o bryder, yn fy marn i, ac mae hyn yn dilyn ymlaen o rai o'r sylwadau a wnaed gan Adam Price, yw mater tryloywder. Rydym yn dychwelyd at hyn dro ar ôl tro, ym maes trafodaethau ar y gyllideb ond hefyd mewn meysydd eraill yr ydym yn eu trafod yma. Cyfeirir ato yn argymhelliad 3, yn benodol yn yr achos hwn diffyg tryloywder ynghylch y cyllid a ddyrannwyd yn y portffolio iechyd, llesiant a chwaraeon, a'r rhesymau dros y penderfyniadau ariannu sy’n aml fel petaent yn fwy adweithiol ac yn gysylltiedig ag ymdrin â phroblemau wrth iddynt ymddangos yn hytrach na mynd at wraidd y problemau hyn.

Mae Llywodraeth Cymru yn gallu, ac mae'n debygol y bydd, yn dadlau mai cyllideb atodol yw hon—ail gyllideb atodol—felly efallai na ddylem fod yn disgwyl gormod o hyn heddiw. Ond, mae'n gyllideb serch hynny ac mae'n gwneud rhai newidiadau allweddol i'r sefyllfa a oedd gennym o'r blaen. Felly, rydym yn edrych i weld bod newidiadau yn cael eu cefnogi’n dda gyda thystiolaeth dda, ac rydym yn sicr yn edrych, fel y dywedodd y Pwyllgor Cyllid, i’r newidiadau hyn gael eu holrhain ac i fod yn amlwg mewn prosesau pennu cyllidebau yn y dyfodol. Rydym wedi bod yn galw am hyn ers peth amser, ac yr ydym wir am weld tystiolaeth bendant a chadarn ar gyfer hyn wrth i ni symud ymlaen.

Gan droi at y rhan sy’n ymdrin â ffyrdd yn adroddiad y Pwyllgor Cyllid, unwaith eto crybwyllodd Adam Price y £15 miliwn ar gyfer ffordd gyswllt dwyrain y bae. Fel yr wyf wedi ei ddweud yn y cyllidebau blaenorol, nid yw hyn wrth gwrs ar gyfer ffordd gyswllt dwyrain y bae i gyd—mae ar gyfer un rhan o un adran o'r ffordd gyswllt a fydd yn dod i ben ar y cylchfan i unman, fel y’i gelwir, ar Rover Way. Rwyf wedi cael problemau gyda hyn yn y gorffennol—ac rwyf yn dal i gael. Rwy’n cefnogi’r ffordd yn ei chyfanrwydd, ond rwyf yn cwestiynu a fydd gwerth am arian wrth gyflwyno un rhan o'r ffordd honno yn y tymor byr. Mae potensial i rai problemau tagfeydd mawr gael eu symud i rywle arall yng Nghaerdydd heb unrhyw gynlluniau ar gyfer y dyfodol i barhau i adeiladu gweddill y ffordd honno.

O ran y £22 miliwn ar gyfer datblygu llwybr yr M4, mae’r saga yn parhau yn y fan honno, onid yw hi? Roedd y pwyllgor yn pryderu nad oedd digon o wybodaeth yn y gyllideb am y £22 miliwn hwn. I fod yn deg, fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet, yn y sesiwn dystiolaeth, roi rhagor o fanylion, ond nid oeddent yno ar y dechrau. Rwy’n deall bod yr arian hwn ar gael i ddarparu cefnogaeth ar gyfer mwy o waith ar gyfer yr ymchwiliad cyhoeddus ac i ymdrin â nifer uwch na'r disgwyl o wrthwynebiadau. Nid wyf yn hollol siŵr pam y disgwylid y byddai nifer is o wrthwynebiadau, oherwydd nid yw'r cynllun y lleiaf dadleuol yn y byd.  Credaf y gellid bod wedi cynnwys hynny ar y dechrau.

Fel yr wyf yn dweud, i gloi, Lywydd, rwyf yn gobeithio y gall cyllidebau yn y dyfodol weld gwell tryloywder—y greal sanctaidd i'r Pwyllgor Cyllid. Fel y dywedais ar y dechrau, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cydnabod y rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniadau a wnaed yn yr ail gyllideb atodol hon a’r trosglwyddiadau cyllid dan sylw. Fodd bynnag, gan fod gennym broblemau â thryloywder a bod gennym broblemau â'r gyllideb wreiddiol y mae'r ddwy gyllideb atodol wedi eu seilio arni, ni allwn gefnogi'r gyllideb atodol hon.

I thank Nick Ramsay for his contribution. The conclusion ‘we cannot support’ I thought was rather Delphic, since it leaves two possible interpretations.

The situation we find on this budget is that UKIP were not part of the Assembly at the time that the initial budget was passed for this year. A number of the changes from head-to-head or main expenditure groups are, I think, difficult to object to. I think we have a few particular issues. I concur with what the Chair of the Finance Committee said about the well-being of future generations Act. I must compliment the Cabinet Secretary, as he was at least well prepared, I think, for our questioning on that area as to how the well-being of future generations Act had influenced the formation of the supplementary budget. He told us about the £10 million for the Heads of the Valleys road—that was all about a more prosperous Wales—and then £16 million for the new treatment fund—that was all about a healthier Wales. So, congratulations on that, but I think we were still unconvinced as to the extent to which this Act really was drilling down and determining Government action to the extent that its plaudits would claim.

We had a very interesting, I felt, discussion at committee with the Cabinet Secretary about overruns within spending within the health MEG, and I think he made a compelling case as to why it was appropriate to fund those overfunds at the health MEG overall level. But, he didn’t want to increase the budget to recognise those overspends because that would reduce the incentive for appropriate spending control in future, but also because those overruns, I think, were particularly in areas that he thought on a needs basis were getting a higher degree of allocation. Certainly, if we were looking at income and health outcomes on a formula, my own area of south-east Wales perhaps had relatively less allocation before, and to recognise these overspends elsewhere would set that in stone, which we agreed was not an appropriate way forward.

The work on the infrastructure side—the £15 million for the eastern bay relief road—at least I think it is an improvement that we can then use Rover Way to get to that roundabout, but can the Cabinet Secretary say anything about when he proposes dualling, to complete what would in effect be a ring road for Cardiff, and make that £15 million itself much more productive in terms of its spending?

My major concerns—and I’ll be very interested in what the Cabinet Secretary says in response—again relate to the higher education funding settlement. In light of the evidence the Cabinet Secretary gave, the Finance Committee stated:

‘The planned technical transfer of £21.1 million from HEFCW’s budget to the budget line from which the tuition fee grant is now paid, was not implemented at the time.’

By which we meant in the final budget. Then, we said:

‘This Supplementary Budget reinstates this intended £21.1 million transfer’.

Is it correct that this a technical transfer, or is the Cabinet Secretary for Education right in what she said to the Children, Young People and Education Committee? She said:

‘I issued a revised remit letter to HEFCW on 17 October, making clear that the latest information from the Student Loans Company suggests expenditure on the TFG will be in excess of original estimates of £257.6m for 2016-17. We will therefore action the transfer of £21.1m from HEFCW to Welsh Government in the 2nd supplementary budget partly to cover the additional expenditure.’

So, is that transfer a technical matter, or is it being driven by the need to fund that cost overrun? Could the Cabinet Secretary also clarify what he describes as being formalised in this budget, which we referred to in the committee as an additional allocation of £20 million for HEFCW for a suite of measures to deal with current and future financial pressures relating to the implementation of the Diamond report recommendation? I mean, isn’t the Diamond review because we recognise that it was unsustainable to maintain the tuition fee grant as it was, and the costs of that were exploding, and that was going to be taking away from elsewhere in the Welsh budget? Why is it that, despite the Diamond review, we are still having the pressures, and the implementation of the Diamond review is yet another reason to find yet more money to put into this budget? Is the priority of his Government really to put as much money as possible into handing out student grants, rather than putting it into areas of the economy and infrastructure, and rather than putting it into the health service? It’s welcome that they’re no longer going on a means-tested basis to families earning £81,000, but still, does he really have the money, and is it really his priority to deprive other areas of spending so as to concentrate spending on this area, to such a very significant extent?

Diolchaf i Nick Ramsay am ei gyfraniad. Roeddwn yn teimlo bod y casgliad 'ni allwn gefnogi' braidd yn Ddelffig, am ei fod yn gadael dau ddehongliad posibl.

Y sefyllfa a ganfyddwn ar y gyllideb hon yw nad oedd UKIP yn rhan o'r Cynulliad ar adeg pasio’r gyllideb gychwynnol ar gyfer eleni. Mae nifer o'r newidiadau o ben i ben neu’r prif grwpiau gwariant, rwy’n credu, yn anodd eu gwrthwynebu. Rwy'n credu bod gennym ychydig o faterion penodol. Cytunaf â'r hyn a ddywedodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid am Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae'n rhaid i mi ganmol Ysgrifennydd y Cabinet, gan ei fod o leiaf wedi paratoi’n dda, yn fy marn i, ar gyfer ein cwestiynau ar y maes hwnnw o ran sut yr oedd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wedi dylanwadu ar ffurfiant y gyllideb atodol. Dywedodd wrthym am y £10 miliwn ar gyfer ffordd Blaenau'r Cymoedd—a oedd yn ymwneud â Chymru fwy ffyniannus—ac yna £16 miliwn ar gyfer y gronfa triniaethau newydd—a oedd yn ymwneud â Chymru iachach. Felly, llongyfarchiadau ar hynny, ond rwyf yn teimlo ein bod yn dal i fod heb ein hargyhoeddi ynghylch y graddau y mae’r Ddeddf hon yn mynd i graidd y mater ac yn penderfynu ar gamau gweithredu’r Llywodraeth i'r graddau y byddai’r rhai sy’n ei chanmol yn ei honni.

Cawsom drafodaeth ddiddorol iawn, yn fy marn i, yn y pwyllgor gydag Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â gorwariant o fewn y MEG iechyd, ac rwy'n credu ei fod wedi gwneud achos cryf ynghylch pam yr oedd yn briodol cyllido’r gor-ariannu hwnnw ar lefel gyffredinol y MEG iechyd. Ond, nid oedd eisiau cynyddu'r gyllideb i gydnabod y gorwariant hwnnw oherwydd byddai hynny'n lleihau'r cymhelliant i reoli gwariant yn briodol yn y dyfodol, ond hefyd oherwydd bod y gorwario hwnnw, yn fy marn i, yn anad dim mewn meysydd yr oedd yn credu ar sail angen eu bod yn cael dyraniad uwch. Yn sicr, pe byddem yn edrych ar ganlyniadau incwm ac iechyd ar fformiwla, roedd gan fy ardal i yn y de-ddwyrain o bosibl ddyraniad cymharol lai o'r blaen, a byddai cydnabod y gorwariant hwn mewn mannau eraill yn golygu y byddai’n cael ei wneud yn bendant, a chytunasom na fyddai honno yn ffordd briodol ymlaen.

Mae'r gwaith ar yr ochr seilwaith—y £15 miliwn ar gyfer ffordd liniaru dwyrain y bae—o leiaf yr wyf yn credu ei fod yn welliant y gallwn wedyn ddefnyddio Rover Way i gyrraedd y gylchfan, ond a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu dweud unrhyw beth ynglŷn â phryd y mae’n bwriadu ymgymryd â’r gwaith deuoli, i gwblhau beth fyddai i bob pwrpas yn ffordd gylchol ar gyfer Caerdydd, ac yn gwneud y £15 miliwn hwnnw ei hun yn llawer mwy cynhyrchiol o ran ei wariant?

Mae fy mhrif bryderon—a bydd gennyf ddiddordeb mawr clywed yr hyn sydd gan Ysgrifennydd y Cabinet i’w ddweud mewn ymateb—unwaith eto yn ymwneud â'r setliad cyllido addysg uwch. Yng ngoleuni'r dystiolaeth a roddodd Ysgrifennydd y Cabinet, dywedodd y Pwyllgor Cyllid:

Ni weithredwyd ar y pryd y trosglwyddiad technegol o £21.1 miliwn o gyllideb CCAUC i'r llinell gyllideb y telir y grant ffioedd dysgu ohoni.

Gan hynny roeddem yn golygu yn y gyllideb derfynol. Yna, dywedasom:

Mae'r Gyllideb Atodol hon yn adfer y cam o drosglwyddo’r £21.1 miliwn hwn'.

A yw'n gywir mai trosglwyddiad technegol yw hwn, neu a yw Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn gywir â’r hyn a ddywedodd wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg? Dywedodd hi:

Cyhoeddais lythyr cylch gwaith diwygiedig i CCAUC ar 17 Hydref, a oedd yn nodi’n glir bod y wybodaeth ddiweddaraf gan y Cwmni Benthyciadau i Fyfyrwyr yn awgrymu y bydd gwariant ar y TFG yn fwy na’r amcangyfrifon gwreiddiol o £257.6m ar gyfer 2016-17. Felly, byddwn yn mynd ati i drosglwyddo £21.1m o CCAUC i Lywodraeth Cymru yn yr ail gyllideb atodol yn rhannol i dalu am y gwariant ychwanegol.

Felly, a yw’r trosglwyddiad hwnnw’n fater technegol, neu a yw'n cael ei ysgogi gan yr angen i gyllido’r costau uwch? A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet hefyd yn egluro'r hyn y mae'n ei ddisgrifio fel cael ei ffurfioli yn y gyllideb hon, yr oeddem wedi cyfeirio ato yn y pwyllgor fel dyraniad ychwanegol o £20 miliwn i CCAUC ar gyfer cyfres o fesurau i ymdrin â phwysau ariannol nawr ac yn y dyfodol yn ymwneud â gweithredu argymhelliad adroddiad Diamond? Hynny yw, onid yw adolygiad Diamond oherwydd ein bod yn cydnabod bod cynnal y grant ffioedd dysgu fel yr oedd yn anghynaladwy, ac roedd costau hynny yn cynyddu’n gyflym, ac roedd am gymryd arian o fannau eraill yng nghyllideb Cymru? Pam, er gwaethaf adolygiad Diamond, yr ydym yn dal i fod â’r pwysau, ac mae gweithrediad adolygiad Diamond yn rheswm arall i ddod o hyd i hyd yn oed fwy o arian i’w roi yn y gyllideb hon? Ai blaenoriaeth ei Lywodraeth mewn gwirionedd yw rhoi cymaint o arian â phosibl i mewn i ddosbarthu grantiau i fyfyrwyr, yn hytrach na’i ​​roi mewn meysydd o'r economi a’r seilwaith, ac yn hytrach na’i roi i mewn i'r gwasanaeth iechyd? Croesewir y ffaith nad yw bellach yn mynd ar sail prawf modd i deuluoedd sy'n ennill £81,000, ond eto, a oes ganddo’r arian mewn gwirionedd, ac ai ei flaenoriaeth ef mewn gwirionedd yw amddifadu meysydd gwariant eraill er mwyn canolbwyntio gwariant ar y maes hwn, i raddau mor helaeth?

I speak in support of the second supplementary budget, but there are three points that I want to raise. First, on the health budget, according to the evidence received by the Finance Committee—and I’ll just quote from the report—

‘The Supplementary Budget includes £180 million fiscal, or cash, revenue, £4 million non-cash revenue and £3 million capital to the Health, Well-being and Sport portfolio. Of the additional fiscal revenue allocations made to departments, 71.5% go to this portfolio.’

It’s 71.5 per cent when the budget is pushing 50 per cent, so if it only had it pro rata it would have been running at around about 50 per cent, rather than 71.5 per cent.

‘This includes £75.9m to help address forecast overspends by health boards (£68.4m announced in November and a further £7.5m allocated in January).’

That came as a surprise. My experience of health boards and the old hospital boards was that that they overspent in the first quarter—massively—overspent slightly in the second quarter, and then started bringing things back in the third and fourth quarter. What we’ve actually seen here is continuation of an overspend in the third quarter, which I find surprising, disappointing and problematic.

‘£50m to address winter pressures and to sustain and improve performance during winter period; £27m to address the estimated shortfall of income from the Pharmaceutical Price Regulation Scheme; £16m to support the launch of the new Treatment Fund; £1m for the air ambulance service.’

‘Funding for winter pressures has been included in second supplementary budgets in recent years; £50 million in 2016-17; £45 million in 2015-16 and £40 million in 2014-15.’

I’m open to correction by others, but it’s not been a particularly cold winter, and I’ve seen no evidence of a major outbreak of influenza, so I don’t understand why additional money for winter pressures needs to be in the supplementary budget. Either it’s needed each year, and should be in the base budget, or it is not needed.

Can I turn to committee recommendation 1, that

‘the Welsh Government review whether there are structural factors, which are not currently considered in health board allocation, that impact on health boards’ ability to deliver services within their resource allocations. The Welsh Government should implement any changes to funding allocations’?

If two health boards need additional money each year, then either the formula allocating the finance is wrong and is leaving them underfunded—meaning they have to seek additional funding each year—or they are not managing their resources effectively, or a combination of the two. I am very, very pleased that the Cabinet Secretary for Finance said at the Finance Committee that

‘he was working with the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport to establish whether there were issues behind the overspends which were out of the hands of the health boards involved.’

But we can’t keep on increasing the percentage of the money we spend on health—until we get to 100 per cent; at that time, we have to stop. But there are an awful lot of other services as well. I’m going to be boring now, because I say this all the time: we should be spending more money on trying to stop people being ill in the first place, improving people’s health, trying to cut down on type 2 diabetes by making people lose weight and not end up in that situation, trying to get people more active so they tend not to have the problems that come with inactivity. And most importantly of all—I was going to quote David Melding for something he said several years ago, before I was a Member here—the most important thing that can be done is to stop people smoking. And if we can do more to stop people smoking, then we can deal with some of the health problems. The other thing is that—and I’ve said this many times before, but I’m going to say it again—can we ensure that doctors do not undertake interventions that either do harm or do no good?

Briefly, on two other points: my support for invest-to-save is well known, and I thank Nick Ramsay for being my lead-in on this, but an income and expenditure sheet would be very helpful. I understand some invest-to-save schemes will take longer to pay back than we expect. That’s inevitable, and if they didn’t, we wouldn’t be using the scheme effectively because we’d only be playing safe. We have a group of reasonable people on the Finance Committee, and I think that if we see that some of them take five years rather than three years, but the intention was there, then we’re not going to be criticising and attacking the Government for doing something if it’s doing good. It also means that people can identify those that aren’t worth copying into other areas. Now, I think the danger is that if we don’t identify those which take a little longer to pay back, people may decide to copy those where it’s not advantageous.

Finally, there are a number of changes in the supplementary budget in relation to the funding of student loans. The Welsh Government uses a complex modelling system to estimate the cost of providing student loans and the present value of the current loan book. My concern is—and it’s not for this supplementary budget, but it’s sort of mentioned for the Government—after 30 years from the beginning of the loan system, loans will start being written off. Is there any risk being faced by the Welsh Government when we approach the first student loan write-offs? Who will pick up the cost? After we go to the time of 30 years from when they went up to £9,000, it’s going to be even worse. So, it’s just a question really—not for now, but perhaps for the future. What’s going to happen with the student loans as they become non-paid?

Rwy’n siarad o blaid yr ail gyllideb atodol, ond mae tri phwynt yr hoffwn eu codi. Yn gyntaf, ar y gyllideb iechyd, yn ôl y dystiolaeth a gafodd y Pwyllgor Cyllid—ac rwyf am ddyfynnu o'r adroddiad—

Mae'r Gyllideb Atodol yn cynnwys £180 miliwn o refeniw cyllidol, neu refeniw arian parod, £4 miliwn o refeniw nad yw'n arian parod a £3 miliwn o gyfalaf i'r portffolio Iechyd, Llesiant a Chwaraeon. O'r dyraniadau refeniw cyllidol ychwanegol a wnaed i adrannau, mae 71.5% yn mynd i'r portffolio hwn.'

Mae'n 71.5 y cant pan fo’r gyllideb yn nes at 50 y cant, felly petai wedi ei gael ar sail pro rata yn unig byddai wedi bod yn rhedeg ar tua 50 y cant, yn hytrach na 71.5 y cant.

'Mae hyn yn cynnwys £75.9m i helpu i fynd i’r afael â gorwariant o’i gymharu â’r rhagolygon gan fyrddau iechyd (cyhoeddwyd £68.4m ym mis Tachwedd a dyrannwyd £7.5m arall ym mis Ionawr).'

Roedd hynny’n syndod. Fy mhrofiad i o fyrddau iechyd a'r hen fyrddau ysbyty oedd eu bod yn gorwario yn y chwarter cyntaf —yn aruthrol—yn gorwario ychydig yn yr ail chwarter, ac yna’n dechrau dod â phethau yn ôl yn y trydydd a'r pedwerydd chwarter. Yr hyn yr ydym wedi ei weld yma mewn gwirionedd yw parhau i orwario yn y trydydd chwarter, sydd i mi yn syndod, yn siomedig ac yn creu problemau.

£50m i liniaru pwysau’r gaeaf ac i gynnal a gwella perfformiad yn ystod cyfnod y gaeaf; £27m i fynd i'r afael â'r diffyg incwm amcanol yn sgil y Cynllun Rheoleiddio Prisiau Fferyllol; £16m i gefnogi lansiad y Gronfa Triniaethau newydd; £1m ar gyfer y gwasanaeth ambiwlans awyr.'

Mae cyllid ar gyfer pwysau'r gaeaf wedi ei gynnwys mewn ail gyllidebau atodol yn y blynyddoedd diweddar; £50 miliwn yn 2016-17; £45 miliwn yn 2015-16 a £40 miliwn yn 2014-15.'

Rwy'n fodlon cael fy nghywiro gan eraill, ond nid yw wedi bod yn aeaf arbennig o oer, ac nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth o achos mawr o ffliw, felly nid wyf yn deall pam mae angen i arian ychwanegol ar gyfer pwysau’r gaeaf fod yn y gyllideb atodol. Naill ai mae ei angen bob blwyddyn, ac fe ddylai fod yn y gyllideb sylfaenol, neu nid oes ei angen.

A gaf i droi at argymhelliad 1 y pwyllgor, sef

y dylai Llywodraeth Cymru adolygu a oes unrhyw ffactorau strwythurol, nad ydynt yn cael eu hystyried ar hyn o bryd yn nyraniadau’r byrddau iechyd, sy'n effeithio ar allu’r byrddau iechyd i ddarparu gwasanaethau o fewn yr adnoddau a ddyrannwyd iddynt. Llywodraeth Cymru ddylai roi unrhyw newidiadau i'r dyraniadau cyllid ar waith?

Os oes dau fwrdd iechyd angen arian ychwanegol bob blwyddyn, yna naill ai mae’r fformiwla sy’n dyrannu'r cyllid yn anghywir ac yn golygu nad ydynt yn cael digon o arian—sy'n golygu eu bod yn gorfod gofyn am arian ychwanegol bob blwyddyn—neu nid ydynt yn rheoli eu hadnoddau’n effeithiol, neu gyfuniad o'r ddau. Rwy’n falch dros ben bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid wedi dweud yn y Pwyllgor Cyllid

ei fod yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon er mwyn canfod a oedd materion yn sail i'r gorwariant a oedd y tu hwnt i reolaeth y byrddau iechyd dan sylw.

Ond ni allwn barhau i gynyddu canran yr arian yr ydym yn ei wario ar iechyd—nes i ni gyrraedd 100 y cant; bryd hynny, mae'n rhaid i ni stopio. Ond mae llawer iawn o wasanaethau eraill hefyd. Rwy’n mynd i fod yn ddiflas nawr, oherwydd fy mod yn dweud hyn drwy'r amser: dylem fod yn gwario mwy o arian ar geisio atal pobl rhag bod yn sâl yn y lle cyntaf, gwella iechyd pobl, ceisio gostwng diabetes math 2 drwy wneud i bobl golli pwysau a pheidio â chyrraedd y sefyllfa honno, ceisio cael pobl i symud mwy fel nad ydynt yn tueddu i gael y problemau sy'n gysylltiedig ag anweithgarwch. Ac yn bwysicaf oll—yr oeddwn am ddyfynnu David Melding am rywbeth a ddywedodd rai blynyddoedd yn ôl, cyn i mi ddod yn Aelod yma—y peth pwysicaf y gellir ei wneud yw atal pobl rhag ysmygu. Ac os gallwn wneud mwy i atal pobl rhag ysmygu, yna gallwn ymdrin â rhai o'r problemau iechyd. Y peth arall yw—ac rwyf wedi dweud hyn lawer gwaith o'r blaen, ond rwy'n mynd i’w ddweud eto—a allwn ni sicrhau nad yw meddygon yn ymgymryd ag ymyraethau sydd naill ai’n gwneud drwg neu'n gwneud dim lles?

Yn fyr, ar ddau bwynt arall: mae fy nghefnogaeth i fuddsoddi i arbed yn gwbl hysbys, ac rwyf yn diolch i Nick Ramsay am fy arwain i ar hyn, ond byddai dalen incwm a gwariant yn ddefnyddiol iawn. Rwy’n deall y bydd rhai cynlluniau buddsoddi i arbed yn cymryd mwy o amser i’w talu yn ôl nag yr ydym yn ei ddisgwyl. Mae hynny'n anochel, ac os na fyddent, ni fyddem yn defnyddio'r cynllun yn effeithiol oherwydd na fyddem ond yn chwarae’n saff. Mae gennym grŵp o bobl resymol ar y Pwyllgor Cyllid, ac rwyf yn credu os byddwn yn gweld bod rhai ohonynt yn cymryd pum mlynedd yn hytrach na thair blynedd, ond bod y bwriad yno, yna nid ydym yn mynd i feirniadu ac ymosod ar y Llywodraeth am wneud rhywbeth os yw'n gwneud lles. Mae hefyd yn golygu y gall pobl adnabod y rhai nad ydynt yn werth eu hefelychu mewn meysydd eraill. Nawr, rwyf yn credu mai’r perygl yw, os nad ydym yn nodi’r rhai sy'n cymryd ychydig mwy o amser i dalu yn ôl, gallai pobl benderfynu efelychu’r rheiny pan nad yw'n fanteisiol.

Yn olaf, mae nifer o newidiadau yn y gyllideb atodol yn gysylltiedig ag ariannu benthyciadau i fyfyrwyr. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio system fodelu gymhleth i amcangyfrif y gost o ddarparu benthyciadau i fyfyrwyr a gwerth presennol y llyfr benthyciadau presennol. Fy mhryder i yw—ac nid yw ar gyfer y gyllideb atodol hon, ond mae'n cael ei grybwyll mewn ffordd ar gyfer y Llywodraeth—30 mlynedd ar ôl dechrau’r system benthyciadau, bydd benthyciadau’n dechrau cael eu dileu. A oes unrhyw risg yn wynebu Llywodraeth Cymru pan fyddwn yn dod at ddileu’r benthyciadau i fyfyrwyr cyntaf? Pwy fydd yn talu’r gost? Pan fyddwn yn cyrraedd yr adeg o 30 mlynedd wedi iddynt fynd i fyny i £9,000, mae'n mynd i fod yn waeth byth. Felly, dim ond cwestiwn ydyw mewn gwirionedd—nid ar gyfer nawr, ond efallai ar gyfer y dyfodol. Beth fydd yn digwydd â'r benthyciadau i fyfyrwyr wrth iddynt beidio â chael eu talu?

I completely agree with Mike Hedges about spending more money on preventing people getting ill in the first place. I just wanted to pick up some points that were made about the eastern bay relief road, because there’s no point in building a road and then only three quarters completing it. Having done the link road, we just need to complete it, and this small sum of money, relatively, to the overall cost, will actually—. You say that there’s nothing happening in Rover Way; actually it does link it, then, up to the A48, and I’m hoping it will then take a lot of traffic away from the very busy Newport Road—particularly the residential end of it.

Cytunaf yn llwyr â Mike Hedges am wario mwy o arian ar atal pobl rhag mynd yn sâl yn y lle cyntaf. Hoffwn godi rhai pwyntiau a wnaethpwyd ynghylch ffordd liniaru dwyrain y bae, oherwydd nid oes pwynt adeiladu ffordd ac yna dim ond cwblhau tri chwarter ohoni. Ar ôl gwneud y ffordd gyswllt, yr unig beth sy’n rhaid i ni ei wneud yw ei chwblhau, a bydd y swm bach o arian hwn, yn gymharol, i’r gost gyffredinol, mewn gwirionedd yn—. Rydych chi’n dweud nad oes unrhyw beth yn digwydd yn Rover Way; mewn gwirionedd mae yn ei chysylltu, wedyn, â’r A48, ac rwy'n gobeithio y bydd wedyn yn mynd â llawer o draffig oddi wrth Heol Casnewydd brysur iawn—yn enwedig y pen preswyl ohoni.

Thanks for giving way. I think the key word you used there, Jenny, was ‘hoping’, and yes, ultimately we would hope that a lot of traffic would be taken from the centre, but my point is: until there are plans to build that second part of the eastern bay link, the first part of the eastern bay link is threatening to make things far worse for Rover Way.

Diolch am ildio. Rwy'n credu mai’r gair allweddol a ddefnyddiwyd gennych yn y fan yna, Jenny, oedd 'gobeithio', ac ie, yn y pen draw, byddem yn gobeithio y byddai llawer o draffig yn cael ei symud o'r canol, ond fy mhwynt i yw: tan y bydd cynlluniau i adeiladu’r ail ran o ffordd gyswllt dwyrain y bae, mae rhan gyntaf ffordd gyswllt dwyrain y bae yn bygwth gwneud pethau'n llawer gwaeth i Rover Way.

Having made this connection, I think that will, then, complete it, but I haven’t looked at the detail recently. Frankly, if it doesn’t deviate the road, we’ll have to take other measures to ensure it does. I just wanted to use this opportunity to speak about the childcare offer in ‘Taking Wales Forward’ and look at the amount of money that’s been allocated so far to delivering that pledge. There’s £10 million this year in the communities and children’s budget to pilot the childcare pledge for 30 hours a week for 48 weeks a year, which is a very ambitious pledge, which I welcome greatly. There’s a further £20 million allocated in the education budget for the following year to invest in childcare settings alongside the twenty-first century schools programme. I note that Carl Sargeant has told the children and young people’s committee, back in November, that the current best estimate of the annual cost of delivering the childcare pledge overall is £100 million. So, 30 hours of free early education and childcare to the working parents of three and four-year olds—obviously, all those children are entitled to 10 hours of nursery education from the term after their third birthday. So, the challenge is providing the other 20 hours of childcare, plus 30 hours during school holidays.

Early years provision in Wales has focused on the developmental needs of young children to date. Both the foundation phase and Flying Start are founded on evidence of what makes the greatest impact on children’s life chances, but they’re costly strategies. A Flying Start childcare place in Wales costs £11.32 compared to £5.62 an hour that a childcare provider in England receives for a deprived childcare place. In Cardiff, there are particular challenges in meeting this very exciting pledge. We have 26 primary schools with nursery provision at the moment, but simply extending the hours children are in school to 30 isn’t possible because 3,300 places are mainly delivered in two cohorts. So, you have the morning nursery and the afternoon nursery, all in the same room. So, other solutions are going to have to be found and, in any case, inner-city schools have little spare capacity to expand because they’re simply hedged in by other buildings.

There are some good examples of wraparound care in my constituency at Ysgol y Berllan Deg, which has a private bilingual nursery at the bottom of the garden, and at Roath Park Primary School, which has a private nursery just around the corner. In both cases, they’re close enough to school for three-year-olds to walk over there for their nursery entitlement. These are good examples of public-private collaboration, but other parts of my constituency are unlikely to see market solutions to deliver this pledge. One such area is the Pentwyn ward, which is the largest housing estate in Wales. The only childcare offer at the moment is from childminders. I recently visited the excellent Ely children’s centre, which is in the Cabinet Secretary’s constituency, which provides outstanding nursery education and childcare as well as professional leadership for other early years providers. But it’s the only children’s centre in the whole of Cardiff: the fastest-growing city in the UK and the largest in Wales. My own view is there’s going to be a need for a lot more children centres like Ely if the 30-hours pledge is going to be delivered to all working parents, not just the ones in the better-off areas where the market will provide. There’s some evidence of that from the English experience. So, I think this is an issue that we need to consider further when we’re discussing the budget in future years.

Ar ôl gwneud y cyswllt hwn, rwyf yn credu y bydd hynny, wedyn, yn ei chwblhau, ond nid wyf wedi edrych ar y manylion yn ddiweddar. A dweud y gwir, os nad yw'n gwyro’r ffordd, bydd yn rhaid i ni gymryd camau eraill i sicrhau ei fod yn gwneud hynny. Roeddwn eisiau defnyddio'r cyfle hwn i siarad am y cynnig gofal plant yn 'Symud Cymru Ymlaen' ac edrych ar faint o arian sydd wedi ei ddyrannu hyd yma i gyflawni'r adduned honno. Mae £10 miliwn eleni yn y gyllideb cymunedau a phlant i dreialu'r adduned gofal plant am 30 awr yr wythnos am 48 wythnos y flwyddyn, sy’n adduned uchelgeisiol iawn, ac rwy’n ei chroesawu’n fawr. Mae £20 miliwn arall wedi ei ddyrannu yn y gyllideb addysg ar gyfer y flwyddyn ganlynol i fuddsoddi mewn lleoliadau gofal plant ochr yn ochr â rhaglen ysgolion yr 21ain ganrif. Nodaf fod Carl Sargeant wedi dweud wrth y pwyllgor plant a phobl ifanc, yn ôl ym mis Tachwedd, mai'r amcangyfrif gorau ar hyn o bryd o’r gost flynyddol o gyflawni'r adduned gofal plant yn gyffredinol yw £100 miliwn. Felly, 30 awr o addysg a gofal plant y blynyddoedd cynnar yn rhad ac am ddim i rieni sy'n gweithio, gyda phlant sy’n dair a phedair oed—yn amlwg, mae gan yr holl blant hynny hawl i 10 awr o addysg feithrin o'r tymor ar ôl eu pen-blwydd yn dair oed. Felly, yr her yw darparu'r 20 awr arall o ofal plant, ynghyd â 30 awr yn ystod gwyliau’r ysgol.

