Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
20/09/2016Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Presiding Officer (Elin Jones) in the Chair.
Galw’r Cynulliad i drefn.
I call the Assembly to order.
Mae [R] yn dynodi bod yr Aelod wedi datgan buddiant. Mae [W] yn dynodi bod y cwestiwn wedi’i gyflwyno yn Gymraeg.
[R] signifies the Member has declared an interest. [W] signifies that the question was tabled in Welsh.
A’r eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac rwy’n galw ar Paul Davies i ofyn y cwestiwn cyntaf.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and I call on Paul Davies to ask the first question.
Gwella Gwasanaethau Iechyd yn Sir Benfro
Improving Health Services in Pembrokeshire
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella gwasanaethau iechyd yn Sir Benfro? OAQ(5)0139(FM)
1. Will the First Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to improve health services in Pembrokeshire? OAQ(5)0139(FM)
Blaenoriaeth Llywodraeth Cymru yw gwneud yn siŵr bod pobl sir Benfro yn cael gwasanaethau iechyd sy’n rhoi’r canlyniadau gorau posib i gleifion.
Welsh Government’s priorities are to provide the people of Pembrokeshire with health services that deliver the best possible outcomes for patients.
Brif Weinidog, mae rheoli meddygfa Wdig yn y fy etholaeth i wedi cyflwyno heriau sylweddol ers peth amser bellach, ac mae wedi arwain at herio o ran recriwtio, ac, ar adegau, mae mynediad i gleifion wedi bod yn broblem go iawn. O ystyried bod rhaglen lywodraethu eich Llywodraeth yn ymrwymo i barhau i wella mynediad ar feddygfeydd, pa gymorth y gall, a bydd, eich Llywodraeth chi yn ei gynnig i gymuned fel Wdig i ddod o hyd i ateb mwy sefydlog ar gyfer eu meddygfa leol?
First Minister, the management of the Goodwick surgery in my constituency has posed great challenges. It has posed challenges in terms of recruitment, and, at times, access for patients has been a very real problem there. Given that your Government’s programme for government commits to continuing to improve access to surgeries, what support can your Government offer a community such as Goodwick in order to find a more stable solution for the local GP surgery?
Un o’r pethau rydym ni’n ei wneud, wrth gwrs, yw sicrhau bod ymgyrch i dynnu mwy o feddygon teulu i mewn i Gymru—bydd hynny’n dechrau fis nesaf—ac, wrth gwrs, i ystyried ym mha ffordd y gall meddygfeydd weithio mewn ffordd gynaliadwy yn y pen draw. Dyletswydd meddygfeydd yw recriwtio yn y lle cyntaf, achos maen nhw’n annibynnol, ond mae yna gymorth iddyn nhw o’r byrddau iechyd er mwyn iddyn nhw recriwtio yn y pen draw. Ond nod y Llywodraeth yw sicrhau bod mwy a mwy o feddygon teulu eisiau dod i Gymru i weithio.
Well, one of the things that we’re doing, of course, is ensuring that there is a campaign to attract more GPs into Wales—that will be starting next month—and to consider alternative and more sustainable ways for surgeries to work. Of course, it’s the duty of those surgeries to recruit in the first place because they are independent, but there will be support and assistance for them from the health boards so that they can recruit successfully. However, the aim of the Government is to ensure that more and more GPs wish to come to work in Wales.
First Minister, I was delighted to hear on Monday that Hywel Dda Local Health Board has been shortlisted for the highly respected ‘Health Service Journal’ award 2016 in the primary care innovation category for its innovation in community pharmacy triage and treat service, of which there are 17 pharmacies providing that service across Carmarthenshire, Pembrokeshire and Ceredigion, with plans for another nine by the end of this year. It will, and should, play a very important role in reducing A&E attendances in these areas by providing treatment and advice to low-level need, including minor wounds et cetera. And it will, of course, reduce pressures on much needed A&E services. So, I ask you, First Minister: will you join me in congratulating the staff from Hywel Dda that have worked extremely hard at delivering this new, highly successful and innovative service, and wish them well in November?
Brif Weinidog, roeddwn i’n falch iawn o glywed ddydd Llun bod Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda wedi cael ei gynnwys ar y rhestr fer ar gyfer gwobr uchel iawn ei pharch yr 'Health Service Journal' 2016 yn y categori arloesedd gofal sylfaenol am ei arloesedd o ran gwasanaeth brysbennu a thrin fferylliaeth cymunedol, y mae 17 o fferyllfeydd yn darparu'r gwasanaeth hwnnw ledled Sir Gaerfyrddin, Sir Benfro a Cheredigion, gyda chynlluniau ar gyfer naw arall erbyn diwedd y flwyddyn hon. Bydd, a dylai, chwarae rhan bwysig iawn o ran lleihau presenoldeb mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn yr ardaloedd hyn trwy ddarparu triniaeth a chyngor ar gyfer anghenion lefel isel, gan gynnwys mân glwyfau ac ati. A bydd, wrth gwrs, yn lleihau pwysau ar lawer o wasanaethau damweiniau ac achosion brys y mae wir eu hangen. Felly, gofynnaf i chi, Brif Weinidog: a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch y staff o Hywel Dda sydd wedi gweithio'n arbennig o galed i gyflwyno'r gwasanaeth newydd, hynod lwyddiannus ac arloesol hwn, a dymuno'n dda iddyn nhw ym mis Tachwedd?
Yes, I will, of course. It’s very prestigious to have been nominated for this award, and it shows the kind of innovative thinking that we want to see in our health service, that not just benefits the system, but, importantly, benefits patients.
Gwnaf, ni wnaf, wrth gwrs. Mae'n fraint cael enwebiad ar gyfer y wobr hon, ac mae'n dangos y math o feddwl arloesol yr ydym ni eisiau ei weld yn ein gwasanaeth iechyd, sydd nid yn unig o fudd i'r system, ond, yn bwysig, o fudd i gleifion.
When a health board gets nominated for an award and it’s at a level 2 intervention from the Welsh Government, you have to ask yourself, ‘What’s going wrong?’ The truth is that, in Pembrokeshire, people’s access to primary health care is dangerously affected by the fact that it takes up to two weeks to get an appointment with a doctor, the fact that we don’t have minor injuries units anymore, and Tenby in particular in struggling to provide the kind of primary healthcare services I’m sure he, as the First Minister of Wales wants to see. What further steps is he going to take now to ensure that the health board does actually step in when local GP practices are not recruiting and are not able to provide the services that we expect?
Pan fydd bwrdd iechyd yn cael ei enwebu am wobr a’i fod ar ymyrraeth lefel 2 gan Lywodraeth Cymru, mae'n rhaid i chi ofyn i chi'ch hun, 'Beth sy'n mynd o'i le?' Y gwir amdani yw bod mynediad pobl at ofal iechyd sylfaenol, yn Sir Benfro, yn cael ei effeithio’n beryglus gan y ffaith ei bod yn cymryd hyd at bythefnos i gael apwyntiad â meddyg, y ffaith nad oes gennym unedau mân anafiadau mwyach, a bod Dinbych-y-pysgod yn arbennig yn cael trafferth i ddarparu'r math o wasanaethau gofal iechyd sylfaenol yr wyf yn siŵr ei fod ef, fel Prif Weinidog Cymru, eisiau eu gweld. Pa gamau eraill y mae'n mynd i’w cymryd nawr i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn camu i mewn pan nad yw meddygfeydd teulu lleol yn recriwtio ac nad ydynt yn gallu darparu'r gwasanaethau yr ydym ni’n disgwyl eu cael?
As we’ve done elsewhere in Wales, there’ll be occasions when practices are taken over by the health board, and they will improve the service quite often. Ask the people of Prestatyn—they will tell you that. On other occasions, other practices take over the running of the service, and with great success. I’m surprised that he thinks that the ‘Health Service Journal’ is something that should be ignored or that there’s something wrong with them, because it is the ‘Health Service Journal’ that has been responsible for ensuring that this nomination takes place, and it is a widely read journal. If he thinks that the journal is in some way useless, he can say so. The reality is that this is a very innovative scheme that they have come forward with and it is one to be welcomed. It is a shame he has not welcomed it.
He asked a question particularly about Tenby—[Interruption.] He had his chance to welcome it and failed to do so. He mentioned Tenby—[Interruption.]
He says that he’s not going to welcome something that Hywel Dda has done, and something that’s been recognised elsewhere. As far as Tenby is concerned, he will know that there are plans that are far advanced to make sure that there is a walk-in GP service provided in that town, which will be hugely convenient not just for those who live in the town, but for those who visit it.
Fel yr ydym ni wedi ei wneud mewn mannau eraill yng Nghymru, bydd adegau pan fydd meddygfeydd yn cael eu cymryd drosodd gan y bwrdd iechyd, a byddant yn gwella'r gwasanaeth yn aml iawn. Gofynnwch i bobl Prestatyn—byddan nhw’n dweud hynny wrthych chi. Ar adegau eraill, mae meddygfeydd eraill yn cymryd drosodd y gwaith o redeg y gwasanaeth, a hynny gyda llwyddiant mawr. Rwy’n synnu ei fod ef yn meddwl bod yr 'Health Service Journal' yn rhywbeth y dylid ei anwybyddu neu fod rhywbeth o'i le gyda nhw, gan mai’r 'Health Service Journal' sydd wedi bod yn gyfrifol am sicrhau bod yr enwebiad hwn yn digwydd, ac mae’n gyfnodolyn sy’n cael ei ddarllen yn eang. Os yw e’n meddwl bod y cyfnodolyn yn ddiwerth mewn rhyw ffordd, gall ddweud hynny. Y gwir amdani yw bod hwn yn gynllun arloesol iawn y maen nhw wedi ei gyflwyno ac mae'n un i'w groesawu. Mae'n drueni nad yw ef wedi ei groesawu.
Gofynnodd gwestiwn penodol am Ddinbych-y-pysgod—[Torri ar draws.] Cafodd ei gyfle i’w groesawu a methodd â gwneud hynny. Soniodd am Ddinbych-y-pysgod— [Torri ar draws.]
Mae’n dweud nad yw’n mynd i groesawu rhywbeth y mae Hywel Dda wedi ei wneud, a rhywbeth sydd wedi ei gydnabod mewn mannau eraill. Cyn belled ag y mae Dinbych-y-pysgod yn y cwestiwn, bydd yn gwybod bod cynlluniau hynod ddatblygedig i wneud yn siŵr bod gwasanaeth meddyg teulu galw i mewn yn cael ei gynnig yn y dref honno, a fydd yn hynod gyfleus nid yn unig i’r rhai sy'n byw yn y dref, ond i'r rhai sy'n ymweld â hi.
Ymateb i’r Argyfwng Ffoaduriaid
Response to the Refugee Crisis
2. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ymateb Llywodraeth Cymru i'r argyfwng ffoaduriaid presennol? OAQ(5)0146(FM)
2. Will the First Minister outline the Welsh Government's response to the current refugee crisis? OAQ(5)0146(FM)
We continue to provide leadership and promote collaboration between stakeholders in Wales. We have established a taskforce and an operations board to drive delivery and to overcome any barriers. We’ve also established a children’s sub-group to work proactively to consider support required for emerging schemes.
Rydym ni’n parhau i roi arweinyddiaeth a hybu cydweithrediad rhwng rhanddeiliaid yng Nghymru. Rydym ni wedi sefydlu tasglu a bwrdd gweithrediadau i sicrhau’r ddarpariaeth ac i oresgyn unrhyw rwystrau. Rydym ni hefyd wedi sefydlu is-grŵp plant i weithio'n rhagweithiol i ystyried y cymorth sydd ei angen ar gyfer cynlluniau sy'n dod i'r amlwg.
Well, thank you for that, First Minister. On Saturday, I joined a number of colleagues from here, actually, at Swansea’s Stand as One rally. Although Swansea, along with Port Talbot, have managed to resettle a very modest number of refugees, most local authorities in Wales haven’t. Now, Welsh Government and Assembly Members have been clear that we want to welcome refugees here. You announced your Syrian vulnerable person resettlement programme two and a half years ago, yet, last month, we’d only welcomed 112 refugees to Wales. Now, the UK Government says it’s secured the 20,000 places it’s committed to, so what proactive steps have you taken to get more refugees here, more quickly, and why have 13 councils taken no refugees at all?
Wel, diolch i chi am hynna, Brif Weinidog. Ddydd Sadwrn, ymunais â nifer o gydweithwyr o’r fan hon, a dweud y gwir, yn rali Stand as One yn Abertawe. Er bod Abertawe, ynghyd â Phort Talbot, wedi llwyddo i adsefydlu nifer fach iawn o ffoaduriaid, nid yw'r rhan fwyaf o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi gwneud hynny. Nawr, mae Llywodraeth Cymru ac Aelodau'r Cynulliad wedi bod yn eglur ein bod ni eisiau croesawu ffoaduriaid yma. Fe wnaethoch chi gyhoeddi eich rhaglen adsefydlu pobl agored i niwed o Syria ddwy flynedd a hanner yn ôl, ac eto, erbyn mis diwethaf, dim ond 112 o ffoaduriaid yr oeddem ni wedi eu croesawu i Gymru. Nawr, mae Llywodraeth y DU yn dweud ei bod wedi sicrhau’r 20,000 o leoedd y mae wedi ymrwymo iddynt, felly pa gamau rhagweithiol ydych chi wedi eu cymryd i gael mwy o ffoaduriaid yma, yn gyflymach, a pham nad yw 13 o gynghorau wedi cymryd unrhyw ffoaduriaid o gwbl?
Well, you’ll have to ask the UK Government that; it’s their responsibility when it comes to the resettlement of refugees. We’ve made our position very, very clear in terms of what we will do to help them. It’s right to say that the UK Government has recently announced three children’s resettlement schemes. I want Wales to play its part to resettle vulnerable children and refugees in the UK. I will be speaking to the Welsh Local Government Association chair on how we can continue to work with the Home Office and local government once further information around the scheme evolves.
Wel, bydd yn rhaid i chi ofyn hynny i Lywodraeth y DU; eu cyfrifoldeb nhw yw e pan ddaw i adsefydlu ffoaduriaid. Rydym ni wedi gwneud ein safbwynt yn eglur iawn, iawn o ran yr hyn y byddwn yn ei wneud i'w helpu. Mae'n gywir i ddweud bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi tri chynllun adsefydlu yn ddiweddar. Rwyf eisiau i Gymru chwarae ei rhan i adsefydlu plant a ffoaduriaid agored i niwed yn y DU. Byddaf yn siarad â chadeirydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru am sut y gallwn ni barhau i weithio gyda'r Swyddfa Gartref a llywodraeth leol pan fydd rhagor o wybodaeth am y cynllun yn dod i’r amlwg.
First Minister, one of the issues to address to allow refugees in Wales to contribute fully to life here is to properly and adequately recognise the skills and qualifications that they possess. Will you take steps to ensure that that is the case for all refugees here in Wales?
Brif Weinidog, un o'r materion y dylid rhoi sylw iddo er mwyn caniatáu i ffoaduriaid yng Nghymru gyfrannu'n llawn at fywyd yma, yw cydnabod yn briodol ac yn ddigonol y sgiliau a'r cymwysterau sydd ganddyn nhw. A wnewch chi gymryd camau i sicrhau bod hynny'n wir am bob ffoadur yma yng Nghymru?
Well, absolutely. We need to make sure that those people who have skills that are needed by our economy and by our health service, that those skills are utilised. And, certainly, one of the issues that we will want to explore with the WLGA—and the Home Office, actually—is how we can identify those people in terms of the skills that they possess.
Wel, yn sicr. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y bobl hynny sydd â sgiliau y mae eu hangen ar ein heconomi ac ar ein gwasanaeth iechyd, bod y sgiliau hynny'n cael eu defnyddio. Ac, yn sicr, un o'r materion y byddwn ni eisiau ei archwilio gyda CLlLC—a'r Swyddfa Gartref, a dweud y gwir—yw sut y gallwn ni nodi’r bobl hynny o ran y sgiliau sydd ganddyn nhw.
First Minister, you’ve already mentioned the children, but there are, in fact, 200 children in the Calais area who are currently not being taken in by any Government, and also in Lebanon and Syria as well, extra to the 200. We’ve seen the horrific pictures on our screens over the summer, and, quite frankly, the fact that we’re not doing enough for those children is embarrassing, and they should not be in such a position of trauma or be left on their own to fend for their lives. I don’t buy into this fear-mongering that they choose to go to Calais, and that more will follow because of us trying to help those unaccompanied children.
Today, the world leaders are gathered in New York to discuss the refugee crisis. So, will you join with me in asking the UK Government to bring these 200 children to safety immediately? And I would ask also that you commit Wales to helping in this unprecedented crisis by taking our fair share of unaccompanied children from the camps in the region, as well as in Calais? And I’d appreciate you not telling us that it’s the UK Government’s responsibility; what are you going to do, First Minister?
Brif Weinidog, rydych chi eisoes wedi crybwyll y plant, ond mae 200 o blant mewn gwirionedd yn ardal Calais nad ydynt yn cael eu derbyn gan unrhyw Lywodraeth ar hyn o bryd, a hefyd yn Libanus a Syria, yn ogystal, yn ychwanegol at y 200. Rydym ni wedi gweld y lluniau erchyll ar ein sgriniau dros yr haf, ac, i fod yn blwmp ac yn blaen, mae’r ffaith nad ydym ni’n gwneud digon i'r plant hynny yn codi cywilydd, ac ni ddylent fod yn y fath sefyllfa o drawma na chael eu gadael ar eu pennau eu hunain i ymorol am eu bywydau. Nid wyf yn cyd-fynd â’r codi bwganod hyn mai nhw ddewisodd fynd i Calais, ac y bydd mwy yn dilyn oherwydd ein bod ni’n ceisio helpu’r plant ar eu pennau eu hunain hynny.
Heddiw, mae arweinwyr y byd yn casglu yn Efrog Newydd i drafod yr argyfwng ffoaduriaid. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ofyn i Lywodraeth y DU ddod â'r 200 o blant hyn i ddiogelwch ar unwaith? Ac rwyf hefyd yn gofyn i chi ymrwymo Cymru i helpu yn yr argyfwng digynsail hwn trwy dderbyn ein cyfran deg o blant ar eu pennau eu hunain o’r gwersylloedd yn y rhanbarth, yn ogystal ag yn Calais? A byddwn yn gwerthfawrogi pe na byddech yn dweud wrthym mai cyfrifoldeb Llywodraeth y DU yw hyn; beth ydych chi'n mynd i'w wneud, Brif Weinidog?
Well, in November 2015, we did establish the Syrian refugee taskforce. We were well ahead of the game in terms of other Governments. We were absolutely clear that Wales would take a fair share of refugees. The same is true of children, of course. The fact that the UK Government now has three children’s resettlement schemes is a welcome step in the right direction, and we want to make sure that Wales plays its full part in welcoming children, who have quite often lost their parents, children who have seen wars, children who have seen things in front of them that we would not want anybody—children or adults—to see, and we stand ready to help those children.
Wel, ym mis Tachwedd 2015, fe wnaethom ni sefydlu tasglu ffoaduriaid o Syria. Roeddem ni ar flaen y gad o bell ffordd o ran Llywodraethau eraill. Roeddem ni’n gwbl eglur y byddai Cymru yn cymryd cyfran deg o ffoaduriaid. Mae'r un peth yn wir am blant, wrth gwrs. Mae'r ffaith fod gan Lywodraeth y DU dri chynllun adsefydlu plant erbyn hyn yn gam i’r cyfeiriad cywir sydd i'w groesawu, ac rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod Cymru yn chwarae ei rhan lawn o ran croesawu plant, sy’n aml iawn wedi colli eu rhieni, plant sydd wedi gweld rhyfeloedd, plant sydd wedi gweld pethau o'u blaenau na fyddem fyth eisiau i unrhyw un—plant nac oedolion—eu gweld, ac rydym ni’n sefyll yn barod i helpu’r plant hynny.
While I understand the wish of Members here to facilitate the arrival of more refugees, we must also acknowledge that there is widespread concern in the UK at the number of economic migrants who are attempting to arrive in the UK under the guise of being refugees. [Interruption.] This will be about refugees. What I would like to ask the First Minister is what measures the Welsh Government can pursue to ensure that those who do arrive in Wales are genuine refugees.
Er fy mod i’n deall dymuniad yr Aelodau yma i hwyluso dyfodiad rhagor o ffoaduriaid, mae'n rhaid i ni hefyd gydnabod bod pryder eang yn y DU am nifer yr ymfudwyr economaidd sy'n ceisio cyrraedd y DU gan esgus bod yn ffoaduriaid. [Torri ar draws.] Am ffoaduriaid fydd hyn. Yr hyn yr hoffwn ei ofyn i'r Prif Weinidog yw pa fesurau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod y rhai sydd yn cyrraedd Cymru yn ffoaduriaid dilys.
Well, first of all, if he thinks that the people leaving Syria are economic migrants, when they have seen people butchered in front of them, when they have seen people murdered, where they have seen people bombed, where they have seen children killed, and if he really thinks, in good conscience—well he can look down—if he thinks, in good conscience, that these people are in some way economic migrants, he needs to take a good, long, hard look at himself.
Wel, yn gyntaf oll, os yw’n credu bod y bobl sy'n gadael Syria yn ymfudwyr economaidd, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu lladd o’u blaenau, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu llofruddio, pan eu bod wedi gweld pobl yn cael eu bomio, pan eu bod wedi gweld plant yn cael eu lladd, ac os yw ef wir yn credu, â chydwybod dda—wel, gall edrych i lawr—os yw e’n credu, â chydwybod da, bod y bobl hyn yn ymfudwyr economaidd mewn rhyw ffordd, mae angen iddo edrych yn ofalus iawn, iawn arno ef ei hun.
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders
Rwy’n galw nawr ar arweinwyr y pleidiau i holi’r Prif Weinidog. Arweinydd yr Wrthblaid, Leanne Wood.
I now call on the party leaders to question the First Minister, and, first of all, the leader of the opposition, Leanne Wood.
Diolch, Lywydd. First Minister, last week the Scottish Government’s Brexit Minister met with the UK Cabinet Secretary for leaving the EU in order to discuss what role the Edinburgh administration could play in the UK’s negotiating stance. Two weeks ago in Chicago you said that Wales cannot afford to be—and these are your words—
‘passive observers in this most momentous of decisions’.
Will you therefore now reconsider your decision not to appoint a dedicated Brexit Minister, or are you prepared to consign Wales to irrelevance?
Diolch, Lywydd. Brif Weinidog, cafodd Gweinidog Brexit Llywodraeth yr Alban gyfarfod gydag Ysgrifennydd Cabinet y DU dros adael yr UE yr wythnos diwethaf i drafod pa ran y gallai gweinyddiaeth Caeredin ei chwarae yn safbwynt trafod y DU. Bythefnos yn ôl yn Chicago, dywedasoch na all Cymru fforddio bod—a dyma eich geiriau—
yn arsylwyr goddefol yn y penderfyniad hynod bwysig hwn.
A wnewch chi, felly, ailystyried nawr eich penderfyniad i beidio â phenodi Gweinidog Brexit penodedig, neu a ydych chi’n barod i wneud Cymru yn amherthnasol?
It is the responsibility of the First Minister to take forward the issue of Brexit, not to offload it to another Minister. I will not be doing that; it’s my responsibility.
Cyfrifoldeb y Prif Weinidog yw bwrw ymlaen â mater Brexit, nid ei ddadlwytho i Weinidog arall. Ni fyddaf yn gwneud hynny; fy nghyfrifoldeb i yw hyn.
Well, I think it’s a shame, First Minister, that, unlike Scotland, Wales will not have a Minister dedicated solely to looking at Brexit and nothing else. First Minister, I understand that you established an expert advisory group on Brexit back in August in order to secure the best possible outcome for Wales from the Brexit negotiations. Can you tell us: has that group met yet? My understanding is that that group hasn’t yet met, and so please explain why not. Then we have the Brexit liaison committee—and I’m the Plaid Cymru representative on that committee—and I’m wondering why no meeting of that committee has yet been held. I’ve yet even to receive an invitation to attend such a meeting. So, First Minister, isn’t the real reason that you’ve not appointed a Brexit Minister and that you’ve not yet held these meetings the fact that you’ve got no plan, you’ve got no vision, and no clue as to what Wales should look like outside the European Union?
Wel, rwy'n credu ei bod yn drueni, Brif Weinidog, na fydd gan Gymru, yn wahanol i'r Alban, Weinidog sydd yn ymroi’n llwyr i ystyried Brexit a dim byd arall. Brif Weinidog, rwy’n deall eich bod wedi sefydlu grŵp cynghori arbenigol ar Brexit yn ôl ym mis Awst i sicrhau'r canlyniad gorau posibl i Gymru o'r trafodaethau Brexit. A allwch chi ddweud wrthym: a yw’r grŵp hwnnw wedi cyfarfod eto? Fy nealltwriaeth i yw nad yw'r grŵp wedi cyfarfod eto, ac felly esboniwch pam os gwelwch yn dda. Yna, mae gennym ni’r pwyllgor cyswllt Brexit—a fi yw cynrychiolydd Plaid Cymru ar y pwyllgor hwnnw—ac rwy'n meddwl tybed pam nad oes cyfarfod o'r pwyllgor hwnnw wedi ei gynnal eto. Nid wyf hyd yn oed wedi cael gwahoddiad i fod yn bresennol mewn cyfarfod o'r fath eto. Felly, Brif Weinidog, onid y gwir reswm pam nad ydych wedi penodi Gweinidog Brexit ac nad ydych wedi cynnal y cyfarfodydd hyn yw’r ffaith nad oes gennych chi gynllun, nad oes gennych chi weledigaeth, a dim clem ynghylch sut y dylai Cymru edrych y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd?
Well, she sent me a letter last week and I’ve seen the reply to that letter—I don’t know why she hasn’t received it—because, in that letter, it suggested a date when we should meet to discuss these issues. It may be that she’s not received it yet, but it’s certainly something that I’ve given my permission to be sent to her. I do not believe that a First Minister should abdicate responsibility. ‘For Wales, see Scotland’ is not the way forward as far is Wales is concerned. It is for the First Minister to take responsibility in terms of the way forward as far as the EU is concerned. The advisory group will meet at the end of this month. The sub-committee of the Cabinet has already met. The day after the referendum we outlined our six priorities. I called the British-Irish Council to Cardiff, together with leaders from around the UK, the Crown dependencies and, indeed, the Republic of Ireland, to start to fashion a response, and there’s been constant contact on a ministerial level. I’ve spoken to the Brexit Minister, but we’re a long way from agreeing on anything because his view is that tariffs don’t matter. Those contacts have been kept up throughout the summer. I’ve also discussed the issue with the Prime Minister personally.
Wel, anfonodd hi lythyr ataf yr wythnos diwethaf ac rwyf i wedi gweld yr ateb i'r llythyr hwnnw—nid wyf yn gwybod pam nad yw wedi ei dderbyn—oherwydd, yn y llythyr hwnnw, roedd yn awgrymu dyddiad pryd y dylem ni gyfarfod i drafod y materion hyn. Efallai nad yw hi wedi ei dderbyn eto, ond mae'n sicr yn rhywbeth yr wyf i wedi rhoi fy nghaniatâd iddo gael ei anfon ati. Nid wyf yn credu y dylai Prif Weinidog ildio cyfrifoldeb. Nid 'Ar gyfer Cymru, gweler yr Alban' yw'r ffordd ymlaen cyn belled ag y mae Cymru yn y cwestiwn. Mater i'r Prif Weinidog yw cymryd cyfrifoldeb o ran y ffordd ymlaen cyn belled ag y mae'r UE yn y cwestiwn. Bydd y grŵp cynghori yn cyfarfod ddiwedd y mis hwn. Mae is-bwyllgor y Cabinet wedi cyfarfod eisoes. Amlinellwyd ein chwe blaenoriaeth gennym y diwrnod ar ôl y refferendwm. Gelwais Gyngor Prydain-Iwerddon i Gaerdydd, ynghyd ag arweinwyr o bob cwr o'r DU, dibynwledydd y Goron ac, yn wir, Gweriniaeth Iwerddon, i ddechrau llunio ymateb, a bu cyswllt cyson ar lefel gweinidogol. Rwyf wedi siarad â’r Gweinidog Brexit, ond rydym ni’n bell o gytuno ar unrhyw beth gan ei fod o’r farn nad yw tariffau yn bwysig. Cynhaliwyd y cysylltiadau hynny trwy gydol yr haf. Rwyf hefyd wedi trafod y mater gyda Phrif Weinidog y DU yn bersonol.
First Minister, you say, ‘For Wales, see Scotland’, but it looks more like you saying, ‘For Wales, see England’. Everything that they do, you are happy to go along with, and your position on Brexit is full of contradictions. Let’s have a look at what you’ve said, for example, about a Welsh veto. During your recent visit to the United States, you stated,
‘Whatever deal is finally negotiated, its acceptance should be subject to the support of the four parliaments that now legislate for the UK.’
Yet, by Sunday, you’d abandoned that view. Now you don’t believe that there should be a veto from this Assembly if the Brexit deal is not a good one for Wales. Will you today justify your decision to submit to Theresa May and her Tory Government by giving them the final say as to how Brexit will impact on this nation?
Brif Weinidog, rydych chi’n dweud, 'Ar gyfer Cymru, gweler yr Alban', ond mae'n edrych yn debycach eich bod yn dweud, 'Ar gyfer Cymru, gweler Lloegr'. Popeth y maen nhw’n ei wneud, rydych chi’n barod i gyd-fynd ag ef, ac mae eich safbwynt ar Brexit yn llawn anghysondebau. Gadewch i ni gael golwg ar yr hyn yr ydych chi wedi ei ddweud, er enghraifft, am feto i Gymru. Yn ystod eich ymweliad diweddar â'r Unol Daleithiau, dywedasoch,
Pa bynnag gytundeb a fydd cael ei sicrhau yn y diwedd, dylai ei dderbyn fod yn amodol ar gefnogaeth y pedair senedd sy’n deddfu ar gyfer y DU erbyn hyn.
Ac eto, erbyn dydd Sul, roeddech chi wedi troi eich cefn ar y farn honno. Erbyn hyn nid ydych chi’n credu y dylai fod feto o'r Cynulliad hwn os nad yw'r cytundeb Brexit yn un da i Gymru. A wnewch chi gyfiawnhau heddiw eich penderfyniad i ildio i Theresa May a'i Llywodraeth Dorïaidd trwy roi’r gair olaf iddyn nhw o ran sut y bydd Brexit yn effeithio ar y wlad hon?
She’s got the issue confused. What was suggested was that I wanted the Welsh Government to have a veto. No—I’ve said that all four Parliaments in the UK should be able to ratify any deal. I stand by that. I was the first to say it.
Mae hi wedi drysu o ran y mater. Yr hyn a awgrymwyd oedd fy mod i eisiau i Lywodraeth Cymru gael feto. Na—rwyf wedi dweud y dylai pob un o'r pedair Senedd yn y DU gael cadarnhau unrhyw gytundeb. Rwy’n sefyll wrth hynny. Fi oedd y cyntaf i’w ddweud.
So the Assembly should have a veto.
Felly dylai'r Cynulliad gael feto.
Of course the Assembly should have an opportunity to ratify any deal that’s on the table, and rightly so, because it wouldn’t be right for the UK Government to agree issues such as farming and fisheries policy without input from the devolved Parliaments, because they have no role in farming and fisheries as far as Wales and Scotland are concerned. I think there’s practical sense in doing that, because if you want to get the widest possible buy-in for any post-Brexit deal, it makes perfect sense, if you’re the UK Government, I would argue, for Scotland, Wales and Northern Ireland to give express ratification to any deal. If a deal goes ahead without the support of this Assembly or Scotland or Northern Ireland, that deal will inevitably be weakened and will not stand the test of time.
Wrth gwrs y dylai'r Cynulliad gael cyfle i gadarnhau unrhyw gytundeb sydd ar y bwrdd, a hynny'n briodol, oherwydd ni fyddai'n iawn i Lywodraeth y DU gytuno ar faterion fel polisi ffermio a physgodfeydd heb fewnbwn gan y Seneddau datganoledig, gan nad oes ganddynt unrhyw ran mewn ffermio a physgodfeydd cyn belled ag y mae Cymru a'r Alban yn y cwestiwn. Rwy'n credu bod synnwyr ymarferol mewn gwneud hynny, oherwydd os ydych chi eisiau cael yr ymrwymiad ehangaf posibl i unrhyw gytundeb ar ôl Brexit, mae'n gwneud synnwyr perffaith, os mai chi yw Llywodraeth y DU, byddwn yn dadlau, i’r Alban, Cymru a Gogledd Iwerddon roi cadarnhad pendant i unrhyw gytundeb. Os bydd cytundeb heb gefnogaeth y Cynulliad hwn neu'r Alban neu Ogledd Iwerddon, bydd yn anochel bod y cytundeb hwnnw’n cael ei wanhau ac ni fydd yn sefyll prawf amser.
Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Andrew R.T. Davies.
The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, in recent press reports, and namely this morning, you talk about your new position on the free movement of people, should there be an agreement with the European Union to maintain access to the single market. You seem to be referring to some sort of period where no movement should be allowed over a given period, such as when the new eastern European countries came in, in 2004. In June of this year, you were very clear that goods, services and people were interlinked and could not be divorced. Is it the position of the Welsh Government now that the free movement of people is not a red line for the Welsh Government, and merely goods and services are the points that you are promoting?
Diolch i chi, Lywydd. Brif Weinidog, mewn adroddiadau diweddar yn y wasg, ac y bore yma yn benodol, rydych chi’n siarad am eich safbwynt newydd ar symudiad rhydd pobl, pe byddai cytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd i gynnal mynediad at y farchnad sengl. Mae’n ymddangos eich bod yn cyfeirio at ryw fath o gyfnod pan na ddylid caniatáu unrhyw symudiad dros gyfnod penodol, fel pan ddaeth y gwledydd dwyrain Ewrop newydd i mewn, yn 2004. Ym mis Mehefin eleni, roeddech chi’n glir iawn bod nwyddau, gwasanaethau a phobl yn gysylltiedig â'i gilydd ac na ellid eu hysgaru. Ai safbwynt Llywodraeth Cymru nawr yw nad yw symudiad rhydd pobl yn llinell goch i Lywodraeth Cymru, ac mai dim ond nwyddau a gwasanaethau yw'r pwyntiau yr ydych chi’n eu hyrwyddo?
Well that’s exactly, of course, what many in the UK Government believe. For me, access to the single market in terms of goods and services is a red line. That’s something that cannot be negotiated away. I have made the suggestion of a seven-year moratorium; I think that offers a possibility as far as the UK is concerned—I’m trying to be helpful as far as the UK Government is concerned here—in order to maintain access to the single market. But, no, for me, it’s access for goods and services that is the red line.
Wel dyna yn union, wrth gwrs, y mae llawer yn Llywodraeth y DU yn ei gredu. I mi, mae mynediad at y farchnad sengl o ran nwyddau a gwasanaethau yn llinell goch. Mae hynny'n rhywbeth na ellir ei negodi i ffwrdd. Rwyf wedi gwneud yr awgrym i gael moratoriwm saith mlynedd; credaf fod hynny’n cynnig posibilrwydd cyn belled ag y mae’r DU yn y cwestiwn—rwy’n ceisio bod o gymorth cyn belled ag y mae Llywodraeth y DU yn y cwestiwn yn y fan yma—er mwyn cynnal mynediad at y farchnad sengl. Ond, na, i mi, mynediad at nwyddau a gwasanaethau yw’r llinell goch.
So, for you—and I’m questioning you as First Minister—you are saying that is the position of the Welsh Government, which, obviously, within that Government, has a Liberal Democrat Member, and collective responsibility. So, therefore, all Members around the Cabinet table agree that the position of the Welsh Government does not now relate to the free movement of people, which, as I understood it, was a red line for you back in June. Is that the case?
Felly, i chi—ac rwy'n eich holi chi fel Prif Weinidog—rydych chi’n dweud mai safbwynt Llywodraeth Cymru, y mae, yn amlwg, o fewn y Llywodraeth honno, Aelod sy’n Ddemocrat Rhyddfrydol, a chyfrifoldeb ar y cyd. Felly, mae pob Aelod o amgylch bwrdd y Cabinet yn cytuno nad yw safbwynt Llywodraeth Cymru bellach yn ymwneud â symudiad rhydd pobl, a oedd, fel yr wyf i’n ei ddeall, yn llinell goch i chi yn ôl ym mis Mehefin. Ai dyna’r gwir?
No. Access to the single market for goods and services is the red line; the issue of free movement of people is something that will need to be examined and discussed as part of the negotiations.
Nage. Mynediad at y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a gwasanaethau yw’r llinell goch; mae’r mater o symudiad rhydd pobl yn rhywbeth y bydd angen ei archwilio a'i drafod yn rhan o'r trafodaethau.
The position has completely changed, First Minister, and you’ve signed your Government up to dropping the prerequisite that the free movement of people is a requisite that you wanted back in your declaration in June. You also have the agreement of Plaid Cymru supporting you in your endeavours, and so I’m assuming that these discussions have been undertaken with Plaid Cymru and you are not making these decisions solo. What is concerning here, as the answers are slowly coming out from you, is that, very often, you are appearing on camera and making up policy on the hoof. How are you arriving at the collective responsibility of the Welsh Government so that your position as the lead on the Welsh Government can be taken seriously when you are discussing these matters in Westminster? You have moved on a fundamental principle here, which you said was a red line for you in June. That has now been discarded in September, and one of your Members in the Cabinet has signed up to that who is a Lib Dem—and Plaid Cymru, by supporting your Government.
Mae'r sefyllfa wedi newid yn llwyr, Brif Weinidog, ac rydych chi wedi ymrwymo eich Llywodraeth i ollwng y rhagofyniad bod symudiad rhydd pobl yn rhywbeth angenrheidiol yr oeddech chi ei eisiau yn ôl yn eich datganiad ym mis Mehefin. Mae gennych chi gytundeb Plaid Cymru hefyd yn eich cefnogi yn eich ymdrechion, ac felly rwy'n tybio bod y trafodaethau hyn wedi cael eu cynnal gyda Phlaid Cymru ac nad ydych chi’n gwneud y penderfyniadau hyn ar eich pen eich hun. Yr hyn sy'n peri pryder yma, wrth i’r atebion ddod gennych chi yn araf bach, yw, yn aml iawn, eich bod yn ymddangos ar gamera ac yn llunio polisi yn y fan a'r lle. Sut ydych chi'n cyrraedd cyfrifoldeb cyfunol Llywodraeth Cymru fel y gall eich safbwynt fel arweinydd Llywodraeth Cymru gael ei gymryd o ddifrif pan fyddwch chi’n trafod y materion hyn yn San Steffan? Rydych chi wedi symud ar egwyddor sylfaenol yma, a ddywedasoch oedd yn llinell goch i chi ym mis Mehefin. Camwyd yn ôl oddi wrth hynny nawr ym mis Medi, ac mae un o'ch Aelodau yn y Cabinet wedi ymrwymo i hynny, sy'n Ddemocrat Rhyddfrydol—a Phlaid Cymru, trwy gefnogi eich Llywodraeth.
Does anyone here know what Conservative policy is, either in the UK or Wales, in terms of Brexit? Do you know what they say about Brexit? ‘Brexit means Brexit.’ Brilliant. Brilliant. What a fantastic leap of logic. I have no idea what his position is on Europe—absolutely no idea whatsoever. What I can say to him is that all of us on this side of the Chamber know full well that access to the single market for goods and services is vital for Welsh industry. Will he support that? Will he support that? Will he support the proposition that we need to be able to sell in one of the biggest markets in the world—bigger than America and Russia concerned—without any trade barriers? That is the question that was being asked of me by US investors when I was in the US. If he had been there, he wouldn’t even have given them an answer.
A oes unrhyw un yma yn gwybod beth yw polisi'r Ceidwadwyr, naill ai yn y DU neu yng Nghymru, o ran Brexit? Ydych chi'n gwybod beth maen nhw’n ei ddweud am Brexit? 'Mae Brexit yn golygu Brexit.' Gwych. Gwych. Dyna naid ardderchog o resymeg. Nid oes gen i unrhyw syniad beth yw ei safbwynt ar Ewrop—dim syniad o gwbl. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrtho yw bod pob un ohonom ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn gwybod yn iawn fod mynediad at y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a gwasanaethau yn hanfodol i ddiwydiant Cymru. A wnaiff ef gefnogi hynny? A wnaiff ef gefnogi hynny? A wnaiff ef gefnogi'r cynnig bod angen i ni allu gwerthu yn un o farchnadoedd mwyaf y byd—mwy nag America a Rwsia—heb unrhyw rwystrau masnach? Dyna'r cwestiwn yr oedd buddsoddwyr yn yr Unol Daleithiau yn ei ofyn i mi pan roeddwn i yn yr Unol Daleithiau. Pe byddai ef wedi bod yno, ni fyddai hyd yn oed wedi rhoi ateb iddyn nhw.
Arweinydd grŵp UKIP, Neil Hamilton.
The leader of the UKIP group, Neil Hamilton.
Diolch yn fawr, Lywydd. Well, I’m delighted to welcome the First Minister to signing up to UKIP policy on immigration. We’re making progress. But I’m sure the First Minister is looking forward with as much relish as I am to the result of the Labour Party leadership election being announced on Saturday. Does he agree with me that the election of Jeremy Corbyn as leader of the Labour Party would be very good for Wales, because, in the memorable words of Lord Kinnock, it’s very doubtful we’ll see another Labour Government again in his lifetime?
Diolch yn fawr, Lywydd. Wel, rwy’n falch iawn o groesawu'r Prif Weinidog i ymrwymo i bolisi UKIP ar fewnfudo. Rydym ni’n gwneud cynnydd. Ond rwy’n siŵr bod y Prif Weinidog yn edrych ymlaen gyda chymaint o bleser ag yr wyf innau at gyhoeddi canlyniad etholiad arweinyddiaeth y Blaid Lafur ddydd Sadwrn. A yw'n cytuno â mi y byddai ethol Jeremy Corbyn yn arweinydd y Blaid Lafur yn dda iawn i Gymru, oherwydd, yng ngeiriau cofiadwy yr Arglwydd Kinnock, mae'n amheus iawn y byddwn yn gweld Llywodraeth Lafur arall eto yn ystod ei oes ef?
Well, two things I have to say to the leader of UKIP: firstly, it seems that his party’s policy is to treat people who are refugees from war as economic migrants. We’ve heard that from a Member of his own back benches. Secondly, I can guarantee him—[Interruption.] I can guarantee him that the party he was once a member of in the 1980s is the party that is most disliked by the electorate in Wales. They remember what he did, and his party, after that 1981 budget that he was so proud of. They remember what he did, supporting the miner’s strike against our own people—shut down our mining industry, shut down our steel industry. If that’s UKIP policy, by all means go out and sell it to the people of Wales.
Wel, mae dau beth y mae’n rhaid i mi ddweud wrth arweinydd UKIP: yn gyntaf, mae'n ymddangos mai polisi ei blaid ef yw trin pobl sy'n ffoaduriaid o ryfel fel ymfudwyr economaidd. Rydym ni wedi clywed hynny gan Aelod o'i feinciau cefn ei hun. Yn ail, gallaf ei sicrhau—[Torri ar draws.] Gallaf ei sicrhau mai’r blaid yr oedd ef yn aelod ohoni ar un adeg yn yr 1980au yw'r blaid sy'n cael ei chasáu fwyaf gan etholwyr Cymru. Maen nhw’n cofio yr hyn a wnaeth ef, a'i blaid, ar ôl y gyllideb honno ym 1981 yr oedd ef mor falch ohoni. Maen nhw’n cofio’r hyn a wnaeth, wrth gefnogi streic y glowyr yn erbyn ein pobl ein hunain—cau ein diwydiant mwyngloddio i lawr, cau ein diwydiant dur i lawr. Os mai dyna bolisi UKIP, ewch allan ar bob cyfrif i’w werthu i bobl Cymru.
Can I bring the First Minister back to today, rather than 30 years ago, which is rather more relevant? By the way, Gareth Bennett did not take the view that people coming from Syria are all economic migrants, but the whole point about the law on refugees is that you’re entitled to refugee status in the first country to which you go for protection from the country from which you’re coming, and that, in most cases, is Turkey. Once they get to Turkey, from there on, they are economic migrants. Would the First Minister first agree with me that that is the law?
A gaf i ddod â'r Prif Weinidog yn ôl i heddiw, yn hytrach na 30 mlynedd yn ôl, sydd braidd yn fwy perthnasol? Gyda llaw, nid oedd Gareth Bennett o'r farn bod y bobl sy'n dod o Syria i gyd yn ymfudwyr economaidd, ond holl bwynt y gyfraith ar ffoaduriaid yw bod gennych chi hawl i statws ffoadur yn y wlad gyntaf yr ydych chi’n mynd iddi ar gyfer diogelwch o’r wlad yr ydych chi’n dod ohoni, a Thwrci yw honno yn y rhan fwyaf o achosion. Ar ôl iddyn nhw gyrraedd Twrci, o’r fan honno ymlaen, ymfudwyr economaidd ydyn nhw. A yw’r Prif Weinidog yn cytuno â mi yn gyntaf mai dyna'r gyfraith?
No, I don’t agree with that at all. People will look to go to the first place they can get to as a place of safety. From my perspective, it’s important—. He is the descendant of an immigrant. All his Members are descendants of immigrants. It’s all a question of when their families came to this island. Every single one of us in this room is the descendant of an immigrant. It all depends on when our families actually came here and, from my perspective, it’s absolutely right that where people are fleeing war and oppression they get the opportunity in a civilised country—in a civilised country—to be able to live their lives in peace, and that is something I’ll never compromise on.
Na wnaf, nid wyf yn cytuno â hynny o gwbl. Bydd pobl yn ceisio mynd i'r lle cyntaf y gallant ei gyrraedd fel man diogel. O’m safbwynt i, mae'n bwysig—. Mae ef yn ddisgynnydd i fewnfudwr. Mae ei holl Aelodau yn ddisgynyddion mewnfudwyr. Cwestiwn o bryd ddaeth eu teuluoedd i’r ynys hon yw hyn. Mae pob un ohonom ni yn yr ystafell hon yn ddisgynnydd i fewnfudwr. Mae'r cyfan yn dibynnu ar bryd y daeth ein teuluoedd yma mewn gwirionedd ac, o’m safbwynt i, mae'n gwbl gywir, pan fo pobl yn ffoi rhag rhyfel a gormes, eu bod yn cael cyfle mewn gwlad wâr—mewn gwlad wâr—i gael byw eu bywydau mewn heddwch, ac mae hynny'n rhywbeth na wnaf i fyth gyfaddawdu yn ei gylch.
Everybody agrees with that general principle and it has nothing whatever to do with the EU because we’re signed up to international conventions under the UN and the Geneva convention. Of course it’s right that refugees should be given asylum and protection from the countries where they can’t live in safety. But economic migration is a fact of life in Europe. Millions of people are queuing up on the borders of the European Union, which are porous, and there has to be a European solution to this. It can’t just be left to chance where millions of people manage to get through the system, end up at Calais, and are queuing up to come across the channel. There has to be a managed process, but there has to be a limitation because, if immigration is uncontrolled into this country, all kinds of social complications are created and the people who lose out most of all are those at the bottom of the income scale, the most disadvantaged, the most under privileged in society, whom the Labour Party, I thought, was actually brought into being to protect.
Mae pawb yn cytuno â'r egwyddor gyffredinol ac nid oes ganddo unrhyw beth o gwbl i’w wneud â’r UE oherwydd ein bod ni wedi ymrwymo i gonfensiynau rhyngwladol o dan y Cenhedloedd Unedig a chonfensiwn Genefa. Wrth gwrs, mae'n iawn y dylai ffoaduriaid gael lloches ac amddiffyniad rhag y gwledydd lle na allant fyw yn ddiogel. Ond mae mudo economaidd yn un o ffeithiau bywyd yn Ewrop. Mae miliynau o bobl yn ciwio ar ffiniau’r Undeb Ewropeaidd, sydd yn fandyllog, ac mae'n rhaid cael ateb Ewropeaidd i hyn. Ni ellir ei adael i siawns pan fo miliynau o bobl yn llwyddo i gael drwy'r system, cyrraedd Calais, a chiwio i ddod ar draws y sianel. Mae’n rhaid cael proses wedi'i rheoli, ond mae'n rhaid cael cyfyngiad oherwydd, os na reolir mewnfudiad i'r wlad hon, caiff pob math o gymhlethdodau cymdeithasol eu creu a'r bobl sy'n dioddef fwyaf yw'r rhai ar waelod y raddfa incwm, y rhai dan yr anfantais fwyaf, y rhai mwyaf difreintiedig mewn cymdeithas, y daethpwyd â’r Blaid Lafur, roeddwn i’n meddwl, i fodolaeth i’w hamddiffyn.
Well, I’m not going to take lectures from somebody who was a Thatcherite trumpet blower back in the 1980s. But I’ll agree with him on one point: there should be a European solution. But the problem is we are now not going to be part of the European solution because we won’t be in Europe. That’s the issue. We won’t have a voice in it. But he’s right: it’s hugely important this is treated as a European challenge and that all European countries rise to that challenge. Let’s not forget that it’s within living memory that millions of people were actually refugees within Europe and were moving from one country to another in massive population exchanges at the end of the war and, indeed, in Yugoslavia in the 1990s. So, sometimes we forget our own history when we talk about refugees. I welcome what he said about the need to make sure that people who are genuine refugees are given help and asylum. I understand the point he makes about uncontrolled immigration. I don’t argue for uncontrolled immigration; of course there have to be limits on what any country can accept. We must be hugely careful not to suggest that those people who are fleeing war and are desperate and have seen people drown in the Aegean sea in the eastern Mediterranean somehow are simply looking for a better paid job. I just don’t buy that, I’m sorry.
Wel, nid wyf yn mynd i gymryd pregeth gan rywun a oedd yn chwythu utgorn Thatcher yn ôl yn y 1980au. Ond byddaf yn cytuno ag ef ar un pwynt: dylid cael ateb Ewropeaidd. Ond y broblem nawr yw nad ydym ni’n mynd i fod yn rhan o'r ateb Ewropeaidd gan na fyddwn ni yn Ewrop. Dyna’r broblem. Ni fydd gennym lais yn hynny. Ond mae’n iawn: mae'n hynod bwysig bod hon yn cael ei thrin fel her Ewropeaidd a bod holl wledydd Ewrop yn ymateb i'r her honno. Gadewch i ni gofio ei fod o fewn cof pan oedd miliynau o bobl yn ffoaduriaid o fewn Ewrop ac yn symud o un wlad i'r llall mewn cyfnewidiadau poblogaeth enfawr ar ddiwedd y rhyfel ac, yn wir, yn Iwgoslafia yn y 1990au. Felly, weithiau rydym ni’n anghofio ein hanes ein hunain pan fyddwn ni’n sôn am ffoaduriaid. Croesawaf yr hyn a ddywedodd am yr angen i wneud yn siŵr bod pobl sy'n ffoaduriaid gwirioneddol yn cael cymorth a lloches. Rwy’n deall y pwynt y mae’n ei wneud am fewnfudo direolaeth. Nid wyf yn dadlau o blaid mewnfudo direolaeth; mae’n rhaid cael cyfyngiadau ar y rhai y gall unrhyw wlad eu derbyn, wrth gwrs. Mae'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn i beidio ag awgrymu nad yw’r bobl hynny sy'n ffoi rhag rhyfel ac sydd yn ddiobaith ac sydd wedi gweld pobl yn boddi yn y môr Aegean yn nwyrain Môr y Canoldir ond yn chwilio am swydd sy'n talu'n well. Nid wyf yn derbyn hynny, mae'n ddrwg gennyf.
Caffael Gwasanaethau Cyhoeddus
Procurement of Public Services
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am arweiniad Llywodraeth Cymru i awdurdodau lleol ynghylch caffael gwasanaethau cyhoeddus? OAQ(5)0140(FM)
3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's guidance to local authorities on the procurement of public services? OAQ(5)0140(FM)
Yes. Local authorities are expected to comply with the principles of the Wales procurement policy statement to help maximise the economic benefit of procurement for Wales.
Gwnaf. Disgwylir i awdurdodau lleol gydymffurfio ag egwyddorion datganiad polisi caffael Cymru i helpu i sicrhau’r budd economaidd mwyaf posibl i Gymru o gaffael.
First Minister, the largest privately owned waste management company in Wales, the Potter Group, which is based in my constituency, has been excluded from bidding for a waste management contract in Bridgend County Borough Council because it doesn’t meet the requirements of having an annual turnover of more than £50 million. Would you agree with me that it’s disproportionate to require such a large annual turnover, which results in the exclusion of even the largest waste management company in Wales from bidding for these types of contracts, and would you commit to reviewing Welsh Government guidance to ensure local authorities are—in this regard to procurement contracts?
Brif Weinidog, mae'r cwmni rheoli gwastraff mwyaf yng Nghymru sy'n eiddo preifat, Grŵp Potter, sydd wedi'i leoli yn fy etholaeth i, wedi ei wahardd rhag cynnig am gontract rheoli gwastraff yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr gan nad yw'n bodloni’r gofynion o fod â throsiant blynyddol o fwy na £50 miliwn. A ydych chi’n cytuno â mi ei bod yn anghymesur gwneud trosiant blynyddol mor fawr yn ofynnol, sy'n arwain at wahardd hyd yn oed y cwmni rheoli gwastraff mwyaf yng Nghymru rhag gwneud cais am y mathau hyn o gontractau, ac a wnewch chi ymrwymo i adolygu canllawiau Llywodraeth Cymru i sicrhau bod awdurdodau lleol—yn hyn o beth o ran contractau caffael?
He raises an important point on behalf of a business in his community. If he would write to me with further detail then I’ll give it, of course, the attention to detail that the question deserves.
Mae'n codi pwynt pwysig ar ran busnes yn ei gymuned. Pe byddai'n ysgrifennu ataf gyda rhagor o fanylion, yna byddaf yn rhoi iddo, wrth gwrs, y sylw gofalus y mae’r cwestiwn yn ei haeddu.
First Minister, there’s been considerable progress in harnessing the power of the public pound, but there’s still more to do. Professor Kevin Morgan, who’s one of Europe’s leading experts on sustainable food, has pointed to a skills gap as a major challenge ahead of us. He’s made suggestions about recruiting a dozen skilled professionals to be able to give the Welsh public sector the skilled professionals it needs to further harness the power of that pound. Would you be willing to look into Professor Morgan’s proposals?
Brif Weinidog, bu cynnydd sylweddol o ran harneisio grym y bunt gyhoeddus, ond mae mwy i'w wneud o hyd. Mae’r Athro Kevin Morgan, sy’n un o brif arbenigwyr Ewrop ar fwyd cynaliadwy, wedi tynnu sylw at fwlch sgiliau fel her fawr o'n blaenau. Mae wedi gwneud awgrymiadau ynghylch recriwtio dwsin o weithwyr proffesiynol medrus i allu rhoi i sector cyhoeddus Cymru y gweithwyr proffesiynol medrus y mae eu hangen i harneisio grym y bunt honno ymhellach. A fyddech chi’n barod i ymchwilio i gynigion yr Athro Morgan?
Of course. I know those local authorities, some have been better than others over the years: Carmarthenshire, for example, historically, has been very strong when it comes to procurement, at one point employing seven professionals just in the one county. Other local authorities have not been as proactive in terms of employing procurement specialists. We would expect the public sector in Wales, of course, to procure locally as much as possible and that’s been successful. Welsh contractors, for example, are currently winning 77 per cent of all major construction awards and that’s up from 30 per cent prior to the introduction of the supplier qualification information database approach. Results from the first 259 projects that have taken place that are worth £1.2 billion show that 82 per cent has been reinvested in Wales in the last few years. So, we are seeing a much, much better situation when it comes to procurement, although, of course, we’re willing to look at anything that actually improves the situation further.
Wrth gwrs. Gwn fod yr awdurdodau lleol hynny, mae rhai wedi bod yn well nag eraill dros y blynyddoedd: mae Sir Gaerfyrddin, er enghraifft, yn hanesyddol, wedi bod yn gryf iawn pan ddaw i gaffael, gan gyflogi saith o weithwyr proffesiynol dim ond yn yr un sir ar un adeg. Nid yw awdurdodau lleol eraill wedi bod mor rhagweithiol o ran cyflogi arbenigwyr caffael. Byddem yn disgwyl i'r sector cyhoeddus yng Nghymru, wrth gwrs, gaffael cymaint â phosibl yn lleol ac mae hynny wedi bod yn llwyddiannus. Ar hyn o bryd, mae contractwyr o Gymru, er enghraifft, yn ennill 77 y cant o'r holl ddyfarniadau adeiladu mawr ac mae hynny i fyny o 30 y cant cyn cyflwyno'r dull cronfa ddata gwybodaeth am gymwysterau cyflenwyr. Mae canlyniadau o'r 259 o brosiectau cyntaf sydd wedi eu dyfarnu sydd werth £1.2 biliwn yn dangos bod 82 y cant wedi cael ei ailfuddsoddi yng Nghymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Felly, rydym ni’n gweld sefyllfa sydd lawer iawn yn well pan ddaw i gaffael, ond, wrth gwrs, rydym ni’n barod i ystyried unrhyw beth sy’n gwella'r sefyllfa ymhellach.
I think that import substitution is probably going to become even more imperative, economically, to us as a result possibly of the clumsy and confusing approach to single market access that we’re currently seeing from this Government, but can the First Minister tell us if the kind of advice and direction given to local authorities currently by the Welsh Government includes positive support of things like a dynamic purchasing system, which allows companies, new companies, to supply as part of a contract, even after another organisation has been appointed, and away from the overuse of framework contracts and the bundling of contracts, which are inimical, really, to providing opportunities particularly to small and medium-sized enterprises?
Rwy’n credu bod disodli mewnforion yn debygol o fod hyd yn oed yn fwy hanfodol, yn economaidd, i ni o ganlyniad o bosibl i'r dull trwsgl a dryslyd o ymdrin â mynediad at y farchnad sengl yr ydym ni’n ei weld gan y Llywodraeth hon ar hyn o bryd, ond a all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni a yw’r math o gyngor a chyfarwyddyd a roddir i awdurdodau lleol ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru yn cynnwys cefnogaeth gadarnhaol i bethau fel system brynu ddeinamig, sy'n galluogi cwmnïau, cwmnïau newydd, i gyflenwi yn rhan o gontract, hyd yn oed ar ôl i sefydliad arall gael ei benodi, ac oddi wrth y gorddefnydd o gontractau fframwaith a bwndelu contractau, sy'n andwyol, mewn gwirionedd, i gynnig cyfleoedd i fentrau bach a chanolig eu maint yn arbennig?
It’s absolutely right that local authorities should look at un-bundling contracts; that was one of the problems years ago where local companies could not bid. We saw it in the health service where there was a combination of trying to get in big suppliers and, at that time, Welsh suppliers weren’t in a position to supply the health service; they were unable to. That was resolved. Far from being clumsy in terms of the situation on the EU, I think we’re absolutely clear—I’m not entirely sure where his party are on this, but I’ve been as clear as I can be, and I’m sure these views will be developed between the parties over the next few weeks and months.
The procurement policy statement does provide clear direction to the Welsh public sector. If that’s applied effectively then, of course, we can see a positive impact for our economy and our communities. We’re seeing that since the SQuID process began. We are, of course, committed to helping smaller and third sector firms as well to access the public procurement access in Wales, and a joint bidding guide is helping smaller and micro businesses to form consortia to help to bid for those contracts where otherwise they wouldn’t be in a position to bid successfully for them because of their size and because of the nature of the supply needed as part of that contract.
Mae'n gwbl gywir y dylai awdurdodau lleol ystyried peidio â bwndelu contractau; dyna oedd un o'r problemau flynyddoedd yn ôl pan na châi cwmnïau lleol wneud cais. Fe’i gwelsom yn y gwasanaeth iechyd lle'r oedd cyfuniad o geisio cael cyflenwyr mawr i mewn ac, ar y pryd, nid oedd cyflenwyr o Gymru mewn sefyllfa i gyflenwi’r gwasanaeth iechyd; nid oedden nhw’n cael. Cafodd hynny ei ddatrys. Ymhell o fod yn drwsgl o ran sefyllfa’r UE, rwy’n credu ein bod ni’n gwbl eglur—nid wyf yn hollol siŵr beth yw safbwynt ei blaid ef ar hyn, ond rwyf wedi bod mor eglur ag y gallaf fod, ac rwy'n siŵr y bydd y safbwyntiau hyn yn cael eu datblygu rhwng y pleidiau yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf.
Mae'r datganiad polisi caffael yn rhoi cyfeiriad eglur i'r sector cyhoeddus yng Nghymru. Os caiff hwnnw ei gymhwyso'n effeithiol, yna, wrth gwrs, gallwn weld effaith gadarnhaol i’n heconomi a'n cymunedau. Rydym ni’n gweld hynny ers dechrau'r broses SQuID. Rydym ni, wrth gwrs, yn ymrwymedig i helpu cwmnïau llai a chwmnïau trydydd sector hefyd gael mynediad at gaffael cyhoeddus yng Nghymru, ac mae canllawiau ymgeisio ar y cyd yn helpu busnesau llai a microfusnesau i ffurfio consortia er mwyn helpu i gynnig am y contractau hynny pan na fyddent fel arall mewn sefyllfa i wneud cais llwyddiannus amdanynt oherwydd eu maint ac oherwydd natur y cyflenwad sydd ei angen yn rhan o'r contract hwnnw.
Following Brexit, we will be able to set our own public procurement rules to suit our own economic and procurement needs, rather than the needs of big business in other countries. What measures are you going to put into place to give preference to Welsh businesses when awarding public procurement contracts, and what changes are you going to make to public procurement rules to make it easier for small businesses to compete for such contracts?
Yn dilyn Brexit, byddwn yn gallu pennu ein rheolau caffael cyhoeddus ein hunain i ddiwallu ein hanghenion economaidd a chaffael ein hunain, yn hytrach nag anghenion busnesau mawr mewn gwledydd eraill. Pa fesurau ydych chi’n mynd i’w rhoi ar waith i roi blaenoriaeth i fusnesau Cymru wrth ddyfarnu contractau caffael cyhoeddus, a pha newidiadau ydych chi'n mynd i'w gwneud i reolau caffael cyhoeddus i'w gwneud yn haws i fusnesau bach gystadlu am gontractau o'r fath?
