National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to today's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language. The first question this afternoon is from Cefin Campbell.

Thank you, Llywydd. We are currently consulting on specific proposals to refine the way the letting criteria are applied when classifying self-catering holiday lets for local taxes. The consultation closes on 20 November. I will confirm the outcome in due course, following consideration of the responses. 

Thank you very much. As you know, measures to tackle second homes and holiday lets are crucial in order to keep that balance between promoting the rural economy, in particular, and ensuring that homes are available for local people. That is why Plaid Cymru supported these policies as part of the co-operation agreement and supported the principle of the 182-day rule for holiday lets. However, a number of constituents have contacted me to highlight the challenges attached to the system, mainly the lack of flexibility for holiday lets that are inappropriate for sale on the open market. These include agricultural buildings. Now, I visited such a building just a few weeks ago, in west Carmarthenshire, where the holiday let was part of the farmyard and, therefore, could not, for a number of reasons, be turned into a private home. Therefore, the owners of these buildings are caught in a trap—they cannot sell, but they still have to pay a high premium. Therefore, given this, does the Welsh Government have any plans to develop a framework for exemptions that would define what kinds of properties would be exempt, and to develop a statutory exemption policy to ensure that these properties are treated fairly?

I thank Cefin Campbell for those supplementary questions, Llywydd. There is already flexibility in the system that we have. In the consultation, we do ask questions about further flexibilities—flexibilities for people who provide accommodation to get to that 182-day threshold not over one year, but over two or three years. There are a number of other things that we have included in the consultation document for people to come back to us with their comments. As I said in my original response, I am awaiting the end of that consultation—it is open until the twentieth—to look in detail at what people have told us. I've heard people ask about exemptions several times and, in my view, it will be important for people to make the case for that in a very specific way. The 182-day rule is there for a reason, and it applies across Wales and in a way that is relevant to all aspects of the scheme, because that was the principle that we agreed on from the very outset. So, of course I'm willing to consider the point raised by Cefin Campbell, and I look forward to doing that once the consultation closes.

Ysgrifennydd y Cabinet, roeddwn yn teimlo bod gan feinciau Plaid Cymru wyneb braidd yn gresynu at y ddeddfwriaeth hon nawr, nid yn unig o ystyried mai nhw a'i hyrwyddodd, ond hefyd am mai nhw a hyrwyddodd y rheol 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau. Rydym ni, dro ar ôl tro, wedi mynegi ein pryder ynghylch effaith y rheolau 182 diwrnod ar fusnesau teuluol ledled Cymru ar y ffermydd teuluol y cyfeiria Cefin Campbell atynt. Fe wnaethom fynegi ein pryder dwfn ynghylch yr hyn y byddai'n ei wneud i'n sector twristiaeth yma yng Nghymru, ac mae clywed meinciau Plaid Cymru yn gresynu yn dipyn o syndod a dweud y lleiaf. Ond mae'n iawn fod y pryder yn cael ei godi, gan ei fod yn cael effaith sylweddol ar fusnesau twristiaeth yma yng Nghymru, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n croesawu'r ymgynghoriad y mae Llywodraeth Cymru’n ei gynnal ar hyn a gobeithio y byddwch o ddifrif ynghylch yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw.

Tybed hefyd a wnewch chi ymrwymo i adolygiad o effaith economaidd a chymdeithasol y rheol 182 diwrnod a rhoi sicrwydd y bydd busnesau sydd eisoes wedi'u heffeithio gan daliadau ôl-weithredol yn cael eu trin yn deg hefyd, gan fod gormod o daliadau ôl-weithredol, sy'n dyddio'n ôl nifer o flynyddoedd, yn cael effaith ar gynaliadwyedd y busnesau hynny. Diolch yn fawr.

Wel, Lywydd, ni chlywais Mr Campbell yn camu'n ôl ar egwyddor y 182 diwrnod. Roeddwn yn credu ei fod yn gofyn cwestiwn mwy manwl i mi ynglŷn â sut y mae'r egwyddor yn cael ei rhoi ar waith, ac fel y dywedais wrtho, rwy'n fwy na pharod i ystyried y pwyntiau hynny pan gânt eu gwneud yn yr ymgynghoriad. Mae'r 182 diwrnod yno am reswm, Lywydd—mae yno i sicrhau bod pobl sy'n gallu manteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach yn rhedeg busnesau bach. Ac os na allwch ddangos eich bod yn gallu rhentu eiddo am hanner y flwyddyn yn unig, yna yn bersonol, credaf fod hynny'n arwydd ei bod yn anodd ichi ddangos eich bod yn gallu manteisio ar y cymhorthdal y mae'r cyhoedd yn ei ddarparu i chi fel busnes bach.

A bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r cefndir i hyn: y cynnydd cyflym iawn yn nifer yr eiddo a ddosbarthwyd fel eiddo hunanddarpar. Fe wnaeth y nifer ddyblu bron iawn yn y cyfnod rhwng 2013 a 2019, a bu cynnydd o 60 y cant rhwng mis Ebrill 2019 a mis Ebrill 2023. Ni chredaf fy hun fod hwnnw'n dwf cynaliadwy i'r sector hwn. Roedd yn golygu bod gormod o ddarparwyr yn mynd ar ôl rhy ychydig o gwsmeriaid. A'r hyn rydym wedi'i wneud yw sicrhau bod y busnesau hynny sy'n gweithredu fel busnes yn gallu gwneud hynny gan fanteisio ar ryddhad ardrethi busnesau bach. Mae dros 60 y cant o eiddo yng Nghymru wedi dangos eu bod yn gallu gwneud hynny. Roedd hynny'n fwy nag y dywedodd y diwydiant wrthym y byddai'n gyraeddadwy. Roedd yn fwy nag y dywedodd yr asesiad effaith rheoleiddiol wrthym ei fod yn cael ei gyflawni, cyn y newid yn y trothwy. Felly, mewn gwirionedd, mae'r diwydiant wedi perfformio'n well na'r disgwyl.

Fel y dywedais yn yr ymarfer ymgynghori, rydym wedi bod o ddifrif ynghylch y pwyntiau a wnaed gan y diwydiant ei bod yn well mewn diwydiant tymhorol gallu dangos eich gallu i wneud hynny dros gyfnod o ddwy neu dair blynedd yn hytrach nag ym mhob blwyddyn, ac rwy'n cydymdeimlo â hynny. Nid wyf yn siŵr a ddeallais y pwynt a wnaeth yr Aelod ynglŷn â'r pwynt ôl-weithredol. Daeth y newid i rym ar 1 Ebrill 2023, felly mae'n llai na thair blynedd oed. Felly, nid wyf yn siŵr, ond rwy'n hapus, wrth gwrs, os yw'r Aelod eisiau ysgrifennu ataf, i drafod y pwynt hwnnw ymhellach, oherwydd efallai nad oeddwn wedi'i ddeall yn iawn pan ofynnodd i mi y prynhawn yma.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn, Lywydd. Bydd dyletswyddau caffael cymdeithasol gyfrifol y Ddeddf yn dod i rym ddechrau 2026. Mae'r dyletswyddau'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau contractio wella lles economaidd, cymdeithasol, amgylcheddol a diwylliannol. Mae hwn yn gam sylweddol ymlaen i sicrhau bod ein prosesau caffael yn cyfrannu'n gadarnhaol at y gymuned ehangach ac yn helpu i adeiladu sylfeini cryf ar gyfer y dyfodol.

Thank you for your response, Cabinet Secretary.

Mae gan y ddeddfwriaeth botensial sylweddol ac enfawr, fel y dywedwch, ar gyfer y ffordd rydym yn ymdrin â chaffael yng Nghymru, hyd yn oed os dywedaf hynny fy hun, ond mae'n ein symud oddi wrth y ffocws pennaf hwnnw ar arian yn unig i werth cymdeithasol ehangach a'r cyfle i gryfhau contractau a chadwyni cyflenwi hefyd. Mewn gwirionedd, bûm yn chwifio'r faner dros ein ffordd Gymreig o weithio yr wythnos hon yn Llundain yng Nghynulliad Partneriaeth Seneddol y DU a’r UE mewn sesiwn ar fasnach, cadwyn gyflenwi a hawliau gweithwyr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi ynglŷn â photensial lledaenu'r neges am y ffordd Gymreig hon o weithio, ond hefyd, yn bwysicach fyth, y gwahaniaeth y gall ei wneud yn ymarferol i gael y gwerth hwnnw a phŵer pwrs y wlad i gyflawni'r gwahaniaeth hwnnw? A ydych chi hefyd yn cytuno bod digwyddiadau fel Procurex Cymru yn cynnig llwyfan gwerthfawr i godi ymwybyddiaeth o'r Ddeddf ac i hyrwyddo ein hymdrech i sicrhau partneriaeth gymdeithasol? Diolch.

Lywydd, hoffwn ddiolch i Hannah Blythyn nid yn unig am y cwestiynau hynny, ond am y rhan a chwaraeodd yn sicrhau bod Deddf Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru) 2023 yn cael ei phasio yma yn y Senedd. Nid oes unrhyw un sy'n fwy cymwys i chwifio'r faner dros yr hyn a gyflawnwn yma yng Nghymru. Diolch yn fawr iawn iddi am y gwaith y mae'n ei wneud.

Mae hwn yn gyfnod arbennig o bwysig ar gyfer gweithredu nifer o agweddau arwyddocaol y Ddeddf honno. Mae ymgynghoriad newydd ddod i ben ar un set o reoliadau. Dyna'r rhai a fydd yn dod â dyletswyddau caffael cyhoeddus cymdeithasol gyfrifol y Ddeddf i rym. Rydym yng nghanol ymgynghoriad ar ail set o reoliadau, sef y rheini sy'n ymdrin ag allanoli gwasanaethau cyhoeddus a chod y gweithlu, a bydd yr ymgynghoriad yn dod i ben ar 3 Rhagfyr. Yn yr ychydig ddyddiau nesaf, byddwn yn lansio'r ymgynghoriad ar gymalau gwaith cyhoeddus y Ddeddf. Rwy'n benderfynol iawn, Lywydd, y bydd y Llywodraeth, cyn diwedd tymor y Senedd hon, yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau bod yr ymgynghoriadau hynny'n cael eu cwblhau a bod y rheoliadau'n cael eu cyflwyno gerbron y Senedd fel y gellir gwneud penderfyniadau yn eu cylch.

Cyfeiriodd yr Aelod at gynhadledd Procurex, sef y gynhadledd flynyddol sy'n dod ynghyd â phobl sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus a'r rhai sy'n eu caffael. Roedd dros 1,000 o bobl yno yng Nghaerdydd, ac fe ganiataodd inni roi sylw i nifer o faterion pwysig iawn o ran caffael cyhoeddus, yn deillio o'r Ddeddf ei hun a phethau eraill sy'n bwysig yn y cyd-destun presennol. Cafwyd sesiwn ar werth cymdeithasol, lle gwnaethom ganolbwyntio ar y bwndeli babanod. Mae'n dda gweld Julie Morgan yma, a wnaeth gymaint i wireddu hynny, sy'n enghraifft dda iawn o'r ffordd rydym wedi gallu defnyddio cyflenwr o Gymru gyda chenadaethau cymdeithasol penodol iawn i'n helpu i wireddu'r datblygiad pwysig hwnnw. Cafwyd sesiynau ar y cyd-destun gwleidyddol byd-eang, o ystyried cyd-destun anodd masnach a chaffael, a hefyd ar gyfrifon banc prosiectau, sydd unwaith eto'n deillio o'r Ddeddf. Felly, ar y gwaith y mae'r Aelod yn ei wneud i dynnu sylw at ddatblygiadau yma yng Nghymru yn ehangach, mae llawer iawn yn mynd rhagddo y mae angen i ni ei ddathlu a sicrhau ein bod yn ei hysbysebu i weddill y byd.

Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Tom Giffard.

Thank you very much, Llywydd. Good afternoon, Cabinet Secretary. I know we had a debate yesterday on the Welsh Language Commissioner's annual report, but I want to pick up on a point that I don't think that you responded to in the debate. That was in relation to the public and private sectors, and the fact that much of the commissioner's work focuses on the public sector. I wanted to pick up on a point in terms of not having a twin-track approach, where we see the public sector developing their Welsh language services and seeing it as important, and the private sector not doing so in the same way. How is the Government working with the commissioner to ensure that the private sector buys into the importance of the Welsh language?

The Member makes an important point, Llywydd. As Tom Giffard said, the powers that the commissioner has, she has those powers to regulate sectors that come under the umbrella of the standards. On the whole—not only, but on the whole—it's public services that come under those standards. We've extended those standards during this term, and there is more to be done. Things will come before the Senedd before the end of the term to deal with housing associations. We want to do more in that area.

With private companies, the commissioner has focused on the things that she can do to help that sector, to provide more information to them, and to show what they can do. At present, we've been reliant on those powers.

I just want to say, when some private sectors do not do reasonable things, and we've seen one or two examples of that in the banking sector, for example, where they've withdrawn services that had been provided to the people of Wales, that does strengthen the hand of those who want to see us taking more enforcement powers in respect of the private sector. Now, at the moment, we haven't taken that approach in general like that, and there are a lot of companies who are doing a lot in the area of the Welsh language without the commissioner having powers. But if there is more evidence out there that private companies are not doing things in the right way, well, of course, we as a Government, and the commissioner as well, will have to think about whether she has enough powers.

Thank you very much for that response, Cabinet Secretary, and I agree it's important that the private and public sectors buy into the importance of the Welsh language. It's something that's good for the companies too, it's not some sort of burden.

I wanted to move on to another issue in terms of buy-in in relation to the Welsh language, and that's the numbers of students who are studying Welsh A-level in our schools and colleges across Wales. Back in 2008-09, we saw around 300 students annually studying the Welsh language and around 500 taking Welsh as a second language. Last year, we were seeing 200 studying Welsh language A-level and around 100 taking the second language course. That is a very significant drop in numbers. So, what assessment has the Welsh Government made of that and what measures will the Government put in place to ensure that we build that and don't see this drop-off that we've seen in recent years?

I know that the officials responsible for the Welsh language, but also the Cabinet Secretary for Education, have been working with Qualifications Wales to think about how we can reform the A-level, because I think that's the problem. Young people don't think at present that the things that they study and the skills that they develop when they take that A-level are relevant enough to the life that they want to lead post education. So, the best way, I think, is to just do that work to revamp the syllabus and what we require from young people when they study Welsh at that higher level. By doing that, we will be able to do more to show young people, as the Act tries to do, that there is a purpose to studying Welsh here in Wales, not just because the subject is interesting and there are lots of things to enjoy by doing it, but because it is going to provide you with something worthwhile for your economic life as well. You will have skills and other attributes after studying at that level that you can show employers and say, 'These are the skills that I can use if I'm going to work in'—well, whatever area they want to work in.

Thank you. We met the Coleg Cymraeg Cenedlaethol around a fortnight ago, and one of the problems that they highlighted to us was this critical mass that schools and colleges see, where there simply aren't enough students, in their view, who actually want to study the Welsh language either as a first or second language at A-level and therefore the course doesn't proceed at all. That means that it won't happen next year or the year after and so on. That's much of the reason why this is happening. There is a financial question related to that, and I know that Medr has a role here in ensuring that these courses do proceed. So, are you considering giving Medr a strategic priority to protect the Welsh language at all levels, so that in the future we don't see those courses not going ahead in the first instance because there simply aren't enough students wanting to study them?

I understand the point, and it is an important point, Llywydd. It's the responsibility of Medr to work with the area to promote the Welsh language, and the coleg cenedlaethol is in consultation with Medr and they're doing that on a statutory level. So, I do want to keep a watching brief on how Medr is proceeding, and at present, from everything I've seen, Medr is enthusiastic in terms of doing everything that they can do to help those who want to study their courses through the medium of Welsh. I do think that developments in the technology area will help us in this context. If there are insufficient numbers of students who want to study in one school, we can do things now in a much more flexible way than previously, with some of the developments that we're familiar with here in the Senedd—there are new ways of bringing people together. So, I want to see Medr not only working hard, but working in a way that is innovative as well, to try to do everything that we can to help those who want to study at a higher level in Welsh, and to do more, as I said in response to the first question by Tom Giffard, in a way that shows young people the importance and the use that they can get out of these studies.

Plaid Cymru spokesperson, Heledd Fychan.

Thank you, Llywydd. If I may start with that last point and just reiterate Plaid Cymru's support for looking on a cross-party basis for solutions to this problem. I know of one school in my region where there were 12 young people who wanted to study Welsh as a second language and they were told 'no' by the school. Twelve people. How many young people does that equate to across Wales? So, if we could look at this on a cross-party basis, I think that we have to address this. 

But, if I may turn to my second question, around the same time that the Welsh Language and Education (Wales) Act 2025 received Royal Assent, it was announced that over 7,000 children in Wales are now receiving elective home education, which is the highest figure on record. Given that the Bill has the aim of ensuring that all pupils reach at least level B2 in terms of oral Welsh skills, what steps are being taken by the Government to ensure that children who are educated at home do have access to the Welsh language as part of the target of a million Welsh speakers?

Well, I thank Heledd Fychan for that point. There's a lot of work going on with the Cabinet Secretary for Education to think more broadly about how we can do more in order to ensure that young people who are educated at home have those opportunities to do things and have those experiences that young people in our schools have. I haven't had an opportunity yet to discuss specifically with her how we can do more on the Welsh language, but I am more than happy to do so.

Thank you very much for that positive response. Certainly, one of the things that has come across very strongly through casework and parents contacting me is that this is very important at GCSE level, which is the age when more pupils are likely to be educated at home. One of the things that I have been told, of course, is that the Welsh Government, through the National Centre for Learning Welsh, supports those who are 16 or over to have Welsh classes. Have there been any discussions with the centre itself to see how we could ensure access to those who are under 16?

Well, what we have done, Llywydd, is to try and be clear with local authorities, and that will be important for the Athrofa too, in order to provide a proactive offer to parents who are home educating so that they can access clear information from agencies as to the resources available to them.

Rydym am sicrhau bod rhieni sy'n addysgu eu plant gartref yn cael gwybod am yr adnoddau sydd ar gael, sydd yr un mor hygyrch i'r bobl ifanc hynny hefyd. Rydym wedi canolbwyntio ar sicrhau bod awdurdodau lleol yn bwrw iddi i estyn allan at y teuluoedd hynny ac yn mynd ati'n weithredol i'w gwahodd i wneud defnydd o'r adnoddau sydd ar gael iddynt. Ac fel y dywedais, credaf y gallai'r un dull fod yn berthnasol i'r rhai sy'n gyfrifol am y cyrsiau llwyddiannus iawn a gynhelir yng Nghymru, i sicrhau bod pobl y tu hwnt i oedran ysgol gorfodol hefyd yn gwybod pa gyfleoedd sydd ar gael iddynt i barhau i ddysgu'r iaith neu i ddatblygu dysgu'r iaith.

Thank you for that answer. If I may, while you are having those discussions with the Cabinet Secretary for Education at present, I just want to note one other area where we could be supporting parents and learners of this kind. You’ll be aware, of course, in terms of additional learning needs, that every local authority in Wales currently can’t support learners in that way, and that a number have to learn at home because the support is not available specifically in Welsh. It does vary  significantly between local authorities, whether those parents and children can maintain access to Hwb and all of those valuable resources. Obviously, in English you have many different ways to access the kind of support on Hwb, but on Hwb there are a great number of Welsh resources that have received significant investment. So, could I ask, as part of your discussions, can we look at how we can ensure consistency in terms of access to Hwb, so that everyone can have access, including those who are educated at home, because we want to see the Welsh language belong to everyone? The resources are there; shouldn't it be a necessity, therefore, that we allow everyone to have access to them?

Well, of course, Llywydd, I am happy to raise those points when I have an opportunity to discuss these issues with the Cabinet Secretary for Education. It's part of what I was trying to say in my response to the second question from Heledd Fychan: many of those resources are available there, and people who are home educated have the right to use those resources too, just as is the case with young people in our schools. Hwb is something that is very important in the education context in Wales. We have invested, as Heledd Fychan said, a great deal of money in creating resources, and resources through the medium of Welsh. I want to see whether we can do more in order to be clear with those home-educating parents that that is available for them too.

Rwy'n diolch i'r Aelod am ei gwestiwn, Lywydd. Rydym yn parhau ar y trywydd iawn i gyflawni'r diwygiadau a gyhoeddwyd ar gyfer tymor y Senedd hon, sydd wedi'u cynllunio i gefnogi busnesau sy'n cyflawni eu rhwymedigaethau. Mae Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024 yn gwneud gwelliannau sylweddol, gan gynnwys ailbrisio'n amlach, fframwaith newydd i fynd i'r afael ag osgoi trethi a'r pŵer i gyflwyno lluosyddion gwahaniaethol.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Ni fydd yn syndod i chi fod busnesau'r stryd fawr yn parhau i'w chael hi'n anodd. Mae rhenti, ardrethi a phrisiau nwyddau a gwasanaethau wedi parhau i godi, ac mae busnesau sy'n trosglwyddo'r costau cynyddol hyn i'w cwsmeriaid yn colli busnes. Ni all manwerthwyr bach, annibynnol a busnesau lletygarwch gystadlu â chwmnïau cadwyn rhyngwladol. Ysgrifennydd y Cabinet, a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried gweithredu system ardrethi busnes sy'n seiliedig ar drosiant busnesau, yn hytrach na maint eu safleoedd a'r rhent y maent yn ei dalu?

Wel, mae'r Aelod yn gwneud pwynt diddorol, Lywydd. Mae ymdrechion Llywodraeth Cymru yn ystod tymor y Senedd hon wedi'u cynllunio i wneud i'r system sydd gennym ar hyn o bryd weithio'n fwy effeithiol. Mae eisoes yn gweithio'n effeithiol iawn i'r rhan fwyaf o'r rhai sy'n cael rhyddhad ardrethi busnesau bach. Mae'r cynllun yn darparu rhyddhad i oddeutu 70,000 eiddo, ac nid yw dros 50,000 o'r rheini'n talu unrhyw ardrethi busnes o gwbl.

Roeddwn yn ddiolchgar yr wythnos diwethaf, Lywydd, fod y Senedd wedi pasio'r rheoliadau a fydd yn caniatáu inni gyflwyno lluosydd gwahaniaethol y flwyddyn nesaf. Bydd yr Aelod yn gwybod mai ein cynllun yw cyflwyno lluosydd is ar gyfer siopau'r stryd fawr—y rhai sydd â gwerth ardrethol o £51,000 neu lai. Ddoe, fe gyfarfûm â nifer fawr o gynrychiolwyr y sector manwerthu, ac yn gyffredinol roeddent yn croesawu hynny. Dylai arwain at filiau is i siopau ar y stryd fawr y gwyddom eu bod yn asgwrn cefn i lawer o'n trefi ledled Cymru.

Mae Altaf Hussain yn awgrymu diwygio'r system yn fwy sylfaenol. Er nad oes gennyf farn ar y diwygiad penodol y mae wedi'i awgrymu'r prynhawn yma, rwy'n cytuno ag ef y byddai diwygiad mwy sylfaenol i ryddhad ardrethi busnes yn faes gwerth chweil i'w ymchwilio yn nhymor y Senedd nesaf. Dywedais eiliad yn ôl nad yw 50,000 o fusnesau bach yng Nghymru yn talu unrhyw ardrethi busnes o gwbl. Maent yn cael rhyddhad ardrethi busnes pa un a oes ei angen arnynt ai peidio. Mae'n system gwbl anwahaniaethol. Ac mae dadl gref, yr ymchwiliwyd iddi yn yr Alban heb fod mor bell yn ôl â hynny, dros ddiwygio'r system mewn ffordd sy'n rhoi mwy o gymorth i'r busnesau hynny yn eu camau cynnar, pan fyddant yn dechrau, pan fydd ganddynt gostau sydd, dros amser, yn dod yn rhan o'u busnes, a diddymu rhyddhad i fusnesau sydd wedi hen sefydlu a lle na ddylai cymhorthdal parhaol gan y cyhoedd fod yn gwneud gwahaniaeth mawr i'w gallu i barhau i fod yn fusnesau ai peidio.

Diolch i Carolyn Thomas am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gynnal trafodaethau ynglŷn â'r ardoll agregau, yn enwedig yng nghyd-destun ei datganoli i'r Alban. Mae hyn yn creu cyd-destun newydd i ystyried y peirianwaith y byddai ei angen ar gyfer datganoli'r ardoll i Gymru.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, yn ddiweddar arweiniais ddadl yn y Senedd yn galw am barth clustogi 1,000m oherwydd yr effaith sylweddol y mae chwareli yn ei chael ar gymunedau lleol, gan effeithio ar iechyd pobl a difrodi eiddo. Roedd y gronfa ardoll agregau yn fecanwaith pwysig i gymunedau yr effeithir arnynt gael buddion iawndal o chwarela—ar gyfer cyfleusterau cymunedol fel ardaloedd chwarae a neuaddau pentref. Mae lorïau chwarel wedi mynd yn llawer mwy o faint dros y blynyddoedd diwethaf. Mae eu heffaith yn fwy hefyd, gan greu sŵn ofnadwy pan fyddant yn mynd heibio mewn confois. Maent yn achosi dirgryniad ofnadwy i eiddo pobl. Yn y llythyr a anfonoch chi ataf y llynedd, roeddech chi'n dweud eich bod yn edrych ymlaen at sgyrsiau pellach gyda Llywodraeth y DU am y posibilrwydd o ddatganoli'r ardoll. Cefais yr ymateb gennych yn gynharach, ond roeddwn i'n meddwl tybed pa gynnydd arall sydd wedi'i wneud yn y trafodaethau hynny. Hoffem weld datganoli'r ardoll yma yn y dyfodol agos. A ydych chi'n disgwyl i hynny ddigwydd?

A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am y cwestiynau hynny ac am ei dyfalbarhad yn  dadlau dros ddatganoli'r ardoll yma yng Nghymru? Rwy'n credu bod tri phwynt yr hoffwn eu gwneud mewn ymateb i gwestiynau pellach yr Aelod.

Yn gyntaf oll, rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi dangos ein hymlyniad i'r egwyddor y dylai'r cymunedau sy'n cael eu heffeithio gan weithgarwch penodol gael rhyw fath o iawndal am yr aflonyddwch y maent yn ei wynebu. Mewn perthynas â'r dreth dirlenwi sydd gennym yma yng Nghymru, o'r cychwyn cyntaf, o'r adeg y gwnaethom sefydlu treth gwarediadau tirlenwi, fe wnaethom gynnwys sefydlu cynllun cymunedau y dreth gwarediadau tirlenwi. Ei ddiben oedd cydnabod bod pobl sy'n byw drws nesaf i safleoedd gwarediadau tirlenwi hefyd yn profi'r un math o anfanteision â'r rhai a nododd Carolyn Thomas mewn perthynas â chwareli.

Mae'r gronfa honno'n dal i fodoli. Mae yn y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Mae wedi cefnogi dros 300 o gymunedau ers ei sefydlu, gan gynnwys cymunedau yn rhanbarth yr Aelod ei hun. Bu defnydd diweddar o'r gronfa i greu gardd gymunedol yn yr Wyddgrug, ac ym Menter Môn, ar Ynys Môn ac yng ngogledd Gwynedd, mae'r gronfa yn helpu i ddiogelu llygod y dŵr, y mamal y mae ei niferoedd yn lleihau gyflymaf yn y DU. Felly rwy'n credu bod gennym dystiolaeth dda iawn yng Nghymru o wneud yn union yr hyn y mae'r Aelod yn ei awgrymu.

Er mwyn gwneud hynny, rhaid i ni dynnu'r pŵer i lawr gan Lywodraeth y DU. Nid oes gennym y pŵer sydd gan Lywodraeth yr Alban a Senedd yr Alban. Cefais sgyrsiau calonogol gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys fis diwethaf am ein cais i dynnu pwerau i lawr i greu treth ar dir gwag yma yng Nghymru. Dyma'r tro cyntaf i ni ddefnyddio'r peirianwaith hwnnw. Rwyf i fod i drafod hynny gydag Ysgrifennydd y Trysorlys yr wythnos nesaf. Os ydym yn llwyddo i wneud hynny, byddwn wedi defnyddio'r peirianwaith y gallwn ei ddefnyddio wedyn i geisio mynd ar drywydd datganoli'r ardoll agregau yma yng Nghymru.

Ni allaf addo i'r Aelod ei bod yn broses gyflym. Mae chwe blynedd ers i mi ysgrifennu gyntaf at y Trysorlys i ofyn am bwerau i greu treth ar dir gwag yma yng Nghymru. Ond pan fyddwn wedi cwblhau'r daith honno unwaith, dylai fod yn haws gwneud hynny yn y dyfodol. Mae gennyf y pwyntiau y mae'r Aelod wedi'u gwneud yn gadarn yn fy meddwl pan fyddaf yn cynnal y trafodaethau hynny.

Roedd y gronfa ardoll agregau yn ffordd wych o wrthbwyso effaith amgylcheddol gweithgaredd echdynnu chwareli yng Nghymru drwy ddefnyddio refeniw a gynhyrchir o'r ardoll i gefnogi prosiectau cymunedol ac amgylcheddol. Daeth Llywodraeth Cymru â'r gronfa honno i ben yn ôl yn 2017, a beirniadwyd hynny gan y Gymdeithas Cynhyrchion Mwynau, a ddywedodd:

'Gan fod y sector mwynau yn un o'r diwydiannau trwm olaf sydd ar ôl yng Nghymru, mae diwedd y Gronfa yn dileu mecanwaith cadarnhaol a adeiladai ddeialog a gweithio ar y cyd rhwng diwydiant a phobl leol'.

Yn fy etholaeth i yn Nyffryn Clwyd efallai y byddwn yn gweld estyniad chwarel Dinbych, yn dibynnu ar ganlyniad yr apêl gynllunio, ac rwyf wedi gwneud fy ngwrthwynebiad i'r estyniad hwnnw'n glir iawn. Ond os ydym am weld mwy o echdynnu mwynau ac agregau yng Nghymru, yn enwedig yn agos at eiddo preswyl, mae angen mwy o gydweithio â phobl leol, a rhaid sefydlu cronfa debyg i wrthbwyso'r effaith amgylcheddol a chymunedol.

Ond ni fuaswn yn hoffi gweld ailymddangosiad ardoll debyg yn arwain at chwareli'n ymddangos ledled Cymru er mwyn eu defnyddio fel coeden arian i Lywodraeth Cymru. Felly a all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pa gynlluniau sydd ar waith i sicrhau bod refeniw a gynhyrchir o'r diwydiant agregau yn cael ei roi'n ôl i mewn i gymunedau lleol ac na fydd unrhyw gronfa ardoll bosib yn arwain at ehangu chwareli ymhellach er mwyn cael mwy o arian i goffrau'r Llywodraeth?

Nid oes cynlluniau o'r fath oherwydd nad oes pwerau o'r fath. Fel yr esboniais yn fy ateb i Carolyn Thomas, byddai angen i ni dynnu pwerau i lawr o Whitehall er mwyn creu cronfa ardoll agregau yma yng Nghymru. Rwy'n nodi'r pwynt y mae'n ei wneud ynglŷn â diwedd y trefniant blaenorol yn 2017. Heb os, bydd wedi nodi bod hynny union hanner ffordd drwy'r cyfnod 14 mlynedd o gyni. Os yw eisiau esboniad pam nad oedd yn bosib parhau gyda'r holl bethau y byddem wedi bod eisiau eu gwneud, dyna'r esboniad iddo'n hawdd. 

Thank you very much to Adam Price. Reform of the Barnett formula is not a bilateral matter between the Welsh and UK Governments. It can only be pursued through discussion and agreement between all four UK nations. The forum for doing so is therefore the Finance Interministerial Standing Committee. A paper on Barnett reform will be presented to its next meeting, scheduled to take place in Belfast in February.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae adroddiad fframwaith cyllidol newydd Prifysgol Caerdydd yn gwneud pum argymhelliad ar gyfer diwygio Barnett a'r fframwaith ariannol ehangach: amcangyfrif wedi'i ddiweddaru o angen cyllidol cymharol Cymru; datganoli cyfraddau treth incwm, trothwyon a threth ar gynilion a difidendau yn llawn; uwchraddio neu ddiddymu'r terfynau ar gronfa wrth gefn Cymru; codi'r rheol mai dim ond ar gyfer gwallau rhagolygon treth y mae benthyca adnoddau, fel y gall gefnogi gwariant o ddydd i ddydd wedi'i gynllunio; a chodi a chysylltu'r cap benthyca cyfalaf â chyfran o'r gyllideb adnoddau, er enghraifft terfyn o £3.3 biliwn pe bai gwasanaeth dyled yn cael ei gapio ar 1 y cant. Pa un o'r argymhellion hyn y mae'r Llywodraeth yn cytuno â nhw yn gyffredinol, ac a fyddant yn rhan o'r trafodaethau yr ydych chi'n eu cael gyda Llywodraeth y DU ar hyn o bryd?

Diolch i Adam Price am hynny. Roedd yn adroddiad diddorol iawn. Wrth gwrs, rwy'n gweld bod yr awduron yn dod i'r casgliad fod—. Ymhell o gymryd lle Barnett, eu casgliad yw gorau po fwyaf o Barnett a geir, sydd, yn fy marn i, yn taflu goleuni go wahanol ar rai o'r sgyrsiau a gawsom yma ar lawr y Senedd. Safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd yw y dylem gael fformiwla sy'n seiliedig ar anghenion sy'n adlewyrchu anghenion pob rhan o'r Deyrnas Unedig yn lle fformiwla Barnett. Ond mae hynny'n anodd iawn i'w wneud pan fydd cenhedloedd eraill yn y Deyrnas Unedig yn gwneud yn eithaf da allan o Barnett. Ond mae'r adroddiad yn awgrymu bod Cymru wedi gwneud yn dda o Barnett hefyd o ran cyfrifoldebau datganoledig, ond nid mor dda o ran cyfrifoldebau nad ydynt wedi'u datganoli, sy'n egluro'r slogan fod 'mwy o Barnett yn well' y mae'r adroddiad yn ei ddefnyddio.

Ymhlith y pum pwynt y mae'r adroddiad yn eu gwneud, mae rhai o'r rheini eisoes yn bolisi'r Llywodraeth ac yn rhan o'r sgwrs y byddwn yn ei chael yn Belfast yn y flwyddyn newydd, sef uwchraddio'r trefniadau presennol o fewn y fframwaith cyllidol fel eu bod yn cyd-fynd â chostau heddiw, yn hytrach na rhai 2016. Mae eraill, rwy'n credu, yn fwy o fater ar gyfer dadl barhaus. Mae gennyf ddiddordeb mawr yn y pumed argymhelliad, yr un olaf, sef yn hytrach na bod terfyn benthyca cyfalaf yr ydym yn ei gytuno ac sydd wedyn yn cael ei uwchraddio gyda chwyddiant, eich bod chi'n ei glymu yn lle hynny wrth y gallu i dalu'r ddyled y byddech chi'n anochel yn mynd iddi ar 1 y cant o'r refeniw. Byddai hynny, fel y dywedodd yr Aelod, yn rhoi capasiti benthyca cyfalaf i ni yng Nghymru o dros £3 biliwn, sef y terfyn, drwy gyd-ddigwyddiad, sydd eisoes ar gael i Weithrediaeth Gogledd Iwerddon, ac yn wahanol iawn i'r terfyn o £1 biliwn yr ydym yn gweithredu o'i fewn ar hyn o bryd.

Un o'r cynigion eraill yw datganoli treth incwm yn llawn. Roedd gennyf ddiddordeb mawr—rwy'n siŵr y bydd gan yr Aelod ddiddordeb mawr hefyd—mewn dilyn peth o'r ddadl yn yr Alban a ddigwyddodd pan oedd hi'n ymddangos bod y Canghellor ar fin codi treth incwm 2c yn y £1 yn y gyllideb a welwn yr wythnos nesaf. Byddai hynny wedi creu cwestiynau anodd iawn i Lywodraeth yr Alban, a chafodd lawer o sylw yn y wasg Albanaidd. Felly, ar ddatganoli treth incwm yn llawn, mae'r adroddiad yn gwneud achos drosto. Mae yna rai anawsterau posib yn ei gylch hefyd, fodd bynnag, a fyddai'n haeddu trafodaeth gyhoeddus briodol bellach.

Rydym wedi gweld Llywodraeth Lafur ar y naill ochr a'r llall i'r M4 nawr am y 18 mis diwethaf, ac nid wyf i'n argyhoeddedig eto fod y Llywodraeth Lafur newydd hon yn deall beth sydd ei angen ar Gymru. Er ein bod wedi gweld arian ychwanegol yn y gyllideb ddiwethaf, arian a groesawyd, bydd llawer nawr yn gofyn am ba gost, a byddwn yn gweld mwy o hynny, rwy'n credu, yr wythnos nesaf yn y gyllideb.

Fodd bynnag, rwy'n gwybod eich bod chi a minnau'n cytuno bod angen diwygio fformiwla Barnett. Rwy'n gobeithio y byddai eich cymheiriaid yn San Steffan yn cytuno a bod Ysgrifennydd Cymru a Keir Starmer yn deall yr heriau unigryw y mae Cymru yn eu hwynebu, fel y gellir gwneud diwygiadau i'r fframwaith cyllidol, fel y gwnaethoch chi yn 2016, a oedd i'w groesawu'n fawr.

A oes cyfle i ychwanegu elfennau eraill yn seiliedig ar angen at y fformiwla, fel y gwnaethoch chi bryd hynny? A ydych chi'n argyhoeddedig fod eich cymheiriaid ar ben arall y draffordd yn deall yr achos dros y newid hwn? Er fy mod yn clywed yr hyn a ddywedwch am ddiwygio fformiwla Barnett yn ehangach, a oes cyfle i ni wneud addasiadau i'r fframwaith cyllidol o safbwynt Cymru, gan gydnabod yr holl heriau sy'n ein hwynebu, a gwneud yr elfen honno cyn y drafodaeth ehangach ynglŷn â Barnett?

Dyna'n union yw'r trywydd yr hoffwn ei ddilyn. Rwyf am berswadio ein cymheiriaid yn Llundain i wneud y pethau cymedrol yn gyntaf, uwchraddio'r ffigurau yn y fframwaith cyllidol yn unol â chwyddiant fel bod eu gwerth gwirioneddol yn 2026 yr un fath â'r hyn ydoedd yn 2016, a gwelliannau ehangach wedyn i Barnett i'w trafod fel ail gam. Felly, yn sicr, y strategaeth y mae'r Aelod yn ei hamlinellu yw'r strategaeth y credaf y byddai'n ein diogelu orau yma yng Nghymru. Ac fel erioed, yn y ffordd yr oeddwn yn ceisio awgrymu yn fy ateb i Adam Price, mae angen i chi bob amser fod yn effro i'r risgiau mewn ffyrdd o weithredu yn ogystal â'r gwobrau. Arweiniodd adolygiad ar raddfa lawn o'r fframwaith cyllidol, fel sydd eisoes wedi'i gynnal yn yr Alban, at newidiadau i'r fframwaith cyllidol nad oeddent o fantais i Lywodraeth yr Alban. Felly, rwyf am ganolbwyntio ar y pethau y credaf y byddant yn gweithio orau i Gymru yn y lle cyntaf, a gweld wedyn ble mae hynny'n mynd â ni yn y patrwm ehangach o ddiwygio.

Un o'r pwyntiau y mae adroddiad Prifysgol Caerdydd yn ei wneud yw'r ffaith bod y trefniadau cyllido ledled y DU, ar draws y gwahanol wledydd, yn dod yn fwyfwy anghymesur, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfeirio at hynny yn ei atebion. A yw'n credu y dylai fod system fwy rhesymegol sy'n seiliedig ar egwyddorion ledled y DU?

Wel, rwy'n siŵr o hyn, Lywydd, mai dim ond os caiff ei wneud ar sail pedair cenedl y gallwch chi gael y newidiadau hynny. Dyma un o'r meysydd hynny lle mae gan weithredwyr eraill gardiau feto eithaf cryf, ac os nad ydynt yn barod i drafod materion penodol, ni allwch eu cael ar yr agenda. Roedd fy swyddog cyfatebol dros gyllid yn yr Alban, y mae gennyf barch mawr ati, yn hollol glir yn fy nhrafodaeth ddiwethaf gyda hi na fydd Llywodraeth bresennol yr Alban yn cytuno i drafodaethau ar fformiwla i gymryd lle Barnett. Bydd unrhyw un sy'n gweld y manteision sy'n llifo i'r Alban o'r fformiwla bresennol yn deall pam y byddai'n annhebygol o wneud hynny. Fodd bynnag, mae cymheiriaid yng Ngogledd Iwerddon a'r Alban fel ei gilydd wedi ymrwymo i'r trafodaethau a gawn ym mis Chwefror, na fyddant yn trafod cael fformiwla yn lle Barnett, ond yn hytrach, yn ymwneud â gwneud i'r system Barnett bresennol weithio'n well. Rwy'n credu y byddai hynny'n lleihau peth ar yr anghymesuredd sydd wedi cynyddu'n ddiweddar, a byddai hynny o fantais i Gymru.

I thank Paul Davies, Llywydd.

Mater i Lywodraeth y DU yw trethi a gedwir yn ôl ac asesiadau effaith o ddewisiadau polisi treth a gedwir yn ôl. Rwy'n ymgysylltu'n rheolaidd â chyd-Weinidogion ar lefel y DU i sicrhau bod llais pobl Cymru yn cael ei glywed ac i ddadlau dros system dreth sy'n deg, yn syml ac yn dryloyw i drethdalwyr.

Ysgrifennydd y Cabinet, yr wythnos diwethaf galwodd y Pwyllgor Dethol Materion Cymreig ar Lywodraeth y DU i oedi newidiadau i reolau treth etifeddiant hyd nes y bydd yr effaith benodol ar ffermwyr Cymru wedi'i harchwilio. Mae'r pwyllgor wedi dweud yn glir y gallai'r newidiadau i'r dreth etifeddiant gael effaith anghymesur ar ffermwyr Cymru, oherwydd natur unigryw y diwydiant yma yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn nodi bod y mwyafrif o ffermydd yng Nghymru yn fusnesau da byw teuluol bach gydag incwm cyfartalog o tua £22,000.

Nawr, Ysgrifennydd y Cabinet, mae cyllideb yr wythnos nesaf yn gyfle i'r Canghellor gefnogi ffermwyr Cymru, a ffermwyr sir Benfro yn wir, drwy ddileu'r newid i'r dreth etifeddiant. Felly, cyn cyhoeddiad y gyllideb, a allwch chi ddweud wrthym pa asesiad ariannol sydd wedi'i wneud o effaith newid Llywodraeth y DU i'r dreth ar y diwydiant ffermio yma yng Nghymru? A allwch chi hefyd ddweud wrthym pa sylwadau a wnaethoch i'r Canghellor ynglŷn â'r polisi treth penodol hwn?