Mae darpariaeth y blynyddoedd cynnar yng Nghymru wedi canolbwyntio ar anghenion datblygiadol plant ifanc hyd yma. Mae'r cyfnod sylfaen a Dechrau'n Deg wedi eu seilio ar dystiolaeth o'r hyn sy'n cael yr effaith fwyaf ar gyfleoedd bywyd plant, ond maen nhw’n strategaethau costus. Mae lle gofal plant Dechrau'n Deg yng Nghymru yn costio £11.32 o'i gymharu â’r £5.62 yr awr y mae darparwr gofal plant yn Lloegr yn ei gael am le gofal plant difreintiedig. Yng Nghaerdydd, mae heriau penodol i ddiwallu’r adduned gyffrous iawn hon. Mae gennym 26 o ysgolion cynradd gyda darpariaeth feithrin ar hyn o bryd, ond nid yw dim ond ymestyn oriau plant o fod yn yr ysgol i 30 yn bosibl am fod 3,300 o leoedd yn cael eu darparu ar y cyfan mewn dwy garfan. Felly, mae gennych feithrinfa’r bore a meithrinfa’r prynhawn, i gyd yn yr un ystafell. Felly, bydd yn rhaid dod o hyd i atebion eraill a, beth bynnag, nid oes gan ysgolion canol dinas fawr o gapasiti sbâr i ehangu oherwydd eu bod wedi eu hamgáu gan adeiladau eraill.

Mae rhai enghreifftiau da o ofal cofleidiol yn fy etholaeth i yn Ysgol y Berllan Deg, sydd â meithrinfa ddwyieithog breifat yng ngwaelod yr ardd, ac yn Ysgol Gynradd Parc y Rhath, sydd â meithrinfa breifat rownd y gornel. Yn y ddau achos, maent yn ddigon agos at yr ysgol i blant tair oed i allu cerdded yno ar gyfer eu hawl meithrin. Mae'r rhain yn enghreifftiau da o gydweithio cyhoeddus-preifat, ond mae rhannau eraill o’m hetholaeth yn annhebygol o weld atebion marchnad i ddarparu’r adduned hon. Un ardal o'r fath yw ward Pentwyn, sef y stad dai fwyaf yng Nghymru. Yr unig gynnig gofal plant ar hyn o bryd yw gwarchodwyr plant. Yn ddiweddar, ymwelais â’r ganolfan wych i blant yn Nhrelái, yn etholaeth Ysgrifennydd y Cabinet, sy'n darparu addysg meithrin a gofal plant rhagorol yn ogystal ag arweinyddiaeth broffesiynol ar gyfer darparwyr blynyddoedd cynnar eraill. Ond dyma’r unig ganolfan i blant yng Nghaerdydd gyfan: y ddinas sy'n tyfu gyflymaf yn y DU a'r fwyaf yng Nghymru. Yn fy marn i bydd angen llawer mwy o ganolfannau plant fel Trelái os yw'r adduned 30 awr am gael ei darparu i bob rhiant sy'n gweithio, nid yn unig y rhai yn yr ardaloedd mwy cefnog lle bydd y farchnad yn darparu. Mae rhywfaint o dystiolaeth o hynny o'r profiad yn Lloegr. Felly, rwyf yn credu bod hwn yn fater y bydd angen i ni ei ystyried ymhellach pan fyddwn yn trafod y gyllideb yn y dyfodol.

Rydw i’n galw nawr ar yr Ysgrifennydd Cabinet i ymateb i’r ddadl.

I now call on the Cabinet Secretary to respond to the debate.

Member
Mark Drakeford 16:18:00
The Cabinet Secretary for Finance and Local Government

Wel, diolch yn fawr, Lywydd.

Can I begin by thanking Simon Thomas for what he said on behalf of the Finance Committee? I look forward to replying to the recommendations that the Finance Committee has made in detail. I’ll do my best to be as constructive as possible and as informative as possible in doing so. I could, though, associate myself for a moment with the point made by the Delphic Nick Ramsay, when he said that drawing general conclusions from a supplementary budget may not be the most sensible course of action. And in the speeches we’ve heard this afternoon there are some valiant attempts to create very large super structures on the narrow foundations of what is, after all, a technical standard part of the financial management process. I’ve agreed previously with the Finance Committee about the fact that more has to be done to draw on the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 in the way that we shape these things. I came to the Finance Committee with what I thought was a very genuine attempt to try and illustrate some of the ways in which the decisions made in the supplementary budget reflect the advice of that Act. But a supplementary budget is never going to be the complete answer to an Act of that sort, and I look forward to doing more on it in the future.

As far as invest-to-save is concerned, the invest-to-save scheme already publishes every year an annual report into its work, and my predecessor, Jane Hutt, provided the last Finance Committee with exactly what Mike Hedges asked for in terms of an income and expenditure layout, and if it’s helpful, I’m happy to update that for the current Finance Committee.

Can I just attempt to answer some of the points raised by Mark Reckless, particularly in relation to the education MEG? As far as revenue is concerned, this supplementary budget contains three main additions to the education resources: £3.5 million to contribute towards student finance pressures, and that is because we have cohort protection for students in the current system as we move to Diamond; £4.47 million as a down payment on this Government’s commitment to £100 million to raise school standards over this Assembly term; and then £20 million for the Higher Education Funding Council for Wales for the four purposes that I set out in front of the Finance Committee when I was before it.

Well, thank you, Llywydd.

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Simon Thomas am yr hyn a ddywedodd ar ran y Pwyllgor Cyllid? Edrychaf ymlaen at ymateb yn fanwl i'r argymhellion y mae’r Pwyllgor Cyllid wedi eu gwneud. Rwyf am wneud fy ngorau i fod mor adeiladol â phosibl a rhoi gymaint o wybodaeth ag y bo modd wrth wneud hynny. Gallwn, fodd bynnag, gysylltu fy hun am eiliad â'r pwynt a wnaed gan Nick Ramsay Ddelffig, pan ddywedodd efallai nad dod i gasgliadau cyffredinol o’r gyllideb atodol yw’r dull gweithredu mwyaf synhwyrol. Ac yn yr areithiau yr ydym wedi eu clywed y prynhawn yma, mae rhai ymdrechion glew i greu strwythurau ehangach mawr iawn ar sylfeini cul yr hyn sydd, wedi'r cyfan, yn rhan safonol dechnegol o'r broses rheoli ariannol. Rwyf wedi cytuno yn flaenorol â'r Pwyllgor Cyllid am y ffaith bod yn rhaid gwneud mwy i ddefnyddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn y ffordd yr ydym yn llunio’r pethau hyn. Deuthum i'r Pwyllgor Cyllid gyda’r hyn yr wyf yn credu oedd yn ymgais wirioneddol i geisio dangos rhai o'r ffyrdd y mae'r penderfyniadau a wnaed yn y gyllideb atodol yn adlewyrchu cyngor y Ddeddf honno. Ond nid yw cyllideb atodol byth am fod yr ateb cyflawn i Ddeddf o’r fath, ac edrychaf ymlaen at wneud mwy ar hynny yn y dyfodol.

Cyn belled ag y mae buddsoddi i arbed yn y cwestiwn, mae'r cynllun buddsoddi i arbed eisoes yn cyhoeddi adroddiad blynyddol bob blwyddyn am ei waith, ac roedd fy rhagflaenydd, Jane Hutt, wedi cyflwyno i’r Pwyllgor Cyllid diwethaf yr union beth y gofynnodd Mike Hedges amdano o ran datganiad incwm a gwariant, ac os byddai’n ddefnyddiol, yr wyf yn fodlon diweddaru hynny ar gyfer y Pwyllgor Cyllid presennol.

A gaf i roi cynnig ar ateb rhai o'r pwyntiau a godwyd gan Mark Reckless, yn enwedig o ran y MEG addysg? Cyn belled ag y bo refeniw yn y cwestiwn, mae’r gyllideb atodol hon yn cynnwys tri phrif ychwanegiad at yr adnoddau addysg: £3.5 miliwn i gyfrannu at bwysau cyllid myfyrwyr, a hynny oherwydd bod gennym amddiffyniad carfan ar gyfer myfyrwyr yn y system bresennol wrth i ni symud i Diamond; £4.47 miliwn fel blaendal ar ymrwymiad y Llywodraeth hon o £100 miliwn i godi safonau ysgolion yn ystod tymor y Cynulliad hwn; ac yna £20 miliwn ar gyfer Cyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru ar gyfer y pedwar diben a grybwyllais gerbron y Pwyllgor Cyllid pan oeddwn i ger ei fron.

Will the Cabinet Secretary give way?

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ildio?

So, is the £21.1 million a technical reclassification, or is it to pay for an overshoot in the budget?

Felly, a yw'r £21.1 yn ailddosbarthiad technegol, neu a yw er mwyn talu am fynd y tu hwnt i’r gyllideb?

I did hear the Member make that point in his contribution, Llywydd. I want to make sure I give him the most accurate answer to his question, so I will reply to him separately to today’s debate to make sure that he has the most accurate account in response to his inquiry.

Can I say generally in relation to health that this Government makes no apology whatsoever for using opportunities that come our way to invest further in the health service? That has always been our priority; it will continue to be our priority. Of course I agree with Mike Hedges’s point that prevention would always be better than cure, but Members here have heard a statement this afternoon on stroke services. No Cabinet Secretary with responsibility for health will ever be in a position to say to somebody who has suffered a stroke already and who needs treatment, ‘I’m sorry, you’re not going to get that treatment because I’ve diverted money to prevent somebody else suffering in this way in the future.’ It’s simply not possible to operate in that way. You have to somehow manage to deal with the very real needs of today while trying our best to find ways of investing so that we can prevent pressures in the future.

Llywydd, can I end by turning to what I thought was an extraordinarily ill-judged contribution from Adam Price? He’ll be happy to know that Plaid Cymru’s message to the people of Cardiff that the Assembly Government does too much for them and that too much money is spent in Cardiff is already well known to—. [Interruption.] No, I won’t. No, no. He can listen to me for once. I’m not giving way. I’m not giving way, Llywydd.

Clywais yr Aelod yn gwneud y pwynt hwnnw yn ei gyfraniad, Lywydd. Rwyf eisiau gwneud yn siŵr fy mod yn rhoi'r ateb mwyaf cywir i'w gwestiwn, felly byddaf yn ymateb iddo ar wahân i drafodaeth heddiw i wneud yn siŵr ei fod yn cael yr adroddiad mwyaf cywir mewn ymateb i'w ymholiad.

A gaf i ddweud yn gyffredinol mewn perthynas ag iechyd nad yw’r Llywodraeth hon yn ymddiheuro o gwbl am ddefnyddio cyfleoedd sy'n dod i’r amlwg i fuddsoddi ymhellach yn y gwasanaeth iechyd? Dyna fu ein blaenoriaeth erioed; bydd yn parhau i fod yn flaenoriaeth i ni. Wrth gwrs rwy’n cytuno â phwynt Mike Hedges mai gwell rhwystro’r clwy na’i wella, ond mae’r Aelodau yma wedi clywed datganiad y prynhawn yma ar wasanaethau strôc. Ni fydd unrhyw Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am iechyd byth mewn sefyllfa i ddweud wrth rywun sydd eisoes wedi cael strôc ac sydd angen triniaeth, 'Mae'n ddrwg gen i, nid ydych am gael y driniaeth honno am fy mod wedi dargyfeirio arian i atal rhywun arall rhag dioddef yn y ffordd hon yn y dyfodol.' Nid yw'n bosibl gweithredu yn y modd hwnnw. Mae'n rhaid i chi rywsut ymdrin ag anghenion gwirioneddol heddiw ac ar yr un pryd gwneud ein gorau glas i ddod o hyd i ffyrdd o fuddsoddi fel y gallwn atal pwysau yn y dyfodol.

Lywydd, a gaf i orffen trwy droi at yr hyn yr oeddwn yn credu oedd yn gyfraniad hynod o annoeth gan Adam Price? Bydd yn falch o wybod bod neges Plaid Cymru i bobl Caerdydd fod Llywodraeth y Cynulliad yn gwneud gormod iddynt, a bod gormod o arian yn cael ei wario yng Nghaerdydd eisoes yn dra adnabyddus i—. [Ymyriad.] Na, wna i ddim. Na, na. Mi gaiff ef wrando arna i am unwaith. Nid wyf yn ildio, Lywydd.

The Cabinet Secretary is not giving way.

Nid yw Ysgrifennydd y Cabinet yn ildio.

I’m not giving way. He can listen for a moment. He’ll be pleased to know that my constituents have already heard that message loud and clear from his party. As far as they are concerned, this Welsh Government spends too much on them, and money should be taken away from them to be spent elsewhere. But more extraordinarily still, Llywydd—far more extraordinarily still—will be the fact that he intends to cast his vote this afternoon to deny the public who live in his constituency—and, indeed, the constituencies of almost every other Plaid Cymru Member I can see—the help that this supplementary budget would give them: the money that this budget is providing for Hywel Dda Local Health Board; the money that this budget will provide to Betsi Cadwaladr University Local Health Board; the money that makes it possible for services to go on being provided—[Interruption.] I’ve already told him I’m not giving way. So, the money that this supplementary budget will provide to people who live in his constituency—[Interruption.]—and he will vote today to deny them that help. It was an extraordinarily ill-judged contribution. [Interruption.] I do hope that other Members will not feel obliged to follow him in that way. It is through our careful financial management that we have been able to earmark reserves. We will carry those forward where we can to the coming financial year. We’ve deployed them in this financial year to support our public services—they will support key priorities, they will provide some additional contingency. Passing this supplementary budget is necessary to make sure that the things that people across Wales rely on every day go on being able to—

Nid wyf yn ildio. Caiff ef wrando am eiliad. Bydd yn falch o wybod bod fy etholwyr i eisoes wedi clywed y neges honno yn gwbl glir gan ei blaid. Cyn belled ag y maen nhw yn y cwestiwn, mae’r Llywodraeth Cymru hon yn gwario gormod arnynt, a dylid cymryd arian oddi wrthynt i'w wario yn rhywle arall. Ond yn fwy rhyfedd fyth, Lywydd—yn llawer mwy rhyfedd—fydd y ffaith ei fod yn bwriadu bwrw ei bleidlais y prynhawn yma i amddifadu’r cyhoedd sy'n byw yn ei etholaeth—ac, yn wir, etholaethau bron pob Aelod arall o Blaid Cymru y gallaf eu gweld—o’r cymorth y byddai’r gyllideb atodol hon yn ei roi iddynt: yr arian y mae’r gyllideb hon yn ei darparu i Fwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda; yr arian y bydd y gyllideb hon yn ei darparu i Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr; yr arian sy'n ei gwneud yn bosibl i wasanaethau barhau i gael eu darparu— [Ymyriad.] Rwyf eisoes wedi dweud wrtho nad wyf am ildio. Felly, yr arian y bydd y gyllideb atodol hon yn ei ddarparu i bobl sy'n byw yn ei etholaeth—[Ymyriad.]—a bydd yn pleidleisio heddiw i wrthod y cymorth hwnnw iddynt. Roedd yn gyfraniad hynod o annoeth. [Ymyriad.] Rwyf yn gobeithio na fydd Aelodau eraill yn teimlo rheidrwydd i’w ddilyn yn y ffordd honno. Bu’n bosibl i ni glustnodi cronfeydd wrth gefn drwy ein rheolaeth ariannol ofalus. Byddwn yn parhau â’r rheiny lle y gallwn i'r flwyddyn ariannol sydd i ddod. Rydym wedi eu defnyddio yn y flwyddyn ariannol hon i gefnogi ein gwasanaethau cyhoeddus—byddant yn cefnogi blaenoriaethau allweddol, byddant yn darparu arian wrth gefn ychwanegol. Mae pasio’r gyllideb atodol hon yn angenrheidiol er mwyn gwneud yn siŵr bod y pethau y mae pobl ledled Cymru yn dibynnu arnynt bob dydd yn parhau i gael—

A point of order, Llywydd—

Pwynt o drefn, Lywydd—

There is no point of order. Cabinet Secretary, carry on. The Cabinet Secretary has the floor.

Nid oes unrhyw bwynt o drefn. Ysgrifennydd y Cabinet, parhewch.  Ysgrifennydd y Cabinet sydd â’r llawr.

For that reason, I hope that Members will be willing to support it this afternoon. Thank you.

Am y rheswm hwnnw, rwyf yn gobeithio y bydd yr Aelodau'n fodlon ei gefnogi y prynhawn yma. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Object. I will defer voting therefore until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

6. 5. Dadl: Adroddiad Blynyddol Estyn 2015-16
6. 5. Debate: The Estyn Annual Report 2015-16

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1, 2, 3 yn enw Paul Davies, a gwelliant 4 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendments 1, 2 and 3 in the name of Paul Davies, and amendment 4 in the name of Rhun ap Iorwerth.

Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar adroddiad blynyddol Estyn ac rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet i wneud y cynnig—Kirsty Williams.

The next item is the debate on the annual Estyn report. I call on the Cabinet Secretary for Education to move the motion—Kirsty Williams.

Cynnig NDM6246 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn nodi adroddiad blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2015-16.

Motion NDM6246 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

Notes the annual report for 2015-16 of Her Majesty's Chief Inspector of Education and Training in Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. I’d like to open this debate today by thanking Meilyr Rowlands for his second annual report as the chief inspector of education and training in Wales. As well as providing evidence on performance and standards, the chief inspector’s report will inform policy development and help us drive improvements in our education system. The report is clear that we are making progress in some areas, however many challenges still remain.

As Estyn reports, further improvement is required. I welcome the inspector’s findings that show that there has been continued progress with early years provision, with literacy and numeracy, with children’s behaviour and attendance and that the performance of disadvantaged learners is also improving. The report is right to highlight that the quality of teaching is the biggest influence of how well learners learn and discusses what is required for improving teaching. That is, better professional learning and staff development, and I couldn’t agree more with the chief inspector. Teachers and leaders in Wales share an individual, professional and national mission to help all of our children succeed.

I have been clear that I believe that teachers should be lifelong students themselves, with an ongoing commitment to their professional growth, learning from one another, continuously improving and studying and implementing best practice. To support this, we’re working towards ensuring a consistent all-Wales approach to professional learning, delivered on a regional basis. This will ensure that all practitioners, including support staff and further education practitioners, are able to develop the skills in pedagogy and leadership to realise the requirements of our new curriculum.

The introduction of revised professional standards for teachers and leaders is an important part of that work. My officials have been working closely with the profession and key stakeholders to develop and test new professional standards that will inspire, challenge and support every practitioner from initial training through to school leadership. Many schools have already made substantial progress in supporting peer-to-peer learning. The revised professional standards will reflect that commitment to continuous improvement and collaboration by supporting practitioners to strive for sustained excellent practice at every level and every step of their career.

Professional standards must also be in step with our reform of initial teacher education and the new curriculum. They will set the bar for entering into the profession and support practitioners to ensure that they have the skills, knowledge and behaviours necessary to meet the challenges of the revised curriculum and to develop leadership capacity at all levels.

The report summarises the Programme for International Student Assessment 2015 results for Wales. It is of course a source of great disappointment to me that Wales’s results were again lower than that of the three other UK nations and the Organisation for Economic Co-operation and Development average. However, what makes better reading is the OECD report that was published just last month and debated in this Chamber just last week. As you know, Presiding Officer, on becoming Cabinet Secretary, I invited the OECD to come to Wales to challenge and test our reforms and they have concluded that we are making progress and that we have the right long-term vision in place to keep improving. So, it is my job to keep that momentum going and to accelerate it where necessary. I will continue to be guided by international best practice and hard evidence. The Estyn report will play a key role in highlighting areas in need of improvement and supporting the implementation of our wide-reaching reform. Our focus must continue to be making sure that we properly implement our national mission of education reform to drive up standards and help every learner, regardless of their background, to fulfil their full and true potential. Thank you.

Diolch i chi, Lywydd. Hoffwn agor y ddadl hon heddiw drwy ddiolch i Meilyr Rowlands am ei ail adroddiad blynyddol fel y prif arolygydd addysg a hyfforddiant yng Nghymru. Yn ogystal â darparu tystiolaeth ar berfformiad a safonau, bydd adroddiad y prif arolygydd yn llywio datblygiad polisi ac yn ein helpu i ysgogi gwelliannau yn ein system addysg. Mae'r adroddiad yn glir ein bod yn gwneud cynnydd mewn rhai meysydd, ond mae llawer o heriau yn dal i fodoli.

Fel y mae Estyn yn adrodd, mae angen rhagor o welliant. Rwy'n croesawu canfyddiadau'r arolygydd sy'n dangos y bu cynnydd parhaus yn narpariaeth y blynyddoedd cynnar, mewn llythrennedd a rhifedd, ymddygiad a phresenoldeb plant a bod perfformiad dysgwyr difreintiedig yn gwella hefyd. Mae'r adroddiad yn iawn i dynnu sylw at y ffaith mai ansawdd yr addysgu yw’r dylanwad mwyaf ar ba mor dda y mae dysgwyr yn dysgu ac mae’n trafod beth sydd ei angen er mwyn gwella addysgu sef dysgu proffesiynol a datblygiad staff gwell, ac rwy’n cytuno’n llwyr â'r prif arolygydd. Mae athrawon ac arweinyddion yng Nghymru yn rhannu cenhadaeth unigol, broffesiynol a chenedlaethol i helpu pob un o'n plant i lwyddo.

Rwyf wedi bod yn glir fy mod yn credu y dylai athrawon fod yn fyfyrwyr gydol oes eu hunain, gydag ymrwymiad parhaus i’w twf proffesiynol, gan ddysgu oddi wrth ei gilydd, gwella’n barhaus ac astudio a gweithredu arferion gorau. I gefnogi hyn, rydym yn gweithio tuag at sicrhau dull Cymru gyfan cyson at ddysgu proffesiynol, a ddarperir ar sail ranbarthol. Bydd hyn yn sicrhau bod yr holl ymarferwyr, gan gynnwys staff cymorth ac ymarferwyr addysg bellach, yn gallu datblygu sgiliau mewn addysgeg ac arweinyddiaeth i wireddu gofynion ein cwricwlwm newydd.

Mae cyflwyno safonau proffesiynol diwygiedig ar gyfer athrawon ac arweinyddion yn rhan bwysig o'r gwaith hwnnw. Mae fy swyddogion wedi bod yn gweithio'n agos gyda'r proffesiwn a rhanddeiliaid allweddol i ddatblygu a phrofi safonau proffesiynol newydd a fydd yn ysbrydoli, herio a chefnogi pob ymarferydd o’r hyfforddiant cychwynnol hyd at arweinyddiaeth ysgol. Mae llawer o ysgolion eisoes wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran cefnogi dysgu gan gymheiriaid. Bydd y safonau proffesiynol diwygiedig yn adlewyrchu'r ymrwymiad hwnnw i welliant parhaus a chydweithio drwy gefnogi ymarferwyr i ymgyrraedd tuag at arferion rhagorol parhaus ar bob lefel a phob cam o'u gyrfa.

Mae’n rhaid i safonau proffesiynol hefyd gyd-fynd â’n gwaith o ddiwygio addysg gychwynnol athrawon a'r cwricwlwm newydd. Hwy fydd yn pennu’r safon ar gyfer mynd i mewn i'r proffesiwn a chefnogi ymarferwyr i sicrhau bod ganddynt y sgiliau, yr wybodaeth a'r ymddygiad angenrheidiol i fodloni heriau’r cwricwlwm diwygiedig a datblygu’r gallu i arwain ar bob lefel.

Mae'r adroddiad yn crynhoi canlyniadau Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr 2015 ar gyfer Cymru. Wrth gwrs, roedd yn siom fawr i mi bod canlyniadau Cymru unwaith eto yn is na rhai tair cenedl arall y DU a chyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Fodd bynnag, rhywbeth sy’n rhoi mwy o foddhad o’i ddarllen yw adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd a gyhoeddwyd dim ond y mis diwethaf a drafodwyd yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf. Fel y gwyddoch chi, Lywydd, ar ôl dod yn Ysgrifennydd y Cabinet, gwahoddais y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd i ddod i Gymru i herio a phrofi ein diwygiadau ac maen nhw wedi dod i'r casgliad ein bod yn gwneud cynnydd a bod gennym y weledigaeth hirdymor gywir ar waith er mwyn parhau i wella. Felly, fy ngwaith i yw cadw'r momentwm hwnnw i fynd a’i gyflymu lle bo angen. Byddaf yn parhau i gael fy arwain gan arferion gorau rhyngwladol a thystiolaeth gadarn. Bydd gan adroddiad Estyn swyddogaeth allweddol o ran tynnu sylw at feysydd y mae angen eu gwella a chefnogi gweithrediad ein diwygiadau pellgyrhaeddol. Mae’n rhaid i ni barhau i ganolbwyntio ar wneud yn siŵr ein bod yn gweithredu ein cenhadaeth genedlaethol yn briodol i ddiwygio addysg i wella safonau a helpu pob dysgwr, beth bynnag fo'i gefndir, i gyflawni ei wir botensial a’i botensial llawn. Diolch.

Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i’r cynnig. Rwy’n galw ar Darren Millar i gynnig gwelliannau 1, 2 a 3, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Darren Millar.

I have selected the four amendments to the motion. I call on Darren Millar to move amendments 1, 2 and 3, tabled in the name of Paul Davies. Darren Millar.

Gwelliant 1—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod ansawdd ac amrywioldeb addysgu yn parhau i fod yn un o agweddau gwannaf y ddarpariaeth ar draws sectorau yn system addysg Cymru.

Amendment 1—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Regrets that the quality and variability of teaching still remains one of the weakest aspects of provision across sectors in the Welsh education system.

Gwelliant 2—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu nad yw'r system addysg yn diwallu anghenion pob dysgwr o hyd.

Amendment 2—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Regrets that the education system is still not meeting the needs of all learners.

Gwelliant 3—Paul Davies

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi mai arweinyddiaeth yw'r ffactor mwyaf sy'n effeithio ar wella ysgolion ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno gwybodaeth fanylach ynghylch sefydlu Academi Genedlaethol Arweinyddiaeth Addysgol, gan gynnwys ei chyllid, targedau, a sut y bydd arweinwyr yn gallu cael gafael ar ei chymorth.

Amendment 3—Paul Davies

Add as new point at end of motion:

Notes that leadership is the most significant factor affecting school improvement and calls upon the Welsh Government to bring forward more detailed information on the establishment of the National Academy of Educational Leadership, including its finances, targets, and how leaders will be able to access its support.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2 a 3.

Amendments 1, 2 and 3 moved.

Diolch, Lywydd. I want to formally move the amendments tabled in the name of Paul Davies. I’m very grateful to have the opportunity to speak in today’s debate, and I want to put on record my thanks to Estyn, as well, for the work that they do across Wales. Their inspections, of course, do provide us with a very valuable snapshot of what’s taking place in our schools across the country, and, indeed, in further education and early years settings. That report that they publish on an annual basis gives us the opportunity to take a look—zoom out, if you like—at the whole of the education system, in an overview.

I’m very pleased, actually, that the Cabinet Secretary took a realistic view of what the report had to say. She wasn’t particularly chirpy today—she often is outside this Chamber—but she did highlight some of the good news that was in the report, and there is good news that we can celebrate, particularly in terms of leadership in early years, and leadership, indeed, in the further education sector, as well.

But the concerning thing for me in this Estyn report was that there are echoes of problems that should’ve been resolved by now—things that have been highlighted by Estyn before and, indeed, by other agencies before that are still turning up, time and time again in these reports. Our amendment seeks to draw some attention to these. You’ve made reference to some of these already, of course, in your opening speech. Our first amendment focuses on the quality and variability of teaching. We know that Estyn has concluded that that is the weakest aspect of provision across sectors in the Welsh education system, and it has the biggest influence on learner outcomes. So, we have to get to grips with this issue, once and for all, and I know, Cabinet Secretary, to be fair to you, you’ve made some initial steps to get some improvement. I’m very pleased that we’ve got some new professional standards that have been developed, although I still cannot understand why it’s not the Education Workforce Council that’s setting those standards, and why you still feel that it’s necessary, as a Government, to do that, in spite of the fact that that is not the practice in most other jurisdictions. I also note as well that you are taking steps to improve initial teacher training and I’ll be looking forward to hearing more details about your specific proposals on that in the future.

Of course, it was depressing—very depressing indeed—to see that Wales was at the bottom of the UK PISA league tables and, indeed, in the bottom half of the global league tables, and in a position that was worse this time around than the position we were in 10 years ago. We’ve got to step up the change in order to get up that league table and learn from the best. So, I’m pleased to hear you making references, as well, to learning from international centres of excellence in other countries in order that we get our situation right.

There are things that schools, of course, can do in order to improve the opportunities for teachers to develop their skills and to take part in continuing professional development. Much of that they will be able to do if they’re freed up from some of the bureaucracy that they currently have to face and that’s why we were very welcoming of the recommendation in the OECD report that we needed to make use of more business managers in our schools. I know that that’s a view that you also share.

But, of course, the OECD also said that there needed to be a much stronger leadership from the Government in terms of the clarity about the vision for the future and how you’re actually going to get there. I know that you are seeking to address that particular recommendation and you held a conference last week looking at some of these particular things and trying to highlight the role that schools, headteachers, the regional consortia and others have to actually play.

You mentioned trying to get teachers into the profession as well, and I wonder what consideration you’ve given to making it easier for people to transition from other careers into the teaching sector, if they’ve got the propensity to be good teachers, and the potential to be good teachers. I’d be very interested to hear from you on that.

With regard to leadership, I was particularly struck by the excellence that we’ve seen in leadership, particularly in the FE sector, in the report. And, of course, there was an award given to Coleg Cambria’s David Jones just last week, which also recognised his leadership skills. I wonder whether there’s an opportunity, actually, to cross-fertilise between the different parts of the education sector in order to up-skill our leaders and to take advantage of some of that expertise, particularly in those larger organisations, the larger schools where there can perhaps be something done to stretch people a little bit more and develop those skills.

I think also, just in terms of the abilities of more able and talented pupils, we know that this is something that we also need to focus on. That’s one of the reasons why our PISA scores weren’t as good as they should have been and this is, again, something that’s repeated in the Estyn report. I also appreciate that Llyr is going to be talking about other pupils and pupil referral units, for example, but we clearly need to make sure that all of our pupils reach their maximum potential. I wonder, Cabinet Secretary, whether you will tell us a little bit more about your plans for more able and talented pupils, not just the Seren programme, but what else can be done in order to get those people, those younger people in particular, up there, reaching their full potential, and making sure that we do go up those league tables in the future. Thank you.

Diolch, Lywydd. Rwyf eisiau cynnig y gwelliannau a gyflwynwyd yn enw Paul Davies yn ffurfiol. Rwy'n ddiolchgar iawn o gael y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw, ac rwyf eisiau cofnodi fy niolch i Estyn, hefyd, am y gwaith y mae’n ei wneud ledled Cymru. Mae ei arolygiadau, wrth gwrs, yn rhoi cipolwg gwerthfawr iawn i ni ar yr hyn sy'n digwydd yn ein hysgolion ledled y wlad, ac, yn wir, mewn lleoliadau addysg bellach a’r blynyddoedd cynnar. Mae'r adroddiad hwnnw y mae’n ei gyhoeddi yn flynyddol yn rhoi cyfle i ni edrych—ar y darlun mawr, os mynnwch chi—ar y system addysg gyfan, mewn trosolwg.

Rwy'n falch iawn, mewn gwirionedd, bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cymryd safbwynt realistig o'r hyn a oedd gan yr adroddiad i'w ddweud. Nid oedd hi’n arbennig o hapus heddiw—mae hi'n aml felly y tu allan i'r Siambr hon—ond fe wnaeth hi dynnu sylw at ran o’r newyddion da a oedd yn yr adroddiad, ac mae yno newyddion da y gallwn ei ddathlu, yn enwedig o ran arweinyddiaeth yn y blynyddoedd cynnar, ac arweinyddiaeth, yn wir, yn y sector addysg bellach, hefyd.

Ond yr hyn a oedd yn achosi pryder i mi yn yr adroddiad hwn gan Estyn oedd bod adleisiau o broblemau a ddylai fod wedi eu datrys erbyn hyn—pethau sydd wedi cael eu hamlygu gan Estyn o'r blaen ac, yn wir, gan asiantaethau eraill cyn hynny, sy’n dal i godi, dro ar ôl tro yn yr adroddiadau hyn. Mae ein gwelliant ni yn ceisio tynnu rhywfaint o sylw at y rhain. Rydych chi wedi cyfeirio at rai o'r rhain eisoes, wrth gwrs, yn eich araith agoriadol. Mae ein gwelliant cyntaf yn canolbwyntio ar ansawdd ac amrywioldeb yr addysgu. Rydym ni’n gwybod bod Estyn wedi dod i'r casgliad mai dyna’r agwedd wannaf ar y ddarpariaeth ar draws sectorau yn y system addysg yng Nghymru, a dyna sy’n cael y dylanwad mwyaf ar ddeilliannau dysgwyr. Felly, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r mater hwn, unwaith ac am byth, ac rwy’n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, i fod yn deg i chi, eich bod wedi cymryd rhai camau cychwynnol i sicrhau rhywfaint o welliant. Rwy'n falch iawn bod gennym ni rai safonau proffesiynol newydd, sydd wedi'u datblygu, er nad wyf yn deall o hyd pam nad y Cyngor Gweithlu Addysg sy'n pennu’r safonau hynny, a pham yr ydych yn dal i deimlo ei bod yn angenrheidiol, fel Llywodraeth, i wneud hynny, er gwaethaf y ffaith nad dyna yw’r arfer yn y rhan fwyaf o awdurdodaethau eraill. Nodaf hefyd eich bod yn cymryd camau i wella hyfforddiant cychwynnol athrawon a byddaf yn edrych ymlaen at glywed mwy o fanylion am eich cynigion penodol ar hynny yn y dyfodol.

Wrth gwrs, roedd hi’n ddigalon—yn ddigalon iawn—gweld bod Cymru ar waelod tablau cynghrair PISA y DU ac, yn wir, yn hanner isaf y tablau cynghrair byd-eang, ac mewn sefyllfa a oedd yn waeth y tro hwn na’r sefyllfa yr oeddem ni ynddi 10 mlynedd yn ôl. Mae'n rhaid i ni gyflymu’r newid er mwyn dringo i fyny’r tabl cynghrair a dysgu oddi wrth y gorau. Felly, rwy'n falch o’ch clywed chi’n cyfeirio hefyd at ddysgu oddi wrth ganolfannau rhagoriaeth rhyngwladol mewn gwledydd eraill er mwyn cael ein sefyllfa ni yn iawn.

Mae yna bethau y gall ysgolion, wrth gwrs, eu gwneud i wella'r cyfleoedd i athrawon ddatblygu eu sgiliau a chymryd rhan mewn datblygiad proffesiynol parhaus. Byddant yn gallu gwneud llawer o hynny os cânt eu rhyddhau o rywfaint o'r fiwrocratiaeth y mae’n rhaid iddyn nhw ei hwynebu ar hyn o bryd a dyna pam yr ydym ni’n rhoi cryn groeso i'r argymhelliad yn adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd bod angen i ni wneud defnydd o fwy o reolwyr busnes yn ein hysgolion. Gwn fod honno'n farn yr ydych chithau’n ei rhannu hefyd.