I think I’ve answered part of that question, but she needs to be careful about what she wishes for, because it would also mean that companies from Wales and the rest of the UK would be blocked from bidding for contracts in the much larger market of the European Union, which is not something that we would want to see. That said, it’s hugely important that we can develop a procurement policy further in the future in order to build on the already successful results that we have seen, to make sure that more and more money is kept locally.
Rwy'n credu fy mod i wedi ateb rhan o’r cwestiwn yna, ond mae angen iddi fod yn ofalus am yr hyn y mae'n ei ddymuno, oherwydd byddai hefyd yn golygu y byddai cwmnïau o Gymru a gweddill y DU yn cael eu hatal rhag cynnig am gontractau ym marchnad llawer mwy yr Undeb Ewropeaidd, ac nid yw hynny’n rhywbeth y byddem ni yn dymuno ei weld. Wedi dweud hynny, mae'n hynod bwysig ein bod ni’n gallu datblygu polisi caffael ymhellach yn y dyfodol er mwyn adeiladu ar y canlyniadau llwyddiannus yr ydym ni eisoes wedi eu gweld, er mwyn sicrhau bod mwy a mwy o arian yn cael ei gadw’n lleol.
I’ve just come from the celebration of school meals hosted by Lesley Griffiths—delighted to hear from the head of the school meals service for Bridgend that they’re pitching for the charter mark for their school meals service, which is what we enjoy upstairs in our canteen—and I wondered what help the national food procurement service is going to be able to provide schools so that all schools can pitch for the charter mark, in particular in relation to fruit and vegetables. Only 3 per cent of fruit and vegetables is locally sourced, with a massive trade deficit resulting. What ambition, therefore, does the Welsh Government have to ensure that all our schools have the charter mark, just like Oldham does?
Rwyf newydd ddod o’r dathliad o brydau ysgol a gynhaliwyd gan Lesley Griffiths—yn falch iawn o glywed gan bennaeth y gwasanaeth prydau ysgol ym Mhen-y-bont ar Ogwr eu bod yn gwneud cais am y nod siarter ar gyfer eu gwasanaeth prydau ysgol, sef yr hyn yr ydym ni’n ei fwynhau i fyny'r grisiau yn ein ffreutur ni—ac roeddwn i’n meddwl tybed pa gymorth y mae’r gwasanaeth caffael bwyd cenedlaethol yn mynd i allu ei roi i ysgolion fel y gall pob ysgol wneud cais am y nod siarter, yn enwedig o ran ffrwythau a llysiau. Dim ond 3 y cant o ffrwythau a llysiau sy’n dod o ffynonellau lleol, gan arwain at ddiffyg enfawr o ran masnach. Pa uchelgais, felly, sydd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau bod gan ein holl ysgolion y nod siarter, yn union fel sydd gan Oldham?
I thank the Member for the question. Bridgend is a popular reference point this afternoon I can see, but I’m glad to hear what she heard earlier on today. The point she makes is an important one. Fruit and vegetables are difficult; we don’t produce that many in Wales. We probably couldn’t supply all our schools in Wales because of the nature of our topography and our climate; we tend towards dairy and meat production. That said, in terms of other things that can be supplied, the National Procurement Service is working closely to improve the food safety and nutrition of all food products, and schools are already delivering nutritionally balanced meals under the Healthy Eating in Schools initiative. NPS will improve the sourcing and ranges available through continued strategic supplier relationship management.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Pen-y-bont ar Ogwr yn bwynt cyfeirio poblogaidd y prynhawn yma mi welaf, ond rwy'n falch o glywed yr hyn a glywodd hi yn gynharach heddiw. Mae’r pwynt y mae hi'n ei wneud yn un pwysig. Mae ffrwythau a llysiau yn anodd; nid ydym ni’n cynhyrchu cymaint â hynny yng Nghymru. Mae’n debyg na allem ni gyflenwi ein holl ysgolion yng Nghymru oherwydd natur ein topograffi a'n hinsawdd; rydym ni’n tueddu i gynhyrchu llaeth a chig. Wedi dweud hynny, o ran y pethau eraill y gellir eu cyflenwi, mae’r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gweithio'n agos i wella diogelwch bwyd a maeth yr holl gynhyrchion bwyd, ac mae ysgolion eisoes yn darparu prydau bwyd cytbwys o ran maeth o dan y fenter Bwyta'n Iach mewn Ysgolion. Bydd y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol yn gwella’r ffynonellau a’r amrywiaeth sydd ar gael trwy barhau i reoli cysylltiadau â chyflenwyr yn strategol.
Gwasanaethau Llyfrgell
Library Services
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i wasanaethau llyfrgell yng Nghymru? OAQ(5)0141(FM)
4. Will the First Minister make a statement on Welsh Government support for library services in Wales? OAQ(5)0141(FM)
Yes. We’re committed to supporting public libraries as we recognise the vital contribution they make to the well-being of people in Wales. Since 2007, we’ve invested some £14 million to modernise over 100 community libraries, including £1 million to modernise and co-locate six libraries in the course of this financial year.
Gwnaf. Rydym ni wedi ymrwymo i gefnogi llyfrgelloedd cyhoeddus gan ein bod yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y maen nhw’n ei wneud i les pobl yng Nghymru. Ers 2007, rydym ni wedi buddsoddi oddeutu £14 miliwn i foderneiddio dros 100 o lyfrgelloedd cymunedol, gan gynnwys £1 filiwn i foderneiddio a chyd-leoli chwe llyfrgell yn ystod y flwyddyn ariannol hon.
Welsh Government support for libraries is welcomed, particularly in Caerphilly. We’ve seen the development of libraries in Caerphilly and Bargoed, and Ystrad Mynach is currently undergoing a lot of work. I was interested, also, in the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure’s evidence to the communication committee last week, in which he said libraries are more than just about books, they’re about a whole load of technological provisions for residents.
I wanted to ask, particularly, for an update on the Welsh Government’s plans for an all-Wales library card, which were first published a year ago. I was contacted by a constituent who has a holiday home in Burry Port—a fine place in Lee Waters’s constituency—and wanted to use the library there. He was not permitted to join the library and wasn’t permitted to use his Caerphilly county borough council card there either. I’ve written to Carmarthenshire County Council to try and clarify what’s going on, but particularly, I’d like to know, with the library card scheme, whether that would help. I understand it would also lead to quite a substantial saving for local authorities.
Mae cefnogaeth Llywodraeth Cymru i lyfrgelloedd i’w groesawu, yn enwedig yng Nghaerffili. Rydym ni wedi gweld y datblygiad llyfrgelloedd yng Nghaerffili a Bargoed, ac mae llawer o waith yn cael ei wneud yn Ystrad Mynach ar hyn o bryd. Roedd gennyf ddiddordeb, hefyd, yn nhystiolaeth Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith i'r pwyllgor cyfathrebu yr wythnos diwethaf, pan ddywedodd fod llyfrgelloedd yn ymwneud â mwy na llyfrau yn unig, maen nhw'n ymwneud â llawer iawn o ddarpariaethau technolegol i drigolion.
Roeddwn i eisiau gofyn, yn benodol, am y wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer cerdyn llyfrgell Cymru gyfan, a gyhoeddwyd gyntaf flwyddyn yn ôl. Cysylltodd etholwr sydd â chartref gwyliau ym Mhorth Tywyn—lle braf yn etholaeth Lee Waters—â mi ac roedd eisiau defnyddio'r llyfrgell yno. Ni chaniatawyd iddo ymuno â'r llyfrgell ac ni chaniatawyd iddo ddefnyddio ei gerdyn cyngor bwrdeistref sirol Caerffili yno ychwaith. Rwyf wedi ysgrifennu at Gyngor Sir Caerfyrddin i geisio egluro beth sy'n digwydd, ond yn arbennig, hoffwn gael gwybod, o ran y cynllun cerdyn llyfrgell, a fyddai hynny’n helpu. Rwy’n deall y byddai hefyd yn arwain at arbedion sylweddol i awdurdodau lleol.
These are issues that are still being considered by the Minister. Of course, it happens digitally already, in terms of digital lending, where many, many local authorities participate in the one central resource, but the work is still being looked at to see whether an all-Wales library card to borrow physically would be workable. I suppose from the local authority’s point of view, they would be concerned, if they were a temporary resident, about whether that person could be traced if the book wasn’t going to come back. These aren’t insurmountable issues, but certainly these are issues that I know are still being examined in terms of seeing whether they’re still practical.
Mae'r rhain yn faterion sy'n dal i gael eu hystyried gan y Gweinidog. Wrth gwrs, mae'n digwydd yn ddigidol eisoes, o ran benthyca digidol, lle mae llawer iawn o awdurdodau lleol yn cymryd rhan yn y un adnodd canolog, ond mae'r gwaith yn dal i gael ei ystyried i weld a fyddai cerdyn llyfrgell Cymru gyfan i fenthyg yn ffisegol yn ymarferol. Mae'n debyg o safbwynt yr awdurdod lleol, y byddai’n poeni, pe bydden nhw’n drigolion dros dro, a ellid canfod y person hwnnw pe na byddai’r llyfr yn mynd i ddod yn ôl. Nid yw'r rhain yn broblemau anorchfygol, ond maen nhw’n sicr yn broblemau y gwn sy’n dal i gael eu hystyried o ran gweld a ydyn nhw’n dal i fod yn ymarferol.
First Minister, will you join me in congratulating the Friends of Kinmel Bay Community Library, who established a charity in order to take over the operation of the library in Kinmel Bay after it was threatened with closure by Conwy County Borough Council? Do you accept that there is a challenge for rural local authorities in particular being able to provide sufficient access to library services simply because of the additional cost that rural local authorities face in delivering public services? What action are you taking as a Government to look at the funding formula to make sure that it’s sufficient to resource local authorities like Conwy and Denbighshire, to ensure that they can continue to provide library services in other communities that might be affected in the same way that Kinmel Bay has been, in the future?
Brif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Cyfeillion Llyfrgell Gymunedol Bae Cinmel, a sefydlodd elusen er mwyn cymryd gweithrediad y llyfrgell ym Mae Cinmel drosodd ar ôl i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy fygwth ei chau? A ydych chi’n derbyn bod her i awdurdodau lleol gwledig yn arbennig o ran gallu cynnig mynediad digonol at wasanaethau llyfrgell dim ond oherwydd y gost ychwanegol y mae awdurdodau lleol gwledig yn ei hwynebu wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? Pa gamau ydych chi’n eu cymryd fel Llywodraeth i edrych ar y fformiwla ariannu i wneud yn siŵr ei bod yn ddigonol i ddarparu adnoddau ar gyfer awdurdodau lleol fel Conwy a Sir Ddinbych, er mwyn sicrhau y gallant barhau i ddarparu gwasanaethau llyfrgell mewn cymunedau eraill a allai gael eu heffeithio yn yr un ffordd ag yr effeithiwyd ar Fae Cinmel, yn y dyfodol?
Of course, the local government funding formula has been agreed with the Welsh Local Government Association; there are no plans, currently, to instigate a widespread review of that formula, because inevitably, there will be winners and losers.
Wrth gwrs, mae'r fformiwla ariannu llywodraeth leol wedi ei chytuno gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru; nid oes cynlluniau ar hyn o bryd, i gynnal adolygiad eang o'r fformiwla honno, oherwydd yn anochel, bydd rhai ar eu hennill a rhai ar eu colled.
First Minister, while we welcome your reaffirmation of the Welsh Government’s commitment to library services, your support is of little comfort to those communities who have had their libraries closed as a result of local government cuts. We have seen many libraries close their doors for good, while others owe their existence to a small team of dedicated volunteers. So, what is the Welsh Government doing to ensure that every community in Wales has access to a good local library?
Brif Weinidog, er ein bod yn croesawu eich ailgadarnhâd o ymrwymiad Llywodraeth Cymru i wasanaethau llyfrgelloedd, nid yw eich cefnogaeth yn fawr o gysur i'r cymunedau hynny y caewyd eu llyfrgelloedd o ganlyniad i doriadau llywodraeth leol. Rydym ni wedi gweld llawer o lyfrgelloedd yn cau eu drysau am byth, tra bod eraill yn ddyledus i dîm bychan o wirfoddolwyr ymroddedig am eu bodolaeth. Felly, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gan bob cymuned yng Nghymru fynediad at lyfrgell leol dda?
Well, I think I answered that question in terms of what we’ve done to help 100 community libraries. She will be aware of at least two new libraries that have opened in the area where we both live—in Bridgend and in Pyle. They’re relatively new facilities that have opened in the past few years, which the local communities are very proud of. They are examples of libraries that have been refurbished or rebuilt across the whole of Wales.
Wel, rwy’n meddwl fy mod i wedi ateb y cwestiwn yna o ran yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud i helpu 100 o lyfrgelloedd cymunedol. Bydd hi’n ymwybodol o ddwy lyfrgell newydd o leiaf sydd wedi agor yn yr ardal lle mae’r ddau ohonom ni’n byw—ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac yn y Pîl. Maen nhw’n gyfleusterau cymharol newydd sydd wedi agor yn y blynyddoedd diwethaf, y mae'r cymunedau lleol yn falch iawn ohonynt. Ceir enghreifftiau o lyfrgelloedd sydd wedi eu hailwampio neu eu hailadeiladu ar draws Cymru gyfan.
Following on from that, First Minister, clearly, the councils are facing difficulties because of Westminster austerity cuts being passed down to them; they are looking at the services to provide and community libraries are one of the ways in which it’s happening. You, yourself, have visited Briton Ferry library and have seen the work being done by the community there—Taibach and Cymmer are similar in my constituency. But, they always face difficult times when they start off trying to become a community library. What can the Welsh Government do to support those community groups that are trying to take over the libraries to provide a service, particularly, as has been highlighted, the IT elements, for both adults and children, which are vital to those communities?
Yn dilyn ymlaen o hynny, Brif Weinidog, yn amlwg, mae'r cynghorau'n wynebu anawsterau oherwydd toriadau cyni cyllidol San Steffan yn cael eu trosglwyddo i lawr iddyn nhw; maen nhw’n edrych ar y gwasanaethau i’w darparu a llyfrgelloedd cymunedol yw un o'r ffyrdd y mae'n digwydd. Rydych chi, eich hun, wedi ymweld â llyfrgell Llansawel ac wedi gweld y gwaith sy'n cael ei wneud gan y gymuned yno—mae Tai-bach a'r Cymer yn debyg yn fy etholaeth i. Ond, maen nhw bob amser yn wynebu cyfnodau anodd pan eu bod yn dechrau fel llyfrgell gymunedol. Beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i gefnogi’r grwpiau cymunedol hynny sy'n ceisio cymryd y llyfrgelloedd drosodd i gynnig gwasanaeth, yn enwedig, fel y nodwyd, yr elfennau TG, ar gyfer oedolion a phlant, sy'n hanfodol i'r cymunedau hynny?
Absolutely, and we would seek to point them towards others who have run libraries successfully, and help in terms of working with third sector organisations and the advice that they can give. We’ve seen many, many groups—it’s been mentioned twice now in the Chamber—that have taken over libraries, have taken our advice and are making those libraries a success.
Yn sicr, a byddem yn ceisio eu cyfeirio at eraill sydd wedi rhedeg llyfrgelloedd yn llwyddiannus, a helpu o ran gweithio gyda sefydliadau trydydd sector a'r cyngor y gallan nhw ei roi. Rydym ni wedi gweld llawer iawn o grwpiau—soniwyd am hyn ddwywaith yn y Siambr erbyn hyn—sydd wedi cymryd llyfrgelloedd drosodd, wedi cymryd ein cyngor ac sy’n gwneud y llyfrgelloedd hynny yn llwyddiant.
Gwasanaethau Bws o Aberystwyth i Gaerdydd
Bus Services from Aberystwyth to Cardiff
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau bws o Aberystwyth i Gaerdydd? OAQ(5)0149(FM)[W]
5. Will the First Minister make a statement on bus services from Aberystwyth to Cardiff? OAQ(5)0149(FM)[W]
Ers i gwmni Lewis Coaches ddod i ben yn ddiweddar, rŷm ni wedi bod yn cydweithio’n agos â’r awdurdodau lleol i sicrhau bod gwasanaethau bws allweddol i orllewin Cymru yn ailddechrau cyn gynted â phosib.
Since the recent closure of Lewis Coaches, we have been working closely with local authorities to ensure that key bus services to west Wales are reinstated as quickly as possible.
Rwy’n ddiolchgar i glywed mai eich bwriad chi yw ail-weld y gwasanaeth bws yma. A gaf i ddweud—? Hyd yn oed yn ôl yn nyddiau Margaret Thatcher, roedd yna wasanaeth bws uniongyrchol o Gaerdydd i Aberystwyth, a bu hwnnw’n rhedeg yn ddi-dor tan yr haf hwn. Dyma’r tro cyntaf i ni golli’r gwasanaeth bws uniongyrchol yna—coets, hynny yw—a oedd mor ddeniadol i bensiynwyr a myfyrwyr. Dyna’r brif bobl a oedd yn ei ddefnyddio fe, yn bendant. Rwyf eisoes wedi clywed am bobl sydd wedi gorfod bwrw noswaith yng Nghaerfyrddin achos eu bod nhw wedi cyrraedd ar y trên yn rhy hwyr i gael y bws cyswllt nôl i Aberystwyth. Felly, pan rŷch chi’n dweud eich bod chi am weld y gwasanaeth yma’n ailgychwyn, a wnewch chi ddweud pryd, ac ym mha ffordd mae’r Llywodraeth yn mynd i ddiogelu bod hyn yn digwydd?
I’m grateful to hear that it’s your intention to see this bus service return. May I say that, even in the days of Margaret Thatcher, there was a direct bus service from Aberystwyth to Cardiff? That ran uninterrupted until this summer, and it’s the first time we’ve lost that direct coach service, which was so attractive to pensioners and students—they were the main customers, certainly. I’ve already heard from people who’ve had to spend a night in Carmarthen because they’ve got on the train too late to actually get the connecting bus to Aberystwyth. So, when you say that you want to see this service reinstated, will you tell us when, and how the Government is going to ensure that this does happen?
Rydym ni’n erfyn i’r gwasanaeth ailddechrau o fewn wythnosau. Rwy’n cofio bws yr hen TrawsCambria yn y 1980au ac wedi bod arno fe sawl gwaith, ond mae yna gwestiwn hirdymor fan hyn. Bydd y Cynulliad hwn yn cael y pŵer dros fysiau yn 2018. Mae e wedi bod fan hyn ers amser, a finnau, ac wedi gweld sawl cwmni yn stopio ac felly gwasanaeth yn cael ei golli. Wel, nid yw hynny’n rhywbeth cynaliadwy. Bydd yn rhaid ailystyried y strwythur bysiau ar ôl 2018 er mwyn sicrhau nad yw hyn yn digwydd. Mae’n gwybod beth ddigwyddodd gydag Arriva, wrth gwrs, yng Ngheredigion wrth i’r gwasanaethau fynd. Iawn, cafodd y gwasanaethau eu cymryd drosodd gan gwmnïau eraill, ond allwn ni ddim parhau gyda system sydd yn gweld gwasanaethau yn stopio achos y ffaith bod cwmni bysiau ddim yn rhedeg rhagor. Mae’n rhaid cael system fwy cynaliadwy na hynny a bydd yna gyfle i wneud hynny o fewn dwy flynedd.
We expect the service to be reinstated within weeks. I remember the TrawsCambria service in the 1980s and went on it a number of times, but there is a long-term question here. This Assembly will receive powers over buses in 2018. You, just as I have, have seen a number of bus companies going to the wall, and that is not sustainable. After the restructuring of bus companies in 2018, we hope that that will not happen. The same thing happened with Arriva, of course, in Ceredigion, as the services disappeared. Of course, other bus companies did take over those services, but we can’t continue with a system that sees services stopping because the bus company no longer runs. We have to have a better system, and there’ll be an opportunity to have one in two years’ time.
The five-point action plan on local bus services that your colleague the Cabinet Secretary for the economy published last week is very much to be welcomed. Bus service support grants have been cut already. Can you guarantee that the current level of funding for local bus services, as outlined last week, and any additional—. I’m sorry. Can you guarantee the current level of funding for local bus services and outline exactly what additional funding will be available to achieve the Welsh Government’s five-point plan?
Mae'r cynllun gweithredu pum pwynt ar wasanaethau bws lleol a gyhoeddwyd gan eich cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yr wythnos diwethaf i’w groesawu’n fawr iawn. Mae grantiau cymorth i wasanaeth bws wedi cael eu torri eisoes. A allwch chi sicrhau y bydd lefel presennol y cyllid ar gyfer gwasanaethau bws lleol, fel yr amlinellwyd yr wythnos diwethaf, ac unrhyw—. Mae'n ddrwg gennyf. A allwch chi sicrhau’r lefel presennol o gyllid ar gyfer gwasanaethau bws lleol ac amlinellu’n union pa gyllid ychwanegol fydd ar gael i gyflawni cynllun pum pwynt Llywodraeth Cymru?
We are considering, as part of the budget process, what’s appropriate in terms of the bus services support grant. What is clear, however, in the answer I gave earlier—. I have been in this Assembly for 17 years. Many, many times, bus companies have collapsed and their services have had to be replaced. The question must be asked as to whether that’s a sustainable system, to have bus companies that don’t seem to be able to make a go of it—not all; some do well, of course—and the subsequent gap that leaves, however temporary, for the users of those services. We know there are many, many services across Wales that are run by private companies, but can’t operate without a public subsidy. To me, that wasn’t the intention of his party when buses were privatised. They were meant to be in competition with each other. There are very few parts of Wales with any kind of competition. It tends to be one company operating the service under a public subsidy. We have to examine how effective that is in the future. Some of them have been effective, and some of them have clearly not been effective. But, after 2018, there’ll be the opportunity to reassess how bus services are provided across the entire country.
Rydym ni’n ystyried, yn rhan o broses y gyllideb, beth sy'n briodol o ran y grant cymorth i wasanaethau bws. Yr hyn sy'n eglur, fodd bynnag, yn yr ateb a roddais yn gynharach—. Rwyf wedi bod yn y Cynulliad hwn ers 17 mlynedd. Mae cwmnïau bysiau wedi mynd i’r wal lawer, lawer gwaith a bu’n rhaid cael gwasanaethau eraill yn eu lle. Mae’n rhaid gofyn y cwestiwn a yw honno’n system gynaliadwy, i fod â chwmnïau bysiau nad yw’n ymddangos ei bod yn gallu llwyddo—nid pob un; mae rhai’n gwneud yn dda, wrth gwrs—a’r bwlch dilynol y mae hynny’n ei adael, waeth pa mor dros dro, ar gyfer defnyddwyr y gwasanaethau hynny. Rydym ni’n gwybod bod llawer iawn o wasanaethau ledled Cymru sy'n cael eu rhedeg gan gwmnïau preifat, ond na allant weithredu heb gymhorthdal cyhoeddus. I mi, nid dyna oedd bwriad ei blaid ef pan gafodd bysiau eu preifateiddio. Roedden nhw i fod i gystadlu â'i gilydd. Ychydig iawn o rannau o Gymru sydd ag unrhyw fath o gystadleuaeth. Mae'n dueddol o fod yn un cwmni yn gweithredu'r gwasanaeth o dan gymhorthdal cyhoeddus. Mae'n rhaid i ni ystyried pa mor effeithiol yw hynny yn y dyfodol. Mae rhai ohonyn nhw wedi bod yn effeithiol, ac mae rhai ohonyn nhw yn amlwg nad ydynt wedi bod yn effeithiol. Ond, ar ôl 2018, bydd cyfle i ailasesu sut y darperir gwasanaethau bws ar draws y wlad gyfan.
Following on from this discussion of bus services in a specific area, I understand that there’s been a preliminary assessment of the reintroduction of a railway line from Carmarthen to Aberystwyth. Can the First Minister inform us as to any future plans to institute a full feasibility study and, if so, when?
Yn dilyn ymlaen o’r drafodaeth hon ar wasanaethau bws mewn ardal benodol, rwy’n deall y bu asesiad rhagarweiniol o ailgyflwyno rheilffordd o Gaerfyrddin i Aberystwyth. A all y Prif Weinidog ein hysbysu am unrhyw gynlluniau yn y dyfodol i gynnal astudiaeth ddichonoldeb lawn ac, os felly, pryd?
Something close to my heart, in principle, and others’; I know that. The Carmarthen-Aberystwyth line disappeared as a passenger line in 1964. It was in place, in the main, until 1975. I remember trains coming through Bridgend station having come down from Aberaeron and Newcastle Emlyn on the spur, carrying milk in those days. In an act of utter stupidity, the line was taken up very, very quickly. And, of course, that presents a problem. Some of it’s been reinstated by the Gwili railway.
We think that a substantial part of the permanent way is still intact, that there are, actually, very few gaps there. There are still many bridges in place; one or two are missing. So, that assessment has been made, but it’s also true to say that there will need to be an assessment of the cost benefit of reinstating the track. It’s a substantial cost, running into the billions, and that work will need to be done carefully in terms of seeing whether that line can be reinstated. That work is ongoing. We’ve seen it done elsewhere in the UK. We know that Scotland has done it with the Waverley line, but, as far as this line is concerned, the work will continue so that we have a good understanding of the cost, the practicability and the timescale.
Rhywbeth sy'n agos at fy nghalon i, mewn egwyddor, ac eraill; Rwy’n gwybod hynny. Diflannodd rheilffordd Caerfyrddin-Aberystwyth fel rheilffordd i deithwyr ym 1964. Roedd yn dal yno, ar y cyfan, tan 1975. Rwy’n cofio trenau yn dod trwy orsaf Pen-y-bont ar Ogwr ar ôl dod i lawr o Aberaeron a Chastellnewydd Emlyn ar y gangen, yn cludo llaeth yn y dyddiau hynny. Mewn gweithred o wiriondeb llwyr, codwyd y rheilffordd yn gyflym iawn iawn. Ac, wrth gwrs, mae hynny'n peri problem. Mae rhan ohoni wedi ei hailgyflwyno gan reilffordd Gwili.
Rydym ni’n credu bod rhan sylweddol o'r ffordd barhaol yn dal yn gyfan, mai prin iawn yw’r bylchau yno, mewn gwirionedd. Mae llawer o bontydd yno o hyd; mae un neu ddwy ar goll. Felly, mae’r asesiad hwnnw wedi ei wneud, ond mae hefyd yn wir i ddweud y bydd angen cael asesiad o gost budd ailgyflwyno’r trac. Mae'n gost sylweddol, yn rhedeg i'r biliynau, a bydd angen gwneud y gwaith hwnnw yn ofalus o ran gweld a oes modd ailgyflwyno’r rheilffordd honno. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau. Rydym ni wedi ei weld yn cael ei wneud mewn mannau eraill yn y DU. Rydym ni’n gwybod bod yr Alban wedi ei wneud gyda rheilffordd Waverley, ond, cyn belled ag y mae’r rheilffordd hon yn y cwestiwn, bydd y gwaith yn parhau fel bod gennym ni ddealltwriaeth dda o'r gost, yr ymarferoldeb a'r amserlen.
TB Buchol yng Nghymru
Bovine TB in Wales
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lefelau TB buchol yng Nghymru? OAQ(5)0151(FM)
6. Will the First Minister make a statement on Bovine TB levels in Wales? OAQ(5)0151(FM)
Yes. We have seen some real progress over the last few years. We are seeing a downward trend in new TB incidents. The latest statistics show that, in the last 12 months, there were 740 new herd incidents reported in Wales, compared with 884 in the previous 12 months. That’s a decrease of 16 per cent.
Gwnaf. Rydym ni wedi gweld cynnydd gwirioneddol dros y blynyddoedd diwethaf. Rydym ni’n gweld tuedd ostyngol o ran achosion TB newydd. Mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, yr hysbyswyd am 740 o ddigwyddiadau buchesi newydd yng Nghymru, o'i gymharu ag 884 y flwyddyn cynt. Mae hynny’n ostyngiad o 16 y cant.
Thank you, First Minister. However, the number of cattle slaughtered as a result of contracting bovine TB has actually seen a sharp increase of 43 per cent over the past 12 months, bringing much misery and financial hardship to our farmers. I understand that the Welsh Government abandoned its own vaccine programme in December, given the levels of human TB and the shortage of vaccine now available. The FUW has stressed the difference in approach and understanding between your Government and policies implemented in England, and without a proactive approach to manage the source of infection in cattle and wildlife, international trade negotiations for Wales could be put at significant risk. Given what can only be described now as a crisis in farming, as regards bovine TB, what immediate action are you taking to resolve this? Will you, as First Minister, make a statement in this Chamber to the Assembly Members, and also to our very worried farmers out there in Wales?
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fodd bynnag, bu cynnydd sydyn o 43 y cant i nifer y gwartheg a laddwyd o ganlyniad i ddal TB buchol yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, gan ddod â llawer o ddiflastod a chaledi ariannol i'n ffermwyr. Rwy’n deall fod Llywodraeth Cymru wedi rhoi’r gorau i’w rhaglen brechlyn ei hun ym mis Rhagfyr, o ystyried y lefelau TB dynol a phrinder y brechlyn sydd ar gael nawr. Mae UAC wedi pwysleisio’r gwahaniaeth yn yr ymagwedd a’r ddealltwriaeth rhwng eich Llywodraeth chi a pholisïau a roddwyd ar waith yn Lloegr, a gallai trafodaethau masnach ryngwladol ar gyfer Cymru gael eu rhoi mewn perygl sylweddol heb ddull rhagweithiol o reoli ffynhonnell yr haint mewn gwartheg a bywyd gwyllt. O ystyried yr hyn y gellir ond ei ddisgrifio bellach fel argyfwng ym myd ffermio, o ran TB buchol, pa gamau uniongyrchol ydych chi’n eu cymryd i ddatrys hyn? A wnewch chi, fel Prif Weinidog, wneud datganiad yn y Siambr hon i Aelodau'r Cynulliad, a hefyd i'n ffermwyr pryderus iawn allan yna yng Nghymru?
It would be for the Minister to make that statement, and she will be keeping the Assembly informed of that. But, as I said, the number of breakdowns has gone down. Testing is up. We know that there are no difficulties in terms of international trade, as far as bovine TB is concerned. In fact, the eradication programme, which is jointly owned by England, Wales and Northern Ireland, has received £31 million of European money. There we are; let’s see if that continues in the future. So, there’s no difficulty with the approach that we have taken. No country, nor indeed the European Union, has ever said that they have difficulty with the approach taken to reducing TB incidence in Wales.
Mater i'r Gweinidog fyddai gwneud y datganiad hwnnw, a bydd hi’n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am hynny i'r Cynulliad. Ond, fel y dywedais, mae nifer y methiannau wedi gostwng. Cynhelir mwy o brofion. Rydym ni’n gwybod nad oes unrhyw anawsterau o ran masnach ryngwladol, cyn belled ag y mae TB buchol yn y cwestiwn. Yn wir, mae'r rhaglen ddileu, y mae Cymru, Lloegr a Gogledd Iwerddon yn gyfrifol amdani ar y cyd, wedi cael £31 miliwn o arian Ewropeaidd. Dyna ni; gadewch i ni weld a fydd hynny'n parhau yn y dyfodol. Felly, nid oes unrhyw anhawster o ran yr ymagwedd yr ydym ni wedi ei chymryd. Nid oes unrhyw wlad, na’r Undeb Ewropeaidd yn wir, erioed wedi dweud eu bod yn cael anhawster â'r ymagwedd a gymerwyd i leihau achosion o TB yng Nghymru.
A gaf i ofyn, gan fod y Llywodraeth, wrth gwrs, yn adolygu ei strategaeth ar hyn o bryd, pa wersi rydych chi wedi’u dysgu o wledydd eraill, yn enwedig, efallai, y profiadau maen nhw wedi’u cael yn Lloegr, lle maen nhw wedi mabwysiadu ‘approach’ gwahanol, ac efallai yng Ngweriniaeth Iwerddon?
May I ask, as the Government is reviewing its strategy at present, what lessons you have learned from other countries, particularly the experiences in England where they’ve adopted a different approach, and perhaps in the Republic of Ireland too?
Un o’r pethau rwy’n ei wybod am Loegr—rwy’n cofio yn ystod y treialon Krebs, gydag un o’r treialon fe aeth pethau’n waeth, o achos y ffaith eu bod nhw’n difa moch daear o’r canol mas. Wrth gwrs, beth oedd yn digwydd oedd bod y moch daear yn symud mas, a wedyn roedd y clwy yn lledu o achos hynny. Rwy’n gwybod bod yna dueddiad gyda rhai i feddwl bod yna ateb rhwydd i TB—os rŷch chi’n cael gwared ar moch daear felly nid oes dim problem gyda chi. Mae hi’n fwy cymhleth na hynny. Rwy’n cofio eistedd ar y pwyllgor a chlywed y dystiolaeth, a oedd yn dangos ei bod hi’n llawer mwy cymhleth a bod dim un ateb. Ond, wrth ddweud hynny, rydym wedi gweld lleihad, sydd i’w groesawu, wrth gwrs, yn nifer yr anifeiliaid sydd wedi cael eu profi gyda TB, ac mae hynny’n rhywbeth rydym ni’n moyn gweld yn parhau yn y pen draw.
One of the things that I know about England, as I remember, during the Krebs tests, was that things worsened because of the fact that they were culling the badgers from the centre outwards. Of course, with perturbation, the disease was spreading because of that. I know that many people think that there’s an easy solution to TB and that if you cull, eradicate or get rid of the badgers, then you’d eradicate TB. It's more complicated than that. I recall sitting on the committe and hearing the evidence, which demonstrated that it’s much more complicated and that there is not one answer. However, having said that, we’ve seen a reduction, which is to be welcomed, in the number of stock that are being tested positive with TB. That’s something that we wish to see continuing.
Datganoli Trethi
Tax Devolution
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli trethi? OAQ(5)0150(FM)
7. Will the First Minister provide an update on tax devolution? OAQ(5)0150(FM)
Yes. We’re on target to deliver the devolved Welsh taxes, and collection and management arrangements. From April 2018, we will be able to do so, but that will depend, of course, on the agreement of a fiscal framework for Wales, which is hugely important.
Gwnaf. Rydym ar y trywydd iawn i gyflawni trethi datganoledig Cymru, a threfniadau casglu a rheoli. O fis Ebrill 2018, byddwn yn gallu gwneud hynny, ond bydd hynny'n dibynnu, wrth gwrs, ar gytuno fframwaith cyllidol i Gymru, sy'n eithriadol o bwysig.
Thank you, First Minister. As you know, I’ve supported the fiscal framework. I was pleased to attend the finance Secretary’s meeting with the new chief executive of the Welsh Revenue Authority last Thursday to discuss the process of appointing the chair to the new organisation. This is clearly going to be one of the most important new roles in Wales in recent times. Tax devolution will only succeed, First Minister, if the public can have confidence in it. Clearly, at the moment very few people are even aware that it’s happening. How are you ensuring that we get the right quality and the right calibre of candidates to apply for this new role at the WRA? How is your Welsh Government publicising the whole devolution of taxation so that, when it does start to happen in 2018, the public are fully aware of what’s going on with their tax bills?
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Fel y gwyddoch, rwyf wedi cefnogi'r fframwaith cyllidol. Roeddwn i’n falch o fod yn bresennol yng nghyfarfod yr Ysgrifennydd cyllid gyda phrif weithredwr newydd Awdurdod Refeniw Cymru ddydd Iau diwethaf i drafod y broses o benodi cadeirydd i'r sefydliad newydd. Mae hon yn amlwg yn mynd i fod yn un o'r swyddi newydd pwysicaf yng Nghymru yn y cyfnod diweddar. Bydd datganoli treth yn llwyddo, Brif Weinidog, dim ond os bydd gan y cyhoedd ffydd ynddo. Yn amlwg, ar hyn o bryd, ychydig iawn o bobl sydd hyd yn oed yn ymwybodol ei fod yn digwydd. Sut ydych chi’n sicrhau ein bod ni’n cael ymgeiswyr o’r ansawdd cywir a’r safon gywir i ymgeisio am y swydd newydd hon yn Awdurdod Refeniw Cymru? Sut mae eich Llywodraeth Cymru yn hysbysebu’r holl ddatganoli trethi fel bod y cyhoedd yn gwbl ymwybodol, pan fydd yn dechrau digwydd yn 2018, o'r hyn sy'n digwydd gyda'u biliau treth?
There will be a communications plan, as ever. We did this, of course, with the human transplantation Act—and we saw the effects of that—where the vast majority of people were aware of the legislation and aware of its contents. The Welsh Revenue Authority will be hugely important, of course, in terms of being able to collect a tax that is fair, robust and, above all, can be collected and cannot be avoided very easily. We understand the need to do that. So, I’ve got no difficulty in believing that we will have a sufficient calibre of candidates from which to choose the chair of the authority.
Bydd cynllun cyfathrebu, fel bob amser. Fe wnaethom ni hyn, wrth gwrs, gyda'r Ddeddf trawsblannu dynol—a gwelsom effeithiau hynny—lle’r oedd y mwyafrif helaeth o bobl yn ymwybodol o'r ddeddfwriaeth ac yn ymwybodol o'i chynnwys. Bydd Awdurdod Refeniw Cymru yn hynod bwysig, wrth gwrs, o ran gallu casglu treth sy'n deg, yn gadarn ac, yn anad dim, y gellir ei chasglu ac na ellir ei hosgoi yn hawdd iawn. Rydym ni’n deall yr angen i wneud hynny. Felly, nid wyf yn ei chael yn anodd o gwbl credu y bydd gennym ni ymgeiswyr o ansawdd digonol i ddewis cadeirydd yr awdurdod o’u plith.
First Minister, do you agree with me that it’s of prime importance, in devolving any taxes, for Wales to suffer no detriment from the devolution of those taxes? Will you press for independent arbitration to resolve disputes with the Treasury? I don’t want to sound pessimistic, but I have a feeling that we may end up with the odd dispute with the Treasury. And if the Treasury acts as judge and jury in that case, we are likely to come off second best. So, if there are going to be any disputes, we need some form of fair arbitration.
Brif Weinidog, a ydych chi’n cytuno â mi ei bod yn hollbwysig, wrth ddatganoli unrhyw drethi, i Gymru beidio â dioddef unrhyw niwed o ddatganoli’r trethi hynny? A wnewch chi bwyso am gymrodeddu annibynnol i ddatrys anghydfodau gyda'r Trysorlys? Nid wyf yn dymuno swnio'n besimistaidd, ond mae gennyf deimlad y bydd gennym ni ambell i achos o anghydfod gyda'r Trysorlys. Ac os bydd y Trysorlys yn gweithredu fel barnwr a rheithgor yn yr achosion hynny, rydym ni’n debygol o fod ar ein colled. Felly, os bydd unrhyw anghydfod, mae angen rhyw fath o gymrodeddu teg arnom.
I agree entirely. One thing that I can say to him is that the Secretary of State for Wales knows and understands that any support for the Wales Bill will depend on a fiscal framework being in place. There’s no good having that and then having the fiscal framework. Scotland was given that courtesy. There’s no reason why Wales shouldn’t have the same level of courtesy. And he’s right, of course: at the moment, the dispute resolutions process within the JMC is such that, if there is a dispute with the Treasury, then the dispute rolls on until it is eventually decided by the Treasury. So, there is no third party involved. I made arguments at the time that there should be an independent panel of arbitrators. That’s not something that the UK Government at the time were prepared to accept. There are, of course, models elsewhere. In Australia, there is a grants commission that acts independently in order to arbitrate between states and between states and the federal Government. There is no reason why this can’t happen here. We just need to make sure that the Treasury understands that it can’t be judge and jury on everything.
Rwy’n cytuno’n llwyr. Un peth y gallaf ei ddweud wrtho yw bod Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn gwybod ac yn deall y bydd unrhyw gefnogaeth i Fil Cymru yn dibynnu ar gael fframwaith cyllidol ar waith. Nid oes diben cael hynny ac yna cael y fframwaith cyllidol. Rhoddwyd y cwrteisi hwnnw i’r Alban. Nid oes unrhyw reswm pam na ddylai Cymru gael yr un lefel o gwrteisi. Ac mae’n iawn, wrth gwrs: ar hyn o bryd, mae'r broses o ddatrys anghydfod o fewn Cydbwyllgor y Gweinidogion yn golygu, os oes anghydfod gyda'r Trysorlys, yna mae’r anghydfod yn parhau tan iddo gael ei benderfynu gan y Trysorlys yn y pen draw. Felly, nid oes unrhyw drydydd parti yn rhan o’r broses. Cyflwynais ddadleuon ar y pryd y dylid cael panel annibynnol o gymrodeddwyr. Nid yw hynny'n rhywbeth yr oedd Llywodraeth y DU ar y pryd yn fodlon ei dderbyn. Ceir modelau mewn mannau eraill, wrth gwrs. Yn Awstralia, ceir comisiwn grantiau sy'n gweithredu’n annibynnol er mwyn cymrodeddu rhwng gwladwriaethau a rhwng gwladwriaethau a’r Llywodraeth ffederal. Nid oes unrhyw reswm pam na all hynny ddigwydd yma. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod y Trysorlys yn deall na all fod yn farnwr a rheithgor ar bopeth.
First Minister, I have a solution for you with regard to the communication of the tax-raising powers that you are going to be getting. Now, the vast majority of people, if we are honest, have no idea that this is coming down the track towards them. There is a way for you to let people know what is actually happening and also for you to be able to have the communication—two-way—with the public, and that’s to give them a referendum. Don’t go blaming costs and all the rest of it, which I know you normally do. Do you trust the people of Wales, and will you have that discussion with them, and will you allow them to have their voice heard? [Interruption.] It is genius, thank you.
Brif Weinidog, mae gen i ateb i chi o ran cyfathrebu’r pwerau codi trethi yr ydych chi’n mynd i fod yn eu cael. Nawr, nid oes gan y mwyafrif llethol o bobl, os ydym ni’n onest, ddim syniad bod hyn ar ei ffordd tuag atyn nhw. Mae ffordd i chi roi gwybod i bobl beth sy'n digwydd mewn gwirionedd, a hefyd i chi allu cael y cyfathrebu—ddwy ffordd—gyda'r cyhoedd, sef rhoi refferendwm iddyn nhw. Peidiwch â rhoi’r bai ar gostau a phethau felly, y gwn eich bod yn ei wneud fel arfer. A ydych chi’n ymddiried ym mhobl Cymru, ac a wnewch chi gael y drafodaeth honno gyda nhw, ac a wnewch chi ganiatáu iddyn nhw leisio eu barn? [Torri ar draws.] Mae'n athrylith, diolch.
I am grateful to the Member for his advice. He won’t be surprised that I don’t accept his advice that a referendum that would cost £4 million would be of particular help, given the fact that political parties in their manifestos explained their position to the people of Wales at the election in May. The people of Wales took a decision in terms of what they wanted to do. This is an issue that’s properly decided at an election, and the people of Wales gave their views.
Rwy’n ddiolchgar i'r Aelod am ei gyngor. Ni fydd yn syndod iddo nad wyf yn derbyn ei gyngor y byddai refferendwm a fyddai'n costio £4 miliwn o gymorth arbennig, o gofio’r ffaith bod pleidiau gwleidyddol wedi esbonio eu safbwyntiau i bobl Cymru yn eu maniffestos yn yr etholiad ym mis Mai. Gwnaeth pobl Cymru benderfyniad o ran yr hyn yr oedden nhw eisiau ei wneud. Mae hwn yn fater i wneud penderfynu priodol arno mewn etholiad, a mynegodd pobl Cymru eu barn.
Lleihau Achosion o Ordewdra Mewn Plant
Reducing Childhood Obesity
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y mesurau a ddefnyddir i leihau achosion o ordewdra mewn plant yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ(5)0152(FM)
8. Will the First Minister make a statement on the measures being taken to reduce childhood obesity in Mid and West Wales? OAQ(5)0152(FM)
Yes. We have introduced legislation, policies and a range of interventions to improve diets and increase physical activity. But, of course, this can’t be done by Government alone. It is something that we are tackling together with a wide range of organisations.
Gwnaf. Rydym ni wedi cyflwyno deddfwriaeth, polisïau ac ystod o ymyraethau i wella deiet a chynyddu gweithgarwch corfforol. Ond, wrth gwrs, ni all hyn gael ei wneud gan y Llywodraeth yn unig. Mae'n rhywbeth yr ydym ni’n mynd i'r afael ag ef gydag amrywiaeth eang o sefydliadau.
Diolch. Rwyf wedi cwrdd â’r cyfarwyddwr iechyd cyhoeddus dros fwrdd iechyd Hywel Dda yn ddiweddar. Mae hi wedi cadarnhau bod arolwg diweddar wedi dangos bod 28 y cant o blant hyd at bedair oed dros bwysau; 28 y cant—mae hwnnw’n ffigur anhygoel. Mae adroddiad arall yn ddiweddar wedi dangos bod tri chwarter o blant ym Mhrydain yn cael llai o amser y tu fas yn yr awyr iach na phobl yn ein carchardai. A ydych yn cytuno y byddai’n werth chweil cyflwyno mecanwaith i fonitro pwysau plant wrth iddyn nhw fynd drwy’r ysgol, a hefyd i fonitro eu gweithgaredd corfforol, fel yr awgrymodd Tanni Grey-Thompson yr wythnos diwethaf?
Thank you. I’ve met with the director of public health for the Hywel Dda health board area recently and she has confirmed that a recent survey has shown that 28 per cent of children up to the age of four are overweight. That’s 28 per cent—that’s an astonishing figure. Another report recently showed that three quarters of children in Britain spend less time in the open air than people in our prisons. Would you agree with me that it would be worth while putting in place a mechanism to monitor children’s weight as they go through school and also to monitor their physical activity, as was suggested by Tanni Grey-Thompson last week?
Wel, mae hwn yn rhywbeth, wrth gwrs, sy’n rhan o adolygiad Donaldson—sef dweud mai pwrpas addysg yw sicrhau bod plant yn iach ac yn hyderus—a bydd yn rhan o’r gwaith sy’n symud ymlaen ynglŷn â’r cwricwlwm newydd. Bydd iechyd a hefyd gweithgareddau corfforol yn ganolog i strwythur y cwricwlwm newydd. Ar hyn o bryd, mae 96 y cant o ysgolion yn gweithredu Dragon Sport, er mwyn sicrhau bod plant rhwng saith ac 11 yn gwneud chwaraeon, ac mae yna weithwyr ym mhob ysgol i hybu iechyd, sef pob ysgol sy’n rhan o’r rhwydwaith o gynlluniau ysgolion iach, ac maen nhw’n cefnogi ffyrdd newydd o sicrhau bod mwy a mwy o blant yn cymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol. Felly, mae gwaith wedi cael ei wneud, ond mae’n hollbwysig bod iechyd ac addysg gorfforol yn ganolog, fel y dywedais, i’r dyfodol. Bydd hwn yn rhan o’r cwricwlwm newydd.
Well, this, of course, is something that is part of the Donaldson review—namely to say that the purpose of education is to ensure that children are healthy, confident—and will be part of the work that is being done as regards the new curriculum. Health and also, of course, physical activity will be central to the new curriculum structure. At present, about 96 per cent of schools are participating in Dragon Sport, ensuring that children between seven and 11 are participating in sport and there are health-promotion workers in every school, that is every school that is part of the healthy schools network, and they support new ways of ensuring that more and more children participate in physical activity. So, work has been done, but it is vital, as I said, that both health and physical education are central to and put at the heart of the new curriculum.
Cwestiwn 9—Angela Burns.
Question 9—Angela Burns.
Thank you.
Diolch.
Cwestiwn 9.
Question 9.
Question 9.
Cwestiwn 9.
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Ni ofynnwyd cwestiwn 9 [OAQ(5)0143(FM)].
Question 9 [OAQ(5)0143(FM)] not asked.
Cwestiwn 10—Bethan Jenkins.
Question 10—Bethan Jenkins.
Llwybrau Beicio a Rennir
Shared Cycle Routes
10. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddefnyddio llwybrau beicio a rennir yng Nghymru? OAQ(5)0142(FM)
10. Will the First Minister make a statement on the use of shared cycle routes in Wales? OAQ(5)0142(FM)
Mae’r canllawiau dylunio teithio llesol yn nodi’r meini prawf a’r safonau ar gyfer eu defnyddio.
The active travel design guidance sets out the parameters and standards for their use.
Diolch am yr ateb hynny. Efallai y byddai o ddiddordeb i’r Prif Weinidog wybod, pan oeddwn i allan yn rhedeg yng Nghastell-nedd yn weddol ddiweddar, gwnes i bron â chael fy ngwthio i mewn i’r gamlas gan feic a oedd yn mynd yn rhy glou ar hyd yr un trac ag yr oeddwn i’n rhedeg arno, ac felly, y cwestiwn yw: gan fod yna rannu rhwng beicio a phobl sy’n cerdded, rwyf wedi cael pobl yn ardal y Mwmbwls, sy’n mynd yno’n aml, lle mae yna feicwyr nad ydyn nhw’n cymryd i mewn i ystyriaeth y bobl hynny sydd yn cerdded—rwyt ti’n gwybod, mae yna lot o bobl yno ddydd Sul, er enghraifft—. Sut maen nhw wedyn yn gallu bod yn sensitif i’r hyn sydd yn digwydd yna o’u cwmpas nhw, yn hytrach na cheisio mynd mor glou ag y bydden nhw yn mynd ar ben mynydd, hynny yw? Beth ydych chi’n gallu ei wneud o ran addysg i sicrhau bod pawb yn gallu byw yn yr un fath o amgylchfyd?
Thank you for that response. The First Minister might be interested to know that when I was out running in Neath recently I was almost pushed into a canal by a cyclist who was travelling too fast on the same path that I was using. My question, therefore, is: given that there is this separation between cyclists and pedestrians, I’ve had people in the Mumbles area, who go there often, where there are cyclists who don’t take account of those people who are walking—you know, on a Sunday, there are many people there—. How, then, can they be sensitive to what’s happening around them, rather than just trying to cycle as fast as they would on a mountain, for example? So, what can you do in terms of education to ensure that everyone can share the same environment comfortably?
Wel, mae yna ddyletswydd ar feicwyr i sicrhau nad ydyn nhw’n teithio’n rhy gyflym lle bydden nhw’n bwrw rhywun. Wel, wrth gwrs, wedi hynny, byddai bai arnyn nhw. Un o’r pethau sydd yn digwydd yn y Mwmbwls—ac rwy’n nabod y llwybr yn dda dros ben, wedi bod yna ar y beic sawl gwaith—yw’r ffaith bod pobl yn cerdded ar lwybr y beiciau. Nawr, wrth gwrs, nid ydyn nhw’n sylweddoli hynny, so un o’r pethau rwy’n credu y bydd rhaid ei wneud yn y pen draw yw sicrhau, lle mae yna lwybr i feiciau a llwybr i gerddwyr, efallai eu bod nhw’n wahanol liwiau, so mae pobl yn deall ble maen nhw i fod i gerdded a ble maen nhw i fod i feicio. Ond nid yw hynny’n cymryd y ddyletswydd o feicwyr i sicrhau eu bod nhw’n reidio eu beiciau mewn ffordd sydd yn gyfrifol ac sydd ddim yn beryglus i bobl eraill.
Well, cyclists are duty-bound to ensure that they don’t speed so that they would hit someone, because, of course, that would be their fault. What does happen in the Mumbles—and I know the path very well, as I’ve cycled on it myself a number of times—is that walkers walk along the cycle path and on the route of the cyclists. Now, they don’t realise that, so one of the things that will have to be done ultimately, I think, will be to ensure that, where there is a path for cyclists and a path for walkers, perhaps they are different colours, so that people know where they should walk and where they should cycle. But that doesn’t take away the responsibility from the cyclist to ensure that they are riding their bike in a responsible manner that doesn’t endanger other people.
Diolch, Brif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad a chyhoeddiad busnes ac rwy’n galw ar Jane Hutt.
The next item on the agenda is the business statement and announcement and I call on Jane Hutt.
Llywydd, I've made one addition to today's agenda. The First Minister will make a statement on the programme for government, ‘Taking Wales Forward 2016-2021’, shortly. I've also amended the titles of today's oral statements by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport and the Minister for Social Services and Public Health. No questions were tabled for answer by the Assembly Commission tomorrow, so timings have been adjusted accordingly, and business for the next three weeks is as shown on the business statement and announcement found among the agenda papers available to Members electronically.
Lywydd, rwyf wedi ychwanegu un peth at yr agenda heddiw. Yn fuan, bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad am y rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen 2016-2021'. Rwyf hefyd wedi diwygio teitlau’r datganiadau llafar heddiw gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Llesiant a Chwaraeon a Gweinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Ni chyflwynwyd unrhyw gwestiynau i'w hateb gan Gomisiwn y Cynulliad yfory, felly mae’r amserau wedi eu haddasu’n briodol. Ac mae’r busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf fel y’i dangosir yng nghyhoeddiad y datganiad busnes sydd ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
If I could just raise two issues with you and ask, first of all, if we can have a statement from the Minister for infrastructure, economy and transport regarding the closure eastbound of the A48 outside Carmarthen. I understand that this closure has started and is going to happen for six weeks, between Carmarthen and Nantycaws. I'm already getting some feedback of delays, severe delays, in the Carmarthen area. And, of course, this is not a local issue only; this is a main link between Wales and Ireland and between Wales and the rest of the European Union, heavily used by goods vehicles, as anyone who's been there knows, and diverting all the traffic through what is the old road, as it were, through Llangynnwr, is already causing concerns and, more importantly in that context, causing long delays.
I would particularly like a statement on how the Welsh Government intends to do the best they can to smooth these delays, and also on what relationship we have with contractors when—I understand the work is essential—such long periods of time seem to be allowed for work to be done, and whether we put enough pressure and requirements on some companies to attain this work as quickly as possible, rather than drag it out, and it will be an economic knock to the west if this isn't resolved quickly. So, I hope we can have at least have a written statement soon regarding that.
The second issue I'd like to ask about is: what is the procedure—I think maybe the First Minister can help in this regard, with a statement or an explanation—regarding statements by Cabinet Ministers on Government policy not in this Chamber? I note that the Secretary for education went to her party conference, which isn't the same as the Government's party conference, of course, and made several education announcements—doubling of the pupil deprivation grant, a ban on grammar schools in Wales—and yet, when I look in the programme for government that was published today, there's no mention of those commitments whatsoever. There is some vague wording on some of them, but there's no mention of these commitments, so I'm left with the question, and I'm sure many people are: is the Cabinet Minister going to a party conference making a statement about policy a commitment by the Cabinet and Welsh Government, or merely an expression of Liberal Democrat hopes, which we've had a lot of over the last couple of days, indeed? It would be good to know from the First Minister whether these are, in fact, Government and Cabinet-approved policies, and whether the Permanent Secretary was informed that the Secretary for education was going to make such commitments on behalf of the Welsh Government in public.
A gaf i godi dau fater gyda chi, a gofyn, yn gyntaf, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog dros seilwaith, yr economi a thrafnidiaeth ynglŷn â chau’r A48 tua’r dwyrain y tu allan i Gaerfyrddin? Rwyf ar ddeall bod y ffordd eisoes wedi’i chau ac y bydd y gwaith yn parhau am chwe wythnos, rhwng Caerfyrddin a Nant-y-caws. Rwyf eisoes wedi cael adborth am oedi, oedi difrifol, yn ardal Caerfyrddin. Ac, wrth gwrs, nid mater lleol yn unig yw hwn; dyma’r prif gyswllt rhwng Cymru ac Iwerddon a rhwng Cymru a gweddill yr Undeb Ewropeaidd, a gaiff ei ddefnyddio yn helaeth gan gerbydau nwyddau, fel y gŵyr unrhyw un sydd wedi teithio ar y ffordd. Mae dargyfeirio’r holl draffig ar hyd yr hen ffordd, fel petai, drwy Langynnwr, eisoes yn achosi pryderon ac, yn bwysicach yn y cyd-destun hwnnw, yn achosi oedi hir.
Hoffwn i, yn benodol, gael datganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud ei gorau i liniaru’r oedi hwn, ac ar y berthynas sydd gennym â chontractwyr pan—rwy’n deall bod y gwaith yn hanfodol—mae cyfnodau mor hir yn cael eu caniatáu ar gyfer gwneud y gwaith, ac a ydym yn rhoi digon o bwysau a gofynion ar rai cwmnïau i gyflawni’r gwaith hwn cyn gynted ag y bo modd, yn hytrach na llusgo’u traed. Bydd yn cael effaith wael yn economaidd ar y gorllewin os na chaiff hyn ei ddatrys yn fuan. Felly, rwy’n gobeithio y gallwn ni o leiaf gael datganiad ysgrifenedig ynghylch hynny yn fuan.
Yr ail fater yr hoffwn i ofyn yn ei gylch yw hwn: beth yw'r weithdrefn–rwy’n credu y gall y Prif Weinidog helpu yn hyn o beth, trwy ddatganiad neu eglurhad–o ran datganiadau gan Weinidogion y Cabinet ar bolisi Llywodraethol heb fod yn y Siambr hon? Nodaf fod yr Ysgrifennydd dros addysg wedi mynd i gynhadledd ei phlaid, sy’n wahanol i gynhadledd plaid y Llywodraeth, wrth gwrs, a gwneud sawl cyhoeddiad am addysg–dyblu’r grant amddifadedd disgyblion, gwaharddiad ar ysgolion gramadeg yng Nghymru–ac eto, wrth imi edrych ar y rhaglen lywodraethu a gyhoeddwyd heddiw, ni welaf sôn am yr ymrwymiadau hynny o gwbl. Mae rhai sylwadau amwys ynglŷn â rhai ohonynt, ond nid oes sôn am yr ymrwymiadau hyn, felly rwy'n gofyn y cwestiwn, ac rwy'n siŵr bod llawer o bobl yn gwneud yr un fath: a yw’r Gweinidog Cabinet sy’n mynd i gynhadledd ei phlaid ac yn gwneud datganiad, yn cyflwyno ymrwymiad polisi gan y Cabinet a Llywodraeth Cymru, neu ddim ond yn mynegi gobeithion y Democratiaid Rhyddfrydol, yr ydym wedi cael llawer ohonynt yn wir dros y diwrnodau diwethaf? Byddai'n dda cael gwybod gan y Prif Weinidog a yw'r rhain, mewn gwirionedd, yn bolisïau sydd wedi eu cymeradwyo gan y Llywodraeth a’r Cabinet, ac a oedd yr Ysgrifennydd Parhaol yn gwybod bod yr Ysgrifennydd dros addysg yn mynd i wneud ymrwymiadau o'r fath ar ran Llywodraeth Cymru yn gyhoeddus.
Thank you, Simon Thomas, for your questions. The first question is a very important point. Of course, you will be aware, I’m sure, that there is a leaking gas main and this obviously requires an essential work. Of course, in terms of handling that, and the impact on business, the public, and travel to school and work, all those issues have been taken into account by the Cabinet Secretary for economy, infrastructure and skills. Clearly, we will be doing everything to mitigate the impact of that in terms of diversions and handling, and we certainly will be reporting back, and also taking questions, I’m sure, as this work proceeds in terms of impact.
Your second point is an interesting point because of course I well remember our time in coalition together, when similar sorts of statements and arrangements were made. But I would say also to the Member that, of course, we have been very clear as a Welsh Government, as we were, and indeed I think you were too in the fourth Assembly, about our support not only for the pupil deprivation grant but also for early years.
Diolch yn fawr, Simon Thomas, am eich cwestiynau. Mae’r cwestiwn cyntaf yn bwynt pwysig iawn. Wrth gwrs, byddwch chi’n ymwybodol, rwy'n siŵr, fod pibell nwy yn gollwng a bod angen gwneud gwaith hanfodol arni. Wrth gwrs, o ran ymdrin â hynny, a'r effaith ar fusnesau, y cyhoedd, a’r daith i'r ysgol a’r gwaith, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, seilwaith a sgiliau wedi rhoi ystyriaeth i’r holl faterion hynny. Byddwn yn amlwg yn gwneud popeth o fewn ein gallu i liniaru effaith hynny, o ran gwyriadau ac ymdrin â’r sefyllfa, a byddwn yn sicr yn adrodd yn ôl, ac yn ateb cwestiynau, rwy'n siŵr, ar yr effaith wrth i'r gwaith hwn fynd yn ei flaen.
Mae eich ail bwynt yn bwynt diddorol, oherwydd, wrth gwrs, rwy’n cofio’n dda yr amser pan oeddem mewn clymblaid gyda'n gilydd, pan gafodd yr un fath o ddatganiadau a threfniadau eu gwneud. Ond byddwn i hefyd yn dweud wrth yr Aelod, wrth gwrs, ein bod ni, fel Llywodraeth Cymru, wedi bod yn glir iawn, fel yr oeddem, ac yn wir, chithau hefyd rwy’n credu, yn y pedwerydd Cynulliad, am ein cefnogaeth, nid yn unig i’r grant amddifadedd disgyblion, ond hefyd i’r blynyddoedd cynnar.
Can I ask for a statement on census data collection for the 2021 census? What input does either the National Assembly or Welsh Government have on the boundaries of lower super output areas? These data, as you know, are used by the Welsh Government to target anti-poverty programmes. The mix created can—and has in my constituency—led to some of the poorest parts missing out because they were joined, some of them, with affluent parts, with the data producing a fairly high average, even though there are areas that were suffering extreme deprivation. What can be done to try and get the census organised to create more homogenous data collection areas to try and stop that happening?
A gaf i ofyn am ddatganiad ar gasglu data cyfrifiad ar gyfer cyfrifiad 2021? Pa fewnbwn sydd gan naill ai'r Cynulliad Cenedlaethol neu Lywodraeth Cymru i ffiniau ardaloedd cynnyrch ehangach haen is? Caiff y data hyn, fel y gwyddoch, eu defnyddio gan Lywodraeth Cymru i dargedu rhaglenni gwrthdlodi. Gall y gymysgedd a grëir arwain–fel sydd wedi digwydd yn fy etholaeth i–at sefyllfa lle mae rhai o'r ardaloedd tlotaf ar eu colled oherwydd eu bod wedi eu huno, rai ohonynt, ag ardaloedd cefnog, a’r data felly yn rhoi cyfartaledd eithaf uchel, er bod yna ardaloedd sy’n dioddef amddifadedd eithafol. Beth y gellir ei wneud i geisio trefnu’r cyfrifiad i greu ardaloedd casglu data mwy unffurf er mwyn ceisio atal hynny rhag digwydd?