Wel, Lywydd, ar y mater hwn, mae Llywodraeth Cymru wedi cael ei harwain gan y Dirprwy Brif Weinidog, ac mae wedi cael cyfres o gysylltiadau uniongyrchol â Gweinidogion y DU i sicrhau bod pryderon ffermwyr Cymru yn hysbys i'r rhai a fydd, yn y diwedd, yn gyfrifol am wneud penderfyniadau. Yn ogystal â chael trafodaethau wyneb yn wyneb mor ddiweddar â diwedd mis Hydref, rwy'n credu, gydag Angela Eagle, y Gweinidog sy'n gyfrifol am y materion hyn nawr, fe gyflwynodd y Dirprwy Brif Weinidog y pryderon hynny yn ysgrifenedig i Lywodraeth y DU ym mis Mawrth, ac eto ym mis Medi, gan sicrhau bod yna ymgysylltiad ystyrlon ag undebau ffermio Cymru ynghylch eu pryderon, ac i ofyn i Lywodraeth y DU ystyried unrhyw gynigion amgen ymarferol a allai liniaru unrhyw effeithiau andwyol penodol, yn enwedig yr effeithiau ar ffermydd teuluol llai.

Felly, Lywydd, credaf y gallaf ddweud heb unrhyw oedi bod Llywodraeth Cymru, drwy waith y Dirprwy Brif Weinidog, wedi sicrhau bod y pryderon y mae Paul Davies wedi'u codi a'r rhai a godwyd gan y rhai yn y diwydiant wedi cael eu cyfleu'n glir, eu cyfathrebu'n uniongyrchol, i'r rhai a fydd, yn y pen draw, yn gwneud y penderfyniadau hyn.

Lywydd, diolch i Joyce Watson am y cwestiwn pwysig hwn. Mae'r gyllideb ddrafft yn cynnwys £93.5 miliwn i sicrhau parhad llawn ein polisi o brydau ysgol am ddim i bawb yn ysgolion cynradd Cymru. A hynny ar ben yr arian a ddarperir i awdurdodau lleol drwy'r grant cynnal refeniw i'r rhai sydd â hawl i brydau ysgol am ddim y tu hwnt i'n hysgolion cynradd yn seiliedig ar feini prawf sy'n gysylltiedig â budd-daliadau.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae prydau ysgol am ddim i bawb mewn ysgolion cynradd yn llwyddiant gwirioneddol i blant yng nghanolbarth a gorllewin Cymru. Mae ffigurau a ryddhawyd yn gynharach eleni yn dangos bod 2,284,000 o brydau bwyd wedi'u gweini yn sir Benfro rhwng mis Medi 2022 a mis Mehefin 2025. Mae'r polisi a'r buddsoddiad sy'n cael ei ddiogelu yn dangos pa mor bwysig yw ei hymrwymiad i Lywodraeth Cymru, er mwyn sicrhau nad oes unrhyw blentyn yn teimlo'n llwglyd yn ystod y diwrnod ysgol. Ac fel y dywedoch chi'n gywir ddigon, mae'r gyllideb ddrafft yn dangos yr ymrwymiad hwnnw, drwy neilltuo £93.5 miliwn o gyllid, yn y gobaith y bydd eraill yn ei gefnogi hefyd.

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet fanteisio ar y cyfle i ailadrodd y bydd cyllideb ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru bob amser yn diogelu anghenion ein holl blant er mwyn iddynt gael y dechrau gorau yn eu bywydau?

Diolch i Joyce Watson am y cwestiwn. Rwy'n rhoi'r ymrwymiad hwnnw iddi'n llwyr. Roedd y ffigurau a ddarparodd yn rhyfeddol, o'r miliynau o brydau bwyd sydd wedi'u gweini yn sir Benfro yn unig. Ac wrth gwrs, ar y diwrnod y gwnaethom lansio'r cynllun, roeddwn gyda Siân Gwenllian, yr Aelod dynodedig ar y pryd, gyda'n gilydd, mewn ysgol yn sir Benfro, lle roedd y prydau cyntaf yn cael eu gweini, ac mae'n rhyfeddol meddwl bod dros 2 filiwn o brydau wedi cael eu gweini yn y cyfamser. Mae'r polisi'n llwyddiant eithriadol. Mae'r gyllideb yn cefnogi ei barhad yn llawn.

Nid dyma'r unig beth a ddarparwn yn ein hysgolion. Weithiau rwyf wedi teimlo ychydig yn rhwystredig, Lywydd, wrth wrando ar gyfryngau'r DU yn adrodd am gyflwyno brecwast am ddim mewn ysgolion ar draws y ffin fel pe bai'n fenter newydd ryfedd, er ein bod wedi eu cael yma yng Nghymru ers bron i 20 mlynedd. Cawsant eu cyflwyno am yr union resymau y mae Joyce Watson yn eu nodi, sef i wneud yn siŵr nad yw plant sy'n dod i ysgolion Cymru yn cyrraedd yn llwglyd ac yn methu dysgu. Ac mae'r buddsoddiad hwnnw a'r buddsoddiad a wnawn yn ein prydau ysgol am ddim i bawb yn yr ysgolion cynradd yn bendant yn rhan o'n hymrwymiad i sicrhau bod y bobl ifanc hynny'n cael y cyfle gorau a'r dechrau gorau sy'n bosib mewn bywyd.

Lywydd, mae'r gyllideb ddrafft yn darparu twf cyfartalog o 2.5 y cant yn y setliad i awdurdodau lleol. Mae hefyd yn parhau â'r £30 miliwn ychwanegol a ddarperir yn y flwyddyn ariannol hon ar gyfer gofal cymdeithasol drwy gytundeb y gyllideb gydag arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru. Mae cyllideb fwy uchelgeisiol yn bosib ar gyfer y flwyddyn nesaf, cyn belled â bod pleidiau eraill yn barod i gytuno arni.

Diolch. Mae'r cyflog byw gwirioneddol, wrth gwrs, wedi cynyddu 6.7 y cant, ac mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi rhybuddio'r Llywodraeth fod awdurdodau lleol yn profi pwysau cyllidebol o 7.2 y cant oherwydd costau a galw cynyddol ac i osgoi peryglu cymorth hanfodol, ac mae angen mynd i'r afael â hyn. Mae sefydliadau, yn enwedig yn y trydydd sector, sydd wedi cael eu comisiynu gan awdurdodau lleol, yn cael trafferth parhau i fod yn gynaliadwy o fewn gofal cymdeithasol. Fe wnaeth un sefydliad yn fy rhanbarth amsugno colled o £1.5 miliwn eleni gyda phwysau yswiriant gwladol a chyflog byw, ond gyda'r cynnydd yn y gyllideb ddrafft, maent yn wynebu diffyg ychwanegol o £1 filiwn eto y flwyddyn nesaf. Maent yn pryderu'n wirioneddol am yr hyn y gallai ei olygu, ac nid ydynt ar eu pennau eu hunain yn ofni am eu dyfodol a chynaliadwyedd, sy'n hollbwysig, y gofal a ddarparant. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn bodloni ymrwymiad y rhaglen lywodraethu i dalu'r cyflog byw gwirioneddol i weithwyr gofal cymdeithasol pan nad oes gan lywodraeth leol adnoddau i dalu ar y lefel honno?

Wel, Lywydd, rwyf o ddifrif ynghylch y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud. Mae'r gyllideb ddrafft yn dyrannu 98.6 y cant o'r holl adnoddau sydd ar gael i ni yma fel Senedd. Mae hynny'n golygu bod 1.4 y cant, sef ymhell dros £300 miliwn, y gellir ei ddyrannu eto yn y gyllideb derfynol. Rwy'n siŵr y bydd hi'n annog aelodau o'i phlaid i ddod drwy'r drws a chael sgyrsiau ynglŷn â sut y gellir defnyddio'r arian hwnnw, ac un o'r ffyrdd y gellid ei ddefnyddio yn bendant yw darparu mwy i awdurdodau lleol i wneud yn siŵr eu bod yn gallu cyflawni'r cyfrifoldebau hynny. Ni fydd hynny ond yn bosib os yw pleidiau eraill yma yn fodlon cael y sgyrsiau hynny. Fel y gwneuthum ers mis Gorffennaf eleni, Lywydd, rwy'n annog y pleidiau i wneud hynny.

Thank you, Cabinet Secretary.

The next item will be questions to the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs. The first question is from Delyth Jewell.

Diolch, Delyth. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i fynd i'r afael â llygredd posib sy'n gysylltiedig â safleoedd ôl-ddiwydiannol. Ein prif ysgogiadau yw diogelu iechyd pobl a'r amgylchedd. Rydym yn parhau i ddarparu'r fframwaith rheoleiddio i gefnogi Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i fynd i'r afael â safleoedd yr amheuir eu bod yn achosi llygredd, yn cynnwys cyrsiau dŵr.

Thank you for that.

Mae hwn yn fater a godwyd gennyf ar sawl achlysur. Mae'n rhywbeth o bwys mawr, oherwydd mae tir halogedig yn wenwyn cudd ar ein tirweddau. Mae Cyfeillion y Ddaear Cymru yn amcangyfrif y gallai o leiaf 45,000 o safleoedd ledled Cymru fod wedi'u halogi, ond ni allwn wybod y ffigur go iawn am nad yw'r rhan fwyaf erioed wedi cael eu harolygu'n iawn. Un o'r safleoedd hyn yw hen chwarel Tŷ Llwyd yn Ynys-ddu, lle mae hylif brown ag iddo arogl ffiaidd yn llifo i goetir ac afon Sirhywi ar ôl glaw trwm, fel a ddigwyddodd yr wythnos diwethaf.

Gwyddom fod gwastraff cemegol wedi'i ollwng gan gwmni Monsanto yno ddegawdau yn ôl, ac mae eu heffaith yn parhau. Mae llygredd yn Nhŷ Llwyd wedi bod yn destun ymchwiliad gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili ers blynyddoedd, ac mae adroddiad a oedd i fod i gael ei ryddhau ym mis Hydref 2024 yn dal i fod heb ei gyhoeddi eto. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, maent yn dal heb gael trwydded gan CNC ar gyfer y siambr gollwng trwytholch, ac mae'r cyngor bellach yn cydnabod nad yw'r cap dros y chwarel yn gorchuddio'r holl wastraff. A ydych chi'n cytuno â mi fod trigolion yn cael cam mawr, a beth fydd Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r trigolion hyn ac i wneud eu cymuned yn ddiogel?

Diolch, Delyth. Rwy'n cydnabod eich ymrwymiad hir i godi'r mater hwn a cheisio sicrwydd i'r gymuned leol ar y gwaith a wneir mewn perthynas â Tŷ Llwyd.

Fel diweddariad byr, fel y gwyddoch mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi asesu'r safle i bennu ei statws rheoleiddio. Wrth gwrs, ei gasgliad rhagarweiniol ar y pryd oedd nad oedd y safle'n bodloni'r diffiniad o 'dir halogedig' o dan Ran 2A o Ddeddf Diogelu'r Amgylchedd 1990. Ond mae CNC ac Iechyd Cyhoeddus Cymru yn adolygu'r adroddiad drafft diwygiedig yn dilyn samplu pellach ar y safle, a bydd y cyngor yn gwneud penderfyniad terfynol wedyn ar statws rheoleiddiol y safle.

Nawr, mae contractwyr y cyngor wedi cynhyrchu arfarniad o opsiynau adfer ar gyfer y safleoedd, ac yn seiliedig ar ei argymhellion, mae'r cyngor wedi gwneud gwelliannau, a drafodwyd gennym yn flaenorol yn y Siambr, gwelliannau a ariennir gan Lywodraeth Cymru, i'r system ddraenio er enghraifft, i wneud yn siŵr y gallwn leihau'r trwytholch sy'n gollwng yn ystod tywydd gwlyb. Mae CNC hefyd yn datblygu trwydded amgylcheddol yn ymwneud â'r gollyngiadau trwytholch, a fydd yn cael ei rhoi i'r cyngor i wella ei reolaeth yn y dyfodol ac i leihau unrhyw effeithiau oddi ar y safle. Felly, yn y cyfamser, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyflwyno hysbysiad statudol i'r cyngor yn nodi nifer o gamau gweithredu tymor byr sydd eu hangen i leihau'r risg o ddigwyddiadau llygredd yn ystod tywydd gwlyb, ac mae cynigion mwy hirdymor yn cael eu datblygu ar hyn o bryd gan y cyngor i fodloni gofynion trwydded CNC wrth iddi gael ei datblygu.

Hefyd, wrth gwrs, ceir mater ehangach y tu hwnt i faterion lleol fel Tŷ Llwyd, a'r llygredd ehangach ledled Cymru a grybwyllwyd gennych, a phethau fel yr hyn a adawyd ar ôl gan ein diwydiant mwyngloddio metelau hefyd, sy'n mynd yn ôl dros ganrifoedd. Mae angen buddsoddiad a sylw ar bob un ohonynt.

Diolch, John. Mae buddsoddi, rheoleiddio ac arloesedd yn sbarduno gwelliannau sy'n seiliedig ar dystiolaeth yn nalgylch afon Wysg. Rydym wedi ymrwymo dros £4 miliwn i brosiect Pedair Afon LIFE a Phartneriaeth Dalgylch Afon Wysg, i adfer ansawdd dŵr a diogelu afon Wysg ac ardaloedd cadwraeth arbennig eraill ledled Cymru ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Ddirprwy Brif Weinidog, mae ein hafon Wysg werthfawr yn ased naturiol rhyfeddol i Gasnewydd a'r holl gymunedau y mae'n llifo drwyddynt. Yn ddealladwy, mae'r cymunedau hynny eisiau ei gweld yn cael ei diogelu a'i gwella. Ond yn anffodus, mae afon Wysg yn parhau i ddioddef digwyddiadau llygredd parhaus, o amaethyddiaeth a ffynonellau eraill, a allai beryglu ei statws fel safle o ddiddordeb gwyddonol arbennig. Mae'r grŵp ymgyrchu Achub Afon Wysg yn pryderu nad oes gan Cyfoeth Naturiol Cymru ddigon o adnoddau i ymateb yn briodol a bod yr ymateb hwnnw'n gwaethygu, gyda rhai adroddiadau o ddigwyddiadau llygredd nad ymatebwyd iddynt o gwbl. Felly, a fydd Llywodraeth Cymru’n gweithio gyda CNC i sicrhau bod afon Wysg yn cael ei glanhau er lles byd natur a'n cymunedau?

John, gallaf roi sicrwydd llwyr i chi fod Llywodraeth Cymru, a thrwy ei hasiantaethau hefyd, wedi ymrwymo i lanhau a sicrhau'r iechyd dihalog hwnnw yr ydym am ei weld yn afon Wysg ac mewn afonydd eraill. Mae afon Wysg yn un o afonydd mwyaf gwerthfawr Cymru. Ond mae'n wynebu pwysau digynsail nawr oherwydd llygredd maethynnau ac oherwydd gollyngiadau carthion, ac yn wir, arferion rheoli tir, ac mae angen inni fynd i'r afael â hyn mewn ffordd gydgysylltiedig. Mae'n hanfodol ein bod yn gweithredu ar unwaith i ddiogelu ei hiechyd ecolegol, nawr ac ar gyfer y dyfodol. Nid problem un ffynhonnell mohoni, fel rydych chi wedi'i gydnabod. Mae a wnelo ag amaethyddiaeth, mae a wnelo â gollyngiadau dŵr gwastraff, mae a wnelo hefyd â gorlifoedd storm, felly mae angen dull amlsector unedig. Mae gennym lefelau ffosfforws nawr yn afon Wysg sydd ymhlith yr uchaf a gofnodwyd yng Nghymru. Mae'n bygwth bywyd gwyllt a chynefinoedd a'r statws ardal cadwraeth arbennig, fel y dywedwch.

Nawr, mae dros ddwy ran o dair o'r llygredd ffosfforws yn afon Wysg yn dod o amaethyddiaeth; mae gwaith trin dŵr gwastraff a gorlifoedd storm yn ychwanegu mwy o bwysau. Felly, rydym wedi ymrwymo'n llwyr, John, i fynd i'r afael â hyn gyda'n gilydd, drwy'r Llywodraeth, rheoleiddwyr, ffermwyr yn chwarae eu rhan, cwmnïau dŵr a chymunedau yn cydweithio, i adfer afon Wysg. Felly, mae angen y buddsoddiad hwnnw arnom—yn sicr. Mae angen rheoleiddio cryfach arnom. Mae angen atebion sy'n seiliedig ar natur arnom hefyd, i wrthdroi degawdau o ddirywiad, ac mae angen inni adeiladu gwydnwch ar gyfer y dyfodol yn erbyn newid hinsawdd. Felly, yn sicr, mae gennych ein hymrwymiad ar hynny, John, y byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i adfer afon Wysg i'r iechyd yr ydym am ei weld.

Mae'n drueni gweld Aelodau Llafur unwaith eto'n beio amaethyddiaeth am yr holl broblemau yn ein hafonydd. Credaf mai'r hyn sydd angen i ni ei weld mewn gwirionedd, Ddirprwy Brif Weinidog, yw Dŵr Cymru yn cael trefn ar bethau mewn perthynas â'n dyfroedd ac yn delio â'u gorlifoedd storm, yn hytrach na thalu bron i £0.5 miliwn y flwyddyn i'w prif swyddog gweithredol. Felly, hoffwn wybod, Ddirprwy Brif Weinidog: beth y mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i sicrhau bod Dŵr Cymru yn cael trefn ar bethau ac yn sicrhau ein bod yn glanhau ein hafonydd, fel eu bod yno ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol?

Mae'n drueni, o ystyried cywair y cwestiwn gan John Griffiths a agorodd hyn, a oedd yn chwilio am ddull cydgysylltiedig o ddelio ag afon Wysg, sef yr hyn sydd ei angen arni, fod yr Aelod yn dewis, yn annoeth mewn gwirionedd, gosod un sector yn erbyn y llall, neu un blaid yn erbyn y llall. Nid dyna'r ffordd i wella iechyd afon Wysg.

Felly, yr hyn y gallaf ei ddweud, James, mewn ymateb i chi, yw, o ran Dŵr Cymru, bydd buddsoddiad cyfnod rheoli asedau 8, sy'n sylweddol, yn cyflawni newid sylweddol i ansawdd dŵr yn nalgylch afon Wysg—felly, er enghraifft, gyda chynlluniau tynnu ffosffadau yn y Fenni ac Aberhonddu yn dechrau gweithredu yn 2025, a gwelliannau hefyd i reoli lefelau amonia a gorlifoedd storm, ac mae angen iddynt gyflawni hynny hefyd. Ond gadewch imi ddweud yn glir fod nifer o ffactorau yma sy'n cyfrannu at y llygredd, a bydd nifer o bobl a phartneriaid y bydd angen iddynt wneud ymdrech—amaethyddiaeth, Dŵr Cymru a rheolwyr tir eraill—i unioni'r sefyllfa hon mewn gwirionedd. Felly, rydym wedi rhoi—. Mae dros £3.4 miliwn bellach wedi'i ddyrannu gennym i brosiect Pedair Afon LIFE; mae hynny eisoes yn cyflawni gwelliannau sylweddol i ansawdd afon Wysg ac afonydd ardaloedd cadwraeth arbennig eraill. Mae dros £600,000 wedi mynd i Bartneriaeth Dalgylch Afon Wysg ar gyfer cynlluniau rheoli maethynnau a chamau gweithredu lleol, ochr yn ochr, rhaid imi ddweud, â phrosiect arloesi gwerth £7.1 miliwn Catchment Systems Thinking Cooperative, sy'n treialu technoleg monitro afonydd arloesol yn afon Wysg hefyd.

Ac o ran y dull gweithredu cydgysylltiedig o ymdrin â hyn, yn hytrach na phlaid yn erbyn plaid neu sector yn erbyn sector—. Ar lawr gwlad, mae gennym gynnydd gwirioneddol, a byddai'n hyfryd eich clywed yn adrodd ar hynny hefyd. Mae gennym 350 o ffermydd bellach yn gysylltiedig, 50,000 o goed wedi'u plannu, 100 km o ffensys wedi'u gosod, gorlifdiroedd wedi'u hailgysylltu, rhwystrau i eogiaid ymfudol wedi'u tynnu a rhywogaethau goresgynnol dan reolaeth. Felly, rwy'n dweud hyn wrth James ac eraill: mae pob un ohonom yn rhan o hyn gyda'n gilydd, rydym yn gweithio ar hyn gyda'n gilydd, i adfer iechyd yr afon, yn hytrach na sgorio pwyntiau gwleidyddol hawdd.

The Welsh Conservative spokesperson next, Janet Finch-Saunders.

Diolch, Lywydd. Dim ond wythnos sydd i fynd tan gyllideb ddiflas arall gan y Blaid Lafur, ac un a fydd, heb os, yn sicrhau y byddwn yn llawer gwaeth ein byd. Gwyddom nad yw arian yn tyfu ar goed, Ddirprwy Brif Weinidog, ond yn sicr, rydych chi'n hoffi gwario arnynt. Mae adroddiad cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru’n dyrannu £7.5 miliwn o arian trethdalwyr i goedwig genedlaethol Cymru. Mae hyn yn cefnogi oddeutu 70 o safleoedd yng Nghymru, gyda chyllid ar gyfer gweminarau ar-lein, arwyddion, byrddau gwybodaeth, ffotograffiaeth a fideos proffesiynol, nid ar gyfer plannu coed. Mae'n cynnal tîm o chwe swyddog cyswllt coetiroedd y goedwig genedlaethol i helpu tirfeddianwyr i ennill statws coedwig genedlaethol Cymru. Nawr, fe wyddom fod y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn enwog am ei phrosesau biwrocrataidd o'r brig i lawr sy'n feichus ac yn gostus. Ddirprwy Brif Weinidog, a ydych chi o ddifrif yn credu bod angen chwe swyddog cyswllt coetiroedd ar Gymru, a sut rydych chi'n edrych ar y rolau hyn, y costau, a'u canlyniadau o ran cyflawniad?

Wel, Janet, a chithau'n eiriolwr cryf dros yr amgylchedd, sut yr awn ati i reoli'r llwybrau cenedlaethol yng Nghymru. Sut yr awn ati i reoli llwybr arfordir Cymru. Mae gennym bobl sy'n ei reoli ac yn gosod arwyddion, ac yn gweithio ar ei agweddau addysgol hefyd—rydym eisoes yn gwneud hynny. Llwybr arfordir Cymru, er enghraifft, yw un o'r mentrau a'r cymelliadau a'r atyniadau twristiaeth mwyaf sydd gennym. Ni oedd y cyntaf i'w ddatblygu. Nawr, mae'n drueni eich bod yn ôl pob golwg yn gwrthwynebu coedwig genedlaethol Cymru, oherwydd roeddwn yn credu o ddifrif eich bod yn mynd i ymosod ar ein buddsoddiad tramor. Oherwydd, yn y dyddiau diwethaf—

O, mae hynny'n dod.

Oherwydd, yn y dyddiau diwethaf, rwyf wedi clywed yr her gan y Ceidwadwyr sy'n dweud, 'Pam ein bod yn gwastraffu arian ar bethau fel buddsoddi gyda, er enghraifft, yr ailgoedwigo yn Mbale yn Uganda, gyda Jenipher's Coffi, gyda menter gydweithredol y menywod?' Felly, roeddwn yn credu eich bod yn mynd i fynd ar drywydd hynny a dweud wrthym am wario arian yng Nghymru, ond yn hytrach, Lywydd, dywedwyd wrthyf: peidiwch â gwario arian yng Nghymru, peidiwch â phlannu coed, peidiwch â buddsoddi mewn denu pobl allan i'r awyr agored. Nid ydych yn credu yng Nghymru. Nid ydych yn credu mewn buddsoddi dramor. Beth ydych chi'n credu ynddo? Beth ydych chi'n credu ynddo?

Mae arnaf ofn, Lywydd, nad wyf yn credu ei fod wedi deall y cwestiwn yn iawn.

Mae'n siŵr na wneuthum.

Nid Robin Hood ydych chi, na Dafydd ap Siencyn chwaith, ond rydych chi'n fy atgoffa o Uchel Siryf Nottingham neu Ustus Coch Conwy. Mae Llafur yn pwyso ar ein holl gymunedau a'n cartrefi am gynnydd mewn trethi i ariannu'r hyn na ellir ond eu disgrifio fel cynlluniau penchwiban neu brosiectau porthi balchder. Yn ôl canllawiau diweddaraf Llywodraeth Cymru ar gynllun statws y goedwig genedlaethol, a gyhoeddwyd yn 2023, mae Llywodraeth Cymru’n cynhyrchu set o ddangosyddion i helpu i fesur datblygiad coedwig genedlaethol Cymru ac i weld a yw'n cyflawni ei hamcanion. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, nid oes unrhyw ddangosyddion, ond rydych chi wedi gwario miliynau o bunnoedd yn plannu coed yn Uganda.

A, dyna ni—roedd yn dod.

Mewn gwirionedd, daw'r dangosyddion 'Coetiroedd i Gymru' diwethaf a gyhoeddwyd o fis Ebrill 2017 i fis Mawrth 2018. Rydych chi wedi methu unwaith eto.

Ysgrifennydd y Cabinet, o gofio bod y cynllun hwn wedi'i lansio ym mis Mawrth 2020, pam nad oes unrhyw ddangosyddion cyhoeddus ar gael, bum mlynedd ac wyth mis yn ddiweddarach? Ac felly, pam y byddech yn buddsoddi £7.5 miliwn y flwyddyn nesaf pan nad oes gennym unrhyw syniad a yw'r targedau go iawn yn cael eu cyflawni?

Wel, tybed, Janet, beth sydd gennych yn erbyn coed, naill ai yma yng Nghymru neu dramor? Beth sydd gennych yn erbyn coed? Gadewch imi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ar goedwig genedlaethol Cymru. Cyfanswm nifer safleoedd y goedwig genedlaethol nad ydynt yn rhan o ystad goed Lywodraeth Cymru yw 72. Daeth cyfanswm o 4,080 hectar o safleoedd i mewn drwy rownd ddiweddaraf y cynllun statws. Yr wybodaeth ddiweddaraf sydd gennym: mae trydedd gyfran o ystad goed Llywodraeth Cymru wedi ymuno â rhwydwaith y goedwig cenedlaethol. Mae hyn yn cynnwys 12 bloc o goetir, sy'n 21,228 hectar. Mae'n dod â chyfanswm nifer y blociau o ystad goed Llywodraeth Cymru sy'n rhan o'r goedwig genedlaethol i 38, sy'n 86,295 hectar. Beth sydd gennych yn erbyn coed, Janet? Mae cyfanswm maint coedwig genedlaethol Cymru bellach yn fwy na 90,000 hectar, sydd, i'r rhai sy'n ei ddeall mewn metrigau eraill, yn cyfateb i 90,000 o gaeau rygbi. Mae caeau pêl-droed ar gael hefyd. Felly, Janet, gofynnaf i chi: beth sydd gennych yn erbyn coed?

Ar gyfer y cofnod, Ddirprwy Brif Weinidog, rwy'n caru coed yn fawr iawn, ac rwy'n caru'r effaith y maent yn ei chael ar gael gwared ar garbon. Ond wrth wraidd y cynllun hwn—a gwn nad ydych yn hoffi beirniadaeth, ac nid yn aml y byddaf yn beirniadu, ond rwy'n gwneud hynny yn yr achos hwn—y nod yw cynyddu gweithgarwch creu coetir, i gyrraedd eich targed eich hun o 43,000 hectar o goetir newydd erbyn 2030, a 180,000 hectar erbyn 2050. Mae hynny'n cyfateb i blannu o leiaf 5,000 hectar y flwyddyn. Nawr, yn ôl Forest Research, dim ond 960 hectar o'r 5,000 y llwyddoch chi i'w plannu yn 2025. Mae hynny'n llai nag yn 2023 a thros 4,000 hectar yn brin o'r hyn sy'n ofynnol yn flynyddol. Nid yw hyn yn ddim ond methiant arall eto fyth gennych chi a'ch Llywodraeth Lafur.

Rwyf wrth fy modd â choed, ac rwyf eisiau gweld mwy o goed yn cael eu plannu yng Nghymru, ond nid wyf yn hoffi'r nonsens biwrocrataidd yr wyf newydd ei nodi. Nid yw'n helpu llwybr yr arfordir, nid yw'n helpu'r llwybrau coetir, mae'n fiwrocrataidd. Ond ni allech fy ateb ar hynny. Ond sut y gallwch roi sicrwydd i mi nawr, ac i'n Haelodau o'r Senedd, ac i bobl Cymru yn wir, nad ydych chi'n gwastraffu arian trethdalwyr, arian trethdalwyr Cymru, ar wneud rhywbeth er mwyn tynnu sylw yn hytrach na rhywbeth o sylwedd? Diolch.

Janet, fe'ch cyfeiriaf at fy ateb blaenorol gyda rhywfaint o'r hyn rydym eisoes wedi'i blannu a'r hyn rydym eisoes wedi'i gyflawni. Rwy'n falch o glywed eich bod yn hoffi coed, gan fy mod o dan y camargraff digalon yno nad oeddech yn eu hoffi, naill ai yma neu pan gânt eu plannu dramor—nad oeddech chi'n hoffi coed. Ond rydych ch'n eu hoffi, felly da iawn. Felly, fe fyddwch yn croesawu'r ffaith, yn yr wythnos goed, sydd ar y ffordd, y byddwn yn cyhoeddi 23 o safleoedd coetiroedd bach ychwanegol. Bydd y ddwy goedlan goffa yn cael eu cyhoeddi hefyd, sydd wedi ymuno'n ffurfiol â rhwydwaith coedwig genedlaethol Cymru.

Y llynedd, fe wnaethom fwrw ymlaen â dull newydd ar lefel y dirwedd ar gyfer coedwig genedlaethol Cymru, a brofwyd gennym drwy'r gronfa her partneriaeth natur leol. Dyfarnwyd dros £0.5 miliwn i 12 cynllun peilot cydweithredol ar lefel y dirwedd sy'n bodloni pob un o chwe chanlyniad y goedwig genedlaethol.

Mae'r fiwrocratiaeth a grybwyllwyd gennych, gyda llaw, yn deillio o'r angen inni fesur a monitro'r hyn a wnawn. Felly, yr hyn rydych chi'n ei alw'n fiwrocratiaeth, rydym ni'n ei alw'n fesur y canlyniadau y ceisiwn eu cyflawni. Pan fyddech chi'n cael gwared ar fiwrocratiaeth, nid wyf yn gwybod beth fyddai eich dull gweithredu amgen chi—taflu arian at bobl i wneud beth bynnag y maent eisiau ei wneud?

Mae cyllid hefyd wedi'i ddarparu drwy'r grant buddsoddi mewn coetir i greu a gwella coetiroedd er mwyn cyflawni canlyniadau'r goedwig genedlaethol. Dechreuodd y rownd ddiweddaraf ar 6 Mai. Fe gaeodd i ceisiadau ym mis Awst. Daeth ceisiadau cryf iawn i law. Rydym wedi dyfarnu cyllid i 23 o safleoedd, a byddwn yn cyhoeddi'r manylion cyn bo hir. Mae cyfres gyfan o safleoedd i ymuno â choedwig genedlaethol Cymru bellach. Mae hwn yn llwyddiant mawr, felly byddai'n wych clywed eich cefnogaeth, yn hytrach na'ch beirniadaeth.

Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.

Thank you, Llywydd. The floods in Monmouthshire reminded us of the critical and ongoing need to invest in our infrastructure, our resilience and our communities. I want to ask about the impact that these storms have on insurance costs.

Mae cynllun Flood Re Llywodraeth y DU yn darparu rhwyd ddiogelwch o fath, ond mae'r cynllun i fod i ddod i ben yn 2039, a bryd hynny, bydd cwmnïau yswiriant yn gallu

'dychwelyd yn llawn i brisiau sy'n adlewyrchu risg ar gyfer yswiriant llifogydd.'

Mae hwnnw'n ymyl clogwyn sy'n bygwth bodolaeth rhai cymunedau. Bydd pobl yn cael eu prisio allan o'r ardaloedd hynny. Mae rhai benthycwyr morgeisi eisoes yn ystyried a ddylent wrthod benthyciadau'n awtomatig i fenthycwyr mewn ardaloedd risg uchel. A allech chi gadarnhau, os gwelwch yn dda, faint o aelwydydd Cymru sy'n elwa o gynllun Flood Re ar hyn o bryd? A sut ydych chi'n dadlau'r achos i Lywodraeth y DU dos ymestyn y cynllun hwnnw y tu hwnt i 2039?

Diolch. Mae'n gwestiwn pwysig iawn. Felly, mae Flood Re wedi helpu nifer sylweddol o gartrefi ledled Cymru drwy sicrhau bod y cynnig yswiriant hwnnw ar gael. Roedd bron i 19,000 o bolisïau wedi'u hildio ers lansio Flood Re, ac mae 15,564 o bolisïau mewn grym ar hyn o bryd. Felly, rydym yn parhau i weithio, gyda Llywodraeth y DU, yn agos gyda Chymdeithas Yswirwyr Prydain, a CNC, i wella a hyrwyddo ymwybyddiaeth o yswiriant yno.

Rydym hefyd, fel y gwyddoch, yn cefnogi cynllun Ailgodi'n Gryfach Flood Re. A dylwn ddweud mai fy nealltwriaeth i yw y gallai fod gennym, o ddiddordeb i'r rheini sydd wedi dioddef llifogydd yn ddiweddar, arddangosiad symudol o Ailgodi'n Gryfach yn glanio ar strydoedd Trefynwy fel y gall pobl gael golwg arno. Ac os bydd hynny'n digwydd, diolch i Lywodraeth y DU am ei gynnig. Mae'n un sy'n mynd o gwmpas ardaloedd y DU, felly rydym yn gobeithio dod â hynny yno. A byddwn yn parhau i weithio, i roi'r sicrwydd hwnnw i chi, gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod gennym rywbeth a all fynd y tu hwnt i'r pontio yn 2026.

Diolch, ac os daw'r arddangosiad hwnnw i Drefynwy, rwy'n credu y byddai'n cael croeso mawr.

Gan droi at rymuso cymunedau yn y cyd-destun hwn, mae diffyg data cyson a phenodol i Gymru’n broblem, ac mae hynny'n gwaethygu diffyg ymwybyddiaeth y cyhoedd ynghylch cael mynediad at yswiriant wedi'i deilwra yn ogystal â chymorth gyda gwydnwch eiddo rhag llifogydd, rhywbeth sydd, yn anffodus, yn cael mwy o effaith ymhlith aelwydydd sy'n ei chael hi'n anodd yn economaidd ac a allai fod yn fwy agored i niwed. Mae hyn yn tanlinellu'r angen am ymyrraeth uniongyrchol gan y Llywodraeth i wella yswiriant mewn gorlifdiroedd, yn hytrach na dadlwytho'r cyfrifoldeb yn llwyr ar berchnogion tai. A allwch chi egluro, os gwelwch yn dda, pa ymgysylltu y mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud â chwmnïau yswiriant i gael mynediad uniongyrchol at eu data er mwyn cael gwybod pa gyfran o aelwydydd Cymru sydd heb yswiriant llifogydd cartref, busnes a chynnwys? Ac os caf ofyn, i gloi, a ydych chi'n credu, yn ogystal â chanllawiau presennol Cyfoeth Naturiol Cymru, fod angen ymgyrch allgymorth wedi'i thargedu ar ran Llywodraeth Cymru gydag aelwydydd a busnesau i wella eu hymwybyddiaeth o yswirio yn erbyn risgiau llifogydd?

Byddwn yn sicr yn gwneud popeth yn ein gallu, yn ogystal â chanllawiau Cyfoeth Naturiol Cymru y cyfeiriais bobl atynt yn rheolaidd yn y Siambr hon, a'r gwaith sy'n mynd rhagddo y tu hwnt i hynny hefyd, i godi ymwybyddiaeth o hynny. Byddwn yn gwneud popeth yn ein gallu i hyrwyddo hynny, heb unrhyw amheuaeth.

Fe ofynnoch chi a ddylai'r Llywodraeth wneud mwy, gan gamu i'r adwy mewn perthynas â Flood Re neu i gefnogi perchnogion tai sydd mewn ardaloedd llifogydd. Yr her yma yw bod y Llywodraeth yn sicr ddim yn y busnes yswiriant—nid yw wedi bod, ac nid yw erioed wedi bod. Mae hynny ar gyfer y diwydiant yswiriant. Fodd bynnag, yr hyn y gallwn ei wneud, mewn trafodaethau gyda'r diwydiant yswiriant, y diwydiant sector preifat hwnnw, yw trafod cynlluniau lle mae'r cymorth yno i ddeiliaid tai, ond hefyd lle mae gofyniad wedyn i'r Llywodraeth fuddsoddi hefyd. A dyna fu sail Flood Re erioed.

Nid yw mynd ymhellach na hynny—a gyda llaw, fel rwy'n ei ddweud yn rheolaidd, gyda chefnogaeth y Siambr, rydym wedi buddsoddi'r lefelau uchaf erioed o arian mewn atal llifogydd a lliniaru llifogydd—yn rhywbeth y mae unrhyw Lywodraeth wedi ystyried ei wneud, camu i rôl yswirwyr. Rwy'n cofio, pan gyflwynwyd Flood Re, fod llawer o drafodaethau wedi bod ar wahanol opsiynau, ond cafodd hynny ei ddiystyru ar y pryd am resymau da iawn, oherwydd fel arall, mae'n rhaid i'r Llywodraeth gydbwyso pa mor yswiriadwy yw anghenion gwahanol berchnogion tai ledled y wlad. Nid yw hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn ei wneud fel arfer. Efallai fod gennych syniad neu gynnig.

Nac oes. Ar hynny, rwy'n derbyn hynny, ond yn amlwg, nid yw'r farchnad yn gweithio i lawer o aelwydydd, a bydd yn rhaid inni feddwl y tu allan i'r bocs. Efallai fod hynny'n rhywbeth y gallem ei ystyried y tu allan. Rwy'n sylweddoli y byddai risgiau ynghlwm wrth hynny.

Wrth edrych ar hyn yn gyffredinol, yn amlwg, nid gwadu realiti'r argyfwng hinsawdd yw'r ateb, rhywbeth y byddai rhai pleidiau a rhai lleisiau uchel iawn am i ni ei wneud; yn hytrach, yr ateb fyddai ymgorffori lliniaru a gwydnwch hinsawdd ym mhob agwedd ar bolisi'r Llywodraeth. Nawr, pryder arall yn y cyd-destun hwn yw patrymau adeiladu tai newydd. Nid ydynt o reidrwydd yn adlewyrchu anwadalrwydd cynyddol yr hinsawdd. I ddyfynnu'r Athro Jess Neumann, arbenigwr ar wydnwch rhag llifogydd ym Mhrifysgol Reading, mae cynllunio yn y sector tai yn canolbwyntio'n ormodol ar fodloni safonau sy'n addas ar gyfer heddiw, yn hytrach nag ar gyfer 2070 neu 2089, pan fydd gennym dywydd llawer mwy eithafol. Nawr, mae'r pryderon hyn wedi cael eu hadleisio gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, sydd wedi nodi'n ddiweddar nad oes unrhyw fecanweithiau polisi clir wedi'u cynllunio i gyflymu'r defnydd o fesurau gwydnwch rhag llifogydd mewn eiddo yng Nghymru neu i reoleiddio cynllun adeiladau. Felly, sut ydych chi wedi ymateb i'r pryderon hynny, os gwelwch yn dda, a pha gamau penodol a roddwyd ar waith gennych i sicrhau bod rhaglenni adeiladu tai yn fwy ymatebol i'r heriau yn y blynyddoedd i ddod?

Rwy'n ymgysylltu'n rheolaidd â fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros dai a llywodraeth leol ar y mater hwn, yn enwedig o ran datblygiadau newydd a thai newydd sy'n cael eu datblygu, ac rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch, Delyth, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â ble rydym arni gyda hynny. Ond mae hefyd yn gwestiwn o'r hyn a wnawn gydag eiddo presennol hefyd, ac rydym yn sicrhau, wrth gwrs, fod cyllid ar gael i awdurdodau lleol, sef yr awdurdodau rheoli risg yn eu hardaloedd, i weithio gyda'r cymunedau lleol yr effeithir arnynt ac i edrych yn fanwl ar wydnwch aelwydydd unigol, yn ogystal â gwydnwch cymunedol a gwydnwch ar lefel strydoedd hefyd. Mae rhywbeth yn y gofod hwn sy'n ymwneud â chynllun cymunedau a lefelau strydoedd, fel y gall dŵr, pan ddaw i mewn, lifo i ffwrdd o gartrefi ac i mewn i brosesau naturiol. Ond ar gyfer eiddo newydd, rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu atoch a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â'r trafodaethau a gawsom.

Diolch, Julie. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i leihau effaith gwastraff fferyllol ar yr amgylchedd. Mae cynllun cyflenwi strategol ar gyfer datgarboneiddio GIG Cymru, a gafodd ei adnewyddu yn ddiweddar, yn cynnwys cam gweithredu ar ymgorffori egwyddorion rhaglen Eich Meddyginiaethau, Eich Iechyd wrth leihau gwastraff meddyginiaethau a gwella cydymffurfiaeth.

Thank you for the answer.

Yn ôl y Gymdeithas Fferyllol Frenhinol, amcangyfrifir bod gwerth £21.6 miliwn o feddyginiaethau presgripsiwn yn cael eu gwastraffu'n flynyddol. Ac er bod data ar gyfer GIG Cymru yn gyfyngedig, awgryma amcangyfrifon gan GIG Lloegr mai meddyginiaethau sy'n gyfrifol am oddeutu 25 y cant o gyfanswm ôl troed carbon y GIG. Felly, yn ogystal ag allyriadau carbon, pan gymerir meddyginiaeth, mae rhwng 30 y cant a 100 y cant ohoni'n cael ei hysgarthu gan y corff i'r system garthffosiaeth, a chaiff cynhyrchion croen eu golchi i mewn i ddŵr gwastraff. Ni ellir cael gwared â phob meddyginiaeth yn llwyr mewn gweithfeydd trin dŵr, a gall hynny arwain, felly, at lygredd dŵr, a gall hyd yn oed ychydig bach beri risgiau sylweddol i iechyd pobl, anifeiliaid a'r amgylchedd. Gall deunydd pecynnu meddyginiaethau hefyd fod yn anodd iawn ei ailgylchu, ac mae'n cyfrannu at wastraff tirlenwi mewn llawer o achosion. Felly, beth y mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i godi ymwybyddiaeth y cyhoedd o effaith gwastraff meddyginiaethau? A beth y mae'n ei wneud i sicrhau bod cwmnïau fferyllol yng Nghymru yn chwarae eu rhan o ran osgoi effeithio'n negyddol ar yr amgylchedd?