Ond, wrth gwrs, dywedodd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd hefyd bod angen arweiniad llawer cryfach gan y Llywodraeth o ran yr eglurder ynghylch y weledigaeth ar gyfer y dyfodol a sut yn union yr ydych chi’n mynd i gyrraedd yno. Gwn eich bod yn ceisio mynd i'r afael â'r argymhelliad penodol hwnnw ac fe wnaethoch gynnal cynhadledd yr wythnos ddiwethaf yn edrych ar rai o'r pethau penodol hyn a cheisio tynnu sylw at y swyddogaeth sydd gan ysgolion, penaethiaid, y consortia rhanbarthol ac eraill i’w cyflawni mewn gwirionedd.

Soniasoch am geisio cael athrawon i mewn i'r proffesiwn hefyd, a tybed pa ystyriaeth yr ydych chi wedi ei rhoi i’w gwneud yn haws i bobl drosglwyddo o yrfaoedd eraill i'r sector dysgu, os oes ganddynt y tueddfryd i fod yn athrawon da, a’r potensial i fod yn athrawon da. Byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed gennych ynghylch hynny.

O ran arweinyddiaeth, cefais fy nharo yn benodol gan y rhagoriaeth yr ydym wedi’i weld mewn arweinyddiaeth, yn enwedig yn y sector addysg bellach, yn yr adroddiad. Ac, wrth gwrs, rhoddwyd gwobr i David Jones o Goleg Cambria yr wythnos diwethaf, a oedd hefyd yn cydnabod ei sgiliau arweinyddiaeth. Tybed a oes cyfle, mewn gwirionedd, i’r gwahanol rannau o'r sector addysg gydweithio i wella sgiliau ein harweinyddion a manteisio ar ran o'r arbenigedd hwnnw, yn enwedig yn y sefydliadau mwy hynny, yr ysgolion mwy lle y gellir gwneud rhywbeth efallai i ymestyn pobl ychydig bach yn fwy a datblygu'r sgiliau hynny.

Rwy’n credu hefyd, o ran galluoedd y disgyblion mwy abl a thalentog, ein bod ni’n gwybod bod hyn hefyd yn rhywbeth y mae angen i ni ganolbwyntio arno. Dyna un o'r rhesymau pam nad oedd ein sgoriau PISA cystal ag y dylent fod ac mae hyn, unwaith eto, yn rhywbeth sydd wedi ei ailadrodd yn adroddiad Estyn. Rwy’n gwerthfawrogi hefyd bod Llyr yn mynd i fod yn siarad am ddisgyblion eraill ac unedau cyfeirio disgyblion, er enghraifft, ond mae’n amlwg bod angen i ni wneud yn siŵr bod pob un o'n disgyblion yn cyrraedd ei botensial llawn. Tybed, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ddweud ychydig mwy wrthym am eich cynlluniau ar gyfer disgyblion mwy abl a thalentog, nid dim ond y rhaglen Seren, ond beth arall y gellir ei wneud er mwyn cael y bobl hynny, y bobl iau hynny yn benodol, i fyny yna, yn cyrraedd eu llawn botensial, a gwneud yn siŵr ein bod yn dringo i fyny’r tablau cynghrair hynny yn y dyfodol. Diolch.

Galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth.

I call on Llyr Gruffydd to move amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu at berfformiad cymharol wael yr unedau cyfeirio disgyblion a arolygwyd yn 2015-16, pan na nodwyd bod yr un ohonynt yn dangos arferion ardderchog, a gosodwyd y pedair mewn categori statudol camau dilynol, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â gwendidau mewn darpariaeth, arweinyddiaeth a rheoli fel mater o frys.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Regrets the relative poor performance of the pupil referral units inspected in 2015-16, of which none were identified with excellent practice and all four were placed in a statutory category of follow up, and calls on the Welsh Government to address weaknesses in provision, leadership and management as a matter of urgency.

Cynigiwyd gwelliant 4.

Amendment 4 moved.

Diolch, Lywydd. A gaf innau hefyd ategu’r diolch sydd wedi ei fynegi i’r prif arolygwr a’i dîm yn Estyn am y gwaith maen nhw’n ei wneud, a hefyd am y modd y maen nhw yn ymgysylltu â’r pwyllgor plant a phobl ifanc yma yn y Cynulliad drwy gynnig tystiolaeth a bod mor barod—yn y cyd-destun yma beth bynnag—i ddod â’u adroddiad blynyddol ger ein bron ni?

Rydw innau hefyd am ffocysu ar amrywioldeb, a rydw i’n ddiolchgar bod y cynnig wedi cael ei osod gan y Ceidwadwyr. Yn sicr, mi fyddai’n rhywbeth y byddem ni wedi gwneud oni bai eich bod chi wedi gwneud o’n blaenau ni. Mi godais i hyn yn uniongyrchol gyda’r prif arolygydd pan ddaethon nhw i roi tystiolaeth i ni, ac mi roedd ef hefyd yn poeni nad oes digon wedi cael ei wneud dros y blynyddoedd i fynd i’r afael â hyn. Wrth gwrs, mae modd gweithredu ar lefel ysgolion—mae angen gweithredu ar lefel ysgolion, ar lefel awdurdodau addysg a chonsortia, ac ar lefel genedlaethol i’w daclo. Mae yna sawl haen o weithgarwch sydd angen eu gweld i fynd i’r afael â hyn, ac mae’n ymwneud ag arweinyddiaeth, wrth gwrs, i fynd i’r afael ag ansawdd y dysgu a’r addysgu, ac mae’n ymwneud â gwella datblygiad staff hefyd. Yn yr ysgolion, yn sicr, mae angen gwneud mwy i greu’r diwylliant, i greu’r amodau lle mae athrawon yn gallu rhannu a thrafod eu hymarfer a’u harfer gyda’u cydweithwyr mewn ffordd agored er mwyn dysgu oddi wrth ei gilydd o fewn sefydliad, yn ogystal â rhwng sefydliadau gwahanol hefyd.

Yn fwy hirdymor, ar lefel genedlaethol, wrth gwrs, fel rŷm ni’n gweld, mae yna waith nawr yn digwydd i edrych ar wella ansawdd hyfforddiant cychwynnol i athrawon a gwella ansawdd yr arweinyddiaeth drwy’r academi ac yn y blaen. Felly, amrywiaeth rhwng ysgolion ac amrywiaeth o fewn ysgolion hefyd, a dyna oedd un o’r negeseuon gan y prif arolygydd—hynny yw, yr un yw’r broblem yn ei hanfod. Pan fydd Estyn yn dweud bod ysgol yn dda, beth maen nhw’n ei ddweud yw bod yr ysgol yn gyson yn dda. Ond, wrth gwrs, pan fydd ysgol efallai yn ddigonol, wel, nid yw’r cysondeb yna; mae yna bocedi o arfer da, ond i’r gwrthwyneb hefyd, a dyna le rŷm ni’n cael yr amrywioldeb, mewn gwirionedd.

Fe arolygwyd y consortia llynedd, wrth gwrs, ac fe ddywedodd Estyn bryd hynny nad oedd digon wedi ei wneud i fynd i’r afael ag amrywioldeb, yn enwedig ar lefel uwchradd. Mae’r neges yna, wrth gwrs, yn cael ei hategu yn yr adroddiad blynyddol. Mae yn nodwedd, wrth gwrs, o’r ysgolion gorau eu bod nhw’n creu rhwydweithiau eang, eu bod nhw’n rhagweithiol iawn yn mynd o gwmpas yn dysgu oddi wrth eraill, sydd hefyd, wrth gwrs, yn cael profiad positif o wneud hynny—mae’n gweithio’r ddwy ffordd. Nodwedd gyson o’r darparwyr salaf, wrth gwrs, yw eu bod nhw’n ynysig, yn edrych i fewn ar eu hunain, ac efallai nid allan ar eraill. Mae hynny yn rhywbeth y gallwn ni ei newid. Rydw i’n credu bod modd taclo hynny yn gymharol—wel, mae ‘hawdd’ efallai yn air rhy gryf, ond yn sicr un o’r materion fan hyn yw gallu rhyddhau staff i fod yn gallu gadael y dosbarth i fynd i rannu profiadau, ond mae gwerth hynny, rydw i’n meddwl, mor gryf nes ei fod yn rhywbeth y mae’n rhaid i ni bwysleisio mwy ohono.

Agwedd arall o amrywioldeb, wrth gwrs—ac mae hyn yn cyffwrdd, efallai, ar yr angen i ddiwallu anghenion pob dysgwr, fel sy’n cael ei amlinellu yn yr ail welliant—yw’r bwlch mewn perfformiad rhwng bechgyn a merched, a disgyblion o gefndiroedd difreintiedig a disgyblion eraill. Mae’r bwlch hwnnw yn dueddol o dyfu wrth iddyn nhw symud drwy eu gyfra ysgol, ac rydw i’n gwybod yn sicr o safbwynt difreintedd, ac rydw i’n siŵr hefyd o safbwynt bechgyn a merched, fod yr Ysgrifennydd Cabinet yn awyddus i fynd i’r afael â hyn. Ond, gan fod y bwlch yna’n dueddol o dyfu, wrth gwrs, beth mae hynny yn ei ddweud wrthym ni ynglŷn â’n llwyddiant ni i daclo yr amrywioldeb yma sydd o fewn y gyfundrefn? Efallai ei bod hi’n her i gymdeithas ehangach, ond mae yna rôl ganolog i ysgolion, a dyna, rydw i’n meddwl, ydy un o’r heriau yn symud ymlaen.

O safbwynt gwelliant Plaid Cymru, wrth gwrs, ni chafodd un o’r unedau cyfeirio disgyblion eu barnu yn rhagorol gan Estyn yn y flwyddyn dan sylw. Fe nodwyd gwendidau sylweddol o ran darpariaeth, arweinyddiaeth a rheolaeth ym mhob un o’r pedwar a gafodd eu harolygu. Mae perfformiad yr unedau wedi bod yn destun pryder, wrth gwrs, ers sawl blwyddyn. Mi godwyd eu perfformiad cymharol wael fel testun gwelliannau i’r dadleuon ar adroddiadau Estyn yn 2012-13 gan y Democratiaid Rhyddfrydol, eto yn 2013-14 gan y Ceidwadwyr, ac felly, am wn i, ein tro ni yw hi y tro yma, ysywaeth. Felly, wrth gwrs, mae hwn yn rhywbeth y dylid wedi gwneud mwy i fynd i’r afael ag e dros y blynyddoedd. Mae’r adroddiad diweddar, yn ogystal ag adroddiadau blynyddol, yn cynnwys yr adroddiadau thematig hefyd, wedi profi bod mawr angen gweithredu ar fyrder yn y maes yma.

Mae’r Ysgrifennydd Cabinet, wrth gwrs, wedi sôn am ei bwriad i wella profiad disgyblion yr unedau cyfeirio disgyblion yma, gan nodi y byddai’n defnyddio peth o’r adnoddau ychwanegol sydd ar gael iddi yn dilyn y gyllideb i’r perwyl yma. Rydw i hefyd yn cydnabod ei bod hi’n cydweithio â’r cyn-brif arolygydd i edrych ar y sefyllfa yma, ond mae’r broblem yn hen, hen hanes erbyn hyn. Mi oedd yna gyfeiriad yng Ngorffennaf y llynedd at gymeradwyo argymhellion y grŵp tasg a gorffen ar addysg heblaw yn yr ysgol, a bod hynny’n ffurfio rhan o’r fframwaith ar gyfer gweithredu sy’n dod i’r amlwg—yr ‘emerging framework for action’. Dyna’r cyfeiriad yn ôl ym mis Gorffennaf, ac nid wyf i wedi gallu ffeindio llawer mwy o fanylion ynglŷn â hynny, ac mi fyddwn i’n falch, wrth ymateb i’r ddadl, petai’r Ysgrifennydd Cabinet yn gallu rhoi gwell syniad inni o beth yw’r cynlluniau sydd ar waith, beth yw’r amserlenni a lle’n union yr ydym ni’n mynd ar y maes yma. Diolch.

Thank you very much, Llywydd. May I also echo the thanks expressed to the chief inspector and his team in Estyn for the work that they have done, and for the way in which they engaged with the children and young people committee here in the Assembly by providing evidence and being so willing—in this context anyway—to bring their annual report before us?

I also want to focus on variability, and I’m grateful that the amendment has been tabled by the Conservatives. It is certainly something we would have done if you hadn’t got in there first. I raised this directly with the chief inspector when they did come to provide evidence to us, and he was concerned, too, that not enough has been done over the years to tackle this issue. Of course, we can take action on individual school level—indeed, we need to take action at an individual school level, on the education authority and consortia level, and the national level to tackle it. So, there are a number of levels of activity that are needed to tackle this, and it relates to leadership, of course, in terms of tackling the quality of the teaching and learning, and it relates to continuous professional development of staff. In schools, we need to do more to create the culture and the conditions where teachers can share and discuss their practice with colleagues in an open way so that they can learn from each other within institutions, as well as sharing practice between institutions, too.

On a longer term basis, on a national level, as we have seen, there is some work now looking at improving initial teacher training and improving leadership through the academy and so on. Therefore, variability between schools and variability within schools, and that was one of the messages conveyed by the chief inspector—the same is the problem, essentially. When Estyn says that a school is performing well, what they are saying is that that school is consistently performing well. But when a school is adequate, well, perhaps that consistency isn’t in place; there are pockets of good practice, but there are also pockets of bad practice, and that’s where we get the variability, if truth be told.

The consortia were inspected last year, and Estyn said at that time that not enough had been done to tackle variability, particularly at the secondary level. That message is endorsed in this annual report. It is a feature of our best schools, of course, that they do create broad networks and that they are very proactive in learning from others, who will also have a positive experience from doing that—it works both ways. A consistent characteristic of the poorest providers is they are isolated, looking inward, rather than looking externally for good practice. That is something that we can change. I think we can tackle that relatively easily—well, ‘easily’ is a strong word, perhaps, but one of the issues is releasing staff to leave the classroom so that they can share their experiences, but the value of that is so great, I think, that it is something that we must emphasise more.

Another aspect of variability—and this touches upon the need to meet the needs of all learners, as is outlined in the second amendment—is the gap in performance between boys and girls, and pupils from disadvantaged backgrounds and other pupils. That gap tends to widen as they move through their school career, and I know, certainly in terms of disadvantage, and I’m sure in terms of the gap between girls and boys, that the Cabinet Secretary is eager to tackle this. But, as that gap does tend to widen, what does that tell us about our success in tackling this variability that exists within the education system? It may be a challenge for wider society, but there is a central role for schools here, too, and that is one of the major challenges, moving forward.

In terms of the Plaid Cymru amendment, not a single pupil referral unit inspected was identified as excellent by Estyn in this current year. Significant deficiencies were identified in terms of provision, leadership and management in all four. The performance of these units has been an area of concern for a number of years. Their relatively poor performance was raised in amendments to debates on Estyn reports by the Liberal Democrats in 2012-13, and again in 2013-14 by the Conservatives, and therefore I suppose that it’s our turn this time, unfortunately. Therefore, this is something that should have been tackled with greater urgency over the years. The most recent report as well as the previous annual reports, including the thematic reports, have shown that there is a need for urgent action in this area.

The Cabinet Secretary has mentioned her intention to improve the experiences of pupils in the pupil referral units, noting that she would use some of the additional resources available to her following the budget to that end. I also recognise that she is working with the former chief inspector to look at this situation, but the problem is old history by now. There was a reference in July last year in terms of the task and finish group on education other than in school, and that would formulate part of the emerging framework for action. That was the reference back in July, and I haven’t been able to find much more detail on that, and I would be grateful, in responding to the debate, if the Cabinet Secretary could give us a better idea of what the proposals are, what the timetables are, and where exactly we are in this area. Thank you.

I would like to—not for the first time—raise the issue of community-focused schools, which I continue to believe is very important to the performance of our education system in Wales. I think one issue that Estyn has raised in its report, and consistently raises, is variability in the education system in Wales. That variability applies to community-focused schools. Some schools are very good in engaging with families and the wider community, others not so good. I do believe that it really matters. Many people, I think, are rightly annoyed to see schools shut off from the community in the evenings, at weekends and school holidays. It’s a waste of resource at a time of great strain on public finances, and it’s not doing that job of engaging with families and the community that should be consistently taking place right across Wales.

It does come home to me, Llywydd, many times in my own constituency—and I’m sure it’s the case all across Wales—that very often there is, in some families and some communities, not a sufficient valuing of education and not a sufficient commitment to education that we would all like to see. So, that reflects itself in school attendance. I often hear people saying that, for example, their children have achieved 95 per cent attendance as if that’s something or a rate to be proud of, when of course that means missing far too much school. Indeed, there are many worse attendance rates than that. It manifests itself, I believe, in a lack of support sometimes for children doing their homework, revising properly for exams, and it lowers ambitions in terms of higher education. So, one thing I frequently hear—too frequently—is that you can go to university and you may still end up without a job, or without a job that is any more rewarding than the job you might have got had you not gone to university. So, I think we cannot generalise, but there are some families and people in some of our communities where these sorts of attitudes are too prevalent. One way of cutting across them is to genuinely and consistently engage with those families and those communities, even given that some families had a bad experience of education themselves and may view schools as very middle-class institutions, largely full of middle-class professionals that they do not particularly feel confident in engaging with, or perhaps even want to engage with. So, there are real barriers—difficult barriers—that have to be broken down. But, Llywydd, the only way that that will happen, with consistency, will be if there’s a strong drive, I would say, and leadership from the Welsh Government, working with local authorities, school governing bodies, educational professionals and others to achieve the consistency that we need to see. I do believe that it’s necessary to establish a mechanism, whatever it might be, to ensure that consistency and a lack of variability right across Wales.

I often hear from governors and school heads that the caretaker might want some extra money to open up the school—it’s never much money, but that’s seen as an issue—and that there are security issues on site if the school is open to the community. Again, that’s not an issue that cannot be overcome with the right sort of will and commitment. Indeed, I think many schools find that opening up the site actually is an aid to security, because there are people around more often when the school is closed to ensure that people cannot do things without being seen, and acts are witnessed.

It’s not just about twenty-first century schools, Llywydd, either. It’s about the existing school stock. So, if we are going to have the consistency that we need right across Wales, it has to be a mechanism that achieves progress in the existing school stock, not only the twenty-first century schools. So, I would be very grateful if the Cabinet Secretary could say something in her contribution to this debate that would give me some comfort that we may see that consistency achieved and a mechanism in place as quickly as possible.

Hoffwn—nid am y tro cyntaf—godi mater yr ysgolion bro, yr wyf yn dal i gredu eu bod yn bwysig iawn i berfformiad ein system addysg yng Nghymru. Rwy'n credu mai un mater y mae Estyn wedi’i godi yn ei adroddiad, ac mae’n ei godi’n gyson, yw amrywioldeb yn y system addysg yng Nghymru. Mae'r amrywioldeb hwnnw yn berthnasol i ysgolion bro. Mae rhai ysgolion yn dda iawn am ymgysylltu â theuluoedd a'r gymuned ehangach, nid yw eraill cystal. Rwy’n credu bod hyn yn wirioneddol bwysig. Mae llawer o bobl, rwy’n credu, yn ddig, ac yn briodol felly, o weld bod ysgolion wedi’u cau i’r gymuned gyda'r nos, ar benwythnosau ac yn ystod gwyliau’r ysgol. Mae'n wastraff adnoddau ar adeg o straen mawr ar gyllid cyhoeddus, ac nid yw'n gwneud y gwaith hwnnw o ymgysylltu â theuluoedd a'r gymuned a ddylai fod yn digwydd yn gyson ledled Cymru.

Mae hyn wedi ei godi gyda mi, Lywydd, sawl gwaith yn fy etholaeth fy hun—ac rwy'n siŵr bod hyn yn wir ledled Cymru—nad oes yn aml, mewn rhai teuluoedd a rhai cymunedau, digon o werthfawrogiad o addysg a dim digon o ymrwymiad i addysg, y byddem ni i gyd yn hoffi ei weld. Felly, mae hynny'n adlewyrchu ei hun mewn presenoldeb yn yr ysgol. Rwy'n aml yn clywed pobl yn dweud, er enghraifft, bod eu plant wedi llwyddo i gael presenoldeb o 95 y cant, fel bod hynny’n rhywbeth neu’n gyfradd i fod yn falch ohoni, er bod hynny, wrth gwrs, yn golygu colli llawer gormod o ysgol. Yn wir, ceir cyfraddau presenoldeb llawer gwaeth na hynny. Mae'n amlygu ei hun, rwy’n credu, mewn diffyg cefnogaeth weithiau i blant wneud eu gwaith cartref, adolygu’n briodol ar gyfer arholiadau, ac mae'n gostwng uchelgais o ran addysg uwch. Felly, un peth yr wyf yn aml yn ei glywed—yn rhy aml—yw y gallwch fynd i'r brifysgol ac efallai y byddwch yn y pen draw yn dal i fod heb swydd, neu heb swydd sy’n rhoi mwy o foddhad o gwbl na swydd y byddech chi efallai wedi ei chael pe na byddech wedi mynd i’r brifysgol. Felly, nid wyf yn credu y gallwn ni gyffredinoli, ond mae rhai teuluoedd a phobl mewn rhai o'n cymunedau lle y mae’r mathau hyn o agweddau yn rhy gyffredin. Un ffordd o’u cyrraedd yw ymgysylltu o ddifrif ac yn gyson â'r teuluoedd hynny a'r cymunedau hynny, hyd yn oed o gofio bod rhai teuluoedd wedi cael profiad gwael o addysg eu hunain ac efallai eu bod yn gweld ysgolion fel sefydliadau dosbarth canol iawn, yn llawn i raddau helaeth o bobl broffesiynol dosbarth canol nad ydynt yn teimlo’n arbennig o hyderus yn ymgysylltu â nhw, neu efallai nad ydynt yn dymuno ymgysylltu â nhw, hyd yn oed. Felly, ceir rhwystrau gwirioneddol—rhwystrau anodd—y mae'n rhaid eu chwalu. Ond, Lywydd, yr unig ffordd y bydd hynny'n digwydd, gyda chysondeb, yw os bydd ymgyrch gref, byddwn i’n dweud, ac arweinyddiaeth gan Lywodraeth Cymru, gan weithio gydag awdurdodau lleol, cyrff llywodraethu ysgolion, gweithwyr addysg proffesiynol ac eraill i gyflawni'r cysondeb y mae angen inni ei weld. Rwy’n credu ei bod yn angenrheidiol sefydlu mecanwaith, beth bynnag y bo, i sicrhau bod cysondeb a diffyg amrywioldeb ledled Cymru gyfan.

Rwy'n aml yn clywed gan lywodraethwyr a phenaethiaid ysgolion ei bod yn bosibl y byddai'r gofalwr eisiau rhywfaint o arian ychwanegol i agor yr ysgol—nid yw byth yn llawer o arian, ond gwelir hynny fel problem—ac mae yna faterion diogelwch o ran y safle os yw'r ysgol yn agored i'r gymuned. Unwaith eto, nid yw hwnnw'n fater na ellir ei oresgyn gyda’r math iawn o ewyllys ac ymrwymiad. Yn wir, rwy’n credu bod llawer o ysgolion yn gweld bod agor y safle, mewn gwirionedd, yn cynorthwyo diogelwch, oherwydd bod pobl o gwmpas yn amlach pan fo’r ysgol ar gau i sicrhau nad yw pobl yn gallu gwneud pethau heb gael eu gweld, a bod tystion i weithredoedd.

Nid yw hyn ychwaith yn ymwneud ag ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn unig, Lywydd. Mae'n ymwneud â'r stoc presennol o ysgolion. Felly, os ydym ni’n mynd i gael y cysondeb sydd ei angen arnom ledled Cymru, mae'n rhaid iddo fod yn ddull sy'n sicrhau cynnydd yn y stoc presennol o ysgolion, nid yn unig yn yr ysgolion unfed ganrif ar hugain. Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet ddweud rhywbeth yn ei chyfraniad i'r ddadl hon a fyddai'n rhoi rhywfaint o gysur i mi y byddwn o bosibl yn gweld y cysondeb hwnnw’n cael ei gyflawni a bod dull ar waith cyn gynted ag y bo modd.

Welsh Labour has had control over education in some shape or form since the inception of the Assembly. Sometimes they’ve been assisted by coalitions with Plaid Cymru or the Lib Dems, as they currently are now. Elements of the Estyn report today clearly show the people of Wales what happens when you hand control of education policy to one of the so-called progressive parties.

Firstly, Estyn admit that only a minority of pupils have sound reasoning skills and can solve problems logically. This admission is absolutely shocking. Our schools are supposed to be preparing young people for business, entrepreneurship, science and research of the highest standards, but the majority of them, according to Estyn, in most secondary schools, do not have sound reasoning, problem-solving skills, or a grasp of logic. If this is the result of the progressive coalition policy, the Welsh public must wonder what the Welsh Government via its curriculum are directing both teachers and students to spend their time on. The reports mentions time being spent on eco-committees—

Mae Llafur Cymru wedi bod yn rheoli addysg ar ryw ffurf neu'i gilydd ers sefydlu'r Cynulliad. Weithiau maen nhw wedi cael cymorth drwy glymblaid â Phlaid Cymru neu'r Democratiaid Rhyddfrydol, fel y maen nhw ar hyn o bryd. Mae elfennau ar adroddiad Estyn heddiw yn dangos yn glir i bobl Cymru yr hyn sy'n digwydd pan fyddwch yn rhoi’r rheolaeth dros bolisi addysg i un o'r partïon hyn a elwir yn flaengar.

Yn gyntaf, mae Estyn yn cyfaddef mai dim ond lleiafrif o'r disgyblion sydd â sgiliau rhesymu cadarn ac sy’n gallu datrys problemau yn rhesymegol. Mae'r cyfaddefiad hwn yn gwbl syfrdanol. Mae ein hysgolion i fod i baratoi pobl ifanc ar gyfer busnes, entrepreneuriaeth, gwyddoniaeth ac ymchwil o'r safon uchaf, ond nid oes gan y mwyafrif ohonynt, yn ôl Estyn, yn y rhan fwyaf o ysgolion uwchradd, sgiliau rhesymu a datrys problemau cadarn, na chrap ar resymeg. Os mai dyma yw canlyniad polisi clymblaid flaengar, mae'n rhaid i gyhoedd Cymru feddwl tybed beth y mae Llywodraeth Cymru, trwy ei chwricwlwm, yn cyfarwyddo athrawon a myfyrwyr i dreulio eu hamser yn ei wneud. Mae'r adroddiadau yn sôn am amser yn cael ei dreulio ar eco-bwyllgorau—

Aelod o'r Senedd / Member of the Senedd 16:47:00

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

No. [Continues.]—pupil councils, conflict resolution, community activity and charity fundraising and suchlike, but raising standards in reasoning, problem solving, and logic through traditional subjects must take priority.

Secondly, I want to talk about teacher retention, and the impact this has on the areas that Estyn monitors. Estyn talks about developing the profession. It outlines developing the right culture, supportive relationships, engaging with research evidence, using data and new technology, and leadership. They emphasise that unelected—and, I repeat, unelected—third sector charitable foundations such as the National Foundation for Educational Research, the Sutton Trust, the Education Endowment Foundation, and the Joseph Rowntree Foundation, play some role in gathering evidence to impact upon these updates. These topics, however well meaning, should not mask or override the topic of teacher retention. It is not as simple as taking a new graduate and downloading the latest and greatest politically correct updates and research into them. Teaching is something that develops with practice and experience. Experienced teachers are a vital asset to Welsh schools, but Welsh schools are losing them rapidly. StatsWales tells us that Welsh schools lost 334 teachers with six or more years of experience in the year 2014-15 alone. The statistics present similar figures for each and every academic year since 2007 to 2015. Why are experienced teachers not being retained? Could all of the time spent on updates, training, data monitoring, and suchlike, rather than practical, face-to-face teaching, in fact be the reason why they become disillusioned and leave? UKIP emphasise that teachers do best when they acquire as much experience as possible by doing face-to-face teaching. We also emphasise that retaining those teachers has to be the way forward.

Thirdly, I would like to talk about those the Welsh schools have failed, specifically, NEETs—those not in education, employment or training. Estyn say that, at the end of 2015, just over 10 per cent of 16 to 18-year-olds were in the NEET category—this is 11,500 young people in Wales. They report in 2015 that 19 per cent of the age group of 19 to 24-year-olds are in the NEET category—that’s 42,200 young people.

Whether or not these statistics are some sort of an improvement on previous years is beside the point. These figures are far, far, far too high. They are again testament to the fact that the progressive coalitions that have controlled education for so long are failing large numbers of young people and families in Wales by not equipping them with the skills to live a productive and fulfilling life.

To conclude, I would like to reflect on the Welsh coalition parties responsible for education one last time. They like to describe themselves as progressive or the progressive left, but Welsh schools haven’t progressed, at least not in the areas that I’ve highlighted. My best guess is that ‘progressive’ is simply a code word for the complete destruction of all best practice, logic and experience that went before, and replacing it with politically correct updates and training from unelected third sector expert foundations and charities. Thank you.

Na wnaf. [Yn parhau]—cynghorau disgyblion, datrys gwrthdaro, gweithgareddau cymunedol a chodi arian i elusennau a phethau o’r fath, ond mae’n rhaid rhoi blaenoriaeth i godi safonau rhesymu, datrys problemau, a rhesymeg drwy bynciau traddodiadol.

Yn ail, rwyf eisiau siarad am gadw athrawon, ac effaith hyn ar y meysydd y mae Estyn yn eu monitro. Mae Estyn yn sôn am ddatblygu'r proffesiwn. Mae'n amlinellu datblygu'r diwylliant cywir, perthynas gefnogol, ymgysylltu â thystiolaeth ymchwil, defnyddio data a thechnoleg newydd, ac arweinyddiaeth. Mae’n pwysleisio bod sefydliadau elusennol na chawsant eu hethol—a dywedaf eto, na chawsant eu hethol—y trydydd sector megis y Sefydliad Cenedlaethol er Ymchwil i Addysg, Ymddiriedolaeth Sutton, The Education Endowment Foundation, a’r Joseph Rowntree Foundation, yn chwarae rhyw ran mewn casglu tystiolaeth i effeithio ar y diweddariadau hyn. Ni ddylai’r pynciau hyn, ni waeth pa mor dda eu bwriad, guddio neu fod yn fwy o flaenoriaeth na chadw athrawon. Nid yw mor syml â chymryd unigolyn sydd newydd raddio a lawrlwytho’r diweddariadau a’r ymchwil diweddaraf, mwyaf gwleidyddol gywir i mewn iddynt. Mae addysgu yn rhywbeth sy'n datblygu gydag ymarfer a phrofiad. Mae athrawon profiadol yn ased hanfodol i ysgolion Cymru, ond mae ysgolion Cymru yn eu colli’n gyflym. Dywed StatsCymru wrthym bod ysgolion Cymru wedi colli 334 o athrawon â chwe blynedd neu fwy o brofiad yn y flwyddyn 2014-15 yn unig. Mae'r ystadegau yn cyflwyno ffigurau tebyg ar gyfer pob blwyddyn academaidd o 2007 i 2015. Pam nad yw athrawon profiadol yn cael eu cadw? A yw’n bosibl mai’r holl amser a dreulir ar ddiweddariadau, hyfforddiant, monitro data, a phethau o’r fath, yn hytrach nag addysgu ymarferol, wyneb yn wyneb, yw’r rheswm mewn gwirionedd pam y maen nhw’n cael eu dadrithio ac yn gadael? Mae UKIP yn pwysleisio bod athrawon yn cyflawni orau pan eu bod yn cael cymaint o brofiad â phosibl drwy addysgu wyneb yn wyneb. Rydym ni hefyd yn pwysleisio mai cadw’r athrawon hynny yw’r ffordd ymlaen.

Yn drydydd, hoffwn siarad am yr ysgolion yng Nghymru sydd wedi methu, yn benodol, disgyblion NEET—y rhai nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant. Mae Estyn yn dweud, ar ddiwedd 2015, bod ychydig dros 10 y cant o bobl 16 i 18 mlwydd oed yn y categori NEET—mae hyn yn 11,500 o bobl ifanc yng Nghymru. Mae’n adrodd yn 2015 bod 19 y cant o'r grŵp oedran 19 i 24 oed yn y categori NEET—sef 42,200 o bobl ifanc.

Nid pa un a yw’r ystadegau hyn yn rhyw fath o welliant ar flynyddoedd blaenorol ai peidio yw’r pwynt. Mae'r ffigurau hyn yn llawer, llawer, llawer rhy uchel. Maen nhw unwaith eto yn dystiolaeth bod y clymbleidiau blaengar sydd wedi rheoli addysg cyhyd yn siomi niferoedd mawr o bobl ifanc a theuluoedd yng Nghymru drwy beidio â rhoi'r sgiliau iddynt fyw bywyd cyflawn a chynhyrchiol.

I gloi, hoffwn i am y tro olaf fyfyrio ar bartïon clymblaid Cymru sy'n gyfrifol am addysg. Maen nhw’n hoffi disgrifio eu hunain fel blaengar neu’r chwith blaengar, ond nid yw ysgolion Cymru wedi symud ymlaen, o leiaf nid yn y meysydd yr wyf i wedi tynnu sylw atynt. Ni allaf ond dyfalu mai cyfrinair yw 'blaengar' ar gyfer dinistrio’r holl arfer gorau, rhesymeg a phrofiad blaenorol yn llwyr, a rhoi diweddariadau a hyfforddiant gwleidyddol gywir yn eu lle gan sefydliadau ac elusennau arbenigol trydydd sector na chawsant eu hethol. Diolch.

Until about 10 years ago, I used to get paid to stand in the street and stop people and ask their opinions on the issues of the day. Some people would stop, some would shout abuse. In fact, when you think about it, my life hasn’t changed that much at all. I’m pretty confident that, if I were to do a vox pop today and ask people which they were most concerned about, the PISA report or the Estyn report, I’d be met with blank looks. Most people don’t obsess about these things, but they have a view of their local school, and it’s usually positive.

Of course, for most people, schools are much more than about data; they are focal points for their communities. Before becoming an Assembly Member, I spent 10 years as a primary school governor, seven of those as an active chair in a successful school, a school whose leadership did not take the deprivation of their community as an excuse for performance but as a spur for excellence. One of the things I learned was the value of data properly used to direct teaching and learning to try and ensure every child achieves their potential.