Well, Mike Hedges raises an important point and I know he will be aware that the design of those lower super output area boundaries is the responsibility of ONS, the Office for National Statistics. It’s part of their work in managing the England and Wales census, but we do feed into the governance of that census. We have a close working relationship, of course, with ONS, and regular consultations, and we do need to look at how to manage the impact where there is a particular population change affecting the sizes of those LSOAs. But, of course, as Mike Hedges said, this is something where attention can also be drawn to this in terms of consultation by Assembly Members.
Wel, mae Mike Hedges yn codi pwynt pwysig, a gwn y bydd yn ymwybodol mai cyfrifoldeb y Swyddfa Ystadegau Gwladol yw dylunio’r ffiniau ardaloedd cynnyrch ehangach haen is hynny. Mae'n rhan o'i gwaith o reoli cyfrifiad Cymru a Lloegr, ond rydym ni’n cyfrannu at lywodraethu’r cyfrifiad hwnnw. Mae gennym berthynas waith agos, wrth gwrs, â’r Swyddfa Ystadegau Gwladol, ac rydym yn ymgynghori’n rheolaidd â nhw. Mae angen inni edrych ar sut i reoli'r effaith pan fydd newid penodol yn y boblogaeth sy'n effeithio ar faint yr ardaloedd cynnyrch ehangach haen is hynny. Ond, wrth gwrs, fel y dywedodd Mike Hedges, mae hyn yn rhywbeth lle gellir tynnu sylw ato hefyd trwy ymgynghori gan Aelodau'r Cynulliad.
Diolch. Could I call for two statements, please, firstly on the application of local housing allowance to social rents for supported housing providers? Last Thursday, the UK Secretary of State for Work and Pensions announced that the UK Government was deferring application of the local housing allowance rates on social rents for supported housing until 2019-20 and would then be bringing in a new funding model where costs above the level of the local housing allowance rates in England would have funding devolved to local government for disbursement locally, but in Wales and Scotland an equivalent amount will be provided and it will be for those administrations, he said, to decide how best to allocate the funding. Having spoken at the annual general meeting of a large Supporting People provider in north Wales last Friday where this was raised—and also, very clearly, a concern that the Welsh Government should engage and explain its position on this over the next period of months—I’d be grateful if the Assembly could have a statement to explain how the Welsh Government proposes to respond to that.
Secondly and finally, I’m grateful for a statement regarding the provision of nurses for children with life-shortening conditions. The charity Together for Short Lives has launched a new campaign, You Can Be That Nurse, to encourage more nurses to work with children with life-shortening conditions. They refer to evidence showing a shortage of qualified nurses providing children’s palliative care in the voluntary sector, including children’s hospices, and that this is having a negative impact for children with life-shortening conditions, not just across the UK, but Wales also. They say as part of the campaign they are asking the Welsh Government and healthcare workforce planners to take action to bring the average nursing vacancy rate among voluntary sector children’s palliative care organisations to below 10 per cent and closer to the NHS nurse vacancy rate across the UK. Again, a call on the Welsh Government, which merits a response from the Welsh Government, and we would welcome a statement accordingly.
Diolch. A gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn gyntaf ar gymhwyso lwfans tai lleol ar rent cymdeithasol ar gyfer darparwyr tai â chymorth? Ddydd Iau diwethaf, cyhoeddodd Ysgrifennydd Gwladol y DU dros Waith a Phensiynau fod Llywodraeth y DU yn gohirio cymhwysiad cyfraddau lwfans tai lleol ar rent cymdeithasol ar gyfer tai â chymorth tan 2019-20. Byddai wedyn yn cyflwyno model cyllido newydd lle byddai costau uwchben lefel y cyfraddau lwfans tai lleol yn Lloegr yn cael cyllid wedi’i ddatganoli i lywodraeth leol i’w ddyrannu’n lleol. Ond cyhoeddwyd y byddai swm cyfatebol yn cael ei ddarparu i Gymru a'r Alban, a phenderfyniad y gweinyddiaethau hynny, meddai, fyddai sut orau i ddyrannu’r cyllid. Ar ôl siarad yng nghyfarfod cyffredinol blynyddol darparwr Cefnogi Pobl mawr yn y gogledd ddydd Gwener diwethaf lle holwyd am hyn—ac, yn amlwg iawn, mynegwyd pryder y dylai Llywodraeth Cymru ymgysylltu ac egluro ei safbwynt ar hyn dros y misoedd nesaf—byddwn i’n ddiolchgar pe gallai'r Cynulliad gael datganiad yn esbonio sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymateb i hynny.
Yn ail ac yn olaf, rwy'n ddiolchgar am ddatganiad ar ddarparu nyrsys i blant â chyflyrau sy'n byrhau bywyd. Mae'r elusen Together for Short Lives wedi lansio ymgyrch newydd, You Can Be That Nurse, i annog rhagor o nyrsys i weithio gyda phlant â chyflyrau sy'n byrhau bywyd. Maent yn cyfeirio at dystiolaeth sy'n dangos bod prinder nyrsys cymwysedig yn darparu gofal lliniarol i blant yn y sector gwirfoddol, gan gynnwys hosbisau plant. Mae hyn yn cael effaith negyddol ar blant sydd â chyflyrau sy'n byrhau bywyd, nid yn unig ledled y DU, ond yng Nghymru hefyd. Maent yn dweud eu bod, fel rhan o'r ymgyrch, yn gofyn i Lywodraeth Cymru a chynllunwyr y gweithlu gofal iechyd i gymryd camau i ddod â'r gyfradd gyfartalog o swyddi gwag nyrsio mewn sefydliadau gofal lliniarol i blant yn y sector gwirfoddol i lai na 10 y cant ac yn nes at y gyfradd swyddi gwag am nyrsys GIG yn y DU. Unwaith eto, mae galw ar Lywodraeth Cymru, sy'n haeddu ymateb gan Lywodraeth Cymru, a byddem yn croesawu datganiad priodol.
I thank the Member for those questions. The Cabinet Secretary for Communities and Children is fully aware of the issues relating to the application of local housing allowance and is involved in discussions, and it’s helpful, of course, to have feedback in terms of those impacts at a regional level for those engaged, but he’s clearly responding to those. On your second point, again, it’s an opportunity to draw attention to Together for Short Lives, the campaign that you mentioned. Of course, nurses are vital to our NHS, and we’ve increased the number of nurses in the service, but also, it’s about an effective skills mix and making sure that we have those highly experienced nurses to ensure that we can meet those needs as you described.
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau hynny. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gymunedau a Phlant yn gwbl ymwybodol o'r materion sy'n ymwneud â chymhwyso lwfans tai lleol ac mae’n cymryd rhan mewn trafodaethau, ac mae'n ddefnyddiol cael adborth, wrth gwrs, ar yr effeithiau hynny ar lefel ranbarthol i’r bobl gysylltiedig, ond mae’n amlwg yn ymateb i'r rheini. O ran eich ail bwynt, unwaith eto, mae'n gyfle i dynnu sylw at Together for Short Lives, yr ymgyrch y gwnaethoch chi sôn amdani. Wrth gwrs, mae nyrsys yn hanfodol i'n GIG, ac rydym ni wedi cynyddu nifer y nyrsys yn y gwasanaeth. Ond hefyd, mae'n ymwneud â chymysgedd effeithiol o sgiliau a gwneud yn siŵr bod gennym y nyrsys profiadol iawn hynny er mwyn sicrhau y gallwn ddiwallu’r anghenion y gwnaethoch chi eu disgrifio.
Leader of the house, it was good to join with you and many other Labour AMs outside the Senedd last week to support the women from all across Wales who are protesting against the unfair changes in women’s pension arrangements that have simply been steamrollered in by the UK Government. Could we have a statement from the Welsh Government on their assessment of the impact these changes have had, as forcing women to work longer will surely have serious repercussions on our economic and employment policies here in Wales?
Arweinydd y tŷ, roedd hi’n dda ymuno â chi a llawer o ACau Llafur eraill y tu allan i'r Senedd yr wythnos ddiwethaf i gefnogi menywod o bob rhan o Gymru sy'n protestio yn erbyn y newidiadau annheg i drefniadau pensiwn menywod sydd, yn syml, wedi eu gwthio arnom gan Lywodraeth y DU. A gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei hasesiad o’r effaith y mae’r newidiadau hyn wedi eu cael, oherwydd bydd gorfodi menywod i weithio'n hirach yn sicr yn cael ôl-effaith ddifrifol ar ein polisïau economaidd a chyflogaeth yma yng Nghymru?
I’d like to thank Vikki Howells for ensuring that there was a very strong presence, certainly from colleagues here. Huw Irranca-Davies, I think, and other Labour Assembly Members were there, and also MPs as well, because this isn’t devolved. It was a national day of action and I’m very impressed with the work of the campaign. And, of course, in the fourth Assembly, the former Minister, Lesley Griffiths, did actually write to the Minister of State for Pensions in February this year, expressing the Welsh Government’s concerns about the impact of the Pensions Acts of 1995 and 2011, calling for better transitional arrangements for those women affected by the changes. Of course, that national day of action drew attention to this again, and we will continue to raise those concerns.
Hoffwn i ddiolch i Vikki Howells am sicrhau bod yna bresenoldeb cryf iawn, yn sicr gan gydweithwyr yma. Roedd Huw Irranca-Davies, rwy’n credu, ac Aelodau Cynulliad eraill o’r blaid Lafur yno, yn ogystal ag ASau, gan nad yw hyn wedi ei ddatganoli. Roedd yn ddiwrnod cenedlaethol o weithredu ac rwy'n falch iawn o waith yr ymgyrch. Ac, wrth gwrs, yn y pedwerydd Cynulliad, ysgrifennodd y cyn- Weinidog, Lesley Griffiths, at y Gweinidog Gwladol dros Bensiynau ym mis Chwefror eleni yn mynegi pryderon Llywodraeth Cymru am effaith Deddfau Pensiynau 1995 a 2011, ac yn galw am drefniadau pontio gwell i’r menywod hynny y mae’r newidiadau yn effeithio arnynt. Wrth gwrs, tynnwyd sylw at hyn unwaith eto gan y diwrnod cenedlaethol hwnnw o weithredu, a byddwn ni’n parhau i godi’r pryderon hynny.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen lywodraethu, ac rwy’n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
The next item on the agenda is a statement by the First Minister on the programme for government. I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Diolch, Lywydd. Mae’n bleser i ddatgan cyhoeddiad ‘Symud Cymru Ymlaen’, sef ein rhaglen lywodraethu ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Mae’n rhaglen sydd yn uchelgeisiol, yn strategol, a hefyd yn glir, ond hefyd mae’n un sy’n canolbwyntio ar weithredu a sicrhau gwelliannau real ym mywydau pobl Cymru. Mae’r ddogfen ei hunan yn glir, yn gryno, ac rwyf yn moyn sicrhau bod pawb yng Nghymru yn gallu pigo lan y ddogfen ei hunan a deall yn gwmws beth fydd y Llywodraeth yn ei wneud iddyn nhw dros dymor y Cynulliad hwn.
As a Government, we want a stronger, fairer economy, improved and reformed public services, and a united, connected, and sustainable Wales, and ‘Taking Wales Forward’ sets out how we will approach the task of delivering those aims. Members will see that while it focuses on the main pledges in the Welsh Labour manifesto, it also includes the key elements of the agreement with the Liberal Democrats, under which Kirsty Williams became Cabinet Secretary for Education, and also the priority areas agreed with Plaid Cymru before the summer recess. Members will also see that it is a very different document to the one we published five years ago. I have been clear since being appointed First Minister that this Government will work differently from others. We want to work creatively with all partners across Wales to find solutions to the challenges that we acknowledge face us.
The commitments set out in ‘Taking Wales Forward’ are our headline commitments. However, we know that these alone will not deliver our ambitions for our country. We also know that how we deliver things is just as important as what we deliver—that programmes viewed in isolation can have their impact reduced, or even create problems elsewhere. That’s why our agenda for this Government will not become fixed with the publication of ‘Taking Wales Forward’, and today marks a beginning of a phase where we will consider in greater detail how we can work together and change services to deliver our priorities.
The four areas set out today will form the basis for our well-being objectives. The development of four cross-cutting and intertwined strategies will allow us to consider how we can use the levers available to us to have the greatest impact. So, ‘Taking Wales Forward’ embodies our commitment to be an open and inclusive Government, taking a what-works approach in pursuit of our shared national goals, and working with the people best equipped to make a difference in Wales.
Of course, since the Assembly elections, we’ve had the UK’s vote to leave the European Union—the full implications of which are still far from clear, not least in terms of public finances. As a Government, we felt it was prudent and responsible to take the summer recess to look again at financial projections relating to our planned programmes. But, we won’t let these uncertainties dictate the terms of this Government. Today, I can confirm, Llywydd, we are pressing ahead with our commitments in full. These were the policies the people of Wales voted for, and these are the policies that we will deliver. Yes, there are difficult decisions ahead, and we will need to be innovative in our delivery, but we will stand by the pledges that we made.
Securing Wales’s national interests in the long and complex EU negotiations ahead will, of course, be a key priority for us, and I am confident that we have the right team in place to deliver the strong national leadership required. But be in no doubt, this is also a Government that is already delivering, and will continue to deliver our domestic agenda too—the bread-and-butter issues that matter most to people in their lives every day.
Llywydd, we want a Wales that is prosperous and secure. So, we will deliver a tax cut for 70,000 businesses, create a Wales development bank, implement the most generous childcare offer of anywhere in the UK, create a minimum of 100,000 high-quality, all-age apprenticeships, and deliver an extra 20,000 affordable homes, some through our continuing and successful Help to Buy scheme.
We want a Wales that is healthy and active. So, we will recruit and train more GPs, nurses and health professionals, double the capital people can keep when entering residential care, introduce a new treatment fund to give people fast access to innovative drugs, invest to reduce waiting times, and make sure schools are giving children an active start in life.
We want a Wales that is ambitious and learning. So, we will invest an additional £100 million to drive up school standards, introduce a new curriculum to give us the skills we need, promote teaching excellence, extend the pupil deprivation grant, and ensure a generous and comprehensive system to support Welsh students.
Llywydd, we want a Wales that is united and connected. So, we will deliver an M4 relief road, improvements to the A55, the A40, and other key routes, a metro system in both the south and the north of our country, and fast, reliable broadband for every property in Wales. We will work towards 1 million Welsh speakers by 2050 and push ahead with the local government reform that works with councils to deliver the best services for everyone, no matter where they live in Wales.
Llywydd, these are just a few of our key priorities in ‘Taking Wales Forward’, and of course our priorities are to improve the well-being of everyone. In that spirit, all of these will be shaped and developed according to the guiding principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, considering how each of our actions can have the maximum impact across the range of things that matter most to the people of Wales.
Prosperous and secure, healthy and active, ambitious and learning, united and connected—these are the areas where we can have the greatest impact, and can contribute to all of the national goals. This is not just an agenda for us as a Government, but for the whole public sector to get behind and deliver.
Llywydd, this programme for government gives us what we need to tackle the major challenges that lie ahead, and to make the tangible difference to people’s lives that they want to see. It enables us to approach the next five years with confidence, energy and clarity. We’ve set the ambition, and we have set out what we will do to achieve it, and now we will get on and deliver.
Thank you, Llywydd. It’s a pleasure to announce the publication of ‘Taking Wales Forward’, our programme for government for the next five years. It is a bold, strategic and ambitious programme, but also one that is focused unerringly on delivering real improvements in the everyday lives of the people of Wales. The document is clear, concise, and I want to ensure that everyone in Wales can pick it up and understand exactly what this Government will be doing for them over this Assembly term.
Fel Llywodraeth, rydym ni am gael economi gryfach, decach, gwasanaethau cyhoeddus gwell a diwygiedig, a Chymru unedig, gysylltiedig, a chynaliadwy, ac mae ‘Symud Cymru Ymlaen’ yn amlinellu sut y byddwn yn ymdrin â'r dasg o gyflawni’r amcanion hynny. Bydd yr Aelodau'n gweld, er ei fod yn canolbwyntio ar y prif addewidion ym maniffesto Llafur Cymru, mae hefyd yn cynnwys elfennau allweddol y cytundeb â'r Democratiaid Rhyddfrydol, y daeth Kirsty Williams yn Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn eu sgil, a hefyd y meysydd blaenoriaeth y cytunwyd arnynt gyda Phlaid Cymru cyn toriad yr haf. Bydd yr Aelodau hefyd yn gweld ei bod yn ddogfen wahanol iawn i'r un a gyhoeddwyd gennym bum mlynedd yn ôl. Rwyf wedi bod yn glir ers cael fy mhenodi’n Brif Weinidog y bydd y Llywodraeth hon yn gweithio'n wahanol i rai eraill. Rydym yn awyddus i weithio'n greadigol gyda'r holl bartneriaid ledled Cymru i ddod o hyd i atebion i'r heriau yr ydym yn gwybod sy’n ein hwynebu.
Yr ymrwymiadau a nodir yn 'Symud Cymru Ymlaen' yw ein prif ymrwymiadau. Fodd bynnag, gwyddom na fydd y rhain ar eu pennau eu hunain yn cyflawni ein huchelgais ar gyfer ein gwlad. Gwyddom hefyd bod y modd yr ydym yn cyflawni pethau yr un mor bwysig â'r hyn yr ydym yn ei gyflawni—y gall ystyried rhaglenni ar eu pennau eu hunain leihau eu heffaith, neu hyd yn oed greu problemau mewn mannau eraill. Dyna pam na fydd ein hagenda ar gyfer y Llywodraeth hon yn cael ei phennu’n ddigyfnewid wrth gyhoeddi 'Symud Cymru Ymlaen', ac mae heddiw yn nodi dechrau cyfnod pan fyddwn yn ystyried yn fwy manwl sut y gallwn weithio gyda'n gilydd a newid gwasanaethau er mwyn cyflawni ein blaenoriaethau.
Bydd y pedwar maes a nodir heddiw yn sylfaen i’n hamcanion llesiant. Bydd datblygu pedair strategaeth drawsbynciol sydd wedi eu cydblethu yn ein galluogi i ystyried sut y gallwn ddefnyddio'r dulliau sydd ar gael i ni er mwyn cael yr effaith fwyaf. Felly, mae 'Symud Cymru Ymlaen' yn ymgorffori ein hymrwymiad i fod yn Llywodraeth agored a chynhwysol, gan ddefnyddio ymagwedd ‘yr hyn sy’n gweithio’ wrth geisio cyflawni ein hamcanion cenedlaethol a rennir, a gweithio gyda'r bobl sydd yn y sefyllfa orau i wneud gwahaniaeth yng Nghymru.
Wrth gwrs, ers etholiadau'r Cynulliad, rydym wedi cael pleidlais y DU i adael yr Undeb Ewropeaidd—ac rydym yn dal i fod ymhell o fod yn glir ynglŷn â’u goblygiadau llawn, yn enwedig o ran cyllid cyhoeddus. Fel Llywodraeth, roeddem o’r farn ei bod yn ddarbodus ac yn gyfrifol i dreulio toriad yr haf yn edrych o’r newydd ar y rhagamcanion ariannol sydd ynghlwm â'r rhaglenni sydd wedi eu cynllunio. Ond, ni fyddwn yn gadael i’r ansicrwydd hwn bennu telerau'r Llywodraeth hon. Heddiw, gallaf gadarnhau, Lywydd, ein bod yn bwrw ymlaen â'n hymrwymiadau yn llawn. Y rhain oedd y polisïau y pleidleisiodd pobl Cymru drostynt, a'r rhain yw’r polisïau y byddwn yn eu cyflawni. Oes, mae yna benderfyniadau anodd o'n blaenau, a bydd angen i ni fod yn arloesol yn ein gwaith cyflawni, ond byddwn yn cadw at yr addewidion a wnaethom.
Bydd sicrhau buddiannau cenedlaethol Cymru yn nhrafodaethau hir a chymhleth yr UE sydd o’n blaenau, wrth gwrs, yn flaenoriaeth allweddol i ni, ac rwy’n hyderus bod gennym y tîm cywir wedi’i sefydlu i ddarparu’r arweinyddiaeth genedlaethol gref sydd ei hangen. Ond nid oes unrhyw amheuaeth bod hon hefyd yn Llywodraeth sydd eisoes yn cyflawni, a bydd yn parhau i gyflawni ein hagenda ddomestig hefyd—y materion bob dydd sydd bwysicaf i bobl yn eu bywydau bob dydd.
Lywydd, rydym am gael Cymru ffyniannus a diogel. Felly, byddwn yn torri trethi i 70,000 o fusnesau, yn creu banc datblygu Cymru, yn gweithredu'r cynnig gofal plant mwyaf hael yn y DU, yn creu o leiaf 100,000 o brentisiaethau ansawdd uchel ar gyfer pob oed, ac yn cyflwyno 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, rhai ohonynt trwy ein cynllun Cymorth i Brynu llwyddiannus sy’n parhau.
Rydym am greu Cymru iach a gweithgar. Felly, byddwn yn recriwtio ac yn hyfforddi mwy o feddygon teulu, nyrsys a gweithwyr iechyd proffesiynol, yn dyblu'r cyfalaf y gall pobl ei gadw wrth fynd i ofal preswyl, yn cyflwyno cronfa driniaeth newydd i alluogi pobl i gael cyffuriau arloesol yn gyflym, yn buddsoddi i leihau amseroedd aros, ac yn gwneud yn siŵr bod ysgolion yn rhoi cychwyn egnïol mewn bywyd i blant.
Rydym am greu Cymru uchelgeisiol sy’n dysgu. Felly, byddwn yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol i wella safonau ysgolion, yn cyflwyno cwricwlwm newydd i roi i ni'r sgiliau y mae eu hangen arnom, yn hybu rhagoriaeth addysgu, yn ymestyn y grant amddifadedd disgyblion, ac yn sicrhau system hael a chynhwysfawr i gefnogi myfyrwyr Cymru.
Lywydd, rydym am gael Cymru unedig a chysylltiedig. Felly, byddwn yn darparu ffordd liniaru i'r M4, gwelliannau i'r A55, yr A40, a llwybrau allweddol eraill, system metro yn y de ac yng ngogledd ein gwlad, a band eang cyflym, dibynadwy i bob eiddo yng Nghymru. Byddwn yn gweithio tuag at gael 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050 ac yn bwrw ymlaen â'r gwaith o ddiwygio llywodraeth leol, sy'n gweithio gyda chynghorau i ddarparu'r gwasanaethau gorau i bawb, waeth ble y maent yn byw yng Nghymru.
Lywydd, dim ond rhai o'n blaenoriaethau allweddol yn ‘Symud Cymru Ymlaen’ yw’r rhain, ac wrth gwrs ein blaenoriaethau yw gwella llesiant pawb. Yn yr ysbryd hwnnw, bydd pob un o'r rhain yn cael eu llunio a'u datblygu yn unol ag egwyddorion arweiniol Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gan ystyried sut y gall pob un o'n camau gweithredu gael yr effaith fwyaf posibl ar draws yr ystod o bethau sydd bwysicaf i bobl Cymru.
Ffyniannus a diogel, iach a gweithgar, uchelgeisiol ac sy’n dysgu, unedig a chysylltiedig—y rhain yw’r meysydd lle y gallwn gael yr effaith fwyaf, ac y gallwn gyfrannu at bob un o'r amcanion cenedlaethol. Nid yw hon yn agenda i ni fel Llywodraeth yn unig, ond i'r sector cyhoeddus cyfan i’w chefnogi a’i chyflwyno.
Lywydd, mae’r rhaglen lywodraethu hon yn rhoi'r hyn y mae ei angen arnom er mwyn mynd i'r afael â'r heriau mawr sydd o'n blaenau, a gwneud y gwahaniaeth pendant i fywydau pobl y maent am ei weld. Mae’n ein galluogi ni i ymdrin â’r pum mlynedd nesaf â hyder, egni ac eglurder. Rydym wedi pennu’r uchelgais, ac rydym wedi nodi'r hyn y byddwn yn ei wneud i’w chyflawni, a nawr byddwn yn bwrw ymlaen a’i chyflawni.
Thank you, First Minister, for today’s statement, and for unveiling your much-anticipated programme for government.
You’ve stated that the Government’s relentless focus for the next Assembly will be on improving Wales’s economy and public services. Is it not true that that’s been the Government’s focus for the past 17 years? Of course, I don’t think any party in this Chamber would disagree with such aims, or, indeed, many of the other aspirations outlined in the programme for government. There are many things in this that no-one could disagree with. It’s a wish list in many ways. It’s a list of platitudes. Who would not want to enable the people of Wales to live healthy and fulfilled lives, or for them to live in a more prosperous, healthy and united country, or to build a Wales that is more confident, more equal, better skilled and more resilient? The question is: after 17 years of a Labour-led Government, why are we not yet prosperous, healthy, equal or even united? Have you ever reviewed the success of previous programmes for government?
A critical five years lies ahead for Wales, on that we can agree, and I’m eager to learn how your Government will both address the challenges and capitalise upon the opportunities that the people in this country currently face. We were led to believe that you were unveiling a five-year plan to take Wales forward today, and as such I’d hoped to learn in greater detail how, exactly, your Government will do just that. However, as was the case with your previous programmes for government, we’re offered an exhaustive list of objectives and priorities, but very little by way of detail as to how you will achieve them.
Last week, Plaid Cymru published our programme for opposition—a comprehensive policy package that aims to markedly change this country—and it’s good to see many of Plaid Cymru’s policies included in your programme for government. Several of them are recognisable as being part of our post-election one-off agreement with the Government—a new drugs and treatments fund, a Welsh development bank, a national infrastructure commission for Wales, more free childcare for three and four-year-olds, and additional good-quality apprenticeships for all are matters we all agreed on as part of that compact. It’s good to see that the Government also intends to continue with Plaid Cymru’s intermediate care fund. These are commitments secured due to Plaid Cymru’s responsible opposition, and they will deliver tangible benefits to people’s lives.
What this programme doesn’t do is tell us how it’ll be delivered. For example, you state in the programme that you will aim to secure successful, sustainable rural communities. This, of course, is something that we can all agree with, and I’m glad to see that your Government has listened to Plaid Cymru calls for the introduction of a small-grants scheme under the rural development scheme. However, you also note that you will support community-led projects, promote skills development, job creation, entrepreneurship, community energy, rural transport and broadband access. But, you provide no detail as to what this support might look like, so I’d be grateful if you could please elaborate on that point in your response, First Minister.
What we have here today is a list of priorities, a description of problems, and a few Plaid Cymru policies added in. What we want is more detail. So, I ask the First Minister whether he can provide greater detail on the key commitments outlined in the programme for government. We want to know more about the ‘how’, not just about the ‘what’. You state that you will constantly seek new markets and investors from around the world and promote Wales as an active, international partner. Again, can you please tell us how? The programme notes that the Government will invest an additional £100 million to drive up school standards over the next term. The Welsh education secretary made it clear in a recent speech that there’s no binary choice between either investing in class sizes or in teaching—that they’re not mutually exclusive. Could the First Minister therefore confirm whether the pupil deprivation grant and the costs of reducing class sizes are in addition to that £100 million? As well, can you tell us what you’ll do if this doesn’t drive up standards? Another commitment that you make is to improve access to GP services. Now that’s something that’s been a long-term ambition of yours. The percentage of GP practices offering appointments after 6.30 p.m. has declined since 2012, while there are only a handful of GP practices offering weekend appointments in the whole of the country. So, tell us, how are you going to meet that commitment?
Finally, it’s concerning that the programme for government makes so little reference to Brexit, given that it will almost certainly be one of the defining factors—if not the defining factor—influencing Welsh Government policy over the next five years. So, could I ask the First Minister which commitments have been specifically included in the programme for government to address the opportunities and challenges facing Wales following the vote to leave the European Union?
The people of this country don’t look to their Government to reiterate the many challenges that they face, or to list or describe the problems that need to be solved. People are more than aware of the difficulties that they face. What people expect from their Government is leadership, answers, solutions. When and how does the First Minister intend to provide this?
Diolch yn fawr, Brif Weinidog, am y datganiad heddiw, ac am ddadlennu eich rhaglen lywodraethu y bu disgwyl mawr amdani.
Rydych chi wedi datgan mai ar wella economi a gwasanaethau cyhoeddus Cymru y bydd pwyslais di-baid y Llywodraeth ar gyfer y Cynulliad nesaf. Onid yw’n wir mai dyna oedd pwyslais y Llywodraeth ar gyfer y 17 mlynedd ddiwethaf? Wrth gwrs, nid wyf yn meddwl y byddai unrhyw blaid yn y Siambr hon yn anghytuno ag amcanion o'r fath, nac, yn wir, â llawer o'r dyheadau eraill a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Mae llawer o bethau yn hwn na allai neb anghytuno ag ef. Mae'n rhestr o ddymuniadau mewn sawl ffordd. Mae'n rhestr o ystrydebau. Pwy na fyddai am alluogi pobl Cymru i fyw bywydau iach a chyflawn, neu iddynt fyw mewn gwlad fwy ffyniannus, iach ac unedig, neu i adeiladu Cymru sy'n fwy hyderus, mwy cyfartal, â gwell sgiliau ac yn fwy cydnerth? Y cwestiwn yw: ar ôl 17 mlynedd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur, pam nad ydym ni’n ffyniannus, yn iach, yn gyfartal neu hyd yn oed yn unedig eto? Ydych chi erioed wedi adolygu llwyddiant y rhaglenni llywodraethu blaenorol?
Mae pum mlynedd allweddol o'n blaenau ar gyfer Cymru, gallwn gytuno ar hynny, ac rwy'n awyddus i wybod sut y bydd eich Llywodraeth yn mynd i'r afael â'r heriau ac yn manteisio ar y cyfleoedd y mae'r bobl yn y wlad hon yn eu hwynebu ar hyn o bryd. Cawsom ar ddeall eich bod yn dadlennu cynllun pum mlynedd i symud Cymru ymlaen heddiw, ac yn hynny o beth roeddwn wedi gobeithio cael mwy o fanylion ynglŷn â sut, yn union, y bydd eich Llywodraeth yn gwneud hynny. Fodd bynnag, fel yn achos eich rhaglenni llywodraethu blaenorol, rydym yn cael cynnig rhestr gynhwysfawr o amcanion a blaenoriaethau, ond ychydig iawn o fanylion ynghylch sut y byddwch yn eu cyflawni.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Plaid Cymru ein rhaglen ar gyfer yr wrthblaid—pecyn cynhwysfawr o bolisïau sydd â’r nod o newid y wlad hon yn sylweddol—ac mae'n dda gweld bod llawer o bolisïau Plaid Cymru wedi’u cynnwys yn eich rhaglen lywodraethu. Mae modd adnabod sawl un ohonynt fel bod yn rhan o'n cytundeb untro â’r Llywodraeth ar ôl yr etholiad—mae cronfa newydd ar gyfer cyffuriau a thriniaethau, banc datblygu Cymru, comisiwn seilwaith cenedlaethol i Gymru, rhagor o ofal plant rhad ac am ddim i blant tair a phedair blwydd oed, a phrentisiaethau ychwanegol o ansawdd da i bawb yn faterion y gwnaethom ni i gyd gytuno arnynt yn rhan o'r cytundeb. Mae'n dda gweld bod y Llywodraeth hefyd yn bwriadu parhau â chronfa gofal canolraddol Plaid Cymru. Mae'r rhain yn ymrwymiadau a sicrhawyd oherwydd gwaith gwrthblaid gyfrifol Plaid Cymru, a byddant yn gwireddu manteision gwirioneddol i fywydau pobl.
Yr hyn nad yw’r rhaglen hon yn ei wneud yw dweud wrthym sut y cânt eu cyflawni. Er enghraifft, rydych chi’n datgan yn y rhaglen mai eich nod yw sicrhau cymunedau gwledig llwyddiannus, cynaliadwy. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhywbeth y gall pob un ohonom gytuno ag ef, ac rwy'n falch o weld bod eich Llywodraeth wedi gwrando ar Blaid Cymru yn galw am gyflwyno cynllun grantiau bach o dan y cynllun datblygu gwledig. Fodd bynnag, rydych yn nodi hefyd y byddwch yn cefnogi prosiectau a arweinir gan y gymuned, yn hyrwyddo datblygu sgiliau, creu swyddi, entrepreneuriaeth, ynni cymunedol, trafnidiaeth wledig a’r gallu i ddefnyddio band eang. Ond, nid ydych chi’n darparu unrhyw fanylion ynghylch beth fydd y cymorth hwn, felly byddwn yn ddiolchgar pe gallech ymhelaethu ar y pwynt hwnnw yn eich ymateb, Brif Weinidog.
Yr hyn sydd gennym yma heddiw yw rhestr o flaenoriaethau, disgrifiad o broblemau, ac ychydig o bolisïau Plaid Cymru wedi eu hychwanegu atynt. Yr hyn yr ydym ei eisiau yw rhagor o fanylion. Felly, gofynnaf i'r Prif Weinidog a wnaiff roi rhagor o fanylion ar yr ymrwymiadau allweddol a amlinellir yn y rhaglen lywodraethu. Rydym yn dymuno gwybod rhagor am 'sut', nid dim ond 'beth'. Rydych yn datgan y byddwch yn chwilio yn gyson am farchnadoedd a buddsoddwyr newydd o bob cwr o'r byd ac yn hyrwyddo Cymru fel partner gweithredol, rhyngwladol. Unwaith eto, a wnewch chi ddweud wrthym sut? Mae'r rhaglen yn nodi y bydd y Llywodraeth yn buddsoddi £100 miliwn ychwanegol i godi safonau ysgolion dros y tymor nesaf. Gwnaeth Ysgrifennydd Addysg Cymru ei gwneud yn glir mewn araith ddiweddar nad oes yn rhaid dewis rhwng naill ai buddsoddi mewn maint dosbarthiadau neu mewn addysgu—nad ydynt yn ddau beth nad ydynt yn cyd-fynd. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau felly a yw'r grant amddifadedd disgyblion a’r costau lleihau maint dosbarthiadau hyn yn ychwanegol at y £100 miliwn? Hefyd, a wnewch chi ddweud wrthym beth y byddwch yn ei wneud os na fydd hyn yn codi safonau? Ymrwymiad arall yr ydych chi’n ei wneud yw gwella’r gallu i ddefnyddio gwasanaethau meddygon teulu. Nawr mae hynny yn rhywbeth sydd wedi bod yn uchelgais tymor hir ichi. Mae canran y meddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau ar ôl 6.30pm wedi gostwng ers 2012, a dim ond llond dwrn o feddygfeydd teulu sy’n cynnig apwyntiadau dros y penwythnos yn y wlad gyfan. Felly, dywedwch wrthym, sut ydych chi’n mynd i gyflawni’r ymrwymiad hwnnw?
Yn olaf, mae'n destun pryder bod y rhaglen lywodraethu yn cyfeirio cyn lleied at Brexit, o gofio y bydd bron yn sicr yn un o'r ffactorau sy’n diffinio—os nad y ffactor diffiniol—sy’n dylanwadu ar bolisïau Llywodraeth Cymru dros y pum mlynedd nesaf. Felly, a gaf ofyn i'r Prif Weinidog pa ymrwymiadau sydd wedi eu cynnwys yn benodol yn y rhaglen lywodraethu i fynd i'r afael â'r cyfleoedd a'r heriau sy'n wynebu Cymru yn dilyn y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd?
Nid yw pobl y wlad hon yn edrych tuag at eu Llywodraeth i ailadrodd yr heriau niferus sy'n eu hwynebu, nac i restru neu ddisgrifio’r problemau y mae angen eu datrys. Mae pobl yn gwbl ymwybodol o'r anawsterau y maent yn eu hwynebu. Yr hyn y mae pobl yn ei ddisgwyl gan eu Llywodraeth yw arweinyddiaeth, atebion, datrysiadau. Pryd a sut y mae'r Prif Weinidog yn bwriadu darparu hyn?
Well, I’m surprised to hear the leader of Plaid Cymru describe the policies that are included in this document as ‘platitudes’. Free childcare for working parents is a key pledge in the Labour manifesto; reducing tax for small businesses—a key pledge in the Labour manifesto; a development bank for Wales—both manifestos supported that; a new treatment fund for life-threatening illnesses—a key pledge in the Labour manifesto; increasing the capital limit for people going into residential care—a key pledge in the Labour manifesto; and 100,000 quality apprenticeships for all ages—a key pledge in the Labour manifesto. Now, of course, there are issues in here that weren’t in our manifesto and which reflect the discussions that we have had with her party. But, for her to say that, somehow, we come to the table with no ideas, given the fact that our manifesto was chock-full of them and those ideas are included in this programme for government, alongside others, of course, does not cut the mustard.
As far as the suggestion that it is a wish list, it isn’t a wish list. In 2011-16, we delivered on every promise we made—every promise we made. People knew that on the doorstep and they appreciated that on the doorstep. As a result, we wanted to produce a programme for government that did not make a wish list of promises that couldn’t be delivered and couldn’t be paid for, but to have promises that were in place that could be paid for. That’s why it took us until the summer to look at what the situation would be post Brexit, to make sure that we could be sure and that we could say to the people of Wales that we could deliver on these promises even with Brexit. We can’t have a document that simply talks mainly or wholly about Brexit. People know that’s happening; it’s hugely important now that we get on with delivering for the people according to what the manifestos have said. People want to know what’s going to happen with health and education, they want to know what’s going to happen with housing—and 20,000 more houses are going to be provided, of course—and they want to know that the Government that is in place will deliver on the promises that it has made, and we’ve done exactly that.
In terms of the economy, well, we’ve the lowest unemployment of England, Scotland, and Northern Ireland in Wales. We have the lowest. We’ve the lowest youth unemployment, and we’ve the best foreign direct investment figures for 30 years. These are coming about through hard work. People do not come to Wales unless you go out and sell yourselves around the world. When I became First Minister, much of the overseas operation had been shut down, I have to say. Many of the offices had gone, and there was no real overseas activity. That had to be rebuilt. And we see what has happened as a result of that. We see the work that has been done with employers like Aston Martin, who have come to Wales because of—and these are their words—the passion and professionalism of the Welsh Government. You have to go out and fight for these opportunities.
When it comes to rural communities, yes, we will deliver for rural communities. One example I can give is broadband. By the summer of next year, 96 per cent of premises will have access to superfast broadband. That wouldn’t have happened if it wasn’t for the fact that money had been provided from the public purse for that to happen, because the market would never ever have done that. We have delivered as a Welsh Government broadband to many, many communities that would never have had it otherwise, and we are proud of that.
When it comes to some of the other issues that she raised, we’re more than happy with our pledge for the £100 million for education. We will continue to build schools across Wales, even as they are not built in England. We will continue to invest in education, both in terms of buildings, yes, but also in terms of the workforce.
We have seen more and more GP practices remaining open into the evenings, and some on weekends. We need to see further progress in terms of weekends, that much is true. But, what we have here is a programme for government that is strategic, that is deliverable, that is affordable and one that we as a party stood on in the election and, of course, we’ve reached out to other parties in order to put this programme for government together. We will continue to work with all those who want to stand up for Wales and deliver the best for our country, and this document reflects the discussions that have taken place.
Wel, rwy’n synnu o glywed arweinydd Plaid Cymru yn disgrifio'r polisïau sydd wedi'u cynnwys yn y ddogfen hon fel ‘ystrydebau’. Mae gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio yn addewid allweddol ym maniffesto Llafur; gostwng treth ar gyfer busnesau bach—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; banc datblygu ar gyfer Cymru—roedd y ddau faniffesto yn cefnogi hynny; cronfa driniaeth newydd ar gyfer afiechydon sy’n peryglu bywyd—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; cynyddu'r terfyn cyfalaf i bobl sy'n mynd i ofal preswyl—addewid allweddol ym maniffesto Llafur; a 100,000 o brentisiaethau o safon ar gyfer pob oedran—addewid allweddol ym maniffesto Llafur. Nawr, mae materion yma, wrth gwrs, nad oedd yn ein maniffesto ac sy'n adlewyrchu'r trafodaethau yr ydym wedi'u cael gyda’i phlaid. Ond, nid yw’n briodol o gwbl dweud ein bod ni, rhywsut, wedi dod i’r trafodaethau heb unrhyw syniadau, o ystyried y ffaith bod ein maniffesto yn llawn dop ohonynt a bod y syniadau hynny wedi eu cynnwys yn y rhaglen lywodraethu hon, ochr yn ochr â rhai eraill, wrth gwrs.
O ran yr awgrym ei bod yn rhestr o ddymuniadau, nid rhestr o ddymuniadau ydyw hi. Yn 2011-16, gwnaethom gyflawni pob addewid a wnaethom—pob addewid a wnaethom. Roedd pobl yn gwybod hynny ar garreg y drws ac roeddynt yn gwerthfawrogi hynny ar garreg y drws. O ganlyniad, roeddem yn awyddus i lunio rhaglen lywodraethu nad oedd yn llunio rhestr ddymuniadau o addewidion na ellid eu cyflwyno ac na ellid talu amdanynt, ond yn hytrach roeddem am gael addewidion ar waith y gellid talu amdanynt. Dyna pam y cymerodd tan yr haf i ni ystyried beth fyddai'r sefyllfa ar ôl Brexit, i wneud yn siŵr y gallem fod yn sicr ac y gallem ddweud wrth bobl Cymru y gallem gyflawni'r addewidion hyn hyd yn oed gyda Brexit. Ni allwn gael dogfen sydd ond yn sôn yn bennaf neu'n gyfan gwbl am Brexit. Mae pobl yn gwybod bod hynny’n digwydd; mae'n hynod bwysig yn awr ein bod yn mynd ati i gyflawni dros y bobl yn unol â’r hyn y mae’r maniffestos wedi ei ddweud. Mae pobl am wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran iechyd ac addysg, maent yn awyddus i wybod beth sy'n mynd i ddigwydd o ran tai—ac mae 20,000 yn fwy o dai yn mynd i gael ei darparu, wrth gwrs—ac maent yn awyddus i wybod y bydd y Llywodraeth sydd mewn grym yn cyflawni’r addewidion a wnaeth, ac rydym wedi gwneud yr union beth hynny.
O ran yr economi, wel, mae gennym ni yng Nghymru'r lefelau isaf o ddiweithdra o blith Lloegr, yr Alban, a Gogledd Iwerddon. Mae gennym y lefelau isaf. Mae gennym y diweithdra ieuenctid isaf, ac mae gennym y ffigurau buddsoddiad tramor uniongyrchol gorau ers 30 mlynedd. Mae'r rhain yn cael eu cyflawni trwy waith caled. Nid yw pobl yn dod i Gymru oni bai eich bod yn mynd allan ac yn gwerthu eich hunan o gwmpas y byd. Pan ddes i’n Brif Weinidog, roedd llawer o'r gweithrediadau tramor wedi eu cau i lawr, rhaid i mi ddweud. Roedd llawer o'r swyddfeydd wedi mynd, ac nid oedd unrhyw weithgarwch tramor go iawn. Roedd yn rhaid ailadeiladu hynny. Ac rydym yn gweld yr hyn sydd wedi digwydd o ganlyniad i hynny. Rydym yn gweld y gwaith sydd wedi ei wneud gyda chyflogwyr fel Aston Martin, sydd wedi dod i Gymru oherwydd—a’u geiriau nhw yw’r rhain—angerdd a phroffesiynoldeb Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i chi fynd allan ac ymladd am y cyfleoedd hyn.
Pan ddaw i gymunedau gwledig, byddwn, byddwn ni yn cyflawni ar gyfer cymunedau gwledig. Un enghraifft y gallaf ei rhoi yw band eang. Erbyn haf y flwyddyn nesaf, bydd 96 y cant o safleoedd yn gallu defnyddio band eang cyflym iawn. Ni fyddai hynny wedi digwydd heblaw am y ffaith bod arian wedi ei darparu o’r pwrs cyhoeddus er mwyn gwneud i hynny ddigwydd, oherwydd ni fyddai'r farchnad erioed wedi gwneud hynny. Fel Llywodraeth Cymru, rydym wedi cyflwyno band eang i lawer iawn o gymunedau na fyddai byth wedi ei gael fel arall, ac rydym yn falch o hynny.
O ran rhai o'r materion eraill a godwyd ganddi, rydym yn fwy na hapus â’n haddewid o £100 miliwn ar gyfer addysg. Byddwn yn parhau i adeiladu ysgolion ledled Cymru, hyd yn oed os nad ydynt yn cael eu hadeiladu yn Lloegr. Byddwn yn parhau i fuddsoddi mewn addysg, o ran adeiladau, ie, ond hefyd o ran y gweithlu.
Rydym wedi gweld mwy a mwy o feddygfeydd teulu yn aros ar agor gyda’r nos, a rhai ar benwythnosau. Mae angen i ni weld cynnydd pellach o ran y penwythnosau, mae hynny’n wir. Ond, yr hyn sydd gennym yma yw rhaglen lywodraethu sy'n strategol, y mae’n bosibl ei chyflawni, sy'n fforddiadwy ac yn un y gwnaethom ni fel plaid sefyll yr etholiad ar ei sail hi ac, wrth gwrs, rydym wedi ymestyn allan at bleidiau eraill er mwyn llunio’r rhaglen lywodraethu hon gyda’n gilydd. Byddwn yn parhau i weithio gyda phawb sydd am gefnogi Cymru a chyflawni'r gorau ar gyfer ein gwlad, ac mae'r ddogfen hon yn adlewyrchu'r trafodaethau sydd wedi eu cynnal.
First Minister, thank you for your statement this afternoon. It is somewhat disheartening to see that the collective intellectual might of Plaid Cymru, the Welsh Labour Party and the Liberals have come up with a document that runs to 15 pages, and that includes the front cover. Fifteen pages for five years’ worth of government hardly fills you with confidence, I have to say. Obviously, it’s a pale imitation of the 666 pages that the previous Welsh Government, of which he was First Minister, delivered the last time they delivered a programme for government. But I do genuinely hope that the Welsh Government does succeed. You might find it odd to hear that from an opposition leader but, ultimately, if you do not succeed, it is the people and the communities the length and breadth of Wales who will ultimately suffer. So, people go to the polls, they vote and this Assembly convenes. But it is rather disheartening to say the least—it’s disheartening to say the least—that this is the best effort that the Welsh Government can come up with for a five-year programme for government when we were told that they needed to spend a summer to reflect—reflect—on their priorities.
Actually, when you look at what the First Minister achieved in the last Assembly, in which his flagship policy was the Williams commission, which was going to reorganise local government and he was going to drive this through and reform the map of local government in Wales, irrespective of what people thought of that, it does show the limitations of this First Minister in his ability to drive through change and drive through a programme for government. And that is a real, real Achilles heel for anything that sits in this document, because the First Minister has proven within his first term that he is unable to deliver for the people of Wales and, indeed, the commissions and operations that he does set up. I do hope that the First Minister will actually graft this term and actually deliver the changes that will improve people’s lives, whether that be in education, whether that be in the economy or whether that be in the NHS.
I do hope that, in responding to the questions that I will put to him, he will be able to confirm that this programme for government, by the end of 2021, will put the Welsh education system over and above the Vietnamese education system, which is where we are ranked at the moment in the league tables. So, will he confirm that the education initiatives—it’s hardly a brilliant goal to aim for but will he give us a target that we will be above the Vietnamese when it does come to 2021? When it comes to the economy, will the First Minister confirm that, by 2021, this programme for government—this programme for government—will make us more economically prosperous than areas of Romania and Bulgaria, where we are matched against at this moment in time, and that’s after 17 years of Welsh Labour in Government here? Will he, at the end of this period in 2021, confirm that this programme for government will deliver an NHS that will not have the longest waiting times of any NHS in the United Kingdom? Those are three simple questions that I hope he will be able to respond to and say, ‘Yes, yes, yes’, so that, in 2021, we will be able to benchmark him against his Government’s performance.
But I do think the one thing that is a damning indictment of 17 years of Labour failure is this document that talks about bringing forward a new treatment fund, when we spent the whole of the last Assembly making the point about a cancer drugs fund and access to medicines here in Wales. The document itself, after 17 years of Labour in Government, talks of a
‘postcode lottery for drugs and treatments not routinely available on the NHS’
in Wales. You have been running the NHS for 17 years, First Minister. It is your party that has created that postcode lottery for access to medicines across Wales. So, when we look at this programme for government, we can clearly see no real change of course, no real change of direction, just more of the same. And I just hope that, ultimately, the First Minister will get to grips with the situation and start delivering both economically, educationally and for our NHS so that people will not feel let down again at the end of this fifth Assembly.
Brif Weinidog, diolch i chi am eich datganiad y prynhawn yma. Mae braidd yn dorcalonnus gweld bod grym deallusol cyfunol Plaid Cymru, Plaid Lafur Cymru a'r Rhyddfrydwyr wedi llunio dogfen sydd yn ddim mwy na 15 o dudalennau o hyd, ac mae hynny'n cynnwys y clawr blaen. Nid yw pymtheg o dudalennau ar gyfer gwerth pum mlynedd o lywodraeth yn eich llenwi chi â hyder, rhaid i mi ddweud. Yn amlwg, mae'n llai o lawer na'r 666 o dudalennau y cyflwynodd y Llywodraeth Cymru flaenorol, yr oedd ef yn Brif Weinidog arni, y tro diwethaf iddynt gyflwyno rhaglen lywodraethu. Ond rwyf wirioneddol yn gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn llwyddo. Efallai ei bod yn rhyfedd i chi glywed hynny gan arweinydd yr wrthblaid, ond, yn y pen draw, os nad ydych chi’n llwyddo, y bobl a'r cymunedau ar hyd a lled Cymru a fydd ar eu colled yn y pen draw. Felly, mae pobl yn mynd i bleidleisio, maent yn pleidleisio ac mae'r Cynulliad hwn yn cynnull. Ond mae hi braidd yn dorcalonnus a dweud y lleiaf—mae'n dorcalonnus a dweud y lleiaf—mai hon yw ymdrech orau Llywodraeth Cymru i lunio rhaglen lywodraethu bum mlynedd pan ddywedwyd wrthym fod angen iddynt dreulio haf yn myfyrio—myfyrio—ar eu blaenoriaethau.
A dweud y gwir, pan fyddwch yn edrych ar yr hyn a gyflawnwyd gan y Prif Weinidog yn ystod y Cynulliad diwethaf, a’i bolisi blaenllaw oedd comisiwn Williams, a oedd yn mynd i ad-drefnu llywodraeth leol, ac roedd ef yn mynd i fwrw ymlaen â’r agenda hon a diwygio’r map llywodraeth leol yng Nghymru, ni waeth beth yr oedd pobl yn meddwl am hynny, mae'n dangos cyfyngiadau'r Prif Weinidog hwn o ran ei allu i fwrw ymlaen â newid a bwrw ymlaen â rhaglen lywodraethu. Ac mae hwnnw’n wendid, yn wendid gwirioneddol o ran unrhyw beth yn y ddogfen hon, gan fod y Prif Weinidog wedi profi yn ystod ei dymor cyntaf nad yw’n gallu cyflawni dros bobl Cymru nac, yn wir, y comisiynau a’r gweithrediadau y mae’n eu sefydlu. Rwy’n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn gweithio’n wirioneddol galed yn ystod y tymor hwn a’i fod yn wirioneddol gyflawni'r newidiadau a fydd yn gwella bywydau pobl, boed hynny mewn addysg, boed hynny yn yr economi neu boed hynny yn y GIG.
Rwy’n gobeithio, wrth ymateb i'r cwestiynau y byddaf yn eu holi iddo, y bydd yn gallu cadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn diwedd 2021, yn sicrhau bod system addysg Cymru yn sicrhau safle uwch na system addysg Fietnam, sef y safle lle'r ydym ni wedi ein rhestru ar hyn o bryd yn y tablau cynghrair. Felly, a wnaiff ef gadarnhau bod y mentrau addysg—gwn nad yw’n nod rhagorol i anelu ato, ond a wnaiff ef roi targed i ni y byddwn uwchben Fietnam pan ddaw at 2021? O ran yr economi, a wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon, erbyn 2021—y rhaglen lywodraethu hon—yn ein gwneud yn fwy ffyniannus yn economaidd na rhannau o Rwmania a Bwlgaria, sef lleoedd yr ydym yn cyfateb iddynt ar hyn o bryd, ac mae hynny ar ôl 17 mlynedd o Lafur Cymru yn y Llywodraeth yma? A wnaiff ef, ar ddiwedd y cyfnod hwn yn 2021, gadarnhau y bydd y rhaglen lywodraethu hon yn cyflawni GIG na fydd â’r amseroedd aros hwyaf o unrhyw GIG yn y Deyrnas Unedig? Dyna yw’r tri chwestiwn syml yr wyf yn gobeithio y bydd yn gallu ymateb iddynt a dweud, ‘Ie, ie, ie’, fel ein bod, yn 2021, yn gallu ei feincnodi ef o’i gymharu â pherfformiad ei Lywodraeth.
Ond rwyf yn meddwl mai’r un peth sy’n arwydd damniol o 17 mlynedd o fethiant Llafur yw bod y ddogfen hon, sy’n sôn am gyflwyno cronfa driniaeth newydd, pan wnaethom dreulio'r Cynulliad diwethaf i gyd yn gwneud y pwynt am gronfa cyffuriau canser a’r gallu i gael meddyginiaethau yma yng Nghymru. Mae'r ddogfen ei hun, ar ôl 17 mlynedd Lywodraeth Lafur, yn sôn am
‘loteri cod post ar gyfer cyffuriau a thriniaethau nad ydynt ar gael fel mater o drefn gan y GIG'
yng Nghymru. Rydych chi wedi bod yn gyfrifol am y GIG ers 17 mlynedd, Brif Weinidog. Eich plaid chi sydd wedi creu'r loteri cod post hwnnw ar gyfer cael meddyginiaethau ledled Cymru. Felly, pan fyddwn yn edrych ar y rhaglen lywodraethu hon, gallwn weld yn glir nad oes unrhyw newid gwirioneddol, wrth gwrs, dim newid cyfeiriad gwirioneddol, dim ond mwy o'r un peth. Ac rwy’n gobeithio, yn y pen draw, y bydd y Prif Weinidog yn mynd i'r afael â'r sefyllfa ac yn dechrau cyflawni yn economaidd, yn addysgol ac ar gyfer ein GIG fel nad yw pobl yn teimlo eu bod wedi cael eu siomi eto ar ddiwedd y pumed Cynulliad hwn.
I think it’s important to remind the leader of the Conservatives of one thing: he lost the election. He tried all this before May. He made all these points and, in fact, his party went backwards. Many of us remember he was on tv saying, ‘I will be First Minister’. He was doing it at 10 o’clock on the night of the election. I look at Ken Skates because his people were saying that Ken had lost his seat. He lost the election. He has to understand that, and to use the same old tired arguments over and over and over again—we need to see some new thinking from the Welsh Conservatives. I think the people of Wales would benefit from the Welsh Conservatives working as an active opposition not as a party that continuously rolls out the same old arguments that they continue to lose.
On education, we’re happy with the progress that’s been made with GCSEs, and, with A-levels, we’re seeing great progress there. We’re seeing buildings going up across Wales. I was in the Deeside sixth last week—a brand new building. That wouldn’t have been built if it had been a few miles over the border, not in a month of Sundays, because those programmes were stopped by the UK Government, by his party. We’re proud of that. When it comes to the economy, yes, we’re making up for the 1980s and 1990s that his party created. We’re proud of the fact that unemployment is 4.1 per cent. That would have been unimaginable under the Tories. Can you imagine that—that young people are invested in, that Jobs Growth Wales is probably the most successful scheme of its type in Europe if not around the world? We are happy with that. We know that there is still a challenge for raising GDP, but now we see more and more jobs coming into Wales that are better paid and better skilled. People don’t see Wales as the cheap wage destination that his party promoted in the 1990s. That’s the way Wales was promoted in the 1990s. The people of Wales deserve high-quality jobs, and that’s what we are delivering.
When it comes to the NHS, we don’t have an NHS where doctor strikes are provoked. That’s one thing I can promise the people of Wales we will not do, and we will continue to deliver the best healthcare, making sure that it’s financed and, of course, delivering on a new treatments fund, different to what the party opposite suggested. They dropped it in England, of course—it’s gone; the cancer drugs fund is gone in England, so they’ve missed the boat on that one. What we have in place is something far more comprehensive, and, to my mind, far fairer because it takes into account all people with life-threatening illnesses, not just cancer, and that was hugely important.
Let me just put one thing to the leader of the Welsh Conservatives: my party, Kirsty Williams, Plaid Cymru and UKIP share one thing in common, and that is that we all say that Wales should not lose a penny of European funding as a result of Brexit. UKIP have been saying that. He doesn’t. Will he support the people of Wales and say that Wales should not lose one single penny of funding as a result of Brexit? Is he really the leader of the Welsh Conservatives or London’s representative in the Welsh Conservative party? That’s the issue that he has to answer. Let him stand up for Wales, make the case with his colleagues in Westminster and say as leader of the Welsh Conservatives, ‘I will not tolerate Wales losing out a penny as a result of European exit’, just like every other party in this Chamber and just like every single person in Wales would want to see.
Credaf ei bod yn bwysig atgoffa arweinydd y Ceidwadwyr o un peth: fe gollodd ef yr etholiad. Rhoddodd gynnig ar hyn i gyd cyn mis Mai. Nododd yr holl bwyntiau hyn ac, mewn gwirionedd, aeth ei blaid tuag yn ôl. Mae llawer ohonom yn cofio ei fod ar y teledu yn dweud, ‘Fe fyddaf i yn Brif Weinidog’. Roedd yn gwneud hyn am 10 o'r gloch ar noson yr etholiad. Rwy'n edrych ar Ken Skates am fod ei bobl ef yn dweud bod Ken wedi colli ei sedd. Collodd ef yr etholiad. Mae'n rhaid iddo ddeall hynny, ac i ddefnyddio'r un hen ddadleuon diflas drosodd a drosodd a throsodd—mae angen i ni weld rhai syniadau newydd gan y Ceidwadwyr Cymreig. Rwy'n credu y byddai pobl Cymru yn elwa pe byddai’r Ceidwadwyr Cymreig yn gweithio fel gwrthblaid weithgar nid fel plaid sy'n parhau i gyflwyno’r un hen ddadleuon y maent yn parhau i’w colli.
O ran addysg, rydym yn hapus â'r cynnydd sydd wedi ei wneud gyda TGAU, ac o ran Safon Uwch, rydym yn gweld cynnydd da yno. Rydym yn gweld adeiladau yn cael eu codi ledled Cymru. Roeddwn i yn chweched Glannau Dyfrdwy yr wythnos diwethaf—adeilad newydd sbon. Ni fyddai hwnnw wedi ei adeiladu pe byddai wedi bod ychydig o filltiroedd dros y ffin, dim byth bythoedd, gan fod y rhaglenni hynny wedi cael eu hatal gan Lywodraeth y DU, gan ei blaid ef. Rydym yn falch o hynny. O ran yr economi, ie, rydym yn gwneud yn iawn am y 1980au a'r 1990au y creodd ei blaid ef. Rydym yn falch o'r ffaith bod diweithdra yn 4.1 y cant. Byddai hynny wedi bod y tu hwnt i’r dychymyg dan y Torïaid. Allwch chi ddychmygu—rydym yn buddsoddi mewn pobl ifanc, Twf Swyddi Cymru, mae'n debyg, yw'r cynllun mwyaf llwyddiannus o'i fath yn Ewrop os nad o gwmpas y byd? Rydym yn hapus â hynny. Rydym yn gwybod bod her o hyd i gynyddu cynnyrch domestig gros, ond erbyn hyn rydym yn gweld mwy a mwy o swyddi mwy medrus yn dod i Gymru sy'n talu’n well. Nid yw pobl yn gweld Cymru fel man lle mae cyflogau’n rhad fel y gwnaeth ei blaid ef ei hyrwyddo yn y 1990au. Dyna'r ffordd yr oedd Cymru’n cael ei hyrwyddo yn y 1990au. Mae pobl Cymru yn haeddu swyddi o ansawdd uchel, a dyna beth yr ydym ni’n ei gyflawni.
O ran y GIG, nid oes gennym GIG sy’n ennyn streiciau gan feddygon. Dyna un peth y gallaf ei addo i bobl Cymru na fyddwn ni’n ei wneud, a byddwn yn parhau i ddarparu'r gofal iechyd gorau, gan sicrhau ei fod yn cael ei ariannu ac, wrth gwrs, ein bod yn cyflawni cronfa driniaethau newydd, yn wahanol i'r hyn y mae'r blaid gyferbyn wedi ei awgrymu. Maent wedi ei ollwng yn Lloegr, wrth gwrs—mae wedi mynd; mae’r gronfa cyffuriau canser wedi mynd yn Lloegr, felly maent wedi colli’r cyfle hwnnw. Yr hyn sydd gennym ar waith yw rhywbeth llawer mwy cynhwysfawr, ac, yn fy marn i, llawer tecach oherwydd mae'n ystyried yr holl bobl sydd â salwch sy'n bygwth bywyd, nid yn unig canser, ac roedd hynny’n hynod bwysig.
Gadewch i mi ofyn un peth i arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig: mae fy mhlaid i, Kirsty Williams, Plaid Cymru ac UKIP yn rhannu un peth yn gyffredin, sef ein bod ni i gyd yn dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid Ewropeaidd o ganlyniad i Brexit. Mae UKIP wedi bod yn dweud hynny. Nid yw ef. A wnaiff ef gefnogi pobl Cymru a dweud na ddylai Cymru golli’r un geiniog o gyllid o ganlyniad i Brexit? A yw mewn gwirionedd yn arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig neu’n gynrychiolydd i Lundain yn y blaid Geidwadol Gymreig? Dyna’r cwestiwn y mae’n rhaid iddo ef ei ateb. Gadewch iddo sefyll dros Gymru, a dadlau’r achos gyda'i gydweithwyr yn San Steffan a dweud fel arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, ‘Ni wnaf i oddef gweld Cymru yn colli’r un geiniog o ganlyniad i ymadael ag Ewrop’, yn union fel pob plaid arall yn y Siambr hon ac yn union fel y byddai pob unigolyn yng Nghymru am ei weld.
