Y Cyfarfod Llawn
Plenary
12/11/2025Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai. Mae'r cwestiwn cyntaf gan James Evans.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Housing and Local Government. The first question is from James Evans.
1. Pa gamau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn eu cymryd i sicrhau bod cynghorau yn ymgysylltu'n weithredol â'r gymuned ac yn adlewyrchu barn y gymuned wrth wneud penderfyniadau? OQ63365
1. What steps is the Cabinet Secretary taking to ensure councils actively engage with and reflect community views in their decision making? OQ63365
Diolch, James. Councils have duties under the Local Government and Elections (Wales) Act 2021 to encourage participation in decision making. They are required to publish participation strategies, which must include how the council promotes and supports ways for local people to make representations about decisions, to ensure community views are fully considered.
Diolch, James. Mae dyletswyddau gan gynghorau o dan Ddeddf Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) 2021 i annog cyfranogiad mewn prosesau gwneud penderfyniadau. Mae'n ofynnol iddynt gyhoeddi strategaethau cyfranogiad, sy'n gorfod cynnwys sut y mae'r cyngor yn hyrwyddo ac yn cefnogi ffyrdd i bobl leol wneud sylwadau am benderfyniadau, er mwyn sicrhau bod barn y gymuned yn cael ei hystyried yn llawn.
I'd like to thank you, Cabinet Secretary, for your answer. It's a shame that the Liberal Democrats, who control Powys County Council, couldn't listen to your answer, because they have gone against community views on a number of occasions—whether it's closing small schools, whether it's selling off county farms, or closing day centres and leisure centres. That's not listening to the community views, Cabinet Secretary, and it shows the Liberal Democrats yet again promise one thing and deliver another. So, do you agree with me, Cabinet Secretary, that, when people make promises on election manifestos, they should stick to them and actually listen then to the community views when they propose ideas for their areas?
Hoffwn ddiolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n drueni nad oedd y Democratiaid Rhyddfrydol, sy'n rheoli Cyngor Sir Powys, yn gallu gwrando ar eich ateb, gan eu bod wedi mynd yn groes i farn y gymuned ar sawl achlysur—boed hynny mewn perthynas â chau ysgolion bach, gwerthu ffermydd sirol, neu gau canolfannau dydd a chanolfannau hamdden. Nid dyna yw gwrando ar farn y gymuned, Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae'n dangos bod y Democratiaid Rhyddfrydol unwaith eto yn addo un peth ac yn gwneud rhywbeth arall. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno â mi, pan fydd pobl yn gwneud addewidion ar faniffestos etholiadol, y dylent lynu wrthynt a gwrando ar farn y gymuned pan fyddant yn cynnig syniadau ar gyfer eu hardaloedd?
Diolch, James. I hear a number of heckles from sedentary positions about that. I think it's really important that public participation happens with local authorities. We have the trust of the people who we represent, and local authorities do as well. They have really difficult decisions to make. But, when developing their plans, I do expect local authorities to consider carefully the decisions and accessibility to their communities, to make sure they are making the right decisions for the people that they seek to serve.
Diolch, James. Rwy'n clywed llawer o heclo am hynny gan bobl o'u seddi. Credaf fod cyfranogiad y cyhoedd yng ngwaith yr awdurdodau lleol yn bwysig iawn. Mae'r bobl a gynrychiolwn yn ymddiried ynom, yn union fel y maent yn ymddiried yn yr awdurdodau lleol. Mae ganddynt benderfyniadau anodd iawn i'w gwneud. Ond wrth ddatblygu eu cynlluniau, rwy'n disgwyl i awdurdodau lleol ystyried y penderfyniadau a hygyrchedd i'w cymunedau yn ofalus, er mwyn sicrhau eu bod yn gwneud y penderfyniadau cywir ar gyfer y bobl maent am eu gwasanaethu.