If I was stopped for a vox pop, I would say I am far more concerned about the Estyn report than I am about the PISA rankings. I don’t dismiss the importance of PISA; I think it’s right that we take notice of it. But, to my mind, the annual report of the chief inspector of schools contains far more worrying conclusions about the day-to-day performance of our schools. It’s these issues that determine whether we can create a successful schools system, which, ultimately, is what PISA measures.

I just want to focus on a few points from the report about schools that jump out at me. Clearly, we have a problem with the quality of teaching. Estyn regards teaching as one of the weakest aspects of the education system. We should be clear: there is some world-class teaching in Welsh schools—world class—but there is far too much variation;

‘the gap between providers that are doing well and those that are not is still too wide’,

the chief inspector of schools says in his annual report. And, as the report notes, the Donaldson curriculum reforms will demand more of our teachers, particularly in digital learning, an area where the report tells us there are only ‘very few schools’ excelling and many are completely failing to equip young people with these essential skills for the modern world.

As well as addressing the recruitment and initial teacher training of teachers, as the Welsh Government is, Estyn argues we need to address professional learning and development for current teachers, an area we have neglected—and, I would add, not just for teachers. Very nearly half of our school staff work in a support role. They are critical to the success of our education system, but we do not value them, we do not train them well, and we do not pay them well enough.

The Cabinet Secretary has already started work on improving leadership in our schools, and I strongly support that. Being a headteacher is an enormously challenging role. You can spot a great one a mile off, and I am in awe of them. I’m always amazed at the range of skills needed to be an excellent head, a mastery of everything from the plumbing to pedagogy. The best, Estyn found, know the strengths and weaknesses of teaching in their institutions. But, in providers where teaching has shortcomings, Estyn says,

‘leaders do not have a clear idea of what needs to be improved and self-evaluation reports are often thin on detail regarding teaching.’

Leadership is the key to addressing these shortcomings. I find it very worrying that, in Carmarthenshire, there are currently 23 schools without a permanent headteacher. I am encouraged that seven out of 10 primary schools inspected this year are good or better, which is a little better than last year, but it is deeply troubling that just four out of ten of our secondary schools are judged to be good or better—the same as last year—with just a quarter having some excellence, down from 38 per cent last year.

Now, just as we should celebrate excellence, we should not tolerate mediocrity—we all know it when we see that, too, but the system doesn’t call it out. Governors do not challenge it enough and mediocre heads often surround themselves with mediocre governors to ensure they’re not challenged. Local education authorities do not do enough to deal with underperforming heads. One of my disappointments with the end of the Schools Challenge Cymru project is that it’s ending before some of the leadership shortfalls have been fully confronted in our poorest-performing schools.

I was very concerned to hear the chief inspector of schools tell the Public Accounts Committee some months ago that he did not propose to inspect LEAs in the next inspection round, but he would instead focus on the regional consortia. Clearly, they have some explaining to do for the variability in performance across schools, particularly secondary schools, but I would ask the Cabinet Secretary to reflect on whether we can afford to take the eye off LEAs.

Surely, the lesson of the last 20 years of the devolution of education policy is that we can innovate and we can achieve excellence, but only when we are searingly honest with ourselves about how the whole system is performing. This year’s annual Estyn report is invaluable in reminding us that we can ill afford to be complacent. Thank you.

Hyd at ryw 10 mlynedd yn ôl, roeddwn i'n arfer cael fy nhalu i sefyll ar y stryd a stopio pobl a gofyn eu barn ar faterion y dydd. Byddai rhai pobl yn stopio, byddai rhai yn gweiddi sarhad. Yn wir, wrth feddwl am y peth, nid yw fy mywyd wedi newid cymaint â hynny o gwbl. Rwy'n eithaf ffyddiog, pe byddwn i’n gofyn barn pobl ar y stryd heddiw ac yn gofyn am beth yr oedden nhw’n pryderu fwyaf, yr adroddiad PISA neu'r adroddiad Estyn, y bydden nhw’n edrych yn syn arnaf. Nid yw'r rhan fwyaf o bobl yn poeni’n ormodol am y pethau hyn, ond mae ganddyn nhw farn ar eu hysgol leol, ac mae fel arfer yn farn gadarnhaol.

Wrth gwrs, i’r rhan fwyaf o bobl, mae ysgolion yn ymwneud â llawer mwy na data; maen nhw’n ganolbwynt ar gyfer eu cymunedau. Cyn dod yn Aelod Cynulliad, treuliais 10 mlynedd fel llywodraethwr ysgol gynradd, a saith ohonyn nhw fel cadeirydd gweithredol ysgol lwyddiannus, ysgol lle nad oedd y tîm arwain yn cymryd amddifadedd eu cymuned fel esgus dros berfformiad ond yn hytrach fel sbardun ar gyfer rhagoriaeth. Un o'r pethau a ddysgais oedd gwerth data wedi eu defnyddio'n briodol i gyfeirio dysgu ac addysgu er mwyn ceisio sicrhau bod pob plentyn yn cyflawni ei botensial.

Pe byddwn i’n cael fy stopio yn rhan o ymarfer gofyn barn y bobl, byddwn i’n dweud fy mod i’n pryderu llawer mwy am adroddiad Estyn nag yr wyf i am rancio PISA. Nid wyf i’n diystyru pwysigrwydd PISA; rwy'n credu ei fod yn iawn ein bod ni’n cymryd sylw ohono. Ond, yn fy marn i, mae adroddiad blynyddol y prif arolygydd ysgolion yn cynnwys casgliadau sy’n peri llawer mwy o bryder am berfformiad ein hysgolion o ddydd i ddydd. Y materion hyn sy'n penderfynu pa un a allwn ni greu system ysgolion llwyddiannus, sef, yn y pen draw, yr hyn y mae PISA yn ei fesur.

Rwyf eisiau canolbwyntio ar rai o’r pwyntiau o'r adroddiad am ysgolion sydd yn amlwg iawn i mi. Yn amlwg, mae gennym ni broblem o ran ansawdd yr addysgu. Mae Estyn yn ystyried bod addysgu yn un o'r agweddau gwannaf ar y system addysg. Dylem ni fod yn glir: mae addysgu o safon byd-eang yn digwydd yn ysgolion Cymru—safon byd-eang—ond mae llawer gormod o amrywiaeth;

mae’r bwlch rhwng darparwyr sy’n gwneud yn dda a’r rhai nad ydynt yn gwneud yn dda yn dal i fod yn rhy fawr,

meddai’r prif arolygydd ysgolion yn ei adroddiad blynyddol. Ac, fel y noda'r adroddiad, bydd diwygiadau cwricwlwm Donaldson yn mynnu rhagor gan ein hathrawon, yn enwedig ym maes dysgu digidol, maes y mae'r adroddiad yn dweud wrthym mai dim ond 'ychydig iawn o ysgolion' sy’n rhagori a bod llawer yn methu yn llwyr â rhoi’r sgiliau hyn i bobl ifanc, sy’n hanfodol ar gyfer y byd cyfoes.

Yn ogystal â mynd i'r afael â recriwtio a hyfforddiant cychwynnol i athrawon, fel y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, mae Estyn yn dadlau bod angen i ni fynd i'r afael â dysgu a datblygiad proffesiynol ar gyfer athrawon presennol, maes yr ydym wedi ei esgeuluso—a, byddwn i’n ychwanegu, nid dim ond ar gyfer athrawon. Mae bron iawn i hanner ein staff ysgol yn gweithio mewn swyddi cymorth. Maen nhw’n hollbwysig i lwyddiant ein system addysg, ond nid ydym yn eu gwerthfawrogi, nid ydym yn eu hyfforddi yn dda, ac nid ydym yn eu talu yn ddigon da.

Mae Ysgrifennydd y Cabinet eisoes wedi dechrau gweithio ar wella arweinyddiaeth yn ein hysgolion, ac rwy’n cefnogi hynny'n fawr. Mae bod yn bennaeth yn swydd hynod heriol. Gallwch chi weld un gwych filltir i ffwrdd, ac rwy’n rhyfeddu atynt. Rwyf i bob amser yn rhyfeddu at yr amrywiaeth o sgiliau sydd eu hangen i fod yn bennaeth rhagorol, yn feistr ar bopeth o'r plymio i addysgeg. Mae’r goreuon, fel y canfu Estyn, yn gwybod cryfderau a gwendidau yr addysgu yn eu sefydliadau. Ond, ymhlith darparwyr lle ceir diffygion yn yr addysgu, dywed Estyn,

nid oes syniad clir gan arweinyddion o’r hyn sydd angen ei wella, ac yn aml mae adroddiadau hunanwerthuso yn brin o fanylion ynglŷn â’r addysgu.’

Arweinyddiaeth yw'r allwedd i fynd i'r afael â'r diffygion hyn. Mae’n bryder mawr i mi bod 23 o ysgolion yn Sir Gaerfyrddin ar hyn o bryd, heb bennaeth parhaol. Rwyf i wedi fy nghalonogi bod saith o bob 10 ysgol gynradd a arolygwyd eleni yn dda neu'n well, sydd ychydig yn well na'r llynedd, ond mae’n peri pryder mawr mai dim ond pedair o bob deg o'n hysgolion uwchradd y bernir eu bod yn dda neu’n well—yr un fath â’r llynedd—a dim ond chwarter â rhywfaint o ragoriaeth, i lawr o 38 y cant y llynedd.

Nawr, yn yr un modd ag y dylem ni ddathlu rhagoriaeth, ni ddylem oddef cyffredinedd—mae pob un ohonom yn gwybod pan fyddwn yn gweld hynny, hefyd, ond nid yw'r system yn tynnu sylw ato. Nid yw llywodraethwyr yn herio’n ddigonol ac mae penaethiaid gweddol yn aml yn amgylchynu eu hunain â llywodraethwyr gweddol er mwyn sicrhau nad ydyn nhw’n cael eu herio. Nid yw awdurdodau addysg lleol yn gwneud digon i fynd i’r afael â phenaethiaid sy’n tanberfformio. Un o fy siomedigaethau o ran diweddu’r prosiect Her Ysgolion Cymru yw ei fod yn dod i ben cyn bod rhai o'r diffygion arweinyddiaeth yn cael eu datrys yn llawn yn ein hysgolion sy’n perfformio waethaf.

Roeddwn i’n bryderus iawn o glywed y prif arolygydd ysgolion yn dweud wrth y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus rai misoedd yn ôl nad oedd yn bwriadu arolygu awdurdodau addysg lleol yn y cylch arolygu nesaf, ond y byddai, yn hytrach, yn canolbwyntio ar y consortia rhanbarthol. Yn amlwg, mae ganddynt rywfaint o waith egluro o ran yr amrywiaeth mewn perfformiad ar draws ysgolion, yn enwedig ysgolion uwchradd, ond byddwn i’n gofyn i Ysgrifennydd y Cabinet fyfyrio ar ba un a allwn ni fforddio tynnu ein sylw oddi ar awdurdodau addysg lleol.

Does bosib nad gwers yr 20 mlynedd diwethaf o ddatganoli’r polisi addysg yw y gallwn ni arloesi ac y gallwn ni gyflawni rhagoriaeth, ond dim ond wrth fod yn gwbl onest â ni ein hunain am sut y mae'r system gyfan yn perfformio. Mae adroddiad blynyddol Estyn eleni yn amhrisiadwy i’n hatgoffa na allwn ni fforddio bod yn hunanfodlon. Diolch.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ymateb i’r ddadl—Kirsty Williams.

I call on the Cabinet Secretary for Education to reply to the debate—Kirsty Williams.

Thank you very much, Presiding Officer. Could I thank everybody for their contributions to the debate this afternoon, which, on the whole, have been incredibly positive and supportive and add to the debate on how we can take our education reform journey forward? If I can begin by addressing some of the issues around the amendments that have been tabled today, the Welsh Government intends to support amendment 3 and amendment 4.

Starting with the Plaid Cymru amendment, I absolutely accept, Llyr, that there needs to be improvement with regard to pupil referral units. I was worried about them when I sat over there and I continue to be worried about them now that I sit here, and I’m very happy to accept that amendment. As you said, Llyr, none of the four units inspected this year were identified as having excellent practice, and all four were placed in statutory category ‘follow-up’, and that isn’t good enough. We have to aim higher for these most vulnerable of pupils.

One of the greatest strengths of our education other than at school—EOTAS—is its ability to provide bespoke and unique support to meet the untypical needs of its challenging learners. While we acknowledge that the sector is in need of reform, I’m also very keen to maintain as much flexibility as possible. We know that good practice does exist in PRUs. The challenge is to mainstream that good practice so that all young people accessing the provision receive a high standard of education, enabling them to reach their full potential.

As Llyr alluded to, Presiding Officer, the Welsh Government established the EOTAS task and finish group in 2015 with the purpose of developing practical measures aimed at improving outcomes for learners accessing the provision. The group is still finalising its framework for action, which I expect to be submitted for my consideration later this year, and then I will be informing the Chamber of how we intend to implement the framework for action and drive change forward in that area.

If I could turn to the amendment by the Conservatives, we will also be supporting the Conservatives’ amendment on leadership. This Chamber will be aware that promoting and supporting leadership is central to my reform agenda. As initially outlined, I would hope to have entrants into the new system as quickly as possible. The academy itself, I should make it clear, will not be the provider of services—it will be the broker, it will co-ordinate services, and it will quality assure the range of leadership programmes that will be available.

Whilst we will be supporting the amendment, I will, of course, reiterate that things do take time, but we do need to increase pace. While I have laid out some of the broad principles for the new organisation, further work will be undertaken by the shadow board on the development of the broad underlying principles. The shadow board will initially look at leadership from headteachers, which ties into the point that was made so eloquently by Lee Waters: we have to focus on the quality of the leaders that we currently have in our schools, but we also have to look at the role the academy can play in supporting aspiring headteachers, the next generation of our school leaders.

But, in the longer term, I want the academy to cover leadership development for the whole educational sector. Darren Millar made a very, very good point about FE leadership: once again, quality of FE shines through in the inspector’s report, and I would like to congratulate David Jones on his recent award. The FE leadership programme has been in place for a number of years. We also have a similar leadership programme in place for HE—that’s been available for a number of years, and there are clearly lessons for us to learn from both the FE sector and the HE sector in developing the leadership programme for our schools. It’s a matter of regret that we have not had a similar programme, but we have to learn from what has worked so well in terms of FE and HE, and get the cross-fertilisation of ideas to have the impact that we want. So, the development of the leadership academy is an important step forward, alongside our new professional teacher standards and our reform to initial teacher education in developing and addressing the issues around inconsistent teaching standards here that have been highlighted.

The other points that were made, Darren—I’m glad that you recognise the range and scope of Estyn’s work; it’s not just about schools. I’m less concerned about who sets the teaching standards than I am about the outcomes of them. I’m sure that we will both be very happy if, as a result of the new teaching standards, we see a driving up in quality in future annual reports about teaching.

We are working on a new version of ‘Qualified for Life’, which will provide the clarity around our national mission of education improvement, as has been suggested by the OECD, and we are exploring a range of new ways in which we can get people who have perhaps enjoyed part of their career in a different profession into the teaching profession, because they can bring a great wealth of experience. I’m particularly interested in looking at people who’ve worked in industry, in the sciences, and having them brought into our schools. [Interruption.] Certainly.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. A gaf i ddiolch i bawb am eu cyfraniadau i’r ddadl y prynhawn yma, sydd, ar y cyfan, wedi bod yn hynod o gadarnhaol a chefnogol ac sy’n ychwanegu at y ddadl ar sut y gallwn ni fwrw ymlaen â’n taith diwygio addysg? Os caf ddechrau trwy fynd i'r afael â rhai o'r materion yn ymwneud â'r gwelliannau sydd wedi'u cyflwyno heddiw, mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi gwelliant 3 a gwelliant 4.

Gan ddechrau gyda gwelliant Plaid Cymru, rwy’n derbyn yn llwyr, Llyr, fod angen gwella o ran unedau cyfeirio disgyblion. Roeddwn i'n poeni amdanyn nhw pan oeddwn i’n eistedd draw yn y fan yna ac rwy’n parhau i boeni amdanyn nhw nawr fy mod i’n eistedd yn y fan yma, ac rwy'n hapus iawn i dderbyn y gwelliant hwnnw. Fel y dywedasoch, Llyr, ni nodwyd bod gan yr un o'r pedair uned a arolygwyd eleni arferion rhagorol, a gosodwyd pob un o’r pedair yn y categori statudol 'gwaith dilynol', ac nid yw hynny'n ddigon da. Mae'n rhaid i ni gael nod uwch ar gyfer y disgyblion sydd fwyaf agored i niwed hyn.

Un o gryfderau mwyaf ein system addysg heblaw yn yr ysgol—EOTAS—yw’r gallu i ddarparu cymorth pwrpasol ac unigryw i fodloni anghenion annodweddiadol ei dysgwyr heriol. Er ein bod yn cydnabod bod angen diwygio yn y sector, rwyf hefyd yn awyddus iawn i gynnal cymaint o hyblygrwydd ag y bo modd. Gwyddom fod arferion da yn bodoli mewn UCDau. Yr her yw prif ffrydio’r arferion da hynny fel bod yr holl bobl ifanc sy'n defnyddio'r ddarpariaeth yn cael safon uchel o addysg, gan eu galluogi i gyrraedd eu llawn botensial.

Fel y cyfeiriodd Llyr, Lywydd, sefydlodd Llywodraeth Cymru y grŵp gorchwyl a gorffen EOTAS yn 2015 gyda'r bwriad o ddatblygu mesurau ymarferol gyda'r nod o wella deilliannau ar gyfer dysgwyr sy'n defnyddio'r ddarpariaeth. Mae'r grŵp yn dal i fod wrthi’n cwblhau ei fframwaith ar gyfer gweithredu, yr wyf yn disgwyl iddo gael ei gyflwyno i mi ei ystyried yn ddiweddarach eleni, ac yna byddaf yn rhoi gwybod i'r Siambr sut yr ydym ni’n bwriadu gweithredu'r fframwaith ar gyfer gweithredu ac ysgogi newid yn y maes hwnnw.

Os caf droi at y gwelliant gan y Ceidwadwyr, byddwn ni hefyd yn cefnogi gwelliant y Ceidwadwyr ar arweinyddiaeth. Bydd y Siambr hon yn ymwybodol bod hybu a chefnogi arweinyddiaeth yn ganolog i’m hagenda ddiwygio. Fel yr amlinellwyd yn y lle cyntaf, byddwn yn gobeithio cael pobl i ymuno â’r system newydd cyn gynted â phosibl. Dylwn ddatgan yn glir nad yr academi ei hun fydd y darparwr gwasanaethau—hi fydd y brocer, gan gydgysylltu gwasanaethau, a sicrhau ansawdd yr amrywiaeth o raglenni arweinyddiaeth a fydd ar gael.

Er y byddwn ni’n cefnogi'r gwelliant, byddaf, wrth gwrs, yn ailadrodd bod pethau’n cymryd amser, ond mae angen i ni weithredu’n gyflymach. Er fy mod wedi nodi rhai o'r egwyddorion cyffredinol ar gyfer y sefydliad newydd, bydd gwaith pellach yn cael ei wneud gan y bwrdd cysgodol ar ddatblygiad yr egwyddorion sylfaenol cyffredinol. I ddechrau, bydd y bwrdd cysgodol yn ystyried arweinyddiaeth gan benaethiaid, sy'n cysylltu â’r pwynt a wnaed mor huawdl gan Lee Waters: mae'n rhaid i ni ganolbwyntio ar ansawdd yr arweinyddion sydd gennym yn ein hysgolion ar hyn o bryd, ond mae’n rhaid inni hefyd ystyried y rhan y gall yr academi ei chwarae wrth gefnogi darpar benaethiaid, y genhedlaeth nesaf o arweinyddion ein hysgolion.

Ond, yn y tymor hwy, rwyf eisiau i’r academi gynnwys datblygu arweinyddiaeth ar gyfer y sector addysg cyfan. Gwnaeth Darren Millar bwynt da iawn, iawn am arweinyddiaeth AB: unwaith eto, mae ansawdd AB yn disgleirio yn adroddiad yr arolygydd, a hoffwn longyfarch David Jones ar ei wobr ddiweddar. Mae'r rhaglen arweinyddiaeth AB wedi bod ar waith ers nifer o flynyddoedd. Mae gennym ni hefyd raglen arweinyddiaeth debyg ar waith ar gyfer AU—sydd wedi bod ar gael am nifer o flynyddoedd, ac yn amlwg mae yna wersi i ni eu dysgu oddi wrth y sector AB a'r sector AU wrth ddatblygu'r rhaglen arweinyddiaeth ar gyfer ein hysgolion. Mae'n drueni nad ydym wedi cael rhaglen debyg, ond mae'n rhaid i ni ddysgu o'r hyn sydd wedi gweithio mor dda o ran AB ac AU, a throsglwyddo’r syniadau hynny i gael yr effaith yr ydym yn dymuno ei chael. Felly, mae datblygu’r academi arweinyddiaeth yn gam pwysig ymlaen, ochr yn ochr â'n safonau proffesiynol newydd ar gyfer athrawon a'n gwaith diwygio i addysg gychwynnol athrawon wrth ddatblygu a mynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â safonau addysgu anghyson sydd wedi’u hamlygu yma.

Y pwyntiau eraill a wnaethpwyd, Darren—rwy’n falch eich bod yn cydnabod amrywiaeth a chwmpas gwaith Estyn; nid yw’n ymwneud ag ysgolion yn unig. Rwy'n pryderu llai ynghylch pwy sy'n gosod y safonau addysgu nag yr ydw i am eu deilliannau. Rwy'n siŵr y bydd y ddau ohonom ni’n hapus iawn os byddwn ni’n gweld gwelliant mewn ansawdd yn yr adroddiadau blynyddol ar addysgu yn y dyfodol, o ganlyniad i'r safonau addysgu newydd.

Rydym yn gweithio ar fersiwn newydd o 'Cymwys am Oes', a fydd yn cynnwys yr eglurder o ran ein cenhadaeth genedlaethol o wella addysg, fel yr awgrymwyd gan y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac rydym yn archwilio amrywiaeth o ffyrdd newydd i ddenu pobl sydd wedi treulio rhan o’u gyrfa mewn proffesiwn gwahanol, i ddod i'r proffesiwn addysgu, oherwydd y gallent ddod â chyfoeth o brofiad yn eu sgil. Mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn edrych ar bobl sydd wedi gweithio yn y diwydiant, yn y gwyddorau, a dod â nhw i’n hysgolion. [Torri ar draws.] Yn sicr.

I’m very grateful to you for taking the intervention. Would you agree with me that we also then have to look at the bursary system, in order to perhaps use that to entice people in, particularly in those shortage areas that you just referenced?

Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am dderbyn yr ymyriad. A ydych chi’n cytuno â mi felly, bod yn rhaid i ni hefyd ystyried y system bwrsariaethau, er mwyn defnyddio hynny efallai i ddenu pobl, yn enwedig yn y meysydd hynny y cyfeiriasoch chi atyn nhw lle y ceir prinder?

Yes, and I think we have to be creative. We have to acknowledge that we are being outbid at present by the English system, so we have to be creative in what we can offer people. It’s not always about the money. People don’t go into teaching to make a huge amount of money, so we have to be creative in how we can use our bursary system to be able to attract people here.

More able and talented—it is a source of huge concern to me. We recognise Nesta’s report about our more able and talented children in the primary sector, who are not making as much progress as we would like to see, and then we see that as it goes on through the system. You’ll be aware that we have recently announced new initiatives around an excellence framework around maths and science, to try and drive up standards—it’s primarily focused on improving the teaching experience that people have in the classroom.

Llyr, you’re absolutely right; our most successful schools are schools that are outward looking. They look around themselves, they look and see what best practice is, they reflect on research, what works best for children, and they implement that and they do it in their own individual practice. Our commitment to professional learning is all about that. That’s why we’re changing the way in which we’re going to train our teachers, and the professional learning opportunities we will have for current teachers. You talked about the gaps that exist between different cohorts of students. What’s really pleasing is that Estyn’s inspection notes that in the primary sector, the gap between boys and girls, and the gap between those on free school meals and those who are better off, is closing. So, we are doing something right in the primary sector, we just have to make sure that that continues. But let’s be clear; we have seen a 4 per cent narrowing at level 2 plus for children doing their GCSEs, over 3 years. It’s down to the hard work of individual schools and institutions, supported by a generous pupil deprivation grant, which drives some of that change forward.

John, on your commitment to community-focused schools, I believe that schools have the potential to be drivers for real change for their entire community, and we already have some really fantastic examples of that in Wales, and we need to ensure that those principles can be adapted. I’m working very closely with my colleague the Cabinet Secretary for Children on how we can use the programmes that we’re both in charge of and schools as a hub to drive that change. Family engagement is absolutely crucial. Recently, we received a presentation from Joe Cudd. He works in the Morfa, in Llanelli, my home town. Those of you who know it know that it’s a pretty tough place to grow up. There are some pretty unsavoury things going on not very far from his school door. But that man—that man is absolutely fantastic. He sees his school, and his commitment to his children, going beyond just those individual children. He works really hard with mums and dads to address the learning environment children have at home and to address barriers to the children learning at home. He’s getting mums in to schools and they are then are going on to take further qualifications themselves and going out to work themselves—and doing amazing work. That’s happening in the Morfa. It happens at Woodlands primary school in Cwmbran; again, amazing interaction with the family that is turning into real results for those children. So, we have to work much harder in getting a consistent message from Welsh Government on how schools can be the hub of real change, not just for individual children, but communities as a whole. Joe Cudd is going to a conference in America next year to talk about his work in Morfa. How amazing is that? They are so impressed by what he’s doing that they want to hear about a tiny bit of a school in Llanelli over there in the United States and we should applaud people like Joe and what we’re doing. But you know we’re going to have summer food and fun clubs utilising schools this summer to provide those opportunities.

Can I just say, Michelle—? You might not think that the drop in NEETs that we have seen is significant, but I tell you, for each and every one of those children, that is a massive, massive improvement. Dawn and I were recently at Merthyr college, which has seen a significant drop in the number of children that are not going on to study post 16. It’s fantastic and it makes a massive difference to those children. I don’t know about you—you may think that the Joseph Rowntree Foundation and the Sutton Trust and people like that are do-gooders, but I see them as crucial aids in driving change in our system, because what they do is not peddle the latest thing; what they do is peddle evidence—evidence about what works and about what makes a difference to children. I will be driven and I will follow that evidence and I just think you need to reflect on what you said about those well-respected organisations in this Chamber today.

To conclude, Llywydd, I am, of course, really pleased that Estyn considers that many of our schools are making good use of research and are taking advantage of professional learning opportunities to influence their work with the most disadvantaged learners. There is much to be done in the Welsh education system and I will not rest and I will strain every sinew to make sure that all of our children—all of our children—have the opportunities that they deserve.

Ydw, ac rwy’n credu bod yn rhaid i ni fod yn greadigol. Mae'n rhaid i ni gydnabod bod system Lloegr yn rhagori ar ein system ni ar hyn o bryd, felly mae'n rhaid i ni fod yn greadigol yn yr hyn y gallwn ei gynnig i bobl. Nid yw'n ymwneud ag arian bob amser. Nid yw pobl yn hyfforddi i fod yn athrawon er mwyn gwneud llawer iawn o arian, felly mae'n rhaid i ni fod yn greadigol o ran sut y gallwn ni ddefnyddio ein system fwrsariaeth i ddenu pobl yma.

Y rhai mwy abl a thalentog—mae’n destun pryder mawr i mi. Rydym yn cydnabod adroddiad Nesta ynglŷn â’n plant mwy abl a thalentog yn y sector cynradd, nad ydyn nhw’n gwneud cymaint o gynnydd ag y byddem ni’n hoffi ei weld, ac yna rydym yn gweld hynny wrth iddo barhau drwy'r system. Byddwch yn ymwybodol ein bod wedi cyhoeddi cynlluniau newydd yn ddiweddar mewn cysylltiad â fframwaith rhagoriaeth ar gyfer mathemateg a gwyddoniaeth, er mwyn ceisio codi safonau—mae'n canolbwyntio'n bennaf ar wella profiad addysgu y mae pobl yn ei gael yn yr ystafell ddosbarth.

Llyr, rydych chi’n hollol iawn; ein hysgolion mwyaf llwyddiannus yw’r ysgolion hynny sy'n edrych tuag at allan. Maen nhw’n ymwybodol o’r hyn sy’n digwydd o’u cwmpas, maen nhw’n ystyried ac yn cydnabod arferion gorau, maen nhw’n myfyrio ar waith ymchwil, yr hyn sy’n gweithio orau ar gyfer plant, ac maen nhw’n gweithredu hynny ac yn ei wneud yn eu hymarfer unigol eu hunain. Mae ein hymrwymiad i ddysgu proffesiynol yn ymwneud yn llwyr â hynny. Dyna pam yr ydym ni’n newid y ffordd yr ydym ni’n mynd i hyfforddi ein hathrawon, a'r cyfleoedd dysgu proffesiynol y bydd gennym ar gyfer athrawon presennol. Soniasoch am y bylchau sy'n bodoli rhwng y gwahanol garfannau o ddisgyblion. Yr hyn sydd wirioneddol yn braf yw bod arolygiad Estyn yn nodi bod y bwlch rhwng bechgyn a merched, a'r bwlch rhwng y rhai sy’n cael prydau ysgol am ddim a'r rhai sy'n well eu byd, yn cau yn y sector cynradd. Felly, rydym ni’n gwneud rhywbeth yn iawn yn y sector cynradd, ond bydd yn rhaid i ni wneud yn siŵr bod hynny'n parhau. Ond gadewch i ni fod yn glir; rydym ni wedi gweld y bwlch yn cau gan 4 y cant ar lefel 2 ac uwch ar gyfer plant sy’n gwneud eu TGAU, dros gyfnod o 3 blynedd. Mae hynny oherwydd gwaith caled ysgolion a sefydliadau unigol, a gefnogir gan grant amddifadedd disgyblion hael, sy'n ysgogi rhywfaint o’r newid hwnnw.

John, ynglŷn â’ch ymrwymiad i ysgolion bro, rwy’n credu bod gan ysgolion y potensial i ysgogi newid gwirioneddol ar gyfer eu cymuned gyfan, ac mae gennym eisoes rai enghreifftiau gwirioneddol wych o hynny yng Nghymru, ac mae angen inni sicrhau y gellir addasu’r egwyddorion hynny. Rwy’n gweithio’n agos iawn gyda fy nghydweithiwr Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant ar sut y gallwn ni ddefnyddio’r rhaglenni y mae’r ddau ohonom yn gyfrifol amdanynt ac ysgolion fel canolbwynt i ysgogi’r newid hwnnw. Mae ymgysylltu â’r teulu yn gwbl hanfodol. Yn ddiweddar, cawsom gyflwyniad gan Joe Cudd. Mae e'n gweithio yn y Morfa, yn Llanelli, fy nhref enedigol. Mae'r rhai hynny ohonoch sy’n gyfarwydd â’r ardal yn gwybod ei fod yn lle eithaf anodd i dyfu i fyny ynddo. Mae yna rai pethau eithaf annymunol yn digwydd heb fod ymhell iawn o giatiau ei ysgol. Ond mae’r dyn hwnnw—mae’r dyn hwnnw yn hollol wych. Mae'n gweld ei ysgol, a'i ymrwymiad i’w blant, yn mynd y tu hwnt i’r plant unigol hynny. Mae'n gweithio'n galed iawn gyda mamau a thadau i fynd i'r afael â'r amgylchedd dysgu sydd gan blant gartref a mynd i'r afael â’r rhwystrau sy’n atal plant rhag dysgu yn y cartref. Mae'n gwahodd mamau i’r ysgol ac maen nhw wedyn yn mynd ymlaen i gwblhau cymwysterau pellach eu hunain ac yn mynd allan i weithio eu hunain—ac yn gwneud gwaith anhygoel. Mae hynny’n digwydd yn y Morfa. Mae'n digwydd yn ysgol gynradd Woodlands yng Nghwmbrân; eto, rhyngweithio anhygoel gyda'r teulu sy'n arwain at ganlyniadau gwirioneddol i'r plant hynny. Felly, mae'n rhaid i ni weithio'n llawer caletach i roi neges gyson gan Lywodraeth Cymru ar sut y gall ysgolion fod yn ganolbwynt ar gyfer newid gwirioneddol, nid dim ond ar gyfer plant unigol, ond cymunedau cyfan. Mae Joe Cudd yn mynd i gynhadledd yn America y flwyddyn nesaf i siarad am ei waith yn y Morfa. Pa mor wych yw hynny? Mae’r hyn mae’n ei wneud wedi creu cymaint o argraff arnyn nhw fel eu bod nhw eisiau clywed am ysgol fach iawn yn Llanelli draw yno yn yr Unol Daleithiau a dylem ni ganmol pobl fel Joe a’r hyn yr ydym ni’n ei wneud. Ond wyddoch chi, bydd gennym ni glybiau bwyd a hwyl yn defnyddio ysgolion yn ystod haf eleni i ddarparu’r cyfleoedd hynny.

A gaf i ddweud, Michelle—? Efallai nad ydych chi’n credu bod y gostyngiad yr ydym ni wedi’i weld yn nifer y bobl nad ydynt mewn addysg, cyflogaeth na hyfforddiant, yn un sylweddol, ond rwy'n dweud wrthych chi, i bob un o'r plant hynny, mae hwnnw'n welliant aruthrol. Yn ddiweddar, roedd Dawn a minnau yng ngholeg Merthyr, sydd wedi gweld gostyngiad sylweddol yn nifer y plant nad ydyn nhw’n mynd ymlaen i astudio ôl-16. Mae'n wych ac mae'n gwneud gwahaniaeth enfawr i'r plant hynny. Wn i ddim amdanoch chi—efallai eich bod chi’n credu bod Sefydliad Joseph Rowntree ac Ymddiriedolaeth Sutton a phobl felly â’r bwriad o wneud pethau da, ond rwy’n eu hystyried yn gymhorthion hanfodol wrth ysgogi’r newid yn ein system, oherwydd nid pedlera’r peth diweddaraf y maen nhw’n ei wneud; yr hyn y maen nhw’n ei wneud yw pedlera tystiolaeth—tystiolaeth am yr hyn sy'n gweithio a'r hyn sy'n gwneud gwahaniaeth i blant. Byddaf yn cael fy ysgogi a byddaf yn dilyn y dystiolaeth honno ac rwy’n credu bod angen i chi fyfyrio ar yr hyn a ddywedasoch am y sefydliadau uchel eu parch hynny yn y Siambr hon heddiw.