Diolch, Julie. Ar y pwynt cyntaf, ar ymwybyddiaeth y cyhoedd, mae llawer y gallwn ei wneud ac yr ydym yn ei wneud, felly mae'n un o amcanion allweddol yr ymgyrch y soniais amdani—ymgyrch Eich Meddyginiaethau, Eich Iechyd. Yn dilyn adnewyddu cynllun strategol GIG Cymru ar gyfer datgarboneiddio, mae disgwyl bellach y bydd egwyddorion yr ymgyrch hon yn cael eu hymgorffori ar draws y GIG yng Nghymru. Fe wnaethom dreialu hyn yn wreiddiol ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg. Mae bellach wedi dod yn rhaglen waith ar gyfer Cymru gyfan, sy'n cael ei harwain gan Ganolfan Therapiwteg a Thocsicoleg Cymru Gyfan. Rydym hefyd yn ymgymryd â gwaith pellach nawr ar ddatblygu'r rhaglen honno, gyda chymorth a chyngor gan bobl fel arbenigwyr ymddygiad, i ddeall beth fydd yn ysgogi pobl nid yn unig i fod yn ymwybodol o hyn, ond i weithredu wedyn wrth ddefnyddio a chael gwared ar feddyginiaeth, fel ein bod yn cael yr ymgysylltiad cyhoeddus go iawn hwnnw.

Rydych chi'n tynnu sylw'n gywir ddigon hefyd at y ffaith bod gan gwmnïau dŵr rôl i'w chwarae yma hefyd, yn gwella triniaethau a lleihau llygredd, yn ogystal â'r sector meddygol ei hun. Felly, gall y meddyginiaethau a'r cynhyrchion gofal croen bob dydd hynny, fel y dywedwch, fynd i weithfeydd trin dŵr gwastraff, a gall elfennau barhau wedyn mewn bywyd gwyllt ac yn ein hafonydd. Felly, nid her system yn unig mohoni; mae'n un a rennir. Mae beth bynnag y byddwn yn ei fflysio, ei arllwys, ei olchi i ffwrdd fel unigolion yn wirioneddol bwysig, gan y gall hyd yn oed ychydig o'r cynhyrchion fferyllol a'r cemegau hynny gronni yn yr amgylchedd. Mae angen i gwmnïau dŵr fuddsoddi a moderneiddio yn sicr, ond mae angen cymorth y cyhoedd arnom hefyd. Mae angen i feddyginiaethau nas defnyddir gael eu dychwelyd i fferyllfeydd, nid eu golchi i ffwrdd, a dylem osgoi arllwys cemegau diangen i lawr y draen. Er enghraifft, mae rhai cemegau cyffredin, fel ocsybenson, yn golchi oddi ar y croen. Cemegau eli haul ydynt. Maent yn golchi oddi ar y croen, yn mynd i lawr i'r dyfrffyrdd, maent yn barhaol, a hyd yn oed ar lefelau isel iawn, gallant amharu ar ecosystemau dyfrol, fel cwrel a bywyd dŵr croyw. Felly, mae gan bob un ohonom rôl i'w chwarae, ac rydym yn gwneud llawer yn uniongyrchol gyda'r byrddau iechyd hefyd, fel y soniais. Felly, mae angen dull cydgysylltiedig iawn arnom, unwaith eto, mewn perthynas â hyn: cyfrifoldeb personol, cwmnïau dŵr a byrddau iechyd hefyd.

Diolch, Peter. Fel y gwyddoch, rwyf wedi ymrwymo i ddod o hyd i ateb cynaliadwy i broblemau adnoddau dŵr camlas Sir Fynwy a Brycheiniog. Cadeiriais gyfarfod â Dŵr Cymru, Cyfoeth Naturiol Cymru, awdurdodau lleol, Glandŵr Cymru a Swyddfa Cymru ar 17 Tachwedd, lle buom yn trafod cynnydd ac opsiynau ar gyfer diwygio yn y tymor byr a'r tymor hwy.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae pob un ohonom yn gwybod pa mor bwysig yw camlas Sir Fynwy a Brycheiniog i sir Fynwy yn ogystal ag i Dorfaen, Powys, ac yn wir, i Gymru gyfan. Mae'n drysor, yn ased economaidd ac amgylcheddol y mae'n rhaid ei ddiogelu. Diolch am roi adborth gan y grŵp gorchwyl a gorffen. Byddai'n braf deall pa negeseuon cadarnhaol a allai fod wedi dod ohono. Mae pob un ohonom yn gobeithio y bydd ateb cynaliadwy, un y gellir cytuno arno'n fuan, i roi sicrwydd a hyder i fusnesau. Ysgrifennydd y Cabinet, gwn y byddai pawb yn cytuno y bydd yn rhaid dod o hyd i ateb hirdymor. Mae hyn o fudd i bawb, gan gydnabod ei bwysigrwydd. Tybed a oes dull cydweithredol yn cael ei ystyried? Fodd bynnag, os na fydd modd dod o hyd i ffordd ymlaen mewn pryd, a ydych chi'n siarad ag Ysgrifenyddion y Cabinet dros gyllid a'r economi i sicrhau bod cynllun B ar waith ar gyfer y tymor byr, neu hyd nes y daw'r grŵp gorchwyl a gorffen o hyd i ateb?

Diolch, Peter. Os caf eich atgoffa chi, a'r holl gyd-Aelodau hefyd, ein bod wedi camu i'r adwy eleni, fel Llywodraeth Cymru, gydag ateb tymor byr. Mae'n ateb tymor byr drud, ond rydym wedi darparu £5 miliwn i uwchraddio gwaith gorsaf bwmpio Manorafon fel ein bod, drwy gydol yr haf, wedi gallu cynnal y cyflenwad oherwydd y risgiau i'r gamlas. Nawr, nid yw hynny'n ateb rhad, ond mae'n rhan o'r ateb yr ydym eisoes wedi'i nodi. Yr hyn rydym wedi'i wneud yw dod â'r bobl gywir ynghyd—y dull cydweithredol hwnnw y sonioch chi amdano—ar lefel swyddogol, a darparu cymorth technegol hefyd i lunio opsiynau ynghylch pa beirianwaith neu atebion eraill y gallai fod eu hangen ar y gamlas i gynnal, nawr ac yn y dyfodol, y cyflenwad dŵr i'r gamlas. Mae'r gamlas yn unigryw; nid yw fel camlas Maldwyn neu gamlesi eraill. Fe sylwch, gyda llaw, fod pum neu chwe chamlas yn Lloegr yn yr haf a oedd â darnau sych. Nawr, fe lwyddasom, ryw ffordd neu'i gilydd, i osgoi'r sefyllfa honno ar gamlas Sir Fynwy a Brycheiniog eleni.

Yr hyn y mae'r dull cydweithredol hwnnw'n ei wneud yw cyflwyno atebion, ac yna mae angen i ni ddefnyddio'r dull cydweithredol i fynd ati i ariannu'r atebion hynny, gan na fydd yr un ohonynt yn rhad. Credaf fod rôl yma i'r holl bartneriaid sy'n gysylltiedig. Rydym yn sicr yn gweld rôl i Lywodraeth Cymru, ac rydym eisoes wedi nodi hynny. Mae'n dda fod gennym Lywodraeth y DU wrth y ford gron sydd o dan gadeiryddiaeth weinidogol, ond mae gennym hefyd Glandŵr Cymru eu hunain, sy'n cydnabod bod ganddynt ddiddordeb clir a chymhellol yn hyn a buddiant mewn dod o hyd i'r atebion hyn. Mae Dŵr Cymru yn cyfrannu at yr atebion peirianegol a'r cyngor technegol, ochr yn ochr â Cyfoeth Naturiol Cymru. Felly, mae'n dda dweud ein bod yn gweithio'n galed ar hyn. Rydym eisoes wedi nodi—ni allaf roi'r manylion llawn i chi heddiw—rhai opsiynau o ran atebion, ond mae'n rhaid inni weithio gyda'n gilydd i fireinio'r rheini nawr, ond hefyd i weithio gyda'n gilydd mewn ffordd gydweithredol i ddweud, 'Wel, sut y mae bwrw ymlaen â'r rhain ar y cyd?' pan nad ydynt yn mynd i fod yn rhad, o ran cyfalaf na refeniw parhaus. Ond rydym yn gweithio arno, Peter.

Rydym yn parhau i wneud cynnydd da ar sefydlu'r awdurdod tomenni nas defnyddir erbyn 1 Ebrill 2027. Bydd yr awdurdod yn cyflogi hyd at 77 aelod o staff, bydd ei bencadlys ym Merthyr Tudful a bydd yn chwarae rhan allweddol yn diogelu cymunedau a rheoli tomenni nas defnyddir Cymru.

Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Brif Weinidog am yr ateb hwnnw, a bydd y Dirprwy Brif Weinidog yn ymwybodol ei bod hi bron yn flwyddyn ers storm Bert a'r difrod a'r dinistr a welsom yng Nghwmtyleri wrth i'r domen yno lithro. Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Brif Weinidog am ymweld ar y pryd, flwyddyn yn ôl, ac rwy'n ymwybodol ei fod hefyd yn ymweld eto ddydd Gwener i siarad â thrigolion yr effeithiwyd arnynt gan hynny.

Ond mae'n bwysig cynnal hyder pobl fod Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch eu diogelwch yn eu cartrefi ac yn symud yn gyflym i roi'r holl gamau sydd eu hangen ar waith i'w cadw nhw a'u teuluoedd yn ddiogel. Bydd pobl eisiau gwybod bod Llywodraeth Cymru nid yn unig wedi rhoi'r ddeddfwriaeth ar y llyfr statud, ond yn sicrhau hefyd bod cyllid ar gael; fod Llywodraeth y DU yn cyflawni ei chyfrifoldebau o ran cyllid yn ogystal; a'n bod yn dod â'r arbenigwyr ynghyd i wneud y tomenni hyn yn ddiogel ac i roi system rybuddio ar waith i sicrhau bod pobl yn gallu cysgu'n dawel yn eu gwelyau gan wybod eu bod yn ddiogel.

Diolch, Alun. Rydych chi'n hollol iawn, mae angen i ni gyflawni ein hymrwymiad ac rydym wedi darparu cyllid i awdurdodau lleol nawr, gan gynnwys yn eich ardal chi. Fe wnaethant gyflwyno cais ychwanegol yn syth ar ôl y tirlithriad a welsom yng Nghwmtyleri, ac roeddem yn falch, fel y gwyddoch—a diolch am eich gwaith ar hyn hefyd—o gyhoeddi bod rownd ychwanegol o gyllid wedi'i dyrannu i'r awdurdod ar gyfer y domen honno. Ond rhaid imi ddweud ei fod yn rhan o rywbeth mwy ar draws Cymru.

Felly, yn 2025-26 nawr, rydym yn darparu £34 miliwn i 10 awdurdod lleol ac i CNC i wneud gwaith ar 130 o domenni glo ledled Cymru. Mae hyn yn cynnwys pethau fel mân waith cynnal a chadw i wneud yn siŵr fod sefydlogrwydd yno, i gynigion cyfalaf mawr, yn cynnwys ychydig o dan £6 miliwn ar gyfer un domen nas defnyddir. Ac rwy'n falch iawn o ddweud bod gennym sicrwydd ychwanegol nawr fod gennym Lywodraeth y DU sydd hefyd wedi cydnabod ei chyfrifoldeb. Fe wnaethom ofyn iddynt roi arian cyfatebol i gyd-fynd â'n buddsoddiad yn niogelwch tomenni glo, ac fe wnaethant ddarparu £118 miliwn ychwanegol dros dair blynedd, a dyna'n union beth y gwnaethom ofyn amdano i wneud y gwaith y gwyddem ei fod ar y ffordd. A bydd angen i ni fynd yn ôl a gofyn am fwy wedyn hefyd. Felly, mae hyn yn golygu y bydd cyfanswm ein gwariant dros £220 miliwn yn y cyfnod presennol.

Ond mae hefyd yn ymwneud â'r arbenigedd, sefydlu'r awdurdod, datblygu arbenigedd sy'n arwain y byd, fel bod pobl o ddifrif yn gallu cysgu'n ddiogel yn eu gwelyau yn y nos, a gwybod, gyda llaw, y byddwn yn arwain ar hyn. Mae yna bobl mewn gwledydd eraill yn edrych ar yr hyn a wnawn. Byddwn yn arwain y ffordd i'w helpu nhw hefyd i gysgu'n ddiogel yn eu gwelyau.

Hoffwn ddiolch i Alun Davies am ofyn y cwestiwn hwn. Ddirprwy Brif Weinidog, mae llawer o bobl sy'n byw yn Ynys-ddu yn bryderus iawn am chwarel Tŷ Llwyd ynghanol yr ofnau ynghylch halogiad. Mae wedi cael ei godi yn y Siambr gennyf i a chyd-Aelodau eisoes. Mae'r safle wedi bod yn destun dympio gwastraff gwenwynig hanesyddol, gyda thrwytholch yn gollwng ac yn llygru'r ardal. Mae cynghorwyr lleol—maent yn annibynnol—sef Jan Jones a Janine Reed wedi bod yn allweddol yn arwain ymdrechion i ddod â'r sefyllfa bryderus hon i ben. Mae wedi bod yn bleser gweithio gyda nhw ar y mater pwysig hwn.

Hyd yma, mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi gwrthod condemnio'r safle sydd wedi'i halogi, ac mae dros flwyddyn wedi bod ers i'r awdurdod lleol gomisiynu adroddiad i edrych ar y chwarel fel un sydd wedi'i halogi. Roedd disgwyl iddo gael ei gyhoeddi'n wreiddiol ym mis Hydref 2024, ond nid ydym wedi clywed unrhyw beth, ac mae'r awdurdod lleol wedi gwrthod ceisiadau gan gynghorwyr i weld copi drafft o'r adroddiad. Felly, Ddirprwy Brif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i annog cyngor Caerffili i ryddhau'r adroddiad, ac a wnewch chi gyfarfod â'r Cynghorwyr Jones a Reed i drafod y mater hwn yn y dyfodol? Oherwydd fel y dywedoch chi, mae pawb eisiau gallu cysgu'n dawel. Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Cododd chwarel Tŷ Llwyd mewn ymateb cynharach, ac nid wyf am ailadrodd y cyfan a ddywedais, ond mae gennym sefyllfa eisoes lle mae CNC wedi cyflwyno rhybudd statudol i'r cyngor sy'n nodi camau tymor byr go iawn sydd eu hangen i leihau'r risg o lygredd, yn enwedig yn ystod y tywydd gwlyb, oherwydd dyna pryd y cawn y broblem gyda'r trwytholch.

Mae'r cynigion mwy hirdymor yn cael eu datblygu gan y cyngor i fodloni gofynion trwydded CNC wrth iddi gael ei datblygu. Felly, rwy'n ategu'r hyn a ddywedwch wrth yr awdurdod lleol a CNC, fod angen i hyn ddigwydd yn gyflym nawr, fel y gallwn roi tawelwch meddwl i'r trigolion lleol, ond mae'r gwaith yn parhau.

Thank you, Adam. I was disappointed with the recent assessment of Dŵr Cymru’s performance, but I welcome Dŵr Cymru’s commitment to improving environmental outcomes. Whilst challenges remain, I am encouraged by their investment plans and collaboration with regulators. Together, we can protect Wales's rivers and communities through transparency, accountability and a shared focus on long-term sustainability.

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae adroddiad diweddaraf CNC yn dangos bod Dŵr Cymru yn gyfrifol am 155 o ddigwyddiadau llygredd yn 2024, yn cynnwys chwe achos difrifol, y cyfanswm uchaf ers 10 mlynedd, a chynnydd o 60 y cant mewn digwyddiadau carthion ers 2021, gan adael y cwmni ar sgôr ddwy seren 'angen gwella' am y drydedd flwyddyn yn olynol, ac wrth gwrs, cafwyd sawl erlyniad gan CNC, oni chafwyd. Yn y cyd-destun hwnnw ac o gofio ein bod bellach yn symud i system reoleiddio dŵr annibynnol wedi'i harwain yng Nghymru, a wnewch chi gomisiynu adolygiad annibynnol o lywodraethiant ac arweinyddiaeth Dŵr Cymru, oherwydd mae'n amlwg, onid yw, fod model a addawai gymaint bellach wedi torri y tu hwnt i'r gallu i'w adfer?

Yn yr wythnos neu ddwy ddiwethaf cyfarfûm â'r cadeirydd newydd a'r prif weithredwr newydd, Adam, a mynegais fy siom, a siom Llywodraeth Cymru, ynghylch y perfformiad, a'n disgwyliad ein bod am weld Dŵr Cymru yn rhagori ar ran y bobl yma yng Nghymru ar bob dangosydd, yn cynnwys yn ei pherfformiad amgylcheddol. Mae angen iddynt gyflawni ar gyfer cwsmeriaid ac ar gyfer yr amgylchedd. Nid wyf yn siŵr fod angen adolygiad eang arnom i wybod beth yw'r broblem, oherwydd mae'r dangosyddion yn glir iawn ynglŷn â ble mae'r methiannau. Dylai fod cyfle yma os ydym yn symud ymlaen gyda'r hyn sydd wedi'i ddatgelu gan adroddiad y Comisiwn Dŵr Annibynnol, ein bod yn symud i'r gofod rheoleiddiol hwnnw ein hunain yng Nghymru, oherwydd gallwn ei addasu i'n pwrpas ni wedyn, felly nid rheoleiddiwr economaidd yn unig yn arddull y 1970au ydyw, ond rheoleiddiwr sy'n cael ei yrru gan foeseg ac ethos amgylcheddol hefyd.

Nawr, mae hwnnw'n gyfle gwirioneddol, ond yma, nawr, dylem fynnu bod Dŵr Cymru yn gwella'r perfformiad. Maent wedi methu cyrraedd sawl targed allweddol ers sawl blwyddyn yn olynol. Rydym eisiau gweld y cynnydd hwnnw, yn enwedig o ystyried eu bod bellach yn cynyddu swm y buddsoddiad, ac mae'r biliau wedi glanio ar garreg y drws i bobl—chi, fi, ein holl etholwyr. Rydym eisiau gweld y cynnydd hwnnw'n dechrau nawr, ac o nawr tan 2030 a'r cyfnod sydd i ddod.

Rydym yn gweithio'n agos gyda'r rheoleiddwyr, gyda llaw, i sicrhau bod atebolrwydd a chanlyniadau gwell hefyd. Felly, rwy'n credu bod gennym gyfle i ailosod ar sail adroddiad y Comisiwn Dŵr Annibynnol, ond bydd yn cymryd amser i fwrw drwodd â hynny. Bydd angen deddfwriaeth hefyd, ond yma, nawr, dylem fynnu bod Dŵr Cymru yn gwella eu perfformiad lle maent yn methu.

Diolch am godi'r mater pwysig hwn, Adam. Ysgrifennydd y Cabinet, ni fydd fy etholwyr yn synnu bod Dŵr Cymru unwaith eto wedi cael ei frandio fel un o'r cwmnïau dŵr gwaethaf yn y DU. Mae CNC unwaith eto wedi dyfarnu dwy seren i Dŵr Cymru, fel y nododd Adam. Mae gollwng carthion i afonydd Ogwr Fach ac Ogwr yn parhau heb ei reoli, gan brofi'n fygythiad i fflora a ffawna ar hyd eu glannau ac ar draethau cyfagos. Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda CNC a Dŵr Cymru am y camau uniongyrchol y gallant eu cymryd i atal gollyngiadau o'r fath yn y dyfodol?

Diolch am y cwestiwn dilynol hwnnw. Gallaf ddweud eto'n glir iawn fy mod yn cael cyfarfodydd rheolaidd, gyda'r rheoleiddiwr a Dŵr Cymru a'n cwmni arall, Hafren Dyfrdwy, hefyd, a gyda CNC ar y mater hwn. Yn y cyfarfodydd hynny ac mewn gohebiaeth arall, rydym yn glir ynghylch ein disgwyliad fod angen i'r cwmni dŵr mawr hwn yng Nghymru, Dŵr Cymru, wella ei berfformiad. Rydym hefyd yn dweud yn glir yn ein holl drafodaethau, gyda llaw, oherwydd fe gaiff ei godi'n aml yn y Siambr hon, na ddylid talu tâl perfformiad i arweinwyr Dŵr Cymru oni bai ei fod yn gwella'i berfformiad. Maent yn mynd law yn llaw gyda'i gilydd. Felly, byddwn yn parhau i bwyso arnynt. Maent wedi rhoi sicrwydd eu bod hefyd yn cydnabod bod yn rhaid iddynt wella eu perfformiad, ac fel y dywedais, dylai'r llwybr buddsoddi y maent arno olygu y dylent allu gwella eu perfformiad. Ac rwy'n credu y byddai eich etholwyr a fy etholwyr innau eisiau ei weld yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach.

Diolch, Mike. Eleni, rydym wedi ymrwymo dros £77 miliwn i gryfhau gwydnwch rhag llifogydd ledled Cymru, gan gynnwys £6.9 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer cynlluniau yn rhanbarth bae Abertawe. Rydym yn amcangyfrif y bydd y buddsoddiad hwn mewn 38 o gynlluniau ar draws y pedwar awdurdod lleol yn y rhanbarth o fudd i 8,232 eiddo.

Diolch am yr ateb hwnnw. Rydym yn dioddef effaith cynhesu byd-eang a newid yn y tywydd, gyda chyfnodau hir, sych wedi'u dilyn gan law trwm iawn, sy'n arwain at lifogydd, yn cynnwys mewn ardaloedd nad ydynt yn draddodiadol wedi dioddef llifogydd. Nid adeiladu waliau uwch ac uwch yw'r ateb. Un llwyddiant yn Abertawe oedd darparu ardal yn Ynysforgan, ger lle rwy'n byw, y caniateir iddi orlifo ac yna pan fydd lefel yr afon yn gostwng, mae'r dŵr yn dychwelyd i'r afon. A wnaiff Llywodraeth Cymru hyrwyddo plannu coed ar dir uchel yn ninas-ranbarth bae Abertawe er mwyn cyfyngu ar faint o ddŵr glaw sy'n mynd i mewn i'r afonydd a'r nentydd?

Mike, diolch am y cwestiwn hwnnw. Mae'n dangos pa mor bwysig yw mynd i darddiad y problemau hyn a rheoli'r dŵr ar y tir, arafu ei gynnydd i lawr y dyffrynnoedd, ac adfer prosesau naturiol hefyd. Felly, rydym wedi sicrhau bod £2 filiwn ar gael i gefnogi prosiectau pellach ledled Cymru yn 2025-26. Rydym yn frwd iawn ynghylch y rhain. Y gronfa rhwydweithiau natur yw'r mecanwaith allweddol nawr ar gyfer adfer atebion ar sail natur, ac rydym hefyd yn frwd, fel y gwyddoch, ynghylch dulliau cydweithredol yn yr ucheldiroedd i blannu'r goeden iawn yn y lle iawn, gan gynnwys ar hyd glannau afonydd, gan helpu gyda bioamrywiaeth yn ogystal ag arafu llif dŵr i mewn i'r afonydd. Felly, rydym yn sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer hynny drwy'r cynllun ffermio cynaliadwy. Ac rydym yn awyddus iawn i annog ffermwyr—a gwyddom fod yna awydd am hynny—i weithio gyda'n gilydd i wneud gwelliannau ar eu tir, rhoi'r goeden iawn yn y lle iawn, a helpu'r cymunedau ymhellach i lawr yr afon hefyd. Felly, nid wyf eisiau microreoli unrhyw gynlluniau yn ardal Abertawe, Mike, fel y byddwch yn deall, ond rydym yn sicr yn rhoi'r cymhellion ar waith i hynny ddigwydd.

Diolch, Carolyn. Mae'r stormydd diweddar a gawsom wedi dangos pwysigrwydd ymateb brys cadarn a gwydnwch. Felly, i gydnabod bygythiad stormydd o'r fath, eleni buddsoddodd Llywodraeth Cymru £77 miliwn mewn gweithgareddau gwydnwch rhag llifogydd ledled Cymru. Mae'n ddyraniad uwch nag erioed ar gyfer un flwyddyn ac mae'n adlewyrchu ein hymrwymiad di-ildio i ddiogelu pobl Cymru.

Diolch am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn gwneud gwaith da i rymuso cymunedau i ddiogelu eu hunain rhag llifogydd, gan gynnwys edrych am broblemau'n gynnar. Fodd bynnag, mae rhywfaint o ddryswch yn dal i fodoli o ran cyfrifoldeb am ffosydd, cwlfertau a draeniau wedi'u blocio ar dir preifat. Mae llawer o gartrefi yn cael llifogydd o ddŵr ffo oddi ar briffyrdd. O dan gyfraith dorlannol, tirfeddianwyr sy'n gyfrifol am reoli'r rhain, gan gynnwys ar ochr priffyrdd, felly mae swyddogion draenio a phriffyrdd mewn cynghorau wedi gofyn i Lywodraeth Cymru ddarparu cymorth i hysbysu tirfeddianwyr mai eu cyfrifoldeb nhw yw hyn, nid cyfrifoldeb y cyngor yn unig. Gellid cyflawni hyn drwy wefan bwrpasol, dosbarthu taflenni gwybodaeth i dirfeddianwyr, a chydweithio rhwng cynghorau, Cyfoeth Naturiol Cymru, undebau ffermio a chyrff cynrychioliadol eraill. Mae hyn yn rhywbeth a godais lawer o weithiau gyda chi a hoffwn wybod a oes unrhyw gynnydd wedi'i wneud. Fe wneuthum sôn amdano yn ddiweddar wrth swyddog CNC a ddywedodd, 'Wel, ni sy'n gyfrifol am afonydd; awdurdodau lleol sy'n gyfrifol am ddraeniau a ffosydd lleol.' Felly, rwy'n dal i glywed ymatebion nad ydynt yn gadarnhaol.

Mae yna eglurder gwirioneddol ar hyn, ond mae'n ddefnyddiol ei ddweud yma ar lawr y Senedd eto, fod gan dirfeddianwyr unigol sydd â chyrsiau dŵr ar eu tir gyfrifoldeb, ac mae hynny'n cynnwys eu cadw'n glir, cadw strwythurau fel cwlfertau neu sgriniau brigau a goredau a gatiau melin yn glir o falurion. Mae angen iddynt gyflawni eu cyfrifoldebau ac mae gwybodaeth ar gael i bobl ar wefan CNC. Mae ganddynt ganllawiau cyfredol ar eu gwefan; maent yn hawdd eu deall ac yn glir iawn. Fe wnaethant gynhyrchu dogfen ganllawiau yn flaenorol i esbonio i berchnogion glannau afonydd sut y mae perchnogaeth yn gweithio a sut y gallai effeithio arnynt hwy. Y cam eithaf, wrth gwrs, yw bod camau cyfreithiol y gellir eu dwyn os na chaiff y rhain eu cynnal yn iawn. Ond nid ydym eisiau cyrraedd y fan honno. Yr hyn rydym eisiau ei wneud yw gweithio gyda phobl, helpu i hysbysu ac addysgu, ond wedyn mae angen iddynt hwy ysgwyddo eu cyfrifoldebau.

Rwy'n credu bod hyn yn bwysig. Rydych chi'n codi hyn yn rheolaidd, ac mae'n un allweddol, oherwydd fel arall, mae awdurdodau lleol ac eraill yn talu'r gost am hyn ymhellach ymlaen, neu'n wir, bydd perchnogion tai neu fusnesau yn talu'r gost pan fydd llifogydd a achosir gan ddiffyg gwaith cynnal a chadw yn difrodi asedau rhywun ar eu tir. Felly, mae'n bwysig ei godi. Byddwn yn parhau i edrych ar beth arall y gallwn ei wneud. Rydym yn sicr wedi ymgysylltu ag awdurdodau lleol yn uniongyrchol wedi i chi godi hyn hefyd, a byddwn yn parhau i wneud hynny, ac yna mae angen i ni barhau i geisio hysbyu tirfeddianwyr unigol fod ganddynt gyfrifoldeb. Mae cyfrifoldebau ynghlwm wrth gwrs dŵr neu nant sy'n rhedeg drwy eu tir.

Diolch, Darren. Eleni, rydym wedi sicrhau bod £7.9 miliwn o gyllid cyfalaf ar gael i'r awdurdodau rheoli risg sy'n gweithredu yng ngogledd Cymru. Bydd y cyllid yn cael ei ddefnyddio i ddatblygu ac adeiladu 70 o wahanol gynlluniau ar draws y rhanbarth. Ar ôl ei gwblhau, rydym yn amcangyfrif y bydd y gwaith hwn o fudd i 4,622 eiddo.

Rwy'n ddiolchgar iawn am yr ateb hwnnw, Ddirprwy Brif Weinidog, ac rwyf hefyd yn ddiolchgar am y buddsoddiad a welais yn fy etholaeth fy hun i geisio lliniaru a lleihau'r risg o lifogydd i eiddo, gan gynnwys cartrefi a busnesau mewn llefydd fel Bae Cinmel a Bae Colwyn. Dros y penwythnos, gwelsom effaith ddinistriol y glaw trwm a ddaeth yn sgil storm Claudia. Roedd llawer o'r effaith i'w deimlo mewn llefydd fel sir Fynwy, ond effeithiwyd ar rannau eraill o Gymru hefyd, er mewn ffordd lai ac i raddau llai, gyda llifogydd lleol mewn llefydd fel y Rhyl, Prestatyn a rhannau eraill o ogledd Cymru, mewn ardaloedd sy'n agos at fy nghalon. A allwch chi ddweud wrthym pa adnoddau rydych chi'n eu darparu i'r bobl hynny, y cartrefi a'r perchnogion busnes yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd yn yr ardaloedd hynny hefyd? Oherwydd mae angen llawn cymaint o gefnogaeth arnynt hwy, ac mae wedi bod yr un mor ddinistriol iddynt hwy â'r llifogydd mwy eang mewn rhannau eraill o Gymru.

Diolch, Darren. Rydych chi'n gwybod ein bod ni yn llythrennol wrth i ni siarad, ac ers y datganiad a wneuthum ddoe, yn gweithio drwy fanylion y cymorth y gallwn ei ddarparu. Mae rhywfaint o hyn yn gysylltiedig â chyllid y cynllun cymorth ariannol brys, sy'n cael ei sbarduno ar drothwy penodol. Felly, gobeithio, yn fuan iawn, y gallwn—. Gyda llaw, rwyf i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol mewn trafodaethau uniongyrchol ar hyn o bryd gyda'r holl awdurdodau lleol, a hefyd yn gweithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg. Rydym yn siarad â'r holl awdurdodau lleol lle gwelwyd effaith, nid yn unig y rhai yn Nhrefynwy a sir Gaerfyrddin, ond ledled Cymru. Mae rhai o'r effeithiau'n llai mewn rhai mannau na mewn mannau eraill, ond nid ydynt yn llai dinistriol i fusnes neu aelwyd unigol.

Pan fyddwn wedi gwneud yr asesiad hwnnw, fe allwn—. Rwyf wedi dweud y byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod nid yn unig yn gadael i arweinwyr awdurdodau lleol wybod ac yn y blaen, byddwn hefyd yn rhoi gwybod i Aelodau unigol o'r Senedd beth a gyflwynir gennym. Yn flaenorol, rydym wedi ceisio defnyddio pob cyfle o ran yr hyn y gallwn ei wneud gyda chyllid y cynllun cymorth ariannol brys, a gweld hefyd a oes ffyrdd eraill y gallwn gynorthwyo. Felly, os gallwch fod yn amyneddgar am ychydig bach iawn, dylem allu cyflwyno'r hyn a wnawn i gefnogi, nid yn unig yn sir Fynwy a sir Gaerfyrddin, ond ledled Cymru gyfan, gan gydnabod bod effeithiau gwahanol wedi bod.

Thank you, Cabinet Secretary.

Item 3 is next—the topical questions. The first question is from Mick Antoniw.

Diolch yn fawr, Mick Antoniw. Hoffwn ddiolch, yn gyntaf oll, i'r comisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru am y rôl allweddol y maent yn ei chwarae. Mae'r cyhoeddiad hwn yn rhoi cyfle i ystyried y trefniadau gorau i Gymru, gan gynnwys y cyfle i fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatganoli plismona i Gymru. 

Diolch am yr ateb hwnnw. Hoffwn ddiolch hefyd i'r comisiynwyr heddlu a throseddu etholedig yng Nghymru, a'u holl staff, am yr ymrwymiad a'r gwaith y maent wedi'i wneud i gefnogi'r heddlu a'n cymunedau. Maent wedi gweithio'n galed a heb amheuaeth, byddant yn parhau i wneud hynny tan 2028. Rwy'n credu bod creu comisiynwyr heddlu a throseddu bob amser wedi'i dynghedu i fethu yn y pen draw. Roedd yn gysyniad na chafodd ei ystyried yn drylwyr a luniwyd ar gefn pecyn sigaréts i dynnu sylw oddi ar y toriadau enfawr a welwyd ym maes plismona, a arweiniodd at doriad o oddeutu 20,000 o swyddogion o heddluoedd ledled y Deyrnas Unedig dan law'r Llywodraeth ddiwethaf.

Nid y comisiynwyr heddlu a throseddu etholedig yng Nghymru, megis Alun Michael, Jeff Cuthbert, Andy Dunbobbin a llawer o rai eraill oedd yn gyfrifol am lunio'r cynllun, ond fe wnaethant bopeth a allent i wneud iddo weithio, ac mewn rhai ardaloedd, cawsant lwyddiannau rhagorol. Fodd bynnag, rwy'n cytuno â chi: mae gennym gyfle nawr i ddiwygio a datganoli plismona, gyda chefnogaeth eang ac rydym wedi bod yn galw am hynny ers blynyddoedd lawer. Yn aml, mae ein cymunedau'n synnu pan fyddwn yn mynychu cyfarfodydd llawn ac yn eu hysbysu nad yw plismona wedi'i ddatganoli, er ei fod wedi ei integreiddio'n sylfaenol â chymaint o swyddogaethau datganoledig eraill: iechyd meddwl, diogelwch cymunedol, ymladd ymddygiad gwrthgymdeithasol, cam-drin domestig ac yn y blaen.

Ysgrifennydd y Cabinet, dywedodd Ysgrifennydd y Swyddfa Gartref y bydd y diwygiadau'n gwneud plismona yn atebol i feiri a chynghorau lleol. Yr unig ffordd y gall hyn weithio'n effeithiol yng Nghymru yw drwy ddatganoli plismona. Darllenais y datganiad gan Gymdeithas y Comisiynwyr Heddlu a Throseddu, sy'n dweud:

'Byddant yn gyfrifol am ddwyn yr heddlu i gyfrif, gosod cynlluniau a chyllidebau heddlu a throseddu ac yn dod yn llais etholedig y cyhoedd mewn plismona.'

Roedd y methiant i ddatganoli plismona yn flaenorol yn weithred o anhyblygrwydd gwleidyddol gan Lywodraeth y DU, yn hytrach na pholisi ymarferol, ond mae gennym gyfle nawr i gywiro'r anghysondeb hwnnw. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gymryd rhan mewn trafodaethau brys gyda'r Ysgrifennydd Cartref i sicrhau bod plismona'n cael ei ddatganoli ar frys i Gymru, fel y bwriedir ei wneud yn Lloegr ac fel sydd eisoes wedi digwydd mewn rhannau o Loegr?

Diolch yn fawr, Mick Antoniw. Yn gyntaf oll, a gaf i, fel y dywedais yn fy ymateb agoriadol, ddiolch eto i'n comisiynwyr heddlu a throseddu, sydd wedi chwarae rhan allweddol yn dwyn ein heddluoedd i gyfrif, yn ogystal â llunio blaenoriaethau lleol a chynrychioli lleisiau ein cymunedau? Rydych chi wedi sôn am y comisiynwyr heddlu a throseddu Alun Michael, Jeff Cuthbert ac Andy Dunbobbin. A gaf i hefyd gydnabod gwaith y comisiynwyr heddlu a throseddu presennol, Dafydd Llywelyn, Emma Wools a Jane Mudd, yn ogystal ag Andy Dunbobbin?

Rwyf eisoes wedi siarad â'r Gweinidog plismona, ac wedi ysgrifennu ati. Mae'n dda fod y Swyddfa Gartref wedi cydnabod y gwahanol drefniadau llywodraethu rhwng Cymru a Lloegr ac wedi ymrwymo i weithio gyda Llywodraeth Cymru a chomisiynwyr heddlu a throseddu Cymru. Ein barn ni yw y gallwn adeiladu ar strwythurau sefydledig uchel eu parch ar gyfer gweithio mewn partneriaeth, megis bwrdd partneriaeth plismona presennol Cymru. Hefyd, wrth inni weithio ar y ffordd ymlaen, mae'n gweithio mewn partneriaeth â'n comisiynwyr heddlu a throseddu yn bennaf, ein bwrdd partneriaeth, llywodraeth leol, rhanddeiliaid allweddol eraill, i ddatblygu'r trefniadau llywodraethu a'r prosesau craffu mwyaf addas ar gyfer plismona lleol yng Nghymru.

Fel y soniais, mae'r bwrdd partneriaeth plismona eisoes yn darparu rhyw raddau o atebolrwydd i'r Senedd, felly mae'n rhywbeth y gallem adeiladu arno mewn Senedd yn y dyfodol, yn hytrach nag adeiladu strwythurau cwbl newydd. Y prif beth yw bod yn rhaid i swyddogaethau allweddol sy'n cael eu gweithredu gan gomisiynwyr heddlu a throseddu yng Nghymru ar hyn o bryd barhau i gael eu gweithredu yng Nghymru. Mae'r sgwrs a ddechreuwyd gennym gyda Llywodraeth y DU yn ymwneud â sut y mae hynny'n digwydd, nid ynglŷn ag a yw'n digwydd ai peidio.

Ysgrifennydd y Cabinet, fel y gwyddoch yn iawn, mae diddymu comisiynwyr heddlu a throseddu yn golygu y bydd eu pwerau'n cael eu trosglwyddo i gynghorau lleol, a bydd yn rhaid iddynt greu byrddau plismona a throseddu newydd, dan arweiniad naill ai arweinydd y cyngor neu, lle bo'n bosib, dan arweiniad meiri. O gofio bod 22 o gynghorau sir a phedwar awdurdod heddlu yng Nghymru, fe fydd yn golygu y bydd pob awdurdod heddlu'n cael ei oruchwylio gan sawl cyngor, sy'n debygol o fod yn cystadlu yn erbyn ei gilydd ynghylch blaenoriaethau plismona yn eu hardal.

O ystyried yr ystod o faterion pwysig y mae angen i arweinwyr cynghorau ganolbwyntio arnynt, nid wyf yn siŵr sut y gallant neilltuo digon o amser i graffu'n iawn ar blismona ar ei ffurf bresennol, ac felly gallaf weld senario lle bydd yn rhaid iddynt gyflogi bron yr un tîm ag y mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu eisoes yn ei wneud. Gyda hyn mewn golwg, pa drafodaethau a gawsoch chi gyda'r Swyddfa Gartref ynglŷn â sut y bydd y byrddau plismona a throseddu hyn yn gweithio, a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau y bydd eu gwaith yn hygyrch ac yn weladwy i'r cyhoedd yng Nghymru? Diolch.

Diolch am y cwestiwn hwnnw. Fel y dywedais, rydym yn croesawu'r ffaith bod y Swyddfa Gartref wedi cydnabod y gwahanol drefniadau llywodraethu rhwng Cymru a Lloegr ac wedi ymrwymo i weithio gyda ni. Yr wythnos diwethaf y gwnaed y cyhoeddiad, ac wrth gwrs yr ymrwymiad i weithio gyda Llywodraeth Cymru yw'r ffordd rydym yn ymateb. Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn heddiw gan Mick Antoniw.

Rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn edrych ar—. Fel y dywedoch chi, mewn llawer o ardaloedd yn Lloegr, bydd swyddogaethau comisiynwyr heddlu a throseddu yn trosglwyddo i feiri. Wel, nid oes dim sy'n cyfateb i feiri yn strwythurau democrataidd Cymru, felly mae angen dull gwahanol o ymdrin ag atebolrwydd yr heddlu. Fel y dywedais yn fy ymateb, dyna pam fod hyn yn rhoi cyfle i ni symud ymlaen â'r broses o ddatganoli plismona i Gymru, a nawr y mae'r trafodaethau hynny'n dechrau.

Rydym yn falch o'r partneriaethau rydym wedi'u hadeiladu gyda'r heddlu a rhanddeiliaid cyfiawnder troseddol eraill yng Nghymru, ac rydym yn gweithio'n gydweithredol. Prif bwrpas hyn i gyd, y pwrpas unedig, yw cadw Cymru'n ddiogel a gwasanaethu ein cymunedau. Mae ein perthynas â phartneriaid mewn llywodraeth leol a phlismona yng Nghymru yn gryf, ac wrth gwrs, wrth i ni symud ymlaen, byddwn yn gweithio'n agos gyda nhw i ddod o hyd i ffordd ymlaen ac yn ymgysylltu â'r Swyddfa Gartref i'r perwyl hwnnw.

Pam y mae Llywodraeth y DU, gyda diddymu'r comisiynwyr heddlu a throseddu, eisoes wedi nodi ei bod yn mynd i drosglwyddo'r cyfrifoldeb hwnnw i feiri a etholir yn uniongyrchol lle maent yn bodoli yn Lloegr, ond pan ddaw'n fater o drosglwyddo cyfrifoldeb i'r Senedd a etholir yn uniongyrchol yng Nghymru, gallwch glywed grwn y traed yn llusgo yn San Steffan? Pam y mae Llywodraeth Lafur y DU mor amharod i ymddiried yn nemocratiaeth Cymru?

A gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet fod yn glir ynglŷn â hyn? Oherwydd mae dau fodel yn cael eu cynnig yn Lloegr, un lle ceir meiri, lle mae cyfrifoldeb yn cael ei roi i'r maer, a lle nad oes meiri, ceir byrddau heddlu a throseddu gydag awdurdodau lleol ac arweinydd plismona cyflogedig, dirprwy arweinydd ar y cyngor ac ati. Ai dyna'r model y mae'n ei gynnig ar gyfer Cymru, neu a yw'n gyfrifoldeb a roddir i fwrdd plismona cenedlaethol ar gyfer Cymru, sydd eisoes yn bodoli, a Gweinidog plismona a chyfiawnder ar gyfer Cymru?