Yn dilyn ymlaen o'r cwestiwn yna, dwi'n gobeithio ein bod ni i gyd yn credu mai gwir brawf democratiaeth yw bod y rhai mewn grym yn parchu ewyllys ddemocrataidd ein cymunedau ni. Yn debyg iawn i James Evans, dwi wedi gweld amryw o esiamplau ddim ond yn Rhondda Cynon Taf, o fewn fy rhanbarth i, o ymgynghoriadau cynhwysfawr, lle cafwyd lefelau uchel o ymatebion cyhoeddus, gyda negeseuon clir iawn yn cael eu hanwybyddu'n llwyr. Er enghraifft: Ysgol Gynradd Rhigos yn Hirwaun—94 y cant o bobl eisiau gweld yr ysgol yna'n parhau i fod ar agor—yn cael ei chau; 79 y cant o 2,800 o ymatebwyr ledled y sir yn gwrthwynebu lleihau gwasanaethau bysiau ysgol—eto, hynny'n mynd rhagddo; 89 y cant o 650 o ymatebwyr yn gwrthwynebu cau cartref gofal Cae Glas yn cael eu hanwybyddu. Felly, pa neges y mae'r Gweinidog yn credu y mae hyn yn ei rhoi i'n cymunedau lleol a natur ein democratiaeth os ydy eu lleisiau nhw'n cael eu hanwybyddu'n llwyr gan y rheini mewn grym, a sut ydym ni'n sicrhau bod ymgynghori yn golygu gwrando, nid dim ond gofyn cwestiynau?
Following on from that question, I hope that all of us believe that the true test of democracy is that those in power respect the democratic will of our communities. Very similarly to James Evans, I've seen several examples just in Rhondda Cynon Taf, within my region, of comprehensive consultations, where there were high levels of public responses, with very clear messages that were totally ignored. For example: Rhigos Primary School in Hirwaun—94 per cent of respondents wanted to see that school continuing to be open—it was closed; 79 per cent of 2,800 respondents across the county opposed cuts to school bus services, but, again, they went ahead; 89 per cent of 650 respondents were opposed to the closure of Cae Glas care home, but they were ignored. So, what message does the Minister believe that this gives to our local communities and the nature of our democracy if these voices are totally ignored by those in power, and how will we ensure that consultation does mean listening, not just asking questions?
Diolch, Heledd. Public participation is all about councils, communities and partners working together to improve public services by ensuring that they do reflect the needs of everyone in their communities. So, under the 2021 Act, principal councils are expected to engage with communities about the content of their public participation strategies. This is really important in ensuring that participation in councils' democratic processes, maintaining that participation, the trust, as I mentioned, and interest in democracy in the years between the elections. Additionally, we do expect local authorities to consult on their budget proposals with residents and businesses. So, it is important that local authorities do consult with the people that they're elected to represent, and, as I say, they do work with all their communities as well to make sure that the decisions they take do reflect the needs of their communities.
Diolch, Heledd. Mae a wnelo cyfranogiad y cyhoedd â chynghorau, cymunedau a phartneriaid yn cydweithio i wella gwasanaethau cyhoeddus drwy sicrhau eu bod yn adlewyrchu anghenion pawb yn eu cymunedau. Felly, o dan Ddeddf 2021, disgwylir i'r prif gynghorau ymgysylltu â chymunedau ynghylch cynnwys eu strategaethau cyfranogiad y cyhoedd. Mae hyn yn wirioneddol bwysig wrth sicrhau cyfranogiad ym mhrosesau democrataidd cynghorau, cynnal y cyfranogiad hwnnw, yr ymddiriedaeth, fel y soniais, a'r diddordeb mewn democratiaeth yn y blynyddoedd rhwng etholiadau. Yn ogystal, rydym yn disgwyl i awdurdodau lleol ymgynghori ar eu cynigion cyllidebol gyda thrigolion a busnesau. Felly, mae'n bwysig fod awdurdodau lleol yn ymgynghori â'r bobl y maent wedi'u hethol i'w cynrychioli, ac fel y dywedais, eu bod yn gweithio gyda'u holl gymunedau hefyd i sicrhau bod y penderfyniadau a wnânt yn adlewyrchu anghenion eu cymunedau.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fuddsoddiad Llywodraeth Cymru i gefnogi pobl y mae angen tai arnynt yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ63374
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government investment to support people in need of housing in Mid and West Wales? OQ63374
Diolch, Joyce. We are focusing our delivery on social housing, where we have the most control and funding levers, providing record levels of over £2 billion over this Senedd term, including £466 million in 2025-26 alone. Since the start of this Senedd term, the Mid and West Wales region has received over £214 million of social housing grant alone, with over 1,500 units of housing already delivered.