I gloi, Lywydd, rwy’n falch iawn, wrth gwrs, fod Estyn o’r farn bod llawer o'n hysgolion yn gwneud defnydd da o ymchwil ac yn manteisio ar gyfleoedd dysgu proffesiynol i ddylanwadu ar eu gwaith gyda'r dysgwyr mwyaf difreintiedig. Mae llawer i'w wneud yn y system addysg yng Nghymru ac ni fyddaf yn gorffwys a byddaf yn gwneud fy ngorau glas i wneud yn siŵr bod pob un o'n plant—pob un o'n plant—yn cael y cyfleoedd y maen nhw’n eu haeddu.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw wrthwynebiad? [Gwrthwynebiad.]

The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Object.]

Gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma, felly, tan y cyfnod pleidleisio.

I will defer voting on this item until voting time.

7. 6. Dadl: Diwrnod Rhyngwladol y Menywod
7. 6. Debate: International Women's Day

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Yr eitem nesaf yw’r ddadl ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rydw i’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i wneud y cynnig. Carl Sargeant.

The next item is the debate on International Women’s Day. I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to move the motion. Carl Sargeant.

Cynnig NDM6247 Jane Hutt

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

Yn dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017 ac yn cydnabod swyddogaeth, cyfraniad a llwyddiannau menywod ym mywyd economaidd, gwleidyddol, cymdeithasol a diwylliannol Cymru.

Motion NDM6247 Jane Hutt

To propose that the National Assembly for Wales:

Celebrates International Women's Day 2017 and recognises the role, contribution and achievements of women in the economic, political, social and cultural life of Wales.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Llywydd, I’m pleased to open this debate in celebration of International Women’s Day 2017. The first International Women’s Day took place over 100 years ago and since then it’s grown into a truly global event—a day when the achievements of girls and women are recognised irrespective of nationality, ethnicity, language, culture, wealth or politics. It’s an excellent example of how people can come together, as one, for a common cause.

Men have a duty to speak out on equality, violence and abuse and we need an International Women’s Day because those battles are not yet won. Until that time comes, I am proud to stand with those who call out abusers, the sexist and the denigrators of women, whoever they may be and wherever they may peddle their poisonous misogyny.

Lywydd, rwy'n falch o agor y ddadl hon i ddathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017. Cynhaliwyd y Diwrnod Rhyngwladol y Menywod cyntaf dros 100 mlynedd yn ôl ac ers hynny mae wedi tyfu i fod yn ddigwyddiad gwirioneddol fyd-eang—diwrnod pan mae cyflawniadau merched a menywod yn cael eu cydnabod waeth beth fo'u cenedligrwydd, ethnigrwydd, iaith, diwylliant, cyfoeth neu wleidyddiaeth. Mae'n enghraifft wych o sut y gall pobl ddod at ei gilydd, fel un, ar gyfer un achos cyffredin.

Mae gan ddynion ddyletswydd i siarad ar gydraddoldeb, trais a cham-drin ac mae angen Diwrnod Rhyngwladol y Menywod oherwydd ni chafodd y brwydrau hynny eu hennill eto. Hyd nes daw’r amser hwnnw, rwy’n falch o sefyll gyda'r rhai sy’n tynnu sylw at gamdrinwyr, pobl ag agwedd rywiaethol a’r rhai sy’n difrïo merched, pwy bynnag y bônt a lle bynnag y maent yn pedlera eu casineb gwenwynig tuag at wragedd.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

The theme for International Women’s Day in Wales this year is ‘creating an equal future’ and we’re proud to support the Women’s Equality Network Wales in delivering four International Women’s Day events across Wales. Deputy Llywydd, the Welsh Government stands committed to enhancing the lives and opportunities of girls and women across Wales, creating an equal future for them. We must recognise, however, that despite all of the progress that has been made, girls and women still face barriers and inequality. Creating an equal future chimes well with the Welsh Government’s aims and commitments. From tackling poverty and delivering a more diverse pool of decision makers in public life to lessening the pay gap and tackling violence and abuse, our equality objectives ensure that action is focused on the areas that disproportionately affect women and the other protected groups.

The evidence tells us that lone parents are more likely to be women and as those with childcare and other caring responsibilities, women within these groups can find themselves in poverty and access to training or work can be really difficult. We know that employment provides the most sustainable route out of poverty, and that’s why tackling the barriers to employment is a key priority for this Government. Programmes such as Lift and Communities for Work are making an important difference by providing bespoke and targeted support for those furthest away from the workplace. I’m pleased to say that, up to the end of January, 55 per cent of participants engaged on Communities for Work programmes have been women. Affordable, available and accessible childcare can be a major barrier to women accessing training and employment. This is why we’ve committed to offering working parents 30 hours a week of free early education and childcare for three to four-year-olds for a 48-week period. As well as providing support into employment, we also must build women’s confidence and skills so that they can make further headway in a wide range of sectors, and achieve positions of influence.

We recently accepted all of the recommendations within the ‘Talented Women for a Successful Wales’ report, which aims to tackle the critical shortage of women in STEM roles in Wales, and work is already under way to take this forward.

The Welsh Government as an employer has pledged its commitment to the 50/50 by 2020 campaign, alongside other organisations and employers in all sectors in Wales, and signing up to the campaign demonstrates employers’ public commitment to working towards equal gender representation in decision-making and influencing roles here in Wales.

We’re also working hard to encourage and support women and other under-represented groups to come forward for public appointments. Diversity of representation brings divert of thought—fresh ideas, new perspectives and a better understanding of our communities. We are committed to addressing gender pay inequalities, and we have robust duties in place for the public sector in Wales so that we don’t just report on the pay gap, but that we also to take action on the underlying causes too, including the different distribution of men and women between grades, occupations, working patterns and contract types. It’s not good enough that women are concentrated in sectors and occupations that are often associated with low pay, and often low hours and casual or zero-hours contracts. Our society is still based on gender-biased norms, so we must continue to challenge gender stereotypes and encourage girls and women into non-traditional, better paid careers.

Llywydd, our Agile Nation 2 project, run in partnership with Chwarae Teg and jointly funded by the EU, supports 2,207 women and works with 500 employers to promote female career advancement and to reduce the gender pay gap. The project is focusing on nine key sectors of the Welsh economy, including advanced manufacturing, life sciences, health and energy.

As I’ve said, we must recognise the importance of men playing their part in working for gender equality. We all have a part to play. Without men as committed allies and supportive partners in this quest led by women, genuine change will not happen. The positive impacts of gender equality are good for all of us—our families and society as a whole.

We must also stand together against domestic abuse and other types of violence against women, which can have devastating and long-term consequences. Our Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 is a landmark piece of legislation. It is intended to provide a strategic focus on these issues to prevent violence wherever possible, and to provide effective support for victims. But the key is to change the attitudes and get the message across that violent behaviour is not acceptable in any circumstances, and will not be tolerated in our society.

This is a day to celebrate the achievements of women, Llywydd. In the National Assembly, we have a female Llywydd and a female Deputy Llywydd. Within Welsh Government, the Permanent Secretary, the chief scientific officer and the chief veterinary officer are all women. The four commissioners in Wales for future generations, older people, children and the Welsh language are all women. What great models they all are, Llywydd. I’m sure their achievements serve to highlight the talent that we have here in Wales, and we will encourage other women to put themselves forward for those top jobs. Llywydd, we’re not complacent. There is much more to be done before we can claim that we’ve created an equal future, but Wales has much to be proud of and we stand committed to supporting women and girls to aspire and achieve here in Wales and across the globe. Diolch.

Y thema ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yng Nghymru eleni yw 'creu dyfodol cyfartal' ac rydym yn falch o gefnogi Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru wrth gyflwyno pedwar digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ledled Cymru. Ddirprwy Lywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wella bywydau a chyfleoedd merched a menywod ar draws Cymru, gan greu dyfodol cyfartal iddynt. Mae'n rhaid i ni gydnabod, fodd bynnag, er gwaethaf yr holl gynnydd sydd wedi ei wneud, mae merched a menywod yn dal i wynebu rhwystrau ac anghydraddoldeb. Mae creu dyfodol cyfartal yn cyd-daro’n dda ag amcanion ac ymrwymiadau Llywodraeth Cymru. O fynd i'r afael â thlodi a darparu cronfa fwy amrywiol o bobl sy'n gwneud penderfyniadau mewn bywyd cyhoeddus i leihau'r bwlch cyflog a mynd i'r afael â thrais a cham-drin, mae ein hamcanion cydraddoldeb yn sicrhau bod camau gweithredu yn canolbwyntio ar y meysydd sy'n effeithio'n anghymesur ar fenywod a grwpiau eraill a ddiogelir.

Mae'r dystiolaeth yn dweud wrthym fod unig rieni yn fwy tebygol o fod yn fenywod. Ac fel y rheini sydd â gofal plant a chyfrifoldebau gofal eraill, gall menywod o fewn y grwpiau hyn eu cael eu hunain mewn tlodi a gall fod yn anodd iawn iddynt gael gafael ar hyfforddiant neu waith. Rydym yn gwybod mai cyflogaeth sy’n cynnig y llwybr mwyaf cynaliadwy allan o dlodi, a dyna pam mae mynd i'r afael â'r rhwystrau i gyflogaeth yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon. Mae rhaglenni fel Esgyn a Chymunedau am Waith yn gwneud gwahaniaeth pwysig drwy ddarparu cefnogaeth bwrpasol wedi'i thargedu at y rheini sydd bellaf i ffwrdd o'r gweithle. Rwy'n falch o ddweud, hyd at ddiwedd mis Ionawr, mai menywod oedd 55 y cant o’r rheini a gymerodd ran mewn rhaglenni Cymunedau am Waith. Gall gofal plant fforddiadwy, sydd ar gael yn hawdd ac yn hygyrch, fod yn rhwystr mawr i ferched rhag cael gafael ar hyfforddiant a chyflogaeth. Dyma pam rydym wedi ymrwymo i gynnig 30 awr yr wythnos o addysg gynnar a gofal plant am ddim i blant tair a phedair oed am gyfnod o 48 wythnos i rieni sy'n gweithio. Yn ogystal â chefnogi menywod i ddod o hyd i gyflogaeth, rhaid i ni hefyd adeiladu ar hyder a sgiliau menywod fel y gallant wneud cynnydd pellach mewn ystod eang o sectorau, a chyflawni swyddi dylanwadol.

Yn ddiweddar, derbyniasom yr holl argymhellion yn yr adroddiad ‘Menywod talentog ar gyfer Cymru Lwyddiannus'. Ei nod yw mynd i'r afael â'r prinder difrifol o fenywod mewn swyddi STEM yng Nghymru, ac mae gwaith eisoes ar y gweill i ddatblygu hyn.

Mae Llywodraeth Cymru fel cyflogwr wedi addunedu i ymrwymo i’r ymgyrch 50/50 erbyn 2020, ochr yn ochr â sefydliadau a chyflogwyr eraill ym mhob sector yng Nghymru. Mae ymuno â'r ymgyrch yn dangos ymrwymiad cyhoeddus cyflogwyr i weithio tuag at gynrychiolaeth gyfartal y rhywiau mewn swyddi sy’n gwneud penderfyniadau a swyddi dylanwadol yma yng Nghymru.

Rydym ni hefyd yn gweithio'n galed i annog a chefnogi menywod a grwpiau eraill a dangynrychiolir i ymgeisio am benodiadau cyhoeddus. Mae amrywiaeth o ran cynrychiolaeth yn dod ag amrywiaeth o safbwyntiau— syniadau ffres, safbwyntiau newydd a gwell dealltwriaeth o'n cymunedau. Rydym wedi ymrwymo i fynd i'r afael ag anghydraddoldebau cyflog rhwng y rhywiau, ac mae gennym ddyletswyddau cadarn ar waith ar gyfer y sector cyhoeddus yng Nghymru er mwyn sicrhau nad ydym ond yn adrodd ar y bwlch cyflog yn unig, ond ein bod hefyd yn gweithredu ar yr achosion sylfaenol, gan gynnwys y gwahanol ddosbarthiad o ddynion a menywod o ran graddau, galwedigaethau, patrymau gwaith a mathau o gontract. Nid yw'n ddigon da bod menywod yn canolbwyntio ar sectorau a galwedigaethau sy'n aml yn gysylltiedig â chyflog isel, ac oriau isel a chontractau achlysurol neu gontractau dim oriau. Mae ein cymdeithas yn dal i fod yn seiliedig ar normau rhagfarnllyd o ran rhywedd, felly mae'n rhaid i ni barhau i herio stereoteipiau rhyw ac annog merched a menywod i ddewis gyrfaoedd anhraddodiadol, sy’n talu'n well.

Lywydd, mae ein prosiect Cenedl Hyblyg 2, a gynhelir mewn partneriaeth â Chwarae Teg ac a ariennir ar y cyd gan yr Undeb Ewropeaidd, yn cefnogi 2,207 o fenywod ac yn gweithio gyda 500 o gyflogwyr i hyrwyddo datblygiad gyrfaol menywod ac i leihau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Mae'r prosiect yn canolbwyntio ar naw sector allweddol o economi Cymru, gan gynnwys gweithgynhyrchu uwch, gwyddorau bywyd, iechyd ac ynni.

Fel y dywedais, mae'n rhaid i ni gydnabod pwysigrwydd dynion yn chwarae eu rhan mewn gweithio tuag at gydraddoldeb rhwng y rhywiau. Mae gennym i gyd ran i'w chwarae. Heb ddynion fel cynghreiriaid ymrwymedig a phartneriaid cefnogol yn yr ymgyrch hon a arweinir gan fenywod, ni fydd newid gwirioneddol yn digwydd. Mae effeithiau cadarnhaol cydraddoldeb rhywiol yn dda i bob un ohonom—ein teuluoedd a chymdeithas yn gyffredinol.

Mae'n rhaid i ni hefyd sefyll gyda'n gilydd yn erbyn cam-drin domestig a mathau eraill o drais yn erbyn menywod, a all gael canlyniadau dinistriol a thymor hir. Mae ein Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, yn ddarn nodedig o ddeddfwriaeth. Bwriedir iddi roi pwyslais strategol ar y materion hyn i atal trais lle bynnag y bo modd, ac i ddarparu cefnogaeth effeithiol i ddioddefwyr. Ond yr allwedd yw newid agweddau a chyflwyno’r neges nad yw ymddygiad treisgar yn dderbyniol dan unrhyw amgylchiadau, ac ni fydd yn cael ei oddef yn ein cymdeithas ni.

Mae hwn yn ddiwrnod i ddathlu llwyddiannau menywod, Lywydd. Yn y Cynulliad Cenedlaethol, mae gennym Lywydd benywaidd a Dirprwy Lywydd benywaidd. O fewn Llywodraeth Cymru, mae’r Ysgrifennydd Parhaol, y prif swyddog gwyddonol a'r prif swyddog milfeddygol i gyd yn fenywod. Mae’r pedwar comisiynydd yng Nghymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol, pobl hŷn, plant a'r iaith Gymraeg i gyd yn fenywod. Am fodelau gwych, bob un ohonynt, Lywydd. Rwy'n siŵr bod eu cyflawniadau yn fodd i dynnu sylw at y dalent sydd gennym yma yng Nghymru, a byddwn yn annog merched eraill i ymgeisio am yr uwch swyddi hynny. Lywydd, nid ydym yn hunanfodlon. Mae llawer mwy i'w wneud cyn y gallwn honni ein bod wedi creu dyfodol cyfartal. Ond mae gan Gymru lawer i ymfalchïo ynddo ac rydym wedi ymrwymo i gefnogi menywod a merched i anelu a chyflawni yma yng Nghymru ac ar draws y byd. Diolch.

Thank you very much. I have selected the four amendments to the motion, and I call on Sian Gwenllian to move amendments 1, 2, 3 and 4 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Sian.

Diolch yn fawr iawn. Rwyf wedi dethol pedwar gwelliant i'r cynnig, a galwaf ar Sian Gwenllian i gynnig gwelliannau 1, 2, 3 a 4 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Sian.

Gwelliant 1—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwyntiau newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn nodi bod menywod yn dal i gael eu tan-gynrychioli mewn swyddi arweinyddiaeth ac yn gresynu mai dim ond pedwar y cant o Brif Weithredwyr y 100 prif fusnes yng Nghymru a 31 y cant o aelodau byrddau prif gyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru sy'n fenywod.

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i gyrraedd y trothwy cydbwysedd rhwng y rhywiau, bod 40 y cant o fyrddau cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru yn fenywod, a chynyddu nifer y menywod sy'n gadeiryddion ac sydd ar banelau cynghori cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru.

Amendment 1—Rhun ap Iorwerth

Add as new points at end of motion:

Notes that women remain under-represented in leadership positions and regrets that only 4 per cent of the CEOs of the top 100 businesses in Wales and 31 per cent of board members of major WGSBs are women.

Calls on the Welsh Government to commit to reaching the 40 per cent threshold of gender balance of women on WGSBs and to increase the number of women that are chairs and on advisory panels of WGSBs.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod y bwlch cyflog canolrifol yr awr rhwng dynion a menywod yng Nghymru yn 2015 yn 14.6 y cant.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Regrets that the median hourly pay gap between men and women in Wales in 2015 was 14.6 per cent.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn gresynu bod 29 y cant o fenywod a oedd yn gweithio yng Nghymru wedi ennill llai na'r cyflog byw, o'i gymharu â 20.5 y cant o ddynion, ar sail cyflog byw o £8.25 yr awr ym mis Ebrill 2016.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Regrets that 29 per cent of women working in Wales earned below the living wage, compared to 20.5 per cent of men, based on the hourly living wage of £8.25 as at April 2016.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu y byddai cyfartaledd rhwng y rhywiau yng Nghymru yn gwella pe bai gwersi perthynas iach yn dod yn orfodol mewn ysgolion.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Believes that gender parity in Wales would be improved if healthy relationships lessons became compulsory in schools.

Cynigiwyd gwelliannau 1, 2, 3 a 4.

Amendments 1, 2, 3 and 4 moved.

Diolch yn fawr, a diolch am ddod â’r ddadl bwysig yma gerbron. Mae’n wir i ddweud bod sefyllfa merched wedi newid yn syfrdanol ers dyddiau’r suffragettes, ond mae cydraddoldeb yn bell, bell o fod yn realiti. Gobeithio bod gwelliannau Plaid Cymru yn nodi mewn ffordd ymarferol un neu ddau faes lle gall y Llywodraeth yma gael dylanwad.

Mae un o’n gwelliannau ni yn ymwneud â gwersi perthynas iach yn yr ysgol. Mae’r sector addysg yn Lloegr wedi cyhoeddi bod addysg rhyw a pherthynas am fod yn orfodol yn yr ysgolion. Mi fydd addysg perthnasau iach yn cael ei dysgu yn yr ysgolion cynradd yno, gyda’r ffocws ar adeiladu perthnasau iach ac aros yn ddiogel. Ac mi fydd yn ddyletswydd ar ysgolion uwchradd i ddysgu addysg rhyw a pherthnasau, lle bydd y disgyblion yn datblygu eu dealltwriaeth o berthynas iach ymhlith oedolion, gydag addysg rhyw yn cael ei dysgu yn yr un un cyd-destun. Nid oes gan ysgolion yng Nghymru ddim dyletswydd i ddysgu addysg rhyw a pherthnasau ymhellach na dysgu myfyrwyr am HIV, AIDS a heintiau eraill a drosglwyddir yn rhywiol.

Mae adroddiad gan y Senedd Ewropeaidd yn nodi taw’r gwledydd Nordig a Benelux sydd ag addysg rhyw a pherthnasau o’r safon uchaf. Mae’r adroddiad hwnnw yn awgrymu hefyd fod lefelau uchel o feichiogrwydd ymhlith merched yn eu harddegau yn digwydd mewn gwledydd pan fo addysg rhyw a pherthnasau yn cael ei dysgu’n rhy hwyr yn eu bywydau nhw. Fe nodwyd mewn adroddiad o brifysgol Bryste yn 2016 fod addysg LGBT yn anweledig o fewn addysg rhyw a pherthnasau ac yn atgyfnerthu’r rhagfarn yn erbyn pobl LGBT. Mae ymchwil yn dangos bod addysg rhyw a pherthnasau effeithiol nid yn unig yn lleihau cyfraddau beichiogrwydd yn yr arddegau a heintiau a drosglwyddir yn rhywiol, ond fe all hefyd, wrth gwrs, agor trafodaethau yn ymwneud â cham-drin merched a chyfrannu’n sylweddol i’r broses o leihau trais yn erbyn menywod.

Bu i 8.3 y cant o fenywod rhwng 16 a 59 oed yng Nghymru ddioddef cam-drin domestig yn ystod 2016, o gymharu â 4.3 y cant o ddynion. Yn y ffigur hwn, bu i 3 y cant o fenywod ddioddef ymosodiad rhywiol, o gymharu â 0.5 y cant o ddynion, bu i 6.5 y cant o fenywod ddioddef cam-drin gan bartner, o gymharu â 2.7 y cant o ddynion, a bu i 4.4 y cant o fenywod ddioddef stelcio, o gymharu â 3.5 y cant o ddynion. Mae hyn yn dangos anghydraddoldeb ‘gender’ clir. Er mwyn newid hyn, mae angen cyflwyno addysg perthnasoedd iach cyn gynted â phosib. Rydw i yn nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet Addysg wedi sefydlu panel i helpu gyda’r gwaith yma yng Nghymru. Ond rwyf yn nodi pryder gan rai nad ydy’r agwedd yma o ddatblygu’r cwricwlwm cenedlaethol yn cael cymaint o flaenoriaeth ag y gallai gan y Llywodraeth yma a bod perig inni golli’r cyfle gwirioneddol y mae adolygiad Donaldson yn ei gynnig i ni.

Rwy’n troi at un arall o’n gwelliannau yn ymwneud â chynrychiolaeth. Yn 2014 dim ond dau o bob 100 busnes gorau Cymru oedd â menyw fel prif weithredwr. O ran llywodraeth leol, dim ond 18 y cant o brif weithredwyr sy’n fenywod, a 27 y cant yn unig o gynghorwyr sydd yn ferched. Mae hyn mewn cyferbyniad llwyr â staff awdurdodau lleol oedd â 72 y cant o fenywod yn 2014. Mae’r gyfran o Aelodau’r Cynulliad sy’n fenywod wedi disgyn i 41.7 y cant o 50 y cant yn 2003, ac mae gan fy mhlaid i le i wella. Mae angen ailgyflwyno system fwriadol a mecanwaith bwriadus i godi’r ganran yn ôl i fyny, yn fy marn i. Mi fyddai Plaid Cymru, mewn Llywodraeth, yn cyflwyno byrddau rheoli sydd â chydbwysedd rhyw yn y sefydliadau sydd wedi’u hariannu gan Lywodraeth Cymru.

Dau faes yn unig yr ydw i wedi cyffwrdd â nhw’r prynhawn yma, ond dau faes y gall y Llywodraeth yma, mewn ffordd hollol ymarferol, efo’r ewyllys cywir, wneud rhywbeth yn eu cylch a’n helpu ni i symud tuag at Gymru llawer mwy cyfartal. Diolch.

Thank you very much, and thank you for bringing this important debate forward today. It is true to say that the situation of women has been transformed since the days of the suffragettes, but equality is a long way from being a reality. I do hope that Plaid Cymru’s amendments note in a practical way a few areas where this Government can bring influence to bear.

One of our amendments relates to healthy relationship lessons in schools. The education sector in England has announced that sex and relationship education is going to be mandatory in schools. Healthy relationship education will be taught in primary schools there, with a focus on building healthy relationships and remaining safe. And secondary schools will be duty-bound to teach sex education and healthy relationship education, where pupils will develop their understanding of healthy relationships among adults, with sex education taught in the same context. Schools in Wales don’t have any duty to bring these courses forward, other than to just teach pupils about HIV, AIDS and other sexually transmitted diseases.

A report by the European Parliament notes that the Nordic and Benelux countries have the highest-quality sex and relationship education, and that report also suggests that high levels of pregnancy among teenage girls happen in nations where sex and relationship education is taught at too late a stage in their lives. It was noted in a report from Bristol university in 2016 that LGBT education is invisible within sex and relationship education and reinforces prejudices against the LGBT community. Research shows that sex and relationship education that is effective not only reduces pregnancy levels among teenage girls and sexually transmitted diseases, but it can also, of course, open discussions in relation to abuse of women and girls and reduce violence against women.

Now, 8.3 per cent of women between 16 and 59 in Wales suffered domestic abuse during 2016, compared with 4.3 per cent of men. Now, in this figure, 3 per cent of women suffered a sexual assault, compared with 0.5 per cent of males, 6.5 per cent of women suffered abuse from a partner, compared with 2.7 per cent of men, and 4.4 per cent of women suffered stalking, compared with 3.5 per cent of men. This shows a gender disparity that is clear. In order to change this, we need to introduce healthy relationship education at as early a stage as possible, and I do note that the Cabinet Secretary for Education has established a panel to assist with this work in Wales. But I also note concern expressed by some that this aspect of developing the national curriculum isn’t being given as much priority as it could by this Government and that we are at risk of missing this real opportunity provided by the Donaldson review.

I turn now to another of our amendments related to representation. In 2014 only two of every 100 of the top businesses in Wales had a woman chief executive, and in terms of local authorities, only 18 per cent of chief executives are women, and only 27 per cent of councillors are women. This is in stark contrast with the staff of local authorities, where 72 per cent were women in 2014. Now, the percentage of female Assembly Members has fallen to 41.7 per cent from 50 per cent in 2003, and my own party has room for improvement here. We need to reintroduce a system and a meaningful mechanism to increase that percentage, in my view. Plaid Cymru, in Government, would introduce management boards that were gender balanced in institutions funded by the Welsh Government.

I’ve only touched on two areas this afternoon, but two areas that this Government, in an entirely practical way, with the right will, can address and assist us to move towards a far fairer Wales. Thank you.

Thank you very much. Hannah Blythyn.

Diolch yn fawr iawn. Hannah Blythyn.

Diolch, Deputy Llywydd. Today’s motion to mark International Women’s Day proposes that the National Assembly for Wales

‘Celebrates International Women's Day 2017 and recognises the role, contribution and achievements of women in the economic, political, social and cultural life of Wales.’

With this in mind, it’s right that we recognise history, or should I say herstory makers and great contributions made to our country. But I’d like to take time today to pay tribute to some of the truly remarkable women making a difference in a variety of ways in my constituency of Delyn and across Flintshire—the fabulous women who rarely make the headlines, but are the beating heart of our communities and our country and are the glue that binds us together, the women who do things not for recognition or reward, but just because it’s the right thing to do or just because that’s what we do as women.

So, last week, I took to social media—and it didn’t go wrong—to seek suggestions of wonderful women to give a mention to today. Like for many Members here, Delyn reflects a proud Welsh tradition with the brilliant Flint Male Voice Choir, but not to be outdone, in 2013, the Flint Ladies’ Choir was formed. The fabulous Flint Ladies’ Choir has gone from strength to strength, guided, in no small part, by their chair of the last three years—Mel Buckley. Mel dedicates her time with an enthusiasm and energy that is set to see the choir go from strength to strength in the community and beyond, offering opportunities to so many local women. The choir now has nearly 70 members and I hope to host them in the Senedd sometime later this year.

Sarah Way, nominated by her wife, Sue, is someone who embodies the absolute value of volunteers and how volunteering brings our communities together. An unpaid full-time volunteer director for RainbowBiz Limited, Sarah tirelessly gives her time day and night to the social enterprise, supporting the many amazing people she works with across projects and events across Flintshire, including the popular Digging Deeside gardening project, which I know the Cabinet Secretary will be familiar with and that has become a lifeline for many of the volunteers involved. Indeed, volunteers are the essential fabric of our local communities and organisations.

Each year, many of us here take part in events, activities and services to mark Remembrance Sunday, the vast majority of which are made possible only by people volunteering their time and dedication. Val Nevitt is one such person, and a shining light in the local community—the poppy appeal organiser in Flint for four years now, raising £13,000 last year alone. Because of Val’s unwavering commitment and hard work, the poppy appeal in Flint has gone from strength to strength and Val has raised over £50,000 for the poppy appeal during her time as organiser.

At an event last weekend, I met a group of inspiring young women from Mold Alun School who were volunteering as part of the United Nations Foundation’s Girl Up campaign—a campaign that engages young women to take action to support girls and young women in the developing world, in places where it’s often hardest to be a girl. These amazing Alun School students are changing perceptions and doing their bit to break down barriers within their own school, whilst at the same time championing the cause of young women across the world.

Last but by no means least—Viv Williams, sat in the gallery here today. One of the founders of Flintshire War Memorials, Viv and the volunteer team at Flintshire War Memorials, known more colloquially to us and familiar to us as Names on Stones on Twitter, have worked and continue to work tirelessly to tell the stories of those who served and fell locally in the first world war and who we often have only known as names on stones. Viv also organises study trips to Flanders and works tirelessly to share the stories and work of Flintshire War Memorials with organisations and groups across the area, from schools to the Women’s Institute and much more.

Of course, there are many more women out there in my constituency and across our country making a difference, doing more than their bit, and to all of you today and every day, we say ‘thank you’. Thank you for all that you do, thank you for being an inspirational woman and thank you for blazing a trail for all of us.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae cynnig heddiw i nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn

dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017, ac yn cydnabod swyddogaeth, cyfraniad a llwyddiannau menywod ym mywyd economaidd, gwleidyddol, cymdeithasol a diwylliannol Cymru.

Gyda hyn mewn golwg, mae'n iawn ein bod yn cydnabod gwneuthurwyr hanes (history), neu a ddylwn i ddweud gwneuthurwyr herstory, a’r cyfraniadau mawr a wnaed i'n gwlad. Ond hoffwn i gymryd yr amser heddiw i dalu teyrnged i rai o'r menywod gwirioneddol ryfeddol sy’n gwneud gwahaniaeth mewn amrywiaeth o ffyrdd yn fy etholaeth i, sef Delyn ac ar draws Sir y Fflint—y gwragedd gwych hynny sydd prin yn gwneud y penawdau, ond y nhw yw curiad calon ein cymunedau a'n gwlad a nhw yw'r glud sy'n ein clymu ni at ein gilydd, y merched sy'n gwneud pethau nid am gydnabyddiaeth neu wobr, ond dim ond oherwydd mai dyna’r peth iawn i'w wneud, neu dim ond oherwydd mai dyna beth rydym yn ei wneud fel menywod.

Felly, yr wythnos diwethaf, fe es i at y cyfryngau cymdeithasol—ac nid aeth dim o'i le—i gael awgrymiadau o fenywod gwych i sôn amdanynt heddiw. Fel yn achos llawer o Aelodau yma, mae Delyn yn adlewyrchu traddodiad Cymreig balch gyda Chôr gwych Meibion ​​y Fflint, ond er mwyn iddynt beidio â chael eu gadael ar ôl, yn 2013, cafodd Côr Merched y Fflint ei ffurfio. Mae Côr gwych Merched y Fflint wedi mynd o nerth i nerth, ac yn cael ei lywio, i raddau helaeth, gan gadeirydd y Côr am y tair blynedd diwethaf—Mel Buckley. Mae Mel yn neilltuo ei hamser gyda brwdfrydedd ac egni fydd yn gweld y côr yn mynd o nerth i nerth yn y gymuned a thu hwnt, gan gynnig cyfleoedd i gymaint o fenywod lleol. Erbyn hyn mae gan y côr bron 70 o aelodau ac rwy’n gobeithio eu croesawu nhw yn y Senedd rywbryd yn ddiweddarach eleni.

Mae Sarah Way, a enwebwyd gan ei gwraig, Sue, yn rhywun sy'n ymgorffori gwerth absoliwt gwirfoddolwyr a sut mae gwirfoddoli yn dwyn ein cymunedau at ei gilydd. Yn gyfarwyddwr gwirfoddol llawnamser a di-dâl i RainbowBiz Limited, mae Sarah yn ddiflino yn rhoi o’i hamser ddydd a nos i’r fenter gymdeithasol hon. Mae’n cefnogi llawer o bobl anhygoel y mae'n gweithio gyda nhw ar brosiectau a digwyddiadau ar draws Sir y Fflint, gan gynnwys y prosiect garddio Cloddio Glannau Dyfrdwy poblogaidd, y gwn y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gyfarwydd ag ef, ac mae hwnnw wedi dod yn achubiaeth i lawer o'r gwirfoddolwyr sy'n cymryd rhan. Yn wir, gwirfoddolwyr yw ffabrig hanfodol ein cymunedau a’n sefydliadau lleol.

Bob blwyddyn, mae llawer ohonom yma yn cymryd rhan mewn digwyddiadau, gweithgareddau a gwasanaethau i nodi Sul y Cofio. Mae mwyafrif llethol y rhain ond yn bosibl oherwydd bod pobl yn gwirfoddoli eu hamser a'u hymroddiad. Mae Val Nevitt yn un person o'r fath, ac yn enghraifft ddisglair yn y gymuned leol—trefnydd apêl leol y pabi yn y Fflint ers pedair blynedd bellach, gan godi £13,000 y llynedd yn unig. Oherwydd ymroddiad a gwaith caled diysgog Val, mae apêl y pabi yn y Fflint wedi mynd o nerth i nerth ac mae Val wedi codi dros £50,000 i apêl y pabi yn ystod ei chyfnod fel trefnydd.

Mewn digwyddiad y penwythnos diwethaf, cyfarfûm â grŵp o ferched ifanc ysbrydoledig o Ysgol Alun yr Wyddgrug a oedd yn gwirfoddoli fel rhan o ymgyrch Girl Up Sefydliad y Cenhedloedd Unedig—ymgyrch sy'n ymgysylltu â menywod ifanc i gymryd camau i gefnogi merched a menywod ifanc yn y byd sy’n datblygu, mewn mannau lle mae'n aml yn anodd iawn bod yn ferch. Mae disgyblion anhygoel Ysgol Alun yn newid y canfyddiadau ac yn gwneud eu rhan i chwalu'r rhwystrau yn eu hysgol eu hunain, ac ar yr un pryd yn hyrwyddo achos merched ifanc ar draws y byd.

Yn olaf ond nid yn lleiaf—Viv Williams, sy’n eistedd yn yr oriel yma heddiw. Yn un o sylfaenwyr Cofebion Rhyfel Sir y Fflint, mae Viv a'r tîm gwirfoddol yn Cofebion Rhyfel Sir y Fflint, sy’n fwy hysbys ar lafar i ni ac yn fwy cyfarwydd fel Enwau ar Gerrig ar Twitter, wedi gweithio ac yn parhau i weithio'n ddiflino i adrodd hanesion y rhai a wasanaethodd ac a syrthiodd yn lleol yn y rhyfel byd cyntaf ac yr ydym yn aml wedi eu hadnabod fel enwau ar gerrig yn unig. Mae Viv hefyd yn trefnu teithiau astudio i Fflandrys ac yn gweithio'n ddiflino i rannu straeon a gwaith Cofebion Rhyfel Sir y Fflint gyda sefydliadau a grwpiau ledled yr ardal, o ysgolion i Sefydliad y Merched a llawer mwy.