In one thing, at least, I agree with the leader of the opposition, in that what we’ve heard today from the Welsh Government is a potpourri of platitudes. The one thing it will do is at least help the Government meet its recycling targets, because we’ve heard it all before many times—twice previously since I’ve been in this place from the beginning of May. If you look through the transport section—repackaging the improvements to the M4, the A55, the A40, the south Wales metro, the new not-for-profit rail franchise—there’s nothing in the transport section at all that we have not heard before. Twenty thousand affordable homes—that was announced last June and that was a Lib Dem policy, not a Labour policy anyway. So, it’s all motherhood and apple pie. And it’s a bit of a cheek, really, for the First Minister to say that this is what the people of Wales voted for. He seems to forget that, in the election, two-thirds of the people of Wales voted against the Labour Party; he lost the election.
I’m sorry to see from the foreword to this document that the First Minister is still a miserabilist about Brexit, because he’s still saying that every objective analysis of the potential impact of Brexit says we should be prepared for a shrinking economy. Nothing could be further from the truth; all the economic figures that have been released since the summer show the economy expanding, and there’s no reason to think that this is not going to continue. So, what we’ve got in this document is just a load of meaningless guff. We had some choice examples that were quoted by the leader of the opposition. In local government, they’re going to build a shared understanding of the challenges facing local government and wider public services; develop wider conversation about the reform needed on further and higher education; prioritise support for enhanced links between education and industry; better utilise our existing relationships with Welsh universities; consult further on the specific recommendations of the Hazelkorn review on housing; continue long-term collaboration with housebuilders to deliver accelerated rates of housebuilding—not a single house will be built on the basis of words alone; explore options to end land banking. It’s all words—there’s no action at all which could possibly come from it.
And, on the very important section on agriculture—work with partners to secure a prosperous future for Welsh agriculture. Well, who wouldn’t? But we’ve heard nothing about bovine TB. We hear nothing about the threat to the viability of farms from nitrate-vulnerable zones. We hear nothing about the collapse in farm incomes. At least in the UKIP manifesto, we promised that we would reallocate parts of the agriculture budget by putting a cap upon the subsidies that would be paid out to farmers at £125,000 a year, so that the real beneficiaries of the common agricultural policy in Britain would be the small farmers, the family farms and not the agri-businesses and the multinational companies. There’s nothing of that kind at all in this document.
On business rates, we can welcome smaller bills—[Interruption.] We can welcome smaller bills for up to 70,000 firms, but why not have a root-and-branch reform of the entire clunking property taxes system, where we can relate what is charged to the profitability of the businesses that have to pay them so that we don’t have this block upon setting up new businesses because of the hurdles they have to jump on business rates?
Fast reliable broadband to every house—by 2021, I presume. I hope the First Minister can deliver, and, like the leader of the Conservative Party, I want him to say today that, yes, every single property in Wales—that’s what it says in this document—will be connected to fast and reliable broadband by 2021.
On apprenticeships, again, we can welcome cautiously what is said in this document about apprenticeships, but what we must be sure of is that big companies, multinationals in particular, are not just paying people at apprenticeship rates and not providing proper, substantive qualifications as a result, but just producing equivalent qualifications that are of no possible economic value in the workplace.
Lastly, on the health service, which is, of course, an unrelieved catalogue of failure after 20 years of Labour Government, with half the hospital boards in this country in special measures—what about the GP crisis? We’ve raised in this Chamber in the last few weeks, from all parties—Simon Thomas has raised problems in Newtown, I’ve raised problems in Blaenau Ffestiniog, and Paul Davies has today raised problems with GPs in his own constituency in Pembrokeshire? We’ve heard nothing—nothing in this document—that will take us any further forward in solving the problems of GP recruitment. As for closer links between health and social services, this is vitally necessary, but when are we going to put some meat upon these bare bones that we’ve heard today?
So, I hope, like the leader of the Conservative party, that the First Minister is able to deliver on the vapid promises that he’s made in this document today, but let’s have some detail, let’s have something we can really debate about, not just empty words.
Un peth, o leiaf, yr wyf yn cytuno ag arweinydd yr wrthblaid, yw bod yr hyn yr ydym wedi ei glywed heddiw gan Lywodraeth Cymru yn ddim ond cyfres o ystrydebau. Yr un peth y bydd yn ei wneud o leiaf yw helpu'r Llywodraeth i gyflawni ei thargedau ailgylchu, oherwydd rydym wedi clywed y cyfan o'r blaen sawl gwaith—dwywaith o'r blaen ers i mi fod yn y lle hwn ers dechrau mis Mai. Os ydych chi’n edrych drwy'r adran drafnidiaeth—ail-becynnu’r gwelliannau i'r M4, yr A55, yr A40, metro de Cymru, y fasnachfraint rheilffyrdd dielw newydd—nid oes dim byd newydd yn yr adran drafnidiaeth o gwbl nad ydym wedi ei glywed o'r blaen. Ugain mil o gartrefi fforddiadwy—cyhoeddwyd fis Mehefin diwethaf a pholisi’r Democratiaid Rhyddfrydol oedd hwnnw, nid polisi Llafur beth bynnag. Felly, mae'r cyfan yn bethau dymunol na fyddai’r rhan fwyaf o bobl yn anghytuno ag ef. Ac mae braidd yn haerllug, mewn gwirionedd, i’r Prif Weinidog ddweud bod hyn yn rhywbeth y pleidleisiodd pobl Cymru drosto. Mae’n ymddangos ei fod yn anghofio, yn yr etholiad, bod dwy ran o dair o bobl Cymru wedi pleidleisio yn erbyn y Blaid Lafur; collodd ef yr etholiad.
Mae'n ddrwg gen i weld yn rhagair y ddogfen hon fod y Prif Weinidog yn dal i fod yn besimistaidd ynglŷn â Brexit, oherwydd y mae’n dal i ddweud bod pob dadansoddiad gwrthrychol o effaith bosibl Brexit yn dweud y dylem fod yn barod ar gyfer economi sy’n crebachu. Ni allai ddim bod ymhellach o'r gwir; mae’r holl ffigurau economaidd sydd cael eu rhyddhau ers yr haf yn dangos bod yr economi yn ehangu, ac nid oes dim rheswm i feddwl nad yw hyn yn mynd i barhau. Felly, y cyfan sydd gennym yn y ddogfen hon yw llwyth o lol ddiystyr. Roedd gennym rai enghreifftiau dethol a ddyfynnwyd gan arweinydd yr wrthblaid. O fewn llywodraeth leol, maent yn mynd i ddatblygu dealltwriaeth ar y cyd o'r heriau sy'n wynebu llywodraeth leol a’r gwasanaethau cyhoeddus ehangach; datblygu sgwrs ehangach am y diwygio angenrheidiol i addysg bellach ac addysg uwch; blaenoriaethu cefnogaeth ar gyfer cysylltiadau gwell rhwng addysg a diwydiant; defnyddio ein cysylltiadau presennol â phrifysgolion Cymru yn well; ymgynghori ymhellach ar yr argymhellion penodol yn adolygiad Hazelkorn ar dai; parhau â gwaith cydweithredu hirdymor ag adeiladwyr tai i gyflawni cyfraddau cyflymach o adeiladu tai—ni fydd yr un tŷ yn cael ei adeiladu ar sail geiriau yn unig; archwilio opsiynau i roi terfyn ar fancio tir. Geiriau yw hyn i gyd—does dim unrhyw gamau o gwbl a allai ddod ohono.
Ac, ynglŷn â’r adran bwysig iawn ar amaethyddiaeth—gwaith gyda phartneriaid i sicrhau dyfodol llewyrchus i amaethyddiaeth yng Nghymru. Wel, pwy na fyddai? Ond nid ydym wedi clywed dim am TB mewn gwartheg. Nid ydym yn clywed dim am y bygythiad i hyfywedd ffermydd gan barthau perygl nitradau. Nid ydym yn clywed dim am y cwymp yn incwm ffermydd. O leiaf ym maniffesto UKIP, gwnaethom addo y byddem yn ailddyrannu rhannau o'r gyllideb amaethyddiaeth drwy roi cap ar y cymorthdaliadau a fyddai'n cael eu talu i ffermwyr, ar £125,000 y flwyddyn, fel mai gwir fuddiolwyr y polisi amaethyddol cyffredin ym Mhrydain fyddai'r ffermwyr bach, y ffermydd teuluol ac nid y busnesau amaeth a'r cwmnïau rhyngwladol. Nid oes dim byd o'r math hwnnw o gwbl yn y ddogfen hon.
O ran ardrethi busnes, gallwn groesawu biliau llai—[Torri ar draws.] Gallwn groesawu biliau llai ar gyfer hyd at 70,000 o gwmnïau, ond beth am gael diwygiad llwyr o'r system trethi eiddo glogyrnaidd gyfan, lle y gallwn gysylltu yr hyn sy’n cael ei godi â phroffidioldeb y busnesau sy’n gorfod eu talu fel nad oes gennym y bloc hwn ar sefydlu busnesau newydd oherwydd y rhwystrau y mae'n rhaid iddynt eu neidio o ran ardrethi busnes?
Band eang cyflym dibynadwy i bob tŷ—erbyn 2021, rwy’n tybio. Rwy'n gobeithio y gall y Prif Weinidog gyflawni hynny, ac fel arweinydd y Blaid Geidwadol, rwyf am iddo ddweud heddiw y bydd pob eiddo unigol yng Nghymru—dyna mae'n ei ddweud yn y ddogfen hon—yn cael ei gysylltu â band eang cyflym a dibynadwy erbyn 2021.
O ran prentisiaethau, unwaith eto, gallwn groesawu yn ofalus yr hyn a ddywedir yn y ddogfen hon am brentisiaethau, ond yr hyn y mae'n rhaid i ni fod yn sicr ohono yw nad yw cwmnïau mawr, cwmnïau rhyngwladol yn arbennig, yn talu dim ond cyfraddau prentisiaeth i bobl ac nad ydynt yn darparu cymwysterau priodol, sylweddol o ganlyniad, ond dim ond yn cynhyrchu cymwysterau cyfwerth nad ydynt o unrhyw werth economaidd posibl yn y gweithle.
Yn olaf, o ran y gwasanaeth iechyd, sydd, wrth gwrs, yn gatalog dieithriad o fethiant ar ôl 20 mlynedd o Lywodraeth Lafur, a hanner y byrddau ysbyty yn y wlad hon dan fesurau arbennig—beth am argyfwng y meddygon teulu? Mae hwn yn fater a godwyd yn y Siambr hon yn ystod yr wythnosau diwethaf gan bob plaid—mae Simon Thomas wedi codi problemau yn y Drenewydd, rwyf i wedi codi problemau ym Mlaenau Ffestiniog, a heddiw mae Paul Davies wedi codi problemau gyda meddygon teulu yn ei etholaeth ei hun yn Sir Benfro? Nid ydym wedi clywed dim byd—dim byd yn y ddogfen hon—a fydd yn ein symud ni ymlaen o ran datrys y problemau wrth recriwtio meddygon teulu. Ac o ran cysylltiadau agosach rhwng iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, mae hyn yn gwbl angenrheidiol, ond pa bryd yr ydym ni’n mynd i roi rhywfaint o gig ar yr esgyrn noeth hyn yr ydym wedi eu clywed heddiw?
Felly, rwyf i’n gobeithio, fel arweinydd y blaid Geidwadol, y bydd y Prif Weinidog yn gallu cyflawni'r addewidion difflach hyn y mae wedi eu nodi yn y ddogfen hon heddiw, ond dewch i ni gael rhywfaint o fanylion, dewch i ni gael rhywbeth y gallwn ni gael trafodaeth wirioneddol yn ei gylch, nid dim ond geiriau gwag.
I welcome his comments from outside Wales and suggest to him that he would carry more weight—
Rwy’n croesawu ei sylwadau o'r tu allan i Gymru ac yn awgrymu wrtho y byddai'n cael mwy o ddylanwad—
That’s silly.
Mae hynny'n wirion.
No, it’s not silly. They’d carry more weight if he actually lived in Wales if he’s going to criticise what we’ve done within Wales. I think that’s perfectly fair—perfectly fair.
As far as he says there’s no detail here, well, free childcare for working parents, the detail is there; the development bank, the detail’s there; the reduced taxes for small businesses, that detail is there; the treatment fund; the capital limit; the action to train GPs; the apprenticeships; the school standards; the infrastructure commission; the metro; the M4. These are not vague words, these are policies that we are determined to take forward to improve the lives of the people of Wales. There is a budget yet to come before this Assembly, and there is legislation that is yet to come before this Assembly as well.
Is he saying that we get rid of nitrate-vulnerable zones? Because, I tell you what, there are many people in Wales who’d be very concerned at that and what it would mean for the rivers and what it would mean for some of our estuaries, particularly. They’re there for a reason, they’re not there to try and do something that has no sense at all. They’re there for a reason in terms of protecting our environment.
I have to say to him: he talks about health and social services; we are doing that. He will know that the last Assembly saw legislation looking at strengthening social services and enabling social services to work more closely with health. If he looks at the legislation that’s been passed here over the past—well, since we’ve had the powers in 2011—he will see that these are issues that we have addressed and will continue to address as part of the legislative programme going forward for this year and beyond. He will see that what we have put in this programme for government will lead to the promises that we have made being delivered on. It is the easiest thing in the world to make wild promises that are uncosted and then find you can’t deliver on them; we resisted that in the election and we resist it now, because the people of Wales know that what we say we will do, we’ll do.
Nac ydy, nid yw hynny’n wirion. Byddai’n cael mwy o ddylanwad pe byddai mewn gwirionedd yn byw yng Nghymru os yw’n mynd i feirniadu'r hyn yr ydym wedi ei wneud yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n gwbl deg—yn gwbl deg.
Pan mae’n dweud nad oes dim manylion yma, wel, gofal plant am ddim i rieni sy'n gweithio, mae’r manylion yno; y banc datblygu, mae’r manylion yno; y trethi llai ar gyfer busnesau bach, mae’r manylion yno; y gronfa driniaeth; y terfyn cyfalaf; y camau i hyfforddi meddygon teulu; y prentisiaethau; y safonau ar gyfer ysgolion; y comisiwn seilwaith; y metro; yr M4. Nid yw'r rhain yn eiriau amwys, mae'r rhain yn bolisïau yr ydym yn benderfynol o fwrw ymlaen â nhw i wella bywydau pobl Cymru. Mae cyllideb eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn, ac mae deddfwriaeth sydd eto i ddod gerbron y Cynulliad hwn.
A yw'n dweud y dylem ni gael gwared ar barthau perygl nitradau? Oherwydd, gallaf ddweud wrthych chi, mae llawer o bobl yng Nghymru a fyddai’n bryderus iawn ynghylch hynny a beth fyddai hynny'n ei olygu i'r afonydd a beth fyddai hynny'n ei olygu i rai o'n haberoedd, yn benodol. Maen nhw yno am reswm, nid ydynt yno i geisio gwneud rhywbeth heb unrhyw synnwyr o gwbl. Maen nhw yno am reswm o ran gwarchod ein hamgylchedd.
Rhaid i mi ddweud wrtho: mae'n sôn am iechyd a gwasanaethau cymdeithasol; rydym ni’n gwneud hynny. Bydd yn gwybod bod y Cynulliad diwethaf wedi gweld deddfwriaeth â’r bwriad o gryfhau gwasanaethau cymdeithasol a galluogi’r gwasanaethau cymdeithasol i weithio'n agosach gydag iechyd. Os yw’n edrych ar y ddeddfwriaeth sy'n wedi cael ei phasio yma dros y—wel, ers i ni gael y pwerau yn 2011—fe fydd yn gweld bod y rhain yn faterion yr ydym wedi mynd i'r afael â nhw ac y byddwn yn parhau i roi sylw iddynt yn rhan o'r rhaglen ddeddfwriaethol yn y dyfodol ar gyfer y flwyddyn hon a thu hwnt. Bydd yn gweld bod yr hyn yr ydym wedi ei roi yn y rhaglen lywodraethu hon yn arwain at gyflawni’r addewidion yr ydym wedi'u gwneud. Y peth hawsaf yn y byd yw gwneud addewidion gwyllt heb unrhyw waith costio ac yna canfod nad ydych yn gallu eu cyflawni; fe wnaethom ymatal rhag hynny yn yr etholiad, ac rydym yn ymatal rhag gwneud hynny yn awr, oherwydd bydd pobl Cymru yn gwybod y byddwn yn gwneud yr hyn yr ydym yn dweud y byddwn yn ei wneud.
All leaders have now spoken, so I ask for questions from Members as I call them. Jenny Rathbone.
Mae'r holl arweinwyr wedi siarad bellach, felly, gofynnaf am gwestiynau gan yr Aelodau, fel yr wyf yn eu galw. Jenny Rathbone.
I note with interest that you obviously highlight the fact that we have an obligation to reduce our carbon emissions by 80 per cent by 2050, and you also highlight the importance of the south Wales and north Wales metro, as well as getting all local authorities to deliver on joined up active travel. How do you think we’ll be able to measure the progress on these bits of the programme and what target do you think we should be setting in the interim basis to ensure that, suddenly, in 2040, we don’t realise that we haven’t met our obligations?
Nodaf gyda diddordeb eich bod yn amlwg yn tynnu sylw at y ffaith bod gennym rwymedigaeth i sicrhau gostyngiad o 80 y cant yn ein hallyriadau carbon erbyn 2050, ac rydych hefyd yn tynnu sylw at bwysigrwydd metro de Cymru a metro gogledd Cymru, yn ogystal â chael pob awdurdod lleol i gyflawni o ran teithio llesol cydgysylltiedig. Sut ydych chi'n meddwl y byddwn ni’n gallu mesur cynnydd ar y darnau hyn o'r rhaglen a pha darged, yn eich barn chi, y dylem ni fod yn ei osod dros dro i sicrhau nad ydym, yn sydyn, yn 2040, yn sylweddoli nad ydym wedi bodloni ein rhwymedigaethau?
I think there are a number of ways of doing that. Improving the public transport offer is absolutely key and, by that, I don’t just mean the metro—important though that is—but encouraging cycling. The Active Travel (Wales) Act 2013, of course, was hugely important in terms of starting the process of, and I use the word, as far as the public are concerned, ‘normalising’ cycling—that, where a new road is built, a cycle path is automatically built with it. I think that’s absolutely the way of the future. In some ways, the people who built the old Briton Ferry bridge were ahead of their time by putting a cycle track on the bridge in the 1960s. That is what we have to encourage: that, where we have road schemes, therefore, cycling is part of that, where we can segregate cyclists from cars—[Inaudible.]—as well, of course. We know that there are some parts of Wales where there’s so much traffic that cars are idling and the air quality’s poor. Unless that’s dealt with, it’ll continue to be poor.
But, for me, it’s about making sure that the public transport system that we have is second to none, that it’s cheap, it’s reliable, it’s comfortable and it’s safe. That’s what the two metro systems have been designed to deliver: to make it far easier for people to feel they don’t need their cars. If you look at the north of Cardiff, for example, there is no way of building a road to the north of Cardiff that’ll help with the A470, but there are opportunities for increasing the frequency on the railway lines and, indeed, looking at light rail options further on down the line in order to provide those options. In doing that, of course, we can help then to look to reduce carbon reductions as far as transport is concerned.
Rwy'n meddwl bod sawl ffordd o wneud hynny. Mae gwella'r cynnig trafnidiaeth gyhoeddus yn gwbl allweddol ac, wrth ddweud hynny, nid wyf yn golygu y metro yn unig—er mor bwysig yw hwnnw—ond annog beicio. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, wrth gwrs, yn hynod bwysig o ran cychwyn ar y broses o, ac rwy’n defnyddio'r gair, cyn belled ag y mae’r cyhoedd yn y cwestiwn, ‘normaleiddio’ beicio—sef, pan fo ffordd newydd yn cael ei hadeiladu, bod llwybr beicio yn cael ei adeiladu gyda hi yn awtomatig. Rwy'n credu mai dyna’r ffordd yn sicr ar gyfer y dyfodol. Mewn rhai ffyrdd, roedd y bobl a adeiladodd hen bont Llansawel o flaen eu hamser trwy roi llwybr beicio ar y bont yn y 1960au. Dyna beth y mae’n rhaid i ni ei annog: sef, pan fo gennym gynlluniau ffordd, felly, bod beicio yn rhan ohonynt, ac y gallwn gadw’r beicwyr i ffwrdd o’r ceir— [Anghlywadwy] —hefyd, wrth gwrs. Rydym yn gwybod bod rhai rhannau o Gymru lle mae cymaint o draffig bod ceir yn segura a bod ansawdd yr aer yn wael. Oni bai ein bod yn mynd i’r afael â hynny, bydd yn parhau i fod yn wael.
Ond, i mi, mae'n ymwneud â sicrhau bod y system drafnidiaeth gyhoeddus sydd gennym yn un heb ei hail, ei bod yn rhad, yn ddibynadwy, yn gyfforddus ac yn ddiogel. Dyna beth y mae'r ddwy system metro wedi eu dylunio i’w cyflawni: ei gwneud hi'n llawer haws i bobl deimlo nad oes angen eu ceir arnynt. Os ydych chi’n edrych ar ogledd Caerdydd, er enghraifft, nid oes unrhyw fodd o adeiladu ffordd yng ngogledd Caerdydd a fydd yn helpu gyda'r A470, ond mae yna gyfleoedd i gynyddu amlder y trenau ar y rheilffyrdd ac, yn wir, ystyried dewisiadau rheilffordd ysgafn ymhellach ymlaen er mwyn darparu’r dewisiadau hynny. Wrth wneud hynny, wrth gwrs, gallwn wedyn helpu i geisio lleihau allyriannau carbon, o ran trafnidiaeth.
Yr hyn rydym ni’n chwilio amdano bellach yw manylion, Brif Weinidog, ac mae yna nifer o bethau sydd ar goll neu’n wan iawn yn y rhaglen ar hyn o bryd. Gwnaf i jest ofyn yn benodol, felly, i chi, gan ddechrau gyda’r pwynt yna gan Jenny Rathbone hefyd, rydych chi’n sôn am ‘make progress towards’ lleihau allyriadau carbon erbyn 2050, ond a ydych chi wedi colli, felly, y targed o leihau allyriadau carbon gan 40 y cant erbyn 2020? Achos nid oes dim targed yma nawr, dim ond rhyw aneliad ‘make progress towards’.
Yr ail bwynt, arbed ynni. Allaf i ddim gweld unrhyw gyfeiriad yn y rhaglen at unrhyw gynllun arbed ynni. A fydd gan y Llywodraeth gynllun arbed ynni ac adnewyddu tai er mwyn arbed costau ac ynni?
Nid oes dim sôn yn y rhaglen neu unrhyw gyfeiriad at raglen difa TB. A ydy e dal yn fwriad gan y Llywodraeth, felly, i gael rhaglen difa TB yng nghefn gwlad?
Yn olaf, nid oes dim sôn yn y rhaglen newydd yma am un o’r pethau mawr a oedd gan y Llywodraeth gynt, sef Cymunedau’n Gyntaf. Ble mae Cymunedau’n Gyntaf ac a ydych chi’n ymrwymo i gadw’r un arian ar gyfer Cymunedau’n Gyntaf ag oedd yn y blynyddoedd blaenorol?
What we are seeking now is detail, First Minister, and there are a number of things that are missing or very weak in the programme at the moment. May I ask you specifically, therefore, starting with that point that Jenny Rathbone made, you talked about ‘making progress towards’ reducing carbon emissions by 2050, but have you therefore dropped the target of reducing carbon emissions by 40 per cent by 2020? Because there is no target here now, just some goal to ‘make progress towards’.
The second point, on saving energy, I can’t see any reference in the programme to any energy saving programme. Will the Government have such a programme and a housing renewal programme in order to save costs and energy?
There is no mention of a TB eradication programme. Is it still the Government’s intention to have such a TB eradication programme in our rural areas?
Finally, there is no mention in this new programme for government of one of the major things that the previous Government had, which is Communities First. Where is Communities First and are you committed to retaining the same funding for Communities First as has existed in the past?
Yn gyntaf, wrth gwrs, nid yw hon yn ddogfen sydd â phob math o fanylion ynddi. Bydd e’n deall hynny. Mae’n ddogfen strategol, er mwyn i bobl weld beth yw cyfeiriad y Llywodraeth. Ynglŷn â charbon, un o’r pethau rŷm ni’n ffaelu gwneud dim byd amdano yw’r pethau sydd heb gael eu datganoli, ond nid yw hynny’n meddwl ein bod ni’n gwneud dim byd o achos hynny. Rydym ni’n deall, wrth gwrs, fod yn rhaid sicrhau bod llai a llai o bobl yn teithio mewn ceir. Mae hynny’n un peth y gallwn ni ei wneud. Ond rydym ni’n gwybod, wrth gwrs, fod yn rhaid i ni helpu diwydiannau fel y diwydiant dur i leihau beth sydd yn dod trwy’r simneiau’n fanna. Ond hefyd mae’n rhaid i ni sicrhau nad ydym ni’n creu sefyllfa lle maen nhw’n symud o Gymru. So, mae yna gydbwysedd sydd ei eisiau fan hyn.
Ynglŷn â TB, mae TB yn dal i fod yn bwysig. Rydym ni’n gwybod bod yn rhaid sicrhau ein bod ni’n dal i leihau niferoedd yr anifeiliaid sydd yn cael TB, ac mae hynny’n hollbwysig ynglŷn â Chymru wledig; rwy’n deall hynny.
Mae’n sôn am Gymunedau’n Gyntaf. Mae popeth, wrth gwrs, yn cael ei ystyried trwy broses y gyllideb. Nid yw’r gyllideb ei hun wedi dod o flaen y Cynulliad eto. Mae’n wir i ddweud, tra byddwn ni’n symud ymlaen gyda rhai o’r addewidion sydd yn y rhaglen hon, y bydd yna benderfyniadau anodd yn gorfod cael eu gwneud ynglŷn â phob adran. Ond beth sy’n bwysig dros ben yw ein bod ni’n cadw at y pedair thema rwyf wedi sôn amdanynt, a dyna’n gwmws beth rydym ni’n bwriadu ei wneud.
Well, first of all, this isn’t a document with all the detail, as he will understand, because this is a strategic document to give you the Government’s direction. As regards carbon, one of the things that we can’t do anything about are the non-devolved issues, but that doesn’t mean to say that we’re not going to do anything because of that. We must ensure that fewer and fewer people travel in cars. That’s one thing that we can do. But we know, of course, that we must support industries such as the steel industry to reduce the emissions here. But we must also ensure that we don’t do anything that creates a situation where they move out of Wales. So, there is a balance that we must strike there.
As regards TB, TB is still important. We know that we must continue to reduce the number of stock that are actually infected with TB, and that’s crucial for rural areas; I understand that.
As regards Communities First, everything, of course, is considered in the budget process. The budget itself has not been presented to the Assembly as yet, but it’s true to say that, while we are progressing some of the pledges in this programme, difficult decisions will have to be made about every department of Government. But what is important is that we should adhere to the four themes that I’ve alluded to, and that’s exactly what we intend to do.
Minister, I’d like to understand what your ambition is for the health of the people of Wales. Fifty-one per cent of our population at present are battling with some form of illness. I would like to understand where you would like to see that position by the year 2021.
Reading through your ‘Taking Wales Forward’ document, I’ve noticed again that you major on the fact that you’d like to establish a parliamentary review into the long-term future of health and social care in Wales. I’ve had the great good fortune to have had a number of discussions with the Cabinet Secretary on this. I would like to make it very clear, though, that, whilst the Welsh Conservatives believe that this has the opportunity to deliver a blueprint for national leadership and strategic planning, I would not like to see this parliamentary review as an opportunity to kick a number of difficult decisions the NHS in Wales will have to take into the long grass.
So, Minister, can you assure us that this parliamentary review will not deflect you from putting an enormous amount of energy into resolving the crises that we have in primary healthcare? I’ve noted in your programme, ‘Taking Wales Forward’, that you’re going to put a lot of effort into the recruitment of GPs—something we’ve discussed, and something I’ve discussed with the Cabinet Secretary—but I would also like you to come back and ask or perhaps tell us whether you’re going to be putting the same kind of levels of effort into ensuring that we have adequate nurses, physiotherapists, clinical psychologists and occupational therapists, because we do have a real crisis brewing there. Hywel Dda Local Health Board: 30 per cent of their general practice nurses have indicated that they’re going to be leaving in the next five years. That’s an enormous number, and that’s just one health board.
You talk about increasing investment in facilities to reduce waiting times. First Minister, waiting times is one of the areas that I think the Welsh Labour Government have failed in substantially: 14.3 per cent of Wales’s total population remains on a waiting list. What I would like to understand is: how do you anticipate reducing these waiting times, and where does it stack up in your priority for healthcare?
I’d like to, finally, Presiding Officer, turn to your commentary here on mental health and well-being. I would say to you that mental health has been, for some time, the poor relation in health service provision in Wales. Children’s mental health has a very poor level of funding. At present, it’s about £13.50 per head of population of children. In comparison, £65 is spent per head on older people’s mental health services. First Minister, do you intend to put more funding into mental health services? Do you intend to put more funding into child and adolescent mental health services? Are you able to tell us today when you intend to bring forward the additional learning needs Bill? First Minister, will you be considering bringing forward an autism Act, and will you accept that mental health services are very difficult to deliver in a rural model as, indeed, are all health services? So, I’d finally like to ask you: will you commit to looking at—or do you intend to look at—how we might be able to develop a rural health model that can sit alongside the national health service so that people in the rural areas of Wales, which are substantially, in terms of land mass, by far and away the greater part of Wales—they may not be so in population terms—actually enjoy equality and freedom and the right to access healthcare services as near to them as possible and in a really timely manner? Because they are in danger of becoming yet another orphan within the NHS family.
Weinidog, hoffwn ddeall beth yw eich uchelgais ar gyfer iechyd pobl Cymru. Mae pum deg un y cant o'n poblogaeth ar hyn o bryd yn brwydro rhyw fath o salwch. Hoffwn ddeall sut y byddech yn hoffi gweld y sefyllfa honno erbyn y flwyddyn 2021.
Wrth ddarllen trwy eich dogfen ‘Symud Cymru Ymlaen’, rwyf wedi sylwi eto eich bod yn pwysleisio’r ffaith y byddech yn hoffi sefydlu adolygiad seneddol ar ddyfodol hirdymor iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rwyf wedi bod yn ddigon ffodus i gael nifer o drafodaethau ag Ysgrifennydd y Cabinet ynglŷn â hyn. Hoffwn ei gwneud yn glir iawn, fodd bynnag, er bod y Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod hwn yn gyfle i gyflwyno glasbrint ar gyfer arweinyddiaeth genedlaethol a chynllunio strategol, ni fyddwn i’n hoffi gweld bod yr adolygiad seneddol hwn yn gyfle i roi nifer o’r penderfyniadau anodd y bydd y GIG yng Nghymru yn gorfod eu gwneud o’r neilltu.
Felly, Weinidog, a allwch chi ein sicrhau ni na fydd hwn yn adolygiad seneddol a fydd yn eich rhwystro chi rhag rhoi llawer iawn o egni i mewn i ddatrys yr argyfwng sydd gennym mewn gofal iechyd sylfaenol? Rwyf wedi nodi yn eich rhaglen, ‘Symud Cymru Ymlaen’, eich bod yn mynd i roi llawer o ymdrech i recriwtio Meddygon Teulu—rhywbeth yr ydym wedi ei drafod, a rhywbeth yr wyf wedi ei drafod ag Ysgrifennydd y Cabinet—ond byddwn hefyd yn hoffi i chi ddod yn ôl a gofyn neu efallai dweud wrthym a ydych chi’n mynd i fod yn rhoi yr un lefel o ymdrech i sicrhau bod gennym ddigon o nyrsys, ffisiotherapyddion, seicolegwyr clinigol a therapyddion galwedigaethol, oherwydd mae gennym argyfwng go iawn yn datblygu yno. Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda: mae 30 y cant o'u nyrsys practis cyffredinol wedi dweud eu bod yn mynd i adael yn ystod y pum mlynedd nesaf. Mae’n nifer enfawr, a dim ond un bwrdd iechyd yw hwnnw.
Rydych chi’n sôn am gynyddu buddsoddiad mewn cyfleusterau i leihau amseroedd aros. Brif Weinidog, mae amseroedd aros yn un o'r meysydd lle y mae Llywodraeth Lafur Cymru, yn fy marn i, wedi methu yn sylweddol ynddo: mae 14.3 y cant o gyfanswm poblogaeth Cymru yn parhau i fod ar restr aros. Yr hyn yr hoffwn ei ddeall yw: sut ydych chi'n rhagweld y byddwch yn lleihau’r amseroedd aros hyn, a faint o flaenoriaeth sydd iddo ym maes gofal iechyd?
Hoffwn i, yn olaf, Lywydd, droi at eich sylwadau yma ar iechyd meddwl a llesiant. Byddwn i’n dweud wrthych fod iechyd meddwl wedi bod, ers peth amser, yn berthynas dlawd o ran darpariaeth y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae’r lefelau cyllid ar gyfer iechyd meddwl plant yn wael iawn. Ar hyn o bryd, mae oddeutu £13.50 y pen yn cael ei wario ar y boblogaeth blant. O’i gymharu, mae £65 y pen yn cael ei wario ar wasanaethau iechyd meddwl pobl hŷn. Brif Weinidog, a ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl? A ydych chi’n bwriadu rhoi mwy o gyllid i wasanaethau iechyd meddwl plant a'r glasoed? A ydych chi’n gallu dweud wrthym heddiw pa bryd yr ydych yn bwriadu cyflwyno’r Bil anghenion dysgu ychwanegol? Brif Weinidog, a fyddwch chi’n ystyried cyflwyno Deddf awtistiaeth, ac a fyddwch yn derbyn bod gwasanaethau iechyd meddwl yn anodd iawn i'w darparu mewn model gwledig fel, yn wir, y mae’r holl wasanaethau iechyd? Felly, hoffwn i ofyn i chi yn olaf: a wnewch chi ymrwymo i edrych ar—neu a ydych chi’n bwriadu edrych ar—sut y gallem ddatblygu model iechyd gwledig a all fodoli ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd gwladol er mwyn i bobl yn ardaloedd gwledig Cymru, sydd i raddau helaeth yn cynrychioli’r rhan fwyaf o Gymru o bell ffordd o ran arwynebedd tir—efallai nad yw hynny’n wir o ran poblogaeth—mewn gwirionedd, fwynhau cydraddoldeb a rhyddid a'r hawl i ddefnyddio gwasanaethau gofal iechyd sydd mor agos atynt ag y bo modd, a hynny mewn modd prydlon? Oherwydd maent mewn perygl o fod yn blentyn amddifad arall o fewn teulu y GIG.
A number of questions there: first of all, when we look at health, we have to remember that our population is older than the UK average, and generally less well than the UK average. Part of that is the legacy of mining and the legacy of heavy industry, which we’re still dealing with. We intend, of course, to keep on funding health in Wales at a level per head that is higher than in England. The parliamentary review clearly can’t get in the way of decision making. There are difficult decisions that have to be made in health. I’ve been in this Chamber when a decision is made and it’s almost like one of Newton’s laws: there’s an equal and opposite reaction, where there will be opposition to a particular course of action, but quite often that needs to be taken forward. One of the issues that I’m absolutely determined not to see is that people in rural Wales have a worse service than people in urban Wales because they live in rural Wales and because it’s better to have a local service than a specialised service. I’ve never believed that. We’ve seen it in Aberystwyth, for example, where colorectal cancer surgery was moved from Bronglais to Cardiff. The survival rates went up. I know it’s further away but, actually, the outcomes for people were far better. Sometimes, I agree, it is important to have treatment as close as possible, whether it’s with the pharmacy or the GP, or through practice nurses or through the hospitals, but there will be conditions that will need to have very specialised services to give people a better chance and a better outcome. That balance is never an easy one to achieve.
With GPs and the nurses, I mentioned in my speech that it goes beyond the GP workforce, but nurses and other professions as well. What we must avoid doing—yes, we do need to recruit and train more, I follow that, but we need to avoid giving the impression that Wales is not a place that doctors from overseas want to come. We’ve always recruited from other countries. Other countries have always recruited from the UK. It’s an international market. I would not want the impression to be given that the UK is a more difficult place to come to work, because we do rely—and always will rely—on professionals coming in from other countries. The further west you go, in terms of hospitals, the more that reliance can be. So, we must absolutely make sure that we are seen as a welcoming place for medics and nurses to practice in the future.
In terms of some of the other issues that you mentioned, well, it is not correct that 14.3 per cent of people are on a waiting list. There are two points to make there. First of all, you are on a waiting list as soon as you are referred from a GP—that day, almost. So, that’s not a fair comparison, I would argue. Secondly, many of the people are being counted more than once because they are on more than one waiting list. There are issues that we have explored in this Chamber over the past five years, in terms of improving waiting times, but there are issues that are the same across the UK. We know from the Nuffield report that health services across the UK are in a broadly similar position and face similar challenges.
She raises an important point about mental health. We took the decision some years ago to ring-fence mental health spending. CAMHS: it is true to say that the demand outstrips supply very quickly. That is true. That is why we have put more money into CAMHS, in order to make sure that enough resource was going into it, so that there weren’t extraordinarily long waiting times. It proved popular as a service, and being able to catch up was hugely important.
On the ALN Bill, I think that I have already announced that has been confirmed for introduction in this year of the Government’s legislative programme. We are still considering where a piece of autism legislation would go. In terms of the rural model, there’s one thing I disagree with her on. I don’t agree that rural healthcare necessarily costs more than healthcare in Valleys communities. Of course, in many of our upper Valleys communities, people’s state of health is not as good. So, quite often, the costs of looking after them can be higher than people who live in rural Wales. Nevertheless, there are issues in rural Wales that have to be resolved, and the mid-Wales collaborative is a good example of how professionals can work together and with Government to deliver a rural health service. That’s a good example that has worked well and could serve as a good example for the rest of Wales. So, yes, the challenges are there, but we are up for those challenges to deliver the best for people, wherever they live—urban, rural, north, south, east or west.
Mae nifer o gwestiynau yno: yn gyntaf oll, pan edrychwn ni ar iechyd, mae'n rhaid i ni gofio bod ein poblogaeth yn hŷn na chyfartaledd y DU, ac yn gyffredinol yn llai iach na chyfartaledd y DU. Mae rhan o hynny o ganlyniad i etifeddiaeth y pyllau glo ac etifeddiaeth diwydiant trwm, yr ydym yn dal i ymdrin â hynny. Rydym yn bwriadu, wrth gwrs, parhau i ariannu iechyd yng Nghymru ar lefel fesul pen sydd yn uwch nag yn Lloegr. Ni all yr adolygiad seneddol, yn amlwg, rwystro’r broses o wneud penderfyniadau. Mae penderfyniadau anodd y mae'n rhaid eu gwneud ym maes iechyd. Rwyf wedi bod yn y Siambr hon pan wneir penderfyniad ac mae bron fel un o ddeddfau Newton: mae adwaith hafal a dirgroes, lle bydd gwrthwynebiad i gamau gweithredu penodol penodol, ond yn eithaf aml mae angen bwrw ymlaen â nhw. Un o'r materion yr wyf yn gwbl benderfynol o beidio â’i weld yw bod pobl yn y Gymru wledig yn cael gwasanaeth gwaeth na phobl yn y trefi oherwydd eu bod yn byw yng nghefn gwlad Cymru ac am ei bod yn well i gael gwasanaeth lleol na gwasanaeth arbenigol. Nid wyf i erioed wedi credu hynny. Rydym ni wedi ei weld yn Aberystwyth, er enghraifft, lle symudwyd llawdriniaeth canser colorectol o Fronglais i Gaerdydd. Gwnaeth y cyfraddau goroesi gynyddu. Rwy'n gwybod ei bod yn bellach i ffwrdd, ond, mewn gwirionedd, roedd y canlyniadau i bobl yn well o lawer gwell. Weithiau, rwy’n cytuno, mae'n bwysig cael triniaeth mor agos â phosibl, boed hynny yn y fferyllfa neu gyda’r meddyg teulu, neu drwy nyrsys practis neu drwy ysbytai, ond bydd amodau pan fydd angen iddynt gael gwasanaethau arbenigol iawn er mwyn rhoi cyfle gwell i bobl a chanlyniad gwell. Nid yw’r cydbwysedd hwnnw byth yn un hawdd ei gyflawni.
Gyda meddygon teulu a nyrsys, soniais yn fy araith bod hyn yn mynd y tu hwnt i'r gweithlu meddygon teulu, ond nyrsys a phroffesiynau eraill hefyd. Yr hyn y mae’n rhaid i ni osgoi ei wneud—oes, mae angen i ni recriwtio a hyfforddi mwy, rwy’n deall hynny, ond mae angen i ni osgoi rhoi'r argraff nad yw Cymru yn wlad y mae meddygon o dramor eisiau dod iddi. Rydym bob amser wedi recriwtio o wledydd eraill. Mae gwledydd eraill bob amser wedi recriwtio o'r DU. Mae'n farchnad ryngwladol. Ni fyddwn am roi’r argraff bod y DU yn lle mwy anodd i ddod i weithio ynddo, oherwydd rydym yn dibynnu—a byddwn bob amser yn dibynnu—ar weithwyr proffesiynol sy’n dod o wledydd eraill. Y pellaf i’r gorllewin yr ewch chi, o ran ysbytai, y mwyaf y gall y ddibyniaeth honno fod. Felly, mae'n gwbl hanfodol i ni sicrhau ein bod yn cael ein gweld fel lle croesawgar i feddygon a nyrsys weithio yn y dyfodol.
O ran rhai o'r materion eraill a grybwyllwyd gennych chi, wel, nid yw'n gywir bod 14.3 y cant o bobl ar restr aros. Mae dau bwynt i'w gwneud o ran hynny. Yn gyntaf oll, rydych chi ar restr aros cyn gynted ag yr ydych yn cael eich cyfeirio gan feddyg teulu—yr un diwrnod, bron. Felly, nid yw hynny'n gymhariaeth deg, yn fy marn i. Yn ail, mae llawer o'r bobl yn cael eu cyfrif fwy nag unwaith am eu bod ar fwy nag un rhestr aros. Ceir materion yr ydym wedi eu harchwilio yn y Siambr hon yn ystod y pum mlynedd diwethaf, o ran gwella amseroedd aros, ond ceir materion tebyg ar draws y DU. Rydym yn gwybod o adroddiad Nuffield bod gwasanaethau iechyd ar draws y DU mewn sefyllfa eithaf tebyg ac yn wynebu heriau tebyg.
Mae hi'n codi pwynt pwysig am iechyd meddwl. Gwnaethom y penderfyniad rai blynyddoedd yn ôl i glustnodi gwariant ar iechyd meddwl. CAMHS: mae'n wir dweud bod y galw’n cynyddu’n gyflym ac yn uwch na’r gallu i gyflenwi. Mae hynny'n wir. Dyna pam rydym wedi dyrannu mwy o arian ar gyfer CAMHS, er mwyn gwneud yn siŵr bod digon o adnoddau ar gyfer y gwasanaethau, fel na cheir unrhyw amseroedd aros ofnadwy o hir. Ymddengys ei fod yn wasanaeth poblogaidd, ac roedd gallu dal i fyny yn hynod o bwysig.
Ynglŷn â’r Bil ADY, rwy’n credu fy mod eisoes wedi cyhoeddi'r hyn y mae’r Rhaglen Lywodraethu yn cadarnhau y byddwn yn ei gyflwyno eleni. Rydym yn dal i ystyried sut y byddai darn o ddeddfwriaeth awtistiaeth yn cael ei weithredu. O ran y model gwledig, dim ond un peth yr wyf yn anghytuno â hi yn ei gylch. Nid wyf yn cytuno bod gofal iechyd gwledig o reidrwydd yn costio mwy na gofal iechyd yng nghymunedau'r Cymoedd. Wrth gwrs, yn llawer o’n cymunedau uchaf yn y Cymoedd, nid yw cyflwr iechyd pobl cystal. Felly, yn aml iawn, gall y costau ar gyfer gofalu amdanynt fod yn uwch nag ar gyfer pobl sy'n byw yng nghefn gwlad Cymru. Serch hynny, ceir materion yn y Gymru wledig y mae'n rhaid eu datrys, ac mae'r fenter gydweithredol yn y canolbarth yn enghraifft dda o sut y gall gweithwyr proffesiynol weithio gyda'i gilydd a chyda’r Llywodraeth i gyflwyno gwasanaeth iechyd gwledig. Dyna enghraifft dda o fenter sydd wedi gweithio'n dda a gallai fod yn esiampl dda i weddill Cymru. Felly, ie, mae’r heriau yn bodoli, ond rydym yn barod am yr heriau hynny o roi’r ddarpariaeth orau i bobl, lle bynnag y maent yn byw yn y dref, yng nghefn gwlad, yn y gogledd, yn y de, yn y dwyrain neu yn y gorllewin.
Brif Weinidog, fel rydych yn ymwybodol, rwyf wedi ymgyrchu’n hir i droi’r A40 yn fy etholaeth i yn ffordd ddeuol. Nodaf fod yna gyfeiriad yn eich rhaglen lywodraethu i wella’r A40 yng ngorllewin Cymru, sydd, heb os, yn mynd i wella economi sir Benfro. O ystyried bod y cyn-Weinidog yn eich Llywodraeth flaenorol chi wedi nodi’r manteision y byddai troi’r A40 yn ffordd ddeuol yn eu creu i orllewin Cymru, a allwch chi gadarnhau nad ydych wedi diystyru deuoli’r A40 yn sir Benfro?
First Minister, as you’re aware, I’ve long campaigned to turn the A40 in my constituency into a dual carriageway, and I note that there was a reference in your programme for government to improve the A40 in west Wales, which, without doubt, will improve the economy of Pembrokeshire. Given that the former Minister in your previous Government had noted the benefits of dualling the A40 and the benefits that would come to west Wales, can you confirm that you haven’t discounted the possibility of dualling the A40 in Pembrokeshire?
Na. Rydym yn gwybod bod y mater hwn yn hollbwysig. Beth sy’n broblematig, wrth gwrs, yw’r sefyllfa o ran arian Ewropeaidd yn y pen draw. Mae’n wir i ddweud, wrth gwrs, ei bod yn hollbwysig i ystyried yr heol rhwng Sanclêr a Hwlffordd, er mwyn sicrhau bod rhannau o’r heol sy’n anodd ar hyn o bryd yn gwella. Felly, na, nid ydym wedi anghofio’r A40. Rydym yn deall pa mor bwysig ydyw, yn enwedig, wrth gwrs, i symud traffig i Abergwaun hefyd, o achos y llong sy’n mynd o’r fan honno. Felly, mae’r gwelliannau i’r A40 yn dal i fod ar yr agenda ac, wrth gwrs, yn y ddogfen.
No. We know that that is vital. But, what is problematic, of course, is the position as regards European funding, ultimately. It’s also true to say that we need to look at the route from St Clears to Haverfordwest and ensure that that is improved. But, no, we haven’t forgotten the A40. We understand its importance, and it’s very important in order to get the traffic up to Fishguard and the ferry that departs from there. But, the improvements to the A40 remain on the agenda.
Thank you for your statement, First Minister. In it you mentioned a ‘what works’ approach and innovative delivery. There’s a nod in the shared challenge and opportunities section of your pamphlet today to the Government not having a monopoly on good ideas nor on delivery. In which portfolio areas do you anticipate seeing more co-production, more localism and less command and control by local government and central Government?
Diolch i chi am eich datganiad, Brif Weinidog. Gwnaethoch chi sôn yn eich datganiad am ymagwedd 'yr hyn sy'n gweithio' a chyflenwi arloesol. Cyfeirir yn anuniongyrchol yn adran heriau a chyfleoedd a rennir eich pamffled heddiw at y ffaith nad oes gan y Llywodraeth fonopoli ar syniadau da nac ar gyflenwi. Ym mha feysydd portffolio yr ydych chi'n rhagweld mwy o gyd-gynhyrchu, mwy o leoliaeth a llai o orchymyn a rheolaeth gan lywodraeth leol a’r Llywodraeth ganolog?
Well, I think there’s great scope for looking to devolve services locally where the structure is right. I don’t believe the structure is right at this moment in time with our 22 local authorities. Working with them, we would like to get to a position where we have a structure in place where they can deliver more effectively, where they don’t have departments that effectively begin to collapse because one or two people are on the sick or have left the department, and to make local government more sustainable in that regard. I don’t think the structure is there at the moment. But, as that structure is developed, working with the local authorities, I think there are opportunities there to look to devolve more services locally. But the structure has to be right first.
Wel, rwy’n credu bod cyfle da i ganolbwyntio ar ddatganoli gwasanaethau yn lleol lle mae'r strwythur yn addas. Nid wyf yn credu bod y strwythur yn addas ar hyn o bryd ar gyfer ein 22 awdurdod lleol. Drwy weithio gyda nhw, byddem yn hoffi cyrraedd sefyllfa lle mae gennym strwythur ar waith lle gallant gyflenwi’n fwy effeithiol, lle nad oes ganddynt adrannau sydd i bob pwrpas yn dechrau chwalu oherwydd bod un neu ddau o bobl yn y sâl neu wedi gadael yr adran, ac i wneud llywodraeth leol yn fwy cynaliadwy yn hynny o beth. Nid wyf yn credu bod y strwythur yno ar hyn o bryd. Ond, wrth i’r strwythur gael ei ddatblygu, drwy weithio gydag awdurdodau lleol, rwy’n credu bod cyfleoedd ar gael i ystyried datganoli mwy o wasanaethau yn lleol. Ond mae’n rhaid i’r strwythur fod yn addas yn gyntaf.
First Minister, how are you planning to improve your Government’s procurement policies, particularly in support of small businesses across Wales? Secondly, you pledged to invest in the transformation of the hospital estate in today's statement. Can you give us an update on a completion date for the new critical care centre in Cwmbran? There seems to be some confusion over this.
Brif Weinidog, sut yr ydych yn bwriadu gwella polisïau caffael eich Llywodraeth, yn enwedig i gefnogi busnesau bach ledled Cymru? Yn ail, gwnaethoch chi addo buddsoddi yn y gwaith o drawsnewid yr ystâd ysbytai yn y datganiad heddiw. A allwch chi roi'r diweddariad i ni ynglŷn â’r dyddiad cwblhau ar gyfer y ganolfan gofal critigol newydd yng Nghwmbrân? Mae’n ymddangos bod peth dryswch ynghylch hyn.
Well, it's still a priority for us, of course. We know how important modern facilities are, and that work is still ongoing in terms of the business case process. In terms of the other issues raised on procurement, I think we covered that quite extensively in First Minister's questions. The key for small businesses, quite often, is to be able to work together with other small businesses to bid for bigger contracts. Agriculture was a real problem in this regard some years ago, but now is a good example of where we looked at the—. I'll give an example: we looked at the supply of beef into the Welsh NHS. Farmers said to me, ‘Well, we don't get any beef in’, and they were right, but the problem was there was no supplier in Wales who could supply the NHS day in, day out, week in, week out, month in, month out. They couldn't do it; they weren't big enough. That was resolved by looking to get suppliers working together to resolve that issue of supply, and the same thing has happened with other small businesses. We've been providing advice as to how they can go about doing that. So, whilst it is true to say that we must make sure we don't have contracts that are so big that it's not even possible for small businesses acting together to bid successfully for them, it's also important to make sure that businesses work together to be big enough in order to bid for contracts that are within their grasp.
Wel, mae'n dal i fod yn flaenoriaeth i ni, wrth gwrs. Rydym yn gwybod pa mor bwysig yw cyfleusterau modern, ac mae’r gwaith hwnnw’n cael ei wneud o hyd o ran y broses achos busnes. O ran y materion eraill a godwyd ynglŷn â chaffael, rwy’n credu ein bod wedi sôn am hynny’n eithaf helaeth yng nghwestiynau'r Prif Weinidog. Yr hyn sy'n allweddol ar gyfer busnesau bach, yn aml iawn, yw’r gallu i gydweithio â busnesau bach eraill er mwyn cynnig am gontractau mwy o faint. Roedd amaethyddiaeth yn broblem go iawn yn hyn o beth rai blynyddoedd yn ôl, ond erbyn hyn mae’n enghraifft dda o le gwnaethom ni ganolbwyntio ar—. Dyma enghraifft: buom yn edrych ar gyflenwad cig eidion i'r GIG yng Nghymru. Dywedodd ffermwyr wrthyf, 'Wel, nid yw’r GIG yng Nghymru yn prynu unrhyw gig eidion gennym ni’, ac roeddent yn gywir, ond y broblem oedd nad oedd unrhyw gyflenwr yng Nghymru a oedd yn gallu cyflenwi cig eidion i’r GIG ddydd ar ôl dydd, wythnos ar ôl wythnos, fis ar ôl mis. Nid oedd modd iddynt wneud hynny; nid oeddent yn ddigon mawr. Cafodd hynny ei ddatrys drwy geisio cael cyflenwyr i weithio gyda'i gilydd i ddatrys y mater hwnnw o ran cyflenwi, ac mae'r un peth wedi digwydd gyda busnesau bach eraill. Rydym wedi bod yn rhoi cyngor ar sut y gallant fynd ati i wneud hynny. Felly, er ei bod yn wir dweud bod rhaid i ni sicrhau nad oes gennym gontractau sydd mor fawr nad yw'n bosibl hyd yn oed i fusnesau bach sy’n gweithio gyda'i gilydd i wneud cais llwyddiannus ar eu cyfer, mae hefyd yn bwysig i wneud yn siŵr fod busnesau yn gweithio gyda'i gilydd i fod yn ddigon mawr i wneud ceisiadau am gontractau sydd o fewn eu gafael.
First Minister, I was very pleased to see the reference to the A55 and improvements that the Welsh Government wants to make to the A55 in your programme for government, but there's not a great deal of detail in what those improvements may or may not be. You'll be aware that we've got congestion problems on some parts of the A55. We've had flooding problems in the past and there is no hard shoulder for many miles of the A55 as well, which causes problems when there’s a breakdown or an accident. Can you tell us precisely which stretches of the A55 those improvements may or may not be made on over the next five years in terms of some progress?
Can you also refer, in addition to that, to any progress that you might be able to inform us about in terms of the development of the sub-regional neonatal intensive care centre in north Wales? I was very pleased to hear the Cabinet Secretary for health in the committee last week make reference to some progress on this, but can you still reassure the people of north Wales that this will be delivered in accordance with the timescales that you have previously set? I am concerned that there may be some delays in the process at the moment.
And, just finally, there is reference to free childcare in the document as well. I'm very pleased to see that you're following the lead of the UK Conservative Government on the free childcare commitments that they have made, but one of the concerns that has been raised with me is that there was a document that was commissioned, a piece of work that was commissioned, by the previous Minister for education in relation to squashing the school week to four days, rather than over the current five-day period. That, of course, would create some turbulence in the childcare market, if we can call it that. What consideration have you given to that as part of your programme for government, and will you join me in dismissing the suggestion of a four-day week in our schools this afternoon?
Brif Weinidog, roeddwn yn falch iawn o weld y cyfeiriad at yr A55 a'r gwelliannau y mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i’w gwneud i'r A55 yn eich rhaglen lywodraethu, ond nid oes llawer iawn o fanylder o ran beth y gall y gwelliannau hynny fod neu beth na allent fod. Byddwch chi’n ymwybodol ein bod ni wedi cael problemau yn ymwneud â thagfeydd ar rai rhannau o'r A55. Rydym wedi cael problemau â llifogydd yn y gorffennol ac ni cheir llain galed am filltiroedd lawer ar hyd yr A55 ychwaith, sy'n achosi problemau pan fo ceir yn torri i lawr neu pan fo damweiniau’n digwydd. A allwch chi ddweud wrthym ar ba rannau yn union o'r A55 y gallai’r gwelliannau hyn gael eu gweithredu neu beidio yn ystod y pum mlynedd nesaf, o ran rhywfaint o gynnydd?
A allwch chi hefyd gyfeirio, yn ychwanegol at hynny, at unrhyw gynnydd y gallech chi roi gwybod i ni amdano ynglŷn â datblygiad y Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn y gogledd? Roeddwn yn falch iawn o glywed Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf yn cyfeirio at rywfaint o gynnydd ar hyn, ond a allwch chi barhau i roi sicrwydd i bobl yn y gogledd y bydd yn cael ei gyflwyno yn unol â'r amserlen a bennwyd gennych yn flaenorol? Rwy’n pryderu y gall fod rhywfaint o oedi yn y broses ar hyn o bryd.
Ac, yn olaf, cyfeirir at ofal plant rhad ac am ddim yn y ddogfen hefyd. Rwy'n falch iawn o weld eich bod yn dilyn esiampl Llywodraeth Geidwadol y DU o ran yr ymrwymiadau y maent wedi’u gwneud yn ymwneud â gofal plant am ddim, ond un o'r pryderon a godwyd gyda fi yw bod dogfen wedi’i chomisiynu, darn o waith a gomisiynwyd, gan y Gweinidog blaenorol dros addysg ynglŷn â chwtogi’r wythnos ysgol i bedwar diwrnod, yn hytrach na’r cyfnod o bum diwrnod fel y mae ar hyn o bryd. Mae hynny, wrth gwrs, yn creu rhywfaint o gynnwrf yn y farchnad gofal plant, os gallwn ei alw'n hynny. Pa ystyriaeth yr ydych chi wedi'i rhoi i hynny yn eich rhaglen lywodraethu, ac a fyddwch chi’n ymuno â mi i ddiystyru’r awgrym o gael wythnos pedwar diwrnod ar gyfer ein hysgolion, y prynhawn yma?
Well, first of all, on the A55, if we start eastwards, we know there are issues around the junctions further east and the issues around the junction with the A494. The Llanfairfechan and Penmaenmawr roundabouts are going, so that the problem will disappear on that stretch of the road. If we go further west, we're still looking at the issue of a third Menai crossing. The A55 is not a true dual carriageway, given the fact that it's a single carriageway over the Britannia bridge, and that is—I've seen it myself often enough—a real choke point as well. No-one would build a road to that standard now—I mean, there are no hard shoulders, and it's a major route. One of the issues we’ll be looking at over the next five years is to see where the road can be widened and where funds can be allocated for that to happen, but Llanfairfechan and Penmaenmawr are the first two areas that will be looked at.
He mentions flooding. The issues in Talybont are resolving with the help of Gwynedd Council. The issues between Aber and Tai’r Meibion again have been taken forward, with the flooding that occurred there. But the issue for the A55 to me is getting rid of the roundabouts to help the flow of traffic, and, of course, in time, widening the road to a standard that we would expect—even a hard shoulder, which isn't even there in some parts of the road now.
On the SuRNICC, there is no delay. The SuRNICC is proceeding as planned. He would have heard me say many, many times in this Chamber that the SuRNICC was my decision to place in Glan Clwyd, and I stand by that decision. It will move ahead; I can give him that assurance.
In terms of free childcare, well, I mean, I'm not sure what his party's policy was on free childcare in the election in May. It wasn't detailed, but from our perspective, we said what we would do in terms of 48 weeks a year, in terms of 30 hours of free childcare, and that’s exactly what we intend to deliver.
On the PPIW report, it’s just that—a report. It’s not Government policy. It’s not long been delivered, actually, in the past week. It’s not something that is under active consideration.
Wel, yn gyntaf oll, ynglŷn â’r A55, os byddwn yn dechrau tua'r dwyrain, rydym yn gwybod bod materion yn ymwneud â chyffyrdd ymhellach i'r dwyrain a'r materion yn ymwneud â’r gyffordd gyda'r A494. Mae cylchfan Llanfairfechan a chylchfan Penmaenmawr yn diflannu, felly ceir gwared ar y broblem ar y darn hwnnw o'r ffordd. Os awn ymhellach i'r gorllewin, mae’r mater ynghylch trydedd bont Menai yn bodoli o hyd. Nid yw'r A55 yn ffordd ddeuol mewn gwirionedd, o ystyried y ffaith ei bod yn ffordd unffrwd dros bont Britannia, ac mae hynny—rwyf wedi ei weld fy hun yn aml—yn rhywle lle ceir llawer o dagfeydd traffig hefyd. Ni fyddai unrhyw un yn adeiladu ffordd i'r safon honno yn awr—hynny yw, nid oes unrhyw leiniau caled, ac mae'n brif ffordd. Un o'r materion y byddwn yn ei ystyried yn ystod y pum mlynedd nesaf yw gweld lle y gellir lledu’r ffordd a lle y gall arian gael ei ddyrannu i alluogi hynny i ddigwydd, ond Llanfairfechan a Phenmaenmawr yw’r ddwy ardal gyntaf a fydd yn cael eu hystyried.
Mae'n sôn am lifogydd. Caiff y materion yn Nhalybont eu datrys gyda chymorth Cyngor Gwynedd. Mae’r materion rhwng Aber a Thai'r Meibion eto wedi’u hystyried ymhellach, oherwydd y llifogydd a ddigwyddodd yno. Ond y mater o ran yr A55 yn fy marn i yw cael gwared ar y cylchfannau er mwyn helpu llif y traffig, ac, wrth gwrs, mewn amser, lledu'r ffordd i safon y byddem ni’n ei disgwyl—llain galed hyd yn oed, nad yw hyd yn oed yn bodoli ar rai rhannau o'r ffordd ar hyn o bryd.
Ynglŷn â’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig, nid oes unrhyw oedi. Mae'r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yn datblygu fel y cynlluniwyd. Byddai ef wedi fy nghlywed yn dweud lawer iawn o weithiau yn y Siambr hon, mai fy syniad i oedd lleoli’r Ganolfan Is-ranbarthol ar gyfer Gofal Dwys i’r Newydd-anedig yng Nghlan Clwyd, ac rwy’n glynu wrth y penderfyniad hwnnw. Bydd yn bwrw ymlaen; gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo ef.