O ystyried bod gan y comisiynwyr heddlu a throseddu, er enghraifft, rôl allweddol yn y gwaith o atal troseddu, a yw'n gweld cyfle i Gymru, o ystyried y gwaith sydd wedi'i wneud yn y maes hwn ar fodel lleihau trais Caerdydd gan Heddlu De Cymru a'r comisiynydd heddlu a throseddu? A oes cyfle i Lywodraeth Cymru greu asiantaeth atal troseddu genedlaethol, fel y gallwn ddechrau cyflawni canlyniadau gwell i'n cymunedau yn ein ffordd ni yma?

Diolch yn fawr, Adam Price. Trefniadau ar gyfer Lloegr yw'r trefniadau sy'n cael eu datblygu gan Lywodraeth y DU, ac maent yn seiliedig ar strategaethau sy'n bodoli'n barod. Fel y dywedais, nid oes gennym unrhyw beth sy'n cyfateb i'r meiri yn ein strwythurau democrataidd yng Nghymru, felly, fel y dywedais—ac rwyf wedi'i ddweud yn glir—mae angen dull gwahanol o weithredu ar atebolrwydd yr heddlu yng Nghymru. Dyna pam y mae cyfle gwirioneddol yma, fel y dywedwch. Dyna pam rwy'n dweud y dylem fachu ar y cyfle. Bydd y cyfle hwnnw, wrth gwrs, yn cynnwys cyfle i fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatganoli plismona yng Nghymru. Rwy'n falch eich bod wedi cydnabod bod yna gyfleoedd, fel y dywedais eisoes.

Eisoes, mae gennym fwrdd partneriaeth plismona ar gyfer Cymru. Mae'n ddiddorol—rwy'n cadeirio'r bwrdd partneriaeth hwnnw. Mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu'n aelodau ohono, ochr yn ochr â'r prif gwnstabliaid, ynghyd â chynrychiolaeth o lywodraeth leol hefyd, felly mae gennym bartneriaid allweddol. Yn wir, mae'r Swyddfa Gartref hefyd yn mynychu'r bwrdd partneriaeth, fel y mae Swyddfa Cymru. Mae eisoes yn strwythur gweithredol cryf iawn y gallwn adeiladu arno. Roeddwn eisiau dweud hefyd fy mod wedi cyfarfod â'n comisiynwyr heddlu a throseddu yn dilyn y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf. Rwyf am ddweud unwaith eto fy mod yn werthfawrogol iawn o'u gwaith caled a'r hyn a gyflawnant dros Gymru.

Ond ar eich pwynt chi am eu rôl yn diogelu cymunedau ac atal troseddu, mae gennym uned atal trais. Rydym yn arwain y ffordd mewn sawl ffordd beth bynnag, oherwydd y gwaith cydweithredol a wnawn. Mae ein comisiynwyr heddlu a throseddu'n chwarae rhan allweddol yn dwyn ein heddluoedd i gyfrif. Ond maent yn helpu i lunio blaenoriaethau lleol ac yn cynrychioli lleisiau ein cymunedau. Yn ddiweddar, er enghraifft, mynychais ddigwyddiad ysbrydoledig iawn dan arweiniad y comisiynydd heddlu a throseddu Emma Wools, sef cynllun ar gyfer plant a phobl ifanc yn ardal Heddlu De Cymru. Wrth gwrs, roedd plant a phobl ifanc hefyd yn bresennol, oherwydd ei bod wedi ymgysylltu â nhw. Mae hi hefyd yn cyd-gadeirio'r bwrdd partneriaeth strategol ar gyfer trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig gyda mi, ac mae ganddi ran fawr yn y gwaith ar y strategaeth cyfiawnder troseddol ar wrth-hiliaeth a ddatblygwyd yng Nghymru. Felly, rwy'n credu bod gennym gyfle go iawn. Gallwn ddangos y cynnydd, gallwn ddangos y cyfrifoldebau a ysgwyddir gennym. Yr hyn sy'n hanfodol yw ein bod yn sicrhau bod y cyfrifoldebau hynny o ran atebolrwydd, tryloywder a'r gwasanaethau cyhoeddus yn parhau i fod yn ganolog yn ein model newydd.

Credaf ei bod yn gwbl amlwg nad oedd y Swyddfa Gartref wedi rhoi unrhyw ystyriaeth o gwbl i sefyllfa Cymru pan wnaethpwyd a phan gyhoeddwyd y penderfyniad hwn, ac ymddengys eu bod wedi synnu braidd fod gennym ein trefniadau a'n democratiaeth ein hunain yma. Mae'n bwysig, felly, fod y ddemocratiaeth honno'n cael ei chwblhau gyda datganoli plismona, fel y gallwn, ynghyd â llywodraeth leol, ddarparu atebolrwydd uniongyrchol am weithredoedd heddluoedd ledled Cymru. Mae'n bwysig fod llywodraeth leol yn ymgysylltu, ac yn dod i ymgysylltu mwy, ag atebolrwydd am blismona lleol, sydd wedyn yn gorfod gweithio yng nghyd-destun darparu'r holl wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cynnull grŵp o bobl nawr i fwrw ymlaen â'r gwaith o ddatganoli plismona, fel y gall hyn ddigwydd cyn gynted â phosib.

Diolch yn fawr, Alun Davies. Nid wyf eisiau ailadrodd fy hun eto, ond mae'n bwysig cydnabod hefyd a rhoi sicrwydd i chi fy mod wedi ailadrodd wrth Weinidogion Llywodraeth y DU ein bod yn cymryd camau yng Nghymru i sicrhau nad yw trefniadau ar gyfer y dyfodol—gan nad oes gennym y maeryddiaethau yng Nghymru; nid yw'n bosib gwneud hynny yng Nghymru—yn effeithio'n annheg ar ein tirlun plismona, gan gynnwys, rhywbeth nad yw wedi'i grybwyll, dyrannu cyllid a darparu gwasanaethau cyhoeddus. Dylwn ddweud, yn fy llythyr at y Gweinidog plismona, rwy'n dweud, ac rwyf am ei ailadrodd i chi: 'Fel y gwyddoch, mae gan Lywodraeth Cymru a'r Senedd ymrwymiad hirsefydlog i ddatganoli plismona yng Nghymru. Rydym yn fwy na pharod i rannu ein syniadau gyda chi o ran y camau y gellid eu cymryd i ddatganoli pwerau a chyfrifoldebau pellach i Gymru.' Wrth gwrs, bydd hynny'n cynnwys ymgysylltu â llywodraeth leol, comisiynwyr heddlu a throseddu a rhanddeiliaid eraill.

Prynhawn da, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel llawer o bobl eraill, rwy'n falch o'r penderfyniad hwn, ond hoffwn gofnodi pa mor falch wyf i o fod wedi gweithio gyda Chomisiynydd Heddlu a Throseddu Dyfed-Powys, Dafydd Llywelyn, sydd, ar sawl achlysur, wedi gweithio gyda mi wrth ymgysylltu â'r gymuned. Rydym am weld unrhyw arbedion yn cael eu buddsoddi'n uniongyrchol mewn plismona rheng flaen, yn enwedig yn y gymuned a'n timau troseddau cefn gwlad. Ond y prif bwynt roeddwn am ei godi heddiw, pwynt rydych wedi'i glywed dro ar ôl tro, yw ei fod yn teimlo ar goll braidd, yr amserlen a'r targed ar gyfer datganoli plismona a chyfiawnder troseddol i ni yma yng Nghymru. Gwyddom fod nifer o drafodaethau a chyfarfodydd wedi bod, ond tybed a gaf ofyn i chi—a allem gael datganiad yma i'r Senedd ar yr amserlen a'r terfyn amser ar gyfer datganoli plismona a chyfiawnder troseddol? A wnewch chi nodi hynny'n glir iawn i ni? Oherwydd mae'n teimlo fel pe baem yn colli'r ysgogiad yma, a gwyddom pa mor hir y gall y pethau hyn ei gymryd. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr, Jane Dodds. Rwyf wedi rhoi cydnabyddiaeth i'r holl gomisiynwyr heddlu a throseddu, y rhai presennol a'r rhai mwyaf diweddar, am y gwaith a wnânt. Wrth gwrs, fel y dywedais yn gynharach, maent wedi bod yn rhan o'r gwaith o lunio blaenoriaethau lleol, gan gynrychioli lleisiau ein cymunedau, ac yn wir, ymgysylltu â ni fel cynrychiolwyr etholedig. Hoffwn roi sicrwydd i chi hefyd, gan imi eu cyfarfod yr wythnos diwethaf pan wnaed y cyhoeddiad hwn, eu bod yn parhau i fod yn ymrwymedig i barhau â'r gwaith pwysig hwnnw drwy gydol y cyfnod pontio hwn.

Yn amlwg, mae'r cyhoeddiad hwn, er y gall godi pryderon, hefyd yn cynnig cyfleoedd, onid yw? Dyna pam fy mod yn falch o ddweud ei fod yn rhoi cyfle inni barhau i weithio ac i ddadlau'r achos eto, fel rydym wedi galw amdano ac yr ydym wedi ymrwymo iddo, dros fwrw ymlaen â datganoli plismona yng Nghymru. Credaf y gallwn roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â'r cynnydd, a byddem yn sicr yn fwy na pharod i wneud hynny, ac wrth gwrs, ochr yn ochr â'r Dirprwy Brif Weinidog, sydd hefyd yn gyfrifol am faterion cyfansoddiadol. Gwn y bydd yn awyddus i roi rhagor o'r wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli cyfiawnder ieuenctid a'r gwasanaeth prawf fel rhan o'r ymrwymiad sydd gennym fel Llywodraeth Cymru i ddatganoli cyfiawnder troseddol i Gymru.

Rwyf innau'n croesawu'r cyhoeddiad hwn. Ni phleidleisiais dros y comisiynwyr heddlu a throseddu yn yr etholiad cyntaf, gan fy mod yn poeni, gyda nifer fach o bobl yn pleidleisio, y gallai poblyddwr â slogan deniadol chwarae rhan ddylanwadol iawn yn wir, a gwelsom gomisiynwyr heddlu a throseddu camu dros ffiniau eu rôl ddylanwadol. Pan ystyriwch y nifer anhygoel o isel a bleidleisiodd, llai nag 20 y cant, mae'n deg dweud nad yw'r cyhoedd wedi croesawu'r arbrawf gwleidyddol drud hwn. Wedi dweud hynny, wrth gwrs, fel rydych chi eisoes wedi dweud, Drefnydd, rhaid inni gydnabod yr ymgysylltu cymunedol y mae'r comisiynwyr heddlu a throseddu wedi'i wneud a'r gwaith a wnânt gyda phobl agored i niwed. Bydd angen llenwi'r bwlch hwnnw.

Wrth gwrs, fel rydych chi eisoes wedi sôn, gyda'r praesept a chyfraniad Llywodraeth Cymru, mae bron i 73 y cant o gyllid yr heddlu eisoes yn dod o Gymru. Byddai gennyf ddiddordeb mewn gwybod, Drefnydd—byddai ateb 'do' neu 'naddo' yn ddigon—a ymgynghorwyd â chi? Oherwydd eich rôl ddylanwadol iawn, a ymgynghorwyd â chi cyn y cyhoeddiad hwn? Oherwydd nid yw'n ymddangos bod sefyllfa unigryw Cymru wedi cael ei hystyried o gwbl. Mae hwn yn gyfle perffaith i edrych ar blismona yn ei gyfanrwydd yng Nghymru: un heddlu, efallai, sy'n atebol i Weinidog cyfiawnder yma yn y Senedd. Diolch yn fawr.

Wrth gwrs, rwyf newydd wneud sylwadau ar ein huchelgais ar gyfer datganoli cyfiawnder yn ei ystyr lawn i Gymru. Fe wnaeth comisiwn Thomas ei nodi mor glir i ni, oni wnaeth? Ond mae hefyd yn ddiddorol, o ran datganoli plismona, fod hynny wedi'i gefnogi gan gomisiwn trawsbleidiol Silk, a oedd mewn gwirionedd yn cynnwys cynrychiolwyr o bleidiau ar draws y Senedd hon. Ac yn wir, mae hyn yn rhywbeth y mae ein Llywodraeth Lafur yng Nghymru wedi'i nodi fel ymrwymiad maniffesto.

Felly, naddo, nid ymgynghorwyd â mi ynglŷn â'r penderfyniad hwn; dywedwyd wrthyf am y penderfyniad. Ond rhaid imi ddweud, unwaith eto, mai mater i Lywodraeth y DU yw hyn, o ran y strwythurau democrataidd a'r trefniadau atebolrwydd plismona y gallent fod eisiau eu datblygu yn Lloegr. Ond i ni yng Nghymru nawr, fy ymateb uniongyrchol oedd cyfarfod â'n comisiynwyr heddlu a throseddu i roi sicrwydd iddynt, gan fod angen inni edrych ar eu rôl, a rôl eu timau hefyd—mae ganddynt gyllideb y maent wedi bod yn ei hariannu ac maent yn chwarae rhan allweddol o ran rolau a chyfrifoldebau, gan gynnwys cynlluniau heddlu a throseddu ar gyfer y flwyddyn ariannol, yn ogystal â'r blaenoriaethau hynny. Felly, rwy'n gweithio gyda nhw i sicrhau y gallwn symud ymlaen mewn partneriaeth ac ymgysylltu'n adeiladol â Llywodraeth y DU i ddadlau'r achos yn glir iawn dros ddatganoli plismona i Gymru.

Rwy'n llwyr yn erbyn datganoli plismona yma i'r Senedd, ond Ysgrifennydd y Cabinet, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod faint y byddai hyn yn ei gostio i Lywodraeth Cymru, pe byddem yn datganoli plismona yma i Gymru. Faint y byddai'n ei gostio i drethdalwyr Cymru, ac o ran costau gwasanaethau canolog i Lywodraeth Cymru? A ydych chi'n credu y byddai cyllid canlyniadol Barnett, gan mai dyna sut y byddai'n cael ei ariannu mae'n debyg, yn talu cost lawn plismona yma ledled Cymru? Oherwydd ni chredaf y byddai, ac rwy'n credu, yn y pen draw, y byddai gennym wasanaeth gwaeth na'r hyn sydd gennym nawr.

Rwy'n cofio cael dadl dda iawn yma yn y Senedd ynglŷn â datganoli plismona, a basiwyd gan y Senedd hon. Credaf fod mwyafrif blaengar y Senedd hon wedi pleidleisio o blaid datganoli plismona. Ac wrth gwrs, mae Rhys ab Owen wedi gwneud y pwynt am y cyllid. Rwy'n falch iawn o'r ffaith bod y Llywodraeth hon, ynghyd â'r Swyddfa Gartref, wedi ariannu swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu. Dros y blynyddoedd, bu cannoedd o swyddogion cymorth cymunedol yr heddlu ar ein strydoedd, yn ein cymunedau, yn gweithredu fel wyneb plismona, ac maent mor bwysig i ni. Ac fe wnaethom ddiogelu a darparu'r cymorth ataliol hwnnw yn y cymunedau yn y cyfnod pan dorrodd eich Llywodraeth chi, fel y dywedodd Mick Antoniw, 20,000 o swyddogion o heddluoedd ledled y DU.

Thank you, Cabinet Secretary. The second question will be asked by Rhun ap Iorwerth.

Rydym wedi bod yn dadlau'n ddiflino dros fuddsoddiad yn ynni niwclear y genhedlaeth nesaf yn Wylfa. Dylai'r cyhoeddiad hwn roi hyder gwirioneddol i bobl ifanc, gweithlu'r dyfodol, pobl Ynys Môn a chwmnïau ein cadwyn gyflenwi.

Thank you for that response. The news of new investment at the Wylfa site is of course very significant for the people of Anglesey, but also across Wales. This is not a decision that has been made overnight. The announcement reflects years of hard work, and I include the Welsh Government in that, but locally as well businesses and communities on Anglesey, elected representatives of every stripe across the years and the key role of the Isle of Anglesey County Council. 

Of course, there will be some who will remind us that we've been here before. So, I don't need to say that people are asking for assurance now that these plans will be realised. So, first of all, could I ask the Cabinet Secretary about the level of assurance that has been provided, to avoid the kind of one step forward, one step back that we have faced in the past?

In more than 10 years of representing Ynys Môn, I have been part of some very thorough work in the past to try and ensure that the previous plan was one that would work for us as an island. So, we have experience, of course, of developing plans like this, and building on that is what's important now in the context of the new plan.

To summarise, (1) we need to make the most of the opportunities—local jobs, investment in the supply chains, strengthening infrastructure, including the Menai bridge. And (2), we need to provide support where there are challenges—pressure on the local housing market, pressure on public services, pressure on emergency services, pressure on infrastructure.

I would make the point, in that context, that we need to take the pressure off the energy distribution network locally by not allowing major solar plans and move to small community projects. But with all of these issues, I want to make the point that I believe that the Welsh Government has a key role to play, alongside other partners.

Mae'n wirioneddol bwysig, o'r cychwyn cyntaf, fod y gymuned leol yn teimlo eu bod yn bartneriaid go iawn yn hyn, nad yw'n rhywbeth sy'n digwydd iddynt. Felly, gan wahodd Ysgrifennydd y Cabinet i gyfeirio at nifer o faterion—sicrhau cymaint o swyddi lleol â phosib, uwchsgilio a datblygu'r gadwyn gyflenwi a sicrhau mesurau lliniaru a chymorth tai, gwasanaethau cyhoeddus a phwysau o'r fath—a gaf i ofyn am sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn chwarae ei rhan yn llawn, mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU a phartneriaid lleol, i sicrhau bod y prosiect hwn yn un sydd o ddifrif yn gweithio er budd y gymuned y bydd wedi'i leoli ynddi?

Diolch yn fawr. Rwy'n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn y prynhawn yma. Hoffwn gydnabod hefyd fod hyn yn ganlyniad i flynyddoedd mawr o waith caled gan Lywodraeth Cymru, a chynrychiolwyr lleol, a'r cyngor lleol hefyd. Felly, rwyf eisiau cydnabod hynny. Rwy'n cofio, mewn rôl flaenorol amser maith yn ôl, pan oeddwn yn Weinidog Tai ac Adfywio, fe wnaethom dreulio peth amser ar y pryd yn ceisio deall sut olwg a fyddai ar yr heriau ym maes tai. Mewn gwirionedd, mae'r ffaith ein bod wedi wynebu'r heriau hyn o'r blaen yn ddefnyddiol, mewn ffordd, yn yr ystyr ein bod wedi gwneud llawer o'r gwaith, llawer o'r meddwl, ynglŷn â’r hyn y byddai'n ei gymryd i wireddu prosiect fel hwn. Mae gennym lawer y gallwn edrych arno eisoes o ran gwaith a wnaed yn y gorffennol. Rwy'n credu bod hynny oll yn gadarnhaol iawn.

O ran lefelau sicrwydd, credaf fod Prif Weinidog y DU, wrth wneud y cyhoeddiad, yn awyddus iawn i ddarparu'r lefel honno o sicrwydd. Siaradodd am amseriad y prosiect gyda Rolls-Royce yn parhau nawr gyda'r gymeradwyaeth reoleiddiol. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi y bydd y gwaith ar y safle yn dechrau yn 2026, gan ddechrau, mwy na thebyg, gydag ymchwiliadau safle pellach. Nid oes dyddiad wedi'i bennu eto ar gyfer y gwaith o glirio'r safle, ond yr uchelgais yw i Wylfa fod yn cyflenwi pŵer i'r grid erbyn canol y 2030au.

Mae trafodaethau ynglŷn â'r contract terfynol yn dal i fynd rhagddynt. Disgwylir iddynt gael eu cwblhau cyn diwedd eleni, pan fyddwn yn gwybod am fanylion y cytundebau rhwng Great British Energy Nuclear a Rolls-Royce SMR. Yna, gall y paratoadau manwl ddechrau gyda'r holl randdeiliaid.

Ond rwy'n cytuno'n llwyr, ac rwy'n credu imi nodi mewn ymateb i'r cwestiwn amserol yr wythnos diwethaf, fod gweithio mewn partneriaeth yn wirioneddol allweddol yn y maes hwn, ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys partneriaeth â'r gymuned leol.

Ynni niwclear newydd yw'r dechnoleg fwyaf dibynadwy sydd ar gael ar hyn o bryd o ran cynhyrchu ynni carbon isel glân, ac rydym yn croesawu diwrnod hanesyddol Rolls-Royce SMR a'r cyhoeddiad gan Lywodraeth Geidwadol y DU—eich Llywodraeth chi, dylwn ddweud—mai ymrwymiad a etifeddwyd gan Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU yw hwn i raddau helaeth. Mae'n eithaf rhagrithiol, yn fy marn i, fod pleidiau eraill yn hawlio clod, pan fo'n rhaid inni ddiolch i Lywodraeth Geidwadol flaenorol y DU.

Gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach yn datgan y bydd yn darparu hwb unwaith mewn cenhedlaeth i swyddi, cadwyni cyflenwi a seilwaith rhanbarthol, rwy'n falch fod Llywodraeth y DU wedi bod â'r synnwyr i roi'r golau gwyrdd i hyn. Mae'r porthladd rhydd ar Ynys Môn yn dyst anhygoel arall i Lywodraeth Geidwadol y DU a'i hymrwymiad i ddod â chyfoeth economaidd i Ynys Môn. Yr wythnos diwethaf, tynnais sylw at yr angen am gydweithredu agos rhwng Coleg Menai, Coleg Llandrillo, eich Llywodraeth chi a Phrifysgol Bangor i sicrhau bod gennym y sgiliau sydd eu hangen ar gyfer yr hyd at 3,000 o swyddi a fydd yn cael eu creu.

Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n chwilio am ddiweddariad, mewn gwirionedd, ar ba strategaethau sydd gennych ar waith i ddatblygu'r swyddi mawr eu hangen hyn, faint o gymelliadau ar gyfer datblygu sgiliau gwyrdd sydd ar waith, a faint yn union o swyddi a fydd yn cael eu creu? Efallai y bydd yn anodd ichi nodi ffigur, ond efallai y gallech roi gwybod i ni mewn datganiad rywbryd sut y bwriadwch fwrw ymlaen â'r gwaith i sicrhau ein bod yn cael y swyddi crefftus gwyrdd hynny.

Nawr, un peth sy'n peri pryder i mi, ac sydd wedi'i godi gyda mi, yw sut y bydd swyddi crefftus yn cael eu creu rhwng nawr a dechrau'r prosiect, a hefyd sut y bydd gweithwyr—. Fel y mae Rhun wedi'i nodi'n gywir ddigon, mae'n rhaid i hyn fod o fudd i bobl Ynys Môn a gogledd Cymru. Nawr, mae'r orsaf agosaf at Wylfa 11 milltir i ffwrdd, yn y Fali. Mae angen i staff allu teithio'n hawdd ar drafnidiaeth gyhoeddus, ac mae hynny'n anodd ar hyn o bryd. Mae angen inni weld gwasanaethau trenau a bysiau wedi'u halinio. Mae angen inni sicrhau y gall gweithwyr ar Ynys Môn fynd i'r gwaith. Mae angen inni ystyried y rhai a fydd yn gorfod gyrru o'r tir mawr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried y cynnydd sylweddol a welwn yn y defnydd o ffyrdd ar yr ynys, i mewn ac allan, a wnewch chi roi camau brys ar waith? A wnewch chi ddatganiad ar drydedd bont y Fenai, a gweithio gyda Chyngor Ynys Môn a Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus fanwl ar waith gyda mynediad i Wylfa yn sail iddi, ac un sy'n darparu'n wirioneddol ar gyfer y bobl sy'n byw yn y pentrefi hynny ar Ynys Môn? Diolch.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwyntiau hynny, ac yn enwedig y pryder fod yn rhaid i bobl leol elwa o'r swyddi a fydd yn cael eu creu. Mae Llywodraeth y DU wedi nodi'n glir fod y prosiect hwn yn rhan gwbl allweddol o'i strategaeth ddiwydiannol, a dyma'r prosiect cyntaf o'i fath yn y wlad. Yn y cyfnod adeiladu, disgwylir iddo greu hyd at—dros, esgusodwch fi—3,000 o swyddi adeiladu yn y gymuned. Ond pan ddaw'n weithredol, byddai pob adweithydd—a'r bwriad yn y lle cyntaf yw y bydd tri adweithydd, ond gallai'r nifer hwnnw gynyddu i hyd at wyth yn y dyfodol—byddai angen oddeutu 300 o staff cymwys iawn ar bob adweithydd i weithredu am y 60 mlynedd ddilynol. Felly, caiff nifer sylweddol o swyddi eu creu'n lleol, a hynny o ganlyniad i fuddsoddiad sylweddol iawn.

Y buddsoddiad cychwynnol yw £2.5 biliwn ar gyfer gogledd-orllewin Cymru, gyda buddsoddiad pellach i ddilyn wrth i'r trafodaethau fynd rhagddynt rhwng Great British Energy—Nuclear a Rolls-Royce SMR. Credaf fod hynny oll yn hynod gadarnhaol. Disgwylir i'r gwaith o gydosod modiwlau ar y safle gymryd tair i bedair blynedd, ac mae hynny o gymharu â 10 mlynedd ar gyfer gorsafoedd ar raddfa fawr. Felly, unwaith eto, credaf fod hyn yn dangos y gellir teimlo'r manteision yn gyflym iawn, gyda gwaith ar y safle, fel y dywedais mewn ymateb i'r cwestiwn cyntaf, yn dechrau yn y flwyddyn nesaf. Felly, rwy'n credu y gwelwn bethau'n digwydd yn eithaf cyflym ar hyn, sy'n wych.

Mae'r Prif Weinidog wedi bod yn awyddus iawn inni fod mewn sefyllfa, unwaith eto, i sicrhau bod Llywodraeth Cymru’n gweithio mewn ffordd gydgysylltiedig er mwyn elwa o'r manteision. Mae wedi sefydlu bwrdd prosiect o fewn Llywodraeth Cymru a fydd yn dwyn ynghyd yr holl dimau angenrheidiol y bydd angen iddynt weithio gyda'i gilydd i sicrhau'r llwyddiant gorau. Felly, mae hynny'n golygu gweithio ar draws sgiliau, tai, seilwaith ac yn y blaen. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi dweud yn y gorffennol, mewn perthynas â thrydedd bont y Fenai, pe bai datblygiadau'n mynd rhagddynt ar Wylfa, y byddai hynny'n gwneud yr achos dros bont arall yn fwy cymhellol. Felly, bydd llawer iawn i ni ei ystyried nawr o ran sut yr awn ati i wneud y gorau o'r cyfle enfawr hwn i Gymru, a llawer o ystyriaethau ar draws gwahanol adrannau. Ond rwy'n falch iawn fod y Prif Weinidog eisoes, bron ar yr un diwrnod, wedi ffurfio tîm i sicrhau bod gennym ddull cydgysylltiedig o weithredu, sy'n gwneud popeth sy'n bosib i sicrhau ein bod yn elwa o'r holl fanteision.

A Gareth Davies.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n croesawu'r cyhoeddiad ynghylch Wylfa yn fawr iawn, a hoffwn ganmol yr Aelod Seneddol blaenorol dros Ynys Môn, Virginia Crosbie, a wnaeth y gwaith sylfaenol ar hyn, gan sicrhau bod y safle'n cael ei brynu, a gwneud y prosiect hwn yn bosib heddiw. Ac rwy'n falch o weld Llywodraeth Lafur y DU yn adeiladu ar ei gwaith ac yn dangos eu bod o ddifrif ynglŷn â buddsoddi mewn ynni niwclear, yn wahanol i Blaid Cymru, y mae eu safbwynt ar ynni niwclear yn newid o wythnos i wythnos, yn ôl pob golwg.

Mae nifer o fanteision i'r prosiect hwn. Fodd bynnag, rwy'n pryderu bod y cyhoeddiad wedi crebachu gryn dipyn—mae'n brosiect llai o lawer na'r hyn a gynlluniwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Roeddem wedi cynllunio ar gyfer safle niwclear ar raddfa gigawat, sydd bellach wedi'i leihau i dri adweithydd modiwlar bach, ac er fy mod yn croesawu'r adweithyddion modiwlar bach, nid yw tri adweithydd modiwlar bach yn unig yn dod yn agos at gapasiti cynhyrchu ynni safle niwclear ar raddfa gigawat. Er gwaethaf y geiriau o sicrwydd y gellid gosod mwy o adweithyddion modiwlar bach yn y dyfodol, byddai'n cymryd dros ddegawd cyn y byddent ar waith. Gyda'r cyhoeddiad am barth twf deallusrwydd artiffisial yng ngogledd Cymru—a oedd yn brin iawn o fanylion, dylwn ychwanegu—byddai hyn yn ychwanegu straen sylweddol ar y grid ynni, ac mae llawer o bobl, gan gynnwys llysgennad yr Unol Daleithiau, wedi beirniadu'r cynlluniau, gan ddadlau nad yw adweithyddion modiwlar bach ar eu pen eu hunain yn ddigon. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu pam fod y prosiect wedi'i leihau'n safle i adweithyddion modiwlar bach yn unig, a pha sicrwydd y gellir ei roi y byddant yn darparu digon o ynni i'r grid, yn enwedig i gefnogi parth twf deallusrwydd artiffisial arfaethedig gogledd Cymru? Diolch.

O ystyried y cwestiwn penodol ynghylch pam y gwnaed y penderfyniad mewn perthynas â'r adweithyddion modiwlar bach, wel, wrth gwrs, dyna oedd dewis Llywodraeth y DU. Ond y pwynt pwysig i'w gydnabod yma yw y gellir adeiladu'r rhain yn llawer cyflymach na'r datblygiadau seilwaith mwy o faint ar raddfa gigawat. Felly, rwy'n credu y bydd y manteision i'w teimlo'n gyflym iawn mewn perthynas â'r cynllun penodol hwn, sy'n rhywbeth y dylai pob un ohonom ei groesawu a bod yn gyffrous iawn yn ei gylch.

Wrth gwrs, dim ond un rhan o'n dull o greu ynni glân ar gyfer y dyfodol yw hyn. Fe fyddwch wedi cyffroi lawn cymaint â minnau, rwy'n siŵr, gyda'r cyhoeddiad heddiw gan Ystad y Goron ynghylch y trydydd cyfle yn y môr Celtaidd. Maent bellach wedi cyhoeddi'r datblygwr y byddant yn gweithio gydag ef i gyflawni'r prosiect penodol hwnnw—unwaith eto, buddsoddiad mawr a manteision mawr yn bosib i Gymru o ran swyddi. Felly, credaf fod llawer iawn yn mynd rhagddo yn y maes hwn, ac mae'r buddsoddiad o £2.5 biliwn ar gyfer gogledd Cymru yn gyffrous iawn. Mae gennym ddarlun eithaf cymhleth nawr o ddyfodol ynni yng Nghymru, ond credaf ei fod yn dangos y pwyslais a roddwn ar wydnwch ynni, a'r ffocws y mae'r Prif Weinidog wedi'i roi ar wydnwch ynni, gan gydweithio â Llywodraeth y DU a phartneriaid eraill, i gyflwyno cymaint o brosiectau mawr â phosib, gan gofio hefyd pa mor bwysig yw ein gwaith ynni cymunedol, yr ydym yn dal i fod yn angerddol iawn yn ei gylch ac yn ymrwymedig iddo. Rwyf wedi gwneud cyhoeddiadau diweddar ynghylch Ynni Cymru, er enghraifft. Felly, mae gennym ystod eang iawn o ffynonellau ynni nawr a llawer i fod yn gyffrous yn ei gylch.

Ond credaf mai'r her fawr i ni fel Llywodraeth fydd sicrhau bod gennym y gadwyn gyflenwi yn barod i gyflenwi—rydym eisoes yn gwneud gwaith yn y maes hwnnw—a sicrhau bod gennym bobl ifanc yn barod ac wedi'u hyfforddi i fanteisio ar y swyddi anhygoel a gaiff eu creu. Roedd yn bleser mawr gweld y cyhoeddiad hwn yn cael ei wneud gan y Prif Weinidog a Phrif Weinidog y DU, wedi'u hamgylchynu gan bobl ifanc a gafodd, mewn eiliad, mewn un cyhoeddiad, fyd cyfan o gyfleoedd yn agor iddynt. Roedd yn gyffrous iawn.

Thank you, Cabinet Secretary.

We move on now to item 4, the 90-second statements, and I call on Rhun ap Iorwerth.

Thank you, Dirprwy Lywydd. Ynys Môn and the Welsh footballing community will fondly remember Trefor Lloyd Hughes this week, who recently passed away aged 77. It was an honour to be at Cardiff City Stadium last night to take part in a minute's applause to show appreciation for the life and contribution of Trefor, as well as the former Welsh international Rod Thomas.

Trefor was president of the Football Association of Wales between 2012 and 2019, a period, of course, that included the unforgettable Euros campaign, and, yes, he made a key contribution to bringing the good times back to Welsh football. And whilst Trefor reached the high points of the administration of the professional game in Wales and beyond, he never forgot his roots. Although his playing career ended far too early due to injury at 25, he left a significant mark on his home patch, not only as the 15-year-old boy who would sell tickets door to door to raise funds for his local club in Bodedern, but as the secretary of the Anglesey Football League and the North Wales Coast Football Association, ensuring that local clubs had the resources and expertise to expand their horizons.

Off the football pitch, he was a mechanic and then an officer with the ambulance service, and he was a loyal Plaid Cymru councillor too and he was so proud to serve his town of Holyhead for so long.

There was nobody quite like Trefor. We will miss his mischief, his support, advice and his entertaining company. And, yes, Trefor more than anyone would have enjoyed that 7-1 scoreline yesterday evening. That was for you, Trefor. Rest in peace.

Monday of this week was World Prematurity Day, a global celebration to raise awareness about premature birth and the impact on those children and their families. My brother and I were born seven weeks prematurely, spending weeks in a 'bubble cradle', as my grandmother described the incubator.

And in the same premature unit in the Heath, 37 years later, my brave little nephew Emrys also received the most special care. Emrys died at the age of eight days. Despite his short life, it was a life full of love and care and he continues to inspire us. To give thanks for Emrys's life and for the support received, his parents, Gwenno and Luke, are walking the distance from Criccieth to Tŷ Hafan to raise money for that hospital. Everyone is able to contribute in the usual way, of course.

Premature babies like Emrys are small in size, but are giants in terms of their courage and determination. Emrys and others remind us that true strength is measured not in weight, but in spirit and in love. Thank you.

Thank you.

Item 5 is the motion to approve the Senedd Commission's budget for 2026-27. And I call on a member of the Senedd Commission to move the motion—the Llywydd.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I move the motion on the Senedd budget today, although, of course, our dear friend Hefin David started the budget process in his role as Commissioner with responsibility for the Senedd budget. Hefin would be the first to emphasise the challenges associated with submitting a higher budget request during such a difficult economic climate, while also emphasising the importance of asking for the resources needed by the Senedd to continue to hold the Government to account and provide the representation that the people of Wales deserve.

In that spirit, I move the motion on the Senedd budget for 2026-27 and ask that it be incorporated into the annual budget motion. Members will have seen the details outlined in the budget document. The Commission is requesting a total allocation of £102 million, with £672 million—. I need to say that again: £102.672 million for 2026-2027. The core budget requirement is £98 million, with an additional one-off request of £4.5 million—an element that only appears every election year. Financing the costs that arise specifically as a result of the election is the purpose of this £4.5 million—primarily, these are the payments that will be due to Members who are not re-elected and their staff. We have presented a budget that is tight, and we have limited the growth in our 'business as usual' budget to 3.07 per cent, which is much lower than the GDP deflator, which currently stands at 4.07 per cent.

Today's motion is for an overall increase of 21.34 per cent, or £18 million, compared to the 2025-26 budget. Although this is a significant increase, it is a direct and expected outcome of the Senedd's decision to expand its number of Members by an additional 36.

The Commission has been very aware of the wider public sector context throughout the preparation of this budget. We have been determined to ensure transparency in all of our assumptions and to provide clarity on the underlying rationale.  We remain committed to providing budgets that are sound and transparent, and that enable Members to fulfil their responsibilities.

Last year, the Finance Committee recommended that we formalise the way in which Members participate in the budget process for 2026-27, ensuring that there is enough time for the results to influence budget decisions. So, the party groups were invited to briefing sessions on the budget before the summer. Two groups accepted the invitation, and as a result of those discussions, elements of the draft budget were adjusted over the summer, downwards, so the contributions of the groups and the Commissioners have informed the final submission before you today. 

One of the main challenges in setting this budget was to ensure that we did not limit excessively the new Commission and Senedd after May with our current assumptions, recognising that it is only after the election that their priorities and intentions will become clear. For this reason, we have created a ring-fenced budget, based on the regulatory impact assessment, with an element of flexibility. This method allows, for example, changes to the business timetable if the new Senedd wants to make them. The assumptions, for example, include one additional Plenary meeting and three additional committees. Any money that is not spent on this business will be returned to the Wales consolidated fund as appropriate, through next year's supplementary budget process.

Regarding the £18.1 million uplift this year, therefore, the main driver by some distance is the £13 million to cover the costs of new Members and their support staff. There is a further £3.5 million to meet the obligations of the determination of the independent remuneration board regarding Members who are not re-elected and support staff who have lost their jobs. The 'business as usual' element rises by £1.4 million, with £1.2 million of this being allocated to the increase in staff pay, reflecting a tapered pay award for staff, with the larger increases targeted at the lower pay scales. 

We continue to set aside funds for budgets where there is some uncertainty or where the funding is for a specific purpose. We will need an additional £547,000 for the Ways of Working budget, which is now focused solely on the Bay 32 project. This will enable us to reach the point where we can exchange contracts for accommodation beyond 2032, when the current lease on Tŷ Hywel expires. 

The Commission works closely with the Finance Committee to continue providing it with information on project expenditure during the year. The total project fund for 2026-27 is £2 million, which is £500,000 less than it was in 2025-26.

I would like to thank the Finance Committee for its thorough scrutiny and its ongoing commitment to fairness and transparency. The committee made 12 recommendations, and we have accepted all of them and have addressed them in our formal response. We are especially grateful for the first recommendation providing majority support for this budget, and I fully understand the difference of political opinion regarding the principle of Senedd expansion that has led to this situation of majority support, rather than unanimous support.

In conclusion, we are, as always, open to suggestions on how we can further improve our budgeting processes and provide even more value for the Welsh public purse. New Commissioners and a new Llywydd will lead the next budget process. For now, I am proud to present the final budget for fiscal year 2026-27, a year that will see our Senedd re-energised and placed on a strong footing for the rest of the twenty-first century, while keeping a watching brief on providing the best value for money to the people of Wales. Thank you.  

I call on a member of the Finance Committee, Mike Hedges.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau heddiw drwy gydnabod cyfraniad sylweddol Hefin David wrth baratoi'r gyllideb hon. Roedd ei arweinyddiaeth fel Comisiynydd yn allweddol wrth ddatblygu'r cynigion hyn, ac mae'r Pwyllgor Cyllid yn dymuno cofnodi ein gwerthfawrogiad o'i waith.

Diolch hefyd i'r Llywydd a'i swyddogion am fynychu'r pwyllgor ar 1 Hydref, ac i'r Comisiwn am ymateb i'n hadroddiad cyn y ddadl hon. Er bod mwyafrif y pwyllgor yn argymell bod y Senedd yn cefnogi'r cais cyffredinol hwn, ceir nifer o feysydd lle mae angen mwy o eglurder.

Mae'r cynnydd o 21 y cant yng nghyllideb y Comisiwn ar gyfer y flwyddyn nesaf yn cael ei yrru i raddau helaeth gan y penderfyniad a wnaed gan y Senedd i ehangu nifer yr Aelodau. Ar y cyfan, roeddem yn falch o'r modd y cyflwynwyd y gyllideb. Rydym yn croesawu dull y Comisiwn o wahanu costau o fewn y gyllideb a chyllid wedi'i glustnodi ar gyfer diwygio'r Senedd, gydag arian nas defnyddir yn dychwelyd i gronfa gyfunol Cymru. Rydym hefyd yn nodi cydymffurfiaeth â'n datganiad o egwyddorion yn ogystal ag ymdrech i reoli gwariant, a helpodd i nodi a lliniaru pwysau costau. Mae hyn wedi arwain at gyfyngu'r cynnydd yn y gyllideb weithredol i 3 y cant, sy'n arddangos rheolaeth ariannol.

Er gwaethaf yr ymdrechion hyn, fe wnaethom ofyn am fwy o fanylion am broses gynllunio effeithlonrwydd newydd y Comisiwn, ac rydym yn falch ei fod wedi ymrwymo i reoli pwysau costau sy'n codi o fewn yr amlen ariannol bresennol. Rydym hefyd yn croesawu gwell ymgysylltiad cynnar â'r grwpiau gwleidyddol wrth baratoi'r gyllideb ddrafft, sy'n dilyn argymhelliad a wnaethom y llynedd.

O ystyried y cynnydd sydd ei angen i dalu am gost Senedd estynedig, mae'r pwyllgor yn pryderu am yr effaith ar y Comisiwn os na chaiff cynnig yn y gyllideb flynyddol ei gytuno, gan mai dim ond cyfran o gyllideb y flwyddyn gyfredol a fyddai ar gael mewn senario o'r fath. O ganlyniad, rydym wedi argymell bod y Comisiwn yn rhoi cynlluniau ar waith i sicrhau gwydnwch sefydliadol mewn amgylchiadau o'r fath, ac mae'n galonogol clywed bod gwaith eisoes wedi dechrau.

I droi nawr at faterion penodol yn ein hadroddiad, mae'r gyllideb ddrafft yn caniatáu hyblygrwydd i'r Senedd newydd drefnu ei busnes, ond rydym yn cydnabod y gallai blaenoriaethau ar ôl etholiad y flwyddyn nesaf fod yn wahanol, gan arwain at gostau annisgwyl, ac arbedion o bosib. Er mwyn sicrhau tryloywder a gwell dealltwriaeth o oblygiadau ariannol penderfyniadau'n ymwneud â chefnogi busnes seneddol, rydym wedi galw ar y Comisiwn i ymgysylltu â'r Pwyllgor Busnes i amcangyfrif costau cyn i benderfyniadau o'r fath gael eu gwneud. Rydym yn falch y bydd y Comisiwn yn gwneud hyn yn eglur mewn ymateb i'n safbwyntiau, yn enwedig lle gall y galw am adnoddau fod yn fwy na'r dyraniad a nodir yn y gyllideb hon.