Diolch, Joyce. Rydym yn canolbwyntio ein darpariaeth ar dai cymdeithasol, lle mae gennym y mwyaf o reolaeth a'r ysgogiadau cyllido cryfaf, gan ddarparu'r lefelau uchaf erioed gyda dros £2 biliwn yn nhymor y Senedd hon, gan gynnwys £466 miliwn yn 2025-26 yn unig. Ers dechrau tymor y Senedd hon, mae rhanbarth Canolbarth a Gorllewin Cymru wedi derbyn dros £214 miliwn o grant tai cymdeithasol yn unig, gyda dros 1,500 o unedau tai eisoes wedi'u darparu.
I welcome that news, Cabinet Secretary. I also welcome the Government's £55 million additional funding announcement last month for the transitional accommodation capital programme. This builds on the previous funding, and will boost the programme budget for this year alone to £155 million, and it will be crucial in delivering much-needed quality housing for people right across Wales. I want to also welcome the £68.5 million that was allocated to the Welsh Government’s housing with care fund for 2025-26, and £600,000 of this has recently been allocated to enable the completion of a specialist housing scheme in Llanelli, and that’s obviously going to help adults with learning needs to live independently. Cabinet Secretary, will you agree with me that this demonstrates the Welsh Government’s commitment to delivering high-quality housing for people right across Wales?
Rwy'n croesawu'r newyddion hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwyf hefyd yn croesawu'r cyhoeddiad o gyllid ychwanegol y mis diwethaf ar gyfer y rhaglen gyfalaf llety trosiannol. Mae hyn yn adeiladu ar y cyllid blaenorol, a bydd yn codi cyllideb y rhaglen ar gyfer eleni'n unig i £155 miliwn, a bydd yn hanfodol ar gyfer darparu tai o ansawdd y mae eu hangen yn daer ar bobl ledled Cymru. Hefyd, hoffwn groesawu'r £68.5 miliwn a ddyrannwyd i gronfa tai â gofal Llywodraeth Cymru ar gyfer 2025-26, ac mae £600,000 o'r cyllid hwn wedi'i ddyrannu'n ddiweddar i'w gwneud hi'n bosib cwblhau cynllun tai arbenigol yn Llanelli, ac mae hynny'n amlwg yn mynd i helpu oedolion ag anghenion dysgu i fyw'n annibynnol. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno bod hyn yn dangos ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddarparu tai o ansawdd uchel i bobl ledled Cymru?
Diolch, Joyce, and absolutely. With the transitional accommodation capital programme funding, we’ve seen £64 million provided to the mid and west Wales region this Senedd term alone, to bring forward 682 homes, which includes 178 void properties brought back into use. So, that’s really good investment there, bringing those homes for people in Mid and West Wales.
I was really fortunate myself to visit the scheme at Llanelli, and I saw for myself how Carmarthenshire County Council delivered on our programme for government commitment to support innovative housing developments to meet care needs. It’s soon going to be welcoming five new residents, who’ll be able to receive the care that they require in their community. It’s a great facility, and really, really exciting for those who will be finding that as their new home. So, it's about investing in people, making sure that we support people in the right accommodation, in the right place as well. I know that the scheme responds to, clearly, the evidence and growing need for supported living in Carmarthenshire, and particularly individuals with learning disabilities and mental health needs. So, I’m hoping they settle in well to that new scheme.
Diolch, Joyce, a gwnaf, yn sicr. Gyda chyllid y rhaglen gyfalaf llety trosiannol, rydym wedi darparu £64 miliwn i ranbarth canolbarth a gorllewin Cymru yn ystod tymor y Senedd hon, i ddarparu 682 o gartrefi, gan gynnwys 178 eiddo gwag y gellir eu defnyddio unwaith eto. Felly, mae hynny'n fuddsoddiad da iawn yno, i ddarparu'r cartrefi hynny i bobl yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru.