O ran gofal plant rhad ac am ddim, wel, hynny yw, nid wyf yn siŵr beth oedd polisi ei blaid o ran gofal plant rhad ac am ddim yn yr etholiad ym mis Mai. Nid oedd yn fanwl, ond o'n safbwynt ni, gwnaethom ni ddweud y byddem ni’n darparu 30 awr yr wythnos o ofal plant rhad ac am ddim am 48 wythnos y flwyddyn, a dyna'n union beth yr ydym yn bwriadu ei ddarparu.
O ran adroddiad y PPIW, dyna’n union beth ydyw—adroddiad. Nid yw'n bolisi Llywodraeth. Cafodd ei gyhoeddi’n eithaf diweddar, mewn gwirionedd, yn ystod yr wythnos ddiwethaf. Nid yw'n rhywbeth sydd dan ystyriaeth weithredol.
First Minister, thank you very much for this statement. I think four times you pledged in your statement that you want a Wales where the prosperity is right from the top. Actually, I represent the region that has the poorest population in the United Kingdom. The thing is, I’m glad that at least you have accepted it, and this is your first pledge: that you are going to bring prosperity after 17 years now. Can I ask your Government what is the intention to strengthen ties between education, employment, employment agencies and the local business communities, and to ensure that apprentices have work-ready skills that are more aligned to economic demands, irrespective of age or gender, in Wales? Thank you.
Brif Weinidog, diolch yn fawr iawn am y datganiad hwn. Rwy’n credu eich bod wedi addo bedair gwaith yn eich datganiad eich bod eisiau gweld Cymru lle mae’r ffyniant o'r lefel uchaf. A dweud y gwir, rwy’n cynrychioli'r rhanbarth sydd â'r boblogaeth dlotaf yn y Deyrnas Unedig. Y peth yw, rwy'n falch eich bod wedi’i dderbyn o leiaf, ac mai dyma yw eich addewid cyntaf: eich bod yn mynd i ddod â ffyniant yn awr ar ôl 17 mlynedd. A gaf i ofyn i’ch Llywodraeth beth yw'r bwriad o ran cryfhau cysylltiadau rhwng addysg, cyflogaeth, asiantaethau cyflogaeth a’r cymunedau busnes lleol, ac o ran sicrhau bod gan brentisiaid sgiliau sy’n eu gwneud yn barod ar gyfer gwaith ac sy'n fwy perthnasol ar gyfer gofynion economaidd, waeth beth fo'u hoedran na’u rhyw, yng Nghymru? Diolch.
This is hugely important. He will know that, last week, I launched an initiative to link skills to employment and education. He welcomed it publicly, and I thank him for that. It is European funded, of course, some of it, but it was something that found favour with him. We know full well that it is hugely important that, as we identify which skills are needed for the future in Wales, we work with employers and work with the education sector to make sure that (a) the skills are identified, and (b) that they’re provided.
One of the questions I always get asked by potential investors into Wales is ‘Have your people got the skills that we need?’ It’s not about ‘How cheap are you?’ anymore; it’s ‘Have you got the skills?’ We are able to answer those questions, and that shows, of course, with the numbers of new investors that have been coming in over the past five years.
Mae hyn yn hynod bwysig. Bydd ef yn gwybod fy mod i, yr wythnos diwethaf, wedi lansio menter i gysylltu sgiliau â chyflogaeth ac addysg. Gwnaeth ef ei chroesawu’n gyhoeddus, ac rwy’n diolch iddo am hynny. Caiff ei ariannu’n rhannol gan Ewrop, wrth gwrs, ond roedd yn rhywbeth yr oedd ef yn ei gefnogi. Gwyddom yn iawn ei bod yn hynod bwysig, wrth i ni nodi pa sgiliau sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol yng Nghymru, ein bod yn gweithio gyda chyflogwyr a chyda'r sector addysg i sicrhau bod (a) y sgiliau’n cael eu nodi, a (b) eu bod yn cael eu darparu.
Un o'r cwestiynau a ofynnir i mi bob amser gan fuddsoddwyr posibl yng Nghymru yw 'A oes gan eich pobl y sgiliau sydd eu hangen arnom?' Nid mater o 'Ba mor rhad ydych chi?' ydyw erbyn hyn; mater ydyw o 'A oes gennych chi'r sgiliau?'. Rydym yn gallu ateb y cwestiynau hynny, ac mae hynny'n dangos, wrth gwrs, oherwydd y nifer o fuddsoddwyr newydd sydd wedi bod yn dod i Gymru yn ystod y pum mlynedd diwethaf.
Given that wage levels in Wales remain below the levels in Scotland and England, that child poverty levels in Wales remain above the UK average, that working-age worklessness levels in Wales remain above the UK average, and that prosperity per head in Wales, measured by the value of goods and services produced, remains the lowest amongst the 12 UK nations and regions—and the gap has actually widened—how do you propose to work differently with the voluntary and private sectors in order to finally turn those negative results round and impact positively on those communities who are stubbornly trapped in that situation?
You talk about helping communities take ownership of community assets where appropriate. Given that—I hope you’ll agree—the most important asset in our communities is people, how will you engage at last with the global co-production revolution that began almost half a century ago, by working with the co-production network for Wales, launched on 26 May, backed by Big Lottery funding, and backed by scores of statutory and voluntary organisations across Wales, who are getting on with the revolution, but need you to buy in and do things differently? You refer to the metro system in the north of the country. How will you engage with the north Wales growth vision, and with ‘Team North Wales’, the statutory, voluntary and private sectors united behind that vision, which doesn’t mention the metro in its document anywhere, to ensure that what the Welsh Government proposes is in line with what the region is asking for? Note that the word is not in the document, although many of the other projects needed by the region, some of which you referred to, are. But, above all, the powers should be devolved to the region to take that forward.
Finally, in terms of some of the matters that Angela referred to, you sort of skated over autism legislation. I again chaired a meeting of the cross-party autism group, in this case in north Wales, last Friday. I can tell you that the autism community in Wales is completely united over the need for legislation, because it impacts so adversely on their lives, because the strategy has failed to deliver, because they need statutory duties on sector providers, they need assurance over diagnosis and post-diagnostic support and they need to tackle the atrocious levels around training and awareness. Similarly and finally, the deaf community in Wales is calling for the Welsh Government to look at British Sign Language legislation. The Scottish Government has introduced legislation, and Northern Ireland is looking at how, within their powers, they could do something there. What is the Welsh Government proposing to do so that, again, the disabling experience of too many deaf people, because of the barriers that aren’t being removed, can be tackled?
O ystyried bod lefelau cyflogau yng Nghymru yn parhau i fod yn is nag yn yr Alban ac yn Lloegr, bod lefelau tlodi plant yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, bod lefelau diweithdra ymhlith pobl o oedran gweithio yng Nghymru yn parhau i fod yn uwch na chyfartaledd y DU, a bod ffyniant y pen yng Nghymru, a fesurir gan werth y nwyddau a'r gwasanaethau a gynhyrchir, yn parhau i fod yr isaf o blith y 12 o genhedloedd a rhanbarthau y DU—ac mae’r bwlch wedi ehangu mewn gwirionedd—sut yr ydych chi’n bwriadu gweithio'n wahanol gyda'r sectorau gwirfoddol a phreifat i wyrdroi'r canlyniadau negyddol hynny o’r diwedd, ac effeithio’n gadarnhaol ar y cymunedau hynny sydd wedi'u dal yn ystyfnig yn y sefyllfa honno?
Rydych chi’n sôn am helpu cymunedau i gymryd perchnogaeth o asedau cymunedol lle bo hynny'n briodol. O ystyried—rwy’n gobeithio y byddwch chi’n cytuno—mai’r ased pwysicaf yn ein cymunedau yw pobl, sut y byddwch yn ymgysylltu o'r diwedd â'r chwyldro cyd-gynhyrchu byd-eang a ddechreuodd bron i hanner canrif yn ôl, drwy weithio gyda rhwydwaith cyd-gynhyrchu Cymru, a lansiwyd ar 26 Mai, gyda chymorth ariannol y Loteri Fawr, a chefnogaeth ugeiniau o sefydliadau statudol a gwirfoddol ledled Cymru, sy'n bwrw ymlaen â'r chwyldro, ond mae angen i chi brynu i mewn a gwneud pethau'n wahanol? Rydych chi’n cyfeirio at y system metro yn y gogledd. Sut y byddwch yn ymgysylltu â gweledigaeth twf y gogledd, a chyda 'Thîm Gogledd Cymru', sef y sectorau statudol, gwirfoddol a phreifat unedig y tu ôl i’r weledigaeth honno, er mwyn sicrhau bod yr hyn a gynigir gan Lywodraeth Cymru yn cyd-fynd â'r hyn y mae'r rhanbarth yn gofyn amdano, gan nad yw'r tîm yn sôn am y metro yn ei ddogfen yn unman? Noder nad yw'r gair yn y ddogfen, er bod llawer o'r prosiectau eraill y mae eu hangen ar y rhanbarth, rydych wedi cyfeirio at rai ohonynt, yn cael eu nodi. Ond, yn anad dim, dylid datganoli’r pwerau i'r rhanbarth i symud hynny ymlaen â hynny.
Yn olaf, o ran rhai o'r materion y cyfeiriodd Angela atyn nhw, gwnaethoch chi brin ymdrin â deddfwriaeth awtistiaeth. Gwnes i, unwaith eto, gadeirio cyfarfod o'r grŵp awtistiaeth trawsbleidiol, yn y gogledd y tro hwn, ddydd Gwener diwethaf. Gallaf ddweud wrthych fod y gymuned awtistiaeth yng Nghymru yn gwbl unedig dros yr angen am ddeddfwriaeth, gan ei bod yn cael effaith mor andwyol ar eu bywydau, gan fod y strategaeth wedi methu â chyflawni, gan fod angen dyletswyddau statudol ar ddarparwyr y sector, ynghyd â sicrwydd ynglŷn â diagnosis a chefnogaeth ôl-ddiagnostig, ac mae angen iddynt fynd i'r afael â'r lefelau erchyll o ran hyfforddiant ac ymwybyddiaeth. Yn yr un modd ac yn olaf, mae’r gymuned fyddar yng Nghymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i ystyried deddfwriaeth Iaith Arwyddion Prydain. Mae Llywodraeth yr Alban wedi cyflwyno deddfwriaeth, ac mae Gogledd Iwerddon yn ystyried sut, o fewn eu pwerau, y gallent wneud rhywbeth yno. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud i allu mynd i’r afael, unwaith eto, â’r profiad anablu y mae gormod o bobl fyddar yn ei wynebu, gan nad yw’r rhwystrau yn cael eu dileu?
In terms of child poverty, it wasn’t exactly helped by the bedroom tax or the cuts that were made to the welfare system, which his party has to take responsibility for. What I said earlier on is this: on many economic indicators, we have done incredibly well. The challenge is to keep on increasing our people’s collective gross domestic household income and, ultimately, gross domestic product. That is happening. The days when Wales was being sold as a cheap place to do business are long gone. The jobs that we are attracting are well-paid jobs, they’re committed to Wales, and that will see our GDP per head increase. Of that, I have no doubt over the medium term.
In terms of community assets, we’ve got no difficulty with co-production. We seek to work with people to draw on their expertise as to how we take that forward. In terms of the metro, the metro is there. We will work with all organisations in order to deliver it. Of course, the metro is designed to ensure that the economy of the north-east of Wales works in co-prosperity with the economy of the north-west of England—we know that the metro itself is not going to be self-contained in the north-east of Wales—in order to deliver prosperity for both regions.
In terms of autism, we’re not opposed to autism legislation in principle. That’s something that we will continue to explore, and he makes an interesting suggestion when it comes to British Sign Language and how we can ensure that BSL is better recognised and better entrenched in our community. That’s something on which we are happy to take views and keep an open mind.
O ran tlodi plant, nid oedd y dreth ystafell wely wedi helpu ryw lawer na’r toriadau i'r system les, ac mae’n rhaid i’w blaid ef gymryd cyfrifoldeb am y rheini. Dyma’r hyn a ddywedais yn gynharach: rydym ni wedi gwneud yn hynod o dda ar nifer o ddangosyddion economaidd. Yr her yw parhau i gynyddu incwm domestig gros aelwydydd cyfunol ein pobl, ac, yn y pendraw, cynnyrch domestig gros. Mae hynny'n digwydd. Mae'r dyddiau pan fyddai Cymru yn cael ei gwerthu fel lle rhad i wneud busnes wedi hen ddiflannu. Mae'r swyddi yr ydym yn eu denu yn talu'n dda, maent wedi ymrwymo i Gymru, a bydd hyn yn arwain at gynnydd yn ein cynnyrch domestig gros y pen. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth am hynny yn y tymor canolig.
O ran asedau cymunedol, nid oes gennym unrhyw broblem gyda chyd-gynhyrchu. Rydym yn ceisio gweithio gyda phobl i ddefnyddio eu harbenigedd o ran sut i fwrw ymlaen â hynny. O ran y metro, mae’r metro yno. Byddwn yn gweithio gyda'r holl sefydliadau er mwyn ei gyflawni. Wrth gwrs, mae’r metro wedi'i gynllunio i sicrhau bod economi’r gogledd-ddwyrain yn gweithio mewn cyd-ffyniant ag economi gogledd-orllewin Lloegr—rydym yn gwybod nad yw'r metro ei hun yn mynd i fod yn hunangynhaliol yn y gogledd-ddwyrain—er mwyn sicrhau ffyniant i’r ddau ranbarth.
O ran awtistiaeth, nid ydym yn gwrthwynebu deddfwriaeth awtistiaeth mewn egwyddor. Mae’n rhywbeth y byddwn yn parhau i’w archwilio, ac mae’n gwneud awgrym diddorol o ran Iaith Arwyddion Prydain a sut y gallwn sicrhau bod yr iaith yn cael ei hadnabod yn well a’i sefydlu yn well yn ein cymunedau. Mae’n rhywbeth yr ydym yn hapus i geisio barn arno a chadw meddwl agored amdano.
Ac yn olaf, Janet Finch-Saunders.
And finally, Janet Finch-Saunders.
First Minister, I’m somewhat baffled by the lack of mention of local government in your programme for government, particularly so when you’ve been using rhetoric about what was in the manifesto. Well, it was, actually, in fact, in your manifesto that you do recognise the vital role of local government—
‘so we will seek to create stronger, larger local authorities, as well as stronger town and community councils, leading to the devolution of powers from Cardiff Bay.’
Now, just how are you going to do that after the shambles of the previous term? You’ve left many local authorities, which include very principled and hard-working officers, elected members and front-line workers, in complete disarray. Statements from your party only last week mentioning that the plan is now on hold for 10 years provides yet even more uncertainty, and I think, actually, it’s an absolutely disgrace that you’ve completely omitted any mention of local government, be it reform or what you intend to do. These services that are delivered by local government are actually seen by many residents as far more worthy and more important to them than how you operate here as a Welsh Government. So, I would really like to ask what plans you have—tell us, tell the Chamber, tell the people of Wales, just how you intend to take local government forward and to actually put behind us once and for all the absolute fiasco and shambles that your Government left us in in the previous term.
Brif Weinidog, rwyf wedi drysu braidd gan y diffyg sôn am lywodraeth leol yn eich rhaglen lywodraethu, yn arbennig pan rydych wedi defnyddio rhethreg am yr hyn oedd yn y maniffesto. Wel, fe nodwyd, mewn gwirionedd, yn eich maniffesto, eich bod yn cydnabod swyddogaeth hanfodol y llywodraeth leol—
‘felly byddwn yn ceisio creu awdurdodau lleol cryfach, mwy o faint, yn ogystal â chynghorau tref a chymuned cryfach, gan arwain at ddatganoli pwerau o Fae Caerdydd’.
Nawr, sut yn union ydych chi am wneud hynny yn dilyn traed moch y tymor blaenorol? Rydych chi wedi peri i lawer o awdurdodau lleol, sy'n cynnwys swyddogion gweithgar ac egwyddorol iawn, aelodau etholedig a gweithwyr rheng flaen, ddrysu’n llwyr. Mae datganiadau gan eich plaid yr wythnos diwethaf, hyd yn oed, yn peri mwy fyth o ansicrwydd trwy sôn bod y cynllun bellach wedi oedi am 10 mlynedd, a chredaf i, mewn gwirionedd, ei fod yn hollol warthus eich bod wedi methu yn llwyr â sôn am lywodraeth leol o gwbl, boed o ran diwygio neu yr hyn yr ydych yn bwriadu ei wneud. Mae nifer o drigolion yn ystyried bod y gwasanaethau hyn a ddarperir gan lywodraeth leol, mewn gwirionedd, yn llawer mwy teilwng ac yn bwysicach iddyn nhw na sut yr ydych chi’n gweithredu yma fel Llywodraeth Cymru. Felly, byddwn i’n wirioneddol yn hoffi gofyn pa gynlluniau sydd gennych—dywedwch wrthym ni, wrth y Siambr, ac wrth bobl Cymru, sut yn union yr ydych yn bwriadu symud llywodraeth leol ymlaen ac i roi y tu ôl i ni unwaith ac am byth y llanast a’r traed moch llwyr a adawyd i ni gan eich Llywodraeth chi yn ystod y tymor blaenorol.
I’d argue that the shambles was created in the mid-90s—we can argue much of the afternoon about that—with the 22 authorities that were created and, indeed, their boundaries. Why would somebody take some of our poorest authorities and make them as small as possible? We know that these are issues, and we know that the system is not sustainable. I’m sure we can argue that, where we have a situation where one local authority had to be taken over because it couldn’t take any decisions, where we had six local authorities at one point in special measures for education, where we’ve had problems with social services—we’ve had particular problems in Pembrokeshire, with what was happening there with the chief executive—clearly, the system as it stands isn’t sustainable.
How do we go forward? The map before the election is clearly gone. Let’s accept that, and I’ve said that before publicly and in this Chamber. I know that the Cabinet Secretary has spent the summer talking to local authorities, with a view to getting an agreed way forward. For some, it will mean voluntary mergers, and there’s interest there; for others, it will mean working regionally in terms of service delivery. So, the councils will still exist; they will be the point of entry, as it were, for the public, but services in the future would be delivered regionally. So, you would have one department. For example, there’s no reason why you can’t have one social services department for a number of authorities. Why is that a good thing? It creates the critical mass that a department needs, so that if people are on the sick, one or two of them, it doesn’t create a problem within the department. I’ve seen this happen in smaller authorities. We can do that by working with authorities and do it by consensus.
I do think that town and community councils should be given more powers, and I think that’s something that local authorities, principal authorities, need to look at as well. They can’t all be given the same powers because there’s an enormous disparity in their sizes: some represent 100 or 200 people; others represent many thousands. But that is something that we want to look at.
The current system doesn’t work, but we want to work with local government to make sure we get to a system where services can be delivered more robustly, more consistently, and, of course, better.
Byddwn i’n dadlau y daeth y traed moch yng nghanol y 90au—gallwn ddadlau drwy’r prynhawn ynglyn â hynny—pan grëwyd y 22 awdurdod ac, yn wir, eu ffiniau. Pam byddai rhywun yn cymryd rhai o'n hawdurdodau tlotaf a'u gwneud mor fach â phosibl? Gwyddom fod y rhain yn broblemau, a gwyddom nad yw'r system yn gynaliadwy. Rwy'n siŵr y gallwn ni ddadlau, pan fo gennym sefyllfa pan fu’n rhaid cymryd un awdurdod lleol drosodd am beidio â gallu gwneud unrhyw benderfyniadau, pan oedd gennym chwe awdurdod lleol ar un adeg dan fesurau arbennig ar gyfer addysg, pan gawsom broblemau gyda gwasanaethau cymdeithasol—rydym wedi cael problemau penodol yn Sir Benfro, o ran sefyllfa’r prif weithredwr yno—nid yw’r system fel ag y mae, yn amlwg, yn gynaliadwy.
Sut ydym yn symud ymlaen? Mae'r map cyn yr etholiad yn amlwg wedi mynd. Gadewch i ni dderbyn hynny, ac rwyf wedi dweud hynny o'r blaen yn gyhoeddus ac yn y Siambr hon. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi treulio'r haf yn siarad ag awdurdodau lleol, gyda'r nod o gytuno ar ffordd ymlaen. I rai, bydd yn golygu uno gwirfoddol, ac mae diddordeb mewn gwneud hynny; i eraill, bydd yn golygu gweithio yn rhanbarthol wrth ddarparu gwasanaethau. Felly, bydd y cynghorau yn dal i fodoli; y nhw fydd y pwynt mynediad, fel petai, ar gyfer y cyhoedd, ond byddai gwasanaethau yn y dyfodol yn cael eu darparu yn rhanbarthol. Felly, byddai gennych un adran. Er enghraifft, nid oes rheswm pam na allwch gael un adran gwasanaethau cymdeithasol ar gyfer nifer o awdurdodau. Pam mae hynny yn beth da? Mae'n creu’r màs critigol y mae ei angen ar adran, fel nad yw’n broblem yn yr adran pan fo un neu ddau o bobl yn sâl. Rwyf wedi gweld hyn yn digwydd mewn awdurdodau llai. Gallwn wneud hynny drwy weithio gydag awdurdodau a’i wneud trwy gonsensws.
Rwy’n credu y dylai cynghorau tref a chymuned gael rhagor o bwerau, ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y mae’n rhaid i awdurdodau lleol, prif awdurdodau, ei ystyried hefyd. Ni ellir rhoi’r un pwerau i bob un oherwydd bod gwahaniaeth enfawr yn eu maint: mae rhai yn cynrychioli 100 neu 200 o bobl; mae eraill yn cynrychioli llawer o filoedd. Ond mae hynny'n rhywbeth yr ydym yn dymuno edrych arno.
Nid yw'r system bresennol yn gweithio, ond rydym ni eisiau gweithio gyda llywodraeth leol i sicrhau ein bod yn cael system lle gellir darparu gwasanaethau yn fwy cadarn, yn fwy cyson, ac, wrth gwrs, yn well.
Ac yn bendant yn olaf, David Melding.
And most certainly finally, David Melding.
Thank you, Presiding Officer, for your indulgence. Can I welcome the commitment to deliver an extra 20,000 affordable homes, First Minister? By my calculation—and I would like you to confirm this—that means that you are raising the target for the next five years for the housing market to produce not 8,000 homes a year, but now 12,000 homes a year. I do hope you can confirm that, but I do point out that the current level of house building is actually falling in Wales, and we’re unlikely to build even 8,000 homes this year.
Diolch i chi, Lywydd, am eich goddefgarwch. A gaf i groesawu'r ymrwymiad i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, Brif Weinidog? Rwyf i wedi cyfrifo—a hoffwn i chi gadarnhau hyn—bod hynny’n golygu eich bod yn cynyddu’r targed ar gyfer y pum mlynedd nesaf ar gyfer y farchnad dai i gynhyrchu, nid 8,000 o gartrefi y flwyddyn, ond 12,000 o gartrefi y flwyddyn erbyn hyn. Rwyf yn gobeithio y gallwch chi gadarnhau hynny, ond yr wyf yn nodi bod y lefel bresennol o adeiladu tai yn gostwng mewn gwirionedd yng Nghymru, ac nad ydym yn debygol o adeiladu 8,000 o gartrefi hyd yn oed eleni.
Well, our target is 20,000. Some of that will be met, as I said, through Help to Buy. There will be different models that will be appropriate for different people—I think that’s true—and we need to be innovative in terms of seeing whether there are ways in which we can acquire existing houses—not compulsory, of course—in terms of making them available to the local market. These are all issues that will need to be examined.
We know in some parts of rural Wales—Powys, for example, lost half of its public housing stock in the 1980s and 1990s, with enormous consequences. I’ve met people who can’t live in the villages that they’re from—they’re living in mobile homes as a result of it. Well, we can’t tolerate that; it’s a social justice issue, as far as the future is concerned.
So, yes, we have the target of 20,000 homes. There will be a mixture of different ways as to how we reach that target, but we are determined to reach it.
Wel, ein targed yw 20,000. Bydd rhywfaint o hynny yn cael eu bodloni, fel y dywedais, drwy’r cynllun Cymorth i Brynu. Bydd gwahanol fodelau a fydd yn briodol i wahanol bobl—rwy'n credu bod hynny'n wir—a bydd angen i ni fod yn arloesol o ran gweld a oes ffyrdd y gallwn gael gafael ar dai presennol—nid yn orfodol, wrth gwrs—i’w rhoi ar y farchnad leol. Mae'r rhain i gyd yn faterion y bydd angen eu harchwilio.
Rydym yn gwybod y gwnaeth rhai rhannau o Gymru wledig—Powys, er enghraifft, golli hanner ei stoc o dai cyhoeddus yn yr 1980au a'r 1990au, gyda chanlyniadau enfawr. Rwyf wedi cwrdd â phobl nad ydynt yn gallu byw yn eu pentrefi genedigol—maent yn byw mewn cartrefi symudol o ganlyniad iddo. Wel, ni allwn oddef hynny; mae'n fater cyfiawnder cymdeithasol, o ran y dyfodol.
Felly, oes, mae gennym ni’r targed o 20,000 o gartrefi. Bydd amryw ffyrdd gwahanol o ran sut y byddwn yn cyrraedd y targed hwnnw, ond rydym yn benderfynol o’i gyrraedd.
Diolch i’r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw’r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg ar y rhaglen newid addysg gychwynnol i athrawon. Rwy’n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams.
The next item on our agenda is a statement by the Cabinet Secretary for Education on the initial teacher education change programme. I call on the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams.
Thank you very much, Presiding Officer. Today, I would like to set out my priorities for the initial teacher education change programme in Wales.
Every parent, Presiding Officer, should be confident that their child goes to a school that helps them grow as capable, healthy and well-rounded citizens. Teachers must be supported to be the best that they can be, raising the standard of the profession as a whole. Teachers share an individual, professional and national mission to help our children succeed.
I believe Professor John Furlong’s report, ‘Teaching Tomorrow’s Teachers’, is critical in reforming our teacher education courses and developing the skills that teachers want and need. The teaching profession can only make its proper contribution to raising standards of education in our schools, as set out in Successful Futures, if our ITE offers our future teachers the skills, the knowledge and the appetite to lead the change required. ‘Teaching Tomorrow’s Teachers’ recommended the development of a very different approach for accrediting programmes of ITE in Wales, and it recommended the establishment of a teacher education accreditation board within the Education Workforce Council for Wales.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Heddiw, hoffwn nodi fy mlaenoriaethau ar gyfer rhaglen newid addysg gychwynnol i athrawon yng Nghymru.
Dylai pob rhiant, Lywydd, fod yn hyderus bod eu plentyn yn mynd i ysgol sy'n ei helpu i dyfu yn ddinesydd abl, iach a chyflawn. Mae’n rhaid cefnogi athrawon i fod y gorau y gallant fod, gan godi safon y proffesiwn yn ei gyfanrwydd. Mae athrawon yn rhannu cenhadaeth unigol, broffesiynol a chenedlaethol i helpu ein plant i lwyddo.
Rwy’n credu bod adroddiad yr Athro John Furlong, 'Addysgu Athrawon Yfory', yn hanfodol ar gyfer diwygio ein cyrsiau addysg i athrawon a datblygu'r sgiliau sydd eu heisiau a’u hangen ar athrawon. Er mwyn i’r proffesiwn addysgu gyfrannu’n briodol at godi safonau addysg yn ein hysgolion, fel y nodir yn Dyfodol Llwyddiannus, mae’n rhaid i’n haddysg gychwynnol i athrawon gynnig y sgiliau, yr wybodaeth a'r awydd i athrawon y dyfodol arwain y newid sydd ei angen. Yn 'Addysgu Athrawon Yfory' argymhellwyd datblygu dull gwahanol iawn o achredu rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon yng Nghymru, ac argymhellodd sefydlu bwrdd achredu addysg i athrawon o fewn Cyngor Gweithlu Addysg Cymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
On Monday, 26 September, I will be launching a public consultation on draft criteria for the accreditation of initial teacher education programmes in Wales, and proposals for giving the role of accrediting initial teacher education courses to the Education Workforce Council, through a committee it will be required to establish. This is a pivotal step, and I expect progress to be made at pace. I recognise the value and the difference that a truly collaborative ITE system can make when universities and schools work in genuine partnership.
The best in Wales has a tradition of self-improvement through collaboration. It should not rest only with our schools and teachers to deepen and extend collaboration and mutual improvement—our universities must also deliver. This is the road to success. Not a single academic from any teacher education centre in Wales was returned for the most recent research excellence framework, and I want this to change.
Revised accreditation criteria make clear our expectations, indeed our requirements, for fundamental change. One, an increased role for schools. Two, a clearer role for universities. Three, joint ownership of the ITE programme. Four, structured opportunities to link schools and university learning. And, finally, the centrality of research.
Over the coming months, I will be visiting all universities in Wales, with either Professor Furlong, or my director for education. We want to explore what progress has been made, and how they are developing their vision for the future of their provision. I am resolute that change cannot and must not wait. Whilst new programmes of ITE will be accredited and marketed to prospective students from the summer of to prospective students from summer 2018, I expect to see substantial progress now. I want to see partnership arrangements between schools and universities maturing. I want to see universities in Wales working collaboratively with each other, as well as more widely. I also want to see a system that is self-improving, with the profession working for its own improvement and for that of others. Early in the new year we expect the partnerships to signal their intent to seek accreditation with revised programmes. All teachers need to develop the right teaching and assessment skills to enable them to use the new curriculum to support learning and teaching successfully. Combined with collaboration, innovation and leadership skills, we will develop reflective and highly effective teachers and leaders who have a commitment to their own professional growth and that of their colleagues.
New professional teaching standards will set out rigorous expectations for entry to the profession so that we can attract the very best and we will also seek to inspire career-long development by describing what highly effective practice looks like. To support ITE reform, there has been a regular programme of engagement with the profession and we welcome the continued support of the universities to further develop the new professional teaching standards for the qualified teacher status.
As we move forward with this exciting ITE change programme, it’s also important that we consider both alternative and traditional routes into teaching. There are so many individuals with the expertise and knowledge who we know will enrich our education system. I want to ensure that we have high-quality employment-based routes into teaching, involving effective professional support and development, that are flexible and responsive and are developed through working closely with the sector and education consortia. My central purpose of ITE reform is to improve the quality of provision delivered and better prepare our future teachers to develop skills to teach so that learners can learn. I want teaching to be a first-choice profession and I want to attract the best into teaching and make it a lifelong career. And this will only be a reality if our initial teacher education offer is the right one. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Ddydd Llun, 26 Medi, byddaf yn lansio ymgynghoriad cyhoeddus ar y meini prawf drafft ar gyfer achredu rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon yng Nghymru, ynghyd â chynigion i roi’r swyddogaeth o achredu cyrsiau addysg gychwynnol i athrawon i'r Cyngor Gweithlu Addysg, drwy bwyllgor y bydd yn ofynnol iddo ei sefydlu. Mae hwn yn gam allweddol, ac rwy’n disgwyl gweld cynnydd cyflym. Rwyf yn cydnabod gwerth system addysg gychwynnol i athrawon wirioneddol gydweithredol, a'r gwahaniaeth y gall ei wneud, pan fo prifysgolion ac ysgolion weithio mewn gwir bartneriaeth.
Mae gan y goreuon yng Nghymru draddodiad o hunanwella drwy gydweithio. Nid lle ein hysgolion a’n hathrawon yn unig yw cyfoethogi ac ehangu cydweithio a chyd-wella—mae’n rhaid i’n prifysgolion gyflawni hyn hefyd. Dyma sut i lwyddo. Ni ymatebodd yr un academydd o unrhyw ganolfan addysg athrawon yng Nghymru i’r fframwaith rhagoriaeth ymchwil diweddaraf, a hoffwn i hyn newid.
Mae’r meini prawf achredu diwygiedig yn egluro ein disgwyliadau, yn wir ein gofynion, am newid sylfaenol. Yn gyntaf, mwy o swyddogaeth i ysgolion. Yn ail, swyddogaeth fwy eglur i brifysgolion. Yn drydydd, cydberchnogaeth o'r rhaglen addysg gychwynnol i athrawon. Yn bedwerydd, cyfleoedd strwythuredig i gysylltu dysgu mewn ysgolion a phrifysgolion. Ac, yn olaf, pa mor ganolog yw gwaith ymchwil.
Dros y misoedd nesaf, byddaf yn ymweld â phob prifysgol yng Nghymru, gyda naill ai’r Athro Furlong, neu fy nghyfarwyddwr addysg. Hoffem archwilio’r cynnydd sydd wedi'i wneud, a sut y maent yn datblygu eu gweledigaeth ar gyfer dyfodol eu darpariaeth. Rwy’n benderfynol na allwn, ac na chawn, aros am newid. Er y caiff rhaglenni newydd addysg gychwynnol i athrawon eu hachredu a'u marchnata i ddarpar fyfyrwyr o haf 2018 ymlaen, rwy’n disgwyl gweld cynnydd sylweddol nawr. Hoffwn weld trefniadau partneriaeth rhwng ysgolion a phrifysgolion yn aeddfedu. Hoffwn weld prifysgolion yng Nghymru yn cydweithio â'i gilydd, yn ogystal ag yn fwy eang. Hoffwn hefyd weld system sy'n hunanwella, lle mae’r proffesiwn yn gweithio i wella ei hun ac i wella eraill. Yn gynnar yn y flwyddyn newydd, rydym yn disgwyl i'r partneriaethau ddangos eu bwriad i geisio achrediad gyda rhaglenni diwygiedig. Mae angen i bob athro ddatblygu’r sgiliau addysgu ac asesu cywir i'w galluogi i ddefnyddio'r cwricwlwm newydd i gefnogi dysgu ac addysgu’n llwyddiannus. Ynghyd â sgiliau cydweithio, arloesi ac arwain, byddwn yn datblygu athrawon ac arweinwyr myfyriol a hynod effeithiol sydd wedi ymrwymo i’w twf proffesiynol eu hunain a’u cydweithwyr.
Bydd safonau addysgu proffesiynol newydd yn nodi disgwyliadau trwyadl ar gyfer mynediad i'r proffesiwn fel y gallwn ddenu'r goreuon a byddwn hefyd yn ceisio ysbrydoli datblygiad gydol gyrfa drwy ddisgrifio sut y mae arferion effeithiol iawn yn edrych. Er mwyn cefnogi’r broses o ddiwygio addysg gychwynnol i athrawon, bu rhaglen reolaidd o ymgysylltu â'r proffesiwn ac rydym yn croesawu cefnogaeth barhaus y prifysgolion i wneud mwy i ddatblygu'r safonau addysgu proffesiynol newydd ar gyfer y statws athro cymwysedig.
Wrth i ni symud ymlaen gyda'r rhaglen gyffrous hon i newid addysg gychwynnol i athrawon, mae hefyd yn bwysig ein bod yn ystyried llwybrau amgen a thraddodiadol i addysgu. Mae cynifer o unigolion sydd â'r arbenigedd a'r wybodaeth y gwyddom y byddant yn cyfoethogi ein system addysg. Hoffwn sicrhau bod gennym lwybrau o safon uchel trwy gyflogaeth i addysgu, sy’n cynnwys cefnogaeth a datblygiad proffesiynol effeithiol, sy'n hyblyg ac yn ymatebol ac sy’n cael eu datblygu drwy gydweithio'n agos â’r sector a’r consortia addysg. Fy mhrif bwrpas wrth ddiwygio addysg gychwynnol i athrawon yw gwella ansawdd y ddarpariaeth a gyflwynir a pharatoi athrawon y dyfodol yn well i ddatblygu’r sgiliau i addysgu fel y gall dysgwyr ddysgu. Hoffwn i addysgu fod yn broffesiwn dewis cyntaf a hoffwn ddenu'r goreuon i addysgu a'i wneud yn yrfa gydol oes. Ac ni fydd hyn yn realiti, os nad yw’n cynnig addysg gychwynnol i athrawon yn iawn. Diolch, Ddirprwy Lywydd.
Thank you very much. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn. Llyr Gruffydd.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad y prynhawn yma. Mae yna lawer ynddo fe y byddwn i’n hapus iawn i’w gefnogi. Wrth gwrs, mae Plaid Cymru wedi croesawu adroddiad Furlong a’i argymhellion, ac mi oedd maniffesto Plaid Cymru ar gyfer yr etholiadau diweddar yn amlinellu rhai o agweddau penodol yr hyn rŷm ni’n credu sydd ei angen i gryfhau addysg gychwynnol i athrawon a datblygu proffesiynol parhaus. Rwy’n cymryd nad ydych chi’n gwyro o agwedd y Llywodraeth flaenorol a dderbyniodd holl argymhellion Furlong hefyd.
Mi oedd eich rhagflaenydd chi hefyd, wrth gwrs, yn dweud bod angen cyflymu newidiadau i addysg gychwynnol i athrawon, ac mae’r ymgynghoriad yr ydych chi’n cyfeirio ato fe, a fydd yn cychwyn yr wythnos nesaf yn un, rwy’n deall, y mae’r sector wedi bod yn disgwyl amdano fe ers mis Ionawr. Felly, nid wyf yn siŵr a yw hynny’n adlewyrchu’r ‘progress at pace’ rŷch chi’n sôn amdano fe yn eich datganiad. Ac wrth gwrs rŷch chi’n dweud:
‘change can not and must not wait’.
A allwch chi, felly, ehangu ychydig ar eich amserlen weithredu chi fel Gweinidog Cabinet? Rŷch chi wedi cyfeirio at 2018 fel dyddiad allweddol, ond byddwn i’n licio clywed, efallai, beth yw rhai o’r cerrig milltir o safbwynt y broses ymgynghori ac yn y blaen rŷch chi wedi cyfeirio ati. Mi fyddai hynny yn fuddiol iawn.
Nawr, mae’r ymgynghoriad arfaethedig yn cyfeirio at ddatblygu un agwedd benodol o waith y Cyngor Gweithlu Addysg yng Nghymru. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, wedi galw am ddiwygio ehangach y cyngor hwnnw yn ein maniffesto ni i un sydd yn gorff proffesiynol, hunanreoleiddiol sy’n gyfrifol am safonau dysgu a datblygu proffesiynol parhaus. Rŷch chi’n dweud y byddech chi’n disgwyl i bartneriaethau rhwng ysgolion a phrifysgolion aeddfedu. Rŷch chi’n disgwyl yn gynnar yn y flwyddyn newydd iddyn nhw ddatgan eu bwriad i gael eu hachredu â rhaglenni newydd, felly a allwch chi ddweud wrthym ni beth fyddwch chi’n ei wneud os na fyddan nhw? Rwy’n gwybod bod eich rhagflaenydd chi wedi bod yn ddiamynedd, efallai, ynglŷn â symud yn hynny o beth, a byddwn i’n licio gwybod, petai hynny ddim yn digwydd, pa gamau y byddwch chi fel Llywodraeth yn eu cymryd.
Rŷm ni i gyd, wrth gwrs, am i ddysgu fod yn broffesiwn dewis cyntaf—byddai pawb yn cytuno, rwy’n siŵr, fan hyn â hynny. Ond mae’n rhaid i mi ofyn i’m hunan y dyddiau yma—pwy, mewn gwirionedd, sydd yn hyrwyddo dysgu fel gyrfa? Rŷm ni’n gwybod bod nifer yr athrawon cofrestredig yn disgyn o rai cannoedd bob blwyddyn. Rŷm yn hyfforddi tua hanner yr athrawon yn flynyddol ag yr oeddem yn eu hyfforddi yn 2006. Felly, a ydych chi’n cytuno â mi fod yna job o waith sydd angen ei wneud sydd ddim yn digwydd yn ddigon effeithiol ar hyn o bryd, o safbwynt hyrwyddo gyrfa mewn dysgu—nid jest o ran niferoedd, wrth gwrs, ond o ran denu ymgeiswyr o’r radd flaenaf? Yn sicr, mae hynny’n rhywbeth yr oedd Furlong yn cyfeirio ato fe, ac mae’r OECD, Estyn ac eraill, wrth gwrs, wedi mynegi gofid ynglŷn â hynny.
Roedd Plaid Cymru, yn ein maniffesto ni, yn cynnig premiwm o 10 y cant ar gyflog athrawon a fyddai’n cyrraedd lefel penodol o ddatblygu proffesiynol. Yn sicr, mi fyddai hynny’n cyfrannu at godi safonau, yn fy marn i, ond hefyd yn arf i ddenu—ac i gadw—ymgeiswyr o’r radd uchaf i ddod i ddysgu. A fyddech chi’n barod i ystyried hynny, achos rwy’n nodi, yn y rhaglen llywodraethu sydd wedi ei chyhoeddi heddiw, fod y Llywodraeth eisiau cydnabod, hyrwyddo ac annog rhagoriaeth ym maes addysgu? Os ydych am gydnabod hynny, efallai bod modd gwneud hynny drwy gyfrwng premiwm o ryw fath. Byddwn i’n ddiolchgar petaech chi’n ystyried hynny.
Mae lleihau biwrocratiaeth hefyd yn bwysig, yn fy marn i, oherwydd dyna un o’r agweddau mwyaf negyddol pan mae’n dod i geisio denu pobl i’r sector. Gyda hynny mewn golwg, wrth gwrs, o safbwynt denu ymgeiswyr o’r radd uchaf, efallai y gallech chi ddweud wrthym ni pa rôl rydych chi’n gweld ‘Teach First’ yn ei chwarae, a’r rhaglen athrawon graddedig, hefyd, oherwydd mae ganddynt rôl yn y dirwedd hyfforddi bresennol, ac yn cael arian gan y Llywodraeth hefyd. A ydy hynny am barhau yn yr hirdymor? Ble mae’r uchelgais cyfatebol, o safbwynt y Llywodraeth, mewn perthynas â staff dysgu cynorthwyol, oherwydd mae’n rhaid i ni gryfhau’r ansawdd ar draws y proffesiwn, ym mhob agwedd wrth gwrs?
Rydych chi hefyd wedi sôn yn flaenorol—ac mi wnaf i orffen gyda hyn—am ddatblygu strategaeth gweithlu ac arweinyddiaeth. Gwnaethoch ddatganiad cyn yr haf i’r perwyl hwnnw. Roeddech chi’n dweud bryd hynny y byddai hynny’n cryfhau’r ffocws ar feysydd megis datblygu safonau dysgu proffesiynol newydd a chychwyn y symudiad at broffesiwn dysgu gradd Meistr, ac yn y blaen. Sut bydd yr hyn yr ydych yn ei gyhoeddi heddiw a’r strategaeth honno yn dod at ei gilydd? Gallaf glywed rhai, efallai, yn dweud nawr eich bod chi’n gofyn cwestiynau i’r sector nawr yn eich datganiad, ac yn yr ymgynghoriad sydd i ddod, heb, efallai, inni weld y weledigaeth a’r strategaeth ehangach hynny sydd eto i gael eu hamlinellu.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Cabinet Secretary, for your statement this afternoon. There is a great deal that I’d be happy to support. Of course, Plaid Cymru has welcomed the Furlong report and the recommendations therein, and the Plaid Cymru manifesto for the recent elections did outline some of the specific aspects of what we believe is needed to strengthen initial teacher education and continuous professional development. I assume that you are not veering from the views taken by the previous Government, which accepted all of the recommendations of the Furlong report.
Your predecessor also said, of course, that we needed to move at a pace in terms of changes to initial teacher training, and the consultation that you referred to, which is to start next week, is one, as I understand it, the sector has been expecting since January. So, I don’t know if that actually reflects the progress at pace that you mentioned in your statement. And of course you said that
‘na allwn, ac na chawn, aros am newid’.
Can you, therefore, expand on your own operational timetable as Cabinet Secretary? You’ve mentioned 2018 as a key milestone, but I would like to hear what the milestones towards that are in terms of the consultation programme that you referred to. That would be most beneficial.
Now, the proposed consultation makes reference to developing one specific aspect of the Education Workforce Council in Wales. Plaid Cymru, of course, has called for broader reform of that council in our manifesto so that it becomes a self-regulatory professional body that’s responsible for teaching standards and continuous professional development. You state that you would expect partnerships between schools and universities to mature. You expect early in the new year for them to state their intention to be accredited in new programmes, therefore could you tell us what you will do if that isn’t the case? I know that your predecessor had been a little impatient, perhaps, in terms of moving in that direction, and I would like to know what steps you would take as a Government if that weren’t to happen.
We all, of course, want teaching to be a first-choice profession. I think everyone would agree on that. But I have to ask myself these days—who, in reality, is promoting teaching as a career? We know that the number of registered teachers is falling by some hundreds per annum. We are training around half of the teachers every year that we did, in comparison, in 2006. Would you agree with me that there’s a job of work to be done, which isn’t happening effectively enough now, in terms of promoting a career in teaching—not just in terms of numbers, of course, but in terms of attracting the highest quality candidates? That is certainly something that Furlong referred to, and the OECD, Estyn and others have expressed their concern on that issue.
Plaid Cymru, of course, in our manifesto, did propose a 10 per cent premium on the salaries of those teachers who had reached a particular level of professional development. Certainly, that would contribute towards raising standards, in my view, but would also be a tool to attract and retain the highest quality candidates to enter teaching. Would you be willing to consider such a premium, because I do note that, in the programme for government published today, the Government does want to recognise, promote and encourage excellence in education? If you’re going to do that, perhaps you could do that through the use of such a premium. I’d be grateful if you could consider that.
A reduction in bureaucracy, of course, is also very important in my view, because that’s one of the most negative aspects when it comes to trying to attract people to the teaching profession. With all that in mind, of course, in terms of attracting the highest quality candidates, perhaps you could tell us what role you see for Teach First and the graduate teacher programme, because they have a role in the current training landscape, and are funded through Government. Is that going to continue in the longer term? Where is the matching ambition, from the point of view of Government, in relation to teaching support staff, because we do have to strengthen the quality across the profession, in all aspects of education?
You’ve also previously mentioned—and I will finish with this point—the development of a workforce and leadership strategy. You made a statement prior to the summer to that end. You said then that that would strengthen the focus on areas such as developing new professional learning standards and the move towards a Master’s teaching profession and so on. So, how will your announcement today and that strategy actually intertwine? I can hear some people now saying, perhaps, that you are asking questions of the sector in your statement here, and in the forthcoming consultation, without us actually seeing the vision and the broader strategy, which are yet to be outlined.
Thank you very much, Llyr, for those points. I think what’s really important for education reform as we move forward is if we can continue to try and develop this consensus across the Chamber about a broad direction of travel. I think that’s what the education system needs more than anything at the moment. So, your ongoing commitment to the Furlong reforms is very much one that I welcome, and I appreciate that.
I think it is only fair for you to raise the question around the pace of the introduction of some of these recommendations from Furlong. I think that’s a very fair point, which is why I stressed the point about pace in my statement this afternoon. I think we can move more quickly than we have, and we will need to do that.
You asked for a timetable: the consultation, as I said, will start on Monday of next week, and it will run for seven weeks. It’s quite a short consultation period, because you will be aware that draft accreditation actually went out for pre-consultation consultation in the spring of this year. So, a lot of work has already been done. This is not going to be a surprise to people, because some of that pre-legislative scrutiny-type work was carried out in the summer. So, it’s a seven-week consultation. We expect the institutions to give an indication to us early in the new year of their intention to look for accreditation. Maybe there will be new people who will express an interest in looking for accreditation. So, we expect that in the new year. We want courses to be accredited and marketed in the summer of 2018, for initial adoption and training in 2019. So, that’s the timetable we’re working to, and it’s a really tight timetable, which is one of the reasons why we need the consultation to be done quickly this autumn term.
You asked about what we can do to recruit and retain teachers. I think you’re right; I think we need to stress much more clearly the importance of teaching as a profession of first choice, and we want our best and our brightest graduates to come in to that profession. I think there are a number of reasons why, perhaps, that’s not happening at the moment and that’s why we need to engage in this reform of our initial teacher education because it’s not as good as it could be. It’s not providing people consistently with the skills they need for a successful move into the classroom. So, this is part of that programme to raise the status. I’ll be making further announcements this autumn on different ways in which we hope to be able to focus on good practice, to celebrate that in Welsh schools, to hold up those that are doing a great job and I hope to make announcements about that in the future. You will be aware that we are carrying out a bureaucracy project at the moment. We will be going out with the first-ever questionnaire of all teachers and teaching staff, so I can hear directly from the profession how they feel about their jobs and their status at the moment: whether they’re getting the support and the training that they need and whether there are things that they are being asked to do that don’t add value to the children in their classrooms. So, this is all part of a programme to try and ensure that we’re better at listening to teachers and responding to them, whilst at the same time expecting very high standards from the profession. That’s why we’re working on our professional standards that will go out to consultation in the new year for adoption shortly after that.
You raised the issue of pay. Of course, I’m engaged in ongoing discussions with the Westminster Government on the devolution of pay and conditions for teachers because I do believe there is an opportunity, should those powers be devolved to Wales, that we can align pay and conditions with some of this agenda. Those discussions are ongoing because I do not want those powers devolved to us in a way that financially disadvantages the Welsh Government, which is already facing some significant financial challenges because of settlements from Westminster.
You mentioned the issue of Teach First. As I said in my statement, I’m looking at a variety of ways in which we could have alternative entries into the profession. Earlier on, your leader said that we needed to evaluate, do what worked and ditch what doesn’t work. So, I am looking very carefully at all the current programmes we have and whether Welsh Government expenditure in those areas is resulting in high-quality teachers teaching in Wales. That’s what I’m engaged in at the moment, so we can make sure that the money that we are spending does result in high-quality teachers in front of our children in classrooms. I’ll be making announcements on how best we can take that forward shortly.
On leadership, the leadership academy is on course for a launch later on in this year. I’m hoping to have provision up and running by this time next year, so, actually, people being able to access courses, support and development opportunities by this time next year.
Diolch yn fawr iawn, Llyr, am y pwyntiau hynny. Rwy’n credu mai’r hyn sydd yn bwysig mewn gwirionedd ar gyfer diwygio addysg wrth i ni symud ymlaen yw gallu parhau i geisio datblygu’r consensws hwn ar draws y Siambr o ran cyfeiriad cyffredinol y daith. Rwy'n credu mai dyna sydd ei angen ar y system addysg ar hyn o bryd, yn fwy na dim. Felly, rwyf yn croesawu yn fawr iawn eich ymrwymiad parhaus i ddiwygiadau Furlong, ac rwyf yn gwerthfawrogi hynny.
Rwy’n credu ei bod yn ddigon teg ichi ofyn y cwestiwn ynglŷn â chyflymder cyflwyno rhai o'r argymhellion hyn gan Furlong. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt teg iawn, a dyna pam yr oeddwn yn pwysleisio’r pwynt ynghylch cyflymder yn fy natganiad y prynhawn yma. Rwy'n credu y gallwn symud yn gyflymach nag yr ydym wedi gwneud, ac y bydd angen i ni wneud hynny.
Gwnaethoch chi ofyn am amserlen: bydd yr ymgynghoriad, fel y dywedais, yn dechrau ddydd Llun yr wythnos nesaf, a bydd yn para saith wythnos. Mae'n gyfnod ymgynghori eithaf byr, oherwydd byddwch yn ymwybodol bod achrediad drafft, wedi ei gyflwyno am ymgynghoriad cyn-ymgynghori yn y gwanwyn eleni. Felly, mae llawer o waith eisoes wedi'i wneud. Ni fydd hyn yn syndod i bobl, oherwydd cafodd rhywfaint o'r gwaith craffu cyn deddfu hwnnw ei wneud yn yr haf. Felly, mae'n ymgynghoriad saith wythnos. Rydym yn disgwyl i'r sefydliadau roi arwydd cynnar i ni yn y flwyddyn newydd o'u bwriad i chwilio am achrediad. Efallai y bydd pobl newydd yn mynegi diddordeb mewn chwilio am achrediad. Felly, rydym yn disgwyl hynny yn y flwyddyn newydd. Rydym ni eisiau i gyrsiau gael eu hachredu a'u marchnata yn haf 2018, i’w mabwysiadu a dechrau hyfforddi yn 2019. Dyna'r amserlen yr ydym yn gweithio ati, felly, ac mae'n amserlen dynn iawn, sef un o'r rhesymau pam y mae angen gwneud yr ymgynghoriad yn gyflym yn ystod tymor yr hydref hwn.
Gwnaethoch chi ofyn am yr hyn y gallwn ei wneud i recriwtio a chadw athrawon. Rwy’n credu eich bod yn gywir; rwy'n credu bod angen i ni bwysleisio llawer yn gliriach pa mor bwysig ydyw bod addysgu yn broffesiwn dewis cyntaf, ac yr hoffem i'n graddedigion disgleiriaf a gorau ddod i mewn i'r proffesiwn hwnnw. Rwy'n credu bod yna nifer o resymau pam, efallai, nad yw hynny’n digwydd ar hyn o bryd a dyna pam mae angen i ni gymryd rhan yn y broses hon o ddiwygio ein haddysg gychwynnol i athrawon am nad yw cystal ag y gallai fod. Nid yw’n darparu’n gyson y sgiliau sydd eu hangen ar bobl i symud yn llwyddiannus i'r ystafell ddosbarth. Felly, mae hyn yn rhan o'r rhaglen honno i godi’r statws. Byddaf i’n gwneud cyhoeddiadau pellach yn yr hydref am wahanol ffyrdd yr ydym yn gobeithio gallu canolbwyntio ar arfer da, i ddathlu hynny yn ysgolion Cymru ac amlygu’r rhai sy'n gwneud gwaith gwych ac rwy'n gobeithio gwneud cyhoeddiadau am hynny yn y dyfodol. Byddwch yn ymwybodol ein bod yn cynnal prosiect biwrocratiaeth ar hyn o bryd. Byddwn yn mynd allan gyda'r holiadur cyntaf erioed i bob athro ac aelod staff addysgu, fel y gallaf glywed yn uniongyrchol gan y proffesiwn sut y maent yn teimlo am eu swyddi a'u statws ar hyn o bryd: a ydynt yn cael y gefnogaeth a'r hyfforddiant sydd eu hangen arnynt ac a oes gofyn iddynt wneud pethau nad ydynt yn ychwanegu gwerth i'r plant yn eu dosbarthiadau. Felly, mae hyn i gyd yn rhan o raglen i geisio sicrhau ein bod yn gwrando yn well ar athrawon ac yn ymateb yn well iddynt, wrth hefyd ddisgwyl safonau uchel iawn gan y proffesiwn. Dyna pam yr ydym yn gweithio ar ein safonau proffesiynol a fydd yn destun ymgynghoriad yn y flwyddyn newydd i’w mabwysiadu’n fuan ar ôl hynny.
Gwnaethoch chi sôn am gyflogau. Wrth gwrs, rwy'n cymryd rhan mewn trafodaethau parhaus gyda Llywodraeth San Steffan ynglŷn â datganoli tâl ac amodau athrawon oherwydd rwy’n credu bod gennym gyfle, pe câi’r pwerau hynny eu datganoli i Gymru, i allu alinio tâl ac amodau â rhywfaint o'r agenda hon. Mae'r trafodaethau hynny'n parhau oherwydd nid wyf am i’r pwerau hynny gael eu datganoli i ni mewn ffordd sy'n rhoi anfantais ariannol i Lywodraeth Cymru, sydd eisoes yn wynebu heriau ariannol sylweddol oherwydd setliadau o San Steffan.
Gwnaethoch chi sôn am Teach First. Fel y dywedais yn fy natganiad, rwy’n edrych ar amrywiaeth o ffyrdd o gael llwybrau gwahanol i'r proffesiwn. Yn gynharach, dywedodd eich arweinydd fod angen i ni werthuso, gwneud yr hyn sy’n gweithio a chael gwared ar yr hyn nad yw'n gweithio. Felly, rwy’n edrych yn ofalus iawn ar yr holl raglenni sydd gennym ar hyn o bryd ac yn gofyn a yw gwariant Llywodraeth Cymru yn y meysydd hynny yn arwain at athrawon o safon uchel yn addysgu yng Nghymru. Dyna beth rwy'n ei wneud ar hyn o bryd, fel y gallwn ni wneud yn siŵr bod yr arian yr ydym yn ei wario yn arwain at athrawon o safon uchel o flaen ein plant mewn dosbarthiadau. Byddaf yn gwneud cyhoeddiadau ynglŷn â’r ffordd orau y gallwn fwrw ymlaen â hynny cyn bo hir.
O ran arweinyddiaeth, dylai’r academi arweinyddiaeth gael ei lansio yn nes ymlaen eleni. Rwy'n gobeithio y bydd y ddarpariaeth ar waith erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf, felly, mewn gwirionedd, bydd cyrsiau, cymorth a chyfleoedd datblygu ar gael i bobl erbyn yr adeg hon y flwyddyn nesaf.
Thank you, Minister, for your statement. You’ve responded to a number of questions that Llyr Gruffydd has already put down in terms of the timetable. But, can I just ask you this? One of the things that you mentioned in the statement was the importance of alternative routes into teaching. I’ve heard what you’ve just heard in response to Llyr Gruffydd about the opportunities that might be afforded to people who are out there, who are potential teachers, but can you tell us what you’re actually doing as a Government to explore opportunities that might be there with people who currently have careers in the public sector, private sector, business and industry who might make great teachers and could be a fantastic asset to the teaching profession here in Wales, in order to ensure that they can have access to come into the classroom if a career change might be appropriate for them? We know that there has been some pressure in some parts of Wales on having sufficient numbers of teachers, particularly in the STEM subjects and in terms of having teachers who can teach through the medium of Welsh. I wonder what specific action you are taking in order to try and recruit into those specific subjects.
One of the things that you haven’t mentioned either are the opportunities that there may be for overseas-trained teachers to come into the Welsh system. At present, as I understand it, anybody in the European Economic Area who’s a qualified teacher in any of those countries that form part of the EEA can come here and make a relatively swift transition to qualified teacher status. But, of course, there are many other education systems, many of which are more similar perhaps to ours than those in some parts of the EEA—Australia, Canada and some of the other systems around the world with similar standards to ours—who do not automatically receive qualified teacher status, even though many of those teachers have had many years dedicated to the teaching profession. I wonder, Minister, what consideration you and the Welsh Government are giving to those particular individuals, in order to remove what may be unnecessary barriers to them being able to come and work here in Wales in our schools.
I also note that there was no specific reference to continuing professional development for teachers. You’ve made some references to this in previous statements that you’ve made, particularly in terms of the passport scheme that is out there and that people are able to take advantage of. But, in terms of mandating training for our teachers to ensure that they do continue to develop their skills so that we’ve got a highly skilled workforce out there, I just wonder whether you could tell us what further progress is being made in terms of CPD for our teaching staff.
Again, I heard your response in terms of the leadership academy. I’m pleased that things are progressing with that. We know that the quality of leadership in our schools very often determines how good a school is and how well a school and children in those schools, and, indeed, the staff in those schools, actually perform. Again, I just wonder if you could point to some practical examples of where you think that best practice that you’ve said you’ve identified actually is, and how you expect the consortia to assist in rolling out that best practice to the schools in the areas for which they are responsible. Thank you.
Diolch, Weinidog, am eich datganiad. Rydych chi wedi ymateb i nifer o gwestiynau y mae Llyr Gruffydd eisoes wedi’u gofyn ynglŷn â’r amserlen. Ond, a gaf i ofyn hyn i chi? Un o'r pethau y gwnaethoch chi sôn amdanynt yn y datganiad oedd pwysigrwydd llwybrau gwahanol i addysgu. Rwyf i wedi clywed yr hyn yr ydych chi newydd ei glywed wrth ateb Llyr Gruffydd ynglŷn â’r cyfleoedd y gellid eu rhoi i’r bobl sydd allan yna, a allai fod yn athrawon, ond a allwch chi ddweud wrthym beth yr ydych chi’n ei wneud, mewn gwirionedd, fel Llywodraeth, i archwilio cyfleoedd a allai fod ar gael i bobl sydd ar hyn o bryd mewn gyrfaoedd yn y sector cyhoeddus, y sector preifat, busnes a diwydiant a allai fod yn athrawon gwych ac a allai fod yn gaffaeliad arbennig i'r proffesiwn addysgu yma yng Nghymru, er mwyn sicrhau y gallant ddod i mewn i'r ystafell ddosbarth pe bai newid gyrfa yn briodol iddynt? Rydym yn gwybod y bu rhywfaint o bwysau mewn rhai rhannau o Gymru ar gael digon o athrawon, yn enwedig yn y pynciau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg (STEM) ac o ran cael athrawon sy'n gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Tybed pa gamau penodol yr ydych yn eu cymryd i geisio recriwtio i’r pynciau penodol hynny.
Un o'r pethau nad ydych wedi sôn amdanynt ychwaith yw’r cyfleoedd a all fod i athrawon a hyfforddwyd dramor i ddod i mewn i system Cymru. Ar hyn o bryd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae unrhyw un yn yr Ardal Economaidd Ewropeaidd sy’n athro cymwys yn unrhyw un o'r gwledydd hynny sy'n ffurfio rhan o'r AEE yn gallu dod yma a phontio yn gymharol gyflym i statws athro cymwysedig. Ond, wrth gwrs, mae llawer o systemau addysg eraill, a llawer ohonynt yn debycach efallai i’n system ni na'r rhai mewn rhannau o'r AEE—Awstralia, Canada a rhai o'r systemau eraill o gwmpas y byd sydd â safonau tebyg i'n rhai ni—nad ydynt yn cael statws athro cymwysedig yn awtomatig, er bod llawer o'r athrawon hynny wedi ymroi blynyddoedd lawer i'r proffesiwn addysgu. Tybed, Weinidog, pa ystyriaeth yr ydych chi a Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i’r unigolion penodol hynny, er mwyn cael gwared ar rwystrau a allai fod yn ddiangen rhag iddynt hwy allu dod i weithio yma yng Nghymru yn ein hysgolion.
Nodaf hefyd nad oedd cyfeiriad penodol at ddatblygiad proffesiynol parhaus i athrawon. Rydych wedi cyfeirio rhywfaint at hyn mewn datganiadau blaenorol yr ydych wedi’u gwneud, yn enwedig o ran y cynllun pasbort sydd ar gael i bobl allu manteisio arno. Ond, o ran gorchymyn hyfforddiant i’n hathrawon i sicrhau eu bod yn parhau i ddatblygu eu sgiliau fel bod gennym weithlu medrus iawn, tybed a allech chi ddweud wrthym pa gynnydd pellach sy’n cael ei wneud o ran datblygiad proffesiynol parhaus ein staff addysgu.