Yn ystod ein sesiwn dystiolaeth, rhoddodd y Comisiwn ragor o fanylion ynglŷn â'i gynllun ar gyfer datblygu ystad y Senedd ym Mae Caerdydd. Er ein bod yn croesawu ymgysylltiad parhaus y Comisiwn ar y materion hyn, hoffem gael eglurder ychwanegol ar oblygiadau ariannol y prosiect. Rydym hefyd yn argymell diweddariadau parhaus ar y prosiect, yn enwedig o ystyried ei raddfa a'i broffil, ac rydym hefyd wedi gofyn am eglurhad o oblygiadau ariannol newidiadau i les Tŷ Hywel, ac rydym yn falch fod y Comisiwn wedi ymateb yn gadarnhaol i'n ceisiadau.

Ddirprwy Lywydd, mae'n hanfodol cynnal morâl staff a gwydnwch sefydliadol yn ystod y broses o ehangu. Er na allwn wneud sylwadau ar faterion gweithredol fel cyflogau, fe wnaethom ofyn i'r Comisiwn ddarparu diweddariad pan ddaw negodiadau cyflog ar gyfer 2026-27 i ben. Er ein bod yn nodi ymateb y Comisiwn nad oes disgwyl unrhyw negodiadau cyflog pellach, byddem yn dal i ddisgwyl i'r Comisiwn gadarnhau pryd y cytunir ar ddyfarniadau cyflog gan y gallai effeithio ar y gyllideb.

I orffen, fe drof at y meysydd craffu eraill. Mae'r pwyllgor yn cefnogi buddsoddiad parhaus mewn seiberddiogelwch ac yn argymell cynlluniau wrth gefn cadarn ar gyfer trefniadau technoleg gwybodaeth. Nodwn hefyd archwiliad gofalus y Comisiwn o ddeallusrwydd artiffisial ac rydym yn annog gwaith parhaus wedi'i ategu gan lywodraethiant cryf. Yn ogystal, edrychwn ymlaen at glywed mwy am brosiect adolygu'r Pierhead, a gofynnwn am ragor o wybodaeth am ddichonoldeb mewnoli rhai gwasanaethau, gan nodi cymeradwyaeth ddiweddar y Comisiwn i strategaeth amlinellol yn y maes hwn.

Yn olaf, rydym yn croesawu'r cynllun peilot ar gyfer monitro cyfryngau cymdeithasol a ddatblygwyd gan y cawcws menywod mewn ymateb i'r pryderon am gam-drin ar-lein a chynnwys niweidiol, a galwn ar y Comisiwn i werthuso ei effeithiolrwydd ac ystyried prif ffrydio ei gefnogaeth i Aelodau a staff. Mae'n gam cadarnhaol tuag at wella diogelwch a llesiant digidol, ac edrychwn ymlaen at glywed mwy am y datblygiad hwn pan fydd y cynllun peilot wedi dod i ben.

Ddirprwy Lywydd, caf fy nghalonogi gan ymateb y Comisiwn i'r argymhellion. Edrychaf ymlaen at ymgysylltu ymhellach ar y materion hyn rhwng nawr a diddymu'r Senedd.

Yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i bob aelod o staff sy'n gweithio i'n Comisiwn? Ac mae'n rhaid i mi ddweud, bu'n rhaid i mi ddod yn Gomisiynydd i'r Ceidwadwyr Cymreig sylweddoli'n union beth bynnag a wnawn—pan ydym yma, pan ydym yn ein swyddfeydd etholaethol, pan ydym ar bwyllgorau—fod yna bob amser aelod o'n staff ar ôl, yn gwneud yn siŵr fod popeth yn gweithio er mwyn i ni allu gwneud ein gwaith.

Nawr, hoffwn innau hefyd gymeradwyo'r sylwadau a wnaed am ein diweddar gyd-Aelod Hefin David. Roedd Hefin yn Gomisiynydd, ac fe wasanaethodd y Comisiwn gyda rhagoriaeth a balchder, ac roedd yn dda iawn ar gyllid, mae'n rhaid i mi ddweud. Yn ogystal â Peredur Owen Griffiths a gweddill y Pwyllgor Cyllid, diolch i chi am y craffu aruthrol, a diolch, Mike, am gyflwyno hynny yma heddiw.

Ni fydd yn syndod, rwy'n siŵr, i gyd-Gomisiynwyr, nac yn wir i'n Haelodau, na allaf i na grŵp y Ceidwadwyr Cymreig gefnogi hyn heddiw. Yn ein rôl fel Comisiynwyr, mae gennym ddyletswydd bendant i sicrhau bod y gyllideb a'r dull o weithredu'n cyflawni mwy o effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd, llai o risg, ac amcanion cynaliadwyedd strategol y Comisiwn. Rhaid eich bod yn gwybod, bob un o'r Aelodau yma, nad ydym yn cytuno ag ychwanegu 36 o Aelodau, a'n bod yn gwrthwynebu hynny'n llwyr, a dull newydd gwahanol o bleidleisio sy'n gostus. Mae'n amlwg fod rhywfaint o'r dyraniad o £102 miliwn ar gyfer 2026-27 o'i gymharu â £84 miliwn yn y gyllideb atodol ar gyfer 2025-26, yn deillio o ehangu'r Senedd. Rhagwelir y bydd diwygio'r Senedd yn costio £4.3 miliwn ychwanegol dros ddwy flynedd ariannol i'r Comisiwn Etholiadol, ac rwyf eisoes wedi mynegi pryderon am eu cyllideb a sut y mae'n effeithio arnom ni fel Comisiwn. Dylech i gyd nodi bod ehangu'r Senedd yn costio hyd yn oed yn fwy nag y rhagwelem ar y cychwyn, ac mae'n gwneud i mi gwestiynu eto a yw Llywodraeth Cymru a'r partneriaid cydweithio ym Mhlaid Cymru wedi costio'r newid cyfansoddiadol mawr hwn yn gywir cyn ac wrth ei wthio drwy'r Senedd.

Pwynt arall sy'n peri pryder i mi yw'r cynnydd o 5 y cant i'r cyflog sylfaenol i Aelodau i £80,000 yn 2026-27. Gydag Aelodau ychwanegol yn dod i'r Senedd gyda'r ehangu, bydd hon yn gost enfawr i'n trethdalwyr yng Nghymru, a byddai'n well gan y rhai y siaradais â nhw weld yr arian hwnnw'n mynd i'n gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol aflwyddiannus. Ac wrth gwrs, bydd costau ychwanegol yn sgil y cynnydd yn nifer y staff ar gyfer yr Aelodau ychwanegol a etholir o'r newydd.

Cafwyd cynnydd o £696,000 ar gyfer Bae 32, gan roi cyllideb wedi'i chlustnodi o £3 miliwn iddo—llawer o arian. Ac fel y nododd y Pwyllgor Cyllid yn gywir, mae angen sicrhau tryloywder ar y prosiect hwn yn y dyfodol. Mae achosion busnes ar y gweill nawr, fel y gwyddom. Rwy'n ymwybodol yn bersonol o'r nifer o broblemau a diffygion a welwn yn yr adeilad hwn. Un ffordd y gallai ein Comisiwn arbed arian yw lleihau unrhyw wariant gwastraffus, fel yr hyn y sylwais arno'n ddiweddar fel Comisiynydd ac y gofynnais gwestiynau yn ei gylch, sef bod gennym bethau mawr fel setiau teledu newydd wrth i chi ddod i mewn drwy Dŷ Hywel. Pan ofynnais beth oeddent, fe wnaethant ddweud, 'O, maent yn ffordd dda iawn o wresogi'r adeilad.' Rwyf wedi edrych arno ymhellach ac mae'n ffordd ddrud iawn o wresogi ein hadeilad. Dylem wneud cyn lleied â phosib nawr i eiddo lesddaliadol. Byddai hynny'n arbed arian yn y tymor byr.

Rwy'n falch o ddweud bod adborth o arolwg llesiant diweddar y Comisiwn yn dangos bod 86 y cant o staff yn hapus â'u pecyn cyflog, ac rydym angen i'n staff fod yn hapus. Ond o ystyried y canfyddiadau cadarnhaol, credaf y gallai'r Comisiwn fod ychydig yn gryfach yn y ffordd y mae'n delio ag ochr yr undebau llafur. Ni ddylent fod yn dweud wrthym ni, oherwydd rydym ychydig y tu allan i'r ddarpariaeth gwasanaeth sifil arferol.

Ar y gronfa brosiectau sy'n werth £2 filiwn, mae hon yn ariannu prosiectau seilwaith i gynnal yr ystad bresennol a systemau TG, yn ogystal â phrosiectau didoledig eraill na ellir talu amdanynt o gyllidebau gwasanaeth, megis adnewyddu meddalwedd arbenigol. Mae cronfa'r prosiect wedi lleihau £0.5 miliwn, ac roedd hynny'n newyddion da i ni fel Comisiwn.

Dyrannwyd £312,000 i hyfforddiant a datblygiad ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf. Hoffwn weithio gyda'r Comisiynwyr yn y dyfodol ar sut y gallwn wneud y gyllideb hyfforddi yn llawer mwy effeithiol. Yr un swm a geir ar gyfer fetio; nid ydym wedi codi honno ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, er y bydd cynnydd sylweddol yn eu llwyth gwaith, felly tybed sut y mae'r llinell gyllidebol honno'n aros yr un fath.

Janet, mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.

Iawn, o'r gorau. A gaf i ddweud, fodd bynnag, mai un agwedd—ac rwy'n dweud hyn fel menyw fusnes—yw y dylem fod yn cynhyrchu mwy o refeniw, o'r adeiladau sydd gennym a hefyd ein siop, sy'n ofnadwy, rhaid i mi ddweud, o'i gymharu â phan euthum i Senedd yr Alban? Rydym yn gwneud refeniw o £15,000 o'r siop yma. Rwy'n credu eu bod nhw'n gwerthu gwin Albanaidd, wisgi Albanaidd, dillad Albanaidd a phethau brand seneddol. Rwy'n credu, fel menyw fusnes, y dylem edrych ar hynny a cheisio cael mwy o refeniw o'r siop. Yn y pen draw, rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod yn gwario cyn lleied ag y bo modd o arian trethdalwyr. Diolch.

Rwy'n hollol gefnogol i gynyddu effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd ym mhob gwasanaeth cyhoeddus, a dylai hynny gynnwys y Senedd, ond rwy'n credu bod eich agwedd na allwn ysgwyddo mwy o refeniw o ganlyniad i 36 Aelod ychwanegol yn hurt, oherwydd fe fydd yna 36 Aelod newydd ychwanegol. Rwy'n arbennig o awyddus i ddeall pam y mae Janet, yn ei rôl fel Comisiynydd, yn meddwl y bydd y system wresogi yr ydym yn ei gosod nawr, sef y rhwydwaith gwres sy'n dod o'r hen safle Celsa, a fyddai fel arall yn cael ei wastraffu i'r atmosffer, yn fwy drud. Mae'n fater pwysig, sy'n rhy fanwl i allu ymateb iddo heddiw yn ôl pob tebyg.

Roeddwn eisiau gofyn i'r Llywydd yn fwyaf arbennig, neu'n wir i'r Comisiynydd cydraddoldeb—. Rwyf am ymchwilio ychydig ymhellach i sut rydym yn paratoi ar gyfer dehongli iaith arwyddion Prydain, gan ein bod yn bwriadu pasio'r Bil hwn yn y Senedd. Dywedodd Joyce Watson wrthym yn y Cyfarfod Llawn ddiwethaf cyn toriad yr hydref eich bod ar hyn o bryd yn gofyn am ddyfynbrisiau ar gyfer uwchraddio'r stiwdio lle byddai'r dehonglwyr yn gweithredu ac y byddent yn gallu gweithredu'n ddi-dor. Mae'n ymddangos yn awgrym synhwyrol. Ond tybed a gaf i holi ymhellach a oes gennych unrhyw gynlluniau i helpu i gynyddu nifer y dehonglwyr, oherwydd fel arall, os ydym yn dal i gystadlu â gwasanaethau cyhoeddus eraill am ddehonglwyr iaith arwyddion Prydain, mae'n amlwg fod proses farchnad yma, ac mae'r gost yn mynd i godi, neu ni fyddwn yn gallu cyflawni'r disgwyliadau a fydd yn codi yn y Bil hwn. Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Llywydd neu Joyce Watson egluro hynny ymhellach.

I call on the Llywydd to respond to the debate. 

Thank you very much for those contributions, and thank you very much to the Finance Committee first of all for their scrutiny of our budget and for contributing to this iterative process between the committee and the Commission on developing the budget. If I may say, the work that Hefin David had started and that the Finance Committee encouraged, namely that the initial process of discussing the budget is one that includes more Members and includes the committee's input—. I think that we are benefiting from that process by getting to a point towards the end of the budgetary process where we have generated a better consensus and have been able to learn lessons and amend the budget over the summer months to adapt to some of the requirements that had emerged from discussions with the groups. So, I'd like to thank the Finance Committee for encouraging us down that road, and I hope that the next Commission will continue with that approach. 

Janet Finch-Saunders, rydych chi mewn sefyllfa freintiedig iawn, oherwydd rydych chi, fel fi, yn Gomisiynydd. Mae llawer iawn o'r pwyntiau a godwyd gennych yma'n gyhoeddus yn bwyntiau yr ydym yn eu trafod yn aml iawn yn y Comisiwn. Gobeithio y byddwch yn cymryd rhan lawn yn y trafodaethau hynny yn y Comisiwn ar feysydd fel codi refeniw, fel rydym wedi ei drafod sawl gwaith, ac ar y system wresogi yr ydym bellach wedi ymrwymo iddi, fel y dywedodd Jenny Rathbone, y system wresogi ardal a fydd yn sicrhau bod gennym ffynhonnell wresogi gynaliadwy yn y tymor hwy ar gyfer y Senedd hon, fel rhan o'r gymdogaeth ym Mae Caerdydd, ac rydym yn sicr wedi ymrwymo i hynny.

Ar ddehongli iaith arwyddion Prydain, rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth yr ydym yn awyddus i barhau i weithio arno a dod o hyd i ffordd gynaliadwy o fodloni'r gofynion a fydd arnom i gydymffurfio â'r ddeddfwriaeth. Rydych chi'n codi pwynt diddorol, wrth gwrs, ac mae'n her i ni fel Comisiwn y mae'n rhaid i ni ddelio â hi'n aml, sef a ydym yn hyfforddi ac yn cyflogi'n uniongyrchol neu'n comisiynu darparwyr gwasanaethau allanol. Ar ryw adeg, bydd angen i'r Comisiwn asesu sut y gwnawn hynny o ran y gallu i ddarparu gwasanaethau dehongli iaith arwyddion Prydain.

Felly, byddwn yn parhau â'r sgwrs honno, a diolch i chi am ei chodi eto yng nghyd-destun y gyllideb, oherwydd mae pob penderfyniad gan Aelodau, drwy ddeddfwriaeth neu benderfyniadau'r Comisiwn neu'r Pwyllgor Busnes yn cael effaith ar y gyllideb, ac felly mae angen i ni bob amser wneud y penderfyniadau hynny yng ngoleuni'r costau sy'n gysylltiedig â nhw. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt a wnaed gan y Pwyllgor Cyllid i sicrhau, wrth i'r Senedd nesaf ddechrau ar ei gwaith ar ddatblygu busnes y Senedd a'r pwyllgorau, fod angen iddi gael gwybod yn llawn am oblygiadau cost yr holl waith hwnnw yn y dyfodol.

Thank you to everyone for their contributions to date on the budgetary process. I encourage everyone to support the motion in order to ensure that the work of the Senedd can be delivered in full on behalf of the people of Wales. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Yes, there's objection. I will defer voting under this item until voting time.

Item 6 is next, a motion to suspend Standing Order 13.6 to allow multiple contributions from individual Members during item 7. I call on a member of the Business Committee to move the motion formally. Paul Davies. 

Formally.

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Item 7 is an open debate, 'Would a wealth tax work for Wales?' I call on Julie Morgan to open the debate.

A fyddai treth gyfoeth yn gweithio i Gymru? Diolch am y cyfle i drafod hyn heddiw. Caiff y ddadl hon ei chyd-gyflwyno gennyf i, John Griffiths a Jane Dodds, a'i chefnogi gan Mick Antoniw. Pam y mae angen i ni drafod treth gyfoeth, a pham y mae cymaint o sôn am dreth gyfoeth ar hyn o bryd? A oes angen treth gyfoeth arnom yng Nghymru ac yn y DU? Beth y gallwn ei wneud yng Nghymru a beth y gallwn ei wneud ar lefel y DU? Dyma rai o'r cwestiynau y credaf fod angen i ni eu hystyried heddiw.

Yn y DU, mae tlodi ar gynnydd. Yng Nghymru, mae cyfraddau tlodi oddeutu 22 y cant, yn ôl Sefydliad Joseph Rowntree. Mae hynny'n un o bob pump—200,000 o unigolion. Dros y 30 mlynedd diwethaf, mae plant wedi dioddef y cyfraddau tlodi uchaf yng Nghymru. Ar yr un pryd, mae gan yr 1 y cant cyfoethocaf o Brydeinwyr fwy o gyfoeth na 70 y cant o'r holl Brydeinwyr eraill, ac mae'r anghydraddoldeb hwn yn gwaethygu. Cynyddodd cyfoeth biliwnyddion dair gwaith yn gyflymach yn 2024 na'r flwyddyn flaenorol, ac fel y rhan fwyaf o'r byd datblygedig, mae cyfoeth y cyfoethog iawn wedi cynyddu'n ddramatig, tra bod gweithwyr cyffredin wedi dioddef cyni ariannol hir, gyda'r nifer uchaf erioed o blant yn tyfu i fyny mewn tlodi. Yn aml, pan fydd yn rhaid gwneud dewisiadau anodd, y bobl dlotaf sy'n dioddef fwyaf.

Yn syfrdanol, mae gan y 40 teulu cyfoethocaf yn y DU yr un faint o gyfoeth â'r 50 y cant isaf o boblogaeth gyfan y DU, sef tua 34 miliwn o bobl. Mae gwasanaethau cyhoeddus yn ei chael hi'n anodd, tra bod y cyfoethog yn mynd yn gyfoethocach. Bob wythnos yn y Siambr hon, clywn am systemau iechyd a gofal cymdeithasol a system addysg dan bwysau, bygythiadau i ganolfannau hamdden, bygythiadau i lyfrgelloedd. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid bod rhyw ffordd, fel gwleidyddion, inni fynd i'r afael â'r broblem hon a chymryd cam tuag at weld mwy o gydraddoldeb.

Rwy'n derbyn yr hyn y mae Prif Weinidog y DU yn ei ddweud, mai'r peth pwysicaf ar ei agenda yw twf, ac rwy'n credu bod twf yn dod â chydraddoldeb yn ei sgil ac yn gallu gwneud cymdeithas yn llawer mwy cyfartal, ond fe wyddom y bydd hynny'n cymryd amser, ac rwy'n credu y dylid ei wneud ar y cyd â threth gyfoeth wedi ei llywio gan degwch a chyfiawnder. Mae cymdeithas anghyfartal yn gymdeithas anhapus, a hefyd yn gymdeithas anghynhyrchiol.

Mae ystyried treth gyfoeth yn ystyriaeth ynglŷn â sut i wneud cymdeithas yn decach. Mae angen mwy o arian i helpu'r rhai sy'n ei chael hi'n anodd ac sy'n dibynnu cymaint ar ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae'n ymddangos yn hollol deg y dylai'r rhai sydd â mwy nag eraill roi mwy o help i'r rhai sydd â llai. Felly, beth yw treth gyfoeth? Ardoll yw treth gyfoeth ar gyfanswm asedau net unigolyn uwchlaw swm penodol a bennir gan y Llywodraeth. Mae hynny'n golygu yr holl asedau: eiddo, buddsoddiadau, arian parod, pethau gwerthfawr. Y nod yw targedu cyfoeth cronedig, nid incwm yn unig.

Mae yna rai trethi ar gyfoeth eisoes, megis treth etifeddiant, a drafodwyd gennym yma heddiw, treth enillion cyfalaf, y dreth gyngor, ond nid oes gan y DU dreth gyfoeth gynhwysfawr. Mae'r dreth gyngor, wrth gwrs, wedi ei datganoli i Gymru, ac mae Cymru eisoes wedi camu ymlaen i ddiwygio'r dreth gyngor. Cymru, mewn gwirionedd, yw'r unig genedl yn y DU sydd wedi ailbrisio'r dreth gyngor. Fodd bynnag, fe ddigwyddodd yr ailbrisio hwnnw dros 20 mlynedd yn ôl bellach, ym mis Ebrill 2003. Yn Lloegr a'r Alban, nid oes ailbrisio wedi bod ers 1991. Ond mae Deddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024 yn ein hymrwymo i ailbrisio bob pum mlynedd o 2028 ymlaen, felly bydd hynny'n rhyw fath o fesur i symud tuag at degwch, a gallwn wneud hynny yma yng Nghymru. Wrth gwrs, bydd cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn sicrhau bod y bobl dlotaf yn cael eu helpu.

Ar dreth gyfoeth ehangach, gall treth gyfoeth fod yn dreth untro neu'n dreth flynyddol. Pan gefais fy ethol yn AS ym 1997, cyflwynodd y Llywodraeth Lafur dreth ffawdelw untro ar elw dros ben cwmnïau cyfleustodau. Daeth hynny â £5 biliwn i mewn, ac fe ariannodd y fargen newydd, y rhaglen o fudd-dal i waith a geisiai fynd i'r afael â diweithdra hirdymor, yn ogystal â darparu buddsoddiad cyfalaf i ysgolion. Mae Patriotic Millionaires UK a Tax Justice UK yn galw am ardoll flynyddol o 2 y cant ar gyfoeth dros £10 miliwn. Gallai hyn godi £24 biliwn y flwyddyn a byddai'n effeithio ar oddeutu 20,000 o bobl yn y DU. Wrth gwrs, gallai hyn ddenu arian i Gymru drwy gyllid canlyniadol Barnett, sydd, unwaith eto, yn fater a drafodwyd gennym yma heddiw. Ond byddai treth gyfoeth y DU yn datgloi cyllid i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sy'n wynebu Cymru.

Mae arolygon barn yn awgrymu y byddai treth gyfoeth fel hon yn boblogaidd. Awgrymodd arolwg YouGov ym mis Gorffennaf 2025 y byddai 49 y cant o bleidleiswyr yn cefnogi treth gyfoeth fel hon yn gryf, a byddai 26 y cant pellach yn ei chefnogi. Cynhaliodd Patriotic Millionaires UK arolwg Survation a ganfu fod 80 y cant o filiwnyddion yn y DU yn cefnogi treth o 2 y cant ar gyfoeth dros £10 miliwn, gyda dim ond 8 y cant yn ei herbyn. O'r miliwnyddion a holwyd a fyddai'n gorfod talu'r dreth gyfoeth arfaethedig—hynny yw, pobl sydd â chyfoeth o £10 miliwn a mwy—roedd 85 y cant ohonynt yn ei chefnogi. Felly, rwy'n credu bod tystiolaeth y byddai cefnogaeth o blith y cyhoedd i dreth gyfoeth.

Rwy'n credu mai'r unig ffordd y gall treth gyfoeth o'r fath fod yn effeithiol yw os caiff ei gweithredu ar sail y DU gyfan. Pe bai'n cael ei chyflwyno gan un genedl, fel Cymru, nid wyf yn credu y byddai mor effeithiol, oherwydd, yn amlwg, gallai unigolion sydd ag asedau sylweddol symud neu adleoli'n hawdd neu ailstrwythuro eu daliadau er mwyn osgoi talu. Byddai dull ar gyfer y DU yn sicrhau cysondeb, yn cau bylchau ac yn atal pobl rhag osgoi talu'r dreth. Hefyd, yn hollbwysig, mae gan Gymru gyfran lawer is o unigolion cyfoethog a sylfaen dreth isel. Rwy'n credu bod hyn yn cyfyngu ar botensial refeniw treth gyfoeth i Gymru'n unig. Gallai'r arian ychwanegol a ddeuai i mewn gan dreth ledled y DU olygu buddsoddiad trawsnewidiol mewn iechyd, tai, addysg ac ymdrechion i ddileu tlodi.

Felly, beth yw anfanteision treth gyfoeth? Yr anfantais a nodir amlaf yw ofnau y byddai'r cyfoethocaf yn gadael y wlad. Ni chanfu ymchwil gan y Tax Justice Network yn edrych ar enghreifftiau rhyngwladol o drethi cyfoeth unrhyw dystiolaeth fod y cyfoethog iawn yn gadael mewn ymateb i ddiwygio trethiant. Yn Norwy, Sweden a Denmarc, dim ond 0.01 y cant o'r aelwydydd cyfoethocaf a adleolodd ar ôl diwygio trethiant. A dywedodd dadansoddiad gan Tax Justice UK fod 30 o eitemau newyddion y dydd ar gyfartaledd y llynedd wedi codi'r posibilrwydd o ecsodus o gyfoeth yn ystod 2024, pan oedd sôn mawr am dreth gyfoeth. Felly, roedd hyn yn y wasg yn gyson. Fodd bynnag, enghraifft ddiddorol iawn yw Massachusetts, lle bu cynnydd yn nifer y bobl a enillai lawer iawn o arian ers i'r dreth ar filiwnyddion gael ei chyflwyno yn 2022, fel y nododd Boston.com. Pasiwyd Deddf Fair SHARE 2025 drwy'r blwch pleidleisio ym mis Tachwedd 2022 gan bleidleiswyr y dalaith a oedd o blaid gordreth o 4 y cant ar incwm dros $1 filiwn, ac roedd yr arian i fynd yn uniongyrchol tuag at addysg a thrafnidiaeth. A dywedodd llefarydd ar ran Raise Up Massachusetts, a hyrwyddodd Fair Share yn 2022, na ellir gorbwysleisio effaith gadarnhaol trethi atchwel ar gyfoeth. Yn y DU, datgelodd yr arolwg a grybwyllwyd yn gynharach gan Survation fod bron i 60 y cant o filiwnyddion y DU yn meddwl ei bod yn anwlatgarol gadael y wlad pan ofynnir iddynt gyfrannu mwy.

Felly, rwyf am wneud yr achos dros dreth gyfoeth ledled y DU yma heddiw. Rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd yn gwneud ei gyfraniad i'r ddadl, yn gallu dweud wrthym y bydd yn annog Llywodraeth y DU i gyflwyno treth o'r fath, oherwydd yn sicr, yr unig ddiben i ni fod yma yw er mwyn gwneud bywyd yn well i'n pobl yng Nghymru, a'r unig ffordd y gallwn wneud hynny yw sicrhau ein bod yn gallu ariannu'r holl wasanaethau sydd eu hangen arnom. Rwy'n credu y bydd y nifer fach o bobl y byddai'n ofynnol iddynt gyfrannu fwyaf, o'r dystiolaeth a welsom—mae llawer ohonynt yn barod iawn i wneud hynny. Ac rwy'n credu y dylem gymryd y cam yma heddiw a siarad o blaid treth gyfoeth. Diolch.

A gaf i ddiolch, yn gyntaf oll, i Julie Morgan am gyflwyno'r ddadl hon ac am ofyn y cwestiwn: a fyddai treth gyfoeth yn gweithio i Gymru? Roeddwn yn synnu braidd fod y Pwyllgor Busnes yn teimlo bod dwy awr i siarad am rywbeth sy'n fater a gadwyd yn ôl yn ddefnydd priodol o amser y Senedd, pan fo llawer o Aelodau ar draws y Siambr hon yn credu mai'r rheswm dros ehangu yw nad oes digon o amser ar ein hagendâu i graffu'n briodol ar y Llywodraeth. Felly, mae defnyddio dwy awr i drafod rhywbeth nad yw'n unrhyw beth i'w wneud â'r lle hwn—nid oes bai ar yr Aelod, ond roeddwn i'n synnu bod y Pwyllgor Busnes wedi dewis rhoi'r amser. Ond bid a fo am hynny.

Mae'r Aelod wedi cyflwyno amddiffyniad cynhwysfawr ond diffygiol yn y pen draw o bolisi sydd wedi ei brofi ac wedi methu ledled y byd. Mae'r ddadl dros gyflwyno treth gyfoeth yn honni, fel y clywsom, mai dyma'r ffordd decaf o fynd i'r afael ag anghydraddoldeb, trechu tlodi a chodi refeniw. Rwy'n dadlau bod y cynnig hwn nid yn unig yn anymarferol i'w weithredu, byddai hefyd yn niweidiol yn economaidd ac o ran egwyddor, mae'n dreth ar lwyddiant ac ar gynilo. 

Un o'r problemau craidd gyda threth gyfoeth yw ei bod yn cosbi'r union ymddygiad yr ydym am ei annog: cynilo a buddsoddi cynhyrchiol. Nid treth ar incwm neu ddefnydd mohoni, fel y gwyddom, ond treth ar gyfanswm stoc cyfalaf. Un enghraifft syml: rydych chi'n rhoi £10,000 i mewn i fusnes sy'n cynhyrchu enillion o 5 y cant, rydych chi ar hyn o bryd yn talu treth incwm ar elw o £500. O dan dreth gyfoeth, wrth gwrs, byddech chi'n talu treth ar y prifswm o £10,000 bob blwyddyn, beth bynnag y bo'r incwm a gynhyrchir. Mae'n ddatgymhelliad sylfaenol.

Yn ail, mae'r dreth hon yn atal entrepreneuriaeth. Mae cyfoeth entrepreneuriaid fel arfer ynghlwm wrth ecwiti anhylifol eu cwmnïau sy'n tyfu. Byddai treth gyfoeth yn eu gorfodi i werthu rhannau o'u busnes, peiriannau cynhyrchu ein heconomi, i dalu bil treth blynyddol ar gyfoeth papur. Mae hon yn dreth ar botensial twf. 

Yn drydydd, nododd yr Aelod beth o'r pryder ynghylch cyfalaf yn gadael y wlad—pobl sy'n gadael y wlad—oherwydd bod cyfoeth yn hynod symudol. Rwy'n anghytuno â'r Aelod ac yn dweud na fydd gweithredu'r dreth hon yn cadw cyfalaf yn y wlad, bydd yn cyflymu adleoliad unigolion cyfoethog a'u hasedau i awdurdodaethau heb ardoll o'r fath. Mae hyn yn golygu—

Tybed a wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad byr, os yw hynny'n iawn.

Yn sicr.

Dadl yw hi.

Diolch yn fawr. Ie, mae'n dda cael y ddadl, onid yw? Rwy'n falch iawn o weld ein bod yn edrych ar yr egwyddor o dreth gyfoeth. Mae yna ychydig o bwyntiau yno yr oeddwn i'n meddwl tybed a gawn i glywed ychydig mwy o wybodaeth gennych chi amdanynt. Yn gyntaf: rydych chi'n sôn am bobl sy'n gadael y wlad, ond rydych chi hefyd wedi clywed y dystiolaeth fod 80 y cant o filiwnyddion yn cefnogi treth gyfoeth ar ei ffurf symlaf, ac y byddent yn aros yn y DU ac y byddent yn ei thalu.

Yr ail bwynt yr hoffwn gael ychydig mwy o wybodaeth gennych yn ei gylch oedd eich bod chi'n siarad am y diffyg twf economaidd—y gallai hyn fygu hynny, mewn gwirionedd, lle mae—nid wyf yn gwybod a fyddech chi'n derbyn yr egwyddor hon—anghydraddoldeb yn effeithio arnom i gyd, ac nid y tlotaf yn unig, fel y soniodd Julie, ac mae'n effeithio ar ein miliwnyddion mewn gwirionedd. Roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn clywed gan rai o'r miliwnyddion hynny, a'r ffaith eu bod am i'r dreth gyfoeth hon arwain at well gwasanaethau cyhoeddus am eu bod yn cyflogi pobl. Maent eisiau i'w plant gael gwell gwasanaeth iechyd, gwell awdurdod lleol, gwell gwasanaeth addysg.

Felly, y ddau bwynt hynny, os caf, Sam. Ble mae eich tystiolaeth, oherwydd mae gennym dystiolaeth glir o arolygon barn, a ble rydych chi'n dod o hyd i'r wybodaeth sy'n dweud y bydd hyn yn mygu twf economaidd? Diolch yn fawr.

Diolch am yr ymyriad. Rhan o'r dystiolaeth, wrth gwrs, yw'r ffaith bod yna 12 gwlad yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ym 1990 yn codi'r dreth ar gyfoeth net unigolion. Erbyn 2020 dim ond tair gwlad oedd y nifer a oedd wedi dewis cael y dreth honno ar waith. Ac fe esboniaf rai o'r rhesymau y maent wedi'u rhoi dros ei diddymu. Ar fater penodol cyfalaf yn gadael y wlad, un o'r rhesymau pam y tynnodd Ffrainc yn ôl o'r drethiant hon yn 2018 oedd eu bod yn amcangyfrif bod 40,000 o'u miliwnyddion wedi gadael Ffrainc yn gysylltiedig â'r gyfundrefn dreth gyfoeth. Roedd cysylltiad uniongyrchol felly—colled fesuradwy, fel y disgrifiwyd, o'r sylfaen dreth a chyfalaf buddsoddi.

Rhan o'r ddadl a glywsom hyd yma y prynhawn yma yw mai'r cyfoethocaf a ddylai gyfrannu fwyaf, a byddem i gyd yn cytuno â hynny. Dyna pam, ar hyn o bryd, fod yr 1 y cant cyfoethocaf yn y DU yn talu 29 y cant o'r trethi sy'n dod i'r Trysorlys bob blwyddyn. Maent eisoes, a hynny'n hollol gywir, yn talu lefel anghymesur o—. A ydych chi eisiau dod yn ôl ar y pwynt hwn? Gallaf weld eich bod chi'n ysu i ddod yn ôl. Rwy'n hapus i—.

Mae'n ddrwg gennyf, a gaf i ddod i mewn gyda rhywbeth mewn perthynas â gwledydd eraill, ac unwaith eto, mae hyn yn seiliedig ar dystiolaeth? Gadewch inni fod yn glir, fe osododd Ffrainc y trothwy mor isel fel ei fod wedi effeithio ar lawer gormod o bobl, ac maent wedi cydnabod hynny. Os edrychwch ar y Swistir a Sbaen, fe wnaethant golli refeniw oherwydd bod y cantonau a'r rhanbarthau wedi ei gymhwyso'n wahanol. Ac mae gennym Gatalwnia, sy'n enghraifft gref. Felly, yno, mae gennym enghraifft ryngwladol, sy'n gwbl groes i'r hyn rydych chi wedi'i ddweud, gan i'r dreth gynhyrchu refeniw ychwanegol mewn gwirionedd, ac fe welsom yr un peth yn Denmarc. Felly, mewn gwirionedd—

[Anghlywadwy.]

Ie, mae'n ddrwg gennyf, ond mae'n bwynt dadl mewn gwirionedd, onid yw, oherwydd rwy'n awyddus iawn i herio'r hyn a ddywedodd yr Aelod am enghreifftiau rhyngwladol. Diolch.

Diolch am yr enghreifftiau hynny, ac rwy'n hapus i rannu rhai enghreifftiau yn ôl hefyd, oherwydd fe wnaeth rhai o'r gwledydd hynny dynnu'n ôl rhag gweithredu'r dreth gyfoeth—llefydd fel Awstria, yr Almaen, yr Iseldiroedd, hyd yn oed un o wledydd Sgandinafia, credwch neu beidio, fel Sweden—a chydnabod eu bod wedi gwneud camgymeriad gyda'r dreth gyfoeth. Fe wnaethoch chi gyfeirio at y Swistir. Wrth gwrs, nid oes gan y Swistir bethau ar waith fel treth etifeddiant yn nifer o'u cantonau, ac nid oes ganddynt bethau fel treth enillion cyfalaf chwaith. Felly, nid yw'n deg o gwbl dewis y dreth ar ei phen ei hun o gyfundrefn dreth ehangach.

Ddirprwy Lywydd, rhai rhesymau eraill pam y mae gwledydd wedi gwrthdroi'r polisi hwn—. Nododd yr Aelod yn gywir y byddai cyfoeth yn cael ei asesu ar ystod eang o asedau, gan gynnwys casgliadau celf, efallai, neu eiddo tirol cymhleth, neu brisiad cwmni preifat. Byddai'n rhaid gwneud y prisiad hwnnw ar draws yr asedau hynny yn rheolaidd—yn flynyddol efallai, byddech chi'n disgwyl. Mae hyn yn galw am fiwrocratiaeth enfawr gostus a fyddai'n dueddol o arwain at ymgyfreitha. Mae cost cydymffurfio a gweinyddu yn aml yn llyncu canran annerbyniol o uchel o'r refeniw a gesglir, gan wneud y dreth yn aneffeithiol. Edrychodd Iwerddon ar hyn yn ddiweddar. Fe wnaethant amcangyfrif y gallai cost cydymffurfiaeth a gweinyddiaeth lyncu hyd at 50 y cant o gyfanswm y refeniw treth a gesglid, gan ei gwneud yn ffordd anhygoel o aneffeithlon o ariannu gwasanaethau cyhoeddus fel refeniw treth.

Rheswm arall pam y mae'r gwledydd hyn wedi gwrthod yr arbrawf yw annhegwch trethiant ddwbl, fel y nodwyd. Drwy ddiffiniad, yr hyn yw cyfoeth yw incwm sydd eisoes wedi'i drethu drwy dreth incwm, drwy dreth gorfforaeth, drwy dreth enillion cyfalaf. Yn fy marn i, mae ei drethu eto bob blwyddyn yn rheolaidd yn gosb ddi-alw-amdani am gynilo a buddsoddi. Mae'n gorfodi pobl i ddewis rhwng gwerthu asedau cynhyrchiol neu weld eu cynilion a enillwyd drwy waith caled ac a drethwyd yn flaenorol yn cael eu herydu'n raddol flwyddyn ar ôl blwyddyn.

A gaf i ofyn, Ddirprwy Lywydd, faint mwy o amser sydd gennyf? Rwy'n gwybod bod y cloc wedi troi'n goch.

Rwyi'n mynd i roi dwy funud ychwanegol i chi, oherwydd yr ymyriadau.

Diolch yn fawr. Mater arall sy'n cael ei amlygu gan y wlad hon yw'r hyn a ddisgrifir fel y trap hylifedd. Gwyddom nad arian parod yw cyfoeth. Felly, gallai ffermwr neu berchennog busnes bach y mae ei gyfoeth wedi'i glymu mewn tir neu beiriannau anhylifol fod â gwerth net uchel ond heb lif arian. Mae treth gyfoeth, wrth gwrs, yn eu gorfodi i ddatgymalu ffynhonnell eu bywoliaeth er mwyn talu'r dreth.

Rwy'n dod i ben nawr, Ddirprwy Lywydd. Mae treth gyfoeth yn gynnig poblogaidd sy'n drychinebus yn ymarferol. Mae'n cosbi cynilo, yn atal buddsoddiad, yn ei gwneud hi'n ofynnol i werthu asedau cynhyrchiol ac yn gyrru cyfalaf symudol dramor. Os mai'r nod yw codi refeniw a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, dylem ganolbwyntio ar ddatrys y problemau yn ein system dreth bresennol, megis cau bylchau yn y gyfraith, nid gweithredu polisi diffygiol iawn sydd wedi'i wrthod yn rhyngwladol. Mae treth gyfoeth yn ymosodiad ar egwyddorion sylfaenol economi gadarn. Rhaid i ni ei gwrthod. Mae ein heconomi eisoes dan straen sylweddol. Byddai cyflwyno treth gyfoeth yn gwneud pethau'n waeth nid yn well. Byddai'n economaidd niweidiol ac yn annheg yn ymarferol. Ymhell o fod yn ateb i anghydraddoldeb, mae'n creu risg o danseilio sylfeini ein heconomi fregus, gan fygwth swyddi, buddsoddiad a'n cymunedau gwledig. Diolch yn fawr iawn.

I thank Julie Morgan for bringing forward this debate today and for making the opening case. It is an issue of discussing inequalities, isn't it, and what I didn't hear from the Tories was any proposal in terms of tackling that. If not this, what are the other options? Because we know that a lot of the things that the Tories have talked about are not going to tackle inequalities. It is a question, isn't it: do you think that it is immoral that the majority of the world's wealth is in the hands of such a small percentage of the population? That's the basic question here. And in my opinion, no, it's not right, because it's an issue of luck for many people if you're born with this wealth.

There are so many people in our communities that we represent who work so, so hard, and they can't afford the basics of life, and that's bad luck in terms of where they were born and the opportunities that they have had. Have they been young carers and been unable to access education? What are the circumstances that have meant that they haven't been able to accumulate that wealth? And so the question for me is: if not this, then what is the solution? Because, certainly, the taxation system and the economy, as it currently stands, aren't working for the majority of people. That's why Plaid Cymru is of the opinion that we need to tackle the inequalities within our society and ensure that wealth is shared for everybody's benefit.

As dissatisfaction understandably increases, it is interesting to note how the right-wing media is trying to counter any idea of introducing a wealth tax. I wonder who manages or controls that press. In terms of the arguments that we hear time and again from the right, that introducing a tax on wealth that is beyond comprehension and beyond the reach of 99.9 per cent of the population would not only be impractical, but would also compel hordes of millionaires to emigrate. The data doesn't support that. Julie Morgan mentioned those examples—0.01 per cent. Well, I could live with that, you know, because there would be a contribution.

So, if we look at the evidence, it is interesting to see what a positive contribution wealth taxes have made to tax revenue in several countries around the world. In terms of Sam Rowlands’s point, I do accept that the context is different in every country. It is difficult to make the comparison, but there are elements that we can look at and see that it could be different.

I don't think that it is a coincidence that a number of the countries that do have a wealth tax are also among those where there is less inequality and also more happiness. We see this consistently, so it's something that we have to look at. If we look specifically at Norway, Sweden and Denmark, those examples certainly are worth while, because, for example, in Norway, it has been in force there since 1892. Is it worth us having the conversation? This is not a new, trendy concept; this is a basic concept in terms of what fairness is and what democracy is.

We've also heard arguments being made against the case for equalising capital gains tax with income tax, which would, again, affect a very small proportion of the population. Indeed, far from stimulating entrepreneurship, in terms of the rationale for lower capital gains rates, the evidence shows that the current system is an ineffective tool for stimulating investment. Why, therefore, have none of the London-based parties that have been in charge in Westminster tackled this so far? And is there genuine hope for change, or, alternatively, is it not time for us to get the relevant powers here in Wales and establish a taxation system that works for our country and our people?