Roeddwn yn ffodus iawn o allu ymweld â’r cynllun yn Llanelli, a gwelais drosof fy hun sut y cyflawnodd Cyngor Sir Caerfyrddin ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i gefnogi datblygiadau tai arloesol i ddiwallu anghenion gofal. Cyn bo hir, bydd yn croesawu pump o breswylwyr newydd, a fydd yn gallu cael y gofal sydd ei angen arnynt yn eu cymuned. Mae’n gyfleuster gwych, ac yn gyffrous iawn i’r rhai a fydd yn symud yno i'w cartref newydd. Felly, mae a wnelo â buddsoddi mewn pobl, a sicrhau ein bod yn cefnogi pobl yn y llety cywir, yn y lle cywir hefyd. Gwn fod y cynllun yn ymateb, yn amlwg, i'r dystiolaeth a'r angen cynyddol am gyfleusterau byw â chymorth yn sir Gaerfyrddin, ac yn enwedig unigolion ag anableddau dysgu ac anghenion iechyd meddwl. Felly, rwy'n gobeithio y byddant yn ymgartrefu'n dda yn y cynllun newydd hwnnw.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf—Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson first of all—Joel James.
Thank you, Llywydd. In October last year, a report on South Wales Fire and Rescue Service’s response to domestic fires found many operational procedures to be outdated, contradictory and scientifically flawed, with some procedures dating back nearly 30 years, and that this has unnecessarily endangered firefighters. It also raised serious concerns that resulting safety incidents were going unrecognised and unreported. Cabinet Secretary, one year on, what action has the Welsh Government taken to ensure that these outdated tactics are replaced with evidence-based national standards across all Welsh fire and rescue services? Thank you.
Diolch, Lywydd. Ym mis Hydref y llynedd, canfu adroddiad ar ymateb Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i danau domestig fod llawer o weithdrefnau gweithredol wedi dyddio, yn gwrth-ddweud ei gilydd ac yn wyddonol ddiffygiol, gyda rhai gweithdrefnau'n dyddio'n ôl bron 30 mlynedd, a bod hyn wedi peryglu diffoddwyr tân yn ddiangen. Cododd bryderon difrifol hefyd nad oedd digwyddiadau diogelwch yn cael eu nodi na'u hadrodd o ganlyniad. Ysgrifennydd y Cabinet, flwyddyn yn ddiweddarach, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i sicrhau bod safonau cenedlaethol yn seiliedig ar dystiolaeth yn cymryd lle'r tactegau hyn sydd wedi dyddio ar draws holl wasanaethau tân ac achub Cymru? Diolch.
Diolch, Joel, for that important question. I expect all FRAs to take all necessary action to ensure firefighters are safe and to ensure that they fully meet all of their employer obligations in this regard. I’ve constantly and consistently set out to all stakeholders that fire safety, and the safety of the public, is paramount. In that regard, I expect all of the chief fire and rescue adviser and inspector's recommendations to be taken forward, to ensure firefighter working practices are safe and productive.
Diolch am eich cwestiwn pwysig, Joel. Rwy'n disgwyl i bob Awdurdod Tân ac Achub gymryd pob cam angenrheidiol i sicrhau bod diffoddwyr tân yn ddiogel ac i sicrhau eu bod yn cyflawni eu holl rwymedigaethau fel cyflogwr yn hyn o beth. Rwyf wedi dweud yn gyson wrth bob rhanddeiliad fod diogelwch tân, a diogelwch y cyhoedd, yn hollbwysig. Yn hynny o beth, rwy'n disgwyl i holl argymhellion y prif gynghorydd ac arolygydd tân ac achub gael eu rhoi ar waith, er mwyn sicrhau bod arferion gwaith diffoddwyr tân yn ddiogel ac yn gynhyrchiol.