Unwaith eto, clywais eich ateb ynglŷn â’r academi arweinyddiaeth. Rwy'n falch bod pethau’n symud ymlaen gyda hynny. Rydym yn gwybod mai ansawdd yr arweinyddiaeth yn ein hysgolion yn aml iawn sy’n pennu pa mor dda yw ysgol a pha mor dda y mae ysgol a phlant yn yr ysgolion hynny, ac, yn wir, y staff yn yr ysgolion hynny, yn perfformio mewn gwirionedd. Unwaith eto, tybed a allech chi dynnu sylw at rai enghreifftiau ymarferol o ble yn union y mae’r arfer gorau yr ydych wedi dweud eich bod wedi’i weld, a sut yr ydych yn disgwyl i'r consortia gynorthwyo i gyflwyno’r arfer gorau hwnnw i'r ysgolion yn y meysydd y maent yn gyfrifol amdanynt. Diolch.
Thank you, Darren, for your points. If I start with the issue of continuing professional development, obviously the focus of the statement today is on initial teacher education, but you’re absolutely right that we can never forget or take our focus off the need to support teachers who are already in the classroom, and you’ll be aware that the learning passports were launched last year. We’re looking to see whether they have been effective in this first year of operation and what we can learn from that. We’re working with new deal pioneer schools to look at what kind of continuing professional development makes the biggest difference. Speaking to teachers, as I have done since taking up this role, what seems to be the most effective way is teacher-to-teacher collaboration, especially if that can be fostered within a network of local schools. Some of the old barriers around professional distrust of not wanting to share weaknesses and strengths with one another are breaking down, I’m pleased to see, and teachers see the value in working together. Those networks are being developed and supported by the consortia. Of course, one of the key aspects of our new professional teaching standards will be a commitment to ongoing professional development from teachers themselves, with an emphasis on keeping up with current research such as the latest thinking on pedagogical issues. So, that’s very much part of our teaching standards approach.
On the leadership college, we know that there are school leaders out there that have effected huge change in the performance of their schools. I was recently visiting a school where, quite controversially, a couple of years ago, a federation had been introduced. In the space of three years, the GCSE performance level 2 plus indicators had grown by over 25 per cent. In the space of three years, a successful school leader had been able to bring programmes and methods to that new school and, as a result, had seen a massive, massive change. Indeed, the people who were at the forefront of objecting to that governance change were now saying, ‘Look at us; look at how well our school has done this summer. And, actually, our grades are better than the private school just across the road.’ They were really, really proud of their achievement. So, it’s looking at those kinds of models, because we can drive achievement forward.
What are we doing with regard to STEM and Welsh? Well, I’m sure you’re aware that there are already premiums available for graduates in STEM subjects or graduates who have skills in Welsh to go to train as teachers. We need to look to see whether we’re getting good value for money for those schemes and whether it has resulted in those teachers then ending up in our classrooms. We are evaluating that, but that’s one way of doing it.
With regard to international teachers, I have to say, Darren, rather than considering what barriers we’ve put in the way for teachers qualifying to teach in Wales, one has to wonder what barriers the Home Office and the immigration service have put in Wales. We are hamstrung by the system that has been put in place by the Home Office and the immigration system in Westminster, which actually constrains the ability for people from overseas to come and work in this country, and not just in teaching. Last year, we had the debacle of nurses, where this country was crying out for nurses and we had to get a special dispensation just for the winter to allow nurses from overseas to come here. So, actually, the barriers are not here in Wales, the barriers are ones that have been created—[Interruption.]—have been created by Westminster to allowing people from overseas to come and live and work in this country.
But, as I said, we do need to keep a balance between the continual professional development of teachers who are already in the system, but we have to get our initial teacher education offer right, because, if we don’t, we will not be able to see the improvements in school standards that you and I both want to see.
Diolch, Darren, am eich pwyntiau. Os caf ddechrau drwy sôn am ddatblygiad proffesiynol parhaus, yn amlwg pwyslais y datganiad heddiw yw addysg gychwynnol i athrawon, ond rydych yn hollol gywir na allwn byth anghofio na thynnu ein sylw oddi ar yr angen i gefnogi athrawon sydd eisoes yn yr ystafell ddosbarth, a byddwch yn ymwybodol bod y pasbortau dysgu wedi’u lansio y llynedd. Rydym yn ceisio gweld a ydynt wedi bod yn effeithiol yn ystod eu blwyddyn gyntaf ar waith a beth y gallwn ei ddysgu o hynny. Rydym yn gweithio gydag ysgolion arloesol y fargen newydd i edrych ar ba fath o ddatblygiad proffesiynol parhaus sy’n gwneud y gwahaniaeth mwyaf. Wrth siarad ag athrawon, fel yr wyf wedi’i wneud ers dechrau yn y swydd hon, mae’n ymddangos mai’r ffordd fwyaf effeithiol yw cydweithio rhwng athrawon, yn enwedig os gellir meithrin hynny o fewn rhwydwaith o ysgolion lleol. Mae rhai o'r hen rwystrau o ran diffyg ymddiriedaeth broffesiynol i beidio â bod eisiau rhannu gwendidau a chryfderau ag eraill yn cael eu chwalu, rwy'n falch o weld, ac mae athrawon yn gweld gwerth gweithio gyda'i gilydd. Mae’r rhwydweithiau hynny’n cael eu datblygu a'u cefnogi gan y consortia. Wrth gwrs, un o agweddau allweddol ein safonau addysgu proffesiynol newydd fydd ymrwymiad i ddatblygiad proffesiynol parhaus gan yr athrawon eu hunain, gyda phwyslais ar barhau i ddilyn yr ymchwil diweddaraf, megis y syniadau diweddaraf am faterion addysgeg. Felly, mae hynny'n sicr yn rhan o'n dull safonau dysgu.
O ran y coleg arweinyddiaeth, rydym yn gwybod bod arweinwyr ysgolion sydd wedi achosi newid enfawr ym mherfformiad eu hysgolion. Roeddwn i’n ymweld yn ddiweddar ag ysgol lle, yn eithaf dadleuol, ychydig o flynyddoedd yn ôl, y cyflwynwyd ffederasiwn. O fewn tair blynedd, roedd dangosyddion perfformiad TGAU lefel 2 plws wedi cynyddu dros 25 y cant. O fewn tair blynedd, roedd arweinydd ysgol llwyddiannus wedi gallu dod â rhaglenni a dulliau i'r ysgol newydd honno ac, o ganlyniad, wedi gweld newid enfawr, enfawr. Yn wir, roedd y bobl a oedd yn arwain y gwrthwynebiad i’r newid llywodraethu hwnnw bellach yn dweud, 'Edrychwch arnom ni; edrychwch ar ba mor dda y mae ein hysgol wedi gwneud yr haf hwn. Ac, yn wir, mae ein graddau ni yn well na'r ysgol breifat dros y ffordd.' Roedden nhw’n falch iawn dros ben o'u cyflawniad. Felly, mae'n fater o edrych ar y mathau hynny o fodelau, oherwydd gallwn yrru cyflawniad ei flaen.
Beth yr ydym yn ei wneud ynglŷn â phynciau STEM a'r Gymraeg? Wel, rwy’n siŵr eich bod yn ymwybodol bod premiymau ar gael eisoes i raddedigion mewn pynciau STEM neu raddedigion sydd â sgiliau yn y Gymraeg i fynd i hyfforddi fel athrawon. Mae angen i ni edrych i weld a ydym yn cael gwerth da am arian o’r cynlluniau hynny ac a yw’r athrawon hynny, yn y pen draw, yn ein hystafelloedd dosbarth. Rydym yn gwerthuso hynny, ond dyna un ffordd o’i wneud.
O ran athrawon rhyngwladol, mae’n rhaid imi ddweud, Darren, yn hytrach nag ystyried pa rwystrau yr ydym ni wedi eu creu i athrawon sy'n cymhwyso i addysgu yng Nghymru, mae’n rhaid meddwl pa rwystrau y mae’r Swyddfa Gartref a'r gwasanaeth mewnfudo wedi’u creu yng Nghymru. Rydym wedi ein rhwystro gan y system sydd wedi ei rhoi ar waith gan y Swyddfa Gartref a'r system fewnfudo yn San Steffan, sydd mewn gwirionedd yn cyfyngu ar allu pobl o dramor i ddod i weithio yn y wlad hon, ac nid dim ond ym maes addysgu. Y llynedd, cawsom y traed moch o ran nyrsys, lle’r oedd angen taer am nyrsys yn y wlad hon a bu'n rhaid i ni gael caniatâd arbennig dim ond ar gyfer y gaeaf er mwyn caniatáu i nyrsys o dramor ddod yma. Felly, mewn gwirionedd, nid yma yng Nghymru y mae’r rhwystrau; mae'r rhwystrau yn rhai sydd wedi’u creu—[Torri ar draws.]—wedi’u creu gan San Steffan rhag caniatáu i bobl o dramor ddod i fyw a gweithio yn y wlad hon.
Ond, fel y dywedais i, mae angen i ni gadw cydbwysedd rhwng datblygiad proffesiynol parhaus yr athrawon sydd eisoes yn y system, ond mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein cynnig addysg gychwynnol i athrawon yn iawn, oherwydd, os na wnawn, ni fyddwn yn gallu gweld y gwelliannau yn safonau ysgolion yr hoffech chi a minnau eu gweld.
Thank you, Cabinet Secretary, for your statement. Teaching was a first-choice career for me and I spent 16 very rewarding years in the classroom. I know, from my own experience of working with ITE programmes as a student mentor myself, just how important they are in ensuring that teaching remains as a first-choice career, and also how beneficial it is for practicing teachers to have student teachers in the classroom with them, sharing new ideas.
My question is this: how will the Welsh Government ensure that the new programme will provide trainee teachers with full and detailed training of additional learning needs? And, also, how will the new ALN Bill be built into this when it passes into law?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad. Roedd addysgu yn yrfa dewis cyntaf i mi ac rwyf wedi treulio 16 mlynedd gwerth chweil yn y dosbarth. Rwy'n gwybod, o fy mhrofiad fy hun o weithio gyda rhaglenni addysg gychwynnol i athrawon fel mentor myfyrwyr fy hun, pa mor bwysig ydynt o ran sicrhau bod addysgu’n parhau i fod yn yrfa dewis cyntaf, a hefyd pa mor fuddiol ydyw i athrawon gael athrawon dan hyfforddiant yn yr ystafell ddosbarth gyda nhw, i rannu syniadau newydd.
Dyma fy nghwestiwn i: sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd y rhaglen newydd yn darparu hyfforddiant llawn a manwl ym maes anghenion dysgu ychwanegol i athrawon dan hyfforddiant? A, hefyd, sut y caiff y Bil ADY newydd ei gynnwys yn hyn pan ddaw’n gyfraith?
Thank you, Vikki, very much indeed. In some ways, whilst I’m very glad that you’re here, it’s sad that you’ve decided that politics would be your second career, rather than staying in the classroom. I think you’re right. The relationship that a student teacher has with their host school is absolutely crucial, and that’s why we do need to see a reform in how universities and schools work and the balance between the time student teachers spend in universities and how much time they spend actually at the chalkface, so to speak, working alongside qualified teachers in the classrooms. We need to have a much closer relationship between universities and the schools, which has been part of the problem in the past. We need a much closer relationship, which is very important.
Forgive me, what was the final question? I’m sorry, I should’ve—
Diolch yn fawr iawn wir, Vikki. Mewn rhai ffyrdd, er fy mod i’n falch iawn eich bod chi yma, mae'n drist eich bod chi wedi penderfynu mai gwleidyddiaeth fyddai eich ail yrfa, yn hytrach nag aros yn yr ystafell ddosbarth. Rwy’n credu eich bod chi’n gywir. Mae'r berthynas rhwng athro dan hyfforddiant a'r ysgol letyol yn gwbl hanfodol, a dyna pam y mae angen i ni weld diwygiad o ran sut y mae prifysgolion ac ysgolion yn gweithio a’r cydbwysedd rhwng yr amser y mae athrawon dan hyfforddiant yn ei dreulio mewn prifysgolion a’r amser y maent yn ei dreulio mewn gwirionedd ar lawr y dosbarth, yn gweithio ochr yn ochr ag athrawon cymwysedig yn yr ystafelloedd dosbarth. Mae arnom angen perthynas agosach o lawer rhwng prifysgolion a'r ysgolion, sydd wedi bod yn rhan o'r broblem yn y gorffennol. Mae arnom angen berthynas agosach o lawer, sy'n bwysig iawn.
Maddeuwch i mi, beth oedd y cwestiwn olaf? Mae'n ddrwg gen i, dylwn i fod wedi—
With regard to ALN.
Gyda golwg ar ADY.
ALN—of course, ALN. You will be aware that the principle behind the ALN Bill is that all teaching professions should have an understanding and an ability to respond to low-impact, high-incidence rates of additional learning needs, and that has to be incorporated into the initial teacher training of our teachers. There will be the need, alongside the introduction of the legislation, for continual professional development programmes to support that. Because what we do know is that many people feel that there is scant regard paid to additional learning needs in existing ITE and that will be part of the accreditation programme: to look to see how individual courses are truly addressing that if they’re to be accredited by the new body.
ADY—wrth gwrs, ADY. Byddwch chi’n ymwybodol mai’r egwyddor y tu ôl i'r Bil ADY yw y dylai fod gan bob proffesiwn addysgu y ddealltwriaeth a'r gallu i ymateb i gyfraddau anghenion dysgu ychwanegol effaith isel, y ceir llawer o achosion ohonynt, a bod yn rhaid cynnwys hynny yn yr hyfforddiant cychwynnol athrawon ein hathrawon. Bydd angen, ochr yn ochr â chyflwyno'r ddeddfwriaeth, rhaglenni datblygiad proffesiynol parhaus i gefnogi hynny. Oherwydd yr hyn yr ydym yn ei wybod yw bod llawer o bobl yn teimlo nad oes prin ddim ystyriaeth i anghenion dysgu ychwanegol mewn addysg gychwynnol i athrawon ar hyn o bryd a bydd hynny’n rhan o'r rhaglen achredu: edrych i weld sut y mae cyrsiau unigol yn rhoi sylw gwirioneddol i hynny os ydynt am gael eu hachredu gan y corff newydd.
Thank you. And, finally, Michelle Brown.
Diolch. Ac, yn olaf, Michelle Brown.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Thank you for your statement, Cabinet Secretary. It’s encouraging to hear in your statement that you believe it’s important to look at alternative routes into teaching. Many gifted and talented people from many different walks of life who could inspire children and support their fellow teachers using their different work experience are discouraged from entering the profession by the requirement for formal qualification via a postgraduate certificate in education. I personally know of a number of people who would love to go into teaching, but they can’t afford to go through the PGCE—they’ve got bills, they’ve got mortgages to pay. I’m not saying that teachers shouldn’t be qualified, but there has to be an alternative route into teaching and into qualification. So, what alternative routes have you been looking at?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n galonogol clywed yn eich datganiad eich bod yn credu ei bod yn bwysig edrych ar lwybrau eraill i addysgu. Mae llawer o bobl ddawnus a thalentog o lawer o wahanol yrfaoedd a allai ysbrydoli plant a chefnogi eu cyd-athrawon gan ddefnyddio eu profiad gwaith gwahanol yn cael eu hannog i beidio â mynd i mewn i'r proffesiwn gan y gofyniad am gymhwyster ffurfiol drwy dystysgrif addysg i raddedigion. Rwyf i’n gwybod yn bersonol am nifer o bobl a fyddai wrth eu bodd yn mynd i addysgu, ond na allant fforddio’r broses TAR—mae ganddynt filiau, mae ganddynt forgeisi i’w talu. Nid wyf yn dweud na ddylai fod angen cymhwyster ar athrawon, ond mae’n rhaid cael llwybr arall i addysgu ac i gael cymhwyster. Felly, pa lwybrau amgen ydych chi wedi bod yn edrych arnynt?
Could I thank Michelle for her question? I think it’s absolutely clear that we do need to have people entering the profession with the right level of skills and qualifications. This is part of the previous Government’s drive to drive up standards and I’m committed to doing that. We do have a range of graduate programmes that currently exist. We have been piloting a Teach First approach in Wales. As I said earlier, those are currently being evaluated.
With regard to barriers for people returning to university to acquire the qualifications that they need to go on to be teachers, then I’m hoping that, with the publication of the Diamond review, we might have something to say about a broader range of student support measures and, of course, I’ll be making a statement to the Chamber to that effect next week.
A gaf i ddiolch i Michelle am ei chwestiwn? Rwy'n credu ei bod yn hollol glir bod angen i’r bobl sy’n ymuno â'r proffesiwn feddu ar y sgiliau a’r cymwysterau cywir. Mae hyn yn rhan o ymgyrch y Llywodraeth flaenorol i godi safonau ac rwy'n ymroddedig i wneud hynny. Mae gennym ni ystod o raglenni i raddedigion sy'n bodoli ar hyn o bryd. Rydym ni wedi bod yn treialu dull Teach First yng Nghymru. Fel y dywedais i’n gynharach, mae’r dulliau hynny yn cael eu gwerthuso ar hyn o bryd.
O ran rhwystrau i bobl sy'n dychwelyd i'r brifysgol i ennill y cymwysterau sydd eu hangen arnynt i fynd yn athrawon, rwy'n gobeithio, gyda chyhoeddi adolygiad Diamond, efallai y bydd gennym rywbeth i'w ddweud am ystod ehangach o fesurau cymorth i fyfyrwyr ac, wrth gwrs, byddaf yn rhoi datganiad i'r Siambr i'r perwyl hwnnw yr wythnos nesaf.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
We move on to the next item on our agenda, which is a statement by the Cabinet Secretary for Health, Well-being and Sport. It’s the update on plans to recruit and train additional GPs and other primary care professionals. Vaughan Gething.
Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar ein hagenda, sef datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd, Lles a Chwaraeon. Dyma’r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau i recriwtio a hyfforddi meddygon teulu a gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill ychwanegol. Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Our Welsh Labour manifesto made a commitment to take action to attract more GPs to Wales and to encourage more doctors to train here. We also agreed with Plaid Cymru, as part of the compact to move Wales forward, to put in place plans to train additional GPs and other primary care professionals. Our vision for the Welsh NHS is an integrated health service with strengthened and modernised primary care at its heart. More routine healthcare will need to be provided in local communities, closer to people’s homes, preventing the need to travel or be admitted to hospital.
The Welsh Government published our primary care plan in 2014. This sets out a clear approach to stabilising and securing future primary care services, based on the principles of prudent healthcare and a remodelled and diversified workforce. A primary care workforce plan was published in November 2015, and it includes actions to develop, diversify and invest in the primary care workforce, including, of course, GPs.
We know that traditional models of general practice are under pressure as fewer doctors across the UK are choosing general practice as a career, and many of those who do are choosing to work as salaried or locum GPs. There are, of course, other challenges too: retaining older and more experienced GPs as part of a trend toward early retirement, increases in sessional-based work and more GPs choosing to work part time, and there is often a poor perception of general practice as a career choice. These are just some of the career challenges, all set against a backdrop of a difficult recruitment market right across the UK and internationally.
Since the First Minister’s statement in May, we’ve developed plans for a major national and international recruitment campaign to market Wales and NHS Wales as an attractive place for doctors, including GPs, and their families, to train, work and live. Organisations across Wales, including health boards and trusts, will come together under the banner of NHS Wales to harness the best use of local activity, such as the excellent Rhondda Docs website—and I will say, if you haven’t had a look at it, it’s well worth having a look at what doctors are doing for themselves to market the place that they live and work in and are very proud to do so. All of this will take place using the Wales brand. The campaign will take a four-pronged approach. It will target medical students yet to choose a speciality to improve GP training place fill rates, trainees coming to the end of their training to encourage them to live and work in Wales, recently qualified GPs or those in the early stages of their career, and GPs nearing retirement or very recently retired to promote other available options to encourage them to stay or return to practice.
I can confirm to the Chamber today that we will be launching the campaign on 20 October, leading straight into the British Medical Journal careers fair in London on 21 and 22 October. This is the first component of a longer term, sustained campaign to attract more doctors to Wales.
In addition to the marketing elements of the campaign, we’ve been working with our partners, including the GPC and the Royal College of General Practitioners in Wales, to establish a clearer deal for GPs in the form of a ‘Wales offer’. This will communicate the existing benefits of being a GP in Wales and the actions being taken to address the concerns of those who are delivering services everyday so that Wales becomes a country of choice.
To support GPs, and their families, who want to work in Wales, we are developing a single point of contact as part of the once-for-Wales remit of the NHS Wales shared services partnership. This will build on the single GP employer function currently provided by shared services and will offer an easily accessible source of information on medical careers and general practice. It will encourage and support those who respond to the campaign or express an interest in returning to work in the health profession. A network of recruitment champions will also be promoted. The champions will act as a contact for doctors from outside Wales who are considering relocating to Wales to discuss what working in Wales is really like.
We’re also working with the Wales Deanery to develop a potential incentive scheme for a limited number of GP posts as part of a wider package to support areas of Wales facing particular challenges to fill existing GP trainee posts.
Alongside the campaign we will, of course, continue to invest in primary care: £42.6 million has been made available for 2016-17 to health boards to support the delivery of their plans, and £10 million of this has been allocated for the 64 primary care clusters to invest in their local priorities and to enable innovation at a local level.
We will continue to work with our partners to address workload—40 per cent of the points associated with the GP contract quality and outcomes framework requirements have been removed since 2015-16—and to develop solutions to issues such as professional indemnity.
What I’ve described so far represents the initial phase of the campaign, focusing on doctors. The next phase will aim to address the challenges faced by other primary care professions, such as nurses, therapists, pharmacists, dentists, optometrists and paramedics, as the need for greater diversification of the primary care workforce continues. We’re working with our partners and primary care clusters to understand the range of skills needed in primary care to meet the current and predicted future demand. This analysis of workforce need will enable us to deliver targeted marketing campaigns and to develop comprehensive workforce training and development programmes at both health board and national level.
To oversee the development, implementation and delivery of the activity that I have set out, a ministerial taskforce has been established. This brings together professional organisations, employers and Government to hold all those responsible for delivery to account. I chaired the first meeting of the taskforce in August, and we are due to meet again early next month.
Our plans for primary care are clear. Delivery depends on getting the best from the full range of the primary care workforce, and we will continue to invest significantly in this over this Assembly term.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roedd ein maniffesto Llafur Cymru yn gwneud ymrwymiad i gymryd camau i ddenu rhagor o feddygon teulu i Gymru ac i annog rhagor o feddygon i hyfforddi yma. Gwnaethom ni hefyd gytuno â Phlaid Cymru, yn rhan o'r compact i symud Cymru ymlaen, i roi cynlluniau ar waith i hyfforddi meddygon teulu a gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill ychwanegol. Ein gweledigaeth ar gyfer y GIG yng Nghymru yw gwasanaeth iechyd integredig â gofal sylfaenol cryfach a mwy modern yn ganolog iddo. Bydd angen darparu mwy o ofal iechyd cyffredinol mewn cymunedau lleol, yn nes at gartrefi pobl, gan atal yr angen am deithiau neu dderbyniadau i'r ysbyty.
Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ein cynllun gofal sylfaenol yn 2014. Mae hwn yn nodi dull clir i sefydlogi a sicrhau gwasanaethau gofal sylfaenol y dyfodol, yn seiliedig ar egwyddorion gofal iechyd doeth a gweithlu wedi'i ailfodelu a’i amrywiaethu. Cyhoeddwyd cynllun gweithlu gofal sylfaenol ym mis Tachwedd 2015, ac mae'n cynnwys camau gweithredu i ddatblygu, amrywiaethu a buddsoddi yn y gweithlu gofal sylfaenol, gan gynnwys, wrth gwrs, meddygon teulu.
Rydym yn gwybod bod modelau traddodiadol meddygfeydd teulu dan bwysau gan fod llai o feddygon ledled y DU yn dewis gyrfa yn feddyg teulu, a bod llawer o'r rhai sy’n dewis gwneud hynny’n dewis gweithio fel meddyg teulu cyflogedig neu locwm. Mae yna, wrth gwrs, heriau eraill hefyd: cadw meddygon teulu hŷn a mwy profiadol fel rhan o duedd tuag at ymddeol yn gynnar, cynnydd mewn gwaith sesiynol a rhagor o feddygon teulu’n dewis gweithio'n rhan-amser, ac yn aml, ceir canfyddiad gwael o fod yn feddyg teulu fel dewis gyrfa. Dim ond rhai o'r heriau gyrfa yw’r rhain, ac maent i gyd wedi’u gosod mewn cyd-destun marchnad recriwtio anodd ledled y DU ac yn rhyngwladol.
Ers datganiad y Prif Weinidog ym mis Mai, rydym wedi datblygu cynlluniau ar gyfer ymgyrch recriwtio fawr genedlaethol a rhyngwladol i farchnata Cymru a GIG Cymru fel lle deniadol i feddygon, gan gynnwys meddygon teulu, a'u teuluoedd, i hyfforddi, gweithio a byw. Bydd sefydliadau ledled Cymru, gan gynnwys byrddau ac ymddiriedolaethau iechyd, yn dod at ei gilydd o dan faner GIG Cymru i fanteisio ar y defnydd gorau o weithgarwch lleol, megis gwefan ragorol Rhondda Docs—a byddaf yn dweud, os nad ydych chi wedi cael golwg arni, mae'n werth gweld yr hyn y mae meddygon yn ei wneud eu hunain i farchnata’r ardal y maent yn byw ac yn gweithio ynddi ac yn falch iawn o wneud hynny. Bydd hyn oll yn digwydd gan ddefnyddio brand Cymru. Bydd pedair agwedd ar yr ymgyrch. Bydd yn targedu myfyrwyr meddygol nad ydynt eto wedi dewis arbenigedd i wella cyfraddau llenwi lleoedd hyfforddi meddygon teulu, hyfforddeion sy’n dod at ddiwedd eu hyfforddiant i'w hannog i fyw a gweithio yng Nghymru, meddygon teulu sydd wedi cymhwyso’n ddiweddar neu sydd yng nghyfnodau cynnar eu gyrfa, a meddygon teulu sy’n agosáu at ymddeol neu sydd wedi ymddeol yn ddiweddar iawn i hyrwyddo dewisiadau eraill sydd ar gael er mwyn eu hannog i barhau i weithio neu ddychwelyd i weithio.
Gallaf gadarnhau i'r Siambr heddiw y byddwn yn lansio’r ymgyrch ar 20 Hydref, gan arwain yn syth at ffair gyrfaoedd y British Medical Journal yn Llundain ar 21 a 22 Hydref. Dyma ran gyntaf ymgyrch fwy hirdymor a pharhaus i ddenu rhagor o feddygon i Gymru.
Yn ogystal â'r elfennau marchnata ar yr ymgyrch, rydym wedi bod yn gweithio gyda'n partneriaid, gan gynnwys y Cyngor Fferyllol Cyffredinol a Choleg Brenhinol y Meddygon Teulu yng Nghymru, i sefydlu bargen fwy eglur i feddygon teulu ar ffurf 'cynnig Cymru'. Bydd hyn yn cyfleu manteision presennol bod yn feddyg teulu yng Nghymru a'r camau sy'n cael eu cymryd i ymdrin â phryderon y rhai sy'n darparu gwasanaethau bob dydd fel bod Cymru’n dod yn ddewis gwlad pobl.
I gefnogi meddygon teulu, a'u teuluoedd, sy’n dymuno gweithio yng Nghymru, rydym yn datblygu un pwynt cyswllt yn rhan o gylch gwaith unwaith dros Gymru partneriaeth gwasanaethau a rennir GIG Cymru. Bydd hyn yn adeiladu ar y swyddogaeth cyflogi meddygon teulu unigol a ddarperir ar hyn o bryd gan wasanaethau a rennir a bydd yn cynnig ffynhonnell wybodaeth hawdd ei defnyddio ar gyfer gyrfaoedd meddygol a meddygon teulu. Bydd yn annog ac yn cefnogi pobl sy'n ymateb i'r ymgyrch neu syn mynegi diddordeb mewn dychwelyd i weithio yn y proffesiwn iechyd. Bydd hefyd yn hyrwyddo rhwydwaith o hyrwyddwyr recriwtio. Bydd yr hyrwyddwyr yn gweithredu fel cyswllt ar gyfer meddygon o'r tu allan i Gymru sy'n ystyried adleoli i Gymru i drafod sut beth yw gweithio yng Nghymru mewn gwirionedd.
Rydym ni hefyd yn gweithio gyda Deoniaeth Cymru i ddatblygu cynllun cymhelliant posibl ar gyfer nifer cyfyngedig o swyddi meddyg teulu yn rhan o becyn ehangach i gefnogi ardaloedd Cymru sy’n wynebu heriau penodol i lenwi swyddi meddygon teulu dan hyfforddiant presennol.
Ochr yn ochr â'r ymgyrch, byddwn, wrth gwrs, yn parhau i fuddsoddi mewn gofal sylfaenol: mae £42.6 miliwn wedi’i ddarparu i fyrddau iechyd ar gyfer 2016-17 i’w cynorthwyo i roi eu cynlluniau ar waith, ac mae £10 miliwn o hyn wedi’i ddyrannu i’r 64 clwstwr gofal sylfaenol i fuddsoddi yn eu blaenoriaethau lleol ac i alluogi arloesi ar lefel leol.
Byddwn ni’n parhau i weithio gyda'n partneriaid i ymdrin â llwyth gwaith—mae 40 y cant o'r pwyntiau a oedd yn gysylltiedig â gofynion fframwaith canlyniadau ac ansawdd contract meddygon teulu wedi eu dileu ers 2015-16—ac i ddatblygu atebion i faterion megis indemniad proffesiynol.
Yr hyn yr wyf wedi’i ddisgrifio hyd yn hyn yw cam cyntaf yr ymgyrch, sy’n canolbwyntio ar feddygon. Nod y cam nesaf fydd ymdrin â'r heriau sy’n wynebu proffesiynau gofal sylfaenol eraill, megis nyrsys, therapyddion, fferyllwyr, deintyddion, optometryddion a pharafeddygon, wrth i'r angen barhau am fwy o amrywiaeth yn y gweithlu gofal sylfaenol. Rydym ni’n gweithio gyda'n partneriaid a’n clystyrau gofal sylfaenol i ddeall yr amrywiaeth o sgiliau sydd eu hangen mewn gofal sylfaenol i ateb y galw presennol a'r galw a ragwelir yn y dyfodol. Bydd y dadansoddiad hwn o anghenion y gweithlu yn ein galluogi i ddarparu ymgyrchoedd marchnata wedi'u targedu ac i ddatblygu rhaglenni cynhwysfawr i hyfforddi a datblygu’r gweithlu ar lefel byrddau iechyd ac ar lefel genedlaethol.
I oruchwylio'r gwaith o ddatblygu, gweithredu a chyflwyno'r gweithgarwch yr wyf wedi'i amlinellu, mae tasglu gweinidogol wedi’i sefydlu. Mae hyn yn dod â sefydliadau proffesiynol, cyflogwyr a’r Llywodraeth at ei gilydd i ddwyn pawb sy'n gyfrifol am y ddarpariaeth i gyfrif. Fi oedd cadeirydd cyfarfod cyntaf y tasglu ym mis Awst, a byddwn yn cyfarfod eto yn gynnar y mis nesaf.
Mae ein cynlluniau ar gyfer gofal sylfaenol yn glir. Mae cyflenwi’n dibynnu ar gael y gorau o bawb sy’n rhan o’r gweithlu gofal sylfaenol, a byddwn yn parhau i fuddsoddi'n sylweddol yn hyn dros dymor y Cynulliad hwn.
Thank you very much. Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn. Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad. Mae hwn yn faes sy’n sicr yn flaenoriaeth i ni ym Mhlaid Cymru, a dyna pam, wrth gwrs, yr oeddem ni’n benderfynol o gael ymrwymiad yn y maes yma yn rhan o’r cytundeb ôl-etholiadol. Mi ydym ni’n wynebu argyfwng ac, yn wyneb argyfwng o’r math yma, mae angen gweithredu brys. Mae yna lai o feddygon teulu y pen yng Nghymru nag yng ngwledydd eraill y Deyrnas Unedig. Ac, yn ail, mae’r galw arnyn nhw yn cynyddu. Felly, mae hi’n eithaf clir nad ydy’r sefyllfa sydd gennym ni ar hyn o bryd yn gynaliadwy. Rwy’n croesawu sawl elfen o’r datganiad ond, mae yna sawl peth, rydw i’n meddwl, yn annigonol, yn aneglur, neu ar goll o’r datganiad. Felly, mi ofynnaf bedwar o gwestiynau.
Mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi sôn am system gymell i rai swyddi. Rydw i’n cymryd mai mewn ardaloedd lle mae recriwtio yn anodd y byddai hynny. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau y byddai hynny’n cynnwys cymhellion i wasanaethu dros amser yn hytrach na dim ond cymhellion byr dymor i lenwi swyddi byr dymor? Mae’n bwysig iawn ein bod ni’n edrych yn hirdymor, wrth gwrs. Mae yna ambell i elfen hirdymor, o bosibl, sydd ddim yma. Nid oes sôn am recriwtio myfyrwyr o Gymru i astudio meddygaeth yn y lle cyntaf. Nid oes yna chwaith sôn am recriwtio myfyrwyr ysgol i fod eisiau dilyn gyrfa fel meddyg teulu—rhywbeth y mae gennyf ddiddordeb ynddo—ac i fynd i astudio meddygaeth efo’r golwg o’r cychwyn, os liciwch chi, i fynd i mewn i ofal sylfaenol. Tybed a ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn fodlon ymchwilio i waith a allai gael ei wneud yn y maes yna.
Y trydydd cwestiwn gennyf i: mi ddywedodd y Prif Weinidog mewn cyfweliad ar y radio y bore yma, wrth gyfeirio at niferoedd y meddygfeydd teulu sydd wedi cael eu rhoi yn ôl yn nwylo’r byrddau iechyd, nad oedd hynny, yn angenrheidiol, yn ddrwg o beth. A ydy hynny’n golygu bod anelu at gael rhagor o feddygfeydd wedi’u rheoli’n uniongyrchol gan fyrddau iechyd yn rhywbeth y byddech chi’n dymuno mynd ar ei ôl, a hyd yn oed yn dod yn rhywbeth y byddech chi fel Llywodraeth yn ei ffafrio o hyn ymlaen?
Ac yn olaf—mae hyn yn gwbl hanfodol—a gaf i ofyn pa darged y mae’r Ysgrifennydd Cabinet yn fodlon ei osod ar gyfer nifer y meddygon teulu ychwanegol y mae o eisiau eu cael, neu niferoedd y meddygon teulu y bydd gennym yng Nghymru erbyn 2021? Os ystyriwch chi: yn dechnegol, byddai cael un meddyg teulu rhan-amser newydd yn golygu ehangu’r ddarpariaeth o feddygon teulu. Ond, beth yw’r targed sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei feddwl o? Mae Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu, er enghraifft, wedi dweud ein bod ni angen 400 o feddygon teulu ychwanegol yng Nghymru. A oes unrhyw reswm ym meddwl yr Ysgrifennydd Cabinet pam na fyddai’r ffigur hwnnw’n darged priodol?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you also to the Cabinet Secretary for the statement. This is an area that is a priority for us, and that’s why we were determined to see a commitment in this area in terms of the post-election agreement. However, we are facing a crisis and, in the face of a crisis of this kind, we need to act as a matter of urgency. There are fewer GPs per head in Wales than in the rest of the UK. Secondly, the calls and pressure on them is increasing. So, it’s entirely clear that the situation that we’re facing at present isn’t sustainable. So, I welcome several aspects of the statement, but there are several things that are insufficient, unclear or missing from the statement. So, I will ask four questions.
The Cabinet Secretary has talked about an incentives system for some posts. I take it that that will be in areas where recruitment is difficult. Will the Cabinet Secretary confirm that that will include incentives for service over a longer period of time rather than just short-term incentives to fill posts in the short term? It’s very important that we do look at the longer term. There are some long-term elements that are perhaps not included here. There’s no mention here of recruitment of students from within Wales to study medicine in the first instance, nor is there mention made of recruitment of school pupils to want to pursue a career as a GP—which is something that I have an interest in—and to study medicine with that view from the very beginning of going into primary care work. I wonder whether the Cabinet Secretary is willing to look into work that can be done in that particular area.
The third question from me: the First Minister said in an interview on the radio this morning, when referring to the number of GP practices that have been put back into the hands of health boards, that that wasn’t necessarily a bad thing. Does that mean that aiming towards having more GP practices managed directly by health boards is something that you would want to pursue, and even that that could become something that the Government would favour from now on?
Finally—and this is entirely crucial—may I ask what targets the Cabinet Secretary is willing to set for the number of additional GPs that he wants to have, or the number of GPs that we will have in Wales by 2021? If you consider: technically, having one new part-time GP would mean expanding the provision of GPs. But, what is the target that the Cabinet Secretary has in mind? The Royal College of GPs, for example, has said that we need 400 new GPs in Wales. Is there any reason in the Cabinet Secretary’s mind as to why that figure wouldn’t be an appropriate target?
I thank the Member for the series of questions and the broadly constructive manner in which he has engaged with the statement. I will turn first of all to your finishing point, about setting a target for the number of GPs. We have not set a target for the additional number of GPs, for the simple reason that what we are looking to do is maximise the number of GPs that we can train to meet fill rates. We don’t currently meet all of our fill rates, as is the case, sadly, with every part of the UK. This reinforces the fact that this is a UK and international challenge. I am interested in having more GPs where we don’t currently have enough. If we are going to remodel primary care and we are going to have a genuinely integrated workforce with GPs and other primary care professionals, I don’t think it’s helpful to then set a target for one part of the primary care workforce. We are really clear that we will need more GPs, but we will also need GPs to work differently, and that’s a point that I will come back to.
Your point about incentives: we have been working with the Wales Deanery. Also, part of the point about the taskforce is to have discussions with partners about what incentives could and should look like. So, we are looking in particular at bonding schemes—we know that this is something that your party has been interested in as well—about potentially looking at bonding schemes to bring people into areas where there are challenges and, equally, to look at the potential for new GPs and how you can potentially help people with some of the costs of their training, if people agree to undertake a certain period of service here within NHS Wales. So, there’s something there about having something for something, and that is something that we are actively exploring with partners. I will, of course, keep not just him but the rest of the Chamber updated as we properly and actively consider that and bring it to a conclusion.
I didn’t mention it in my statement, but I have mentioned before in this Chamber, the point about Wales-domiciled students. I met the deans of both Cardiff and Swansea medical schools, and I met them together, rather than having separate conversations where they could tell me what the other people weren’t doing. I had a joint conversation and it was actually very constructive. Again, that’s been something that I’ve been really struck by and gives me some cause for optimism: there hasn’t been points-scoring. There has been an acceptance of the fact that we need to do better. Part of that conversation was about how we encourage more Wales-domiciled students to undertake careers in medicine, and how we can make it available to a wider range of people as well. So, it’s about widening access as well as widening numbers too. That’s very definitely part of the conversation that we are having, because we want to see more Welsh students choose to undertake their GP training here. A range of Welsh students are ready to go to other parts of the UK and abroad to undertake their medical training. There’s a range of reasons why people do that. If you look at new undergraduates going to a career in medicine, they may well want to have a different experience, away from home. There’s no reason why there shouldn’t be excellent opportunities for them here in Wales. But, for example, a direct comparison is the nurse training workforce. The average age of nurse trainees at the start is 29. They are in a very different position to, if you like, your typical undergraduates, in terms of their roots in a particular area and responsibilities. So, we need to recognise the different groups of people that we are dealing with, and how we make that attractive and remove barriers to having more Welsh students studying medicine here in Wales.
This also feeds into the point about work experience. That is something we are actively considering, not just within the GP and doctor part of the workforce here, but the wide range of careers that exist within the NHS, and making sure the NHS is more proactively engaging with the local population that it serves, works with and for, in highlighting the whole range of careers that are available in the national health service at a younger age as well. I expect to be able to tell you more about what the NHS is doing, but there’s a very clear expectation from Government to the NHS that there will be a much broader work experience offer, about making sure that people have the opportunity to come in at a younger age, as well as for people as they get older and are thinking about different options later in their academic life too. In fact, in terms of experience and making opportunities in medicine, I haven’t yet watched it, but the S4C series has just started, looking at doctor training. Actually, Cardiff University and the medical school were both really positive about the way that that was going to present the opportunity to be a doctor, what it really means and actually what it can give to someone—not just the financial returns, but a really rewarding career within all parts of medicine, including primary care as well.
Now, if I can come back to your final point there about where you start and about the shape of primary care, well, you said that where we are isn’t sustainable. The current way of working isn't sustainable, and so, large parts of healthcare will need to look different in five years’ time—we should want them to. The point is that we should plan for them to look different in a way that best serves the needs of our population. The challenge here is how we ensure that change isn’t the inevitable that happens to us—that we’re taking control and ownership of it. And that’s what I’m looking to do with our partners. I have to say that, so far, in the engagement this term, there’s been a positive approach with other parties in this Chamber and we’re all looking in the same direction at this point in time. Now, that will mean, in primary care, though, we expect there will be a smaller number of practices. We are likely to have fewer of them. We’re likely to see more amalgamations. We're likely to see more federations as well. There's a federation starting in Bridgend, which I think is a positive example. That could mean that, over a broader area, you're going to provide different services for the population, as well as having more robust services. So, I have no particular plan to bring in to local health board control a certain number of practices; our aim is to ensure we have a genuinely sustainable primary care workforce on a footprint that makes sense and is generally sustainable, and that will mean change. And given the number of single and double-handed practices we have in Wales, there is understandably going to be some change, and that is uncertain both for individuals who work for those practices and the local population. Our challenge is how we approach that in a genuinely mature and constructive manner without trying to exploit fear and opportunities for immediate point scoring, but actually saying, ‘How do we make sure that, in five years' time, primary care is in a better place, more sustainable, and people have real confidence about the quality of services that they receive and take part in’.
Diolch i'r Aelod am y gyfres o gwestiynau ac am ymdrin â'r datganiad mewn modd lled adeiladol. Trof yn gyntaf at eich pwynt olaf, ynglŷn â gosod targed ar gyfer nifer y meddygon teulu. Nid ydym wedi gosod targed ar gyfer nifer y meddygon teulu ychwanegol, am y rheswm syml mai’r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud yw hyfforddi’r nifer mwyaf posibl o feddygon teulu i fodloni cyfraddau llenwi. Nid ydym yn bodloni ein holl gyfraddau llenwi ar hyn o bryd, fel sy'n wir, yn anffodus, am bob rhan o'r DU. Mae hyn yn atgyfnerthu'r ffaith bod hon yn her i’r DU ac yn her ryngwladol. Mae gen i ddiddordeb mewn cael rhagor o feddygon teulu lle nad oes gennym ddigon ar hyn o bryd. Os ydym yn mynd i ailfodelu gofal sylfaenol fel bod gennym weithlu gwirioneddol integredig sy’n cynnwys meddygon teulu a gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill, nid wyf yn credu ei bod yn ddefnyddiol wedyn i osod targed ar gyfer un rhan o'r gweithlu gofal sylfaenol. Rydym ni’n wirioneddol glir y bydd angen rhagor o feddygon teulu arnom, ond bydd angen i’n meddygon teulu weithio'n wahanol hefyd, a byddaf i’n dychwelyd i’r pwynt hwnnw.
Eich pwynt am gymhellion: rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Deoniaeth Cymru. Hefyd, rhan o'r pwynt am y tasglu yw cael trafodaethau gyda phartneriaid ynghylch sut y gallai a sut y dylai cymhellion edrych. Felly, rydym yn edrych yn benodol ar gynlluniau bondio—rydym yn gwybod bod hyn yn rhywbeth sydd wedi bod o ddiddordeb i’ch plaid chi hefyd—ynglŷn â’r posibilrwydd o edrych ar gynlluniau bondio i ddod â phobl i ardaloedd lle ceir heriau ac, yn yr un modd, i edrych ar y potensial am feddygon teulu newydd a sut y gallwch chi helpu pobl â rhai o gostau eu hyfforddiant, o bosibl, os yw pobl yn cytuno i ymgymryd â chyfnod gwasanaeth penodol yma yn GIG Cymru. Felly, mae yna rywbeth am gael rhywbeth am rywbeth, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym wrthi’n ei archwilio gyda phartneriaid. Byddaf i, wrth gwrs, yn parhau i roi diweddariadau iddo ef, a hefyd i weddill y Siambr, wrth i ni ystyried hynny’n briodol ac yn weithredol, a dod i gasgliad am hynny.
Ni wnes i sôn amdano yn fy natganiad, ond rwyf wedi sôn amdano o'r blaen yn y Siambr hon, y pwynt am fyfyrwyr sy'n hanu o Gymru. Cyfarfûm â deoniaid ysgolion meddygol Caerdydd ac Abertawe, a chyfarfûm â nhw gyda’i gilydd, yn hytrach na chael sgyrsiau ar wahân lle y gallent ddweud wrthyf beth nad oedd y lleill yn ei wneud. Cefais sgwrs ar y cyd ac roedd yn adeiladol iawn yn wir. Unwaith eto, mae hynny’n rhywbeth sydd wedi fy nharo’n fawr ac sy’n rhoi rhywfaint o reswm i mi fod yn optimistaidd: nid ydynt wedi bod yn ceisio sgorio pwyntiau. Maent wedi derbyn y ffaith bod angen i ni wneud yn well. Roedd rhan o'r sgwrs honno’n ymwneud â sut yr ydym yn annog rhagor o fyfyrwyr sy'n hanu o Gymru i ymgymryd â gyrfaoedd mewn meddygaeth, a sut y gallwn ddarparu hynny i ystod ehangach o bobl hefyd. Felly, mae'n fater o ehangu mynediad, yn ogystal â chynyddu niferoedd. Mae hynny'n bendant iawn yn rhan o'r sgwrs yr ydym yn ei chael, oherwydd hoffem weld rhagor o fyfyrwyr o Gymru yn dewis ymgymryd â'u hyfforddiant meddyg teulu yma. Mae ystod o fyfyrwyr o Gymru yn barod i fynd i rannau eraill o'r DU a thramor i ymgymryd â'u hyfforddiant meddygol. Mae amrywiaeth o resymau pam y mae pobl yn gwneud hynny. Os edrychwch ar israddedigion newydd sy’n mynd i mewn i yrfa mewn meddygaeth, efallai y byddant yn awyddus i gael profiad gwahanol, oddi cartref. Nid oes rheswm pam na ddylai fod cyfleoedd ardderchog iddynt yma yng Nghymru. Ond, er enghraifft, un gymhariaeth uniongyrchol yw’r gweithlu hyfforddi nyrsys. Oedran cyfartalog nyrs dan hyfforddiant sy’n dechrau yw 29. Maent mewn sefyllfa wahanol iawn, os mynnwch chi, i’ch israddedigion nodweddiadol, o ran eu gwreiddiau mewn ardal benodol a’u cyfrifoldebau. Felly, mae angen i ni gydnabod y gwahanol grwpiau o bobl yr ydym yn ymdrin â nhw, a sut yr ydym yn gwneud hynny’n ddeniadol ac yn dileu rhwystrau i sicrhau bod rhagor o fyfyrwyr o Gymru yn astudio meddygaeth yma yng Nghymru.
Mae hyn hefyd yn ymwneud â’r pwynt am brofiad gwaith. Mae hynny'n rhywbeth yr ydym wrthi'n ei ystyried, nid yn unig o fewn y rhan meddygon teulu a meddygon o'r gweithlu yma, ond yr ystod eang o yrfaoedd sy'n bodoli o fewn y GIG, a gwneud yn siŵr bod y GIG yn fwy rhagweithiol o ran ymgysylltu â’r boblogaeth leol y mae'n ei gwasanaethu, yn gweithio gyda hi ac ar ei chyfer, gan dynnu sylw at yr holl ystod o yrfaoedd sydd ar gael yn y gwasanaeth iechyd gwladol i bobl iau hefyd. Rwy'n disgwyl y byddaf yn gallu dweud mwy wrthych am yr hyn y mae'r GIG yn ei wneud, ond mae disgwyliad clir iawn gan y Llywodraeth i'r GIG y ceir cynnig profiad gwaith llawer ehangach, sy’n ymwneud â sicrhau bod pobl yn cael y cyfle i ddod i mewn yn iau, yn ogystal ag i bobl sy’n mynd yn hŷn ac yn meddwl am ddewisiadau gwahanol yn ddiweddarach yn eu bywyd academaidd hefyd. Mewn gwirionedd, o ran profiad a gwneud cyfleoedd mewn meddygaeth, nid wyf wedi ei gwylio eto, ond mae cyfres newydd ddechrau ar S4C, sy’n edrych ar hyfforddiant meddyg. A dweud y gwir, roedd Prifysgol Caerdydd a'r ysgol feddygol yn wirioneddol gadarnhaol am y ffordd yr oedd honno’n mynd i gyflwyno'r cyfle i fod yn feddyg, yr hyn y mae'n ei olygu mewn gwirionedd a’r hyn y gall ei roi i rywun—nid dim ond o ran yr enillion ariannol, ond gyrfa wirioneddol werth chweil o fewn pob rhan o feddygaeth, gan gynnwys gofal sylfaenol hefyd.
Nawr, os caf ddod yn ôl at eich pwynt olaf yn y fan yna am ble’r ydych yn dechrau ac am siâp gofal sylfaenol, wel, roeddech chi’n dweud nad ydym mewn sefyllfa gynaliadwy. Nid yw'r ffordd bresennol o weithio yn gynaliadwy, ac felly, bydd angen i rannau helaeth o ofal iechyd edrych yn wahanol ymhen pum mlynedd—dylem fod eisiau i hyn ddigwydd. Y pwynt yw y dylem gynllunio iddynt edrych yn wahanol mewn ffordd sy'n gwasanaethu anghenion ein poblogaeth orau. Yr her yma yw sut yr ydym yn sicrhau nad yw newid yn rhywbeth sy’n anochel yn digwydd inni—ein bod yn ei reoli ac yn cymryd perchnogaeth ohono. A dyna beth rwy'n ceisio ei wneud gyda'n partneriaid. Mae'n rhaid imi ddweud, hyd yn hyn, wrth ymgysylltu yn y tymor hwn, y bu agwedd gadarnhaol â phleidiau eraill yn y Siambr hon, ac rydym i gyd yn edrych i’r un cyfeiriad ar hyn o bryd. Nawr, bydd hynny'n golygu, mewn gofal sylfaenol, fodd bynnag, ein bod yn disgwyl y bydd nifer llai o feddygfeydd. Mae’n debygol y bydd gennym lai ohonynt. Rydym yn debygol o weld mwy o uno. Rydym yn debygol o weld mwy o ffederasiynau hefyd. Mae ffederasiwn yn dechrau ym Mhen-y-bont, a chredaf fod hwnnw’n enghraifft gadarnhaol. Gallai olygu, dros ardal ehangach, y byddwch yn darparu gwahanol wasanaethau i’r boblogaeth, a hefyd y bydd gennych wasanaethau mwy cadarn. Felly, nid oes gennyf gynllun penodol i gyflwyno nifer penodol o bractisau i reolaeth bwrdd iechyd lleol; ein nod yw sicrhau bod gennym weithlu gofal sylfaenol gwirioneddol gynaliadwy ar ôl troed sy'n gwneud synnwyr ac sy’n gyffredinol gynaliadwy, a bydd hynny'n golygu newid. Ac o gofio nifer y meddygfeydd un person a dau berson sydd gennym yng Nghymru, mae’n ddealladwy y bydd rhywfaint o newid, ac mae hynny'n creu ansicrwydd i unigolion sy'n gweithio i’r meddygfeydd hynny ac i'r boblogaeth leol. Ein her yw sut yr ydym yn ymdrin â hynny mewn ffordd wirioneddol aeddfed ac adeiladol heb geisio manteisio ar ofn a chyfleoedd i sgorio pwyntiau ar unwaith, ond dweud mewn gwirionedd, 'Sut yr ydym am wneud yn siŵr, mewn pum mlynedd, y bydd gofal sylfaenol mewn gwell sefyllfa, yn fwy cynaliadwy, ac y bydd gan bobl ffydd wirioneddol yn ansawdd y gwasanaethau y maent yn eu cael ac yn cymryd rhan ynddynt'.
Well, Cabinet Secretary, I am pleased that the Welsh Conservative debate of last week has had such a galvanising effect on you, because this statement does actually pretty much cover most of the requirements that we put forward, or suggestions, for what we might do to improve GP recruitment in Wales. I do, however, have a couple of questions to ask you.
Let me make it clear that I really welcome this, but I want to ask: did you do a lessons-learned exercise from the previous GP recruitment programme? I think it was in 2012 or 2014; I can't remember, to be honest, which of those two years it was, but I know that it didn't have a great take-up, because I think that would be really useful to make sure that we've covered all bases. And yet, as you say, you're going to target medical students yet to choose a speciality. Will this also involve you working with the deanery to try to ensure that GP practice is part of the rotation of a junior doctor? Because I do think that this is absolutely critical in getting young doctors interested in, and involved in, the complexities of general practice and realising it can be a really fulfilling way forward.
I'm very pleased to see that, you know, you've taken on board the fact that we've got to attract the doctors and their families, but how would that translate in real terms? What do you think we might be able to do, or your Government might be able to do, to ensure that a doctor's partner would be able to also find work at the kind of professions that they might want to work in here in Wales, particularly when we move further away from the capitals of, you know, Swansea, Cardiff and, in fact, north Wales and into the more rural areas? It's tougher to get jobs full stop, let alone the kind of jobs that a partner may want to go for.
Have you addressed in this, in your recruitment programme, the concerns over buying into difficult or struggling practices? I've really taken on board your point about the professional indemnity, and you talk about addressing the concerns of those delivering services every day, so that Wales becomes a country of choice. Well, of course, we need to also look at the costs of buying into a practice and the standard of the infrastructure that people might be buying into. So, will you be looking at that?
Are you going to be addressing the take-home pay differential between doctors in Wales and doctors in England? I mean, England has typically—. Their take-home pay is about 10 per cent higher, and I wonder if that has any factor, and I wonder if you're going to have a look at that.
I wonder who is going to be paying for this recruitment programme. Could you give us some indication? Have you put aside funds for it, because, given the current combined deficit of all the local health boards is some £78 million, I wondered if they are funding the recruitment programme in their areas, or if this is something that Welsh Government intends to fund, or are you going to be then defraying the costs back out again?
I was very interested to see your comment about your working with the Wales Deanery to develop a potential incentive scheme as part of a wider package to support areas of Wales that face particular challenges to fulfil GPs. Now, a lot of that has got to be rural areas, and I just wonder if you could expand on that a little bit more because, as you know, particularly in west Wales, we are suffering from a chronic shortage of GPs, and I’d just be interested to understand that.
Then, finally, I was delighted to see that you picked up that the next phase will address the challenges faced by other primary care professions. I think I’ve said this now about three times, and I’m going to say it for a fourth: 30 per cent of nurses in general practice in Hywel Dda alone intend to leave within the next five years, so I think we’ve got quite a big issue coming downstream, and I wonder whether you can just give us an indication of when that next phase might start, because we need to try and put, obviously, people in place or in training before we actually get to the point where we are in trouble.
I’m sorry, Presiding Officer—there is actually one more question, which is: do you anticipate raising or increasing within a short time period, and seeking to raise, the number of training places available in Wales? I think you alluded to it when you answered Rhun, but I would be really interested in knowing whether that is one of your ambitions, and if so, how long might it take to deliver that?
Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n falch bod dadl y Ceidwadwyr Cymreig yr wythnos diwethaf wedi cael effaith mor ysgogol arnoch, oherwydd mae'r datganiad hwn mewn gwirionedd yn sôn am y rhan fwyaf o'r gofynion a gyflwynwyd gennym, neu awgrymiadau, ar gyfer yr hyn y gallem ei wneud i wella recriwtio meddygon teulu yng Nghymru. Mae gennyf, fodd bynnag, un neu ddau o gwestiynau i'w gofyn ichi.
Gadewch imi ei gwneud yn glir fy mod wir yn croesawu hyn, ond hoffwn ofyn: a wnaethoch chi gynnal ymarfer gwersi a ddysgwyd o'r rhaglen recriwtio meddygon teulu flaenorol? Rwy'n meddwl mai 2012 neu 2014 ydoedd; ni allaf gofio, a bod yn onest, pa un o'r ddwy flynedd hynny oedd hi, ond rwy’n gwybod nad oedd y niferoedd yn dda iawn, oherwydd rwy’n meddwl y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn i wneud yn siŵr ein bod wedi rhoi sylw i bopeth. Ac eto, fel y dywedwch, rydych yn mynd i dargedu myfyrwyr meddygol nad ydynt wedi dewis arbenigedd eto. A fydd hyn hefyd yn golygu y byddwch chi’n gweithio gyda'r ddeoniaeth i geisio sicrhau bod meddygfeydd teulu yn rhan o gylchdro meddyg iau? Oherwydd rwyf yn meddwl bod hyn yn gwbl hanfodol o ran ennyn diddordeb meddygon ifanc yng nghymhlethdodau meddygfeydd teulu, a rhoi cyfle iddynt gymryd rhan yn hynny, a sylweddoli y gall hynny fod yn ffordd werth chweil ymlaen.
Rwy'n falch iawn o weld, wyddoch chi, eich bod wedi derbyn y ffaith bod yn rhaid inni ddenu’r meddygon a'u teuluoedd, ond beth fyddai hynny’n ei olygu mewn termau real? Beth ydych chi'n feddwl y gallem ni ei wneud, neu y gallai eich Llywodraeth chi ei wneud, i sicrhau y byddai partner meddyg hefyd yn gallu dod o hyd i waith yn y math o broffesiynau yr hoffai weithio ynddynt yma yng Nghymru, yn enwedig wrth inni symud ymhellach i ffwrdd oddi wrth brif ddinasoedd, wyddoch chi, Abertawe, Caerdydd ac, yn wir, y gogledd ac i mewn i'r ardaloedd mwy gwledig? Mae'n anoddach cael swyddi yn gyffredinol, heb sôn am y math o swyddi y gallai partner fod yn dymuno mynd amdanynt.
A ydych chi wedi sôn, yn hyn, yn eich rhaglen recriwtio, am y pryderon ynghylch prynu i mewn i feddygfeydd anodd neu rai sy’n cael anawsterau? Rwyf wir wedi derbyn eich pwynt am yr indemniad proffesiynol, ac rydych chi’n sôn am ymdrin â phryderon pobl sy'n darparu gwasanaethau bob dydd, fel bod Cymru yn dod yn wlad o ddewis. Wel, wrth gwrs, mae angen inni hefyd edrych ar gostau prynu i mewn i feddygfa a safon y seilwaith y gallai pobl fod yn prynu i mewn iddo. Felly, a fyddwch chi’n edrych ar hynny?
A fyddwch chi’n rhoi sylw i’r gwahaniaeth rhwng cyflog ar ôl treth meddygon yng Nghymru a meddygon yn Lloegr? Hynny yw, yn nodweddiadol yn Lloegr—. Mae eu cyflog ar ôl treth tua 10 y cant yn uwch, ac rwy’n meddwl tybed a yw hynny'n ffactor, a tybed a ydych chi’n mynd i gael golwg ar hynny.
Tybed pwy fydd yn talu am y rhaglen recriwtio hon. A allech chi roi rhyw syniad inni? A ydych chi wedi rhoi arian o'r neilltu ar ei chyfer, oherwydd, o ystyried bod diffyg cyfunol presennol yr holl fyrddau iechyd lleol tua £78 miliwn, rwy’n meddwl tybed a ydynt yn ariannu'r rhaglen recriwtio yn eu hardaloedd, ynteu a yw hyn yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru’n bwriadu ei ariannu, ynteu a fyddwch yna’n ad-dalu’r costau yn ôl allan eto?
Roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn gweld eich sylwadau am eich gwaith gyda Deoniaeth Cymru i ddatblygu cynllun cymhelliant potensial yn rhan o becyn ehangach i gefnogi ardaloedd o Gymru sy'n wynebu heriau penodol i ddarparu meddygon teulu. Nawr, mae’n rhaid mai ardaloedd gwledig yw llawer o hynny, ac roeddwn i’n meddwl tybed a allech chi ymhelaethu ychydig mwy ar hynny oherwydd, fel y gwyddoch, yn enwedig yn y gorllewin, rydym yn dioddef prinder difrifol o feddygon teulu, a byddai gennyf ddiddordeb mewn deall hynny.
Yna, yn olaf, roeddwn yn falch iawn o weld eich bod wedi sôn am y ffaith y bydd y cam nesaf yn ymdrin â'r heriau sy’n wynebu proffesiynau gofal sylfaenol eraill. Rwy’n meddwl fy mod wedi dweud hyn nawr tua tair gwaith, ac rwy’n mynd i’w ddweud am y bedwaredd tro: mae 30 y cant o’r nyrsys mewn ymarfer cyffredinol dim ond yn Hywel Dda yn bwriadu gadael o fewn y pum mlynedd nesaf, felly rwy’n meddwl bod gennym broblem tra sylweddol ar y ffordd, a tybed a allwch chi roi rhyw syniad inni pryd y gallai’r cam nesaf hwnnw ddechrau, oherwydd mae angen inni geisio rhoi, yn amlwg, pobl ar waith neu mewn hyfforddiant cyn inni gyrraedd y pwynt lle’r ydym mewn trafferth wirioneddol.
Mae'n ddrwg gen i, Lywydd—mae un cwestiwn arall a dweud y gwir, sef: a ydych chi’n rhagweld codi neu gynyddu o fewn cyfnod byr, a cheisio codi, nifer y lleoedd hyfforddi sydd ar gael yng Nghymru? Rwy'n meddwl eich bod wedi cyfeirio at hynny wrth ateb Rhun, ond byddai gennyf ddiddordeb mawr mewn gwybod a yw hynny’n un o'ch uchelgeisiau, ac os ydyw, pa mor hir y gallai gymryd i gyflawni hynny?
Thank you again for the series of questions, and again the constructive engagement, both before today and during the day as well. I’m happy to say that the areas that we are looking to deal with today were in our minds before the Welsh Conservatives laid their debate plan. It’s a funny coincidence, isn’t it? But there we are.