I think it's completely clear by now that Westminster Governments of every stripe do prioritise and have prioritised satisfying the rich rather than tackling inequality. And that's why Plaid Cymru is very clear: there is a strong moral and economic case for introducing wealth taxes, and, given the dire state of public finances, any Government that is serious about tackling these challenges would urgently examine the feasibility of such proposals and look at what we can introduce.

As I said, the taxation system isn't working at present. The economy is not working for everyone. We need solutions. Carrying on as we are is not going to bring those solutions.

The Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, Mark Drakeford. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, a diolch i'r rhai a gyflwynodd y pwnc hwn i'w drafod y prynhawn yma. Rwy'n cefnogi penderfyniad y Pwyllgor Busnes yn llwyr. Dyma'r union fath o bwnc y lluniwyd y dadleuon agored ar ei gyfer. Ac mae Sam Rowlands yn hollol anghywir pan fo'n awgrymu nad oes a wnelo hyn â'r Senedd. Fe esboniaf iddo cyn i mi orffen pam y mae pwerau yn nwylo'r lle y cawsom ein hethol iddo a all fod yn effeithiol yn y gwaith o wneud yn siŵr fod y rhai sydd â mwy o gyfoeth nag y byddant byth yn gwybod beth i'w wneud ag ef yn gwneud mwy o gyfraniad i iechyd y gymdeithas y maent yn perthyn iddi ac y mae eraill yn dibynnu arni, system ddilys gyda'r nod o sicrhau cyfiawnder economaidd, cyfiawnder cymdeithasol a chyfiawnder amgylcheddol hefyd.

Y rheswm pam y credaf fod y dadleuon hyn mor werthfawr, ac rwyf wedi mwynhau gwrando ar y cyfraniadau hyd yma, yw oherwydd eu bod yn rhoi cyfle i dyrchu o dan y penawdau. Mae mwy nag un math o gyfoeth, Ddirprwy Lywydd, ac mae mwy nag un math o drethiant. Mae dewisiadau polisi go iawn i'w gwneud ym maes trethiant cyfoeth, ac mae'r prynhawn yma yn gyfle i'w trafod ac i gydnabod yr heriau, yr heriau cynllunio, sydd yno i greu trethiant effeithiol ar gyfoeth. Dylem fod o ddifrif, hyd yn oed y rhai ohonom sy'n credu mewn treth gyfoeth, ynghylch y sylw, pe bai'n syml, yna mae'n debyg y byddai wedi cael ei wneud yn gynt ac mewn mwy o leoedd nag a welwyd hyd yma.

Mae'r achos dros drethu cyfoeth yn glir, fodd bynnag. Lefelau uchel o anghydraddoldeb cyfoeth yw un o brif heriau ein hoes. Mae yna lawer o ffyrdd y gellir defnyddio trethi i gasglu mwy oddi wrth unigolion cyfoethog. Nid fy ngeiriau i yw'r rheini, Ddirprwy Lywydd, ond geiriau'r band chwyldroadol hwnnw, y Gronfa Ariannol Ryngwladol, yn ei chyngor i Lywodraethau ynglŷn â sut y gellir trethu cyfoeth yn fwy effeithiol.

Ac fel y dywedodd eraill—fel y dechreuodd Heledd Fychan drwy ddweud—anghydraddoldeb sydd wrth wraidd y ddadl hon. Daeth yr un adroddiad gan y Gronfa Ariannol Ryngwladol i'r casgliad fod y 25 unigolyn cyfoethocaf yn yr Unol Daleithiau yn wynebu cyfradd dreth gyfartalog weithredol o 3.25 y cant, ac yn y Deyrnas Unedig, fod tua chwarter y rhai sydd ag incwm blynyddol o dros £3 miliwn wedi talu treth o tua 12 y cant. Mae hynny 32 y cant yn is na'r hyn y byddech chi neu fi neu bobl eraill sy'n ennill ein bywoliaeth o waith a'n hincwm o waith yn ei wynebu ar yr un lefel o incwm.

Mae'r crynodiadau eithafol hyn o gyfoeth yn cyrydu ein gwead cymdeithasol a'n gwead democrataidd. Rhybuddiodd hyd yn oed Hayek, hoff economegydd Mrs Thatcher, am y canlyniadau cymdeithasol i gymdeithas lle mae mwy a mwy yn crynhoi yn nwylo'r rhai nad oes arnynt ei angen, a lle nad oes gan eraill unrhyw gynilion o gwbl i ddelio â hyd yn oed yr argyfwng domestig lleiaf.

Mae yna gymunedau yng Nghymru, Ddirprwy Lywydd, lle mae 40 y cant o'r holl aelwydydd yn dweud nad oes ganddynt gynilion o gwbl—dim iot o gyfoeth y gallant ddibynnu arno. Pan fydd y tegell yn torri, pan fydd y peiriant golchi yn torri, nid oes ganddynt unrhyw le o gwbl i fynd, tra bod eraill, yn aml yn byw heb fod mor bell â hynny oddi wrthynt, mewn sefyllfa wahanol iawn. Ac mae honno'n sefyllfa sydd wedi gwaethygu yn ddiweddar. Y rhai sy'n meddu ar leiaf yr effeithiwyd arnynt fwyaf gan y blynyddoedd hir o gyni. Oherwydd, tra bod anghydraddoldeb cyfoeth wedi cynyddu, mae'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n gwau ein cymdeithas gymhleth gyda'i gilydd wedi cael eu llwgu.

Nid wyf yn credu bod dyfodol cyllidol—. O ystyried demograffeg ein gwlad, lle bydd llai a llai o bobl o oedran gweithio yn y dyfodol, nid oes unrhyw ddyfodol cyllidol sy'n dibynnu'n unig ar gymryd canran gynyddol o'r incymau hynny gan nifer sy'n crebachu o bobl y mae eu harian yn deillio o waith. Yn hytrach, rhaid i ni ddod o hyd i ffyrdd newydd o roi rhan o'r cyfoeth sydd wedi'i grynhoi yn nwylo cyn lleied o bobl, rhoi hwnnw ar waith i wella llesiant y gymdeithas ehangach.

Gall effaith y cynnydd hwn fod yn sylweddol. Fel y clywsoch eisoes, cynigiodd comisiwn cyfoeth y DU 2020 dreth untro ar ddaliannau cyfoeth, a allai godi rhwng £80 biliwn a £260 biliwn, yn dibynnu ar ble mae'r trothwy ar gyfer codi treth o'r fath. Rydych chi wedi clywed am gynnig Tax Justice UK a Patriotic Millionaires UK ar gyfer treth gyfoeth barhaus o 2 y cant ar asedau dros £10 miliwn, a fyddai'n codi £24 miliwn bob blwyddyn.

Yr un pwynt lle roeddwn i'n anghytuno â Heledd Fychan, Lywydd, ac yn cytuno llawer mwy â Julie Morgan yw bod i drethiant cyfoeth y fantais ddemocrataidd hefyd o atgyfnerthu'n ddiamwys yr achos dros y Deyrnas Unedig fel peiriant gwych ar gyfer ailddosbarthu. Os yw'r cwestiwn yn y ddadl hon yn gofyn, 'A fyddai treth gyfoeth yn gweithio i Gymru?', fy ateb fyddai, 'Na fyddai, pe baech chi'n ceisio ei wneud ar sail Cymru yn unig.' Efallai'n wir fod nifer fach o bobl sy'n gyfoethog o ran asedau yn byw yng Nghymru, ac er nad oes llawer ohonynt, mae'n galonogol fod nifer anghymesur ohonynt yn perthyn i rengoedd Patriotic Millionaires UK. Ond ni ellir sicrhau'r ffigurau rwyf newydd eu nodi a'r biliynau o bunnoedd a fyddai'n cael eu codi heb drethu cyfoeth lle mae i'w gael yng nghrynoadau Llundain a'r de-ddwyrain, a'i ddosbarthu wedyn i'r cenhedloedd a'r rhanbarthau lle mae fwyaf o'i angen. Gall treth gyfoeth weithio i Gymru, cyn belled â'n bod yn dewis aros o fewn y Deyrnas Unedig.

Rwyf am oedi am eiliad, fodd bynnag, i ddeall y rhwystrau i drethu cyfoeth a'r ymdrechion sydd wedi'u gwneud yn y gorffennol. Mae'n wir fod gan drethdalwyr cyfoethog fynediad at gyngor arbenigol sy'n caniatáu iddynt leihau, yn sylweddol yn aml, y dreth y maent yn ei thalu drwy fanteisio ar fylchau yn y gyfraith a thriniaeth ffafriol i incwm cyfalaf penodol. Mae cyfoeth yn symudol, hyd yn oed os yw unigolion yn llai symudol. Gellir symud cyfoeth rhwng gwahanol fathau o asedau, gellir ei symud ar draws ffiniau o fewn a rhwng gwledydd, gellir ei guddio mewn strwythurau cyfreithiol cymhleth, ac ymhlith rhai llai egwyddorol, gellir ei guddio mewn trefniadau alltraeth sydd wedi'u cynllunio i osgoi rhwymedigaethau dinasyddiaeth. Dyna pam y mae'r rhai sy'n cefnogi mathau o dreth gyfoeth, ac mae hynny'n cynnwys y Patriotic Millionaires UK, yn cydnabod y byddai llunio cynllun o'r math y maent yn ei hyrwyddo yn dasg dros sawl blwyddyn. Nid yw'n bolisi sy'n mynd i gynhyrchu symiau mawr o arian yn y tymor byr, oherwydd mae'n rhaid gwneud treth gyfoeth yn ofalus a sicrhau na chewch ganlyniadau anfwriadol.

Os caf droi at y cwestiwn mwyaf difrifol: beth yn union sydd i'w gynnwys o fewn y diffiniad o gyfoeth? Gellir dadlau ynghylch asedau hylifol hyd yn oed os, er enghraifft, y cânt eu hystyried yn gynilion gohiriedig ar ffurf pensiynau. A yw pensiynau i'w cynnwys yn y £10 miliwn y mae'r Patriotic Millionaires UK yn ei awgrymu? Ac o ran asedau anhylifol, a yw cyfoeth yn cynnwys prif breswylfa rhywun? Ni allaf feddwl am unrhyw enghreifftiau o dreth gyfoeth lwyddiannus y gwn amdanynt lle mae hynny'n digwydd. Beth am y rhai sy'n gyfoethog o ran asedau ond yn dlawd o ran arian parod—nid dim ond y weddw oedrannus y sonnir amdani sy'n byw ar ei phen ei hun ar incwm sefydlog mewn plasty, ond pobl sy'n berchen ar fusnesau, a allai fod yn meddu ar lawer o asedau, ond lle mae'r asedau hynny'n gyfalaf cynhyrchiol yn bennaf, offer a pheiriannau y gellir eu troi'n arian drwy werthu neu gau? A beth am roddion? A oes unrhyw wahaniaeth i'w wneud rhwng cyfoeth sydd wedi'i greu drwy fenter a gwaith caled—cyfalaf teilyngdod, fel y'i gelwir weithiau—a chyfoeth, sydd, fel y dywedodd Heledd Fychan, yn fater o lwc yn unig, rhywbeth sydd wedi syrthio i goel rhywun drwy etifeddiant neu oherwydd bod ased wedi cynyddu yn ei werth oherwydd gweithredoedd pobl eraill?

Y pwynt rwy'n ceisio ei wneud, Ddirprwy Lywydd, yw bod hwn yn fater cymhleth, hyd yn oed i'r rhai ohonom sy'n credu yn yr egwyddor. Ceir sawl ffurf ar gyfoeth: stociau cyfoeth, incwm sy'n deillio o gyfoeth, cyfoeth a etifeddwyd. Os ydym eisiau treth gyfoeth, fodd bynnag, dylid dechrau paratoi ar ei chyfer nawr. Fel arall, bydd cymhlethdod bob amser yn elyn i gynnydd.

Rwyf am ganolbwyntio, yn rhan olaf yr hyn sydd gennyf i'w ddweud, Ddirprwy Lywydd, ar ddau fath o dreth gyfoeth y credaf y gallant—

Cyn belled â'ch bod chi'n gyflym, Ysgrifennydd y Cabinet.

Mae'n ddrwg gennyf. Faint o amser sydd gennyf?

Rydych chi wedi defnyddio eich amser i gyd.

O, wel, dyna ni. Gallaf ddod yn ôl yn nes ymlaen yn y ddadl.

Gallwch ddod yn ôl yn nes ymlaen.

Gallaf gadw fy hun at nes ymlaen. [Chwerthin.]

Jane Dodds.

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, ac ni fyddaf yn hir iawn, felly buaswn yn croesawu unrhyw gyfraniadau pellach. Ond rwy'n mynd i ddefnyddio llawer o fy nadl ar gyfer torri ar draws fy nghyd-Aelodau ar fy llaw chwith—er mai ar y dde y maent—yn sicr.

Ddydd Llun, cyfarfu John Griffiths a minnau â bws, ac ar ochr y bws, roedd yn dweud, 'Tax us, the super-rich. Proud to pay. Here to stay.' Dyna'r neges a gawn gan filiwnyddion. Mae'n amlwg iawn eu bod am i hyn ddigwydd. Fel y dywedais yn gynharach, nid ydynt yn hollol anhunanol. Mae'n ymwneud â'u bod nhw hefyd eisiau gweld gwasanaethau gwell ledled y DU sy'n caniatáu iddynt weld cymdeithas iachach a chyfoethocach iddynt eu hunain, i'w gweithwyr, ac i'w plant a'r genhedlaeth nesaf. Fel y clywsom, mae oddeutu 22,000 o bobl yn ennill £10 miliwn neu fwy. Mae ein cynnig ar gyfer treth gyfoeth yn syml iawn: trethu uwchlaw'r £10 miliwn ar 2 y cant. Maent yn cael cadw £10 miliwn bob blwyddyn. Nawr, mae hynny'n sicr yn ddigon i fyw arno. Buaswn yn dadlau dros lai na hynny hyd yn oed. Ond dyna'r cynnig a glywn gan y miliwnyddion.

Y llynedd—[Torri ar draws.] Ie, wrth gwrs. Ewch amdani.

Diolch yn fawr. Wrth gwrs, nid oes unrhyw beth yn atal unrhyw un rhag talu mwy o dreth heddiw os ydynt eisiau gwneud hynny. Felly, pam y credwch chi nad yw'r miliwnyddion yr ydych chi'n siarad â nhw yn talu mwy o dreth yn wirfoddol? Pan fydd Cyllid a Thollau Ei Fawrhydi yn cysylltu a dweud, 'Rydych chi wedi gordalu', gallant wrthod yr ad-daliad hwnnw. Mae perffaith hawl ganddynt i dalu mwy o dreth nag y mae'n rhaid iddynt ei wneud. Felly, pam nad ydynt yn gwneud hynny?

Nid oes gennyf unrhyw syniad pa roddion dyngarol y mae'r miliwnyddion hynny'n eu gwneud. Ac yn wir, am system ryfedd fyddai'n dweud, 'Talwch beth bynnag a fynnwch pryd bynnag y mynnwch.' Nid dyna a olygir wrth gymdeithas gyfartal, gyfiawn.

Tyfodd cyfoeth biliwnyddion y DU yn y wlad hon £11 biliwn y llynedd. Os oes gennych arian, rydych chi'n cael mwy o arian. Os nad oes gennych arian, nid oes gennych unrhyw obaith o gael unrhyw arian. Os caf gyfeirio at ddatganiad Ysgrifennydd y Cabinet yno ar bobl sy'n ei chael hi'n anodd, rwy'n cofio siarad â theulu a oedd newydd gael babi arall. Roedd y gŵr ar ei ben ei hun, yn gofalu am eu plentyn tair oed. Roedd ei wraig wedi gorfod mynd i uned gofal arbennig ar gyfer babanod, ac mewn cymuned wledig, roedd honno oddeutu 60 milltir i ffwrdd. Nid oedd ganddynt gar. Dim ond beic modur oedd ganddo. Nid oedd unrhyw ffordd ganddo o fynd i weld ei wraig a'i fabi newydd-anedig. Roedd yn rhaid iddo aros gartref gyda'i blentyn tair oed wrth gwrs. Dyna'r canlyniadau bywyd go iawn, ac rwy'n siŵr fod yna lawer iawn o enghreifftiau eraill y gallwn glywed amdanynt.

Yn fy marn i, dyma rywbeth a allai sicrhau bod pawb ar eu hennill. Mae'n syml. Mae'n rhywbeth y mae angen inni ddechrau ag ef. Ac rwy'n siŵr y bydd heriau ar hyd y ffordd, ond gadewch inni ddechrau drwy ddweud, 'Cewch gadw eich £10 miliwn, ond mae 2 y cant ar ben hynny', yn ogystal â'r trethi y maent eisoes yn eu talu. A gwrandewch, bob dydd, cawn ein trethu ddwywaith. Rydym yn talu ein trethi; rydym yn talu treth ar werth, rydym yn talu pob math o drethi eraill. Felly, mae honno'n ddadl gyfeiliornus, os caf fod mor feiddgar ag awgrymu.

Gallwn weld, mewn gwirionedd, y byddai £22 biliwn yn dod i mewn i Lywodraeth y DU yn ariannu gwasanaethau hanfodol sydd eu hangen arnom yma yng Nghymru. Byddai'n ariannu gofal plant i bawb, gofal cymdeithasol; byddai'n gwneud yn siŵr fod ein helusennau'n fwy sefydlog. Mae angen i ni wneud yn siŵr fod yr arian hwnnw'n dod i mewn i Gymru, ond rwy'n cytuno ag Ysgrifennydd y Cabinet fod angen inni fod yn rhan o'r tîm mwy hwn er mwyn sicrhau bod y dreth honno'n dod yma. Oherwydd rwyf eisiau gweld Llywodraeth y DU hefyd yn cynyddu'r—[Torri ar draws.] Fe wnaf orffen yr un pwynt hwn. Rwyf am weld Llywodraeth y DU yn cynyddu'r gyllideb cymorth rhyngwladol i'w chodi'n ôl i 7 y cant. Rwy'n teimlo ei bod yn gywilyddus ein bod yn torri cymorth i bobl dlotaf y byd, sy'n golygu nid yn unig ein bod yn creu sefyllfaoedd ansefydlog, nid ydym yn mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd chwaith, y gallwn ei weld dramor, drwy bobl heb obaith yn gwneud pethau enbyd.

Cyn i chi dderbyn ymyriad—ac fe roddaf amser ar gyfer yr ymyriad—rwy'n eich atgoffa mai chi sy'n cloi'r ddadl ac felly, yn dechnegol, dyma eich ail ymyriad, sy'n amser cyfyngedig. Chi sy'n cloi'r ddadl, Jane.

Rwy'n sylweddoli hynny.

Ac felly, y dyraniad amser i chi gloi, dyma eich—. Yn dechnegol, rwyf wedi rhoi'r amser i chi fel ail ymyriad, nid fel ymyriad llawn yma. Oherwydd dywedwyd wrthyf y byddai gennych gyfraniad personol i gloi. O'r gorau? Gallwch dderbyn yr ymyriad.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn eisiau ymateb i'r pwynt a wnaethoch fod trethi uwch yn golygu gwasanaethau cyhoeddus gwell; dyna'r ddadl yr ydych chi'n ei gwneud. Ond rwyf am ddefnyddio awdurdodau lleol fel enghraifft, lle mae'r dreth gyngor yn gyffredinol yn codi bob blwyddyn, ond mae'r gwasanaethau'n cael eu torri ac yn gyffredinol mae'r ddarpariaeth o wasanaethau'n gwaethygu. Felly, ar y sail honno'n unig, sut y gallech chi sicrhau y byddai gwasanaethau cyhoeddus o reidrwydd yn gwella o ganlyniad i drethi uwch, o ystyried yr enghraifft a roddais?

Nid wyf yn glir iawn pa mor hir sydd gennyf yma, mae'n ddrwg gennyf, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n hapus iawn i ymateb i'r pwynt hwnnw—

Rhoddwyd amser i chi gloi'r ddadl, a oedd 10 munud drosodd. Fe ofynnoch chi am amser ychwanegol, sy'n normal—byddai gan Aelodau eraill dri munud fel amser ychwanegol. Dyna reolau'r ddadl agored, a dyna a roddwn i chi. Rydych chi wedi cael pum munud yn eich ail sesiwn, yn dechnegol, oherwydd cefais wybod y byddech chi'n gwneud cyfraniad personol a chyfraniad i gloi. Felly, i wneud yn siŵr fod pawb yn cael eu trin yn deg, yn y bôn rydych chi wedi defnyddio eich ail gyfraniad.

Felly, ni chaf wneud unrhyw ymyriadau pellach. 

Gallwch wneud ymyriadau—

Gwych. Diolch. Fe wnaf barhau.

—ond ni chewch barhau â'r araith hon ar y cam hwn.

Na. Iawn. Fe wnaf ymateb i'r pwynt hwnnw, os caf, Ddirprwy Lywydd. Fy ymateb i, ac rwy'n credu eich bod wedi ei glywed yn cael ei adleisio o amgylch y Siambr: mae angen yr arian sy'n dod i Gymru ac sy'n mynd allan i'n hawdurdodau lleol ar gyfer y gwasanaethau sydd ei angen yn ddirfawr. Gwyddom fod ein cynghorau yn crefu am arian, ac felly byddai trethi cyngor yn gostwng. Diolch.

Fe fyddwch yn gwybod nad wyf yn berson crefyddol, ond mae yna un dyfyniad o'r Beibl yr wyf bob amser wedi teimlo ei fod yn gymwys:

'Haws i gamel fynd i mewn trwy grau nodwydd nag i'r cyfoethog fynd i mewn i deyrnas Dduw.'

I'r rhai sy'n amau hynny, mae i'w weld yn Luc 18:25, Marc 10:25, a Mathew 19:25, a hefyd yn y Qur'an. Mae hwn yn ddyfyniad a ddylai ein haflonyddu, nid oherwydd fy mod yn credu mewn rhyfeddodau nefol, neu ofn fflamau uffern dragwyddol, ond oherwydd yn y byd global, cyfalafol yr ydym yn byw ynddo, rydym yn dystion i'r globaleiddio cynyddol a chronni cyfoeth enfawr mewn llai a llai o ddwylo, tra bod y tlodion yn mynd yn dlotach.

Yn y DU, un o ddyheadau ac amcanion sylfaenol sosialwyr a'r mudiad llafur yw creu cymdeithas deg a chyfiawn, grymuso gweithwyr a chymunedau â chyfran deg o'r cyfoeth sy'n cael ei greu yn ein cymdeithas. Hyd at y 1980au, roedd y bwlch anghydraddoldeb cyfoeth ac incwm yn cau. Yn yr 1980au, dechreuodd ehangu, ac i'r fath raddau fel bod y DU bellach yn un o'r cymdeithasau mwyaf canoledig ac anghyfartal yn y byd datblygedig. Mae hyn yn bwysig oherwydd mae anghydraddoldeb, yn ogystal â bod yn foesegol anghywir ac anfoesol, yn wleidyddol anghynaladwy. Mae'n magu tlodi eithafol. Mae'n meithrin ansefydlogrwydd gwleidyddol, cymdeithasol ac economaidd. Mae'n berygl i ddemocratiaeth ac i reolaeth y gyfraith. Rydym yn gweld mewn amser real ein system wleidyddol a'n prosesau democrataidd yn cael eu prynu gan y dosbarth newydd o bobl hynod gyfoethog, yr oligarchiaid. Mae Trump, Putin, Xi Jinping, Reform, Le Pen ac Elon Musk i gyd yn rhan o'r bygythiad hwn i ddemocratiaeth.

Ymosodiadau ar annibyniaeth barnwyr, erledigaeth mewnfudwyr a ffoaduriaid, demoneiddio'r tlawd, rhannu a rheoli, buddiannau miliwnyddion sy'n berchen ar y wasg a'r cyfryngau, rheoli a manipiwleiddio'r cyfryngau cymdeithasol, a difenwi hawliau dynol sylfaenol. Gallai'r hyn sy'n digwydd yn America ddigwydd yn y wlad hon pe bai plaid wleidyddol fel Reform neu blaid Dorïaidd asgell dde yn dod i rym. Ac fel yr arferai baner Undeb Cenedlaethol y Glowyr Pwll Glo'r Tower yn ei gyhoeddi, 'The price of freedom is eternal vigilance', a mawredd, mae angen y wyliadwriaeth honno nawr yn fwy nag erioed.

Yn y DU, mae 20 y cant o'r wlad yn berchen ar ddwy ran o dair o'r cyfoeth. Dim ond 5 y cant y mae'r 20 y cant isaf yn berchen arno. Mae'r 50 y cant tlotaf yn ein cymdeithas yn berchen ar 9 y cant o'r cyfoeth. Mae'r gyfradd o 1 y cant uchaf o gyfoeth wedi dyblu yn y degawd diwethaf ac yn berchen ar 11 y cant o'r cyfoeth. Mae'r 50 teulu cyfoethocaf yn y DU yn berchen ar £466 biliwn, sy'n cyfateb i gyfoeth cyfunol 50 y cant o'r DU, sydd hefyd yn berchen ar £466 biliwn.

Ym 1990, roedd gan y DU 15 biliwnydd. Mae gennym 156 erbyn hyn, gyda chyfoeth cyfunol o £681 biliwn. Nid cyfoeth a enillwyd yw 25 y cant o'r cyfoeth, ond cyfoeth a etifeddwyd. Mae 25 y cant o'r cyfoeth yn deillio o ddiwydiannau echdynnol—olew, nwy, a hefyd o gamblo. Mae cyfoeth o eiddo ac etifeddiant wedi cynyddu i'r entrychion, gan gynyddu rhenti a phrisiau eiddo. Ac mae hyn hefyd yn cael ei adlewyrchu yn fyd-eang, lle mae 10 y cant o'r byd bellach yn berchen ar 60 i 80 y cant o holl gyfoeth y byd.

Yn y DU, mae'r bwlch cyfoeth wedi tyfu 50 y cant dros yr wyth mlynedd diwethaf. Fel y dywed Ysgol Economeg a Gwyddor Wleidyddol Llundain a'r Fairness Foundation, ym Mhrydain, 

'mae cyfoeth wedi ei grynhoi fwyfwy yn nwylo ychydig bobl... mae maint y bwlch cyfoeth yn creu risgiau mawr i'n heconomi, ein cymdeithas, ein democratiaeth a'n hamgylchedd'.

Felly, i grynhoi, mae anghydraddoldeb cyfoeth yn gwaethygu tlodi. Mae hefyd yn ystumio democratiaeth. Mae'r cyfoethog a'r corfforaethau, drwy eu dylanwad yn y system ddemocrataidd, yn parhau â'r fytholeg ynghylch cyfoeth diferu i lawr a dibyniaeth ffug ar esgusodi pobl gyfoethog rhag unrhyw gyfrifoldeb am drethiant a lles cymdeithas.

Dywedodd Aneurin Bevan ein bod yn gwybod, heb ymdrech gyfunol a gweithredu ystyrlon, y bydd anghydraddoldeb yn parhau i ehangu. Felly, gadewch i ni weithredu. Mae angen system drethu deg ac ailgydbwyso treth incwm o blaid y tlotaf mewn cymdeithas. Mae angen i ni fynd i'r afael ag anghydraddoldeb cyfoeth ac anghydbwysedd ar draws gwledydd a rhanbarthau'r DU. Rhaid i hyn olygu system drethi etifeddiant sy'n decach. Nid yw gweithwyr cyffredin yn talu treth etifeddiant am nad ydynt yn berchen ar ddigon o gyfoeth. Mae angen system dreth enillion cyfalaf decach. [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gennyf?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Gwnaf, wrth gwrs.

Diolch. Rwy'n meddwl tybed sut rydych chi'n ymateb i ffigurau diweddar y Sefydliad Astudiaethau Cyllid sy'n dangos pa mor ddibynnol yw system dreth y DU ar nifer fach o unigolion—yr 1 y cant uchaf sy'n cyfrannu bron i 30 y cant o'r dreth incwm; y 5 y cant uchaf, 50 y cant; a'r 50 y cant isaf, dim ond 10 y cant, felly mae rhywfaint o gymesuredd—ac i ffigurau gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol sy'n dangos bod ystadegau mewnfudo y DU wedi dangos cynnydd sylweddol yn nifer y dinasyddion Prydeinig sy'n gadael y DU yn dilyn codiadau treth Canghellor y DU, yn enwedig ymhlith y cyfoethog iawn. Ac mae hyn eisoes yn brifo cyllid y DU. Ac yn olaf, sut rydych chi'n ymateb—gwn y byddwch chi'n gyfarwydd â hyn—i ymchwil yn 2016 gan Ysgol Fusnes Caerdydd, a ganfu y byddai torri'r dreth ar y gyfradd uwch yng Nghymru yn arwain at refeniw ychwanegol o £500 miliwn y flwyddyn ar ôl degawd?

Wel, gan eich bod wedi canolbwyntio ar incwm i bob pwrpas, un agwedd yn unig ar gyfoeth yw incwm, ac nid yw'r ganran y cyfeiriwch ati yn golygu bod y ganran yn deg mewn gwirionedd. Mae'n golygu bod gennym system incwm wyrdröedig ac anghytbwys iawn, dyna i gyd. Craidd yr hyn rwy'n ei drafod mewn gwirionedd yw cyfoeth y genedl, a'r graddau y mae croniad y cyfoeth hwnnw wedi tyfu'n esbonyddol, yn anghymesur, a bellach yn fygythiad i sefydlogrwydd economaidd a chymdeithasol.

Felly, fe wnaf barhau. Gadewch inni weithredu. Mae angen system dreth enillion cyfalaf sy'n decach. Mae angen system dreth trosglwyddo cyfalaf sy'n decach, a chau'r bylchau yn y gyfraith, a luniwyd gan y cyfoethog i osgoi trethiant. Mae angen creu cronfeydd cyfoeth sofran. Mae angen rhaglen adeiladu enfawr ar gyfer tai cymdeithasol, ac mae angen inni flaenoriaethu twf economaidd, ac i fod yn onest, ailymuno â'r farchnad sengl Ewropeaidd.

Rwy'n cefnogi treth gyfoeth o 2 y cant. Mae'n gymhleth. Nid yw'n hawdd ei llunio. Mae yna lawer o gymhlethdodau, ond fe ellir ei llunio. Gellir gohirio taliad i werth ecwiti cyfoeth ac eiddo pan gaiff ei waredu. Gellir ei wneud heb greu annhegwch i'r rhai sydd â llawer o gyfoeth ond heb lawer o incwm. Byddai'n codi biliynau o bunnoedd, a byddai'n dechrau adfer mwy o gydraddoldeb cyfoeth yn ein cymdeithas. Oherwydd mae'n ymwneud â mwy na chodi arian mawr ei angen i gefnogi buddsoddiad, twf economaidd ac i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus, mae'n ymwneud â gwrthdroi effaith niweidiol cronni cyfoeth yn synergaidd. Dywedodd un economegydd yn ddiweddar,

'Os nad oes gennych asedau nawr, mae hi ar ben arnoch. Ni fyddwch chi byth yn gallu eu fforddio.'

Bydd £5.5 triliwn o gyfoeth yn cael ei drosglwyddo dros y degawdau nesaf. Bydd rhai yn etifeddu miliynau; bydd eraill yn etifeddu biliau gofal. Rhaid defnyddio cydraddoldeb fel conglfaen i'n gwerthoedd dynol cyffredin, ac mae'n rhaid inni sicrhau bod hynny'n digwydd. Ac efallai wedyn y caiff pawb ohonom—hyd yn oed Sam Rowlands—fynd i mewn i deyrnas nefoedd.

Mae'n bleser mawr cael cymryd rhan yn y ddadl agored hon y prynhawn yma, a gyflwynwyd gan Julie Morgan, ar fater sy'n dod yn fwyfwy ffasiynol ar y funud, mater y mae'r cyhoedd yn dod yn fwyfwy ymwybodol ohono, sef y dreth gyfoeth a drafodir gennym heddiw. Mae'r term 'treth gyfoeth', ynddo'i hun, yn eithaf niwlog a gall olygu llawer iawn o wahanol bethau, ond gallwn weld o arolygon, heb esboniad o'r hyn y byddai'n ei olygu, fod y syniad yn ymddangos yn eithaf poblogaidd ymhlith y cyhoedd, sy'n adlewyrchu'r sefyllfa economaidd enbyd yr ydym ynddi a'r anobaith y mae llawer o bobl yn ei deimlo. Y diffiniad o dreth gyfoeth sy'n cael ei dderbyn yn gyffredinol yw treth a osodir ar gyfoeth net unigolyn neu werth marchnad cyfanswm yr asedau sy'n eiddo iddynt. Felly, dyna'r math o dreth gyfoeth y byddaf yn siarad amdani yn y ddadl hon. 

Bellach hefyd, gwelsom y Blaid Werdd a Phlaid Cymru yn galw'n swyddogol am dreth gyfoeth ar asedau dros £10 miliwn, yn ogystal â rhai Aelodau Llafur o'r Senedd sy'n galw ar y Canghellor i'w chynnwys yn y gyllideb. Rwy'n dadlau bod hwn yn bolisi a fyddai'n hynod niweidiol i'n heconomi ac ni fydd yn arwain at yr effaith a ddymunir. Mewn gwirionedd, byddai'n arwain at y gwrthwyneb yn llwyr, ac mae llawer o arbenigwyr yn cytuno â hynny. Rhybuddiodd hyd yn oed y Sefydliad Astudiaethau Cyllid fod y DU yn fwyfwy dibynnol ar nifer cymharol fach o drethdalwyr am gyfran fawr o'r refeniw, a bod yr unigolion hyn yn fwy symudol yn rhyngwladol ac yn fwy ymatebol i newidiadau treth.

Mae gwledydd eraill sydd wedi rhoi cynnig ar drethi tebyg wedi difaru gwneud hynny. Cyflwynodd Ffrainc dreth gyfoeth gyda chyfradd yn cael ei chodi ar unigolion yn amrywio o 0.5 y cant i 1.5 y cant ar asedau dros €10 miliwn. Nid hwb i refeniw oedd y canlyniad, ond ecsodus torfol yr union drethdalwyr yr oedd yn eu targedu. Rhwng y flwyddyn 2000 a 2016, cododd 60,000 o filiwnyddion eu pac, gyda'r dreth yn cyfrannu at ddim ond 2 y cant o'r derbyniadau treth yn ystod ei hoes. Gyda'r economegydd Ffrengig Éric Pichet yn amcangyfrif bod y dreth wedi costio dwywaith cymaint i Ffrainc—[Torri ar draws.] Fe wnaf orffen y pwynt ac fe ildiaf wedyn. Costiodd ddwywaith cymaint o arian i Ffrainc â'r refeniw a gynhyrchodd, ac yn 2017, cafodd yr Arlywydd Macron wared arni er mwyn adfywio twf. Jane.

Diolch. Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Roeddwn eisiau adleisio'r pwynt a wnaed am Ffrainc. Mae'n amlwg, o'r dystiolaeth, eu bod wedi gosod y bar yn rhy isel, sydd felly, fel rydych chi'n ei ddweud yn gywir ddigon—. Rwy'n meddwl bod Heledd wedi dweud bod cymharu pethau tebyg yn anodd iawn. Felly, tybed a wnewch chi ystyried hynny.

Mae'r ail bwynt, a grybwyllwyd yma eisoes, yn ymwneud â'r ddadl am bobl sy'n gadael y wlad. Mae Patriotic Millionaires yn glir iawn: ni fyddant yn gadael. Maent eisiau aros a chyfrannu. Yn sicr, dyna'r math o bobl yr ydym am iddynt aros yn y DU, i gyfrannu, ond hefyd i dalu eu cyfran deg. Diolch yn fawr iawn.

Ar yr ail bwynt a wnaethoch, yn ffodus nid oeddwn o gwmpas ar y pryd, ond rwyf bob amser yn cofio darllen llawer am yr enwogion niferus a adawodd y DU yn y 1970au pan oedd y gyfradd dreth yn 98c yn y bunt—wyddoch chi, pobl fel Sean Connery, John Cleese, y Rolling Stones, a llawer o bobl eraill. Fe wnaethant godi pac am fod hynny wedi digwydd. Rydym yn dechrau gweld tystiolaeth o hynny'n digwydd nawr, nid mor enwog â'r sêr hynny ar hyn o bryd, ond rwy'n credu ei fod yn ymwneud â tharo cydbwysedd yn yr ystyr honno a gwneud yn siŵr fod—. Ac mewn gwirionedd, mae'r Trysorlys yn colli mwy mewn refeniw treth o wneud hynny, oherwydd bod pawb yn codi pac a symud i ffwrdd. Felly, gall y polisïau hynny fod yn eithaf niweidiol a gwrthgynhyrchiol o ran hynny. Julie.

Tybed a oedd yr Aelod yn ymwybodol o'r arolwg a gynhaliwyd o bobl a oedd yn ymfudo o'r DU, a ddangosai mai'r rhesymau a roddwyd oedd diffyg tai a chyflogau isel. Dyna oedd y prif resymau. Nid pobl gyfoethog, y rhai a oedd yn talu treth uchel, oedd yn gadael, ond pobl a oedd yn ei chael hi'n anodd yma ac a oedd yn mynd i weld a fyddai'n haws yn rhywle arall. Felly, tybed a yw'n ymwybodol o'r arolwg hwn, yr arolwg diweddaraf.

Rwy'n ofni nad wyf yn ymwybodol o'r arolwg hwnnw, Julie, ond diolch am ei grybwyll. Fe symudaf ymlaen. 

Mae'r rhai ar y chwith yn aml yn gwawdio'r syniad y bydd unigolion cyfoethog yn symud eu cyfoeth dramor, ond dyna'n union sy'n digwydd. Ers i Lafur ddod i rym, mae miliwnydd wedi gadael y DU bob 45 munud, ac mae'n hawdd ailstrwythuro asedau neu eu hadleoli er mwyn osgoi trethi. Mae rhagor o drethi, fel y gallwn ei ddisgwyl yng nghyllideb y Canghellor, yn mynd i gyflymu'r dirywiad, a byddai treth gyfoeth yn ddinistriol. Yng nghanol y llif cyson o ddatgeliadau am y gyllideb gan Lywodraeth Lafur y DU, datgelodd banc buddsoddi Rathbones mewn arolwg fod arweinwyr 12 y cant o fentrau bach a chanolig y DU, sy'n cyfateb i 680,000 o fusnesau—[Torri ar draws.] Iawn, fe wnaf, Mark.

A ydych chi'n rhannu fy mhryder fod 10,800 o filiwnyddion wedi gadael y DU y llynedd, ac y rhagwelir y bydd y nifer yn codi i 16,800 eleni?

Ie, mae hwnnw'n ffigur llwm iawn, Mark, ac ydy, mae'n bryderus iawn, ac mae'n ategu'r pwynt fod syniadau fel treth gyfoeth yn gallu bod yn wrthgynhyrchiol ac yn methu cyflawni'r uchelgeisiau y mae'r chwith yn ceisio eu gosod ar ei chyfer. 

Mae'r 680,000 o fusnesau hynny'n bwriadu adleoli eu hunain a/neu eu busnesau oherwydd y baich treth presennol. A hyd yn oed os nad ydych chi'n cynnwys cyfalaf sy'n gadael y wlad fel ffactor a'r ffordd y byddai casglu'r dreth yn hunllef weinyddol gostus, mae'r swm o arian y rhagwelir y bydd treth gyfoeth yn ei godi yn fach. Mae'r Blaid Werdd yn honni—[Torri ar draws.] Rwyf wedi derbyn cryn dipyn nawr, Jane, mae angen i mi symud ymlaen. Mae'r Blaid Werdd yn honni y byddai'r dreth gyfoeth yn codi rhwng £15 biliwn a £25 biliwn y flwyddyn, sy'n golygu cynnydd o ddim ond 2 y cant i refeniw Llywodraeth y DU, a dyna'r senario gorau. Mae'r cyfuniad o yrru'r cyfoethog dramor, costau enfawr a rhwystrau gweinyddol mawr yn esbonio pam y mae'r rhan fwyaf o wledydd a gyflwynodd dreth gyfoeth wedi ei diddymu erbyn hyn. Dim ond pedair gwlad yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, grŵp o 38 o economïau cyfoethog yn bennaf, sy'n codi treth o'r fath. 

Anfantais bwysig arall sy'n gysylltiedig â threth gyfoeth yw'r anhawster i werthuso'r holl gyfoeth yn gywir, yn enwedig asedau anhylifol, fel cwmnïau neu eiddo preifat, fel y nododd Simon Harrington o'r Gymdeithas Rheoli Buddsoddiadau Personol a Chyngor Ariannol. Felly, mae'r dreth gyfoeth yn chwalu o dan y mesur lleiaf o graffu. Byddai'n anghyfrifol cyflwyno un, ac yn anfoesol, ac yn adlewyrchu gwleidyddiaeth eiddigedd. Efallai mai'r rhan fwyaf anfoesol o dreth gyfoeth fyddai'r dreth ar gartrefi, ond dylem gofio bod gennym hyn eisoes, neu o leiaf dreth ar gaffael cartrefi. Mewn gwirionedd, mae'r DU eisoes yn codi mwy o drethi eiddo nag unrhyw wlad arall yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd. Mae treth stamp eisoes yn gweithredu lawn cymaint fel math o dreth gyfoeth ag y mae fel treth sy'n atal symudedd cymdeithasol, a dyna pam y mae'r Ceidwadwyr wedi addo ei dileu. Ac ar fater eiddo, i'r rhai sy'n pryderu am anghydraddoldeb cyfoeth, mae adeiladu mwy o dai yn ffordd lawer symlach o fynd i'r afael â rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru a'r DU wedi methu ei gyflawni. 

Ddirprwy Lywydd, nid yw treth gyfoeth yn ateb difrifol i'r heriau sy'n wynebu Cymru neu'r DU. Dywedodd Jean-Baptiste Colbert, Gweinidog gwladol Louis XIV, unwaith fod y grefft o drethu fel pluo'r ŵydd i gael cymaint â phosib o blu gyda chyn lleied â phosib o hisian. Mae treth gyfoeth yn debyg i ladd yr ŵydd yn llwyr. Byddai'n gwanhau ein sylfaen economaidd, yn datgymell buddsoddiad ac yn y pen draw yn arwain at lai o refeniw i ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus sydd mor bwysig i bawb ohonom. Os yw'r Blaid Lafur yn pryderu o ddifrif ynghylch twf economaidd, fel y maent yn ei honni'n gyson, ac fel y maent yn amlwg yn methu ei gyflawni, dylent ddiystyru'r syniad gwirion o dreth gyfoeth. Mae'n bryd cydnabod bod mynd ar drywydd twf yn golygu annog creu cyfoeth, nid ei gosbi. Diolch yn fawr. 