Wrth gwrs, mae llawer mwy o ferched allan yna yn fy etholaeth i ac ar draws ein gwlad yn gwneud gwahaniaeth, yn gwneud mwy na’u rhan, ac i bob un ohonoch heddiw a bob dydd, rydym yn dweud 'diolch '. Diolch i chi am y cyfan yr ydych yn ei wneud, diolch i chi am fod yn fenyw ysbrydoledig a diolch am ddangos y ffordd i bob un ohonom.

International Women’s Day is a day of celebration across the world. It’s a day to come together to mark the achievements and successes of women, often in adverse conditions, in all spheres. It’s not just a time for celebration, it’s also a time for reflection, a time to realise that there’s still so much to do in terms of gender equality. It might be 2017, but we face the risk of going backwards if the likes of Nigel Farage and UKIP had their way. We’ve all heard those statements from them calling for paid maternity leave and anti-discrimination laws to be scrapped. Let none of us pretend that there are not existing threats to the hard-fought rights that women have achieved to date.

I don’t want my daughter or her daughters to grow up in a society that treats them worse or pays them less because of their gender. I don’t want her to grow up in a society that could well overlook her for promotion because of her gender. I don’t want her to grow up in a society where she is more likely to be bullied in her workplace or online because of her gender. And I don’t want her to grow up in a society where she is more likely to be the victim of domestic abuse or rape because she will be a woman. Yet, unless we see some drastic change, that is the fate that awaits her and all of the other girls growing up in Wales and, in fact, much of the world. No matter how much we teach them to be confident, or tell them that they can do or be anything that they choose, that is the reality that they face.

In the last century, a strong band of women put their lives on the line, quite literally, to achieve universal suffrage. They were afraid of no-one. They were not prepared to be second-class citizens. A century on, and we are still striving for gender equality and an end to violence against women and misogyny, and we are still striving for many more equality measures. That is why I am proud to call myself a feminist—it’s because I want equality, and it’s why I will join millions of others throughout the world to celebrate International Women’s Day.

Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn ddiwrnod o ddathlu ar draws y byd. Mae'n ddiwrnod i ddod at ein gilydd i ddathlu cyflawniadau a llwyddiannau menywod, yn aml mewn amodau anffafriol, ym mhob maes. Nid yw’n amser i ddathlu yn unig, mae hefyd yn amser i fyfyrio, yn amser i sylweddoli bod cymaint yn dal i fod y gellid ei wneud o ran cydraddoldeb rhywiol. Efallai ei bod yn 2017, ond rydym yn wynebu'r perygl o symud yn ôl os bydd pobl fel Nigel Farage ac UKIP yn cael eu ffordd. Rydym wedi clywed yr holl ddatganiadau hynny ganddynt yn galw am ddileu absenoldeb mamolaeth â thâl a deddfau gwrthwahaniaethu.  Ni all neb wadu nad oes bygythiadau presennol i'r hawliau yr ymladdodd menywod yn galed amdanynt hyd yn hyn.

Nid wyf eisiau gweld fy merch i neu ei merched hi yn cael eu magu mewn cymdeithas sy'n eu trin yn waeth neu'n talu llai o gyflog iddynt oherwydd eu rhyw. Nid wyf eisiau iddi dyfu i fyny mewn cymdeithas a allai ei hanwybyddu am ddyrchafiad oherwydd ei rhyw. Nid wyf eisiau iddi dyfu i fyny mewn cymdeithas lle mae’n fwy tebygol o gael ei bwlio yn ei gweithle neu ar-lein oherwydd ei rhyw. Ac nid wyf eisiau iddi dyfu i fyny mewn cymdeithas lle mae’n fwy tebygol o fod yn ddioddefwr cam-drin domestig neu drais rhywiol oherwydd ei bod yn fenyw. Eto, oni bai ein bod yn gweld rhywfaint o newid eithafol, dyna’r dynged sy’n ei disgwyl hi a phob merch arall sy’n tyfu i fyny yng Nghymru ac, mewn gwirionedd, mewn llawer o'r byd. Ni waeth faint yr ydym yn eu haddysgu i fod yn hyderus, neu ddweud wrthynt y gallant wneud neu fod yn unrhyw beth y maent yn ei ddewis, dyna'r realiti sy’n eu hwynebu nhw.

Yn y ganrif ddiwethaf, rhoddodd carfan gref o ferched eu bywydau ar y lein, yn llythrennol, er mwyn sicrhau pleidlais gyffredinol. Nid oedd arnynt ofn neb. Nid oeddent yn barod i fod yn ddinasyddion eilradd. Ganrif ers hynny, ac rydym yn dal i ymdrechu am gydraddoldeb rhywiol a rhoi terfyn ar drais yn erbyn menywod a chasineb at wragedd, ac rydym yn dal i ymdrechu am lawer mwy o fesurau cydraddoldeb. Dyna pam yr wyf yn falch i alw fy hun yn ffeminydd—dyna pam yr wyf eisiau cydraddoldeb, a dyna pam y byddaf yn ymuno â miliynau o bobl eraill ledled y byd i ddathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod.

As the theme for International Women’s Day 2017 states, we must be bold for change and step up to help drive gender equality. We will be supporting the motion and all amendments. Despite progress in some areas, we must address the barriers that continue to prevent women from playing as full a role as men in the economic, political, social and cultural life of Wales.

Oxfam Cymru is calling for a human economy that benefits women and men alike. Oxfam Scotland’s ‘decent work’ research showed that women valued a number of factors higher than men, for example a supportive line manager, support to return to work after absence, additional benefits beyond pay, flexibility in choosing working hours, and a job that is easy to get to. As the charity Chwarae Teg/Fair Play states, steps to address gender inequality can help drive economic growth, yet steps to drive economic growth will not necessarily deliver equality. As a new economic strategy for Wales is developed, they’ve said it’s crucial that the following three questions are addressed: how can the strategy deliver equally for men and women? How can the strategy take equal and fair consideration of the contribution of men and women? And how can it be ensured that the strategy doesn’t create any additional barriers to women reaching their full potential? They emphasise that Wales’s economy is not currently making the most of women’s potential, where women’s economic participation remains lower than men’s, where women continue to be more commonly employed in sectors that are lower paid and offer fewer opportunities to progress, and are less likely to be represented in more senior positions, and where women are often found working below their skill level with a lack of appropriate childcare and/or flexible working options cited as contributing factors. In consequence, a 16 per cent gender pay gap persists in Wales.

Chwarae Teg’s experience in delivering the previous Presiding Officer’s Women in Public Life development scheme confirms that there are sufficient numbers of interested, suitably qualified and experienced women in Wales to provide boards with a ready-made pool of talented women to fill available posts and help the boards achieve their goals. They also propose using public procurement, investing in good social infrastructure, such as childcare and health services, and tackling gender stereotypes as additional steps to address the complex causes of the gender pay gap. This includes healthy relationship education, helping pupils develop a better understanding of gender roles and ensuring that teachers and schools are supported to create gender inclusive learning environments. As I stated during the Stage 3 proceedings of the Violence Against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, those of us, like myself, who have been out, for example on Hafan Cymru’s Spectrum project, teaching children and young people about healthy relationships, abuse, its consequences and where to seek help, know of the positive impact this can have.

Assurances were secured by the three opposition parties at Stage 4 of the Act that stakeholders from the violence against women sector would be involved in developing proposals to ensure that healthy relationship education is developed within the Welsh curriculum—something we heard about at lunchtime at the cross-party group on violence against women and children. In 2014 the Centre for Social Justice reported findings that 43 per cent of young people received no information about healthy relationships in school, and that one in three girls and one in six boys experienced sexual violence in the classroom. They recommended that relationship education be made mandatory in the school curriculum. In England, the UK Government has now announced a requirement for relationship education in primary schools and relationship and sex education in secondary schools.

The Autistic Women’s Empowerment Project recently told the cross-party autism group that the different presentations of autism in women and girls suggest that the accepted ratio of five boys to one girl should actually be a lot closer, where many females are left undiagnosed, misdiagnosed or without support. As the parents of many misdiagnosed daughters have told me, statutory bodies don’t understand that thinking has changed, that autism presents differently in girls, and that many females are unable to access a diagnosis due to stereotype views, leaving autistic girls and women vulnerable to low self-worth, anxiety, depression and self-harm.

Well, with local government elections on the horizon, I will conclude by referring to the Equality and Human Rights Commission figures, showing that only 26 per cent of councillors in Wales are women. Well, my wife is a Flintshire county councillor, and until we address the health-harming misogyny that she suffered there, many more women will not be encouraged to come forward.

Fel y mae’r thema ar gyfer Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017 yn ei ddatgan, rhaid inni fod yn feiddgar ar gyfer newid a chamu i fyny i helpu i sbarduno cydraddoldeb rhywiol. Byddwn yn cefnogi'r cynnig a'r holl welliannau. Er gwaethaf y cynnydd mewn rhai meysydd, mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n dal i atal menywod rhag chwarae rhan mor llawn â dynion ym mywyd economaidd, gwleidyddol, cymdeithasol a diwylliannol Cymru.

Mae Oxfam Cymru yn galw am economi sydd o fudd i fenywod a dynion fel ei gilydd. Dangosodd ymchwil Oxfam Scotland i waith gweddus bod menywod yn gwerthfawrogi nifer o ffactorau yn uwch na dynion, er enghraifft rheolwr llinell cefnogol, cymorth i ddychwelyd i'r gwaith ar ôl absenoldeb, budd-daliadau ychwanegol y tu hwnt i gyflog, hyblygrwydd wrth ddewis oriau gwaith, a swydd sy'n hawdd ei chyrraedd. Fel y mae’r elusen Chwarae Teg / FairPlay yn ei ddatgan, gall camau i fynd i'r afael ag anghydraddoldeb rhwng y rhywiau helpu i sbarduno twf economaidd, ac eto ni fydd camau i sbarduno twf economaidd, o reidrwydd yn sicrhau cydraddoldeb. Wrth i strategaeth economaidd newydd i Gymru gael ei datblygu, maen nhw wedi dweud ei fod yn hanfodol bod y tri chwestiwn canlynol yn cael sylw: sut y gall y strategaeth gyflawni’n gyfartal ar gyfer dynion a menywod? Sut y gall y strategaeth roi ystyriaeth gyfartal a theg i gyfraniad dynion a menywod? A sut mae sicrhau nad yw'r strategaeth yn creu unrhyw rwystrau ychwanegol i fenywod rhag cyrraedd eu llawn botensial? Maent yn pwysleisio nad yw economi Cymru ar hyn o bryd yn gwneud y gorau o botensial merched, lle mae cyfranogiad economaidd menywod yn parhau i fod yn is nag un dynion, lle mae menywod yn parhau i gael eu cyflogi yn fwy cyffredin mewn sectorau sy'n cael eu talu llai ac yn cynnig llai o gyfleoedd i wneud cynnydd, ac yn llai tebygol o gael eu cynrychioli mewn swyddi uwch, a lle mae merched i’w gweld yn gweithio yn aml yn is na lefel eu sgiliau gyda diffyg gofal plant priodol a/neu opsiynau gweithio hyblyg yn cael eu nodi fel ffactorau sy'n cyfrannu. O ganlyniad, mae bwlch cyflog o ryw 16 y cant rhwng y ddau ryw yn parhau yng Nghymru.

Mae profiad Chwarae Teg wrth gyflawni cynllun datblygu ein cyn Lywydd, sef Merched mewn Bywyd Cyhoeddus, yn cadarnhau bod digon o fenywod yng Nghymru sydd â’r diddordeb a’r profiad a’r cymwysterau addas i allu darparu cronfa barod o ferched talentog i lenwi swyddi sydd ar gael ar fyrddau a helpu'r byrddau i gyflawni eu nodau. Maent hefyd yn cynnig defnyddio caffael cyhoeddus, buddsoddi mewn seilwaith cymdeithasol da, megis gwasanaethau gofal plant ac iechyd, a mynd i'r afael â stereoteipiau rhyw fel camau ychwanegol i fynd i'r afael ag achosion cymhleth y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Mae hyn yn cynnwys addysg cydberthynas iach, gan helpu disgyblion i ddatblygu gwell dealltwriaeth o swyddogaethau’r ddau ryw a sicrhau bod athrawon ac ysgolion yn cael eu cefnogi i greu amgylcheddau dysgu sy’n cynnwys y ddau ryw. Fel y dywedais yn ystod trafodion Cyfnod 3 Deddf Trais yn Erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, mae’r rhai ohonom, fel fi, sydd wedi mynd allan yno, er enghraifft ar brosiect Sbectrwm Hafan Cymru, yn dysgu plant a phobl ifanc am gydberthynas iach, cam-drin, ei ganlyniadau ac ymhle i geisio cymorth, yn gwybod am yr effaith gadarnhaol y gall hyn ei gael.

Cafwyd sicrwydd gan y tair gwrthblaid yn ystod Cyfnod 4 y Ddeddf y byddai rhanddeiliaid o'r sector trais yn erbyn menywod yn cymryd rhan wrth ddatblygu cynigion i sicrhau bod addysg cydberthynas iach yn cael ei datblygu o fewn y cwricwlwm Cymreig—rhywbeth y clywsom amdano amser cinio yn y grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a phlant. Yn 2014, adroddodd y Ganolfan Cyfiawnder Cymdeithasol am ganfyddiadau bod 43 y cant o bobl ifanc yn cael dim gwybodaeth am gydberthynas iach yn yr ysgol, a bod un o bob tair merch ac un o bob chwe bachgen yn profi trais rhywiol yn yr ystafell ddosbarth. Eu hargymhelliad nhw oedd bod addysg cydberthynas yn cael ei gwneud yn orfodol yng nghwricwlwm yr ysgol. Yn Lloegr, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ei bod yn ofynnol cael addysg cydberthynas mewn ysgolion cynradd ac addysg rhyw a chydberthynas mewn ysgolion uwchradd.

Yn ddiweddar dywedodd y Prosiect Grymuso Menywod Awtistig wrth y grŵp trawsbleidiol ar awtistiaeth fod y dulliau gwahanol y mae awtistiaeth yn amlygu ei hun mewn menywod a merched yn awgrymu y dylai'r gymhareb a dderbynnir o bum bachgen i un ferch fod mewn gwirionedd yn agosach o lawer, gan fod llawer o fenywod yn cael eu gadael heb ddiagnosis, yn cael camddiagnosis neu nid oes cymorth ar gael iddynt. Fel y mae rhieni llawer o ferched sydd wedi cael diagnosis anghywir wedi dweud wrthyf, nid yw cyrff statudol yn deall bod y meddylfryd wedi newid, bod awtistiaeth yn amlygu ei hun yn wahanol mewn merched, a bod llawer o fenywod ddim yn gallu cael diagnosis oherwydd safbwyntiau stereoteip, gan adael merched a menywod awtistig yn agored i hunanwerth isel, pryder, iselder a hunan-niweidio.

Wel, gydag etholiadau llywodraeth leol ar y gorwel, byddaf yn cloi drwy gyfeirio at ffigurau’r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, gan ddangos mai dim ond 26 y cant o gynghorwyr yng Nghymru sy’n fenywod. Wel, mae fy ngwraig y yn gynghorydd yn Sir y Fflint, a hyd nes y byddwn yn mynd i'r afael â'r casineb at wragedd a ddioddefodd hi yno, sy’n niweidiol iawn i iechyd, ni fydd llawer mwy o fenywod yn cael eu hannog i ddod ymlaen.

Can I say that I’m absolutely delighted to be able to speak in this debate as part of the celebration of International Women’s Day? It’s celebrate that I actually want to do. Today, we have heard, and we will hear, about a number of inspirational women—the famous and the not so famous—all of whom have made their mark, not just in Wales but across the world. For my contribution I want to mention just a few.

In sport, the shining example of Tanni Grey-Thompson, who probably did more than any other person to advance the cause of disabled sport in this country. During her career, she won a total of 16 Paralympic medals, including 11 golds, held over 30 world records and won the London marathon six times. She later became a TV presenter and is now an active member of the House of Lords.

In politics, women had to fight for the right to vote. A leading Welsh suffragette was Margaret Haig Mackworth, who blew up a post box in Risca Road, Newport to show how strongly she felt about votes for women. The general election of 1929 was, of course, the first in which all women above the age of 21 were able to vote. Not only could women now vote, they could also stand for election to Parliament, and out of the three who stood in Wales, the one who succeeded in being elected, of course, was Megan Lloyd George, daughter of the former Prime Minister, David. She was elected as the Liberal MP for Anglesey, later seeing the light, of course, and becoming the Labour MP for Carmarthen. Of course, we shouldn’t forget Julia Gillard, a former Australian Prime Minister born in Barry, who came back to Wales to address the Assembly in 2015, the event being so popular that it had to be shifted from the Pierhead to the Senedd and was broadcast on senedd.tv for those who were unable to get tickets.

In industry, not surprisingly, given the rich industrial heritage of Merthyr Tydfil, there were women pioneers in industry from the town. One was Lady Charlotte Guest, wife of John Josiah Guest, owner of the world’s largest ironworks in Dowlais, and Merthyr’s first MP. When he died in 1852, Charlotte took control of the business, and although she is best remembered for her philanthropic concerns for the workers in the area, she continued to run the works until she remarried in 1855. Another was Lucy Thomas, known as the mother of the coal industry, who took over the running of her husband’s business when he died in 1833, leaving her with an estate of under £1,000. He’d discovered a rich coal seam in Merthyr, and it became one of the most successful mines in Wales. By the time of her death in 1847, she’d increased the worth of that business to over £11,000. And more recently, there was the fashion designer Laura Ashley, born in a modest terraced house in Dowlais in Merthyr Tydfil, and who went on to become one of the world’s leading clothing and furnishing designers and manufacturers.

There are so many other inspirational Welsh women I could talk about, but it’s not just about individuals. In the time that I’ve got left to me, I want to also pay tribute to women who have acted collectively in their trade unions, making a difference to the lives of so many. The record of women acting collectively is a proud one: from the match girls’ strike in 1888, which led to the banning of dangerous white phosphorus matches and improvements in their working conditions, to the general strike of 1926, when women first took to the streets to defend men’s right to a decent wage. In 1934, when the Government took action against the rising cost of paying dole and benefits to the unemployed—does that sound familiar—a hunger march left Tonypandy and among the hundreds of Welsh miners were a dozen women wearing rucksacks and red berets. They’d been coached in public speaking to be able to address meetings on their overnight stops on the way to Cardiff. Of course, during the miners’ strike of 1984, women protested alongside their husbands, fathers and brothers to oppose the closure of 28 south Wales pits. As well as protesting about the loss of jobs, they were fighting to protect their communities. Women joined the picket lines, they marched at rallies and they provided food parcels. Women Against Pit Closures politicised women like never before in these coal-mining communities, and one of them, Siân James, went on to become the Labour MP for Swansea East.

Women in trade unions have relentlessly campaigned on issues that affect them disproportionately, pursuing equal pay claims, equal rights for part-time, fixed-term, agency and low-paid workers, and, as we debated last week, fighting the exploitation of the use of zero-hours contracts, which also affects women more than men, and of course campaigning for equality and affordable childcare, which this Government is seeking to address. Llywydd, I feel extremely privileged to have been elected to the Welsh Assembly, and I owe an immense debt of gratitude to those women who went before me and blazed a trail in politics and in the trade union movement, making it possible for me and other women like me to be here today. Our responsibility now is to pave the way for the next generation of women who will make their mark in Welsh life.

A gaf i ddweud fy mod yn hapus iawn o’r cyfle i siarad yn y ddadl hon fel rhan o ddathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod? Mae’n ddathliad yr wyf yn wirionedd eisiau ei wneud. Heddiw, rydym wedi clywed, a byddwn yn clywed, am nifer o fenywod ysbrydoledig—yr enwog a'r nad ydynt mor enwog—bob un ohonynt wedi gwneud eu marc, nid yn unig yng Nghymru ond ledled y byd. Yn fy nghyfraniad i, rwyf yn awyddus i grybwyll rhai ohonynt.

Yn y byd chwaraeon, yr enghraifft ddisglair o Tanni Grey-Thompson, a wnaeth fwy nag unrhyw un arall fwy na thebyg i hyrwyddo achos chwaraeon anabl yn y wlad hon. Yn ystod ei gyrfa, enillodd gyfanswm o 16 o fedalau Paralympaidd, gan gynnwys 11 aur, roedd yn dal dros 30 o recordiau byd ac enillodd ras marathon Llundain chwe gwaith. Yn ddiweddarach daeth yn gyflwynydd teledu ac mae bellach yn aelod gweithgar o Dŷ'r Arglwyddi.

Ym myd gwleidyddiaeth, roedd yn rhaid i fenywod ymladd am yr hawl i bleidleisio. Swffragét flaenllaw o Gymru oedd Margaret Haig Mackworth, a ffrwydrodd flwch postio yn Heol Rhisga, Casnewydd i ddangos pa mor gryf yr oedd hi'n teimlo am bleidlais i ferched. Etholiad 1929, wrth gwrs, oedd y cyntaf lle’r oedd pob menyw dros 21 oed yn gallu pleidleisio. Nid yn unig gallai merched nawr bleidleisio, ond gallent hefyd sefyll i gael eu hethol i'r Senedd, ac allan o'r tri oedd yn sefyll yng Nghymru, yr un a lwyddodd i gael ei hethol, wrth gwrs, oedd Megan Lloyd George, merch y cyn Brif Weinidog, David . Fe'i hetholwyd yn Aelod Seneddol Rhyddfrydol dros Sir Fôn, gan weld y goleuni yn ddiweddarach, wrth gwrs, a dod yn AS Llafur dros Gaerfyrddin. Wrth gwrs, ni ddylem anghofio Julia Gillard, cyn Brif Weinidog Awstralia a aned yn y Barri, a ddaeth yn ôl i Gymru i annerch y Cynulliad yn 2015. Roedd y digwyddiad mor boblogaidd fel y bu’n rhaid ei symud o'r Pierhead i’r Senedd ac fe’i darlledwyd ar senedd.tv ar gyfer y rhai nad oeddent yn gallu cael tocynnau.

Ym myd diwydiant, nid yw'n syndod, o ystyried treftadaeth ddiwydiannol gyfoethog Merthyr Tudful, bod arloeswyr benywaidd ym myd diwydiant yn hannu o'r dref. Un oedd yr Arglwyddes Charlotte Guest, gwraig John Josiah Guest, perchennog y gwaith haearn mwyaf yn y byd yn Nowlais, ac Aelod Seneddol cyntaf Merthyr. Pan fu farw ym 1852, cymerodd Charlotte reolaeth dros y busnes, ac er ei bod yn cael ei chofio orau am ei gofal dyngarol dros weithwyr yn yr ardal, parhaodd i redeg y gwaith nes iddi ailbriodi ym 1855. Un arall oedd Lucy Thomas, a elwir yn fam y diwydiant glo, a gymerodd drosodd y gwaith o redeg busnes ei gŵr pan fu yntau farw ym 1833, gan adael iddi ystad a oedd yn werth llai na £1,000. Roedd wedi darganfod gwythïen lo gyfoethog ym Merthyr, a daeth yn un o'r mwyngloddiau mwyaf llwyddiannus yng Nghymru. Erbyn adeg ei marwolaeth hi ym 1847, roedd gwerth y busnes hwnnw wedi cynyddu i dros £11,000. Ac yn fwy diweddar, roedd y cynllunydd ffasiwn Laura Ashley, a aned mewn tŷ teras dinod yn Nowlais ym Merthyr Tudful, ac a aeth ymlaen i fod yn un o ddylunwyr a gwneuthurwyr dillad a dodrefn mwyaf blaenllaw'r byd.

Mae cymaint o fenywod ysbrydoledig eraill o Gymru y gallwn siarad amdanynt, ond nid yw hyn yn ymwneud ag unigolion yn unig. Yn yr amser sydd gennyf ar ôl, rwyf hefyd am dalu teyrnged i fenywod sydd wedi ymddwyn ar y cyd yn eu hundebau llafur, gan wneud gwahaniaeth i fywydau cymaint. Mae’r hanes am ferched yn gweithredu ar y cyd yn un balch: o streic y merched matsis ym 1888, a arweiniodd at wahardd matsis ffosfforws gwyn peryglus a gwelliannau yn eu hamodau gwaith, at streic gyffredinol 1926, pan ymladdodd menywod am y tro cyntaf i amddiffyn hawl dynion i gyflog teg. Ym 1934, pan gymerodd y Llywodraeth gamau yn erbyn y gost gynyddol o dalu’r dôl a budd-daliadau i'r di-waith—a yw hynny’n swnio’n gyfarwydd—gadawodd gorymdaith newyn Donypandy ac ymhlith y cannoedd o lowyr roedd dwsin o fenywod yn gwisgo sachau teithio a berets coch. Roeddent wedi eu hyfforddi mewn siarad cyhoeddus fel y gallent annerch cyfarfodydd mewn mannau aros dros nos ar y ffordd i Gaerdydd. Wrth gwrs, yn ystod streic y glowyr 1984, protestiodd menywod ochr yn ochr â'u gwŷr, eu tadau a’u brodyr i wrthwynebu cau 28 o byllau yn ne Cymru. Yn ogystal â phrotestio am golli swyddi, roeddent yn ymladd i amddiffyn eu cymunedau. Ymunodd menywod â llinellau piced, roeddent yn gorymdeithio mewn ralïau ac roeddent yn darparu parseli bwyd. Fe wnaeth Menywod yn Erbyn Cau Pyllau wleidyddoli menywod mewn ffordd nas gwelwyd erioed o'r blaen yn y cymunedau glofaol hyn, ac aeth un ohonynt, Siân James, ymlaen i fod yn AS Llafur dros Ddwyrain Abertawe.

Mae menywod mewn undebau llafur wedi ymgyrchu yn ddiflino ar faterion sy'n effeithio arnynt yn anghymesur, gan fynd ar drywydd hawliadau cyflog cyfartal, hawliau cyfartal i weithwyr rhan-amser, cyfnod penodol, asiantaeth a’r rhai ar gyflog isel, ac, fel y dadleuwyd yr wythnos diwethaf, ymladd yn erbyn ecsbloetio contractau dim oriau, sydd hefyd yn effeithio ar fenywod yn fwy na dynion, ac wrth gwrs ymgyrchu dros gydraddoldeb a gofal plant fforddiadwy, y mae'r Llywodraeth hon yn ceisio mynd i'r afael ag ef. Lywydd, rwy’n teimlo yn hynod freintiedig o fod wedi cael fy ethol i Gynulliad Cymru, ac rwy’n eithriadol o ddiolchgar i’r menywod a aeth o fy mlaen i ac arloesi mewn gwleidyddiaeth ac yn y mudiad undebau llafur, gan ei gwneud yn bosibl i mi a menywod eraill fel fi fod yma heddiw. Ein cyfrifoldeb ni yn awr yw paratoi'r ffordd ar gyfer y genhedlaeth nesaf o fenywod a fydd yn gwneud eu marc ym mywyd Cymru.

I welcome today’s debate proposing that the National Assembly celebrates International Women’s Day. I’m sure many Members and the wider public will reflect on the well-known women of the present day and throughout the history of Wales. However, I would like to take this opportunity to commend the contributions made by ordinary women in Wales—women who helped build this country, working in the home, farm, factory and so many other places. We will never know their names, but on their shoulders our country stands. Without the mothers of Wales teaching their children in their own mother tongue, the Welsh language would not have survived, nor would its folklore or poetry. UKIP therefore call on this place to acknowledge their invaluable contribution to our country, a contribution on a parallel to that of men.

With regard to the amendments proposed by Plaid, yes, women are under-represented on the boards of non-governmental organisations, companies and governmental boards. However, artificially increasing numbers by imposing a quota might look good, but it would be ultimately meaningless without understanding and addressing why fewer women are board members in the first place. You can draw up all-women shortlists to your heart’s content, however, it is through talent and ability that women should obtain top positions within companies. [Interruption.] We should not support the elevation of women above men, but rather seek to compete on a level playing field, treating each gender with total equality.

It is through debates such as this, and the awareness raised by activists in events such as International Women’s Day, that we progress further towards total equality in the workplace and beyond. Plaid are correct to regret the median pay and relatively lower earnings of women versus men in the workplace. This is a reflection of the occupations that women are still largely employed in. For instance, on average, women are far more likely to be in part-time work, on zero-hours or low-paid contracts as a consequence of childcare and other caring responsibilities.

UKIP will not be voting in favour of amendment 4 as there is no causal link between healthy relationship lessons in schools and educational attainment, and it is educational attainment that is the most significant factor in the pay and conditions of female workers. To those who bemoan the slightly lower pay enjoyed by women in Wales and the UK, I’d say this: your ideals for perfect equality are laudable, but we should be proud that the UK is one of the best places on earth to be born and live as a woman.

There are many challenges that women face in today’s society beyond the workplace—issues that, for many, are unpleasant to discuss or even acknowledge. Women, and indeed many girls of a young age, have been victims of cultural practices violating their bodies and their futures. As International Women’s Day approaches, I call on this Assembly and campaigners to confront the issue of female genital mutilation. As a society, we have a duty to care for those who have suffered as a consequence of this heinous act and to do everything to combat the motivations behind this crime. At the same time, we must speak out for millions of women throughout the world who do not share the same rights that we are fortunate to hold.

In recent months, we have witnessed thousands of women protesting against the newly elected President of the United States. I ask them: where were the marches and protests for their sisters abroad, many of whom have suffered a fate worse than FGM for stepping outside cultural norms? We require a sense of perspective. Yes, we need to tackle sexism and inequality in everyday society, but more importantly we need to provide a beacon of hope for women who are deprived of their basic human rights by speaking out on issues that are shamefully still ongoing in the twenty-first century.

So, let’s celebrate our achievements as women. Let us remember those women who have gone before, those who campaigned and secured our freedoms and liberties. But, let us not forget the millions of women who do not have a voice and ensure that, tomorrow, on International Women’s Day, we provide them with that voice. Thank you.

Rwy’n croesawu'r ddadl heddiw yn cynnig bod y Cynulliad Cenedlaethol yn dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Rwy'n siŵr y bydd llawer o Aelodau, a’r cyhoedd yn gyffredinol yn ystyried y gwragedd adnabyddus heddiw a thrwy gydol hanes Cymru. Fodd bynnag, hoffwn gymryd y cyfle hwn i ganmol y cyfraniadau a wneir gan fenywod cyffredin yng Nghymru—menywod a helpodd i adeiladu’r wlad hon, gan weithio yn y cartref, y fferm, y ffatri a chymaint o leoedd eraill. Ni fyddwn byth yn gwybod eu henwau, ond ar eu hysgwyddau hwy y mae ein gwlad ni’n sefyll. Heb i famau Cymru addysgu eu plant yn eu mamiaith eu hunain, ni fyddai'r Gymraeg wedi goroesi, ac ni fyddai ei llên gwerin neu ei barddoniaeth chwaith. Mae UKIP felly yn galw ar y lle hwn i gydnabod eu cyfraniad amhrisiadwy at ein gwlad, cyfraniad sy’n gyfochrog â chyfraniad y dynion.

O ran y gwelliannau a gynigir gan Blaid Cymru, ydy, mae’n wir bod menywod yn cael eu tangynrychioli ar fyrddau cyrff anllywodraethol, cwmnïau a byrddau llywodraethol. Fodd bynnag, byddai cynyddu niferoedd yn artiffisial drwy osod cwota yn edrych yn dda efallai, ond byddai'n ddiystyr yn y pen draw heb ddeall a mynd i'r afael â’r rheswm pam mae llai o ferched yn aelodau o’r byrddau yn y lle cyntaf. Gallwch baratoi rhestrau byr sy’n cynnwys dim ond menywod wrth fodd eich calon. Fodd bynnag, drwy dalent a gallu y dylai menywod gael y swyddi gorau o fewn cwmnïau. [Torri ar draws.] Ni ddylem gefnogi codi menywod uwchlaw dynion, ond yn hytrach geisio cystadlu ar faes chwarae gwastad, gan drin pob rhyw gyda chydraddoldeb llwyr.

Drwy ddadleuon fel hon, a’r ymwybyddiaeth a godwyd gan ymgyrchwyr mewn digwyddiadau fel Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, y byddwn yn symud ymlaen ymhellach tuag at gydraddoldeb llwyr yn y gweithle a thu hwnt.  Mae Plaid yn gywir i resynu at gyflog canolrifol ac enillion cymharol is menywod yn erbyn dynion yn y gweithle. I raddau helaeth mae hyn yn adlewyrchiad o'r galwedigaethau y mae menywod yn cael eu cyflogi ynddynt o hyd. Er enghraifft, ar gyfartaledd, mae menywod yn llawer mwy tebygol o fod mewn gwaith rhan-amser, ar gontractau dim oriau neu ar gyflog isel oherwydd eu bod yn gofalu am blant ac mae ganddynt gyfrifoldebau gofal eraill.

Ni fydd UKIP yn pleidleisio o blaid gwelliant 4 gan nad oes cysylltiad achosol rhwng gwersi cydberthynas iach mewn ysgolion a chyrhaeddiad addysgol, a’r cyrhaeddiad addysgol yw'r ffactor mwyaf arwyddocaol yng nghyflogau ac amodau gweithwyr benywaidd. I'r rhai sy'n cwyno am y cyflog ychydig yn is y mae menywod yng Nghymru ac yn y DU yn ei gael, byddwn i'n dweud hyn: mae eich delfrydau ar gyfer cydraddoldeb perffaith yn ganmoladwy, ond dylem fod yn falch bod y DU yn un o'r llefydd gorau ar y ddaear i gael eich geni a byw fel menyw ynddo.

Mae nifer o heriau y mae menywod yn eu hwynebu mewn cymdeithas heddiw y tu hwnt i'r gweithle—materion sydd, i lawer, yn annymunol eu trafod neu hyd yn oed eu cydnabod. Mae menywod, ac yn wir llawer o ferched o oedran ifanc, wedi dioddef o arferion diwylliannol yn ymyrryd â’u cyrff a'u dyfodol. Wrth i Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod agosáu, galwaf ar y Cynulliad hwn ac ymgyrchwyr i fynd i'r afael â'r mater o anffurfio organau rhywiol menywod. Fel cymdeithas, mae gennym ddyletswydd i ofalu am y rhai sydd wedi dioddef o ganlyniad i’r weithred erchyll hon ac i wneud popeth i ymladd yn erbyn y cymhellion y tu ôl i’r drosedd hon. Ar yr un pryd, rhaid i ni siarad ar ran y miliynau o fenywod ledled y byd nad ydynt yn rhannu'r un hawliau yr ydym ni’n ffodus i’w dal.