In terms of the points you make about the previous campaign, let’s start with that. There have been lessons learned, both about the time that it took and about the messaging and how focused it was as well. So, certainly there’s that consistency to learn. There’s also something about—and it’s a point that you’ve made that’s been actively in our mind, and has been reinforced by partners as well—looking at the whole person and the whole country. So you look at the whole person as a GP; what else do they want to do? Some parts of Wales have been very good at doing this, and to be fair, in both north-west Wales and south-west Wales they’ve been much better at advertising everything that someone can get from living and working in that part of the world. So, there are some people that really would like the lifestyle that is on offer there. And for other people, it isn’t quite the same, but we’re getting a certain group of people who actually want to buy in to living somewhere as well, and that’s really valuable.
That person, of course—sometimes they do come with dependents, and other times they don’t. That’s part of the individualised point about not just the Wales offer, but about the recruitment champions: to understand what does this look like if you want to relocate to Wales, and what is important to you? It’s not just about the individual location, but of course, within a broader travel-to-work area. We know that lots of people travel a decent distance into work every day, and health professionals are no different in that sense. So, it is about understanding what will make a difference for that individual person, for the family context that they want to work in, and what is important to them as well. Of course, we are funding the national campaign on recruitment, and I’m looking forward to taking part in that at various points in time, but in particular seeing what the response is from our partners and the contact they will have with their members, and then ultimately seeing what that looks like in terms of outcomes for people wanting to relocate and to live and work here in Wales.
So, we haven’t had any particular input that take-home pay is an issue. There is something there about how to use incentives smartly, though. That’s why bonding is an issue, and in those areas where there is a real evidence base it will make a difference. Some of those areas, I imagine, would be rural parts of the country, but there other parts of Wales that aren’t rural where there are still particular challenges. So we need to think about how smartly we potentially use those incentives.
Now, on training numbers, a point you made, I want to be clear that I’m not going to set an increased target for training numbers. We need to fill the current places that we have. We have actually got a slightly better fill rate than other parts of the UK—we’re just over three quarters—but the challenge is that we’re still not filling our numbers. When we’re getting much nearer to that, I’m happy to look again at both what we need within our workforce, the regional setting that we have to work within, and to see whether it is then sensible to look at expanding that. But let’s get right what we want to do now: that is, fill the places we have and make sure we have a good quality of experience as well, because the recent survey on the experience of training, again shows that doctors themselves, in training, say that Wales is the best part of the UK for the very best training experience. That’s really important as well, so there are lots of things for us to positively sell.
One of the challenges that we do recognise is the primary care estate—not just the idea that if you’re the last man or woman standing in a practice, and you’ve got all of the liabilities, with an old building that is no longer fit for purpose, that can be a real burden—that can be a disincentive for people to buy into a practice. That’s something about the model as well. It’s also something about—and this is a challenge about how we use public resource in terms of remodelling and reshaping primary care, and if you look at almost all the examples of new primary care buildings that the Welsh Government and health boards have invested in, then it is a different model that we’re investing in, and it provides not just the different sort of quality and experience for the patient and the staff who work there, but almost always it provides a new experience, and not just a new experience but new services. And that’s really important, too, so we’re trying to make sure that the design that we want for primary care, in a more joined-up, integrated way, is actually what we’re then investing in—we’re investing in a part of the new primary care estate. So, again, that’s part of being smart for the future, making sure the two things are joined up.
In terms of the point about exposure to primary care, it’s regularly raised with us by partners. There’s some interesting work in Cardiff going on with the C21 programme, making sure that primary care exposure is definitely part of that—that it’s deliberate rather than accidental—and that also goes into our work with other professions as well. So, we’re looking at career frameworks, and I’ll have more to say on allied healthcare professionals this autumn as well. We’re looking at expanding training numbers for a range of different professions as well—a decision made by the previous Minister—and so we’re actually really serious about growing the workforce in areas where we need to. We recognise that’s an important part of what we’re doing, and it’s also about the model changing too—so not just the numbers, but how people work together, so not just community pharmacy, but all the different parts, the therapists and the scientists as well and what they can do, working alongside GPs. There is a changing attitude and a willingness from the GP community to engage with all of those people in really actively reshaping primary care, and I think clusters are going to be an important part of that, too.
Diolch unwaith eto am y gyfres o gwestiynau, ac unwaith eto am yr ymgysylltiad adeiladol, cyn heddiw ac yn ystod y dydd hefyd. Rwy'n hapus i ddweud bod y meysydd yr ydym yn bwriadu ymdrin â nhw heddiw ar ein meddyliau cyn i’r Ceidwadwyr Cymreig osod eu cynllun dadl. Mae'n gyd-ddigwyddiad doniol, onid yw? Ond dyna ni.
O ran y pwyntiau a wnewch am yr ymgyrch flaenorol, gadewch inni ddechrau gyda hynny. Mae gwersi wedi eu dysgu am yr amser a gymerodd a hefyd am y negeseuon a pha mor gadarn oedd y rheini hefyd. Felly, yn sicr mae angen dysgu’r cysondeb hwnnw. Mae yna hefyd rywbeth am—ac mae'n bwynt yr ydych wedi’i wneud yr ydym wedi mynd ati i’w ystyried, ac mae wedi ei atgyfnerthu gan bartneriaid hefyd—edrych ar y person cyfan a'r wlad gyfan. Felly, rydych yn edrych ar y person cyfan fel meddyg teulu; beth arall yr hoffai ei wneud? Mae rhai rhannau o Gymru wedi bod yn dda iawn am wneud hyn, ac i fod yn deg, yn y gogledd-orllewin a’r de-orllewin maent wedi bod yn llawer gwell am hysbysebu popeth y gall rhywun ei gael o fyw a gweithio yn y rhan honno o'r byd. Felly, byddai rhai pobl wir yn hoffi’r ffordd o fyw sydd ar gynnig yno. Ac i bobl eraill, nid yw'n union yr un fath, ond rydym yn cael grŵp penodol o bobl sydd wir yn awyddus i fyw yn rhywle hefyd, ac mae hynny'n werthfawr iawn.
Mae’r unigolyn hwnnw, wrth gwrs—weithiau mae’n dod â dibynyddion, ac ar adegau eraill nid yw’n gwneud hynny. Mae hynny’n rhan o'r pwynt unigoledig ynglŷn â nid dim ond cynnig Cymru, ond yr hyrwyddwyr recriwtio: deall sut mae hyn yn edrych os ydych yn dymuno adleoli i Gymru, a beth sy'n bwysig i chi? Nid dim ond mater o’r lleoliad unigol ydyw, ond wrth gwrs, o fewn ardal ehangach teithio i'r gwaith. Rydym yn gwybod bod llawer o bobl yn teithio cryn bellter i mewn i’r gwaith bob dydd, ac nid yw gweithwyr iechyd proffesiynol yn ddim gwahanol yn hynny o beth. Felly, mae'n fater o ddeall yr hyn a fydd yn gwneud gwahaniaeth i’r unigolyn hwnnw, i’r cyd-destun teuluol yr hoffai weithio ynddo, a beth sy'n bwysig iddyn nhw hefyd. Wrth gwrs, rydym yn ariannu’r ymgyrch genedlaethol ar recriwtio, ac rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan yn hynny ar wahanol adegau, ond yn arbennig at weld beth yw’r ymateb gan ein partneriaid a'r cyswllt a fydd ganddynt gyda'u haelodau, ac yna yn y pen draw at weld sut mae hynny’n edrych o ran canlyniadau i bobl sydd yn dymuno adleoli a byw a gweithio yma yng Nghymru.
Felly, nid ydym wedi cael mewnbwn penodol bod cyflog ar ôl treth yn broblem. Mae rhywbeth yn y fan yna am sut i ddefnyddio cymhellion yn glyfar, er hynny. Dyna pam mae bondio’n broblem, ac yn yr ardaloedd hynny lle ceir sylfaen dystiolaeth gwirioneddol, bydd yn gwneud gwahaniaeth. Rhannau gwledig o'r wlad fyddai rhai o'r ardaloedd hynny, rwy’n dychmygu, ond mae rhannau eraill o Gymru nad ydynt yn wledig sy’n dal i wynebu heriau penodol. Felly mae angen inni feddwl pa mor glyfar yr ydym efallai wrth ddefnyddio’r cymhellion hynny.
Nawr, ynglŷn â niferoedd hyfforddi, pwynt a wnaethoch, hoffwn fod yn glir nad wyf yn mynd i osod targed uwch ar gyfer niferoedd hyfforddi. Mae angen inni lenwi'r lleoedd presennol sydd gennym. A dweud y gwir, mae gennym gyfradd llenwi ychydig yn well na rhannau eraill o'r DU—rydym ychydig dros dri chwarter—ond yr her yw nad ydym yn llenwi ein rhifau o hyd. Pan fyddwn yn llawer nes at hynny, rwy’n hapus i edrych eto ar yr hyn sydd ei angen arnom o fewn ein gweithlu, y lleoliad rhanbarthol y mae’n rhaid inni weithio oddi mewn iddo, a gweld a yw wedyn yn ddoeth edrych ar ehangu hynny. Ond gadewch inni wneud yr hyn yr ydym eisiau ei wneud nawr yn iawn: hynny yw, llenwi'r lleoedd sydd gennym a gwneud yn siŵr bod gennym brofiad o safon uchel hefyd, oherwydd mae’r arolwg diweddar ar brofiad hyfforddiant, unwaith eto, yn dangos bod meddygon eu hunain, sy’n cael hyfforddiant, yn dweud mai Cymru yw’r rhan orau o'r DU i gael y profiad hyfforddi gorau un. Mae hynny'n bwysig iawn hefyd, felly mae llawer o bethau inni eu gwerthu mewn modd cadarnhaol.
Un o'r heriau yr ydym yn eu cydnabod yw’r ystâd gofal sylfaenol—nid dim ond y syniad, os mai chi yw’r dyn neu’r fenyw olaf sy’n sefyll mewn meddygfa, a bod gennych yr holl rwymedigaethau, a hen adeilad nad yw bellach yn addas i’w ddiben, y gall hynny fod yn faich gwirioneddol—sy’n gallu bod yn anghymhelliad i bobl brynu i mewn i feddygfa. Mae hynny'n rhywbeth am y model hefyd. Mae hefyd yn rhywbeth am—ac mae hyn yn her sy’n ymwneud â sut yr ydym yn defnyddio adnoddau cyhoeddus o ran ailfodelu ac ail-lunio gofal sylfaenol, ac os edrychwch ar bron bob enghraifft o adeiladau gofal sylfaenol newydd y mae Llywodraeth Cymru a byrddau iechyd wedi buddsoddi ynddynt, mae'n fodel gwahanol yr ydym yn buddsoddi ynddo, ac mae'n darparu nid yn unig y gwahanol fath o ansawdd a phrofiad i'r claf ac i'r staff sy'n gweithio yno, ond mae bron bob amser yn rhoi profiad newydd, ac nid dim ond profiad newydd ond gwasanaethau newydd. Ac mae hynny'n bwysig iawn, hefyd, felly rydym yn ceisio gwneud yn siŵr mai’r cynllun yr hoffem ei gael ar gyfer gofal sylfaenol, mewn ffordd fwy cydgysylltiedig, integredig, yw’r hyn yr ydym mewn gwirionedd wedyn yn buddsoddi ynddo—rydym yn buddsoddi mewn rhan o'r ystâd gofal sylfaenol newydd. Felly, unwaith eto, mae hynny'n rhan o fod yn glyfar ar gyfer y dyfodol, gan wneud yn siŵr bod y ddau beth yn gydgysylltiedig.
O ran y pwynt am ddod i gysylltiad â gofal sylfaenol, mae partneriaid yn sôn yn rheolaidd wrthym am hyn. Mae gwaith diddorol yn cael ei gynnal yng Nghaerdydd gyda'r rhaglen C21, sy’n gwneud yn siŵr bod dod i gysylltiad â gofal sylfaenol yn bendant yn rhan o hynny—ei fod yn fwriadol yn hytrach nag yn ddamweiniol—ac mae hynny hefyd yn mynd i mewn i'n gwaith gyda phroffesiynau eraill yn ogystal. Felly, rydym yn edrych ar fframweithiau gyrfa, a bydd gennyf fwy i'w ddweud am weithwyr gofal iechyd proffesiynol perthynol yn ystod yr hydref hwn hefyd. Rydym yn edrych ar ehangu niferoedd hyfforddi ar gyfer ystod o wahanol broffesiynau hefyd—penderfyniad a wnaethpwyd gan y Gweinidog blaenorol—ac felly rydym yn wirioneddol o ddifrif am dyfu’r gweithlu mewn ardaloedd lle mae angen inni wneud hynny. Rydym yn cydnabod bod hynny'n rhan bwysig o'r hyn yr ydym yn ei wneud, ac mae hefyd yn fater o newid y model—felly nid dim ond y rhifau, ond sut y mae pobl yn gweithio gyda'i gilydd, felly nid dim ond fferylliaeth gymunedol, ond yr holl rannau gwahanol, y therapyddion a'r gwyddonwyr hefyd a'r hyn y gallant ei wneud, gan weithio ochr yn ochr â meddygon teulu. Mae agweddau yn newid ac mae’r gymuned meddygon teulu yn fodlon ymgysylltu â’r holl bobl hynny i fynd ati mewn gwirionedd i ail-lunio gofal sylfaenol, ac rwy’n meddwl y bydd clystyrau’n rhan bwysig o hynny, hefyd.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary. I am pleased that the Welsh Government accept that there is a crisis in the primary care field. We wish you every success with this campaign, because Wales badly needs more GPs, otherwise we have a massive problem. Unfortunately, your proposals will do little to help us in the here-and-now situation. With the NHS preparing for the annual winter pressures, we are already seeing more burdens placed on primary care. The Royal College of General Practitioners tell us that some of the health boards’ winter pressure plans call for greater work throughout—that primary care services in some areas are already at, or over capacity. So these plans are not viable at present.
What is the Welsh Government doing to ensure that winter planning does not place additional burdens on primary care? Until we have sufficient numbers of GPs to reduce the workload on our existing primary care staff, we must do more to reduce the burden on general practice. Cabinet Secretary, what consideration has the Welsh Government given to providing additional funding to GP practices to employ clinical staff in order to reduce the GP workload? We welcome the news that the next phase of the campaign will look at the challenges faced by other primary care professions.
However, Cabinet Secretary, much more needs to be done to encourage and train staff, such as paramedics, physiotherapists and occupational health nurses, to work in primary care instead of their traditional role in secondary care. Will the Welsh Government undertake the work to ensure that primary care is seen as a viable career option to those considering a career in secondary care? The Royal College of GPs tell us that currently most GPs and their staff are currently overstretched. What is the Welsh Government doing to ensure GPs and their staff, who are suffering from stress due to excessive workloads, are fully supported and have access to occupational health services themselves?
And, finally, Cabinet Secretary, it is widely acknowledged that primary care is vastly underfunded, and while we welcome the funding you have announced today, the Royal College of GPs tell us that the clusters are not working in some areas, with money slow to filter through. What is the Welsh Government doing to ensure that the funding announced today actually makes it to the front line? Thank you. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy’n falch bod Llywodraeth Cymru yn derbyn bod argyfwng ym maes gofal sylfaenol. Dymunwn bob llwyddiant ichi â’r ymgyrch hon, oherwydd mae angen dybryd ar Gymru am fwy o feddygon teulu, neu bydd gennym broblem enfawr. Yn anffodus, nid yw eich cynigion yn gwneud llawer i’n helpu ni yn y sefyllfa sydd ohoni. Wrth i’r GIG baratoi am bwysau blynyddol y gaeaf, rydym eisoes yn gweld mwy o faich ar ofal sylfaenol. Mae Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu’n dweud wrthym bod rhai o gynlluniau pwysau gaeaf byrddau iechyd yn galw am fwy o waith ar hyd a lled—bod gwasanaethau gofal sylfaenol mewn rhai ardaloedd eisoes wedi cyrraedd eithaf eu gallu, neu wedi mynd y tu draw i hynny. Felly nid yw'r cynlluniau hyn yn ddichonadwy ar hyn o bryd.
Beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau nad yw cynllunio gaeaf yn rhoi beichiau ychwanegol ar ofal sylfaenol? Hyd nes y bydd gennym ddigon o feddygon teulu i leihau'r baich gwaith ar ein staff gofal sylfaenol presennol, mae'n rhaid inni wneud mwy i leihau'r baich ar ymarfer cyffredinol. Ysgrifennydd y Cabinet, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i ddarparu cyllid ychwanegol i feddygfeydd teulu i gyflogi staff clinigol er mwyn lleihau'r baich gwaith ar feddygon teulu? Rydym yn croesawu'r newyddion y bydd cam nesaf yr ymgyrch yn edrych ar yr heriau sy’n wynebu proffesiynau gofal sylfaenol eraill.
Fodd bynnag, Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen gwneud llawer mwy i annog a hyfforddi staff, fel parafeddygon, ffisiotherapyddion a nyrsys iechyd galwedigaethol, i weithio ym maes gofal sylfaenol yn hytrach na’u swyddogaeth draddodiadol mewn gofal eilaidd. A wnaiff Llywodraeth Cymru wneud y gwaith i sicrhau bod gofal sylfaenol yn cael ei weld fel dewis gyrfa ddichonol i'r rhai sy'n ystyried gyrfa mewn gofal eilaidd? Mae Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu yn dweud wrthym bod y rhan fwyaf o feddygon teulu a'u staff wedi’u gorymestyn ar hyn o bryd. Beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau bod meddygon teulu a'u staff, sy'n dioddef straen oherwydd llwythi gwaith gormodol, yn cael eu cefnogi'n llawn a bod gwasanaethau iechyd galwedigaethol ar gael iddynt hwy eu hunain?
Ac, yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, cydnabyddir yn eang bod gofal sylfaenol wedi’i danariannu’n enbyd, ac er ein bod yn croesawu'r arian yr ydych wedi'i gyhoeddi heddiw, mae Coleg Brenhinol y Meddygon Teulu yn dweud wrthym nad yw’r clystyrau’n gweithio mewn rhai ardaloedd, a bod yr arian yn araf i hidlo drwodd. Beth mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau bod y cyllid a gyhoeddwyd heddiw yn cyrraedd y rheng flaen mewn gwirionedd? Diolch yn fawr.
I thank the UKIP’s spokesperson for her series of comments and questions. I’ll just start at the beginning with the unfortunate but necessary.
When you say that the—. The Government doesn’t accept that there is a crisis, and I think the language really matters. We accept there’s a very real challenge, and it’s particular in different parts of Wales, and there’s a challenge right across the UK and internationally, but it’s not something that is about to imminently fall over within the next day. So, I’m really clear about the language. That doesn’t mean that staff aren’t under pressure; it doesn’t mean there aren’t services under pressure; it doesn’t mean that change is going to be avoided or is going to be easy. But when we look at this—and I’ll deal with the point you made earlier about how we’re supporting staff—we’ve actually worked with primary care to make sure that we’ve got better access to occupational health support for staff within those settings. So, it’s a positive move we’ve already made forward. That’s part of what we’re trying to do, working alongside the wider primary care profession.
I’ll deal with your winter pressure comments and questions as well. Part of the challenge about every winter is that we know that we will face, inevitably, more people coming into hospital who are generally going to be older and sicker; as our population ages, that’s a profile we’ll have. Interestingly, the numbers are smaller in winter, but the need is greater. So, that’s why we have our different challenges. I regularly get told by some people that there’s no such thing as winter pressure any more, the pressure is year-round, but we know very well the profile of people who need access to healthcare support does change, and it is more acute when it comes to winter. Part of the solution isn’t just about trying to increase capacity within secondary care, it is about how we work to avoid people being admitted in the first place, to avoid them going into a hospital. If your experience is that you go into an accident and emergency department and you don’t get admitted, if you could have been cared for in your own home and could have been spared that experience, that’s eminently preferable.
So, it’s also then about how we work with different partners, not just to keep people in their own homes, but also to get people back to their own homes as soon as possible. So, it’s about admissions avoidance, and also reducing delayed transfers of care. And there should be reason for some optimism, because we have a range of different examples across Wales of where that admissions avoidance works and works well, and it’s almost always because GPs and the wider primary care workforce are engaged with social care and housing partners to understand who is at greatest risk of potentially needing admission to hospital, and then what you do to make sure that person is properly supported to make sure either that they don’t need to go in or that they can be repatriated to their own home, with appropriate support, if they do need an admission and hospital-based care.
Our challenge, as ever, is to learn across the whole system, doing that more consistently and at pace across the system. So, I won’t pretend that winter is going to be a breeze. It would be a foolish Minister in any Government of any political shade that said that nothing will go wrong in winter. There are bound to be pressures and challenges, and the biggest challenge won’t be for me, it’ll be for staff within the service in trying to deliver a high quality of care whilst demand is rising. But, like I said, I think the approach we have here, which we should be really proud of, is the ambition to have more care closer to home and actually properly recognise the whole-system approach, the whole of healthcare, with social care and with partners in housing in particular.
Finally, I’ll deal with your point about primary care clusters and about money going to primary care to help support some of our ambitions about the money that people can spend themselves. I indicated in the statement, and I’ve said before in this Chamber, that the £10 million for clusters has been allocated for them to spend. They have to work alongside their local health boards, but it is fundamentally money that they have within their own control. So, that is new money that’s getting to the front line, and equally it’s being spent on delivering more front-line staff. Lots of clusters have decided to employ clinical pharmacists. GPs recognise that has real benefit. So, there are more staff that are being introduced, but there’s a range of different professions that each cluster will choose to employ, and how they choose to deploy their money with their partners. The reason why they exist is to make sure that people can manage and understand their local healthcare populations, to manage that healthcare and to deliver the very best for that population.
So, I would not expect to see the money spent in exactly the same way in every single cluster, but it has got to be about each of those primary care clusters having the ability to decide what to do, to decide how the health gain will be met, and actually to be able to get on and spend their money. That’s the point that I made when I met NHS vice-chairs this week: we need to see the money getting through to the front line, and I do not want to be in a position where clusters complain to me they had significant plans to make real differences but they were not able to get the money through local health boards. After the first year, I think there were complaints, but I don’t expect to see those problems arise within this year at all.
Diolch i lefarydd UKIP am ei chyfres o sylwadau a chwestiynau. Dechreuaf yn y dechrau gyda'r anffodus ond yr angenrheidiol.
Pan fyddwch yn dweud bod—. Nid yw'r Llywodraeth yn derbyn bod yna argyfwng, ac rwy’n meddwl bod yr iaith yn wirioneddol bwysig. Rydym yn derbyn bod yna her wirioneddol iawn, ac mae'n her arbennig mewn gwahanol rannau o Gymru, ac mae yna her ledled y DU ac yn rhyngwladol, ond nid yw'n rhywbeth sydd ar fin cwympo o fewn y diwrnod nesaf. Felly, rwyf wir yn glir ynghylch yr iaith. Nid yw hynny'n golygu nad yw staff dan bwysau; nid yw'n golygu nad oes gwasanaethau dan bwysau; nid yw'n golygu y gallwn osgoi newid nac y bydd newid yn hawdd. Ond pan fyddwn yn edrych ar hyn—a byddaf yn ymdrin â'r pwynt a wnaethoch yn gynharach ynglŷn â sut yr ydym yn cefnogi staff—y gwir yw ein bod wedi gweithio gyda gofal sylfaenol i wneud yn siŵr bod gwell cymorth iechyd galwedigaethol ar gael i staff o fewn y lleoliadau hynny. Felly, mae'n gam cadarnhaol ymlaen yr ydym eisoes wedi’i gymryd. Mae hynny'n rhan o'r hyn yr ydym yn ceisio ei wneud, gan weithio ochr yn ochr â'r proffesiwn gofal sylfaenol ehangach.
Rhof sylw i’ch sylwadau a’ch cwestiynau am bwysau’r gaeaf hefyd. Rhan o'r her bob gaeaf yw ein bod yn gwybod y byddwn yn wynebu, yn anochel, mwy o bobl yn dod i'r ysbyty sydd yn gyffredinol yn mynd i fod yn hŷn ac yn salach; wrth i’n poblogaeth heneiddio, dyna’r proffil a fydd gennym. Yn ddiddorol, mae'r niferoedd yn llai yn y gaeaf, ond mae'r angen yn fwy. Felly, dyna pam mae gennym ein heriau gwahanol. Rwyf yn clywed yn rheolaidd gan rai pobl nad oes y fath beth â phwysau gaeaf mwyach, mae'r pwysau drwy gydol y flwyddyn, ond rydym yn gwybod yn iawn bod proffil y bobl ag angen cymorth gofal iechyd yn newid, ac mae'n fwy acíwt yn y gaeaf. Nid yw dim ond ceisio cynyddu capasiti o fewn gofal eilaidd yn rhan o'r ateb; mae'n fater o sut yr ydym yn gweithio i osgoi pobl yn cael eu derbyn i’r ysbyty yn y lle cyntaf, i osgoi’r sefyllfa lle maent yn mynd i mewn i ysbyty. Os mai eich profiad yw eich bod yn mynd i mewn i adran damweiniau ac achosion brys ac nad ydych yn cael eich derbyn, pe gallech fod wedi cael gofal yn eich cartref eich hun ac y gallech fod wedi osgoi’r profiad hwnnw, mae hynny’n amlwg yn well.
Felly, mae hefyd yn fater o’r ffordd yr ydym yn gweithio gyda gwahanol bartneriaid, nid dim ond i gadw pobl yn eu cartrefi eu hunain, ond hefyd i gael pobl yn ôl i'w cartrefi eu hunain cyn gynted â phosibl. Felly, mae'n fater o osgoi derbyniadau, a hefyd lleihau oedi wrth drosglwyddo gofal. A dylai fod rheswm dros rywfaint o obaith, oherwydd mae gennym amrywiaeth o wahanol enghreifftiau ledled Cymru lle mae osgoi derbyniadau yn y modd hwnnw yn gweithio ac yn gweithio'n dda, ac mae bron bob amser oherwydd bod meddygon teulu a'r gweithlu gofal sylfaenol ehangach yn ymgysylltu â phartneriaid gofal cymdeithasol a thai i ddeall pwy sydd yn y perygl mwyaf o orfod mynd i'r ysbyty o bosibl, ac yna beth yr ydych yn ei wneud i sicrhau bod yr unigolyn yn cael ei gefnogi’n briodol i wneud yn siŵr naill ai nad oes angen iddo fynd i mewn neu y gellir ei ddychwelyd i’w gartref ei hun, gyda chymorth priodol, os oes angen ei dderbyn i gael gofal yn yr ysbyty.
Ein her, fel erioed, yw dysgu ar draws y system gyfan, gwneud hynny’n fwy cyson ac yn gyflym ar draws y system. Felly, nid wyf yn mynd i esgus y bydd y gaeaf yn hawdd. Gweinidog ffôl mewn unrhyw Lywodraeth o unrhyw liw gwleidyddol a fyddai’n dweud nad aiff unrhyw beth o'i le yn y gaeaf. Yn anochel, bydd pwysau a heriau, ac nid fi fydd yn wynebu’r her fwyaf, ond y staff o fewn y gwasanaeth a fydd yn ceisio darparu gofal o safon uchel wrth i’r galw godi. Ond, fel y dywedais, rwy’n meddwl mai’r ymagwedd sydd gennym yma, y dylem fod yn wirioneddol falch ohoni, yw'r uchelgais i gael mwy o ofal yn nes i'r cartref ac, yn wir, cydnabod yn briodol yr ymagwedd system gyfan, gofal iechyd yn ei gyfanrwydd, gyda gofal cymdeithasol a gyda phartneriaid ym maes tai yn arbennig.
Yn olaf, rhof sylw i’ch pwynt am glystyrau gofal sylfaenol ac am arian sy’n mynd i ofal sylfaenol i helpu i gefnogi rhai o'n huchelgeisiau am yr arian y gall pobl ei wario eu hunain. Nodais yn y datganiad, ac rwyf wedi dweud o'r blaen yn y Siambr hon, fod y £10 miliwn ar gyfer clystyrau wedi'i ddyrannu iddynt hwy ei wario. Mae'n rhaid iddynt weithio ochr yn ochr â'u byrddau iechyd lleol, ond yn y bôn, mae'r arian hwn o fewn eu rheolaeth eu hunain. Felly, mae hwnnw'n arian newydd sy'n cyrraedd y rheng flaen, ac yn yr un modd mae'n cael ei wario ar ddarparu mwy o staff rheng flaen. Mae llawer o glystyrau wedi penderfynu cyflogi fferyllwyr clinigol. Mae meddygon teulu yn cydnabod bod budd gwirioneddol i hynny. Felly, mae mwy o staff yn cael eu cyflwyno, ond bydd pob clwstwr yn dewis cyflogi mewn amrywiaeth o wahanol broffesiynau, a hwy fydd yn dewis sut i ddefnyddio eu harian gyda'u partneriaid. Y rheswm pam maent yn bodoli yw i wneud yn siŵr y gall pobl reoli a deall eu poblogaethau gofal iechyd lleol, i reoli'r gofal iechyd hwnnw ac i ddarparu'r gorau un i’r boblogaeth.
Felly, ni fyddwn yn disgwyl gweld yr arian yn cael ei wario yn union yr un ffordd ym mhob un clwstwr, ond mae’n rhaid i bob un o'r clystyrau gofal sylfaenol hynny fod â’r gallu i benderfynu beth i'w wneud, i benderfynu beth fydd y budd iechyd, ac yn wir i allu bwrw ymlaen a gwario eu harian. Dyna'r pwynt a wneuthum wrth gyfarfod ag is-gadeiryddion y GIG yr wythnos hon: mae angen inni weld yr arian yn cyrraedd y rheng flaen, ac ni hoffwn fod mewn sefyllfa lle mae clystyrau’n cwyno wrthyf am y cynlluniau sylweddol a oedd ganddynt i wneud gwahaniaethau go iawn ond nad oeddent wedi gallu cael yr arian drwy fyrddau iechyd lleol. Ar ôl y flwyddyn gyntaf, roedd cwynion, rwy’n meddwl, ond nid wyf yn disgwyl gweld y problemau hynny’n codi o fewn y flwyddyn hon o gwbl.
I welcome the points made in the statement by the Cabinet Secretary, and I think they will certainly help the situation. During the recess, I visited North Cardiff Medical Centre, and was very impressed with the efforts that they were making there to try to treat the whole patient to try to avoid unnecessary medical treatment and try to avoid admission to hospital. I was also very impressed by their efforts to work very closely with other medical professionals and to work in a way that is reaching out to the community. I’m sure the Cabinet Secretary would agree that all these things are essential in a successful GP practice. One of the points they did bring up with me, which I also raised last week, was the concern they have about the huge growth of population that is likely in Cardiff. I know that there are difficulties in providing GPs in rural areas, for example, and possibly, perhaps, in Cardiff now, but they are very worried about what will happen in the future. So, I wonder if the Cabinet Secretary had any views on that.
The second point—there’s been quite a lot of discussion about training and medical training here today. Would he agree that it’s essential that the medical curriculum does address hands-on training and makes the students aware of the actual jobs that they will do when they do actually enter employment? I know that the new curriculum at Cardiff medical school does offer now a lot more hands-on experience for the students and they believe that the breadth of experience that’s being offered to them in that training has resulted, this year, in 55 per cent who have chosen to stay in Wales for their first foundation post, which they see as an achievement. Certainly, some of those people will end up as being GPs. So, I’m sure the Cabinet Secretary would agree that the content is vital in making the students aware of what can be achieved by being a GP. I think in the Cabinet Secretary’s statement or in his response to questions he did say that the job is perhaps not seen as an attractive job and I think that it’s really important that as much is done as possible to show the opportunities that can be there through general practice.
I was very interested in the North Cardiff Medical Centre telling me about a visit that they’d made, along with other officials—I think possibly the Welsh Government officials went too—to Bromley by Bow Centre in east London, which is quite a famous centre, where the GP practice is situated in a community hub where there’s a community café, and where there are lots of health and well-being issues. It’s there to address the needs of the whole community and I think that is the point that the Cabinet Secretary has been making in his responses today. So, would he agree that that sort of development would help to make potential GPs see the value of being a GP and being able to work in the holistic way that some practices are trying to do?
Rwy’n croesawu'r pwyntiau a wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet yn y datganiad, ac rwy’n meddwl y byddant yn sicr yn helpu'r sefyllfa. Yn ystod y toriad, ymwelais â Chanolfan Feddygol Gogledd Caerdydd, ac roeddent yn gwneud ymdrechion da iawn yno i geisio trin y claf cyfan i geisio osgoi triniaeth feddygol ddiangen a cheisio osgoi gorfod mynd i'r ysbyty. Gwnaed argraff dda iawn arnaf hefyd o weld eu hymdrechion i weithio'n agos iawn gyda gweithwyr meddygol proffesiynol eraill ac i weithio mewn ffordd sy'n ymestyn allan i'r gymuned. Rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod yr holl bethau hyn yn hanfodol mewn meddygfa deulu lwyddiannus. Un o'r pwyntiau y gwnaethant eu codi gyda mi, ac a godais innau yr wythnos diwethaf, oedd eu pryder am y twf poblogaeth aruthrol sy'n debygol yng Nghaerdydd. Rwy'n gwybod bod anawsterau o ran darparu meddygon teulu mewn ardaloedd gwledig, er enghraifft, ac o bosibl, efallai, yng Nghaerdydd erbyn hyn, ond maent yn bryderus iawn am yr hyn a fydd yn digwydd yn y dyfodol. Felly, tybed a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw sylwadau am hynny?
Yr ail bwynt—bu cryn dipyn o drafodaeth am hyfforddiant a hyfforddiant meddygol yma heddiw. A fyddai'n cytuno ei bod yn hanfodol bod y cwricwlwm meddygol yn cynnwys hyfforddiant ymarferol ac yn gwneud y myfyrwyr yn ymwybodol o'r swyddi gwirioneddol y byddant yn eu gwneud pan fyddant yn mynd i mewn i gyflogaeth yn y pen draw? Rwy’n gwybod bod y cwricwlwm newydd yn ysgol feddygol Caerdydd bellach yn cynnig profiad llawer mwy ymarferol i'r myfyrwyr ac maent yn credu bod ehangder y profiad sy'n cael ei gynnig iddynt yn yr hyfforddiant hwnnw wedi arwain, eleni, at 55 y cant yn dewis aros yng Nghymru i wneud eu swydd sylfaen gyntaf; maent yn gweld hynny fel llwyddiant. Yn sicr, bydd rhai o'r bobl hynny’n feddygon teulu yn y pen draw. Felly, rwy'n siŵr y byddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod y cynnwys yn hollbwysig o ran sicrhau bod y myfyrwyr yn ymwybodol o'r hyn y gallant ei gyflawni drwy fod yn feddyg teulu. Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud yn ei ddatganiad, neu wrth ateb cwestiynau, nad yw’r swydd efallai’n cael ei gweld fel bod yn swydd ddeniadol ac rwy’n meddwl ei bod yn bwysig iawn ein bod yn gwneud cymaint â phosibl i ddangos y cyfleoedd a all fod yno i feddyg teulu.
Dywedodd Canolfan Feddygol Gogledd Caerdydd rywbeth diddorol iawn wrthyf am ymweliad yr oeddent wedi’i wneud, ynghyd â swyddogion eraill—rwy’n meddwl efallai fod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi mynd hefyd—i Ganolfan Bromley by Bow yn nwyrain Llundain, sy’n ganolfan eithaf enwog, lle mae'r feddygfa deulu wedi ei lleoli mewn canolfan gymunedol lle ceir caffi cymunedol, a lle ceir llawer o faterion iechyd a lles. Mae yno i ddiwallu anghenion y gymuned gyfan ac rwy'n meddwl mai dyna'r pwynt y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn ei wneud yn ei atebion heddiw. Felly, a fyddai'n cytuno y byddai’r math hwnnw o ddatblygiad yn helpu i wneud i ddarpar feddygon teulu weld gwerth bod yn feddyg teulu a gallu gweithio yn y ffordd gyfannol y mae rhai meddygfeydd yn ceisio ei wneud?
I thank Julie Morgan for the series of questions and the examples she gives from her own constituency of Cardiff North. I’ll start with the point you make about the position that Cardiff finds itself in, which is different to lots of other parts of Wales. It is an expanding city: that is a positive thing but that does bring different challenges. It’s why I’m careful, when other Members urge me to accept that the biggest challenge is always in providing rural healthcare, that we say that we have to accept that the context in which healthcare is provided differs and there are particular circumstances—I always get different versions of ‘treat me fairly’, whether it’s rural representatives saying there are different challenges in rural parts of Wales, or the city of Cardiff having particular challenges, or that there are Valleys communities that have particular challenges as well. It’s about how we appropriately and properly address those, and we have a fair way of actually understating how extra funding is allocated, but also actually about how we attract people into different parts of our country to work, because some parts of Cardiff are more attractive to work in than others as well. So, within the city there are different challenges as well as those challenges outside. But it is a point well made that we do need to consider those in our particular policy prescriptions and responses.
I’m really pleased to hear her refer to North Cardiff seeing, if you like, the whole patient in terms of their social setting and their family setting and to understand what matters to them and what’s important to them, because people with similar conditions may want different responses. There are different levels of risk people are prepared to take in what they do and don’t want to do and how they’re actually able to cope and manage. So, it’s really encouraging to hear that conversation taking place. We need to see more of that and actually the patient being properly engaged in having a conversation with the medical professional about what matters to them, what they actually want to achieve and how the healthcare choices for treatment are then made, as well as prevention.
In terms of those other issues that may have an impact on someone’s health, we know that a range of GPs are being more proactive at understanding where and how to refer people to other sources of help and advice. Other fields of their lives may be affecting them and they may actually present at a GP practice with a healthcare need when actually it’s a different sort of issue that needs to be addressed and resolved—benefits issues, for example, are ones where we know that there is a range of GP practices involved. I met one just a short distance away from here that has a very proactive arrangement with Citizens Advice, for example. That proper referral process has been really helpful to them in knowing where and how to send people.
That also leads into your point about the primary care estate and how we build it. It’s not just the Bromley by Bow Centre, there is a range of other examples of where how you design and deliver a GP practice can help to set the context in which that healthcare is delivered, and how you properly link in other parts of not just the life of the patient, but also the practice and how it sees its actual mission in providing healthcare to its community.
That again goes back to your final point about the experience within training and what happens when people are studying medicine. For example, the Cardiff course is different, it’s an undergraduate one, to the graduate entry in Swansea, but I’m encouraged by the initial feedback from both Cardiff and Swansea regarding the numbers of people who train there who choose to make their career in Wales afterwards as well. They both have good records of not just bringing people to study medicine here in Wales, but of keeping them here as well. What we want to try and learn and understand, in looking at medical education and training in the future, is what more we can do to make sure that the experience is a rewarding one, that primary care is properly held up as a genuinely rewarding career and that the experience helps you to be a fully formed professional, not just to understand, if you like, the technical sides of medicine, but that point about seeing the whole patient and understanding how you help them to make choices for themselves to have a genuinely rewarding experience.
Diolch i Julie Morgan am y gyfres o gwestiynau a’r enghreifftiau y mae hi'n eu rhoi o'i hetholaeth hi, sef Gogledd Caerdydd. Dechreuaf gyda'r pwynt a wnewch am y sefyllfa y mae Caerdydd ynddi, sy'n wahanol i lawer o rannau eraill o Gymru. Mae'n ddinas sy'n ehangu: mae hynny'n rhywbeth cadarnhaol ond mae hefyd yn cyflwyno gwahanol heriau. Dyna pam yr wyf yn ofalus, pan fo Aelodau eraill yn fy annog i dderbyn mai’r her fwyaf bob amser yw darparu gofal iechyd gwledig, ein bod yn dweud bod yn rhaid inni dderbyn bod y cyd-destun y darperir gofal iechyd ynddo yn amrywio a bod yna amgylchiadau penodol—rwyf bob amser yn clywed gwahanol fersiynau o 'triniwch fi’n deg', boed nhw’n gynrychiolwyr gwledig yn sôn am wahanol heriau mewn rhannau gwledig o Gymru, neu ddinas Caerdydd yn wynebu heriau penodol, neu gymunedau yn y Cymoedd sy’n wynebu heriau penodol hefyd. Mae'n fater o sut yr ydym yn ymdrin â’r rheini’n addas ac yn briodol, ac mae gennym ffordd deg sydd mewn gwirionedd yn tanddatgan sut caiff cyllid ychwanegol ei ddyrannu, ond sydd hefyd mewn gwirionedd yn ymwneud â sut yr ydym yn denu pobl i mewn i wahanol rannau o'n gwlad i weithio, oherwydd mae rhai rhannau o Gaerdydd yn fwy deniadol i weithio ynddynt nag eraill hefyd. Felly, mae heriau gwahanol o fewn y ddinas yn ogystal â'r heriau hynny tu allan. Ond mae'n bwynt da bod angen inni ystyried y rheini yn ein presgripsiynau a’n hymatebion polisi penodol.
Rwy'n hynod o falch o’i chlywed yn cyfeirio at Ogledd Caerdydd yn gweld, os mynnwch chi, y claf cyfan o ran ei sefyllfa gymdeithasol a'i leoliad teuluol a deall beth sy'n bwysig iddo, oherwydd efallai y bydd pobl â chyflyrau tebyg eisiau ymatebion gwahanol. Mae gwahanol lefelau o risg y mae pobl yn barod i’w cymryd o ran yr hyn y maent yn fodlon ac yn anfodlon ei wneud a sut y maent mewn gwirionedd yn gallu ymdopi a dod i ben. Felly, mae'n galonogol iawn clywed y sgwrs honno’n digwydd. Mae angen inni weld mwy o hynny ac mewn gwirionedd gweld y claf yn cymryd rhan briodol mewn sgwrs gyda'r gweithiwr meddygol proffesiynol am yr hyn sy'n bwysig iddo, yr hyn y mae mewn gwirionedd yn dymuno ei gyflawni a sut y mae yna’n gwneud dewisiadau gofal iechyd ar gyfer triniaeth, yn ogystal ag atal.
O ran y materion eraill hynny a all gael effaith ar iechyd rhywun, rydym yn gwybod bod amryw o feddygon teulu yn bod yn fwy rhagweithiol o ran deall ble a sut i gyfeirio pobl at ffynonellau eraill o gymorth a chyngor. Efallai y bydd meysydd eraill o'u bywydau yn effeithio arnynt a’u bod mewn gwirionedd yn mynd i feddygfa deulu gydag angen gofal iechyd pan mai math gwahanol o fater y mae angen ymdrin ag ef a’i ddatrys mewn gwirionedd—mae materion yn ymwneud â budd-daliadau, er enghraifft, yn rhai yr ydym yn gwybod bod llu o feddygfeydd teulu yn ymwneud â nhw. Cyfarfûm ag un nid nepell i ffwrdd sydd â threfniant rhagweithiol iawn gyda Chyngor ar Bopeth, er enghraifft. Mae’r broses atgyfeirio briodol honno wedi bod yn hynod ddefnyddiol iddynt o ran gwybod i ble i anfon pobl a sut i wneud hynny.
Mae hynny hefyd yn arwain i mewn i'ch pwynt am yr ystâd gofal sylfaenol a sut yr ydym yn ei hadeiladu. Nid dim ond Canolfan Bromley by Bow sy’n bodoli; mae ystod o enghreifftiau eraill o sut mae’r ffordd yr ydych yn cynllunio ac yn darparu meddygfa deulu yn gallu helpu i osod y cyd-destun ar gyfer darparu’r gofal iechyd hwnnw, a sut yr ydych yn cysylltu’n briodol â rhannau eraill o nid yn unig bywyd y claf, ond hefyd y feddygfa a sut y mae'n gweld ei chenhadaeth wirioneddol o ddarparu gofal iechyd i'w chymuned.
Mae hynny eto’n mynd yn ôl at eich pwynt olaf am y profiad o fewn hyfforddiant a beth sy'n digwydd pan fo pobl yn astudio meddygaeth. Er enghraifft, mae cwrs Caerdydd yn wahanol—mae ar gyfer myfyrwyr israddedig—i’r un i raddedigion yn Abertawe, ond mae’r adborth cynnar o Gaerdydd ac Abertawe ynglŷn â nifer y bobl sy'n hyfforddi yno, ac sy'n dewis gwneud eu gyrfa yng Nghymru wedyn hefyd, yn fy nghalonogi. Mae gan y ddau hanes da nid yn unig o ddod â phobl i astudio meddygaeth yma yng Nghymru, ond o’u cadw yma hefyd. Yr hyn yr hoffem geisio ei ddysgu a’i ddeall, wrth edrych ar addysg a hyfforddiant meddygol yn y dyfodol, yw sut y gallwn wneud mwy i sicrhau bod y profiad yn un gwerth chweil, ein bod yn cyflwyno gofal sylfaenol fel gyrfa sy’n wirioneddol werth chweil a bod y profiad yn eich helpu i fod yn weithiwr proffesiynol cyflawn, nid dim ond i ddeall, os mynnwch, yr agweddau technegol ar feddygaeth, ond y pwynt hwnnw am weld y claf cyfan a deall sut yr ydych yn ei helpu i wneud dewisiadau drosto ei hun i gael profiad gwirioneddol werth chweil.
I’ll be as quick as I can on this. We hear, albeit anecdotally, that one of the deterrents to recruitment and training in Wales is this rather unfortunate myth that you have to be able to speak Welsh to work in the Welsh NHS. But it’s a Government priority—and it’s one that I agree with—that key individuals within professional primary care need to be able to speak Welsh in order to offer a service to those that they serve. Can you tell me how recruitment and training for those, regardless of where in the world they come from, will ensure sufficient Welsh language speaking skills amongst key individuals so that they can at least communicate with young children, individuals with learning difficulties and those with dementia? I appreciate that you might have wider ambitions for the skills base as a whole, but for those three individual groups of people, what focus are you putting on those within your training?
Byddaf mor gyflym ag y gallaf ar hyn. Rydym yn clywed, er yn anecdotaidd, mai un o'r rhwystrau i recriwtio a hyfforddiant yng Nghymru yw’r camargraff braidd yn anffodus hwn bod yn rhaid ichi allu siarad Cymraeg i weithio yn y GIG yng Nghymru. Ond un o flaenoriaethau’r Llywodraeth—ac un yr wyf yn cytuno â hi—yw bod angen i unigolion allweddol o fewn gofal sylfaenol proffesiynol allu siarad Cymraeg er mwyn cynnig gwasanaeth i'r bobl hynny y maent yn eu gwasanaethu. A allwch chi ddweud wrthyf sut y bydd recriwtio a hyfforddi’r rhain, ni waeth o ble yn y byd y maent yn dod, yn sicrhau digon o sgiliau siarad Cymraeg ymhlith unigolion allweddol fel y gallant o leiaf gyfathrebu â phlant ifanc, unigolion ag anawsterau dysgu a phobl â dementia? Rwy’n sylweddoli y gallai fod gennych uchelgeisiau ehangach ar gyfer y sylfaen sgiliau yn ei chyfanrwydd, ond ar gyfer y tri grŵp unigol hynny o bobl, pa bwyslais ydych chi’n ei roi ar y rheini o fewn eich hyfforddiant?
It’s a fair point about how we deal with Welsh as part of the importance of communication to deliver effective health and care. We know that for a range of people who have dementia, they often default to their first language and so it becomes more difficult to understand and communicate in other languages that they may have learned in life. So, there is a real imperative about the quality of healthcare—about how we have the healthcare team being able to deliver that. Some of that will be about how we help people to give them opportunities to learn Welsh once they come here, but it will also be about the wider team as well, because it doesn’t have to be the GPs themselves necessarily who have the Welsh language skills and ability. It’s got to be about the way that whole team works together where it is a genuine need, and to see it in that context. That then is something about how we recruit all of our professionals here in Wales and what that means in those different roles within that primary care team, not just in nursing but all the therapists as well, because sometimes when you understand what people want it’s in a slightly different context to when we actually then need the help, support and advice, ultimately, as well. So, it’s a genuinely joined-up approach; it recognises the language as a genuine issue, but at the same time it has to see it within that wider team context in which we want to provide excellence in care. Our first priority is to understand what we can do to attract more people to stay in Wales and to come to Wales to train, to work and to live. This is about how we enable people to do that, rather than creating a barrier that need not be there.
Mae'n bwynt teg am y modd yr ydym yn ymdrin â'r Gymraeg yn rhan o bwysigrwydd cyfathrebu i ddarparu iechyd a gofal effeithiol. Rydym yn gwybod bod llawer o bobl sydd â dementia yn aml yn troi’n ddiofyn at eu mamiaith ac felly mae'n dod yn anoddach deall ieithoedd eraill y gallant fod wedi'u dysgu yn ystod eu bywydau a’u defnyddio i gyfathrebu. Felly, mae rheidrwydd gwirioneddol o ran ansawdd gofal iechyd—ynglŷn â sut yr ydym yn sicrhau bod y tîm gofal iechyd yn gallu cyflawni hynny. Bydd rhywfaint o hynny'n ymwneud â sut yr ydym yn helpu pobl i roi cyfleoedd iddynt i ddysgu Cymraeg ar ôl iddynt ddod yma, ond bydd hefyd yn ymwneud â'r tîm ehangach yn ogystal, oherwydd nid y meddygon teulu eu hunain o reidrwydd sy'n gorfod meddu ar y sgiliau iaith a’r gallu yn y Gymraeg. Mae'n rhaid i hyn ymwneud â’r ffordd y mae’r tîm cyfan yn gweithio gyda'i gilydd pan ei fod yn angen gwirioneddol, a’i weld yn y cyd-destun hwnnw. Mae hynny wedyn yn ymwneud â sut yr ydym yn recriwtio ein holl weithwyr proffesiynol yma yng Nghymru a beth mae hynny'n ei olygu yn y gwahanol swyddogaethau hynny o fewn y tîm gofal sylfaenol, nid dim ond mewn nyrsio ond yr holl therapyddion hefyd, oherwydd weithiau pan ydych yn deall yr hyn sydd ei eisiau ar bobl mae mewn cyd-destun ychydig yn wahanol i pan fydd angen y cymorth, y gefnogaeth a’r cyngor mewn gwirionedd, yn y pen draw, hefyd. Felly, mae'n ddull gwirioneddol gydgysylltiedig; mae'n cydnabod bod yr iaith yn fater o bwys, ond ar yr un pryd mae'n rhaid ei weld o fewn y cyd-destun tîm ehangach hwnnw lle’r hoffem ddarparu rhagoriaeth mewn gofal. Ein blaenoriaeth gyntaf yw deall yr hyn y gallwn ei wneud i ddenu mwy o bobl i aros yng Nghymru ac i ddod i Gymru i hyfforddi, i weithio ac i fyw. Mae hyn yn ymwneud â sut yr ydym yn galluogi pobl i wneud hynny, yn hytrach na chreu rhwystr nad oes angen iddo fod yno.
Of course, other primary care professionals that are included in your statement include specialist nurses working in the community and the home. In November 2011, I hosted an event in the Assembly on specialist nurses. At that time, for example, there was only one multiple sclerosis specialist nurse in Wales. I noted that we couldn’t afford to make knee-jerk reactions and cuts because specialist nurses ultimately save money and provide an important service. I talked about how much money was being saved across Wales by epilepsy, Parkinson’s, MS and other specialist nurses, and how they cut down admissions to hospital.
The Royal College of Physicians and the Association of British Neurologists recommend three clinical nurse specialists per 0.5 million population for MS, for example. The Steers report recommended one per 300 patients, but we still only have, for example, one MS nurse in north Wales for a population of patients of 1,100. There has been recruitment of other multidisciplinary team members, but other health boards providing better clinical nurse specialist and patient ratios also employ staff in these positions. How, therefore, will you address a situation in which, for example, the recommended level by Steers in Cardiff and the Vale is 2.3, and by the RCP and the ABN it’s 2.9, but they actually achieve 3.5, whereas north Wales has recommended levels of 3.7 or 4.2, but they still only have one? So, how can you tackle this on an all-Wales basis to fill in those gaps, recognising—and I’m sure you’ll agree—that it doesn’t always have to be a specialist nurse relevant to an individual condition; that it can be generic neurological nurses, but how to tackle the gaps that continue?
Wrth gwrs, mae’r gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol eraill sydd wedi'u cynnwys yn eich datganiad yn cynnwys nyrsys arbenigol sy'n gweithio yn y gymuned a'r cartref. Ym mis Tachwedd 2011, cynhaliais ddigwyddiad yn y Cynulliad ar nyrsys arbenigol. Ar y pryd, er enghraifft, dim ond un nyrs arbenigol sglerosis ymledol oedd yng Nghymru. Nodais na allem fforddio ymateb yn ddifeddwl a gwneud toriadau difeddwl gan fod nyrsys arbenigol yn y pen draw yn arbed arian ac yn darparu gwasanaeth pwysig. Siaradais am faint o arian oedd yn cael ei arbed ledled Cymru gan nyrsys epilepsi, clefyd Parkinson, MS a nyrsys arbenigol eraill, a sut y maent yn lleihau derbyniadau i'r ysbyty.
Mae Coleg Brenhinol y Ffisigwyr a Chymdeithas Niwrolegwyr Prydain yn argymell tri arbenigwr nyrsio clinigol i bob 0.5 miliwn o'r boblogaeth ar gyfer MS, er enghraifft. Roedd adroddiad Steers yn argymell un i bob 300 o gleifion, ond dim ond, er enghraifft, un nyrs MS sydd gennym yn y gogledd i boblogaeth o 1,100 o gleifion. Mae aelodau timau amlddisgyblaeth eraill wedi eu recriwtio, ond mae byrddau iechyd eraill sy'n darparu gwell cymarebau nyrsys clinigol arbenigol i gleifion hefyd yn cyflogi staff yn y swyddi hyn. Sut, felly, y byddwch chi’n ymdrin â’r sefyllfa lle, er enghraifft, mae’r lefel a argymhellir gan Steers yng Nghaerdydd a'r Fro yn 2.3, a gan Goleg Brenhinol y Ffisigwyr a Chymdeithas Niwrolegwyr Prydain mae'n 2.9, ond maent mewn gwirionedd yn cyflawni 3.5, tra bod y lefelau a argymhellir yn y gogledd yn 3.7 neu 4.2, ond dim ond un sydd yno? Felly, sut y gallwch ymdrin â hyn ar sail Cymru gyfan i lenwi’r bylchau hynny, gan gydnabod—ac rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno—nad oes rhaid iddo bob amser fod yn nyrs arbenigol sy'n berthnasol i gyflwr unigol; y gall fod yn nyrsys niwrolegol cyffredinol, ond sut i lenwi’r bylchau sy'n parhau?
Well, it neatly reinforces the fact that we face workforce challenges in a variety of different areas within healthcare professions. And there’s been no attempt to hide from that. In fact, we want to positively be proactive and go out and say, ‘Who do we need within the primary care team?’ That’s why I talk about other professionals. It’s why I’m really pleased to hear that we’re not just having this conversation with the currency of doctors being the only currency that matters within the health service. And, in the way that we then plan our workforce and what we need within the workforce, we need to take account of that full range of professionals.
I expect, though, that you’ll see that, in some of these, the challenges that we face are not localised; they’re part of a national picture. And, this is also why primary care clusters actually being able to understand how they manage the healthcare needs of their local population is really important. The money they’ve been given to spend as they choose is actually about understanding how they will, with their particular knowledge of the people they serve, actually address some of the different challenges and gaps they face.
But, in every single sphere of workforce planning, at health board level and at national level, there will be some challenges that will be more difficult than others, and I’d be more than happy to have a more detailed conversation with him about where we are on this particular field of specialist nurses, because I do recognise that he does have a particular interest.
Wel, mae'n atgyfnerthu'r daclus y ffaith ein bod yn wynebu heriau gweithlu mewn amrywiaeth o wahanol feysydd o fewn proffesiynau gofal iechyd. Ac ni fu unrhyw ymgais i guddio oddi wrth hynny. Yn wir, hoffem fod yn rhagweithiol a chadarnhaol a mynd allan a dweud, 'Pwy ydym ni eu hangen o fewn y tîm gofal sylfaenol?' Dyna pam yr wyf yn sôn am weithwyr proffesiynol eraill. Dyna pam yr wyf yn falch iawn o glywed nad ydym ddim ond yn cael y sgwrs hon lle mai meddygon yw'r unig rai sy'n bwysig o fewn y gwasanaeth iechyd. Ac, yn y ffordd yr ydym yna’n cynllunio ein gweithlu a'r hyn sydd ei angen arnom o fewn y gweithlu, mae angen inni ystyried yr ystod lawn honno o weithwyr proffesiynol.
Rwy’n disgwyl, fodd bynnag, y gwelwch, mewn rhai o'r rhain, nad yw’r heriau sy'n ein hwynebu yn rhai lleol; maent yn rhan o ddarlun cenedlaethol. A dyma hefyd pam mae’n bwysig iawn bod clystyrau gofal sylfaenol yn gallu deall mewn gwirionedd sut y maent yn rheoli anghenion gofal iechyd eu poblogaeth leol. Mae’r arian y maent wedi’i gael i'w wario yn ôl eu dewis, a dweud y gwir, yn fater o ddeall sut y byddant, gyda'u gwybodaeth benodol am y bobl y maent yn eu gwasanaethu, mewn gwirionedd yn ymdrin â rhai o'r gwahanol heriau a bylchau sy’n eu hwynebu.
Ond, ym mhob un maes o gynllunio'r gweithlu, ar lefel bwrdd iechyd ac ar lefel genedlaethol, bydd rhai heriau’n anoddach nag eraill, a byddwn yn fwy na bodlon cael sgwrs fanylach ag ef am ble yr ydym o ran y maes penodol hwn, sef nyrsys arbenigol, oherwydd rwyf yn cydnabod bod ganddo ddiddordeb penodol.
Diolch i’r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you to the Cabinet Secretary.
Rŷm ni’n symud i’r eitem nesaf, sef y datganiad gan Weinidog Iechyd y Cyhoedd a Gwasanaeth Cymdeithasol ar deithio llesol. Rydw i’n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Rebecca Evans.
We move on to the next item, which is the statement by the Minister for Social Services and Public Health on active travel. I call on the Minister to make the statement. Rebecca Evans.
Thank you, Presiding Officer. Improving the well-being of people in Wales and enabling them to be more active is a key manifesto commitment for us. Walking and cycling in particular offer a multitude of benefits to individuals, to society and to the planet.
The Welsh Government, with the support of the previous Assembly, has put in place a new framework that will ensure that we can realise these benefits. We start from a low base. Last year, just 6 per cent of adults in Wales made an active journey by bike and 63 per cent made a trip on foot once a week or more, meaning that one third of adults in Wales made no walking or cycling trips in an average week. Similarly, only 49 per cent of primary school aged children typically walk to school and only 2 per cent cycle, with even lower figures for secondary school children.
The most recent figures estimate that the cost of physical inactivity to the NHS in Wales is £51 million a year. We want to help people across Wales increase their physical activity by providing the means to make walking and cycling short distances the norm. This will help improve our nation’s physical and mental health, save people and businesses money, improve our air quality, reduce congestion and carbon emissions, and increase our support for local shops and businesses.
A key element in this is our landmark legislation, the Active Travel (Wales) Act 2013, which was commenced nearly two years ago. Since then, we have made significant progress in changing the way that we treat walking and cycling in Wales. We now have our national design standards, which set out clearly what we expect from walking and cycling infrastructure. We expect the infrastructure to be safe and comfortable to use, and to really meet the needs of users. These standards will help to transform routes across Wales over the coming years.
We have conducted a comprehensive survey of existing walking and cycling infrastructure in Wales, which was completed in spring 2015. On this basis, local authorities were able to audit and identify the existing routes in their towns, which they consulted on and submitted to us on their existing routes maps this year. Local authorities have now begun work on the next stage, where we look at moving from looking at what we have already got, to what we want for the future. This will result in the submission of the first set of integrated network maps for 142 places in Wales next September. It is critical that the planning of these networks builds on engagement with as many current and potential users as possible to ensure that their views and knowledge help effectively connect the origin and destination points that people need to travel between.
Encouraging people to walk and cycle for everyday journeys requires more than good infrastructure, important though this is. We need to change people’s attitudes to walking and cycling, and support the emergence of a new active travel culture in Wales. Our active travel action plan, which was published in February this year, sets out the actions that Government is taking to support this change. It complements the wider work on increasing levels of physical activity in Wales under ‘Getting Wales Moving’, which will inform our healthy and active strategy, to be published later this year.
The action plan includes our high-profile Active Journeys programme, which supports promotion and engagement of active travel in many schools across Wales. In its first year, the new programme has benefited 230 schools in total, ranging from more intensive work with schools, including work to seek pupil involvement with Safe Routes in Communities schemes, through to simply providing advice and information. The work programme included, for the first time, secondary schools. Forty-five secondary schools benefited, most of which held workshops to get students’ input into the integrated network mapping process.
We are also supporting the Cymru Travel Challenge, which targets workplaces across Wales. Over three challenges, we aim to motivate over 4,500 employees across Wales to increase the frequency of active travel and the use of public transport for everyday journeys, and replace single-occupancy car journeys. Challenge 1 ran in May and saw over 700 participants logging 6,500 journeys and replacing 32 per cent of car journeys with walking and cycling. Challenge 2 commences on 10 October.
Increasing levels of active travel in Wales is something that requires action from many parties, within Government and outside it. Local authorities have a key role to play, and I am very grateful for the professionalism and the enthusiasm that many have shown in embracing the challenges of implementing this new legislation. I am working closely with the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure, and we are agreed on the vital importance of ensuring active travel is embedded in the planning of major transport infrastructure projects, such as the metro projects in north and south Wales, to ensure that our transport network is genuinely integrated, efficient and high quality. I am also working with my other Government colleagues to ensure the delivery of the Welsh Government’s actions and duties, and look forward to working with the active travel board, which I will meet at their next meeting on 5 October. Diolch yn fawr.
Diolch i chi, Lywydd. Mae gwella lles pobl yng Nghymru a’u galluogi i fod yn fwy egnïol yn ymrwymiad maniffesto allweddol i ni. Mae cerdded a beicio yn arbennig yn cynnig llu o fanteision i unigolion, i gymdeithas ac i'r blaned.