Rwy'n credu bod y galwadau am dreth gyfoeth yn ganolog i geisio sicrhau cydraddoldeb mewn system economaidd gynhenid anghyfartal, ac mae'r rhain yn alwadau y mae Plaid Cymru, wrth gwrs, yn eu cefnogi, oherwydd mae strwythur a natur cyfalafiaeth yn magu anghydraddoldeb, am nad yw gwobrau twf yn lledaenu'n gyfartal. Maent yn crynhoi mewn llai a llai o ddwylo, a heb ymyrraeth, gall y rheini ddod yn rhaniadau enfawr. Rydym wedi gweld yr ychydig, dros y canrifoedd, yn gwneud ffortiwn ar gefnau'r niferus, sydd wedyn yn gwaethygu dros genedlaethau, yn dyfnhau ac yn gwreiddio'r anghydraddoldeb hwnnw hyd yn oed ymhellach dros amser. Mae treth gyfoeth wedi'i thargedu ar ein dinasyddion cyfoethocaf yn un o'r ffyrdd y gallwn fynd i'r afael â hyn yn y tymor byr, er bod mynd i'r afael â sut y mae elw'n cael ei rannu â gweithwyr a sicrhau bod costau bob dydd fel rhenti yn fforddiadwy hefyd yn hanfodol i leihau'r anghydraddoldeb hwnnw.

Cydnabyddir bod trethu cyfoeth eithafol, statig i raddau helaeth, ymhlith y mathau lleiaf niweidiol yn economaidd o drethiant, oherwydd ei fod yn codi refeniw heb gyfyngu ar gyflogau neu ddatgymell buddsoddiad cynhyrchiol. Byddai mesur o'r fath yn creu manteision pendant a phenodol i Gymru, lle mae mwy o'n poblogaeth yn teimlo effaith anghydraddoldeb economaidd-gymdeithasol, wedi'i waethygu gan anghydraddoldeb ariannol ein cenedl, a'i danariannu gan undeb anghyfartal a Llywodraethau olynol nad ydynt yn fodlon mynd i'r afael â chanlyniadau bywyd go iawn yr anghydraddoldeb hwnnw.

Mae cyfoeth yn y DU yn grynodedig iawn; rydym wedi clywed y canrannau eisoes heddiw. Mae'r patrymau hyn yn dangos yn glir mai asedau cronedig yw prif sbardun anghydraddoldeb heddiw. Mae cyfoeth y cyfoethog iawn yn y DU wedi cynyddu'n sylweddol iawn yn y degawdau diwethaf, tra bod safonau byw wedi gostwng i'r rhai ar incwm isel i ganolig. Yn ôl rhestr y Sunday Times o bobl gyfoethocaf y DU, roedd 171 biliwnydd yn y DU yn 2023, cynnydd o 15 ym 1990, felly o 15 i 171. Rwy'n cofio bod fy rhieni yn arfer darllen y Sunday Times oherwydd eu bod yn hoffi'r adran lyfrau, ac roedd fy nhad yn arfer dweud ei bod hi'n dda gwybod beth y mae'r gelyn yn ei feddwl. Rwy'n cofio gallu edrych ar y cylchgrawn hwnnw pan oeddwn yn fy arddegau, a dim ond un neu ddwy dudalen oedd iddo. Nawr, ni fyddech chi'n gallu ei ffitio yn y cylchgrawn. Ac nid miliwnyddion yw'r rhain ond biliwnyddion—pobl sydd â mwy o arian nag y gallent fod ei angen neu ei eisiau byth neu y gallent ei wario yn ystod eu bywydau neu hyd yn oed ym mywydau eu plant. Wrth gwrs, ar yr un pryd, fe wyddom fod y niferoedd uchaf erioed o blant yn byw mewn tlodi.

Tybed beth y credwch chi yw'r swm mwyaf o arian y dylai person ei gael. Os yw cael £1 biliwn yn ormod, tybed a allech chi amlinellu faint yw'r mwyaf y dylai person ei gael yn eich barn chi.

Rydym yn sôn am drothwy o £10 miliwn, onid ydym? Dyna beth rydym yn ei drafod heddiw. Hyd yn oed ar y trothwy hwnnw—. Ac rwy'n derbyn yn llwyr y byddai'n rhaid i ni lunio hynny'n ofalus. Yn Ffrainc, fe wnaethant osod y trothwy hwnnw'n rhy isel. Ond rydym yn siarad am y fan hon heddiw, ac mae hynny wedi cael ei gytuno gyda phobl fel y Patriotic Millionaires, y byddai £10 miliwn yn dderbyniol, a byddai 2 y cant ar hynny yn codi swm mawr o arian a fyddai'n help i ni yma yng Nghymru ac ar draws y DU.

Dywedodd Nelson Mandela fod tlodi enfawr ac anghydraddoldeb anllad yn falltod mor ofnadwy yn ein hoes fel bod yn rhaid eu bod lawn cyn waethed â chaethwasiaeth ac apartheid fel camweddau cymdeithasol. Maer rheini'n eiriau cryf, ond rwy'n credu mai dyna sut y mae'n rhaid i ni weld treth gyfoeth flaengar wedi'i llunio'n ofalus—fel ymateb i gamwedd cymdeithasol anghydraddoldeb anllad. Gallai treth wedi'i thargedu ar ffortiwn mawr iawn, fel ein galwad am y dreth gyfoeth o 2 y cant ar asedau dros £10 miliwn, fel y clywsom, godi £24 biliwn y flwyddyn. Mae'n ddechrau.

Buaswn yn mynd ymhellach, fel y dywedais wrth agor, ond rwy'n gofyn i'r rhai sydd â'r gallu ariannol mwyaf i wneud cyfraniad teg tuag at y lles cyffredin. Ac rwy'n credu mai tegwch yw'r gair allweddol yma. Mae llawer o bobl sy'n gweithio yng Nghymru yn talu symiau sylweddol i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus drwy dreth incwm, yswiriant gwladol, TAW a threth gyngor, ond gall y cyfraddau treth effeithiol ar ffortiwn mawr, fel y clywsom Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud, fod yn isel. Mae incwm o asedau ac enillion cyfalaf yn aml yn cael eu trethu'n ysgafnach nag enillion o waith, a byddai treth flynyddol fach ar asedau mawr iawn yn helpu i gau'r bwlch hwnnw. 

Rwy'n credu bod hwn yn gam ymarferol. Mae ymchwil ac adroddiadau polisi diweddar gan economegwyr a sefydliadau annibynnol yn dangos ystod o gynlluniau ymarferol ar gyfer trethu cyfoeth ac amcangyfrif refeniw perthnasol. Er enghraifft, mae'r prosiect Taxing Wealth ac adroddiadau cysylltiedig wedi amcangyfrif y gallai diwygiadau a dargedir at gyfoeth godi degau o biliynau y flwyddyn pe caent eu cyflwyno ar drothwy a chyfraddau ystyrlon. Gallai'r refeniw hwnnw gael ei sianelu tuag at iechyd, tai, addysg a'r trawsnewid gwyrdd a chynhyrchu'r twf hirdymor a'r sefydlogrwydd cymdeithasol sydd ei angen arnom.

Rydym i gyd yn gwybod po gyfoethocaf ydych chi, y mwyaf o fynediad sydd gennych at yr offer sy'n eich helpu i gadw mwy o'ch cyfoeth—cyfrifwyr a chynghorwyr—y symudedd sy'n dod o gyfoeth ac wrth gwrs, y gallu i fuddsoddi, gallu sydd y tu hwnt i'r rhan fwyaf o bobl yng Nghymru, sydd ond yn ceisio cadw eu plant wedi eu bwydo ac yn gynnes a tho uwch eu pennau. Eto cafwyd rhybuddion sy'n tynnu sylw at yr angen i gynllunio a gweithredu'n ofalus fel nad ydym yn crebachu'r sylfaen dreth honno yn y pen draw, ond mae llawer o economegwyr blaenllaw yn dadlau bod trethu cyfoeth eithafol, ac anghynhyrchiol i raddau helaeth, yn ddichonadwy ac yn gyfiawn. Ni ddylem adael i'r perffaith fod yn elyn i'r da—

A gaf i ymyrryd yn gyflym iawn? Roedd pwynt roeddwn eisiau ei wneud ynglŷn â gweinyddu. Felly, mae CThEF eisoes yn casglu trethi, ac maent yn gwneud hynny drwy hunanasesiad, ond hefyd drwy gydymffurfiaeth. Yr hyn a wyddom am dreth gyfoeth bosib yw y byddai honno'n union yr un system, felly tybed beth rydych chi'n ei feddwl am y ddadl y byddai'r baich gweinyddol, o bosib, yn llawer mwy na'r manteision. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n cytuno'n llwyr, Jane. Dyna'r pwynt, onid e? Fe wyddom ble mae'r asedau hyn, ac er enghraifft, ar bethau fel gwaith celf, rhaid ei gofrestru drwy gwmnïau yswiriant. Credaf y byddai'r data ar gael yn eithaf hawdd.

So, what is the problem? Why aren't we seeing action in this area? Well, we've heard warnings from politicians, mainly from the Conservative Party, of course, but also now coming from the Labour Party in Westminster, arguing that these wealthy people would simply leave. And this, as we've heard, has been amplified in the right-wing press.

So, why not look at the evidence underpinning those claims? Tax Justice UK has pointed to evidence from the 2017 reforms to the UK's non-dom rules, which showed that raising taxes on the wealthiest and restricting access to the procedure resulted in only around 2 per cent of individuals who had been in the UK for less than three years choosing to leave. The proportion was even lower among those with stronger links to the UK.

Further research from the LSE, which looked at those in the top 1 per cent, showed that none of those who contributed to their research intended to move abroad for tax reasons, and the overwhelming majority said that they would never consider relocating because of taxation. We've heard international comparisons too. Even if a small proportion of wealthy people did leave, there is reason to believe that the vast majority would stay, and that what they would be able to contribute through a wealth tax would be far greater than any possible losses to the tax pot. And, of course, it would be possible to introduce measures that would encourage people not to leave and measures to fill the possible gaps, such as exit taxes—something that is also used in many other European countries and around the world.

The Labour Government in Westminster is quite prepared to adopt models from abroad when it comes to those in our society who have the least: refugees—

Sioned, you have to draw to a close, please.

Sorry?

Rhaid i chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda.

Ie, iawn. Fe dderbyniais ymyriad, a mesurais yr amser—

Ac rwyf wedi rhoi amser i chi am hynny.

Iawn. A gaf i ddechrau'r pwynt hwn eto, felly?

Brawddeg olaf, felly.

Iawn, fe wnaf yr un pwynt hwn yn unig.

The Labour Government in Westminster is quite prepared to adopt models from abroad when it comes to those in our society who have the least—refugees and asylum seekers—so why is it not prepared to do the same for those with massive levels of wealth? Norway and Spain have introduced wealth taxes, and they are still in place. The UK Government could learn the lessons from the less successful systems, such as in France. We shouldn't conclude from these examples that wealth taxes don't work, but rather that those specific systems don't work. Thank you.

Ddirprwy Lywydd, mae bod yn Aelod o'r Senedd hon yn fraint fawr mewn sawl ffordd, onid yw? Ymhlith y breintiau hynny mae ymweld ag ysgolion lleol, ac yn wir, cael ysgolion lleol i ddod yma i'r Senedd. Rwy'n siŵr y bydd llawer o Aelodau'n llawn werthfawrogi pa mor wych yw hynny mewn cymaint o ffyrdd, y cysylltiad hwnnw â'n pobl ifanc. Ac yn fy mhrofiad i, un peth y maent yn aml yn ei ofyn yw, 'Beth a wnaeth i chi fynd i faes gwleidyddiaeth?' Maent yn gofyn pob math o gwestiynau diddorol, onid ydynt, a gallant fod yn blwmp ac yn blaen. Ond yn aml, mae hynny ar eu rhestr, a hynny'n gywir ddigon, mae'n gwestiwn da iawn i'w ofyn i wleidydd yn fy marn i—'Beth sy'n eich cymell?', 'Beth sy'n eich gyrru?', 'Pam roeddech chi eisiau mynd i faes gwleidyddiaeth gynrychiadol?', 'Beth rydych chi eisiau ei wneud gyda'r rôl?' I mi, mae bob amser wedi ymwneud â thegwch, ac rwy'n dweud wrth y bobl ifanc hynny o ysgolion Casnewydd, pan oeddwn i'n tyfu i fyny—cefais fy ngeni a fy magu ym Mhilgwenlli, ardal dociau Casnewydd; euthum i'r ysgol gynradd yno—deallais yn gyflym iawn, wrth dyfu i fyny yn y gymuned honno a cherdded i rannau eraill o Gasnewydd, pa mor fawr oedd yr anghydraddoldebau mewn cyfoeth a safonau byw rhwng Pilgwenlli a rhannau eraill o Gasnewydd. Wrth gwrs, mae hynny'n wir am Gaerdydd, mae'n wir, mae'n debyg, am bob rhan o Gymru a ledled y DU ac ar lefel fyd-eang. Fel plentyn ifanc, roeddwn i'n meddwl am yr annhegwch hwnnw: a oedd yn rhaid i bethau fod felly? A oes yn rhaid i bethau fod felly, neu a yw o fewn gallu cymdeithasau a phobl i newid pethau a newid pethau er gwell? Deuthum i'r casgliad ei bod yn gwbl bosib creu cymdeithas lawer gwell, lawer tecach, lawer mwy cyfartal a fyddai o fudd i bawb. A dyna wnaeth fy nghymell yn ddiweddarach i feddwl am fynd i faes gwleidyddiaeth, yn gyntaf ar lefel leol ac yna yn y Cynulliad bryd hynny, a'r Senedd bellach. A dyna sy'n dal i fy nghymell heddiw, a dyna pam fy mod yn croesawu'r ddadl hon a gawn yma yn fawr iawn.

Annhegwch, onid e, sy'n parlysu'r byd i gyd, yn fy marn i—annhegwch ar lefel fyd-eang. Ac mae hynny'n cynyddu'r anobaith y mae pobl yn ei deimlo, sy'n achosi iddynt symud o un rhan o'r byd i'r llall, gan greu anawsterau enfawr iddynt eu hunain a'u teuluoedd, yn aml, a rhoi eu hunain mewn perygl mawr. Ac mae'n creu teimlad o ansefydlogrwydd, pryder a gofid yn y gwledydd y maent yn symud iddynt, yn aml, ac mae hynny'n rhywbeth y ceisiwn fynd i'r afael ag ef mewn amryw o ffyrdd. Ond anghydraddoldeb ar lefel fyd-eang sy'n creu'r math hwnnw o ansefydlogrwydd ac anhawster i wledydd ledled y byd. Ac yna rydym yn gweld anghydraddoldeb mawr o fewn y DU, ac mae Cymru’n amlwg yn dioddef yn sylweddol o hynny—yr anghydraddoldeb economaidd rhanbarthol hwnnw. Bydd unrhyw beth sy'n cynhyrchu mwy o dderbyniadau treth ar lefel y DU ac sydd wedyn yn cael ei ailddosbarthu o fudd mawr i Gymru, felly gallai treth gyfoeth sydd wedyn yn galluogi'r arian hwnnw i gael ei ailddosbarthu ar raddfa fwy o fudd mawr i ni.

Fel y dywedaf, hyd yn oed yng Nghymru ei hun, wrth gwrs, mae anghydraddoldebau sylweddol rhwng un rhan o Gymru a'r llall ac o fewn ein trefi, ein dinasoedd a'n cymunedau. Credaf fod hynny oll yn gwbl amlwg i bobl, a phan fyddaf yn curo ar ddrysau, mae pobl yn sôn am chwarae teg, am degwch, am y DU fel y chweched economi fwyaf yn y byd, ond bod y cyfoeth sydd gan y DU wedi ei ddosbarthu mor anwastad ac mor annheg, ac maent yn gweld canlyniadau hynny yn eu cymunedau: pobl yn cysgu ar y stryd, pobl yn gofyn am arian ar y stryd, banciau bwyd, lefelau troseddu, sydd, wrth gwrs, yn effeithio ar bawb. Pwy, yn gyfoethog neu'n dlawd, fyddai eisiau byw mewn cymdeithas o'r fath? A fyddai pobl, yn gyfoethog neu'n dlawd, yn dawel eu meddwl yn byw mewn cymdeithas o'r fath? Credaf mai'r ateb, gan amlaf, yw 'na fyddent'. A chredaf fod y llyfr hwnnw, The Spirit Level, wedi darparu llawer o ymchwil ynghylch hynny a llawer o ffeithiau, llawer o dystiolaeth fod pawb yn elwa o gymdeithas fwy cyfartal, ar y lefelau uchaf o incwm neu gyfoeth, neu ar y gwaelod. Mae'r dadleuon hynny'n atseinio gyda phobl, maent yn hawdd eu deall a'u cefnogi, a dyna pam y clywsom yn gynharach fod oddeutu tri chwarter ein poblogaeth yn cefnogi treth gyfoeth.

Nid yw treth gyfoeth yn syniad hurt, gwamal, mae wedi cael ei brofi mewn gwahanol rannau o'r byd ac mae'n darparu incwm ychwanegol i'w ddefnyddio ar wasanaethau cyhoeddus mewn rhannau eraill o'r byd. Wrth gwrs, mae dadl fywiog ynglŷn â sut rydych chi'n ei llunio, sut rydych chi'n ei gweithredu'n iawn, sut rydych chi'n osgoi rhai o'r peryglon y mae'r Aelodau Ceidwadol wedi'u crybwyll yma heddiw, ac mae honno'n ddadl y dylid ei chael. Fel y dywedodd Mark Drakeford, ydy, mae'n gymhleth, ond rydym yn cael dadl. Rydym yn dechrau dadl mewn rhai ffyrdd yma heddiw, onid ydym? Credaf mai dyna'r peth iawn i'w wneud.

Soniodd Jane Dodds am y Patriotic Millionaires, a chyfarfuom â nhw yng Nghasnewydd ddechrau'r wythnos. Siaradais ag un ohonynt, menyw â chysylltiadau teuluol yng Nghymru, yng Nghymoedd de Cymru. Roedd yn wych clywed rhywun sydd wedi gwneud yn dda iawn mewn bywyd ac eisiau rhoi yn ôl, eisiau rhoi mwy yn ôl, yn deall y cyfrifoldeb y mae'n ei roi i chi, os ydych chi wedi gallu cronni cyfoeth sylweddol, a gwybod mai cymdeithas yn gyffredinol sydd wedi eich galluogi i gael y llwyddiant hwnnw, ac yna eisiau cyfrannu hynny'n ôl i'n gwasanaethau cyhoeddus. Esboniodd i mi'r ymrwymiad y mae'n ei deimlo, nid yn unig ar lefel bersonol, ond i fod eisiau bod yn rhan o ymgyrch, ymgyrch sy'n tyfu, yn y DU, a fydd yn darparu treth gyfoeth er budd pawb a'r gwasanaethau cyhoeddus hanfodol y mae pob un ohonom yn dibynnu arnynt. Soniodd am ddechrau gyda'r syniad o 2 y cant ar asedau gwerth dros £10 miliwn y flwyddyn, am ei bod yn credu y byddai hynny'n ddealladwy i bobl, a'i fod yn fan cychwyn da. Ni fyddai ond yn effeithio ar 0.04 y cant o'r boblogaeth, ac ar y sail honno, byddai llawer o bobl yn gweld ei bod yn gwneud synnwyr, ei bod yn gyfiawn, a byddent yn ei chefnogi. Ac yna, pan fyddai ar waith, ein bod yn ystyried sut i symud ymlaen o'r pwynt hwnnw.

Credaf fod hon yn ddadl hynod bwysig heddiw, os ydym eisiau byw mewn byd tecach, Teyrnas Unedig decach a Chymru decach. Rwy'n credu bod y mwyafrif helaeth o'r cyfraniadau a glywsom, yr ystadegau a glywsom, y ffeithiau a glywsom, yr anghenraid moesol y mae pobl wedi'i nodi yn dangos pa mor bwysig yw'r ddadl hon, faint y mae'n ei olygu i bob un ohonom a faint y byddai'n ei gyflawni, fel man cychwyn, ar gyfer y math o Gymru, Teyrnas Unedig a byd yr hoffai pob un ohonom eu gweld, ac y dylai pob un ohonom fod eisiau eu gweld, yn sicr.

I thank Julie Morgan for raising this very interesting question today, and I thank the Business Committee for including this as an open debate.

A yw treth gyfoeth yn gweithio? Clywsom Gareth yn galw treth gyfoeth, yn eithaf pryfoclyd, yn 'syniad gwirion'. Wel, mae Heledd Fychan eisoes wedi nodi bod y 'syniad gwirion' hwn wedi bod ar waith yn Norwy ers 133 mlynedd. Mae hynny'n eithaf da am 'syniad gwirion'. Ac wrth gwrs, gallwn fod yn ddetholgar, oni allwn? Gall pob un ohonom fod yn euog o hyn. Gallwn fod yn ddetholgar wrth edrych ar y dystiolaeth sy'n cefnogi ein safbwyntiau gwleidyddol, ond fe all weithio. Mae tystiolaeth yn dangos y gall weithio. Gall fethu os na chaiff ei wneud yn iawn, ond yn gyffredinol, mewn egwyddor, fe all weithio. Edrychwch ar Sbaen. Sbaen yw'r economi sy'n tyfu gyflymaf yn Ewrop. Yn ddiweddar, disgrifiodd y Financial Times Sbaen fel 'economi fwyaf nodedig Ewrop'. Mae ganddynt dreth gyfoeth.

Nawr, a fyddai treth gyfoeth yn gweithio i Gymru? Dyna gwestiwn Julie i ni y prynhawn yma. Wel, yn amlwg, yr ateb yw 'byddai'. Byddai treth gyfoeth, fel y mae John eisoes wedi'i nodi, yn caniatáu inni ailddosbarthu cyfoeth i'r rhannau o'r DU sy'n cael eu hesgeuluso a'u tanariannu fwyaf. Byddai hynny, wrth gwrs, o fudd i Gymru.

Mae llawer ohonom eisoes, o'r golofn draw ar fy dde, neu dylwn ddweud, ar fy chwith, wedi ysgwyd ein pennau wrth glywed nifer o ystadegau'n cael eu crybwyll y prynhawn yma ynghylch crynodiadau eithafol o gyfoeth, fel y'u galwyd gan Ysgrifennydd y Cabinet. Wel, dyma ystadegyn arall a'm syfrdanodd: os yw cyfoeth y bobl gyfoethog iawn yn parhau i dyfu ar y gyfradd y mae wedi bod yn gwneud, erbyn 2035—nid yw mor bell i ffwrdd â hynny—byddai cyfoeth y 200 o deuluoedd cyfoethocaf yn y DU yn fwy na chyfanswm cynnyrch domestig gros y DU. Nawr, mae hynny'n syfrdanol. Mae bron yn anghredadwy. Does bosib fod hynny'n iawn. Ni allwn ddweud bod hynny'n iawn. Gallant fforddio i weddill y DU deimlo—. Cawsom ein hatgoffa gan John mai'r DU yw'r chweched economi fwyaf yn y byd. Wel, nid yw pobl yn teimlo felly. Nid yw pobl mewn cymunedau yng Nghaerdydd ac yng Nghasnewydd a'r Cymoedd yn teimlo eu bod yn byw yn y chweched economi gyfoethocaf yn y byd. Yr hyn y maent yn ei deimlo yw bod gofyn iddynt ysgwyddo'r beichiau bob amser. Gofynnir iddynt ymdopi â chostau cynyddol dro ar ôl tro, ymdopi â chyflogau nad ydynt yn codi, ymdopi â gwasanaeth iechyd dan bwysau, a thoriadau i wasanaethau cyhoeddus.

Yn gynharach yr wythnos hon, cefais e-bost gan etholwr a oedd heb arian i dalu biliau cartref gofal eu mam, ac yna ni allai'r awdurdod lleol ysgwyddo'r bil hwnnw. Nawr, yn 86 oed, rhaid i'r fenyw honno symud o'r cartref gofal lle mae wedi bod ers 2001. Nid ydynt yn teimlo fel pe baent yn byw yn y chweched economi gyfoethocaf yn y byd. Mark, roeddech chi eisiau dweud rhywbeth.

Sut rydych chi'n ymateb i ymchwil gan Sefydliad Adam Smith, a gyhoeddwyd yn The Independent, sy'n dangos y byddai pob un o'r 10,800 o filiwnyddion a adawodd y llynedd wedi talu £394,000 mewn treth incwm y llynedd pe byddent wedi aros? Dyna rai biliynau'n llai ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus.

Ie, wel, fe'i gadwn ni hi yn y fan yna, rwy'n credu. Mae hynny'n dweud—. Rwy'n credu bod lle cawsoch chi'r dystiolaeth ohono'n dweud y cyfan. Mae'r syniad fod llu o filiwnyddion a biliwnyddion yn gadael y wlad yn gwbl—. Pwy yw'r biliwnyddion hyn sy'n llifo o'r wlad? Enwch nhw, Mark. Rhowch enwau'r bobl hyn i ni. Nid ydynt yn bodoli. Mae Andrew R.T. Davies yn dal yma gyda ni heddiw yn y Siambr.

Nawr, dylai'r rhai sy'n gwrthwynebu newid o'r fath draw acw, y gwrthwynebwyr draw acw, ystyried hyn, nad yw treth gyfoeth mewn gwirionedd yn ymyrryd â'r farchnad rydd. Yn wahanol i drethi eraill, trethi wedi'u targedu a rhyddhad treth ar rai mathau o eiddo a buddsoddiad, nid yw'n cymell un math o ymddygiad gwario nac un math o fuddsoddiad dros y llall. O ran dylanwadu ar y farchnad rydd, mae'n un o'r pethau lleiaf ymwthiol y gallem eu gwneud i godi cyfalaf. Felly, chi gefnogwyr mawr y farchnad rydd, rwy'n disgwyl i chi gefnogi dadl Julie heddiw.

Nawr, rwy'n credu y dylech edrych ar hanes hefyd. Efallai y bydd rhai ohonoch yn cofio Disraeli. Ym 1842, pan gyflwynwyd treth incwm gan y Llywodraeth Geidwadol, bu llawer o gynnwrf gyda phobl yn gwrthwynebu treth incwm. Mewn gwirionedd, roedd yr hen Ryddfrydwr da Gladstone yn ei gwrthwynebu, Jane. Ac am ddegawdau, roedd pobl yn cwyno am dreth incwm. Roedd pobl yn rhoi'r un dadleuon ag y mae Mark Isherwood wedi'u rhoi heddiw yn ôl pob tebyg am y llif o gyfoeth yn gadael ein glannau. [Torri ar draws.] Ie, yn union, maent yn ffeithiau, Mark—hollol gywir. Nawr, am ddegawdau, roeddent eisiau cael gwared ar y dreth incwm, ond pe byddem wedi cael gwared ar y dreth incwm, meddyliwch am eiliad am yr hyn na fyddai gennym heddiw: ein system addysg, ein system iechyd, ein seilwaith, pob un yn seiliedig i raddau helaeth ar bobl yn cyfrannu drwy drethi incwm. Ystyriwch, pe byddem wedi cael gwared ar dreth incwm i ganiatáu i rai Fictoriaid fod fymryn yn gyfoethocach. Dyma'r un ddadl gennych chi heddiw, dros 150 mlynedd yn ddiweddarach.

Fel y mae Julie wedi'i ddweud, ac fel y mae arolygon barn wedi'i ddangos dro ar ôl tro, mae pobl y DU eisiau i'r cyfoethocaf dalu eu cyfran deg. Mae treth gyfoeth yn seiliedig ar ewyllys y bobl, ac rydych chi'n aml yn cyfeirio at ewyllys y bobl draw acw, onid ydych? Mae treth gyfoeth yn seiliedig ar ewyllys y bobl. Fe fydd yn gwella lles ein cymdeithas. Mae sylw John mor wir, nad oes unrhyw un eisiau byw mewn cymuned lle mae pobl yn ddigartref, lle mae pobl yn teimlo bod yn rhaid iddynt dorri'r gyfraith i fwydo eu hunain a'u teuluoedd. Nid yw pobl eisiau byw mewn cymdeithas anghyfartal. Nid yw'n helpu unrhyw un, o'r cyfoethog iawn i'r tlotaf yn ein cymunedau.

Gallai treth gyfoeth, o'i gweithredu'n iawn, wella bywydau pawb yn ein cymdeithas. Ac i ateb cwestiwn pwysig Julie, fe fydd yn gweithio i Gymru. Diolch yn fawr.

Rwyf wedi derbyn dau gais am gyfraniadau ychwanegol. Julie Morgan.

Diolch. Yn fyr iawn, Ddirprwy Lywydd, roedd gennyf ddiddordeb yn yr hyn roedd John yn ei ddweud ynglŷn â beth y mae plant ysgol yn ei ofyn iddo pan fydd yn ymweld ag ysgolion a phan fyddant yn dod i'r Senedd, sef un o uchafbwyntiau'r swydd, rwy'n cytuno'n llwyr. A'r hyn rwy'n ei weld yw bod plant yn aml yn dweud wrthyf, 'Faint rydych chi'n ei ennill?' Nid wyf yn gwybod a yw eraill yn profi hynny. Rwy'n credu bod hynny'n eithaf arwyddocaol, mewn gwirionedd, eu bod eisoes—a phlant ysgol gynradd yw'r rhain—yn ymwybodol iawn o ba mor bwysig yw faint o arian rydych chi'n ei ennill.

Gwyddom y bydd rhai o'r plant hynny'n delio â phroblemau fel methu mynd ar y trip ysgol, neu'n ceisio cuddio, efallai, rhag eu ffrindiau nad oes ganddynt gymaint o arian ag sydd gan eraill ac na allant brynu'r esgidiau diweddaraf a'r holl bethau hynny. Rwyf bob amser yn meddwl, pan fyddant yn gofyn y cwestiwn hwnnw, mai dyna'r rheswm pam. Felly, dyna pam y credaf ei bod mor bwysig ein bod yn ystyried yr hyn nad yw'n fesur arbennig o radical yn fy marn i, ond pethau y dylem eu gwneud i wella pethau.

Yr hyn sy'n fy mhoeni fwyaf am y ddadl, mewn gwirionedd, yw fy mod yn credu ei fod yn fater byd-eang, ac rwy'n credu bod digon o arian yn y byd i ddelio â'r prif bethau y mae'n rhaid inni ddelio â hwy—newid hinsawdd, tlodi—ac mae'r arian hwnnw yno, ac mae'n rhaid inni geisio cymryd y camau hynny a fydd yn symud y cyfoeth hwnnw, a dim ond un cam bach tuag at hynny yw hyn.

Felly, rwyf mor falch ein bod wedi trafod y syniad hwn yma yn y Senedd heddiw, ac nid wyf yn teimlo bod y dadleuon a glywais yn ei erbyn yn ddilys iawn. Rwy'n credu bod yn rhaid ei wneud yn ofalus, ac fe fydd yn cymryd amser i'w gyflwyno, ond mae'n dda iawn ein bod yn ei drafod, a'i fod yn un ffordd y gallem geisio lleihau'r anghydraddoldebau mawr sy'n bodoli. Diolch.

A ydych chi am dderbyn ymyriad? Iawn.

Cabinet Secretary, Mark Drakeford. 

Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn fy nghyfraniad cyntaf, roeddwn eisiau cydnabod rhai o gymhlethdodau trethu cyfoeth. Yn y cyfraniad hwn, hoffwn dynnu sylw at ddau beth y credaf eu bod yn ymarferol ac y gellir eu gwneud yn gyflym iawn, yn sicr yn yr achos cyntaf. Cynnig yw hwnnw sydd wedi'i lunio'n fanwl iawn gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus, ac mae'n cyflwyno cynnig syml y dylid trethu incwm o gyfoeth yr un fath ag incwm o waith. Mae'n gynnig syml i gydraddoli treth enillion cyfalaf a threth incwm yma yn y Deyrnas Unedig. Ar hyn o bryd, mae treth enillion cyfalaf yn sylweddol is. Mae pobl sy'n ennill incwm o'u cyfalaf yn talu llawer llai o dreth na phobl sy'n gorfod talu treth drwy waith. Byddai hynny'n creu biliynau o bunnoedd i goffrau'r Trysorlys, ac felly ar gyfer buddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus.

Mae rhai o gyfraniadau ein cyd-Aelodau Ceidwadol wedi peri ychydig o benbleth i mi o bryd i'w gilydd ynglŷn ag a ydynt yn erbyn yr egwyddor o dreth gyfoeth ai peidio—mae rhai ohonynt fel pe baent yn credu ei bod yn anghywir mewn egwyddor—neu ai mater o ymarferoldeb yn unig ydyw, ei bod yn rhy anodd ei chyflwyno. Wel, mae cydraddoli treth enillion cyfalaf a threth incwm wedi digwydd yn ystod oes nifer ohonom yma, gan mai dyna'n union a wnaeth Nigel Lawson yn ei gyllideb ym 1988. Yn sicr, ar anterth Thatcheriaeth, os oedd yn dderbyniol i'r Ceidwadwyr yn y cyfnod hwnnw, rwy'n ei chael hi'n anodd gweld pa wrthwynebiadau a allai fod gan y Ceidwadwyr i hynny heddiw. Mae'n rhywbeth y gellid ei wneud yn gyflym iawn yn wir.

Dywedodd Sam Rowlands ar ddechrau’r ddadl ardderchog hon na allai weld pam ein bod yn siarad am y pethau hyn, gan nad oes ganddynt unrhyw beth i’w wneud â’r Senedd. Mewn gwirionedd, mae 60 y cant o gyfoeth y wlad hon wedi’i fuddsoddi mewn tir ac eiddo. Dyna dreth sydd yma yn y Senedd hon. Dyna sydd gennym—treth gyngor. Dyna sail y dreth gyngor. Rwy’n falch iawn o’r pethau a wnaethom fel Llywodraeth ac fel Senedd yn ddiweddar i geisio gwneud y dreth gyngor mor deg â phosib. Ond mae’r dreth gyngor yn dreth annheg yn ei hanfod. Mae cyfyngiadau ar faint y gallwch ei gwella, ac mae opsiwn arall. Rwy’n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi mewn ymchwil—ac yn parhau i wneud hynny—mewn opsiwn arall yn lle'r dreth gyngor, treth gyfoeth a elwir yn dreth gwerth tir.

Yr ateb i'r cwestiwn, 'A fyddai'n gweithio i Gymru?', yw, y tro cyntaf erioed i dreth gyfoeth gael ei rhoi ar y llyfr statud, fe'i rhoddwyd yno gan Gymro, David Lloyd George, yng Nghyllideb y Bobl ym 1908. Siaradodd am bedair awr a 50 munud, Ddirprwy Lywydd.

Nid oes pedair awr gennych chi.

Roeddwn am i chi wybod hynny, a chithau'n edrych arnaf. Pedair awr a 50 munud, gydag un egwyl am baned o drwyth eidion, neu dyna a adroddwyd. Yng Nghyllideb y Bobl ym 1908, rhoddodd Lloyd George drethiant gwerth tir ar y llyfr statud. Byddai treth gwerth tir yn deg, gan fod pobl gyfoethog yn berchen ar fwy o dir na phobl dlawd. Bydd yn ymarferol, gan na allwch symud tir. Rydym wedi clywed llawer am symudedd cyfoeth; ni allwch symud tir. Mae tir yn hawdd i'w drethu am ei fod yno o'ch blaen. Byddai'n denu buddsoddiad i ardaloedd difreintiedig, lle mae gwerthoedd tir yn is, a byddai'n gwahaniaethu'n briodol rhwng tir y mae pobl yn berchen arno er mwyn creu cyfoeth, sef yr hyn rydych chi am ei gefnogi, a thir y mae pobl yn berchen arno er mwyn echdynnu cyfoeth, sef yr hyn rydych am i system ei ddatgymell. 'Prynwch dir', meddai Mark Twain, 'nid ydynt yn ei greu mwyach', a chredaf y byddai treth ar werthoedd tir yma yng Nghymru yn ffurf ymarferol a mwy dymunol ar drethiant a fyddai'n mynd at wraidd trethiant cyfoeth mewn ffordd na all y dreth gyngor ei wneud byth.

Felly, dyna fy ateb i, Ddirprwy Lywydd, i'r cynnig y mae Julie Morgan wedi'i gyflwyno. Gwneud treth enillion cyfalaf yn gyfartal â threth incwm—ar hyn o bryd, mae pobl yng Nghymru'n sybsideiddio—rydym ni'n sybsideiddio—cyfraddau enillion cyfalaf i bobl mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, gan nad oes gennym bobl sy'n elwa o dreth enillion cyfalaf yma yng Nghymru. Ac mae gennym system y gallwn arbrofi â hi yma yng Nghymru a fyddai'n mynd at wraidd y ddadl hon, dadl yr wyf wedi'i mwynhau'n fawr y prynhawn yma. Diolch yn fawr.

I call on Jane Dodds to reply to the debate.

Rwyf eisiau myfyrio ar y ddadl hon a sut—. Rwyf innau wedi ei mwynhau hefyd, ac mae wedi bod yn ddadl barchus iawn, un lle rwy'n gobeithio bod pobl yn teimlo ein bod wedi gwrando ar ein gilydd ac wedi gallu ymateb i rai o'r pwyntiau. Nid wyf am fod yn rhy hir heno, oherwydd rwy'n credu bod llawer o'r pwyntiau wedi'u trafod. Ond roeddwn eisiau dechrau a gorffen gyda'r hyn sydd yn y fantol i ni yma yng Nghymru.

Ar ôl degawdau o danfuddsoddi, nid yw'r bwlch rhwng cyfoeth a chaledi yng Nghymru erioed wedi bod yn fwy amlwg, gydag un o bob pump o bobl yn byw mewn tlodi yma yng Nghymru, ac i blant, mae'n un o bob tri. Mae'n ystadegyn gwarthus sydd wedi aros yn ystyfnig o ddisymud. Pa un a yw cyd-Aelodau'n cytuno â phob rhan o'r cynnig hwn ai peidio, rwy'n gobeithio y gall pob un ohonom gydnabod, pan fo gan 50 o deuluoedd ym Mhrydain fwy o gyfoeth na'r 34 miliwn o bobl dlotaf gyda'i gilydd, fod rhywbeth yn ein system nad yw'n gweithio.

Gwyddom y bydd y cynnig o dreth gyfoeth yn dod i Gymru, ac mae angen i hynny fod yn llawer cliriach, gobeithio, a bod angen i ni ddadlau drosti, ond gallwn weld y byddai'n helpu ein gwasanaethau lleol. Mae gennym system ofal cymdeithasol sydd mewn argyfwng. Mae taer angen arian ar ein gwasanaethau iechyd. Mae hosbisau ledled Cymru ar fin mynd i'r wal. Mae'r rhain yn wasanaethau sydd—[Torri ar draws.] Mae'r rhain yn wasanaethau y mae teuluoedd yn dibynnu arnynt ar yr adegau anoddaf yn eu bywydau, ond mae'n rhaid i'r rhan fwyaf o hosbisau godi oddeutu 70 y cant o'u cyllid drwy roddion. Nid dyma drefn naturiol pethau, ac ni ddylem byth dderbyn mai dyna ydyw. Rwy'n credu mewn Cymru lle mae'n rhaid inni ddefnyddio pob dull sydd ar gael i ni i adeiladu dyfodol tecach a mwy diogel i'n cymunedau. Ond ar hyn o bryd, fodd bynnag, pa bynnag ffordd yr edrychwn ar y system dreth hon, nid yw'n gweithio. Rhaid i hynny newid.

Rwy'n ddiolchgar i'r nifer o Aelodau a siaradodd mor bwerus am hyn. Gobeithio y gall pob un ohonom gytuno nad yw'r ddadl hon yn ymwneud â'r haniaethol. Nid yw'n ymwneud â chosbi unrhyw un. Mae a wnelo â phobl, gan gynnwys pobl gyfoethog iawn, sydd am i'n cymunedau gael eu parchu. Maent yn poeni am ein cymunedau lawn cymaint ag unrhyw un ohonom. Rydym yn poeni am y gofalwr sy'n gweithio drwy'r nos am gyflog tlodi ac sy'n dal i fethu fforddio gwresogi eu cartref. Rydym yn poeni am y plentyn y mae eu potensial wedi'i gyfyngu gan eu cod post, ac sy'n mynd i'r ysgol yn llwglyd. Rydym yn poeni am deuluoedd sydd â sawl swydd, sy'n gweithio mor galed ag y gallant, sy'n gwneud popeth yn iawn ac sy'n dal i orfod defnyddio banciau bwyd. Dylai ein system dreth gefnogi'r bobl hyn, ond ar hyn o bryd, mae'n trethu gwaith yn llymach na chyfoeth. Mae rhywun sy'n ennill £10 miliwn yn talu cyfradd dreth o 21 y cant i bob pwrpas, ymhell islaw'r dreth o 45 y cant ar incwm o waith. Mae'r degfed ran dlotaf o gymdeithas yn talu 48 y cant o'u hincwm mewn treth, tra bo'r cyfoethocaf ond yn talu 21 y cant. Nid yw hynny'n deg o gwbl.

Mae gennym adnoddau i newid hyn. Ni yw'r bumed wlad gyfoethocaf yn y byd, ac mae ymchwil gan Goleg y Brenin yn dangos y gallai treth gyfoeth gymedrol o 2 y cant ar y rhai ar restr o gyfoethogion The Sunday Times—ac roeddwn yn falch o glywed bod teulu Sioned yn darllen y papur hwnnw—fod wedi codi £160 biliwn ers 1994. Rydym eisoes wedi colli ein cyfleoedd, felly gadewch inni beidio â cholli cyfle nawr. Ni allwn gyfiawnhau system lle mae cyfoeth a etifeddwyd yn denu treth is na chyflogau drwy ofal, ymdrech ac ymroddiad. Rhaid inni newid nawr. Fel y mae fy nghyd-Aelodau wedi nodi, mae system dreth deg, fodern yn allweddol i economi ffyniannus ac arloesol. Ac mae tystiolaeth gan y Fairness Foundation a'r Gronfa Ariannol Ryngwladol yn dangos bod anghydraddoldeb cyfoeth cynyddol yn niweidio twf economaidd, oherwydd pan nad yw pobl yn gallu cyflawni eu potensial, mae cymdeithas a'n heconomi ar eu colled. A rhaid inni gofio nad daioni moesol yn unig yw gwasanaethau cyhoeddus cryf, maent yn allweddol i fusnesau llwyddiannus. Canfu arolwg barn gan Gyngres yr Undebau Llafur fod 94 y cant o arweinwyr busnes yn credu bod gwasanaethau cyhoeddus yn hanfodol i lwyddiant economi'r DU a bod dros 80 y cant yn dweud eu bod yn hanfodol i lwyddiant eu busnesau.