Yn y misoedd diwethaf, rydym wedi gweld miloedd o ferched yn protestio yn erbyn Llywydd newydd yr Unol Daleithiau. Rwy’n gofyn iddynt: ble’r oedd y gorymdeithiau a’r protestiadau dros eu chwiorydd dramor, lawer ohonynt wedi dioddef tynged waeth na anffurfio organau cenhedlu menywod am iddynt gamu y tu allan i normau diwylliannol? Mae angen ymdeimlad o bersbectif arnom. Oes, mae angen i ni fynd i'r afael â rhywiaeth ac anghydraddoldeb yn y gymdeithas bob dydd, ond yn bwysicach mae angen i ni ddarparu esiampl o obaith ar gyfer menywod sy'n cael eu hamddifadu o'u hawliau dynol sylfaenol drwy siarad am faterion sydd yn gywilyddus yn dal i barhau yn yr unfed ganrif ar hugain .

Felly, gadewch i ni ddathlu ein llwyddiannau fel menywod. Gadewch i ni gofio’r menywod hynny sydd wedi mynd o'n blaenau, y rhai a fu'n ymgyrchu ac yn sicrhau ein rhyddid. Ond, gadewch i ni beidio ag anghofio'r miliynau o ferched nad oes ganddynt lais a sicrhau, yfory, ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, ein bod yn rhoi’r llais hwnnw iddynt. Diolch.

In my contribution today I want to talk about the implications for women of leaving the EU. I want to start off with European structural funds. European structural funds are worth £2 billion to Wales between 2014 and 2020. The Treasury has guaranteed that all projects started before the UK leaves the EU will be fully funded until their completion, but we don’t know what is going to happen after that. We don’t know what regional policy will be after we leave. Obviously, we are having discussions here in Wales to try to influence what that will be, but we don’t know. But, we do know that it will have a big impact on women.

Gender equality has always been a core objective of the European Union. Since the UK joined in 1973, membership has helped ensure improvements in pay equality, protection from discrimination, childcare, parental leave and care for pregnant women and new mothers. Also, international co-operation across the European Union has helped tackle female genital mutilation, because we need collaborative working on issues such as female genital mutilation. As we know, it happens in Wales. We know it happens in Cardiff. A recent committee in Cardiff identified cases where female genital mutilation had taken place. So, it’s essential that we work collaboratively on this issue.

There’s also international co-operation on human trafficking. We know that women are far more likely to be trafficked into the sex trade. In fact, the EU says that 30,146 people were registered as victims of human trafficking across the 28-nation EU in the three years to 2013; 80 per cent of the victims were women; 69 per cent of all those trafficked were victims of sexual exploitation; and more than 1,000 child victims were trafficked for sexual exploitation. So, we need to be in a situation where we can work collaboratively on those issues. When we do leave the EU, we have got to ensure that we still have those collaborative ways of working, because it is vital for women who are in these vulnerable situations that we do.

Leaving the EU will mean the loss of targeted funding for gender equality. In 2012, 28 per cent of the EU’s aid budget included gender equality or women’s empowerment as a key objective. This is what has been written into all the EU’s work, all its policy—a recognition of the inequalities that there are. When we leave the EU, we’ve got to ensure that we do not lose all that good work that has been achieved. In addition, any economic downturn will hit women hardest. All the evidence has shown that when the going gets hard, it’s women who are hit hardest. That’s certainly what’s happened with the Tory cuts. A 2015 report from the LSE showed that 78.9 per cent of welfare cuts fell on women, especially single parents, and black and minority ethnic women are also disproportionately affected. [Interruption.]

The Fawcett Society has called for a woman to be on the Brexit negotiating team, in view of the all-male make-up of the current trio, which is made up, of course, of David Davis, Liam Fox and Boris Johnson. I think we do need a woman there to try to negotiate. I mean, these negotiations are so important for women. Whatever happens post Brexit, we must ensure that the hard-won gains for women are not lost and that the cross-cutting themes that are embedded in the European structural funds, for example, are not lost.

The Women and Equalities Select Committee in Westminster has made recommendations post Brexit, one of which is that there should be a clause on equality in the great reform Bill, and I think that that is a very sensible suggestion. They’ve also suggested that Parliament and the courts should declare whether new laws are compatible with equality principles. Again, I think that is a very important recommendation, because we are moving into a situation where we will have no guarantee that we will have equality written into legislation, into any future regional policy, into co-operation between countries. So, I think we’ve got to use all we can to do that, because there’s no doubt that the European Union, and our membership of the European Union, has been a huge advantage to women and has helped us make great steps forward.

Yn fy nghyfraniad heddiw rwyf am siarad am y goblygiadau i fenywod o adael yr Undeb Ewropeaidd. Rwyf am ddechrau gyda’r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd. Mae’r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd yn werth £2 biliwn i Gymru rhwng 2014 a 2020. Mae'r Trysorlys wedi gwarantu y bydd pob prosiect a ddechreuwyd cyn i'r DU adael yr UE yn cael eu hariannu'n llawn nes eu cwblhau. Ond nid ydym yn gwybod beth sy'n mynd i ddigwydd ar ôl hynny. Nid ydym yn gwybod beth fydd y polisi rhanbarthol ar ôl i ni adael. Yn amlwg, rydym yn cael y trafodaethau yma yng Nghymru i geisio dylanwadu ar beth fydd hynny, ond nid ydym yn gwybod. Ond, rydym yn gwybod y bydd yn cael effaith fawr ar fenywod.

Mae cydraddoldeb rhywiol wedi bod yn un o amcanion craidd yr Undeb Ewropeaidd erioed. Ers i'r DU ymuno ym 1973, mae aelodaeth wedi helpu i sicrhau gwelliannau o ran cydraddoldeb cyflog, amddiffyn rhag gwahaniaethu, gofal plant, absenoldeb rhieni a gofal i fenywod beichiog a mamau newydd. Hefyd, mae cydweithrediad rhyngwladol ar draws yr Undeb Ewropeaidd wedi helpu i fynd i'r afael ag anffurfio organau cenhedlu menywod, oherwydd mae angen cydweithio ar faterion megis anffurfio organau cenhedlu menywod. Fel y gwyddom, mae'n digwydd yng Nghymru. Rydym yn gwybod ei fod yn digwydd yng Nghaerdydd. Nododd pwyllgor diweddar yng Nghaerdydd achosion lle mae anffurfio organau cenhedlu menywod wedi digwydd. Felly, mae'n hanfodol ein bod yn gweithio ar y cyd ar y mater hwn.

Ceir cydweithredu rhyngwladol hefyd ar fasnachu mewn pobl. Rydym yn gwybod bod merched yn llawer mwy tebygol o gael eu masnachu i'r diwydiant rhyw. Yn wir, mae’r UE yn dweud bod 30,146 o bobl wedi eu cofrestru fel dioddefwyr masnachu mewn pobl ar draws yr UE 28 genedl yn ystod y tair blynedd hyd at 2013; roedd 80 y cant o'r dioddefwyr yn fenywod; 69 y cant o'r holl rai sy'n cael eu masnachu wedi dioddef camfanteisio rhywiol; ac roedd mwy na 1,000 o blant sy'n ddioddefwyr yn cael eu masnachu ar gyfer camfanteisio rhywiol. Felly, mae angen inni fod mewn sefyllfa lle y gallwn weithio ar y cyd ar y materion hynny. Pan fyddwn yn gadael yr UE, mae'n rhaid i ni sicrhau bod y ffyrdd cydweithredol hyn o weithio yn dal i fod gennym, gan ei bod yn hanfodol i’r menywod hyn sydd mewn sefyllfaoedd agored i niwed ein bod yn gwneud hynny.

Bydd gadael yr UE yn golygu colli arian a dargedwyd ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Yn 2012, roedd 28 y cant o gyllideb cymorth yr UE yn cynnwys cydraddoldeb rhwng y rhywiau neu rymuso menywod fel amcan allweddol. Dyma beth sydd wedi cael ei ysgrifennu yn holl waith yr UE, ei holl bolisïau—cydnabyddiaeth o'r anghydraddoldebau sy’n bodoli. Pan fyddwn yn gadael yr UE, mae'n rhaid i ni sicrhau nad ydym yn colli'r holl waith da sydd wedi cael ei gyflawni. Yn ogystal â hyn, bydd unrhyw ddirywiad economaidd yn taro menywod galetaf. Mae'r holl dystiolaeth wedi dangos, pan fydd pethau'n mynd yn anodd, mai menywod sy'n dioddef fwyaf. Dyna yn sicr beth sydd wedi digwydd gyda thoriadau'r Torïaid. Mae adroddiad 2015 gan yr LSE yn dangos bod 78.9 y cant o doriadau lles wedi digwydd i fenywod, yn enwedig rhieni sengl, ac mae menywod duon a lleiafrifoedd ethnig hefyd yn cael eu heffeithio yn anghymesur. [Torri ar draws.]

Mae Cymdeithas Fawcett wedi galw am gael menyw ar dîm negodi Brexit, o ystyried bod y triawd presennol i gyd yn ddynion, sy'n cynnwys, wrth gwrs, David Davis, Liam Fox a Boris Johnson. Rwy’n meddwl bod angen i ni gael menyw yno i geisio negodi. Hynny yw, mae’r trafodaethau hyn mor bwysig i fenywod. Beth bynnag fydd yn digwydd ar ôl Brexit, mae'n rhaid i ni sicrhau nad yw'r enillion a sicrhawyd wedi ymdrech galed dros fenywod yn cael eu colli ac nad yw’r themâu trawsbynciol sydd wedi'u hymgorffori yn y cronfeydd strwythurol Ewropeaidd, er enghraifft, yn cael eu colli.

Mae'r Pwyllgor Dethol Menywod a Chydraddoldebau yn San Steffan wedi gwneud argymhellion ôl Brexit. Un ohonynt yw y dylid cael cymal ar gydraddoldeb yn y Bil diwygio mawr, ac rwy’n meddwl fod hwnnw’n awgrym synhwyrol iawn. Maen nhw wedi awgrymu hefyd y dylai’r Senedd a'r llysoedd ddatgan a yw deddfau newydd yn gydnaws ag egwyddorion cydraddoldeb. Unwaith eto, credaf fod hwn yn argymhelliad pwysig iawn, oherwydd rydym yn symud i sefyllfa lle na fydd gennym unrhyw sicrwydd y bydd cydraddoldeb wedi’i ysgrifennu mewn deddfwriaeth, mewn unrhyw bolisi rhanbarthol yn y dyfodol, mewn cydweithrediad rhwng y gwledydd. Felly, rwy’n credu bod yn rhaid i ni ddefnyddio popeth o fewn ein gallu i wneud hynny. Nid oes unrhyw amheuaeth bod yr Undeb Ewropeaidd, a’n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, wedi bod yn fantais enfawr i fenywod ac mae wedi ein helpu i gymryd camau mawr ymlaen.

We are, here in the Welsh Assembly, a young institution, but this Assembly has indeed got a very proud record of honouring and enacting the principles and the aims of International Women’s Day, as do successive Welsh Labour-led Governments. Since devolution, we’ve been amongst the most gender-balanced legislatures in the world—the first to elect an equal number of able women and able men. The consequences of that representation in terms of policy and legislation cannot and must never be overlooked.

One of those landmark policies is the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. It’s the first legislation of its kind in the UK and it is the only law in Europe to have a specific focus on violence against women. That, we have heard, has been contested in this Assembly, and I will stand, as my colleagues will, steadfast behind that.

I’m going to tell you a story that I heard on Saturday. It isn’t a nice story, and it’s a story about a young female who found herself in jail—she has now been released on probation. Without telling me who that individual was, I was told about her story. Her story is one of drug addiction that started at the age of nine, when she took her mother’s Valium tablets. She took her mother’s Valium tablets because she couldn’t face the day. Her mother locked her and her brother in the coalhouse, because that was the only way that she could keep those two safe from an abusive father and husband. Those two children sat in that coalhouse, and whilst they could hear their mother screaming they knew she was alive—they were absolutely terrified when it was silent.

She went on through her life, as a consequence of that abuse and the addiction that she had gained very early on to Valium, to become a drug addict and to find herself within the prison system. So, that is why—it is stories like that, and they don’t make good listening. But these are individuals—we cannot begin to imagine that fear that was going through the mother and her children’s lives. That is why we support a gender-based approach to domestic abuse, and we do it quite proudly.

I wanted to tell that story, because those stories are never told. People see somebody within the prison system, they see somebody who has an addiction, but they never ever stop to think—they never ask why. So, I did that last weekend, and I wanted to share that with you today, because it is essential that, when women are elected to office, they do the right thing by the women who will never be elected to office. And doing the right thing means sometimes telling the stories that people don’t want to hear, and bringing through legislation that will actually hope that those children will not become victims later on in life.

The other area that I want to focus on is women’s economic activity, and we’ve heard today grand statements about that from the other benches. The 2016 autumn statement told us that 86 per cent of the net gains to the Treasury through tax and benefit measures came from women, and that was up by 5 per cent from 2015. But the UK Government has continued to evade its duties under the 2016 equalities Act, and refused to carry out a gender assessment, unlike the Welsh Government. If they did that, and bearing in mind that the budget falls on International Women’s Day this year, they might find that the cuts that they have made to the public sector have hit women specifically by 80 per cent—80 per cent of all those cuts have hit women, and I think it’s time that they actually did carry out an equality impact assessment on what they’re doing.

Rydym ni, yma yn y Cynulliad, yn sefydliad ifanc. Ond, yn wir, mae gan y Cynulliad hwn hanes balch iawn o anrhydeddu a gweithredu egwyddorion a nodau Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, fel sydd gan Lywodraethau olynol a arweinir gan Lafur Cymru. Ers datganoli, rydym wedi bod ymhlith y deddfwrfeydd mwyaf cytbwys yn y byd o ran rhywedd—y cyntaf i ethol nifer cyfartal o fenywod galluog a dynion galluog. Ni ellir ac ni ddylid byth anwybyddu canlyniadau'r gynrychiolaeth honno o ran polisi a deddfwriaeth.

Un o’r polisïau pwysig hynny yw Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015. Dyma’r ddeddfwriaeth gyntaf o'i bath yn y DU a dyma'r unig gyfraith yn Ewrop i gael pwyslais penodol ar drais yn erbyn menywod. Mae hynny, yr ydym wedi clywed, wedi cael ei herio yn y Cynulliad hwn, a byddaf yn sefyll, fel y bydd fy nghydweithwyr, yn gadarn tu ôl i hynny.

Rwy’n mynd i adrodd stori wrthych a glywais ddydd Sadwrn. Nid yw’n stori neis, ac mae'n stori am fenyw ifanc a gafodd ei hun yn y carchar—mae hi bellach wedi cael ei ryddhau ar brawf. Ni ddywedwyd wrthyf pwy oedd yr unigolyn, ond dywedwyd ei stori wrthyf. Mae ei stori hi yn un o fod yn gaeth i gyffuriau, gan ddechrau pan oedd yn naw oed, pan gymerodd dabledi Valium ei mam. Cymerodd dabledi Valium ei mam oherwydd nad oedd yn gallu wynebu'r diwrnod. Roedd ei mam yn ei chloi hi a'i brawd yn y cwt glo, oherwydd dyna oedd yr unig ffordd y gallai gadw’r ddau yn ddiogel rhag tad a gŵr a oedd yn ymddwyn yn sarhaus. Roedd y ddau blentyn yn eistedd yn y cwt glo. Tra byddent yn clywed eu mam yn sgrechian roeddent yn gwybod ei bod yn fyw—roedden nhw'n ofnus iawn pan oedd yn dawel.

Aeth yn ei blaen yn ystod ei hoes, o ganlyniad i’r cam-drin hwnnw a'r ddibyniaeth yn gynnar iawn ar Valium, i fod yn gaeth i gyffuriau a chanfod ei hun yn y carchar. Felly, dyna pam—straeon fel yna, ac nid ydynt yn hawdd gwrando arnynt. Ond mae'r rhain yn unigolion—ni allwn ddechrau dychmygu'r ofn oedd yn mynd trwy fywydau’r fam a’i phlant. Dyna pam rydym yn cefnogi'r dull gweithredu ar sail rhyw o ran cam-drin domestig, ac rydym yn ei wneud gyda balchder.

Roeddwn i eisiau adrodd y stori honno, oherwydd nid yw’r straeon hynny byth yn cael eu hadrodd. Mae pobl yn gweld rhywun o fewn y system carchar, maent yn gweld rhywun sydd yn gaeth i gyffuriau, ond ni fyddant byth yn aros i feddwl—nid ydynt byth yn gofyn pam. Felly, fe wnes i hynny'r penwythnos diwethaf, ac roeddwn i eisiau rhannu hynny gyda chi heddiw, oherwydd mae'n hanfodol, pan fydd menywod yn cael eu hethol i swydd, eu bod yn gwneud y peth iawn ar ran y merched na fydd byth yn cael eu hethol i swydd. Ac mae gwneud y peth iawn yn golygu weithiau adrodd straeon nad yw pobl eisiau eu clywed, a chyflwyno deddfwriaeth a fydd mewn gwirionedd yn gobeithio na fydd y plant hynny yn mynd yn ddioddefwyr yn nes ymlaen mewn bywyd.

Y maes arall yr wyf am ganolbwyntio arno yw gweithgarwch economaidd menywod, ac rydym wedi clywed datganiadau mawreddog am hynny heddiw o'r meinciau eraill.  Dywedodd datganiad hydref 2016 wrthym fod 86 y cant o'r enillion net i'r Trysorlys drwy fesurau treth a budd-daliadau yn dod oddi wrth ferched, ac roedd hynny’n gynnydd o 5 y cant o 2015. Ond mae Llywodraeth y DU wedi parhau i osgoi ei dyletswyddau o dan Ddeddf cydraddoldebau 2016, ac wedi gwrthod cynnal asesiad ar sail rhyw, yn wahanol i Lywodraeth Cymru. Pe byddent yn gwneud hynny, ac o gofio bod y gyllideb yn disgyn ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod eleni, efallai y byddent yn gweld bod y toriadau a wnaethant i'r sector cyhoeddus wedi taro menywod yn benodol 80 y cant—mae 80 y cant o'r holl doriadau hynny wedi taro menywod, ac rwy'n credu ei bod yn amser iddynt gynnal asesiad o’r effaith ar gydraddoldeb o ran yr hyn y maen nhw'n ei wneud.

Different tack here: March is Women’s History Month. And what is the point of Women’s History Month? Well, we have 50 per cent of the population, but only occupy 0.5 per cent of recorded history. And that matters if generation after generation after generation has been exposed to that imbalance as a truth about values. I know that some Members here in the Chamber like to hark back to the twentieth century to make their political points, as if nothing has happened in the meantime, but to explain the problem of 0.5 per cent for half the population, and its effects on our cultural DNA, Dr Bettany Hughes thinks that we need to start right back with prehistory, where the opposite was true.

If you look at all the figurines made between 40,000 BC until around 5,000 BC, a period that really sees the flourishing of the modern mind, at that time about 90 per cent of all those figurines were of women. So, women are very present in the archaeological record, but then start to disappear once prehistory turns into history. At the birth of civilised society, you have very highly productive and sophisticated settlements, with women having great status—they were high priestesses, they had property rights, they owned land, they wrote poetry. But these new civilisations wanted to expand, and that needed muscle power. At that point, society becomes more militarised, and the balance of power moved. It was then that we saw the quantum shift in the story of the world, and we start to find powerful warrior gods appearing in the archaeology, as well as in the epic tales, representing a gear change in how we are told the story of humanity.

Growth through military means—muscle mattered, and it still matters. This long-lived status quo has become the base note of society. Whereas previously a measure of achievement might have been the physical survival and nurture of a community, and quality of life, it is even now expansion and success. Women’s roles continued to diminish, and women’s strengths lost their kudos. So, why do we know about some women but not others? Well, if you think of some of the women in history that we’ve all heard of—the likes of Cleopatra and Helen of Troy—one of the reasons their stories have lasted so long is that they are portrayed as highly sexualised. They’re exciting, but the danger of their influence has also become a warped morality tale. We remember them as creatures who draw men towards their beds and towards their death, or, in Judeo-Christian culture, to their fall from grace. Often women aren’t allowed to be individual human characters in history—they have to be stereotypes.

Older literature has been complicit with that as well. Cleopatra was a poet and a philosopher. She was incredibly good at maths, and she wasn’t particularly good looking. But, when we think of her, we think of the big-breasted seductress, bathing in milk, with this really weird relationship with asps. Often, even when women have made their mark and they are remembered by history, we’re offered a fantasy version of their lives. Now, of course, even if we don’t believe this stuff any more, and we say out loud that men and women are equal, how are we still so affected by it? How is it still possible for any Member of the European Parliament—as one did last week—to declare, unashamedly, that women should be paid less because we are smaller, weaker and less intelligent? How can it be possible to say that these days? Now, Dr Hughes says that there’s been a problem here for at least 3,500 years, so, it’s no surprise that we have some catching up to do, because we’re actually overcoming a hardwired collective false memory.

Physically, the stories of women have been written out of history rather than written in, but times are changing and I think we’re more interested now in the story of what it means to be human, as opposed to being a man or a woman. It’s an issue that has very, very deep roots and I would really like us to be sure that we collectively are known as the generation that opened rather than closed minds and who opened up these stories, put them back on the page and started recalibrating that collective memory, because, yes, of course, women have impacted on history. It’s just that we need to know about it and it’s difficult to celebrate or recognise our achievements as women, as the motion says, if we don’t know about them. So, I thank Members who have contributed today for actually giving some examples. We need to actively look back for women’s stories and put them back into the historical narrative, globally, nationally, and locally. Of course, it’s down in no small part to the—. It’s part of the job of historians to fill the gaps in history, which is why I think we should resist any attempt to downplay the role of history in the new Wales curriculum, but ask to reconsider what it’s for. Let’s get it to do the right thing, Joyce. Let it be bold—I think somebody else mentioned that we need to be bold—in recalibrating that collective memory so that women’s strengths are valued across time and not just in the last 100 years. The Nazis may have failed to conquer Europe, but they’ve done a damn good job of dominating our history curriculum, and we are still talking about muscle and missing half our history a century after the first International Women’s Day. Thank you.

Gan fynd ar drywydd gwahanol yma: mis Mawrth yw Mis Hanes Menywod. A beth yw pwynt Mis Hanes Menywod? Wel, mae 50 y cant o'r boblogaeth ond yn meddiannu 0.5 y cant o hanes cofnodedig. Ac mae hynny'n bwysig os yw cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth ar ôl cenhedlaeth wedi bod yn agored i'r anghydbwysedd hwnnw fel gwirionedd am werthoedd. Gwn fod rhai Aelodau yma yn y Siambr yn hoffi mynd yn ôl at yr ugeinfed ganrif i wneud eu pwyntiau gwleidyddol, fel pe bai dim wedi digwydd yn y cyfamser. Ond i esbonio'r broblem o 0.5 y cant ar gyfer hanner y boblogaeth, a'i effeithiau ar ein DNA diwylliannol, mae Dr Bettany Hughes yn credu bod angen i ni fynd yn ôl a dechrau yn y cychwyn gyda chynhanes, lle’r oedd y gwrthwyneb yn wir.

Os edrychwch ar yr holl ffigurynnau a wnaed rhwng 40,000 CC a thua 5,000 CC, cyfnod sydd mewn gwirionedd yn gweld blodeuo’r meddwl modern, ar y pryd roedd tua 90 y cant o'r holl ffigurynnau hynny yn fenywod. Felly, mae menywod yn bresennol iawn yn y cofnod archeolegol, ond yna yn dechrau diflannu unwaith y mae cynhanes yn troi’n hanes. Ar enedigaeth cymdeithas wâr, mae gennych setliadau cynhyrchiol a soffistigedig iawn, gyda menywod yn cael statws uchel—roeddent yn uwch offeiriadesau, roedd ganddynt hawliau eiddo, roeddent yn berchen tir, roeddent yn ysgrifennu barddoniaeth. Ond roedd y gwareiddiadau newydd yn awyddus i ehangu, ac roedd angen pŵer cyhyrau i wneud hynny. Ar y pwynt hwnnw, mae’r gymdeithas yn dod yn fwy militaraidd, ac mae’r cydbwysedd o ran grym yn newid. Dyna pryd y gwelsom y newid cwantwm yn hanes y byd, ac rydym yn dechrau canfod duwiau rhyfelwyr pwerus yn ymddangos yn yr archaeoleg, yn ogystal ag yn y chwedlau epig, yn cynrychioli newid gêr yn y modd yr ydym yn adrodd hanes dynoliaeth.

Twf drwy ddulliau milwrol—roedd y cyhyrau’n bwysig, ac mae'n dal yn bwysig. Mae'r status quo hirhoedlog hwn wedi dod yn nodyn sylfaenol i gymdeithas. Yn flaenorol, tra byddid yn mesur llwyddiant drwy oroesiad a meithrin cymuned, ac ansawdd bywyd, mae’n wir, hyd yn oed yn awr, fod ehangu a llwyddiant yn bwysig.  Roedd swyddogaethau menywod yn parhau i leihau, a chollwyd bri cryfderau menywod. Felly, pam ydyn ni'n gwybod am rai merched ond nid am eraill? Wel, os ydych yn meddwl am rai o'r menywod mewn hanes yr ydym wedi clywed amdanynt—rhai fel Cleopatra a Helen o Droea—un o'r rhesymau pam mae’r straeon amdanyn nhw wedi para mor hir yw eu bod yn cael eu portreadu fel menywod rhywiol iawn. Maen nhw'n llawn cyffro, ond mae’r perygl a ddaw o’u dylanwad hefyd wedi dod yn stori foesoldeb wyrdroedig. Rydym yn eu cofio fel rhai a oedd yn hudo dynion i’r gwely ac i’w marwolaeth, neu, mewn diwylliant Judeo-Gristnogol, i golli eu pwer a’u hawdurdod. Yn aml, ni chaiff menywod fod yn gymeriadau dynol unigol mewn hanes—rhaid iddynt fod yn stereoteipiau.

Mae llenyddiaeth hŷn wedi cyfrannu at hynny hefyd. Roedd Cleopatra yn fardd ac yn athronydd. Roedd hi'n hynod o dda mewn mathemateg, ac nid oedd yn arbennig o brydferth. Ond, pan fyddwn yn meddwl amdani, rydym yn meddwl am yr hudoles â bronnau mawr, yn ymdrochi mewn llaeth, gyda pherthynas ryfedd iawn ag asbiaid. Yn aml, hyd yn oed pan fydd menywod wedi gwneud eu marc ac yn cael eu cofio mewn hanes, rydym yn cael fersiwn ffantasi o’u bywydau. Yn awr, wrth gwrs, hyd yn oed os nad ydym yn credu’r pethau hyn mwyach, ac rydym yn cyhoeddi â llais uchel fod dynion a menywod yn gyfartal, sut mae’n dal i effeithio arnom ni gymaint? Sut mae'n dal yn bosibl i unrhyw Aelod o’r Senedd Ewropeaidd—fel y gwnaeth un yr wythnos diwethaf—ddatgan, yn ddiedifar, y dylai menywod gael eu talu yn llai oherwydd ein bod yn llai o faint, yn wannach ac yn llai deallus? Sut y gall fod yn bosibl dweud hynny'r dyddiau hyn? Nawr, mae Dr Hughes yn dweud bod problem wedi bodoli yma am o leiaf 3,500 o flynyddoedd, felly, nid yw'n syndod bod gennym rywfaint o waith ennill tir i'w wneud, oherwydd rydym mewn gwirionedd yn goresgyn cof ffug cyfunol cynhenid.

Mae straeon am fenywod wedi cael eu hanwybyddu mewn hanes yn hytrach na’u cynnwys. Ond mae'r oes yn newid ac rwy’n credu bod gennym fwy o ddiddordeb yn awr yn hanes yr hyn y mae'n ei olygu i fod yn ddynol, yn hytrach na bod yn ddyn neu'n fenyw. Mae'n broblem sydd wedi gwreiddio’n ddwfn iawn a hoffwn yn wir y gallem fod yn siŵr o gael ein hadnabod ar y cyd fel y genhedlaeth a agorodd yn hytrach na chau’r meddyliau, ac a agorodd y straeon hyn, eu rhoi yn ôl ar y dudalen a dechrau ailraddnodi’r cof cyfunol hwnnw, oherwydd do, wrth gwrs, fe wnaeth menywod effeithio ar hanes. Ond mae angen i ni wybod am y peth ac mae'n anodd dathlu neu gydnabod ein llwyddiannau fel menywod, fel y dywed y cynnig, os nad ydym yn gwybod amdanynt. Felly, rwy’n diolch i'r Aelodau sydd wedi cyfrannu heddiw am roi rhai enghreifftiau. Mae angen i ni fynd yn ôl i edrych am straeon am fenywod a'u rhoi yn ôl i mewn i'r naratif hanesyddol, yn fyd-eang, yn genedlaethol, ac yn lleol. Wrth gwrs, mae'n fater i raddau helaeth i—. Mae'n rhan o swydd yr hanesydd i lenwi'r bylchau mewn hanes, a dyna pam yr wyf yn meddwl y dylem wrthsefyll unrhyw ymgais i fychanu rôl hanes yng nghwricwlwm newydd Cymru, ond mae angen holi a oes modd ailystyried ei werth. Gadewch i ni ei gael i wneud y peth iawn, Joyce. Gadewch i ni fod yn feiddgar—credaf fod rhywun arall wedi sôn bod angen i ni fod yn feiddgar—wrth ailraddnodi’r cof cyfunol hwnnw fel bod cryfderau menywod yn cael eu gwerthfawrogi ar draws amser ac nid dim ond yn y 100 mlynedd diwethaf. Efallai fod y Natsïaid wedi methu â choncro Ewrop, ond maent wedi gwneud gwaith da iawn o dra-arglwyddiaethu ar ein cwricwlwm hanes, ac rydym yn dal i siarad am gyhyrau a cholli hanner ein hanes ganrif ar ôl y Diwrnod Rhyngwladol y Menywod cyntaf. Diolch.

I am actually proud to rise in this Government debate to mark International Women’s Day. Today, I gathered on the Senedd steps with my fellow female Labour Assembly Members and I was very proud to shine a light on Welsh women who have made an impact in public life across Wales.

You may have heard of Benjamin Hall, who was a man from Islwyn, my constituency, who Big Ben was named after. But, today, I am not going to talk about a husband; I’m going to talk about the wife, and she is not defined by him. This is a lady called Augusta. She was a remarkable nineteenth-century Welsh woman who played a cultural role in the adoption of the now familiar Welsh national costume as our national dress, something that every single one of us as politicians are familiar with. Two centuries later, on St David’s Day last week, girls wore this costume with pride, alongside the rugby shirts, and alongside the variety of costumes all over Wales. This church and the educational mandate that Augusta endowed in Abercarn in Islwyn is known locally as the ‘Welsh church’ and I’m proud to say that I got married in it. It still proudly stands on the sides of the valley and it features on the badge of Ysgol Gymraeg Cwm Gwyddon. Over the years, thousands of pupils have learnt about the historic and cultural connection to Augusta Hall. It is right that International Women’s Day encourages us to find role models like Augusta in all of our communities as we continue to strive for true gender equality in all areas of life.

Today, Welsh Labour has led the way in securing gender balance in the National Assembly for Wales. It is easy to say that. In the current Assembly we in Welsh Labour, again, have a gender balanced group, with 15 women Members out of 29. This is a result of policy and will, and not namby-pamby wishful thinking. As a result of Welsh Labour action, the National Assembly remains significantly more representative of the population than the UK Parliament. And it is why we have the ground-breaking violence against women legislation—the first in the UK—and it is legislation we should all be rightfully proud of, every single one of us across this Chamber.

I am proud to be the second female Welsh Labour Assembly Member for Islwyn. As a child, I was passionate about politics and actively looked for opportunities, unashamedly, to serve in public life. As a female, I know I was faced with added obstacles in achieving this goal. But, today, the landscape of gender equality in Wales has greatly improved. But gender equality has still not been obtained. The gender pay gap, the Women Against State Pension Inequality pensions debacle, demonstrate this. I’m delighted that increasing the number of women in positions of power and influence is a priority for this Welsh Labour Government, and this Welsh Government believes that there are still far too few women in prominent roles—unlike some in this Chamber—across public life. Women’s voices need to be heard and decision-making bodies, such as the Government and local authorities, must be representative of the communities that they serve. The Welsh Labour manifesto makes a commitment to seek to introduce better gender data for appointments to public bodies across Wales, ensuring that at least 40 per cent of those appointments are women. This is not to be ashamed of.

In October 2015, the Welsh Government launched a call for evidence to increase the understanding of the challenges and barriers contributing to the under-representation of certain groups on public sector boards, and the measures to address this that have been successful in Wales and other countries. The Welsh Government is committed to using the findings to develop its responses to under-representation in public appointments. And what should concern us all is the continuing gender pay gap. Pay gaps are a complex and long-standing issue, and some of the levers of change rest with employers. The public sector equality duty requires public sector employers to address pay and employment differences across those protected characteristics in the Equality Act 2010. And it is right that we consider the impact of the European movement in regard to where we are moving forward post Brexit, and that we do protect those qualities across Wales.

Many women in employment in Wales still earn less than men, and this is because many traditional female career paths and women are more likely to work part-time than men, due to caring responsibilities. And finally, it is something that all of us in this Chamber and everyone watching need to devote ourselves to challenging. We cannot see any longer the twenty-first century roll on with a gender pay differential. It is a true stain on Welsh life that must end, and this Government will continue with that difficult journey until we achieve parity—parity of esteem, parity of pay, parity of equality and a true society of equals across Wales. Diolch.

Rwyf yn wirioneddol falch o godi i siarad yn y ddadl hon i nodi Diwrnod Rhyngwladol y Menywod.  Heddiw, fe wnes i a fy nghyd Aelodau Cynulliad Llafur benywaidd ymgynull ar risiau'r Senedd, ac roeddwn yn falch iawn o dynnu sylw at ferched o Gymru sydd wedi cael effaith ar fywyd cyhoeddus ledled Cymru.