Mae Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y Cynulliad blaenorol, wedi sefydlu fframwaith newydd a fydd yn sicrhau y gallwn wireddu'r manteision hyn. Rydym yn dechrau ar sylfaen isel. Y llynedd, dim ond 6 y cant o oedolion yng Nghymru oedd yn teithio ar feic unwaith yr wythnos neu fwy a 63 y cant yn cerdded. Mae hyn yn golygu nad yw traean yr oedolion yng Nghymru yn gwneud unrhyw deithiau cerdded neu feicio mewn wythnos arferol. Yn yr un modd, dim ond 49 y cant o blant oedran ysgol gynradd sy’n cerdded i'r ysgol fel arfer a dim ond 2 y cant sy’n beicio, a cheir ffigurau hyd yn oed yn is ar gyfer plant ysgol uwchradd.
Mae'r ffigurau diweddaraf yn amcangyfrif bod anweithgarwch corfforol yn costio £51 miliwn y flwyddyn i'r GIG yng Nghymru. Rydym am helpu pobl ledled Cymru i gynyddu eu gweithgarwch corfforol trwy ddarparu ffordd o wneud cerdded a beicio pellteroedd byr yn rhywbeth arferol. Bydd hyn yn helpu i wella iechyd corfforol a meddyliol ein cenedl, arbed arian i bobl a busnesau, gwella ansawdd yr aer, lleihau tagfeydd ac allyriadau carbon, ac yn gwella ein cefnogaeth o siopau a busnesau lleol.
Elfen allweddol o hyn yw ein deddfwriaeth arloesol, Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, a weithredwyd yn gyntaf bron dwy flynedd yn ôl. Ers hynny, rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran newid y ffordd yr ydym yn ymdrin â cherdded a beicio yng Nghymru. Erbyn hyn mae gennym ein safonau dylunio cenedlaethol, sy'n nodi'n glir yr hyn yr ydym yn ei ddisgwyl o’r seilwaith cerdded a beicio. Rydym yn disgwyl gallu defnyddio’r seilwaith yn ddiogel ac yn gyfforddus, a diwallu anghenion defnyddwyr yn wirioneddol. Bydd y safonau hyn yn helpu i drawsnewid llwybrau ar draws Cymru yn ystod y blynyddoedd nesaf.
Rydym wedi cynnal arolwg cynhwysfawr o’r seilwaith cerdded a beicio presennol yng Nghymru, a gwblhawyd yn ystod gwanwyn 2015. Ar y sail hon, roedd awdurdodau lleol yn gallu archwilio a nodi’r llwybrau presennol yn eu trefi, yr ymgynghorwyd arnynt a’u cyflwyno i ni, ar eu mapiau o lwybrau presennol eleni. Mae awdurdodau lleol bellach wedi dechrau gweithio ar y cam nesaf, lle rydym yn bwriadu ystyried yr hyn yr ydym yn dymuno ei gael ar gyfer y dyfodol, yn hytrach nag edrych ar yr hyn sydd gennym yn barod. Bydd hyn yn arwain at gyflwyno'r set gyntaf o fapiau rhwydwaith integredig ar gyfer 142 o leoedd yng Nghymru fis Medi nesaf. Mae'n hollbwysig bod y broses o gynllunio’r rhwydweithiau hyn yn sicrhau ein bod yn ymgysylltu’n well â chynifer o ddefnyddwyr cyfredol a newydd â phosibl. Bydd hyn yn sicrhau bod eu barn a'u gwybodaeth yn helpu i gysylltu’n effeithiol y mannau cychwyn a’r cyrchfannau y mae angen i bobl deithio rhyngddynt.
Mae annog pobl i gerdded a beicio wrth deithio bob dydd yn gofyn am fwy na seilwaith da, er mor bwysig yw hynny. Mae angen i ni newid agwedd pobl tuag at gerdded a beicio, a chefnogi datblygiad diwylliant teithio llesol newydd yng Nghymru. Mae ein cynllun gweithredu ar gyfer teithio llesol, a gyhoeddwyd ym mis Chwefror eleni, yn nodi'r camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i gefnogi'r newid hwn. Mae'n ategu'r gwaith ehangach ar gynyddu lefelau gweithgarwch corfforol yng Nghymru dan y cynllun 'Cael Cymru i Symud', a fydd yn llywio ein strategaeth byw’n iach a gweithgar, i'w chyhoeddi yn ddiweddarach eleni.
Mae'r cynllun gweithredu yn cynnwys ein rhaglen Teithiau Llesol proffil uchel, sy'n cefnogi’r gwaith o hyrwyddo ac ymgysylltu teithio llesol mewn llawer o ysgolion ar draws Cymru. Yn ei blwyddyn gyntaf, mae 230 o ysgolion i gyd wedi elwa ar y rhaglen newydd. Mae hyn yn amrywio o wneud gwaith mwy dwys gydag ysgolion, gan gynnwys ceisio cyfranogiad disgyblion mewn cynlluniau Llwybrau Diogel mewn Cymunedau, i ddarparu cyngor a gwybodaeth. Roedd y rhaglen waith yn cynnwys ysgolion uwchradd am y tro cyntaf. Gwnaeth pedwar deg pump o ysgolion uwchradd elwa ar y rhaglen, a’r rhan fwyaf ohonynt yn cynnal gweithdai i sicrhau mewnbwn gan fyfyrwyr yn y broses o fapio rhwydwaith integredig.
Rydym hefyd yn cefnogi Her Teithio Cymru, sy'n targedu gweithleoedd ar draws Cymru. Ceir tair her, â’r bwriad yw ysgogi dros 4,500 o weithwyr ar draws Cymru i gynyddu pa mor aml maent yn teithio’n llesol a pha mor aml maent yn defnyddio cludiant cyhoeddus ar gyfer teithiau bob dydd, yn lle teithiau car gydag ond un gweithiwr yn y car. Cynhaliwyd yr her gyntaf ym mis Mai lle’r oedd dros 700 o gyfranogwyr wedi cofnodi 6,500 o deithiau a lle’r oedd teithiau cerdded a beicio wedi cymryd lle 32 y cant o deithiau car. Mae’r ail her yn dechrau ar 10 Hydref.
Mae cynyddu lefelau teithio llesol yng Nghymru yn rhywbeth sy’n gofyn am gamau gweithredu gan lawer o bleidiau, o fewn y Llywodraeth a'r tu allan. Mae gan awdurdodau lleol swyddogaeth allweddol er mwyn cyflawni hyn, ac rwy’n ddiolchgar iawn am y proffesiynoldeb a'r brwdfrydedd a gafwyd gan lawer ohonynt wrth gofleidio'r heriau o weithredu'r ddeddfwriaeth newydd hon. Rwy’n gweithio'n agos ag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Seilwaith, ac rydym yn cytuno ar bwysigrwydd hanfodol sicrhau bod teithio llesol yn rhan annatod o gynllunio prosiectau mawrion yn ymwneud â seilwaith trafnidiaeth, megis y prosiectau metro yn y gogledd a’r de, er mwyn sicrhau bod ein rhwydwaith trafnidiaeth yn wirioneddol integredig, yn effeithlon ac o ansawdd uchel. Rwyf hefyd yn cydweithio â’m cydweithwyr eraill yn y Llywodraeth i sicrhau y cyflawnir camau gweithredu a dyletswyddau Llywodraeth Cymru, ac rwy’n edrych ymlaen at weithio gyda'r bwrdd teithio llesol, y byddaf yn mynd i’w gyfarfod nesaf ar 5 Hydref. Thank you.
A gaf i ddiolch i’r Gweinidog am ei datganiad? A allaf i groesawu’r manylion sydd gerbron ar y diweddariad yma ar deithio llesol? Wrth gwrs, cawsom ni drafodaeth fer ar y pwnc yma o ffitrwydd yn y pwyllgor iechyd yr wythnos diwethaf a bydd y Gweinidog yn cofio i ni sôn am bwysigrwydd ffitrwydd a phwysigrwydd cadw’n heini i ni i gyd, o ba bynnag oedran, ond yn enwedig wrth i ni ddylanwadu ar ein plant achos mae’n sefydlu ymddygiad am oes.
Ond mae ffitrwydd o gadw’n heini—. Mae rhai astudiaethau, fel y gwnes i grybwyll wythnos diwethaf, yn dangos gostyngiad o 30 y cant yn lefel y siwgr yn eich gwaed os ydych chi’n ffit o gymharu â phan nad ydych chi’n ffit, gostyngiad o 30 y cant yn eich pwysau gwaed, a gostyngiad hefyd o 30 y cant yn lefel eich colesterol ac yn eich pwysau. Beth sy’n cael ei nodi o hynny, wrth gwrs, ydy petai ffitrwydd yn dablet neu yn gyffur, gyda’r gostyngiad sylweddol yna yn yr elfennau yna o 30 y cant, byddai pawb yn clochdar ac yn sgrechain ar i NICE adael i ni feddygon fod yn ei ragnodi cyn pen dim. Dyna pam mae ffitrwydd yn haeddu llawer mwy o sylw nag mae o’n ei gael. Mae o’n llawer mwy effeithiol na’r rhan fwyaf o dabledi sydd gennym ni i fynd i’r afael efo’r materion hyn.
Ond, gan fynd yn ôl at y datganiad, dyna pam roeddwn i’n synnu braidd at eich trydydd paragraff, pan ŷch chi’n dweud bod y ffigurau diweddaraf ynglŷn â’r gost o beidio â chadw’n ffit i’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn £51 miliwn y flwyddyn. Buaswn i’n meddwl, o gofio’r holl gostau yna o fynd i’r afael â gordewdra sydd gennym ni, y byddai’r arbediad yn nhermau ariannol yn llawer mwy na £51 miliwn y flwyddyn. Mae hwnnw jest yn edrych fel ffigwr isel iawn i mi, mae’n rhaid imi ei ddweud, i fynd i’r afael â’r sefyllfa yma.
Yn benodol, ar eich ymrwymiad o dan y Ddeddf yma ynglŷn â theithio llesol, a allaf ofyn sut y mae teithio llesol yn cael ei gysidro yn y trafodaethau bydd pobl yn eu cael ar y fasnachfraint rheilffyrdd? Ac, yn benodol, felly, pan ydych chi’n sôn dylai mwy o blant ac ati fod yn cerdded i’r ysgol neu yn seiclo i’r ysgol, wrth gwrs, materion diogelwch sy’n cael eu henwi fel rhai o’r pethau sydd yn amharu ar allu pobl unai i gerdded neu i farchogaeth beic i’r ysgol. Sut ydych yn ymdrin, felly, ag amheuon ynglŷn â diogelwch fel rhan o’r materion teithio llesol yma?
Yn olaf, wrth gwrs, hefyd—yn enwedig pan ydych chi’n sôn am weithlu sydd, yn lle mynd yn eu car i’r swyddfa, nawr yn mynd unai i gerdded, rhedeg neu farchogaeth beic i’r swyddfa—mae yna oblygiadau ynglŷn â gorfod datblygu cyfleusterau fel toiledau, cawodydd a storfeydd beiciau i gyd-fynd efo’r llwybrau teithio llesol yma. Sut mae trafodaethau’n mynd ymlaen i wneud yn siŵr bod y cyfleusterau i gyd-fynd efo’r dyhead hefyd mewn lle? Wedi dweud hynny i gyd, a gaf i groesawu, fel y bydden nhw’n dweud yn Saesneg, ‘the direction of travel’. Diolch yn fawr.
May I thank the Minister for her statement? May I welcome the details that have been provided and this update on active travel? Of course, we had a brief discussion on this issue of physical fitness in the health committee last week and the Minister will recall that we mentioned the importance of physical fitness and the importance of keeping fit for us all, whatever our age, but particularly as we influence our children, because it does establish a pattern of behaviour for life.
Fitness and keep fit—. There are certain studies, as I mentioned last week, that demonstrate a reduction of 30 per cent in blood sugar levels if you are fit, as compared to those who are unfit, a reduction of 30 per cent in blood pressure, and a reduction of 30 per cent in cholesterol levels, and in weight. What is noted there, of course, is that if fitness were a tablet or a drug with that significant reduction of 30 per cent in those elements, everyone would be screaming for NICE to allow us doctors to prescribe it, post haste. That’s why fitness deserves far more attention that it’s currently given. It’s far more effective than most of the drugs available to us in dealing with these issues that I’ve just mentioned.
But if I can return to the statement, that’s why I was a little surprised at your third paragraph, when you mentioned that the latest figures on the cost of not keeping fit to the health service in Wales was £51 million each year. I would have thought, given all those costs that we face in dealing with obesity, that the saving in financial terms would be far more than £51 million per annum. That appears to be a very low figure to me, I have to say, in terms of tackling this situation.
Specifically, on your commitment under the Active Travel (Wales) Act 2013, can I ask how active travel is considered in the discussions that will take place on the rail franchise? And, specifically, when you mention that more children should be walking or cycling to school, of course, safety issues are given as one reason why people don’t actually choose to walk or cycle to school. So how are you actually getting to grips with parents’ doubts over safety as part of these active travel issues?
Finally, of course, particularly when you mention a workforce that, instead of travelling to work in their cars, is now going to do so either by cycling, running or walking, there are implications in terms of providing facilities to those people, such as toilets, showers and bike sheds to actually go hand in hand with those active travel routes. How are negotiations proceeding to ensure that the facilities are in place to meet the aspirations? Having said all of that, may I welcome the direction of travel, as they would say. Thank you.
I thank you very much for those questions and also thank you for the very constructive session that we had with committee in which we explored in quite some detail the aspects of physical activity to which you referred. You asked about the statistics—the figure of £51 million as a cost to the NHS every year in terms of the lack of physical activity. That figure was given to us by Public Health Wales. They’ve done a scoping exercise, looking at the economic cost of various things such as domestic violence, mental health, physical inactivity, smoking and many other aspects as well in a new document called ‘Making a Difference’. It’s a shorter document, but underpinned by a robust evidence base, looking at these various aspects. Although this just specifically relates to the physical inactivity’s cost to the NHS, obviously there is a much wider cost in terms of costs to the economy, for example, costs to people’s own quality of life and so on, as well. So, this was just looking at one of those aspects.
You talked about the importance of getting children engaged with active travel at a very, very early stage in their lives, and we’re completely on the same page there. I think our eco-schools programme has a particular role to play in that. Over 860 schools in Wales have already achieved the international Green Flag award for the work that they’ve been doing on eco-schools and, as part of that, they’ve been looking at things—there are walk-to-school days, for example, and walking-bus programmes. Schools have junior road safety officers, and in some of those schools they’ll be making bespoke parking tickets to put on the cars of parents who have perhaps parked insensitively and inappropriately on pavements and so on outside schools. I think that having a message perhaps from a child that is handwritten is much more powerful than politicians and others telling parents where they should and shouldn’t park and so on. I think children have a really important role to play in this particular agenda.
We’re trying to make sure that children are also safe on the roads from the youngest age as well, which is why, through the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure’s department, we’re identifying and creating safe routes to schools for walking and cycling, and that’s very central to the active travel Act. Nearly £800,000 is also paid to local authorities for child pedestrian training, and 17,000 primary school children have benefited from that. That’s about helping children have confidence to walk to school, but also making them understand what they need to do to keep themselves safe whilst doing so. Over £0.5 million is also paid to local authorities for national standard cycle training, which benefits 15,000 primary school pupils a year as well. Cardiff is receiving a grant at the moment to pilot some new approaches to refresher training for children as well, because we can teach this at a certain point, but then we want to see whether there is a benefit actually to offering refresher training and perhaps more detailed training that is more age-appropriate for them as they grow older.
On the issue of infrastructure, we’ve made it very clear—and I spoke to my colleague, the Cabinet Secretary, earlier about this today as well—how important it is that the major infrastructure projects and all infrastructure projects have active travel at the heart, really, because we have an Act in Wales that is there to promote active travel. So, it should be done looking at integrated transport in the wider sense, so including walking and cycling opportunities as well.
Rwy’n diolch yn fawr iawn am y cwestiynau hynny a hefyd yn diolch i chi am y sesiwn adeiladol iawn a gawsom gyda’r pwyllgor lle gwnaethom archwilio mewn cryn fanylder yr agweddau ar weithgarwch corfforol y gwnaethoch chi gyfeirio atynt. Gwnaethoch chi ofyn am yr ystadegau—y ffigur £51 miliwn fel cost i’r GIG bob blwyddyn o ran y diffyg gweithgarwch corfforol. Rhoddwyd y ffigur hwnnw i ni gan Iechyd Cyhoeddus Cymru. Maen nhw wedi gwneud ymarfer cwmpasu, gan edrych ar gost economaidd amrywiol bethau megis trais yn y cartref, iechyd meddwl, diffyg gweithgarwch corfforol, ysmygu a llawer o agweddau eraill hefyd mewn dogfen newydd o'r enw 'Gwneud Gwahaniaeth'. Mae'n ddogfen fyrrach, ond yn ddogfen sy’n seiliedig ar dystiolaeth gadarn, sy’n edrych ar yr amrywiol agweddau hyn. Er bod hyn dim ond yn ymwneud â chost yr anweithgarwch corfforol i'r GIG yn benodol, yn amlwg ceir cost llawer mwy o ran costau i'r economi, er enghraifft, costau i ansawdd bywyd unigolion ac yn y blaen, hefyd. Felly, dim ond edrych ar un o'r agweddau yn unig oedd hyn.
Soniasoch am bwysigrwydd cael plant i gymryd diddordeb mewn teithio llesol yn gynnar iawn, iawn yn eu bywydau, ac rydym yn cytuno’n llwyr â hynny. Credaf fod ein rhaglen eco-ysgolion yn allweddol er mwyn cyflawni hynny. Mae dros 860 o ysgolion yng Nghymru eisoes wedi ennill gwobr ryngwladol y Faner Werdd am y gwaith y maent wedi bod yn ei wneud yn rhan o’r rhaglen eco-ysgolion ac, yn rhan o hynny, maen nhw wedi bod yn edrych ar bethau—ceir diwrnodau cerdded i'r ysgol, er enghraifft, a rhaglenni bws cerdded. Mae gan ysgolion swyddogion iau ar gyfer diogelwch ar y ffyrdd, ac mewn rhai o'r ysgolion hynny byddant yn gwneud tocynnau parcio pwrpasol i roi ar geir rhieni sydd efallai wedi parcio’n flêr ac yn amhriodol ar balmentydd ac ati, y tu allan i ysgolion. Credaf efallai fod derbyn neges gan blentyn sydd wedi’i hysgrifennu â llaw yn llawer mwy pwerus na gwleidyddion a phobl eraill yn dweud wrth rieni lle y dylent a lle na ddylent barcio ac yn y blaen. Yn fy marn i, mae gan blant swyddogaeth bwysig iawn yn yr agenda benodol hon.
Rydym hefyd yn ceisio gwneud yn siŵr bod plant yn ddiogel ar y ffyrdd, a hynny o oedran ifanc iawn, a dyna pam, drwy adran Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith, rydym yn nodi a chreu llwybrau diogel i ysgolion ar gyfer cerdded a beicio, ac mae hynny'n ganolog iawn i'r Ddeddf teithio llesol. Mae bron £800,000 hefyd yn cael ei dalu i awdurdodau lleol ar gyfer hyfforddiant yn ymwneud â phlant sy'n cerdded, ac mae 17,000 o blant ysgolion cynradd wedi elwa ar hynny. Ei fwriad yw helpu plant i fagu’r hyder i gerdded i'r ysgol, ond hefyd sicrhau eu bod yn deall yr hyn y mae angen iddynt ei wneud i gadw eu hunain yn ddiogel wrth gerdded. Mae dros £0.5 miliwn hefyd yn cael ei dalu i awdurdodau lleol ar gyfer hyfforddiant beicio o safon genedlaethol, sydd hefyd o fudd i 15,000 o ddisgyblion ysgolion cynradd y flwyddyn. Mae Caerdydd hefyd yn derbyn grant ar hyn o bryd i dreialu rhai dulliau newydd o ddarparu hyfforddiant diweddaru i blant, oherwydd gallwn addysgu hyn ar adeg benodol, ond wedyn rydym eisiau gweld a oes budd mewn gwirionedd o gynnig hyfforddiant diweddaru ac efallai hyfforddiant manylach sy'n fwy addas i’w hoedran nhw wrth iddynt fynd yn hŷn.
Ynglŷn â’r mater yn ymwneud â seilwaith, rydym wedi nodi’n glir—a gwnes i siarad gyda’m cydweithiwr, Ysgrifennydd y Cabinet, yn gynharach am hyn heddiw hefyd—pa mor bwysig yw hi fod teithio llesol wrth wraidd y prif brosiectau seilwaith a phob prosiect seilwaith, mewn gwirionedd, gan fod gennym Ddeddf yng Nghymru yn benodol i hyrwyddo teithio llesol. Felly, dylid gwneud hynny drwy ganolbwyntio ar drafnidiaeth integredig mewn cyd-destun ehangach, gan gynnwys cyfleoedd cerdded a beicio hefyd.
Thank you, Minister, for your statement today, which is very welcome. This legislation does seem to have suffered from a lack of interest and ambition on behalf of the Government, causing, I should say, frustration among even the Act’s biggest supporters. The fourth Assembly’s Enterprise and Business Committee made a number of recommendations during their early post-legislative scrutiny of the legislation in February of this year. So, I would be grateful if you could outline how the Government has acted upon the committee’s recommendations. First, colleagues noted that the implementation of the legislation is hampered by a lack of dedicated funding and resources for local authorities to deliver the Act’s laudable aims. The Minister’s predecessor previously said that the Welsh Government did not accept the rationale for considering transport funding in isolation. Now, since you’ve been appointed to your new post, have you reconsidered allocating a dedicated pot specifically for active travel? There does seem as well to be a distinct lack of activity to raise public awareness. Could you therefore perhaps outline how the Welsh Government has sought to address the committee’s concerns with regard to promoting public awareness of the Act?
You also mentioned today that you’ve been working closely with your Cabinet Secretary for the economy to ensure that major infrastructure projects such as the metro and city deals should allow for active travel provisions. So, can you therefore outline what specific measures have been taken forward in that regard? Finally, given that the Act underpins so many of the cross-cutting policy agendas of all Welsh Government departments, including the strategies ‘Getting Wales moving’ and ‘Climbing Higher: Creating an Active Wales’, will you outline how you are ensuring that the active travel Act is implemented right across the Government?
Diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad heddiw, sydd i'w groesawu'n fawr. Ymddengys bod y ddeddfwriaeth hon wedi dioddef o ddiffyg diddordeb ac uchelgais ar ran y Llywodraeth, gan achosi, dylwn i ddweud, rwystredigaeth ymhlith prif gefnogwyr y Ddeddf hyd yn oed. Gwnaeth pedwerydd Pwyllgor Menter a Busnes y Cynulliad nifer o argymhellion yn ystod ei waith craffu ôl-ddeddfwriaethol cynnar ar y ddeddfwriaeth ym mis Chwefror eleni. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu sut y mae'r Llywodraeth wedi gweithredu argymhellion y pwyllgor. Yn gyntaf, nodwyd gan gydweithwyr fod y gwaith o weithredu’r ddeddfwriaeth yn cael ei rwystro gan ddiffyg cyllid ac adnoddau pwrpasol ar gyfer awdurdodau lleol, er mwyn iddynt allu cyflawni amcanion canmoladwy’r Ddeddf. Dywedodd rhagflaenydd y Gweinidog o'r blaen nad oedd Llywodraeth Cymru yn derbyn y rhesymeg ar gyfer ystyried cyllid trafnidiaeth ar ei ben ei hun. Nawr, ers i chi gael eich penodi i'ch swydd newydd, a ydych chi wedi ailystyried dyrannu cronfa bwrpasol yn benodol ar gyfer teithio llesol? Ymddengys hefyd fod diffyg amlwg o ran gweithgarwch i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd. A allech chi felly o bosib amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ceisio mynd i’r afael â phryderon y pwyllgor o ran hybu ymwybyddiaeth y cyhoedd o'r Ddeddf?
Rydych wedi sôn hefyd heddiw eich bod wedi bod yn gweithio'n agos gyda'ch Ysgrifennydd Cabinet dros yr economi i sicrhau y dylai prosiectau seilwaith mawrion megis y metro a’r fargen ddinesig ganiatáu ar gyfer darpariaethau teithio llesol. Felly, a allwch chi amlinellu pa fesurau penodol sydd wedi’u datblygu yn hynny o beth? Yn olaf, o ystyried bod y Ddeddf yn sail i gynifer o agendâu polisi trawsbynciol holl adrannau Llywodraeth Cymru, gan gynnwys strategaeth 'Cael Cymru i Symud' a strategaeth 'Dringo'n Uwch: Creu Cymru Egnïol', a wnewch chi amlinellu sut yr ydych chi’n sicrhau bod y Ddeddf teithio llesol yn cael ei gweithredu ar draws y Llywodraeth?
I thank you for those questions. I’ll begin with the question that you raised on planning, and how we are ensuring that planning is an enabler for active travel. I’m considering now how we might make revisions to planning policy and guidance to strengthen the emphasis on active travel, and that’s something that I would be working with colleagues on as well. You would have heard the First Minister’s comments today in terms of active travel, and his support for it was very clear that, when we are thinking about building new roads, then we should also be thinking in the same mind-set about building new cycle paths and so on, as well. With regard to funding, I don’t believe that we should look separately at funding for active travel because the whole point is that it should be integrated within the normal way that we travel, and making short journeys on foot or by bicycle should be considered normal things to do. However, I do recognise that we do need specific funding to support the implementation of the Act. So, we’ve given local authorities previously a portion of £300,000 towards producing their existing routes map and the preparation of the work there. Also, £200,000 of local transport funding money has been allocated specifically for costs associated with the integrated network map stage of the process as well. You’re absolutely right to say that engagement is absolutely key in terms of how we move this forward, and having a conversation with the public about what the routes that they want and need are, because that really is going to be crucial to the success of this programme.
I’ll be looking to our active travel board to take a real leading role in this, and this is made up of key Government departments and external partners, Natural Resources Wales, Public Health Wales, the Welsh Local Government Association and a range of third sector organisations and representatives of business as well. They will have a role, I’m sure, in terms of both holding things to account, in terms of the delivery of the Act, but also being advocates for the Act as well. I recently launched, alongside our voluntary sector organisations, a new website where members of the public can register their interest to be consulted by local authorities on the plans. So, I would recommend anybody with an interest to go ahead and look at the Living Streets website to find out more and to register their interest in terms of letting the local authority know what their routes are, what would make the difference for them, what's stopping them taking a bike or walking to a destination at the moment. So, that's certainly something that I would ask Members here, actually, to promote in their constituencies as well.
We're certainly seeking to support local authorities in the discharge of their duties, because we know that we are asking a lot, but then I think that we can gain a lot from them as well. So, we consulted on, and published, delivery guidance on how local authorities should meet their duties under the active travel Act, and I think that this meets some of the recommendations to which you referred. And we’ve also published design guidance that sets out infrastructure standards and provides tools and guidance for network planning and auditing by local authorities. So, we certainly want to make sure that local authorities have access to the information and support that they need in discharging these new duties, because there will be a lot of work involved, but I think that we can achieve a great deal. This is actually a really exciting opportunity for Wales. I'm very aware that the eyes of the world are on this in many senses. I've seen blogs from America looking at what we're doing here in Wales. So, we absolutely have to work together to make sure that it's the success that I know it can be.
Rwy’n diolch i chi am y cwestiynau hynny. Dechreuaf gyda’r cwestiwn a godwyd gennych chi ynglŷn â chynllunio, a sut yr ydym ni’n sicrhau bod cynllunio yn galluogi teithio llesol. Rwy’n ystyried nawr sut y gallem wneud diwygiadau i'r polisi a chanllawiau cynllunio i roi mwy o bwyslais ar deithio llesol, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn i’n gweithio gyda chydweithwyr arno hefyd. Byddech chi wedi clywed sylwadau’r Prif Weinidog heddiw o ran teithio llesol. Roedd ei gefnogaeth iddo yn glir iawn, sy’n golygu y dylem ni, wrth feddwl am adeiladu ffyrdd newydd, feddwl yn yr un modd am adeiladu llwybrau beicio newydd ac yn y blaen, hefyd. O ran cyllid, nid wyf yn credu y dylem ni edrych ar gyllid ar gyfer teithio llesol ar wahân oherwydd y nod yw ei integreiddio i’r ffordd arferol yr ydym yn teithio, a dylid ystyried gwneud teithiau byrion ar droed neu ar feic yn bethau i'w gwneud yn arferol. Fodd bynnag, rwy'n cydnabod bod angen cyllid penodol i gefnogi gweithrediad y Ddeddf. Felly, rydym wedi rhoi yn flaenorol gyfran o £300,000 i awdurdodau lleol tuag at gynhyrchu eu map llwybrau presennol a pharatoi’r gwaith yno. Hefyd, cafodd £200,000 o arian cyllido trafnidiaeth leol ei neilltuo'n benodol ar gyfer costau sy'n gysylltiedig â’r cyfnod o’r broses ar gyfer creu map rhwydwaith integredig. Rydych chi yn llygad eich lle wrth ddweud bod ymgysylltu yn gwbl allweddol o ran sut yr ydym yn datblygu hyn, a chael sgwrs gyda'r cyhoedd am y llwybrau y maent yn dymuno eu cael ac y maent eu hangen, gan y bydd hynny mewn gwirionedd yn hanfodol ar gyfer llwyddiant y rhaglen hon.
Byddaf yn disgwyl i’n bwrdd teithio egnïol gymryd cam arweiniol gwirioneddol yn hyn o beth, ac mae hyn yn cynnwys adrannau allweddol y Llywodraeth a phartneriaid allanol, Adnoddau Naturiol Cymru, Iechyd Cyhoeddus Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac amrywiaeth o sefydliadau’r trydydd sector a chynrychiolwyr busnes hefyd. Bydd ganddynt swyddogaeth, rwy'n siŵr, o ran bod yn atebol, wrth gyflwyno'r Ddeddf, ond hefyd o ran bod yn eiriolwyr ar gyfer y Ddeddf. Lansiais yn ddiweddar, ochr yn ochr â'n sefydliadau sector gwirfoddol, wefan newydd lle gall aelodau o'r cyhoedd fynegi eu diddordeb i gael ymgynghoriad gan awdurdodau lleol ar y cynlluniau. Felly, byddwn i’n argymell bod unrhyw un sydd â diddordeb yn mynd ati i edrych ar wefan Living Streets i gael gwybod mwy a mynegi eu diddordeb o ran rhoi gwybod i'r awdurdod lleol beth yw eu llwybrau, beth fyddai'n gwneud y gwahaniaeth ar eu cyfer nhw, beth sy’n eu hatal rhag beicio neu gerdded i gyrchfan ar hyn o bryd. Felly, mae hynny yn sicr yn rhywbeth y byddwn i’n gofyn i’r Aelodau yma, mewn gwirionedd, eu hybu yn eu hetholaethau nhw hefyd.
Rydym yn sicr yn ceisio cefnogi awdurdodau lleol i gyflawni eu dyletswyddau. Rydym yn gwybod ein bod yn gofyn llawer, ond credaf fod modd i ni gael llawer ganddyn nhw hefyd. Felly, cyhoeddwyd ac ymgynghorwyd ar ganllawiau cyflwyno ar sut y dylai awdurdodau lleol gyflawni eu dyletswyddau dan y Ddeddf teithio llesol, a chredaf fod hyn yn bodloni rhai o'r argymhellion y gwnaethoch chi gyfeirio atynt. Rydym hefyd wedi cyhoeddi canllawiau dylunio sy'n nodi safonau seilwaith ac sy’n darparu offer a chanllawiau ar gyfer cynllunio ac archwilio rhwydwaith gan awdurdodau lleol. Felly, rydym yn sicr am wneud yn siŵr bod awdurdodau lleol yn gallu cael gafael ar yr wybodaeth a'r cymorth sydd eu hangen arnynt i gyflawni’r dyletswyddau newydd hyn. Bydd llawer o waith i’w wneud, ond credaf y gallwn gyflawni llawer. Mae hyn mewn gwirionedd yn gyfle cyffrous iawn i Gymru. Rwy'n ymwybodol iawn fod gan y byd i gyd ddiddordeb yn hyn ar lawer ystyr. Rwyf wedi gweld blogiau o America yn trafod yr hyn yr ydym yn ei wneud yma yng Nghymru. Felly, mae’n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd heb os i wneud yn siŵr bod hyn yn llwyddo, fel rwy’n gwybod y gall wneud.
I thank the Minister for her statement. The active travel plan is a good initiative in terms of its objectives. There could be long-term savings in the NHS budget if people in Wales are basically fit, as Dai Lloyd asserted, and, ideally, physical activity should be nurtured from an early age. On these principles I think we agree. The problem lies, as ever, in how well the aims of the active travel plan can actually be delivered. Sometimes, the developments of modern living will tend to militate against this effective delivery. For instance, we can encourage schoolchildren to walk to school on a given day as part of this plan, but when we have school reorganisations that lead to the closure of local schools, we are left with the prospect of many children having to use vehicular transport to travel to school. To walk more than three miles to school would surely be too far and too time-consuming on a regular basis. So, you'd be unlikely to be encouraging regular walking to school in that instance. The same problem applies to workers whose workplace is many miles away, and, unfortunately, the tendency of modern life has been for people to travel further and further to their place of work.
Of course, your plan also covers cycling, which may be more viable in the long term. It will be difficult, nevertheless, to overcome these rather fundamental obstacles, but it will be interesting to see what progress can be made with the active travel plan, and I will endeavour to monitor it closely. Thank you.
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Mae'r cynllun teithio llesol yn fenter dda o ran ei hamcanion. Gellid cael arbedion hirdymor yng nghyllideb y GIG os yw pobl yng Nghymru yn y bôn yn heini, fel yr haerodd Dai Lloyd, ac, yn ddelfrydol, dylid meithrin gweithgarwch corfforol o oedran cynnar. Credaf ein bod yn cytuno ar yr egwyddorion hyn. Y broblem, fel erioed, yw pa mor dda y gellir cyflawni amcanion y cynllun teithio llesol mewn gwirionedd. Weithiau, bydd datblygiadau bywyd modern yn tueddu i weithio yn erbyn cyflawni hyn yn effeithiol. Er enghraifft, gallwn annog plant ysgol i gerdded i'r ysgol ar ddiwrnod penodol fel rhan o'r cynllun hwn. Ond pan geir ad-drefnu sy'n arwain at gau ysgolion lleol, mae posibilrwydd y byddai’n rhaid i lawer o blant ddefnyddio ceir i deithio i'r ysgol. Byddai cerdded mwy na thair milltir i'r ysgol yn sicr o fod yn rhy bell ac yn cymryd gormod o amser yn rheolaidd. Felly, ni fyddech chi’n debygol o fod yn annog plant i gerdded yn rheolaidd i'r ysgol yn yr achos honno. Mae'r un broblem yn bodoli yn achos gweithwyr y mae eu gweithle yn llawer o filltiroedd i ffwrdd, ac, yn anffodus, y duedd gyda bywyd modern yw bod pobl yn teithio ymhellach ac ymhellach i’w gweithle.
Wrth gwrs, mae eich cynllun hefyd yn cynnwys beicio, a all fod yn fwy hyfyw yn y tymor hir. Er hynny, bydd yn anodd goresgyn y rhwystrau eithaf sylfaenol hyn, ond bydd yn ddiddorol gweld pa gynnydd y gellir ei wneud o ran y cynllun teithio llesol, a byddaf yn ymdrechu i’w fonitro'n ofalus. Diolch.
I thank you for the welcome that you've given it and for the support that I think that we've had right across the Chamber here in the Assembly today. With regard to the workplace, I think there is an opportunity for employers to be supportive of their employees' efforts to make active travel journeys, for example by providing showers in the workplace and so on. I know we certainly provide that kind of facility here at the National Assembly. Our Cymru Travel Challenge, to which I referred in the statement at the start, is an opportunity for workplaces to engage with what we're trying to achieve here, and many workplaces are also working towards the Healthy Working Wales corporate health standard, which is an opportunity for workplaces to demonstrate to their employees that they take their health seriously and that they’re able and willing to invest in and support them for the future as well.
I'm very keen—. You mentioned engaging with people from an early age, and that's important because walking and cycling have to be seen as an opportunity for everyone, which is why it's been really important that our active travel approach thus far has engaged right across all of the communities, and specifically looking at how we can engage hard-to-reach communities and individuals with the active travel agenda. So, we had an active travel conference, which looked specifically at this and our efforts to increase participation amongst disabled people, women, ethnic minority groups and older people as well, because we don't want people to feel that this perhaps isn't for them, because there are journeys that most of us can be making by foot or by bike.
Diolch i chi am groesawu’r cynllun ac am y gefnogaeth rwy’n credu ein bod wedi ei chael ar draws y Siambr yma yn y Cynulliad heddiw. O ran y gweithle, rwy’n credu bod cyfle i gyflogwyr gefnogi ymdrechion eu gweithwyr i wneud teithiau llesol, er enghraifft drwy ddarparu cawodydd yn y gweithle ac yn y blaen. Gwn ein bod yn sicr yn darparu’r math hwnnw o gyfleuster yma yn y Cynulliad Cenedlaethol. Mae ein Her Teithio Cymru, y cyfeiriais ati yn y datganiad ar y dechrau, yn gyfle i weithleoedd ymgysylltu â'r hyn yr ydym yn ceisio ei gyflawni yma. Mae llawer o weithleoedd hefyd yn gweithio tuag at y safon iechyd corfforaethol, sef Cymru Iach ar Waith, sy’n gyfle i weithleoedd ddangos i'w gweithwyr eu bod yn cymryd eu hiechyd o ddifrif a’u bod yn barod i fuddsoddi ynddynt a’u cefnogi ar gyfer y dyfodol hefyd.
Rwy'n awyddus iawn—. Gwnaethoch chi sôn am ymgysylltu â phobl o oedran cynnar, ac mae hynny'n bwysig oherwydd mae’n rhaid dangos bod cerdded a beicio yn gyfle i bawb. A dyna pam mae’n bwysig iawn fod ein dull ni o weithredu teithio llesol hyd yn hyn wedi ymgysylltu â phobl ar draws yr holl gymunedau, gan ganolbwyntio’n benodol ar sut y gallwn ymgysylltu â chymunedau ac unigolion sy’n anodd eu cyrraedd â’r agenda teithio llesol. Felly, cawsom gynhadledd teithio llesol, a oedd yn edrych yn benodol ar hyn ac ar ein hymdrechion i gynyddu cyfranogiad ymhlith pobl anabl, menywod, grwpiau lleiafrifoedd ethnig a phobl hŷn. Nid ydym am i bobl deimlo efallai nad yw hyn ar eu cyfer nhw, oherwydd mae yna deithiau y gall y rhan fwyaf ohonom eu gwneud ar droed neu ar feic.
Thank you, Minister, for your statement and for the personal commitment that both you and the Cabinet Secretary for the economy have shown for this agenda.
In many ways, passing the legislation is the easy bit in this project. This is an ambitious and generational project to try and change attitudes and behaviours, and even though, through the existence of the Act, we have some very progressive design guidance, probably the leading design guidance in the UK, it’s how it’s implemented that matters. For example, in my own constituency, Carmarthenshire County Council have recently built two new sections of cycle path alongside the main road between Llangennech and Dafen, and rather than following the guidance that says there should be a 3m-wide path, they’ve decided to build two paths: a 1.5m-wide path on one side, and a 1.5m-wide path on the other side, each with ‘one way’ signs on them. I’ve never seen a ‘one way’ sign on a cycle path before, and it’s highly unlikely it’s going to be given much attention.
So, it’s crucial that we engage with the target audience here, which is not people who already cycle; it’s people who have never cycled. This, after all, is about changing behaviour, and so it’s particularly disappointing in the consultation on the first maps that only around 30 people have been consulted by each local authority across Wales. Would she do her best to make sure for the consultation on the next iteration of the maps—the maps where we’d like to see the routes—that we engage as many people as possible, as I say, not people who already cycle and walk, but people who do not?
Diolch i chi, Weinidog, am eich datganiad ac am yr ymroddiad personol yr ydych chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi wedi ei ddangos ar gyfer yr agenda hon.
Mewn sawl ffordd, pasio’r ddeddfwriaeth yw'r rhan hawdd yn y prosiect hwn. Dyma brosiect uchelgeisiol sy’n ymwneud â sawl cenhedlaeth i geisio newid agweddau ac ymddygiad. Ac er bod gennym, drwy fodolaeth y Ddeddf, rai canllawiau dylunio blaengar iawn, fwy na thebyg y canllawiau dylunio mwyaf blaenllaw yn y DU, yr hyn sy’n bwysig yw sut y caiff y prosiect ei weithredu. Er enghraifft, yn fy etholaeth i fy hun, mae Cyngor Sir Caerfyrddin wedi adeiladu dau ddarn newydd o lwybrau beicio ar hyd y brif ffordd rhwng Llangennech a Dafen yn ddiweddar, ac yn hytrach na dilyn y canllawiau sy'n dweud y dylid cael llwybr 3m o led, maen nhw wedi penderfynu adeiladu dau lwybr: llwybr 1.5m o led ar un ochr, a llwybr 1.5m o led ar yr ochr arall, gydag arwyddion 'un ffordd' ar y ddwy ochr. Nid wyf erioed wedi gweld arwydd 'un ffordd' ar lwybr beicio o'r blaen, ac mae'n annhebygol y bydd yn cael llawer o sylw.
Felly, mae'n hanfodol ein bod yn ymgysylltu â'r gynulleidfa darged yma, nid y bobl sydd eisoes yn beicio; ond y bobl nad ydynt erioed wedi beicio. Mae hyn, wedi'r cyfan, yn ymwneud â newid ymddygiad, ac felly mae'n arbennig o siomedig yn yr ymgynghoriad ar y mapiau cyntaf mai dim ond tua 30 o bobl yr ymgynghorwyd â nhw gan bob awdurdod lleol ledled Cymru. A fyddai hi’n gwneud ei gorau i sicrhau y byddwn, ar gyfer yr ymgynghoriad ar fersiwn nesaf o'r mapiau—y mapiau lle byddem yn hoffi gweld y llwybrau—yn ymgysylltu â chymaint o bobl ag y bo modd, fel rwy’n dweud, nid â’r bobl sydd eisoes yn beicio ac yn cerdded, ond y bobl nad ydynt yn beicio nac yn cerdded?
Thank you for those points. I’m very keen to ensure that we give local authorities the kind of support that they need, and the guidance that they need. So, it is disappointing to hear the example where perhaps the design guidance has not been followed to give an optimum cycle path, especially when having a new cycle path is a great thing, so let’s try and make it the best possible quality and standard that we can.
The target audience, you’re absolutely right, as I said in my statement, is not only the current users and the current people who make active travel journeys, but also potential active travel journeys as well. I’ve said the low figures of active travel present us with a real challenge, but also a real opportunity. So I really want to see local authorities engaging well beyond the usual suspects to people who perhaps would not normally consider this. In my answer to the last question I talked about reaching out to some of the groups who have been more difficult to engage in this agenda in the past.
I just wanted to assure you that I have written to all local authorities in Wales outlining to them the seriousness and the importance the Welsh Government attaches to active travel and the successful implementation of this Act, so I’ll be working very closely with them, and if there is support that they feel that they need, I would hope that they would be able to raise that with me.
Diolch i chi am y pwyntiau hynny. Rwy'n awyddus iawn i sicrhau ein bod yn rhoi i’r awdurdodau lleol y math o gymorth sydd ei angen arnynt, a'r canllawiau sydd eu hangen arnynt. Felly, mae'n siomedig clywed am yr enghraifft lle nad yw'r canllawiau dylunio o bosib wedi’u dilyn er mwyn darparu’r llwybr beicio gorau posibl, yn enwedig gan fod cael llwybr beicio newydd yn beth gwych. Felly gadewch i ni geisio sicrhau ei fod o’r ansawdd a’r safon gorau posib.
Ynglŷn â’r gynulleidfa darged, rydych chi’n hollol gywir, fel y dywedais i yn fy natganiad, nid yn unig y dylai gynnwys y defnyddwyr presennol a’r bobl sy'n teithio’n llesol ar hyn o bryd, ond hefyd y bobl a allai fod yn teithio’n llesol. Rwyf wedi dweud bod y ffigurau isel o ran teithio llesol yn cyflwyno her go iawn i ni, ond maent hefyd yn cyflwyno cyfle go iawn. Felly rwyf wir yn dymuno gweld awdurdodau lleol yn ymgysylltu â phobl newydd, pobl efallai na fyddent fel arfer yn ystyried hyn. Yn fy ateb i'r cwestiwn diwethaf soniais am ymgysylltu â rhai o’r grwpiau y mae wedi bod yn anoddach eu cael i gymryd rhan yn yr agenda hon yn y gorffennol.
Roeddwn i eisiau eich sicrhau fy mod wedi ysgrifennu at bob awdurdod lleol yng Nghymru yn amlinellu iddyn nhw ddifrifoldeb a phwysigrwydd teithio llesol a gweithrediad llwyddiannus y Ddeddf hon yn ôl Llywodraeth Cymru. Felly, byddaf yn gweithio'n agos iawn gyda nhw, ac os ydynt yn teimlo bod angen cefnogaeth arnynt, byddwn yn gobeithio y byddent yn gallu rhoi gwybod i mi am hynny.
Minister, I walked into work this morning and I’ll also walk home. I walked across the barrage from Penarth. I sometimes take the other route across Pont y Werin bridge. That’s a slightly longer walk. Neither of these routes would have been available to me five or six years ago. The only way I could have walked into the Assembly then was down Penarth Road, a much longer route and a very much less pleasant one. I think what you’ve got to encourage is the development of key infrastructure like that connection in the barrage, like that pedestrian bridge I just mentioned, and linking perhaps new paths—not necessarily always along the main roads, though sometimes that is appropriate. We must use infrastructure for key targets—that is, people who can walk to work. You can have satellite car parks, incidentally, and allow people to walk a mile or so from them, freeing up our urban areas, reducing the number of cars and improving air quality. Also, surely it is around schools that we need to be developing our infrastructure and aiming there, because if schoolchildren just get into the habit of walking and cycling, then there’s fitness for life, potentially, for them.
Weinidog, cerddais i'r gwaith y bore yma a byddaf hefyd yn cerdded adref. Cerddais ar draws y morglawdd o Benarth. Weithiau byddaf yn dilyn y llwybr arall ar draws Pont y Werin. Mae’r daith honno ychydig yn hwy. Ni fyddai'r un o'r llwybrau hyn wedi bod ar gael i mi bum neu chwe blynedd yn ôl. Yr unig ffordd y gallwn i fod wedi cerdded i mewn i'r Cynulliad bryd hynny oedd i lawr Heol Penarth, llwybr llawer hirach ac yn un llawer llai dymunol. Rwy'n credu mai’r hyn sydd angen i chi ei annog yw datblygu seilwaith allweddol fel y cysylltiad hwnnw yn y morglawdd, y bont gerdded rwyf newydd sôn amdani, a chysylltu efallai llwybrau newydd—nid o reidrwydd ar hyd y prif ffyrdd bob amser, ond weithiau mae hynny'n briodol. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio seilwaith ar gyfer targedau allweddol—hynny yw, pobl sy’n gallu cerdded i'r gwaith. Gallwch gael meysydd parcio nad ydynt yn ganolog, gyda llaw, sy’n golygu bod pobl yn cerdded tua milltir oddi yno, gan ryddhau ein hardaloedd trefol, lleihau nifer y ceir a gwella ansawdd yr aer. Hefyd, yn sicr mae angen inni fod yn canolbwyntio ac yn datblygu ein seilwaith o gwmpas ysgolion, oherwydd os bydd plant ysgol yn dod i’r arfer o gerdded a beicio, wedyn mae hynny o bosib yn sicrhau eu bod am gadw’n ffit am oes.
I thank you very much for those points. Just to reiterate again the key importance that we see to infrastructure being seen in the round when we’re talking about building transport links and the transport citizens of the future. They absolutely have to include walking and cycling.
I’m interested in what you say about the satellite car parking facilities. I think that’s fantastic, because as one of the previous speakers said, some people do have to drive several miles to work, but there’s an opportunity at the end of your journey, for maybe 10 or 15 minutes, to take that last part of your journey and clear you mind before a hard day ahead of you at work, and so on.
I’m really keen to listen to any innovative ideas, wherever they come from, within this Chamber or from the organisations who are supporting our work. I do have to say a big thank you to the voluntary organisations and others who have been working so closely and offering us such great support and expertise over the recent months and years.
Diolch yn fawr iawn i chi am y pwyntiau hynny. Dim ond i bwysleisio unwaith eto y pwysigrwydd allweddol yr ydym yn ei weld o ran rhoi ystyriaeth i seilwaith pan ydym yn sôn am adeiladu cysylltiadau trafnidiaeth a’r dinasyddion a fydd yn eu defnyddio yn y dyfodol. Yn sicr mae’n rhaid iddynt gynnwys cerdded a beicio.
Mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn yr ydych chi’n ei ddweud am y cyfleusterau parcio nad ydynt yn ganolog. Rwy'n credu bod hynny'n wych, oherwydd fel y dywedodd un o'r siaradwyr blaenorol, mae’n rhaid i rai pobl yrru milltiroedd lawer i’r gwaith, ond daw cyfle ar ddiwedd y daith, am ryw 10 neu 15 munud, i glirio’ch pen cyn wynebu diwrnod caled yn y gwaith, ac yn y blaen.
Rwy'n awyddus iawn i wrando ar unrhyw syniadau arloesol, o ble bynnag y maen nhw’n dod, o fewn y Siambr hon neu gan y cyrff sy’n cefnogi ein gwaith. Mae'n rhaid i mi ddweud diolch yn fawr iawn i'r sefydliadau gwirfoddol ac i eraill sydd wedi bod yn gweithio mor agos ac yn cynnig cymorth ac arbenigedd mor wych dros y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf.
Thank you. And finally, Julie Morgan.
Diolch. Ac yn olaf, Julie Morgan.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Making Wales active and making the active travel Act a reality is one of the key tasks for the Welsh Government in this next term, and we’ve already covered today the statistics and the consequences and the health issues that we have to address here in Wales. It’s good to hear that all the existing routes maps have been completed by the local authorities. Have you learned anything from the process of those maps being completed that would help local authorities produce their integrated network maps? Do you feel that any more guidance, for example, is needed? You said you want to support local authorities as much as you can; is there any more that’s needed for the next stage?
Would the Minister agree that it’s really important that it’s not only the transport officers and departments in local authorities that are involved, but all the other departments—the education departments, the housing departments—because this is something that affects the behaviour of everybody in most aspects of their life? Is the Minister aware whether, in local authorities, those other departments have been involved or are going to be involved, and what could she do to ensure this will actually happen?
I was very pleased to hear about schools’ involvement in thinking about the integrated network mapping process, because obviously this is an absolutely key opportunity, a key chance, for young people, children and, of course, the public generally to have a vital say, really, on the active travel routes that they would like to use. I think you’ve already mentioned the particular groups that you would like to make sure have their say—ethnic minorities—and it’s particularly important that women have their say, because, in terms of cycling, fewer women are willing to cycle for many reasons, and reasons of safety in particular. Living Streets, Sustrans Cymru, Welsh Cycling and Cycling UK, as you know, have launched a joint campaign that allows people to contact their local authorities about the mapping process, asking to be involved in any consultation and any public engagement events. I think it is very important for local authorities to have events, not to only consult online, but to try to do some real living events, such as an audit of an area—an active travel route audit, for example—with residents. Are you able to encourage that sort of event to happen, so that what we finally do is make the active travel Act a reality and that we have a vision that we are driving Wales to be active?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Sicrhau bod Cymru’n egnïol a gwireddu’r Ddeddf teithio llesol yw un o'r prif dasgau i Lywodraeth Cymru yn ystod y tymor nesaf hwn, ac rydym eisoes wedi sôn heddiw am yr ystadegau a'r canlyniadau a'r materion iechyd y mae'n rhaid inni fynd i'r afael â nhw yma yng Nghymru. Mae'n dda clywed bod yr holl fapiau o’r llwybrau presennol wedi’u cwblhau gan yr awdurdodau lleol. A ydych chi wedi dysgu unrhyw beth o'r broses honno a ddilynwyd ar gyfer llunio’r mapiau hynny a fyddai'n helpu awdurdodau lleol i gynhyrchu eu mapiau rhwydwaith integredig nhw? A ydych chi’n teimlo bod angen unrhyw ganllawiau ychwanegol, er enghraifft? Dywedasoch eich bod am gefnogi awdurdodau lleol gymaint ag y gallwch; a oes angen rhagor o gefnogaeth ar gyfer y cam nesaf?
A fyddai'r Gweinidog yn cytuno ei bod yn bwysig iawn nad y swyddogion trafnidiaeth ac adrannau awdurdodau lleol yn unig sy’n cymryd rhan yn hyn, ond yr holl adrannau eraill—yr adrannau addysg, yr adrannau tai— gan fod hyn yn rhywbeth sy'n effeithio ar ymddygiad pawb yn y rhan fwyaf o’r agweddau ar eu bywyd? A yw'r Gweinidog yn gwybod a yw’r adrannau eraill hynny o fewn awdurdodau lleol wedi cymryd rhan neu’n mynd i gymryd rhan, a beth y gallai hi ei wneud i sicrhau y bydd hyn yn digwydd mewn gwirionedd?
Roeddwn yn falch iawn o glywed am gyfranogiad ysgolion wrth ystyried y broses o fapio’r rhwydwaith integredig, oherwydd yn amlwg mae hwn yn gyfle gwbl allweddol, i bobl ifanc, plant ac, wrth gwrs, i’r cyhoedd yn gyffredinol i gael dweud eu dweud, mewn gwirionedd, o ran y llwybrau teithio llesol y bydden nhw’n dymuno eu defnyddio. Rwy’n credu eich bod eisoes wedi crybwyll y grwpiau penodol yr hoffech chi sicrhau eu bod yn cael dweud eu dweud—y lleiafrifoedd ethnig—ac mae'n arbennig o bwysig bod menywod yn cael dweud eu dweud, oherwydd, o ran beicio, mae llai o fenywod yn barod i feicio am nifer o resymau, oherwydd rhesymau diogelwch yn arbennig. Mae Living Streets, Sustrans Cymru, Beicio Cymru a Cycling UK, fel y gwyddoch, wedi lansio ymgyrch ar y cyd sy'n galluogi pobl i gysylltu â'u hawdurdodau lleol ynglŷn â’r broses fapio, gan ofyn am gael bod yn rhan o unrhyw ymgynghori ac unrhyw ddigwyddiadau ymgysylltu â'r cyhoedd. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i awdurdodau lleol gael digwyddiadau, nid yn unig i ymgynghori ar-lein, ond i geisio cynnal rhai digwyddiadau byw go iawn, megis archwiliad o ardal—archwiliad o lwybrau teithio llesol, er enghraifft—gyda’r trigolion. A ydych yn gallu annog cynnal y math hwnnw o ddigwyddiad, fel ein bod yn y pen draw yw gwireddu’r Ddeddf teithio llesol a bod gennym weledigaeth ein bod yn annog Cymru i fod yn egnïol?
Thank you very much for those questions. We’ve received all, now, the existing routes maps and I’ll be, shortly, formally accepting the final three of them. In terms of what we’ve learned, we’ll be supporting our local authorities in terms of developing those integrated network maps through a pilot project, which I’ve just recently announced. That will work with a number of local authorities through some of the key integrated network map stages and enable them to share lessons and good practice with one another, because that’s something I think we learned from the previous stage—that we need local authorities to be working much more closely, sharing information and best practice, and so on, with one another, in order to make this the success that we know it can be. So, that pilot project will run on a modular basis, and that will help avoid any delays in terms of waiting for the completion of the project and getting the information to us to analyse.
There’ll be a conference later in the year on active travel, and I’m really keen to ensure that, again, it’s not just the usual suspects who are attending, who you’d expect to be there. I would like to see representatives from housing, education, and so on, and health at that conference as well, to see how we can work forward in partnership on that.
You raised the importance, again, of engaging with children. Children have been engaged by some local authorities in terms of the mapping exercises and in terms of understanding what routes children would like to see, and what the barriers are to making them more active as well. You mentioned women, and there’s lots of good work going on. For example, Breeze in Swansea is a club that has been set up for women who want to cycle, but who don’t want to cycle alone, and so on. I’d also mention BikeAbility and Pedal Power, for example, as organisations who are supporting disabled people and others to access cycling as well, because that kind of kit can be very expensive for an individual. But, then, with the support of charities they are able to access what they need. So, I very much see this Act as being an Act for everyone in Wales and an opportunity for Government to support people to become more active both through cycling and walking. We can’t do it alone; we need the partnership of local authorities. I’m confident that we have that and the support of the organisations who are giving us their knowledge and expertise as well.
Diolch yn fawr i chi am y cwestiynau hynny. Rydym wedi derbyn yr holl fapiau llwybrau presennol erbyn hyn, a byddaf, yn fuan, yn derbyn yn ffurfiol y tri map olaf. O ran yr hyn yr ydym wedi’i ddysgu, byddwn yn cefnogi ein hawdurdodau lleol o ran datblygu mapiau rhwydwaith integredig drwy gynllun peilot yr wyf ond wedi'i gyhoeddi yn ddiweddar. Bydd y cynllun yn sicrhau bod nifer o awdurdodau lleol yn cydweithio yn ystod rhai o gamau allweddol y map rhwydwaith integredig a bydd yn eu galluogi i rannu gwersi ac arfer da gyda'i gilydd. Mae hynny’n rhywbeth rwy'n credu ein bod wedi’i ddysgu yn ystod y cam blaenorol—fod angen i ni gael awdurdodau lleol i weithio'n llawer agosach, gan rannu gwybodaeth ac arfer gorau, ac yn y blaen, gyda'i gilydd, er mwyn sicrhau bod hyn yn llwyddiant, rhywbeth yr ydym yn gwybod y gallai fod. Felly, bydd y cynllun peilot yn rhedeg ar sail fodiwlaidd, a bydd hynny’n helpu i osgoi unrhyw oedi wrth aros i’r prosiect gael ei gwblhau a chael y wybodaeth i ni ei dadansoddi.
Cynhelir cynhadledd yn ddiweddarach yn y flwyddyn yn ymwneud â theithio llesol, ac rwy'n awyddus iawn i sicrhau, unwaith eto, nad y rhai arferol yn unig sy'n bresennol, y rhai y byddech chi’n disgwyl i fod yno. Hoffwn weld cynrychiolwyr o’r adran dai, yr adran addysg, ac yn y blaen, a’r adran iechyd yn y gynhadledd honno hefyd, i weld sut y gallwn ddatblygu hynny mewn partneriaeth.
Rydych wedi codi’r pwynt am bwysigrwydd ymgysylltu â phlant, unwaith eto. Mewn rhai awdurdodau lleol, mae plant wedi bod yn cymryd rhan yn yr ymarferion mapio ac o ran deall pa lwybrau y byddai plant yn hoffi eu gweld, a beth yw'r rhwystrau sy’n eu hatal rhag bod yn fwy egnïol hefyd. Soniasoch am fenywod, ac mae llawer o waith da yn cael ei wneud. Er enghraifft, mae Breeze yn Abertawe yn glwb a sefydlwyd ar gyfer menywod sydd eisiau beicio, ond nad ydynt yn dymuno beicio ar eu pennau eu hunain, ac yn y blaen. Hoffwn hefyd sôn am BikeAbility a Pedal Power, er enghraifft, fel sefydliadau sy'n cefnogi pobl anabl a phobl eraill i roi cynnig ar feicio, oherwydd gall y math hwn o offer fod yn ddrud iawn i unigolyn. Ond, gyda chefnogaeth elusennau gallant gael gafael ar yr hyn y maent ei angen. Felly, rwy’n llwyr ystyried y Ddeddf hon yn Ddeddf i bawb yng Nghymru ac yn gyfle i'r Llywodraeth gefnogi pobl i fod yn fwy egnïol drwy feicio a cherdded. Ni allwn wneud hyn ein hunain; mae angen partneriaeth yr awdurdodau lleol. Rwy'n hyderus fod hynny gennym a bod gennym gefnogaeth y sefydliadau sy'n rhannu eu gwybodaeth a'u harbenigedd â ni hefyd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
We move on to the next item on the agenda, item 7—the legislative consent motion on the Cultural Property (Armed Conflicts) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Economy and Infrastructure to move the motion—Ken Skates.
Symudwn ymlaen at yr eitem nesaf ar yr agenda, eitem 7—cynnig cydsyniad deddfwriaethol y Bil Eiddo Diwylliannol (Gwrthdaro Arfog). Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a’r Seilwaith i gynnig y cynnig—Ken Skates.
Cynnig NDM6090 Ken Skates
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai Senedd y DU ystyried y darpariaethau yn y Bil Eiddo Diwylliannol (Gwrthdaro Arfog) sy'n ymwneud â gwarchod eiddo diwylliannol mewn achos o wrthdaro arfog, i'r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cenedlaethol Cymru.
Motion NDM6090 Ken Skates
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Cultural Property (Armed Conflicts) Bill, relating to the protection of cultural property in the event of armed conflict in so far as they fall within the legislative competence of the National Assembly for Wales, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion. I’m pleased to be able to bring forward this legislative consent motion on the UK Government’s Cultural Property (Armed Conflicts) Bill. I’d like to record my thanks to the Culture, Welsh Language and Communications Committee for its scrutiny of the memorandum and also note that they are content with it. I commend the motion to the Chamber.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig. Rwy'n falch o allu cyflwyno’r cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn o ran Bil Eiddo Diwylliannol (Gwrthdaro Arfog) Llywodraeth y DU. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Diwylliant, Y Gymraeg a Chyfathrebu am ei waith craffu ar y memorandwm a hefyd am nodi ei fod yn fodlon ag ef. Cymeradwyaf y cynnig i'r Siambr.
Thank you very much. There are no speakers in this debate, so you don’t have to respond to that.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. That’s good. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch yn fawr iawn. Nid oes unrhyw siaradwyr yn y ddadl hon, felly nid oes rhaid i chi ymateb i hynny.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Mae hynny'n dda. Caiff y cynnig ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
That concludes today’s business. Thank you.
Dyna ddiwedd busnes heddiw. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:26.
The meeting ended at 17:26.