Ddirprwy Lywydd, i gloi, mae'r dystiolaeth yn glir. Rydym wedi clywed bod rhan helaeth o'r cyhoedd o blaid y syniad hwn. Mae hyd yn oed y cyfoethogion eu hunain yn galw am ddiwygio. Mae'r ddadl foesol yn ddiymwad. Nid yw'n ymwneud â threthu mwy, mae a wnelo â threthu'n well—trethu'n deg, gwobrwyo gwaith, buddsoddi yn y genhedlaeth nesaf, oherwydd yn y bôn, mae'n rhaid i ni, fel y Senedd, ystyried ieuenctid yfory a'r hyn a drosglwyddwn i'r genhedlaeth nesaf. A fydd hi'n Gymru lle mae talent yn gyfyngedig, lle nad yw gwaith caled yn cael ei wobrwyo, lle mae cyfoeth a etifeddwyd yn cael ei ddiogelu, neu'n Gymru lle mae gan bob plentyn gyfle go iawn, lle mae menter yn cael ei hannog, lle mae tegwch wedi'i wreiddio a lle gall pobl ifanc fforddio cartrefi ac adeiladu bywydau mewn urddas? Hoffwn grynhoi gyda dyfyniad gan Adam Smith:

'Ni ellir byth ystyried yr hyn sy'n gwella amgylchiadau'r mwyafrif yn anhwylustod i'r gymdeithas gyfan. Ni all unrhyw gymdeithas ffynnu a bod yn hapus pan fo'r rhan fwyaf o'i haelodau'n byw mewn tlodi a diflastod.'

Mae treth gyfoeth yn addewid o Gymru decach a mwy ffyniannus, Cymru sy'n gweithio i bawb, nid yr ychydig rai ffodus yn unig, Cymru sy'n cefnogi uchelgais ac sy'n cefnogi cymuned i'r un graddau. Diolch yn fawr iawn.

Thank you, everyone. That concludes today's open debate. I call now for a short break. Plenary will resume at 6.10 p.m.

We will restart with item 8, which is a Plaid Cymru debate on the UK budget and devolution, and I call on Heledd Fychan to move the motion.

Diolch, Lywydd. Wythnos i heddiw, bydd Canghellor y Trysorlys Llywodraeth y DU yn cyflwyno cyllideb yr hydref. Felly, y ddadl heddiw yw ein cyfle olaf fel Senedd i drafod yr hyn yr hoffem weld y gyllideb yn ei gyflawni i Gymru, a dylai ein llais fel Senedd gyfrif. Wedi'r cyfan, mae'r arian sydd ar gael i'r Senedd yn rhoi siâp i'r ffordd y caiff gwasanaethau cyhoeddus eu darparu yng Nghymru a'r ffordd y tyfwn ein heconomi. Mae'n penderfynu a allwn ymateb i heriau newid hinsawdd, mynd i'r afael â thlodi, a hyd yn oed clirio'r tomenni glo sydd wedi bygwth cymaint o'n cymunedau am lawer gormod o amser, a pha un a allwn fuddsoddi mewn diwylliant, y celfyddydau, chwaraeon, neu eu gadael i ddihoeni. Mewn gwirionedd, ni cheir unrhyw agwedd ar ein bywydau nad effeithir arno gan benderfyniadau a wneir yn Llundain gan gymheiriaid y Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru.

Dyna pam y mae disgwyliadau Plaid Cymru wedi'u nodi'n glir yn y cynnig heddiw, lle rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth y Senedd os bydd y cynnig heddiw'n pasio, i bwyso am y canlynol: cynllun i ddatblygu fformiwla ariannu newydd ar gyfer Cymru, yn seiliedig ar angen ac wedi'i gosod ar sail statudol; gwrthdroi newidiadau i'r dreth etifeddiant ar ffermydd teuluol, ac ad-dalu'n llawn i sector cyhoeddus Cymru am newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr; galluogi'r Senedd i osod ei bandiau treth incwm ei hun; cynyddu pwerau benthyca'r Senedd a therfynau tynnu i lawr ar gyfer cronfa wrth gefn Cymru yn unol â chwyddiant; cyllid canlyniadol llawn sy'n ddyledus i Gymru o brosiect HS2; datganoli Ystad y Goron, fel y gallwn elwa o'n hadnoddau naturiol ein hunain; dileu'r cap dau blentyn creulon ar fudd-daliadau; datganoli cyfiawnder a phlismona'n llawn; ac fel rydym newydd ei drafod yn helaeth, treth gyfoeth ar asedau dros £10 miliwn a chydraddoli treth enillion cyfalaf i hybu ailddosbarthu a darparu mwy o gymorth costau byw i aelwydydd Cymru.

Mae dau welliant i'n cynnig. Mae'r cyntaf, gan y Ceidwadwyr, yn gosod eu galwadau eu hunain yn lle ein rhai ni, gan ddangos rhai meysydd lle gallwn gytuno arnynt, ac eraill lle rydym yn bendant yn arddel safbwyntiau gwahanol. Ni fyddwn yn ei gefnogi, ond diolch i chi am roi ystyriaeth ddifrifol i'r ddadl a chynnig blaenoriaethau amgen.

Mae'r ail, gan Lafur, ychydig yn wahanol, yn dileu'r holl alwadau. Felly, gadewch i ni fod yn glir, os bydd y cynnig yn pasio, wedi'i ddiwygio gan Lafur, y cyfan y bydd y cynnig yn ei ddweud yw hyn: 'Cynnig bod y Senedd yn nodi cyllideb hydref Llywodraeth Lafur y DU sydd ar ddod, ac a gaiff ei chyhoeddi ar 26 Tachwedd'—nodi'r gyllideb. Felly, y cwestiwn sydd gennyf i holl Aelodau Llafur y Senedd, ac nid wyf yn synnu nad oes llawer yma, o ystyried y cynnig gan y Llywodraeth, a gaf i ofyn pam 'dileu popeth' a pheidio â chyflwyno un alwad hyd yn oed? Onid oes unrhyw beth y dymunwch weld Canghellor y DU yn ei gyhoeddi yr wythnos nesaf a fydd o fudd i Gymru? Neu a ydych chi'n gwybod nad oes pwynt gofyn am nad ydynt yn gwrando? A oes derbyniad mai'r cyfan y gallwn ei wneud yw nodi bod y gyllideb yn digwydd, ac y dylem fod yn ddiolchgar am beth bynnag y mae'n ei ddarparu i Gymru, yn hytrach na cheisio ei siapio? Mae pobl Cymru, a ninnau fel Senedd, yn haeddu gwybod beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru ar y gyllideb sydd ar y ffordd a beth y gobeithiwch ei gweld yn ei gyflawni i Gymru. Rydym yn haeddu gwybod sut y mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt. Drwy ddileu popeth, mae Llywodraeth Cymru yn gwneud cam â'r Senedd hon a phobl Cymru. Felly, hoffwn pe bai Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud yn ei ymateb i'r ddadl pam y penderfynwyd dileu popeth, ac yn amlinellu disgwyliadau Llywodraeth Cymru cyn yr wythnos nesaf. Ac o ystyried bod y Canghellor i'w gweld yn newid ei meddwl ynghylch yr hyn a fydd yn y gyllideb bob dydd ar hyn o bryd, os nad bob awr, gyda sylwebwyr yn disgrifio'r sefyllfa fel un 'gaotig', mae'n ymddangos yn amlwg mai nawr yw'r amser i ddylanwadu. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod llais Cymru yn cael ei glywed?

Mae gennyf ymyriad ar-lein, os hoffech chi benderfynu a ydych chi am ei dderbyn ai peidio, Heledd Fychan, gan Lee Waters.

Rwy'n hapus i wneud hynny.

Diolch. Gan i chi gyfeirio cwestiwn at feinciau cefn Llafur i'w ateb, roeddwn i'n meddwl y byddai'n anghwrtais peidio â gwneud hynny. Rwy'n cydymdeimlo'n fawr â'r nodau a nodwyd gennych yn eich cynnig, ond nid cymdeithas ddadlau yw hon, a phe byddem yn pasio eich cynnig, ni fyddem yn gallu cyflawni dim ohono, oherwydd dim ond galw ar Lywodraeth y DU a wnawn. Yn y cyfamser, rydym yn ymdrechu i basio cyllideb ac ymddengys bod Plaid Cymru yn gwrthod ymgysylltu â realiti ymarferol ymrwymo i'r cyfaddawdau hynny; yn hytrach, mae'n ffafrio gwleidyddiaeth creu cyhoeddusrwydd yn unig lle rydym ni'n mynnu pethau gan San Steffan. Efallai mai dyna pam ein bod wedi dileu popeth.

Gallwch edrych ar welliannau a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru pan oedd plaid wahanol mewn grym yn Llundain. Ac i fod yn glir, rydym wedi gweld nifer o gynigion Llywodraeth Cymru—yn gywir ddigon—yn galw ar Lywodraeth y DU â llais unedig fel Senedd. Mae yna rym mewn galw ar y cyd am yr hyn sy'n ddyledus i Gymru, a dyna'n union beth rydym ni'n galw amdano heddiw.

Felly, gadewch inni fod yn glir. Clywsom fod y bartneriaeth mewn grym yn bodoli. Onid yw'n bryd iddi ddechrau cyflawni, ac i Lafur mewn grym wireddu addewidion a wnaethpwyd pan oeddent yn wrthblaid? Oherwydd, gadewch i ni fod yn glir, dyma realiti'r hyn a welsom hyd yma: adolygiad o wariant a fydd yn cyflawni'r twf isaf mewn termau real i gyllideb Cymru ac eithrio'r blynyddoedd cyni ar eu gwaethaf, a chyllideb gyfalaf sy'n crebachu—yn fyr, bargen i Gymru sydd hyd yn oed yn llai hael na'r hyn a gawsom gan weinyddiaeth Rishi Sunak; anghyfiawnder sylfaenol—nid fy ngeiriau i, ond geiriau Ysgrifennydd y Cabinet ei hun—treth benodol i Gymru yn cael ei chodi gan Drysorlys y DU, o ganlyniad i'r ffordd y maent wedi manipiwleiddio fformiwla Barnett, ar ein traul ni, ar newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr; cyllideb Cymru ar gyfer y flwyddyn nesaf sy'n bygwth gwthio awdurdodau lleol at ymyl y dibyn, gyda chynnydd posib yn y dreth gyngor o dros 20 y cant a degau o filoedd o swyddi mewn perygl; yn ogystal â setliad hanesyddol o isel i'r GIG. Ychwanegwch at hyn yr un geiniog o gyllid canlyniadol o'r biliynau sy'n ddyledus i ni o brosiect HS2, er gwaethaf yr addewid o newid a glywsom yn ystod yr etholiad cyffredinol; a chynnydd ar ddatganoli pellach yng Nghymru nid yn unig nad yw'n bodoli o dan Lywodraeth bresennol y DU, ond sy'n mynd tuag yn ôl mewn sawl maes allweddol fel Ystad y Goron a chyfiawnder a phlismona—dyfarniad damniol a hollol gywir yr Aelod Llafur dros Bontypridd. Datganoli wedi'i ddiystyru fel anghyfleustra gan y blaid a arferai ymfalchïo mai hi oedd plaid datganoli.

Ni all pobl Cymru a'r gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru fforddio gweld cyllideb arall yn y DU sy'n anwybyddu Cymru. Felly, galwaf ar y Senedd heddiw i wrthod y gwelliannau heddiw a chefnogi'r cynnig gwreiddiol, ac yn fwy na dim, fod Llywodraeth Cymru yn dweud yn glir beth y maent am weld cyllideb y DU yn ei gyflawni i Gymru. Edrychaf ymlaen at y ddadl.

I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on the Cabinet Secretary for finance to move formally amendment 1.

Formally.

Amendment 1 is moved, so amendment 2 is moved by Sam Rowlands.

Diolch, Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl heddiw. Hoffwn gynnig ein gwelliant yn ffurfiol yn enw Paul Davies.

Wrth inni edrych ymlaen at gyllideb yr hydref, mae safbwynt y Ceidwadwyr Cymreig yn glir: mae partneriaeth Llafur mewn grym yn gwneud cam â phobl Cymru. Yn anffodus, mae llawer o'r cynnig a gyflwynwyd gan Blaid Cymru heddiw wedi'i adeiladu ar ffantasi a fyddai hefyd yn beryglus i'n heconomi yng Nghymru. Ond gadewch imi ddechrau gyda lle gallwn gytuno: mae Cymru yn haeddu ei chyfran deg o fuddsoddiad a chefnogaeth, ac rydym ninnau hefyd yn mynegi rhwystredigaeth nad yw digwyddiadau cyllidol blaenorol wedi cyflawni addewidion hirsefydlog i bobl Cymru. Fodd bynnag, mae cynigion Plaid Cymru'n ddiffygiol iawn yn eu hagwedd at ddatganoli, ailddosbarthu cyfoeth ac ehangu lles.

Rydym yn gwrthwynebu datganoli Ystad y Goron—cam y profwyd mewn mannau eraill ei fod yn ychwanegu biwrocratiaeth heb unrhyw fudd. Rydym yn gwrthod cynigion i osod mwy o drethi ar deuluoedd a busnesau sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd. Ac rydym yn gwrthwynebu'n gryf yr awgrym byrbwyll a heb ei ariannu i ddiddymu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau, polisi y mae Plaid Cymru yn ei rannu gyda'u cymheiriaid poblyddol yn Reform—cynghrair o anghyfrifoldeb economaidd.

Rydym yn gwrthwynebu datganoli mwy o bwerau pan fo Llywodraeth Cymru wedi methu mynd i'r afael â'r pwerau sydd ganddynt yn barod. Byddai datganoli cyfiawnder a galluogi'r Senedd i osod ei bandiau treth incwm ei hun nid yn unig yn gostus, byddai hefyd yn creu risg economaidd sylweddol. Rydym yn erbyn cynnig Plaid o dreth gyfoeth, fel rydym newydd fod yn dadlau. Nid yw treth gyfoeth yn ateb, mae'n fygythiad i ffyniant teuluoedd Cymru a dyfodol ein heconomi. Byddai treth o'r fath yn cosbi llwyddiant, yn datgymell buddsoddiad, ac yn creu perygl o yrru busnesau a thalent allan o Gymru.

Ac yn eu hymdrechion i symud Cymru allan o'r DU a phrofi pwynt gwleidyddol, maent yn creu perygl o niweidio'r union deuluoedd a chymunedau y maent yn honni eu bod yn eu cynrychioli. Mae obsesiwn Plaid ag annibyniaeth yn fyrbwyll, a byddai hefyd yn chwalu'r Deyrnas Unedig ac yn gadael Cymru hyd yn oed yn dlotach. Ond ni ddylem synnu. Am lawer o'r cyfnod ers datganoli, mae Plaid Cymru wedi cynnal Llafur, ac edrychwch ble mae hynny wedi mynd â ni: y canlyniadau addysg gwaethaf yn y DU, gwasanaeth iechyd toredig ac economi farwaidd. Mae hyn i gyd wedi digwydd o dan oruchwyliaeth Plaid Cymru. Yn onest, dylent fod â gormod o embaras i fynnu mwy o bwerau, a hwythau wedi methu helpu Llafur i ddefnyddio'r pwerau sydd gan Gymru eisoes.

Yn lle hynny, fel Ceidwadwyr Cymreig, rydym ni'n canolbwyntio ar gamau ymarferol a fydd yn creu ffyniant go iawn yng Nghymru. Mae ein gwelliant yn galw ar Lywodraeth Cymru i alw ar Lywodraeth y DU i adolygu'r fframwaith cyllidol, yn cynnwys pwerau benthyca; gwrthdroi newidiadau treth etifeddiant sy'n cosbi busnesau a ffermydd teuluol; ac ad-dalu costau i Gymru na chafodd eu hariannu y cynnydd i yswiriant gwladol. Rydym am iddynt ddiystyru unrhyw godiadau treth newydd, diogelu'r clo triphlyg ar bensiynau'r wladwriaeth, a sicrhau cyllid ar gyfer prosiectau seilwaith allweddol, fel ffordd liniaru'r M4, yr A55 a thrydaneiddio prif linell gogledd Cymru. Mae'r rhain yn fesurau cyraeddadwy, cyfrifol sy'n cefnogi teuluoedd, yn diogelu swyddi ac yn creu amgylchedd i'n heconomi ffynnu, yn wahanol i ffantasïau Plaid Cymru, a fyddai'n niweidio aelwydydd Cymru â chostau uwch a mwy o risg.

Yn olaf, mae cynnig Plaid Cymru yn methu cydnabod realiti ymarferol llywodraethu. Mae pris i annibyniaeth radical neu ddatganoli ymosodol, a'r trethdalwyr sy'n talu'r pris hwnnw. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

Diolch am ildio. Tybed a allech chi dynnu sylw at yr hyn y credwch chi sy'n gwneud Cymru'n unigryw analluog i fod yn annibynnol, pan fo gan bob cenedl yn y byd ei hannibyniaeth ei hun. Nid ydym yn awgrymu am eiliad, fel y dywedwch chi, y dylem chwalu'r berthynas rhwng gwledydd ar yr ynysoedd hyn, dim ond sefyll ar ein dwy droed ein hunain. A oes rhywbeth am Gymru sydd yn eich barn chi'n ein gwneud ni'n unigryw analluog i wneud hynny?

Wel, un o'r cwestiynau y mae Plaid Cymru yn parhau i fethu ei ateb yw sut y byddent yn ariannu'r ffaith y byddai trethdalwyr yn talu £11,000 y flwyddyn yn fwy mewn codiadau treth a thoriadau cyni. Byddai pobl sy'n gweithio yn talu £11,000 y flwyddyn yn fwy yn y codiadau treth a'r toriadau cyni. Mae yna broblem sylfaenol yn yr economeg gan Blaid Cymru.

I fod yn glir, Lywydd, bydd y Ceidwadwyr Cymreig bob amser yn ymladd dros Gymru o fewn yr undeb, gan sefyll dros ein cymunedau, ein heconomi, a thros ein dyfodol. Diolch yn fawr iawn.

Wrth gwrs, fe glywsom lawer o ymrwymiadau gwariant yng nghyfraniad y Ceidwadwyr, ond dim syniad o sut y byddem yn codi'r arian mewn gwirionedd. Fe ddywedaf wrthych beth fyddai'n codi'r arian—[Torri ar draws.] Wel, mae treth gyfoeth yn bendant yn un ohonynt, Rhys, ond un peth y credaf fod nifer ohonom yn y Siambr hon—nid ar y meinciau hyn, ond yn y pleidiau eraill—wedi anghofio amdano, a barnu yn ôl y gwelliant a gyflwynwyd gan y Llywodraeth heddiw, rhywbeth y cytunai Llafur yn San Steffan â ni yn ei gylch ar un adeg, rhywbeth y cytunai Llywodraeth Cymru â ni yn ei gylch ar un adeg, yw arian canlyniadol HS2. Pe bai angen i chi nodi unrhyw symbol sy'n ymgorffori'r annhegwch wrth wraidd ein setliad ariannol, dyna fe. Mae wedi bod yno ers blynyddoedd, a hynny er gwaethaf cydnabyddiaeth gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth, er gwaethaf cydnabyddiaeth gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru pan oedd hi'n Ysgrifennydd Gwladol yr wrthblaid. Yn hytrach na chywiro'r anghyfiawnder hwnnw, yr hyn a gawsom yw £445 miliwn wedi'i ymrwymo dros y degawd nesaf. Mae croeso iddo wrth gwrs, ond nid yw'n cyffwrdd â'r ochrau hyd yn oed. Gadewch inni fod yn glir: dylai Cymru gael y £4 biliwn sy'n ddyledus—ffigur a ddefnyddiwyd gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru. Dyna'r llinell sylfaen. Ond mae hefyd yn bwysig cofio mai dim ond un rhan yw HS2, un symptom o annhegwch ehangach Barnett yr ydym wedi'i brofi'n hanesyddol.

Nawr, beth a olygaf wrth hynny? Wel, mae'r adolygiad cynhwysfawr o wariant yn ddiweddar wedi darparu llai na £300 miliwn o gyllid newydd ar gyfer gwelliannau i rwydwaith Network Rail yng Nghymru hyd at 2029-30. Cofiwch, wrth gwrs, fod gan Gymru werth dros £3 biliwn o gynlluniau gwella rheilffyrdd ar hyn o bryd yn cael eu datblygu'n achosion busnes gweithredol. Yn y cyfamser, mae'r un adolygiad cynhwysfawr o wariant yn amlinellu dros £34 biliwn mewn gwelliannau rheilffyrdd ar gyfer Lloegr hyd at 2030, gan gynnwys £25 biliwn ar gyfer HS2, ac mae'n cynnwys £500 miliwn a mwy ar gyfer croesfan is dros y Tafwys, y disgwylir iddi gostio tua £10 biliwn—prosiect ffordd a ariannir o'r un gyllideb Adran Drafnidiaeth sy'n cynnwys seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru.

Nawr, ni all neb edrych yn rhesymol ar y ffigurau hynny a'u hamddiffyn. Rwy'n siŵr y gallai Llywodraeth Cymru geisio gwneud hynny ar sail y gwelliant a gawsom ganddi, ond ni ellir amddiffyn yr annhegwch hwnnw. Mae Cymru'n cael £300 miliwn; yn y cyfamser, mae Lloegr yn cael dros 100 gwaith yn fwy—heb fod yn agos at ddyraniad ar sail poblogaeth. Byddai dyraniad o'r fath yn awgrymu y dylai Cymru gael o leiaf un rhan o ugain o gyllid Lloegr. Os nad yw hynny'n cythruddo'r Blaid Lafur yng Nghymru, mae'n dweud popeth sydd angen inni ei wybod am yr hyn a elwir yn 'ffordd goch Cymru', ac mae'n datgelu'r rhan lai pwysig sydd i Lywodraeth Cymru yn y bartneriaeth mewn grym, a'r ffaith eu bod yn gwbl gyfforddus â hynny. Yn union fel pan oedd y Ceidwadwyr mewn grym, ôl-ystyriaeth yw Cymru yn Whitehall.

Pe bai rheilffyrdd wedi eu datganoli'n llawn i Gymru, y realiti yw y byddai'n rhesymol tybio y byddai gan Lywodraeth Cymru hawl i addasiad grant bloc o oddeutu £1.1 biliwn y flwyddyn, yn seiliedig ar wariant cyfredol yr Adran Drafnidiaeth, gan adfer ffactor cymharedd Barnett i dros 90 y cant. Byddai peidio â gweld symud i'r cyfeiriad hwnnw'n gyfystyr â bradychu'r Senedd yn llwyr, bradychu datganoli'n llwyr, a bradychu ein hetholwyr yn llwyr.

Nawr, fel rydym wedi nodi'n gywir yn y ddadl hon, fel y nododd Heledd Fychan ar ddechrau'r ddadl hefyd, dyma'r cyfle olaf i Lafur ddangos beth y mae'r newid a addawyd yn ystod yr etholiad cyffredinol yn ei olygu mewn gwirionedd, oherwydd o ran trafnidiaeth, yn realistig, ychydig iawn o newid a welsom.

Fel fy nghyd-Aelod Lee Waters, rwy'n cytuno i raddau helaeth â'r cynnig hefyd, er fy mod yn tybio bod Lee a minnau'n dod ato o gyfeiriadau ychydig yn wahanol, ac rwy'n gresynu at welliant y Llywodraeth, oherwydd os yw'r dadleuon hyn yn mynd i fod yn werth eu cael, rwy'n credu bod angen iddynt fod yn ddadleuon lle mae ymgysylltiad rhwng y Llywodraeth a phleidiau eraill yma. Rwy'n credu ei bod yn rhan briodol o'n democratiaeth ein bod ni'n cymryd rhan mewn dadleuon gyda'n gilydd, pa un a ydym yn cytuno neu efallai'n anghytuno. [Torri ar draws.] Nid wyf yn Weinidog mwyach. [Chwerthin.] Ond dywedais wrthych hefyd pam fy mod yn anghytuno â chi; nid oedd y rheswm pam y gwneuthum arddel safbwyntiau penodol yn destun unrhyw ddirgelwch i chi.

Rwy'n dod at hyn o safbwynt, 'Beth yw gwerthoedd Llafur a ble mae gwerthoedd Llafur yn mynd â ni?' Un o'r rhannau pwysicaf a mwyaf unedig o hanes Llafur yw'r ymrwymiad i gydraddoldeb. Roedd yno pan wnaethom sefyll etholiad am y tro cyntaf ychydig dros ganrif yn ôl, ac mae wedi bod yn elfen sydd wedi rhedeg drwy Lywodraethau Llafur olynol. Ac rydym wedi gweld cydraddoldeb ym mhob math o wahanol rannau o'r agenda wleidyddol. Fe wnaethom basio deddfwriaeth cysylltiadau hiliol ym 1968, a'r Ddeddf Cyflog Cyfartal ym 1970, gan sicrhau bod cydraddoldeb yn rhan o fywyd cymdeithasol y Deyrnas Unedig, a bywyd economaidd y Deyrnas Unedig hefyd, a bod cydraddoldeb yn gydraddoldeb rhwng pobloedd, cydraddoldeb rhwng unigolion, cydraddoldeb rhwng cymunedau, ac rwy'n credu bod angen i ni ailbwysleisio hynny weithiau erbyn hyn.

Mae gennyf bryderon gwirioneddol am y dreth etifeddiant a fynnir gan y gymuned ffermio, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fod Llafur yn sefyll dros y cymunedau hynny hefyd, ac mae'n bwysig fod y Blaid Lafur bob amser yn siarad ar ran y gymuned Gymreig gyfan. Ond pan fyddwn yn siarad am gydraddoldeb, dylem hefyd siarad am gydraddoldeb cenedlaethol o fewn y Deyrnas Unedig.

Trafododd Gordon Brown hyn yn ei adroddiad, a gyhoeddwyd ychydig cyn yr etholiad cyffredinol—y dylai fod cydraddoldeb rhwng cenhedloedd ynysoedd Prydain, y dylai Cymru gael yr un hawliau â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Mae hynny, unwaith eto, yn rhan o hanes Llafur. Mae'n rhan o bwy ydym ni. Fe wnaethom sefyll ar blatfform ganrif yn ôl o ymreolaeth i bawb. Mae'n rhan o'r traddodiad Llafur, ac mae hynny'n golygu, yn fy marn i, y dylai Llafur mewn grym geisio cyflawni cydraddoldeb i Gymru yn ogystal â chydraddoldeb rhwng pobl a rhwng cymunedau.

Ac mae hynny'n golygu, o ran y seilwaith rheilffyrdd, fod Cymru'n cael ei thrin yr un peth â Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Mae hynny'n hollol gywir. Dylid datganoli Ystad y Goron i Gymru. Mae wedi'i ddatganoli i'r Alban. Os yw'n ddigon da i'r Alban, dylai fod yn ddigon da i Gymru. A dylai cyfiawnder a phlismona gael eu datganoli hefyd. Os yw'n ddigon da i Loegr, yn ddigon da i'r Alban, yn ddigon da i Ogledd Iwerddon, dylai fod yn ddigon da i Gymru.

Os yw pobl yn dweud na ddylai Cymru, fel rhan o'r Deyrnas Unedig hon, gael yr un cydraddoldeb â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, nid ydych chi fawr o unoliaethwyr, ydych chi? Nid ydych chi fawr o unoliaethwyr pan fyddwch chi'n dweud nad yw eich gwlad yn werth yr un gwerth cynhenid â rhan arall o'r DU. Mae hynny'n golygu y dylid diwygio'r fframweithiau ariannol a Barnett hefyd. Oherwydd fe wyddom, ac mae pob un ohonom yn gwybod hyn, na fyddai Llywodraeth y DU yn trin yr Alban na Gogledd Iwerddon yn y ffordd y mae Cymru'n cael ei thrin mewn perthynas â Barnett. Pe bai'n peri problem ddifrifol i'r Alban, fel y mae i Gymru, byddai wedi cael sylw. Mae wedi cael sylw yng Ngogledd Iwerddon.

Unwaith eto, os ydym yn credu mewn cydraddoldeb, cydraddoldeb ar draws y Deyrnas Unedig, dylem ddadlau dros y pethau hyn i Gymru hefyd. Rwy'n gobeithio y bydd cyllideb y DU yr wythnos nesaf yn dechrau mynd i'r afael â'r materion hyn. Gobeithio hefyd, wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn dechrau mynd i'r afael â sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu bwrw ymlaen â'r pethau hyn, oherwydd nid wyf yn credu mai enghreifftiau ynysig yw'r rhain neu broblemau y dylid eu hystyried ar eu pen eu hunain.

Maent yn faterion sy'n effeithio ar Flaenau Gwent, maent yn faterion sy'n effeithio ar ein holl etholaethau. Maent yn faterion sy'n effeithio ar ein holl etholwyr, ein gallu i adeiladu seilwaith, ein gallu i ddarparu gwasanaethau, ein gallu i ofalu am rai o'r bobl dlotaf a mwyaf agored i niwed yn ein gwlad. Mae cyfiawnder cymdeithasol yn mynnu cydraddoldeb, ac os yw'n ddigon da i weddill y DU, dylai hefyd fod yn ddigon da i Gymru.

Rhaid i mi ddweud fy mod yn cytuno â phob gair y mae Alun Davies newydd ei ddweud, ac os yw Alun Davies yn cytuno â phob gair y mae Alun Davies newydd ei ddweud, nid oes unrhyw ffordd o gwbl y byddai'n pleidleisio yn erbyn cynnig Plaid Cymru heddiw.

Mae'r gyllideb hon gan Lywodraeth y DU wedi dod yn saga go iawn, onid yw? Mae'n annibendod llwyr hyd yn oed cyn i'r gyllideb gael ei chyflwyno. Mae'n prysur ddod yn gyllideb tro pedol. Roedd dileu'r cap dau blentyn ar fudd-daliadau allan, nawr mae i mewn. Roedd codi treth incwm i mewn, ond nawr mae allan. Mae'n gyllideb hoci-coci braidd, onid yw, gan Lywodraeth sy'n amlwg mewn grym, ond allan o reolaeth yn llwyr.

Mae yna un polisi arall y buaswn yn croesawu tro pedol pellach arno wrth gwrs, sef y dreth etifeddiant i ffermydd. Rwyf wedi sefyll yn y Senedd hon yn flaenorol ar achlysuron dirifedi i dynnu sylw at ffolineb y newidiadau arfaethedig a'r effaith andwyol a gânt. Mae'n bolisi a fydd yn gwneud niwed parhaol i lawer o'n ffermydd teuluol bach yng Nghymru. Mae'n bolisi hynod o annheg sy'n targedu'r union bobl sy'n ein bwydo, sy'n gofalu am ein tir, sydd ar y rheng flaen yn y frwydr yn erbyn newid hinsawdd a gwrthdroi dirywiad byd natur. Maent yn cynnal ein heconomi wledig, ac wrth gwrs, maent yn sail i wead cymdeithasol a diwylliannol ein cymunedau gwledig.

Fe wyddom fod y rhan fwyaf o'n ffermydd teuluol yn dlawd o ran arian parod. Mae llawer ohonynt yn byw bodolaeth o'r llaw i'r genau. Nid oes ganddynt gyfalaf i ysgwyddo'r baich treth enfawr hwn. Bydd yn gorfodi pobl i werthu tir i dalu dyledion treth, gan wneud eu ffermydd yn llai hyfyw ac yn llai cynaliadwy wrth iddynt drosglwyddo'r fferm i'r genhedlaeth nesaf.

Felly, dyma fy neges i i Rachel Reeves: os gallwch chi wneud tro pedol ar dreth incwm, fe allwch wneud tro pedol ar y dreth ar ffermydd teuluol hefyd. Mae angen ei dileu, ac mae cyllideb y DU yr wythnos nesaf yn gyfle perffaith i wneud hynny—

A gaf i ofyn i Llyr Gruffydd a yw'n derbyn ymyriad?

Fe wnaf, iawn. Gan bwy?

Ken Skates. Ken Skates, a ydych chi'n gwneud ymyriad? Fe oedaf eiliad i aros i feicroffon Ken Skates gael ei agor. Rydym yn cael trafferth eich clywed, hyd yn oed ar ôl agor eich meicroffon, Ken, felly bydd yn rhaid inni symud ymlaen. A ydych chi'n derbyn ymyriad Sam Rowlands?

Yn fyr iawn. 

Chi sydd i ddewis, Llyr Gruffydd.

Ie, ewch amdani. Nid wyf eisiau bod yn un o'r bobl hynny nad ydynt yn derbyn ymyriadau—[Torri ar draws.] Efallai y byddaf yn newid fy meddwl wedyn.

Mae llawer o'r pwyntiau a wnaethoch yn y ddadl yn erbyn y dreth ar ffermydd teuluol yn amlwg yr un fath â'r dadleuon a fyddai'n berthnasol i dreth gyfoeth, a—

O, dewch wir. Nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau pellach gennych os mai dyna—

Byddai llawer o'ch dadleuon yn dod o fewn yr un diffiniad â threth gyfoeth—

Na, na.

A wnewch chi wrthwynebu treth gyfoeth hefyd?

Os ydych chi'n rhoi ein ffermydd teuluol yn yr un grŵp â'r bobl gyfoethog iawn, y 40 o bobl sydd â chyfoeth hanner poblogaeth y wlad hon, mae hynny'n dweud mwy wrthym am y Torïaid nag y mae'n ei ddweud am unrhyw un arall. Ar ochr pwy ydych chi? Rwy'n credu eich bod chi wedi gollwng y gath o'r cwd yno, Sam. Rwy'n credu eich bod chi wedi gollwng y gath o'r cwd.

Iawn, ble roeddwn i? Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd. Mae Plaid Cymru, wrth gwrs, wedi cyflwyno cynnig i'r Senedd ar yr un llinellau'n union â'r hyn y mae'r Pwyllgor Materion Cymreig yn San Steffan wedi'i ddweud yn ddiweddar. Roeddem am oedi'r dreth ar ffermydd teuluol tra bod asesiad priodol yn cael ei wneud o'r sefyllfa yma yng Nghymru a chryfhau'r data sy'n cael ei ddefnyddio gan Lywodraeth y DU. Yn anffodus, pleidleisiodd Aelodau Llafur yma yn erbyn, ond rwy'n croesawu'r ffaith bod y Pwyllgor Materion Cymreig trawsbleidiol, sy'n cynnwys ASau Llafur, bellach wedi ailadrodd ein galwad ni i bob pwrpas.

Roeddent yn dweud nad yw Llywodraeth y DU wedi gallu darparu unrhyw eglurder ar effaith benodol ei diwygiadau arfaethedig i'r dreth etifeddiant yng Nghymru, na darparu unrhyw ddata penodol i Gymru, ac y gallai'r newid polisi gael effaith anghymesur ar ffermwyr oedrannus neu ffermwyr â salwch terfynol sydd wedi trefnu eu materion ar y sail na fyddai eu hystadau'n ddarostyngedig i dreth etifeddiant. Maent yn dweud bod y Llywodraeth yn hunanfodlon yn y ffordd y cyflwynodd newid mor fawr ac mae absenoldeb unrhyw asesiadau effaith penodol i Gymru yn golygu y dylid oedi nes y bydd Llywodraeth y DU wedi gwneud ei gwaith cartref, a dyna'n union y galwai cynnig Plaid Cymru amdano yn ôl ym mis Mawrth.

Mae'n ddull annheg ac anflaengar o weithredu. Rydym wedi bod yn glir y gallai treth ar gyfoeth eithafol, treth o 2 y cant ar asedau gwerth dros £10 miliwn, godi dros £20 biliwn y flwyddyn. Dyna'r ffordd deg a blaengar o ariannu gwasanaethau cyhoeddus a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, nid drwy dargedu ffermydd teuluol bach Cymru, y gŵyr pawb ohonom eu bod yn asgwrn cefn cymdeithasol, economaidd a diwylliannol ein cymunedau ar hyd a lled Cymru. Rwy'n annog y Senedd i gefnogi cynnig Plaid Cymru heddiw.

Mae'n teimlo fel pe baem yn cael dadleuon fel hyn drosodd a throsodd. Rydym wedi bod yma o'r blaen. Rwy'n teimlo, weithiau, y gallwn ysgrifennu cyfraniadau rhai o'r Aelodau ymlaen llaw. Ac nid beirniadaeth o unrhyw Aelod yma yw hynny; San Steffan sydd ar fai, am nad ydynt yn gwrando. Ni wnaethant wrando y tro diwethaf inni ddweud hyn i gyd, na chyn hynny na'r tro cyn hynny chwaith. Pa un a yw Aelodau Llafur yn ei ddweud yn uchel ai peidio a pha un a ydynt yn cuddio y tu ôl i'w gwelliannau 'dileu popeth' ai peidio, rwy'n siŵr eu bod yn dymuno lawn cymaint â ni, os nad yn fwy na ni, i San Steffan wrando arnynt y tro hwn.

Yn y dadleuon hyn, mae gennym alwadau'n dweud y dylai Llywodraeth Cymru wneud mwy ac mai hwn yw eu cyfle olaf unwaith eto—rwy'n credu fy mod wedi clywed y 'cyfle olaf' hwnnw cyn heddiw. Rwy'n siŵr y bydd Llywodraeth Cymru yn ymateb drwy ddweud eu bod wedi sefyll dros Gymru gyda'u cymheiriaid yn San Steffan, eu bod wedi cyflwyno'r ddadl yn rymus iddynt, ond am ba reswm bynnag, fod Llywodraeth San Steffan wedi penderfynu eu hanwybyddu.

Beth bynnag fydd lliw Llywodraeth Cymru ar ôl yr etholiad nesaf, mae arnaf ofn y bydd dadleuon tebyg yn y lle hwn o hyd, gyda phethau tebyg yn cael eu dweud a San Steffan yn dal i anwybyddu ewyllys y lle hwn. A dyna yw craidd y mater. Oherwydd mae Llywodraeth San Steffan, hyd yn hyn, wedi anwybyddu cefnogaeth drawsbleidiol yng Nghymru gyda llawer o bethau yn y cynnig hwn, ac rwy'n credu ei bod hi'n drueni mawr ein bod yn gweld 'dileu popeth' heb ymdrech go iawn i gymryd rhan iawn yn y ddadl hon. Mae Llywodraeth San Steffan yn anwybyddu'r mwyafrif clir yn y lle hwn sy'n galw am fodel cyllido teg, sy'n galw am fwy o bwerau benthyca a therfynau tynnu i lawr ar gyfer cronfa wrth gefn Cymru. Maent yn anwybyddu galwadau am gyllid canlyniadol sy'n ddyledus i Gymru o HS2 a datganoli Ystad y Goron. Mae mwyafrif clir o blaid pob un o'r rhain yn y lle hwn.

Soniodd Alun yn gynharach yn ei araith wych, yn ôl Llyr, am werthoedd Llafur. Rwy'n credu y gallwn gytuno—[Torri ar draws.] Roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n dda, Alun, oeddwn. Rwy'n credu y gallwn gytuno bod gwerthoedd Llafur yn seiliedig ar rannu cyfoeth. Mae gennym Lywodraeth Lafur yn San Steffan sydd wedi bod yn ailddosbarthu arian o'r cyfoethocaf i'r tlotaf. Y broblem yw nad ydym yn gweld hynny yng Nghymru. Maent wedi ystyried ad-drefnu'r dreth gyngor yn Lloegr fel bod ardaloedd tlotach yn Lloegr yn cael mwy o arian, ond maent yn parhau i gyfrifo'r arian a roddir i Gymru fel cyfartaledd yr hyn a geir yn Lloegr. Mae'r ffaith bod gennym fwy o ardaloedd tlotach yng Nghymru na fydd yn cael eu hariannu fel ardaloedd tlotach Lloegr yn rhywbeth y mae'n rhaid eu bod wedi ei anghofio yn Whitehall. Maent wedi addo i gynghorau Lloegr y bydd cyllid yn seiliedig ar angen.

Maent wedi mabwysiadu agwedd debyg tuag at y GIG yn Lloegr, gan ailddyrannu £2.2 biliwn i'r mannau lle mae'r angen mwyaf. Ond o dan y fformiwla ariannu bresennol ar gyfer Cymru, ni fyddwn yn cael unrhyw fudd. Gall Llywodraeth Lafur San Steffan ddweud eu bod yn gweithredu ar yr egwyddor o gael gwared ar y bwlch adnoddau rhwng yr ardaloedd mwyaf difreintiedig a'r ardaloedd mwyaf cyfoethog, ond rhaid iddynt fod yn onest fod hynny ond yn berthnasol i Loegr yn unig. Nid yw'n berthnasol i Gymru cyn belled â'u bod yn ein trin fel cyfartaledd o Loegr yn hytrach nag edrych ar angen ac amddifadedd gwirioneddol. Nid yw'n berthnasol i Gymru cyn belled â'u bod yn anwybyddu'r ffaith bod ein poblogaeth, ar gyfartaledd, yn hŷn ac yn salach a bod llawer o'n pobl ifanc yn gadael i ddod o hyd i swyddi mewn mannau eraill. Bydd yn ymddangos i bleidleiswyr Cymru fod Llywodraeth Lafur San Steffan yn hapus i Gymru barhau i fod yn dlotach, yn anffodus.

Mae dewis Llywodraeth Lafur y DU i dalu'r cynnydd i daliadau yswiriant gwladol gweithwyr y sector cyhoeddus yn llawn yn Lloegr, ond nid i Gymru, yn enghraifft arall o hyn. Rwy'n credu bod hyn yn arwydd i bobl Cymru eu bod yn cael eu hanwybyddu, nad yw democratiaeth yn gweithio'n iawn yng Nghymru. Mae'r mandad democrataidd ar gyfer newid yng Nghymru wedi cael ei anwybyddu gan Lywodraeth y DU a chawn ein gadael mewn sefyllfa amhosib. Ar y naill law, nid yw egwyddorion ailddosbarthu cyfoeth a buddsoddiad i'r tlotaf yn berthnasol i Gymru hyd yma, ac ar y llaw arall maent yn anwybyddu ein galwadau am i'r pŵer a'r arian ddod yma i Gymru a chaniatáu inni ddatrys y problemau ein hunain.