Efallai eich bod wedi clywed am Benjamin Hall, a oedd yn ddyn o Islwyn, fy etholaeth i, yr enwyd Big Ben ar ei ôl. Ond heddiw, nid wyf yn mynd i siarad am ŵr; rwy’n mynd i siarad am y wraig, ac nid yw hi yn cael ei diffinio ganddo. Gwraig yw hon o'r enw Augusta. Roedd yn fenyw Gymraeg ryfeddol o’r bedwaredd ganrif ar bymtheg a chwaraeodd ran ddiwylliannol yn mabwysiadu'r wisg genedlaethol Gymreig sydd bellach yn gyfarwydd fel ein gwisg genedlaethol, rhywbeth y mae pob un ohonom fel gwleidyddion yn gyfarwydd â hi. Ddwy ganrif yn ddiweddarach, ar Ddydd Gŵyl Dewi yr wythnos diwethaf, roedd merched yn gwisgo’r wisg hon â balchder, ochr yn ochr â'r crysau rygbi, ac ochr yn ochr â'r amrywiaeth o wisgoedd ar hyd a lled Cymru. Mae'r eglwys a'r mandad addysgol a freintiwyd gan Augusta yn Abercarn yn Islwyn yn cael ei hadnabod yn lleol fel yr 'eglwys Gymreig' ac rwy'n falch o ddweud imi briodi ynddi. Mae'n dal i sefyll yn falch ar ochr y dyffryn ac mae i’w gweld ar fathodyn Ysgol Gymraeg Cwm Gwyddon. Dros y blynyddoedd, mae miloedd o ddisgyblion wedi dysgu am y cysylltiad hanesyddol a diwylliannol ag Augusta Hall. Mae'n iawn fod Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn ein hannog i ganfod modelau rôl fel Augusta ym mhob un o'n cymunedau wrth i ni barhau i ymdrechu am wir gydraddoldeb rhwng y rhywiau ym mhob maes o fywyd.

Heddiw, mae Llafur Cymru wedi arwain y ffordd o ran sicrhau cydbwysedd rhwng y rhywiau yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae'n hawdd dweud hynny. Yn y Cynulliad ar hyn o bryd mae gennym ni yn Llafur Cymru, unwaith eto, grŵp cytbwys rhwng y rhywiau, gyda 15 o Aelodau benywaidd allan o 29. Mae hyn yn ganlyniad polisi ac ewyllys, ac nid breuddwyd gwrach ddi-asgwrn-cefn. O ganlyniad i weithredu gan Lafur Cymru, mae’r Cynulliad Cenedlaethol yn parhau i fod yn llawer mwy cynrychioliadol o'r boblogaeth na Senedd y DU. A dyna pam mae gennym y ddeddfwriaeth trais yn erbyn menywod sy'n torri tir newydd—y gyntaf yn y DU—ac mae'n ddeddfwriaeth y dylem i gyd fod yn falch ohoni, ac yn gwbl briodol, bob un ohonom yn y Siambr hon.

Rwy’n falch o fod yr ail Aelod Cynulliad benywaidd Llafur Cymru dros Islwyn. Yn blentyn, roeddwn yn angerddol am wleidyddiaeth ac yn edrych am gyfleoedd, yn ddigywilydd, i wasanaethu mewn bywyd cyhoeddus. Fel menyw, roeddwn yn gwybod fy mod yn wynebu rhwystrau ychwanegol wrth gyrraedd y nod hwn. Ond heddiw, mae sefyllfa cydraddoldeb rhywiol yng Nghymru wedi gwella'n fawr. Ond ni sicrhawyd cydraddoldeb rhywiol o hyd. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, llanast pensiynau Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, yn dangos hyn. Rwyf wrth fy modd bod cynyddu nifer y menywod sydd mewn swyddi o rym a dylanwad yn flaenoriaeth i Lywodraeth bresennol Lafur Cymru, ac mae Llywodraeth Cymru yn credu bod llawer rhy ychydig o fenywod yn dal i fod mewn swyddi amlwg—yn wahanol i rai yn y Siambr hon—ar draws bywyd cyhoeddus. Mae angen i leisiau menywod gael eu clywed a rhaid i’r cyrff sy’n gwneud penderfyniadau, megis y Llywodraeth ac awdurdodau lleol, fod yn gynrychioliadol o'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu. Mae maniffesto Llafur Cymru yn gwneud ymrwymiad i geisio cyflwyno data rhyw gwell ar gyfer penodiadau i gyrff cyhoeddus ledled Cymru, gan sicrhau bod o leiaf 40 y cant o'r penodiadau hynny yn fenywod. Ni ddylid bod â chywilydd o hyn.

Ym mis Hydref 2015, lansiodd Llywodraeth Cymru alwad am dystiolaeth er mwyn cynyddu dealltwriaeth o'r heriau a'r rhwystrau sy'n cyfrannu at dangynrychiolaeth grwpiau penodol ar fyrddau yn y sector cyhoeddus, a'r mesurau i ymdrin â hyn sydd wedi bod yn llwyddiannus yng Nghymru a gwledydd eraill. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddefnyddio'r canfyddiadau i ddatblygu ei hymatebion i dangynrychiolaeth mewn penodiadau cyhoeddus. A’r hyn a ddylai ein pryderu ni i gyd yw’r bwlch cyflog parhaus rhwng y rhywiau. Mae bylchau cyflog yn fater cymhleth a hirsefydlog, ac mae’n ddyletswydd ar y cyflogwyr i sbarduno rhai newidiadau. Mae dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn mynnu bod cyflogwyr yn y sector cyhoeddus yn mynd i'r afael â gwahaniaethau cyflog a chyflogaeth ar draws y nodweddion gwarchodedig hynny yn Neddf Cydraddoldeb 2010. Ac mae'n iawn ein bod yn ystyried effaith y mudiad Ewropeaidd o ran sut yr ydym yn symud ymlaen ar ôl Brexit, a'n bod yn diogelu’r rhinweddau hynny ar draws Cymru.

Mae llawer o fenywod mewn cyflogaeth yng Nghymru yn dal i ennill llai na dynion, ac mae hyn oherwydd bod llawer o lwybrau gyrfa benywaidd traddodiadol a menywod yn fwy tebygol o weithio'n rhan-amser na dynion, oherwydd cyfrifoldebau gofalu. Ac yn olaf, mae'n rhywbeth y mae angen i bob un ohonom yn y Siambr hon a phawb sy’n gwylio ymroi i’w herio. Ni allwn mwyach weld yr unfed ganrif ar hugain yn treiglo ymlaen gyda gwahaniaeth cyflog rhwng y rhywiau. Mae'n staen ar fywyd Cymru ac mae’n rhaid iddo ddod i ben. Bydd y Llywodraeth hon yn parhau â'r daith anodd hyd nes y byddwn yn cyflawni cydraddoldeb—parch cydradd, cyflogau cydradd, cydraddoldeb cydradd a chymdeithas wir gyfartal ledled Cymru. Diolch.

Diolch, Deputy Llywydd. It’s an honour to speak in this debate today. Indeed, there are many of my colleagues here who have inspired me, and it’s a privilege to join them and others in this Chamber.

I know that I stand on the shoulders of others. Many women who have gone before us made sacrifices and fought battles so that women can have the vote, go to university, work and choose how to live their lives. We’ve come a long way from the suffragettes such as Margaret Mackworth, Lady Rhondda, but there is much more to do. As a new Member, this is really the first opportunity that I’ve had in the Chamber to pay tribute to my predecessor as the Member for Newport West, Dame Rosemary Butler. Rosemary certainly has been an inspiration to me and many other women in Newport and throughout Wales. As Llywydd, she used her position to encourage and support women in public life. She understood that a diverse workforce is better for everyone. It’s important to ensure that women in senior positions don’t pull the ladder up, but hold out a hand to other women. Rosemary’s Women in Public Life campaign certainly made a difference. In Newport, she organised International Women’s Day events over many years, bringing together women from all walks of life to meet, learn from each other and have fun, always keen to support and encourage women to try something new, give it a go and not be afraid of failure, something that I know she will continue to do.

International Women’s Day is also about recognising the value of women in crucial roles, such as paid and unpaid carers. There’s a long way to go to solve the gender pay gap, and it’s shocking that, in 2017, gender can have an impact on how much you get paid. Indeed, the World Economic Forum estimated that the global gender pay gap won’t close until 2186. This is inexcusable. The UK is currently twentieth in the world behind Nicaragua, Burundi, Ireland, Slovenia and Germany. We can do much better.

Equal rights is not just a fight for women. My grandfather, who was a blacksmith from Glyncorrwg, was proud to call himself a feminist. He died five years ago at the age of 89, and he wholeheartedly believed in equality and knew that it was something that men needed to fight for as well. And I know that the Cabinet Secretary believes that, and he’s a champion for equality.

International Women’s Day is an opportunity for us to reflect and celebrate the fantastic works and achievements of women in our community. Since being elected, I’ve met women who are campaigners, leaders and who just get things done—formidable women, many of whom just get on with it and don’t realise the difference they’re making. This year’s theme is ‘Be bold for change’, and, only three months into 2017, we’ve already seen women taking to the streets across the world to protect peacefully against divisive politics. We can see from the hateful language on social media against women that the fight for equality is not over. We must face these challenges head on and test the advancements made.

In many parts of the world, women won’t be celebrating. In fact, they might be fighting to survive the day. In countries such as Syria, Iraq and Nigeria, women face rape as a weapon of war. We hear how, in some countries, women and girls are being forcibly married, sexually abused and raped by their so-called husbands and sold to others. It’s also a chance to think of those refugees who have travelled hundreds of miles to find safety, many of them mothers, forced to carry their children from one danger zone to the next. Battles we thought had been won seem to be bending in the wind. It’s imperative that we all stand together, celebrate what we’ve achieved and take bold action for change.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n anrhydedd cael siarad yn y ddadl hon heddiw. Yn wir, mae llawer o fy nghydweithwyr yma wedi fy ysbrydoli i, ac mae'n fraint ymuno â hwy ac eraill yn y Siambr hon.

Gwn fy mod yn sefyll ar ysgwyddau pobl eraill. Mae llawer o fenywod o'n blaenau ni wedi aberthu ac ymladd brwydrau fel y gall menywod gael y bleidlais, mynd i brifysgol, gweithio a dewis sut i fyw eu bywydau. Rydym wedi dod yn bell ers y swffragetiaid megis Margaret Mackworth, Arglwyddes Rhondda, ond mae llawer mwy i'w wneud. Fel Aelod newydd, dyma’r cyfle cyntaf i mi ei gael yn y Siambr i dalu teyrnged i fy rhagflaenydd fel yr Aelod dros Orllewin Casnewydd, y Fonesig Rosemary Butler. Mae Rosemary yn sicr wedi bod yn ysbrydoliaeth i mi ac i lawer o fenywod eraill yng Nghasnewydd a ledled Cymru. Fel Llywydd, defnyddiodd ei safle i annog a chefnogi menywod mewn bywyd cyhoeddus. Deallodd fod gweithlu amrywiol yn well i bawb. Mae'n bwysig sicrhau nad yw menywod mewn swyddi uwch yn tynnu’r ysgol i fyny, ond yn dal llaw allan i fenywod eraill.  Gwnaeth ymgyrch Rosemary, sef Merched mewn Bywyd Cyhoeddus, wahaniaeth yn sicr.  Yng Nghasnewydd, trefnodd ddigwyddiadau Diwrnod Rhyngwladol y Menywod dros nifer o flynyddoedd, gan ddwyn ynghyd menywod o bob cefndir i gyfarfod, dysgu oddi wrth ei gilydd a chael hwyl. Roedd bob amser yn awyddus i gefnogi ac annog menywod i roi cynnig ar rywbeth newydd, i roi cynnig arni a pheidio bod ofn methu, rhywbeth y gwn y bydd yn parhau i’w wneud.

Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod hefyd yn ymwneud â chydnabod gwerth merched mewn swyddogaethau allweddol, megis gofalwyr cyflogedig a di-dâl. Mae ffordd bell i fynd i ddatrys y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ac mae'n frawychus yn 2017 y gall eich rhyw effeithio ar faint yr ydych yn cael eich talu. Yn wir, amcangyfrifodd Fforwm Economaidd y Byd na fydd y bwlch cyflog byd-eang rhwng y rhywiau yn cau tan 2186. Mae hyn yn anfaddeuol. Ar hyn o bryd y DU yw’r ugeinfed yn y byd, y tu ôl i Nicaragua, Burundi, Iwerddon, Slofenia a'r Almaen. Gallwn wneud yn llawer gwell.

Nid yw hawliau cyfartal yn frwydr i fenywod yn unig. Roedd fy nhad-cu, a oedd yn of o Lyncorrwg, yn falch o alw ei hun yn ffeminydd. Bu farw bum mlynedd yn ôl pan oedd yn 89, ac roedd yn credu’n llwyr mewn cydraddoldeb ac yn gwybod ei fod yn rhywbeth yr oedd angen i ddynion ymladd drosto hefyd. Ac rwy’n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn credu hynny, ac mae e'n hyrwyddwr cydraddoldeb.

Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn gyfle i ni fyfyrio a dathlu gwaith gwych a chyflawniadau menywod yn ein cymuned. Ers cael fy ethol, rwyf wedi cwrdd â menywod sy'n ymgyrchwyr, arweinwyr ac sydd yn cyflawni pethau—menywod dygn, lawer ohonynt yn bwrw ymlaen heb sylweddoli'r gwahaniaeth y maent yn ei wneud. Y thema eleni yw 'Byddwch yn feiddgar ar gyfer newid', a, dim ond tri mis wedi mynd ers cychwyn 2017, rydym eisoes wedi gweld merched yn gorymdeithio ar strydoedd ledled y byd i brotestio’n heddychlon yn erbyn gwleidyddiaeth ymrannol. Gallwn weld o'r iaith atgas ar y cyfryngau cymdeithasol yn erbyn menywod nad yw’r frwydr dros gydraddoldeb ar ben. Mae'n rhaid i ni wynebu'r heriau hynny a phrofi'r datblygiadau a wnaed.

Mewn sawl rhan o'r byd, ni fydd menywod yn dathlu. Yn wir, efallai y byddant yn brwydro i oroesi’r diwrnod. Mewn gwledydd fel Syria, Irac a Nigeria, mae merched yn wynebu trais rhywiol fel arf rhyfel. Rydym yn clywed sut, mewn rhai gwledydd, mae menywod a merched yn cael eu gorfodi i briodi, eu cam-drin yn rhywiol a’u treisio gan eu gwŷr honedig a'u gwerthu i bobl eraill. Mae hefyd yn gyfle i feddwl am y ffoaduriaid hynny sydd wedi teithio cannoedd o filltiroedd i chwilio am ddiogelwch, lawer ohonynt yn famau, yn cael eu gorfodi i gario eu plant o un parth perygl i'r nesaf. Ymddengys bod brwydrau yr oeddem yn meddwl oedd wedi eu hennill yn plygu yn y gwynt. Mae'n hanfodol ein bod ni i gyd yn sefyll gyda'n gilydd, yn dathlu'r hyn yr ydym wedi ei gyflawni ac yn cymryd camau beiddgar ar gyfer newid.

I call on the Cabinet Secretary for Communities and Children to reply to the debate—Carl Sargeant.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant i ymateb i'r ddadl—Carl Sargeant.

Thank you, Deputy Llywydd, for the opportunity to respond to this debate. International Women’s Day has become a major occasion in the equality calendar and it’s good to see that it achieves such widespread, positive media and that it sparks so much debate on this issue. Shining a spotlight on inequality and presenting the stark evidence that exists to show how women are still being treated unfairly can only facilitate meaningful change.

Can I turn to some of the contributions by Members in the Chamber today? First of all, I’d like to thank Hannah Blythyn for her thoughtful piece, a very local piece to her constituency. The people she mentioned—the Flint women’s choir, the RainbowBiz, Val from the poppy appeal, Vicky Perfect—the key custodian of Flint castle—then, indeed, Viv Williams in the Chamber today, from Names on Stones. Last but not least, Hannah, my mum, because she was also from Delyn, so I’d like to make that very clear.

Other contributions in the Chamber today—Leanne Wood, again, spoke very openly about the celebration but also reflection, around the world, around gender equality and I’m grateful for her continued support. The only thing I would say is that this is not a fait accompli. Choices of change to challenge suffrage are in the hands of all of us, including the leaders within this Chamber and all Members, and I’m grateful for her contribution.

Michelle Brown raised some interesting issues. I must say, there was only one part of the debate where I didn’t quite agree with—her contribution around healthy relationships. I don’t agree with that because there is an absolute link between healthy relationships and the well-being of an individual, and that’s something I’m very pleased to be working on with the education Minister in terms of that successful programme for the future.

Can I turn to the amendments of today? We will be supporting amendment 1, and the Welsh Government is driving forward a range of actions, including diversity in public sector boards—not just women, but all under-represented groups—and we know we’re not there yet but progress is being made. Tomorrow, the EHRC will publish their latest ‘Who Runs Wales?’ report and it will highlight that some sectors—for example, the NHS—have made huge strides in getting more women into senior roles. Nevertheless, I do recognise there is still much more to do, in particular in local government.

We’ll also be supporting amendments 2 and 3, in recognition that there is a very real gender pay gap in Wales, as there is in the rest of the UK. You’ll be aware that tomorrow is actually International Women’s Day; what some of you may not know is that today, 7 March, has been branded as Women’s Pay Day. It is the day that the average paid woman in the UK starts getting paid compared to the average man. Effectively, women are working for the first 66 days of the year for free. That cannot be right. Pay inequality is a complex issue and the days of jobs being advertised with different rates of pay for men and women are long gone, but the pay gap endures. Only by addressing the underlying causes of pay inequality can we ever hope to eliminate it. We are tackling the issues on a number of fronts, and, as I mentioned earlier, including tackling gender stereotyping, occupational segregation and the lack of affordable childcare.

Llywydd, moving to amendment 4, we will be opposing amendment 4 today, which is about healthy relationships becoming compulsory in schools. I absolutely agree with the Plaid Member’s contribution in regard to healthy relationships in schools and it’s something that I’m working on with the Cabinet Secretary for Education, who announced that a healthy relationship expert panel has been set up to address needs and to support schools to provide good-quality, inclusive healthy relationships education. It would be wrong to pre-empt that work, but we will come back to the Chamber to discuss further with colleagues around the outcome of that.

To come back to the focus of today’s debate, Llywydd, it is about celebrating women’s contribution to social, economic and political life. Our role, as a Government, is to ensure that women have the same opportunities as men to achieve their full potential. Just some of the millions of women and girls of Wales I’d like to say thank you to—thank you to people like Hannah Blythyn, Dawn Bowden, Jayne Bryant, Rebecca Evans, Lesley Griffiths, Vikki Howells, Jane Hutt, Julie James, Ann Jones, Eluned Morgan, Julie Morgan, Lynne Neagle, Rhianon Passmore, Jenny Rathbone, Joyce Watson, Sian Gwenllian, Bethan Jenkins, Elin Jones, Leanne Wood, Angela Burns, Suzy Davies, Janet Finch-Saunders, Michelle Brown, Caroline Jones and Kirsty Williams. Comrades, continue to be bold, and let’s build a better International Women’s Day. Equality should be at the forefront of every Government and everything that Government does and we should never lose sight of this. Diolch yn fawr. Thank you.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, am y cyfle i ymateb i'r ddadl hon. Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod wedi dod yn achlysur o bwys yn y calendr cydraddoldeb ac mae'n dda gweld ei fod yn llwyddo i gael sylw cadarnhaol ac eang yn y cyfryngau a’i fod yn tanio cymaint o drafodaeth ar y mater hwn. Bydd tynnu sylw at anghydraddoldeb a chyflwyno'r dystiolaeth lwyr sy'n bodoli i ddangos sut mae menywod yn dal i gael eu trin yn annheg yn hwyluso newid ystyrlon.

A gaf i droi at rai o'r cyfraniadau gan Aelodau yn y Siambr heddiw? Yn gyntaf oll, hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn am ei darn meddylgar, darn lleol iawn i’w hetholaeth. Mae'r bobl y soniodd amdanynt—côr merched y Fflint, y RainbowBiz, Val o'r apêl pabi, Vicky Perfect—ceidwad allwedd castell y Fflint—yna, yn wir, Viv Williams yn y Siambr heddiw, o Enwau ar Gerrig. Ac yn olaf, ond nid y lleiaf, Hannah, fy mam, am ei bod hefyd o Delyn, felly hoffwn i wneud hynny'n glir iawn.

Cyfraniadau eraill yn y Siambr heddiw—siaradodd Leanne Wood, unwaith eto, yn agored iawn am y dathliad, ond hefyd ystyriodd gydraddoldeb rhywiol o gwmpas y byd, ac rwy'n ddiolchgar am ei chefnogaeth barhaus. Yr unig beth y byddwn yn ei ddweud yw nad yw hwn yn fait accompli. Mae’r dewisiadau o newid i herio pleidlais yn nwylo pob un ohonom, gan gynnwys arweinwyr o fewn y Siambr hon a'r holl Aelodau, ac rwy'n ddiolchgar am ei chyfraniad.

Cododd Michelle Brown rai materion diddorol. Rhaid i mi ddweud, dim ond un rhan o'r drafodaeth nad oeddwn yn cytuno’n hollol â hi—ei chyfraniad ar gydberthynas iach. Nid wyf yn cytuno â hynny, oherwydd ceir cysylltiad llwyr rhwng cydberthynas iach a lles unigolyn, ac mae hynny'n rhywbeth yr wyf yn falch iawn o fod yn gweithio arno gyda'r Gweinidog addysg o ran y rhaglen lwyddiannus honno ar gyfer y dyfodol .

A gaf i droi at welliannau heddiw? Byddwn yn cefnogi gwelliant 1, ac mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen ag ystod o gamau gweithredu, gan gynnwys amrywiaeth ym myrddau'r sector cyhoeddus—nid dim ond menywod, ond pob grŵp sy’n cael ei dangynrychioli—ac rydym yn gwybod nad ydym yno eto ond mae cynnydd yn cael ei wneud. Yfory, bydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn cyhoeddi ei adroddiad diweddaraf 'Pwy sy'n Rhedeg Cymru?' a bydd yn amlygu'r ffaith bod rhai sectorau—er enghraifft, y GIG—wedi cymryd camau mawr ymlaen o ran cael rhagor o fenywod i swyddi uwch. Serch hynny, rwy’n cydnabod bod llawer mwy i'w wneud, yn enwedig mewn llywodraeth leol.

Byddwn hefyd yn cefnogi gwelliannau 2 a 3, i gydnabod bod bwlch cyflog gwirioneddol rhwng y rhywiau yng Nghymru, fel ag sydd yng ngweddill y DU. Byddwch yn ymwybodol mai yfory yw Diwrnod Rhyngwladol y Menywod; efallai na fydd rhai ohonoch yn gwybod bod heddiw, 7 Mawrth, wedi cael ei frandio fel Diwrnod Cyflog Menywod. Dyma'r diwrnod pan fydd y fenyw gyffredin sy’n cael ei thalu yn y DU yn dechrau cael tâl sy’n cymharu â'r dyn cyffredin. I bob pwrpas, mae menywod yn gweithio 66 diwrnod cyntaf y flwyddyn am ddim. Ni all hynny fod yn iawn. Mae anghydraddoldeb cyflog yn fater cymhleth ac mae’r dyddiau pan oedd swyddi yn cael eu hysbysebu gyda chyfraddau cyflog gwahanol i ddynion a menywod wedi hen fynd, ond mae'r bwlch cyflog yn parhau. Dim ond drwy fynd i'r afael ag achosion sylfaenol anghydraddoldeb cyflog y gallwn obeithio ei ddileu. Rydym yn mynd i'r afael â'r problemau mewn nifer o feysydd, ac, fel y soniais yn gynharach, mae hyn yn cynnwys mynd i'r afael â stereoteipio ar sail rhyw, gwahanu galwedigaethol a diffyg gofal plant fforddiadwy.

Lywydd, gan symud at welliant 4, byddwn yn gwrthwynebu gwelliant 4 heddiw, sy’n ymwneud â chydberthynas iach yn dod yn orfodol mewn ysgolion. Cytunaf yn llwyr â chyfraniad yr Aelod Plaid Cymru mewn cysylltiad â chydberthynas iach mewn ysgolion ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n gweithio arno gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, a gyhoeddodd fod panel o arbenigwyr cydberthynas iach wedi cael ei sefydlu i fynd i'r afael ag anghenion ac i gefnogi ysgolion i ddarparu addysg cydberthynas iach gynhwysol o ansawdd da. Byddai'n anghywir i achub y blaen ar y gwaith hwnnw, ond byddwn yn dod yn ôl i'r Siambr i drafod ymhellach gyda chydweithwyr ynghylch canlyniad hynny.

I ddod yn ôl at ffocws y ddadl heddiw, Lywydd, mae'n ymwneud â dathlu cyfraniad menywod i fywyd cymdeithasol, economaidd a gwleidyddol. Ein swyddogaeth, fel Llywodraeth, yw sicrhau bod menywod yn cael yr un cyfleoedd â dynion i gyflawni eu potensial llawn. Dim ond rhai o'r miliynau o fenywod a merched o Gymru yr hoffwn ddweud diolch wrthynt—diolch i bobl fel Hannah Blythyn, Dawn Bowden, Jayne Bryant, Rebecca Evans, Lesley Griffiths, Vikki Howells, Jane Hutt, Julie James, Ann Jones, Eluned Morgan, Julie Morgan, Lynne Neagle, Rhianon Passmore, Jenny Rathbone, Joyce Watson, Sian Gwenllian, Bethan Jenkins, Elin Jones, Leanne Wood, Angela Burns, Suzy Davies, Janet Finch-Saunders, Michelle Brown, Caroline Jones a Kirsty Williams. Gymrodyr, daliwch i fod yn eofn, a gadewch i ni adeiladu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod gwell. Dylai cydraddoldeb fod yn flaenllaw ym mhob Llywodraeth a phopeth y mae Llywodraeth yn ei wneud ac ni ddylem golli golwg ar hyn byth. Diolch yn fawr. Diolch.

Thank you very much. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? No. Therefore, amendment 1 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar welliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, caiff gwelliant 1 ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment 1 agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The proposal is to agree amendment 2. Does any Member object? No. Amendment 2—no? Okay. Therefore, amendment 2 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cynnig yw cytuno ar welliant 2. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Gwelliant 2—na? Iawn. Felly, caiff gwelliant 2 ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd gwelliant 2 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment 2 agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The proposal is to agree amendment 3. Does any Member object? No. Therefore, amendment 3 is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Y cynnig yw cytuno ar welliant 3. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, caiff gwelliant 3 ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd gwelliant 3 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Amendment 3 agreed in accordance with Standing Order 12.36.

The proposal is to agree amendment 4. Does any Member object? [Objection.] Object. Right, okay, thank you. We’ll return to voting on that at voting time.

Y cynnig yw derbyn gwelliant 4. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Iawn, iawn, diolch. Byddwn yn dychwelyd at bleidleisio ar hynny ar yr adeg pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

It has been agreed that voting time will take place now, and, unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed directly to voting time. Okay, thank you.

Cytunwyd y bydd y cyfnod pleidleisio yn digwydd yn awr, ac, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy’n bwriadu symud yn syth i'r cyfnod pleidleisio. Iawn, diolch.

8. 7. Cyfnod Pleidleisio
8. 7. Voting Time

We move to voting time, then, and the first vote is on the second supplementary budget and I call for a vote on the motion tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. For the motion 27, no abstentions, 26 against. Therefore, the motion is agreed.

Symudwn i’r cyfnod pleidleisio, felly, ac mae'r bleidlais gyntaf ar yr ail gyllideb atodol a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 27, dim ymatal, 26 yn erbyn. Felly, caiff y cynnig ei dderbyn.

Derbyniwyd y cynnig: O blaid 27, Yn erbyn 26, Ymatal 0.

Motion agreed: For 27, Against 26, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6236.

Result of the vote on motion NDM6236.

We now turn to a vote on the Estyn annual report and I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 26, no abstentions, 27 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

Trown yn awr at bleidlais ar adroddiad blynyddol Estyn a galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 26, dim ymatal, 27 yn erbyn. Felly, ni chaiff gwelliant 1 ei dderbyn.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 26, Yn erbyn 27, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 26, Against 27, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 1 i gynnig NDM6246.

Result of the vote on amendment 1 to motion NDM6246.

We move to a vote on amendment 2, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. For the amendment 26, no abstentions, 27 against. Therefore, the amendment is not agreed.

Symudwn at bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 26, dim ymatal, 27 yn erbyn. Felly, ni chaiff y gwelliant ei dderbyn.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 26, Yn erbyn 27, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 26, Against 27, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 2 i gynnig NDM6246.

Result of the vote on amendment 2 to motion NDM6246.

We now move to a vote on amendment 3, in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. There were 53 for, no abstentions, none against. Therefore, amendment 3 is agreed.

Symudwn yn awr at bleidlais ar welliant 3, yn enw Paul Davies. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. Roedd 53 o blaid, dim ymatal, dim un yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 3.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 53, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 53, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 3 i gynnig NDM6246.

Result of the vote on amendment 3 to motion NDM6246.

I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 53, no abstentions, none against. Therefore, amendment 4 is agreed.

Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y gwelliant 53, dim ymatal, dim un yn erbyn. Felly, derbynnir gwelliant 4.

Derbyniwyd y gwelliant: O blaid 53, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Amendment agreed: For 53, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6246.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6246.

So, I call for a vote on the motion, as amended, in the name of Jane Hutt.

Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig, fel y'i diwygiwyd, yn enw Jane Hutt.

Cynnig NDM6246 fel y’i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi adroddiad blynyddol Prif Arolygydd Ei Mawrhydi dros Addysg a Hyfforddiant yng Nghymru ar gyfer 2015-16.

2. Yn nodi mai arweinyddiaeth yw'r ffactor mwyaf sy'n effeithio ar wella ysgolion ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno gwybodaeth fanylach ynghylch sefydlu Academi Genedlaethol Arweinyddiaeth Addysgol, gan gynnwys ei chyllid, targedau, a sut y bydd arweinwyr yn gallu cael gafael ar ei chymorth.

3. Yn gresynu at berfformiad cymharol wael yr unedau cyfeirio disgyblion a arolygwyd yn 2015-16, pan na nodwyd bod yr un ohonynt yn dangos arferion ardderchog, a gosodwyd y pedair mewn categori statudol camau dilynol, ac yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â gwendidau mewn darpariaeth, arweinyddiaeth a rheoli fel mater o frys.

Motion NDM6246 as amended;

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes the annual report for 2015-16 of Her Majesty's Chief Inspector of Education and Training in Wales.

2. Notes that leadership is the most significant factor affecting school improvement and calls upon the Welsh Government to bring forward more detailed information on the establishment of the National Academy of Educational Leadership, including its finances, targets, and how leaders will be able to access its support.

3. Regrets the relative poor performance of the pupil referral units inspected in 2015-16, of which none were identified with excellent practice and all four were placed in a statutory category of follow up, and calls on the Welsh Government to address weaknesses in provision, leadership and management as a matter of urgency.

Open the vote. Close the vote. For the motion 53, no abstentions, none against. Therefore, the motion is carried.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 53, dim ymatal, dim un yn erbyn. Felly, caiff y cynnig ei dderbyn.

Derbyniwyd cynnig NDM6246 fel y’i diwygiwyd: O blaid 53, Yn erbyn 0, Ymatal 0.

Motion NDM6246 as amended agreed: For 53, Against 0, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6246 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6246 as amended.

We’ll move to a vote on amendment 4 on the International Women’s Day debate. I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the motion 20, no abstentions, against the motion 33. Therefore, amendment 4 is not agreed.

Symudwn i bleidlais ar welliant 4 ar y ddadl Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Galwaf am bleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 20, dim ymatal, yn erbyn y cynnig 33. Felly, ni chaiff gwelliant 4 ei dderbyn.

Gwrthodwyd y gwelliant: O blaid 20, Yn erbyn 33, Ymatal 0.

Amendment not agreed: For 20, Against 33, Abstain 0.

Canlyniad y bleidlais ar welliant 4 i gynnig NDM6247.

Result of the vote on amendment 4 to motion NDM6247.

So, I call for a vote on the motion as amended, tabled in the name of Jane Hutt.

Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

Cynnig NDM6247 as amended:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 2017 ac yn cydnabod swyddogaeth, cyfraniad a llwyddiannau menywod ym mywyd economaidd, gwleidyddol, cymdeithasol a diwylliannol Cymru.

2. Yn nodi bod menywod yn dal i gael eu tan-gynrychioli mewn swyddi arweinyddiaeth ac yn gresynu mai dim ond pedwar y cant o Brif Weithredwyr y 100 prif fusnes yng Nghymru a 31 y cant o aelodau byrddau prif gyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru sy'n fenywod.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymrwymo i gyrraedd y trothwy cydbwysedd rhwng y rhywiau, bod 40 y cant o fyrddau cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru yn fenywod, a chynyddu nifer y menywod sy'n gadeiryddion ac sydd ar banelau cynghori cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru.

4. Yn gresynu bod y bwlch cyflog canolrifol yr awr rhwng dynion a menywod yng Nghymru yn 2015 yn 14.6 y cant.

5. Yn gresynu bod 29 y cant o fenywod a oedd yn gweithio yng Nghymru wedi ennill llai na'r cyflog byw, o'i gymharu â 20.5 y cant o ddynion, ar sail cyflog byw o £8.25 yr awr ym mis Ebrill 2016.

Motion NDM6247 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Celebrates International Women's Day 2017 and recognises the role, contribution and achievements of women in the economic, political, social and cultural life of Wales.

2. Notes that women remain under-represented in leadership positions and regrets that only 4 per cent of the CEOs of the top 100 businesses in Wales and 31 per cent of board members of major WGSBs are women.

3. Calls on the Welsh Government to commit to reaching the 40 per cent threshold of gender balance of women on WGSBs and to increase the number of women that are chairs and on advisory panels of WGSBs.

4. Regrets that the median hourly pay gap between men and women in Wales in 2015 was 14.6 per cent.

5. Regrets that 29 per cent of women working in Wales earned below the living wage, compared to 20.5 per cent of men, based on the hourly living wage of £8.25 as at April 2016.

Open the vote. Close the vote. For the motion 52, one abstention, none against. Therefore, the motion as amended is carried.

Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 52, un yn ymatal, dim un yn erbyn. Felly, caiff y cynnig fel y'i diwygiwyd ei dderbyn.

Derbyniwyd cynnig NDM6247 fel y’i diwygiwyd: O blaid 52, Yn erbyn 0, Ymatal 1.

Motion NDM6247 as amended agreed: For 52, Against 0, Abstain 1.

Canlyniad y bleidlais ar gynnig NDM6247 fel y’i diwygiwyd.

Result of the vote on motion NDM6247 as amended.

That brings today’s proceedings to a close. Thank you.

Daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:15.

The meeting ended at 18:15.