Thank you, Cabinet Secretary. Following the Morris review, the Welsh Government removed elected members from the South Wales Fire and Rescue Authority and appointed four commissioners. These commissioners now hold full governance responsibility, with no publicly announced end date to their tenure. As you’re aware, their role is to drive reform in the culture and leadership of the service, restructure the service, and ensure that south Wales fire and rescue meets its statutory functions, and this cannot be allowed to be an open-ended timeline. Therefore, what specific actions are the Welsh Government taking to measure the commissioners' progress in meeting these objectives in a timely fashion, and what steps are the Welsh Government taking to ensure that democratic accountability and transparency are restored to South Wales Fire and Rescue Authority as soon as possible? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn dilyn adolygiad Morris, cafodd Llywodraeth Cymru wared ar aelodau etholedig o Awdurdod Tân ac Achub De Cymru a phenodi pedwar comisiynydd. Y comisiynwyr hyn sydd bellach â'r cyfrifoldeb llywodraethu llawn, heb unrhyw ddyddiad terfyn wedi'i gyhoeddi i'w cyfnod yn y swydd. Fel y gwyddoch, eu rôl yw hybu diwygio diwylliant ac arweinyddiaeth y gwasanaeth, ailstrwythuro'r gwasanaeth, a sicrhau bod gwasanaeth tân ac achub de Cymru’n cyflawni ei swyddogaethau statudol, ac ni ellir caniatáu amserlen benagored ar gyfer hyn. Felly, pa gamau penodol y mae Llywodraeth Cymru’n eu cymryd i fesur cynnydd y comisiynwyr ar gyflawni'r amcanion hyn mewn modd amserol, a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru’n eu cymryd i sicrhau bod atebolrwydd democrataidd a thryloywder yn cael eu hadfer i Awdurdod Tân ac Achub De Cymru cyn gynted â phosib? Diolch.
Thank you, Joel. And I'd just like to put on record again my thanks to the south Wales fire commissioners who are involved, for the work that they're doing at the moment. I accepted in principle all of the Senedd's Equality and Social Justice Committee's recommendations and Audit Wales's recommendations on that matter. I've previously committed to consulting on the governance changes that I can make through secondary legislation in this Senedd term. That consultation sets out options for change to fire and rescue authority membership, budget setting and an enhanced inspection process for Wales. You'll know that that consultation has recently closed, and responses are being carefully analysed.
Reform of the fire and rescue service governance will be complemented by a new national framework, strengthening performance monitoring and reporting arrangements by the fire and rescue services in Wales. And there'll be a new fire and rescue authority member training and development programme, which is already being developed, and that will include clarification on roles and responsibilities, the knowledge and skills required to undertake the role, a member performance assessment process, as well as a comprehensive package of induction and ongoing training and development. So, there is a lot of work that is going on at the moment. And we also have our regular social partnership forum meetings—we had one last week—which brings together everybody with an interest in this area, whether it's the FRAs, the chairs, the chiefs or unions. So, we work in social partnership together on all of these issues.
Diolch, Joel. A hoffwn gofnodi fy niolch unwaith eto i gomisiynwyr tân de Cymru am y gwaith y maent yn ei wneud ar hyn o bryd. Derbyniais mewn egwyddor holl argymhellion Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol y Senedd, ynghyd ag argymhellion Archwilio Cymru ar y mater hwnnw. Rwyf eisoes wedi ymrwymo i ymgynghori ar y newidiadau i lywodraethiant y gallaf eu gwneud drwy is-ddeddfwriaeth yn nhymor y Senedd hon. Mae'r ymgynghoriad hwnnw'n nodi opsiynau ar gyfer newid aelodaeth awdurdodau tân ac achub, gosod cyllidebau a phroses arolygu well ar gyfer Cymru. Fe fyddwch yn gwybod bod yr ymgynghoriad hwnnw wedi dod i ben yn ddiweddar, ac mae'r ymatebion yn cael eu dadansoddi'n ofalus.
Bydd y gwaith o ddiwygio llywodraethiant y gwasanaeth tân ac achub yn cael ei ategu gan fframwaith cenedlaethol newydd, a fydd yn cryfhau trefniadau monitro perfformiad ac adrodd gan y gwasanaethau tân ac achub yng Nghymru. Ac mae rhaglen newydd i hyfforddi a datblygu aelodau awdurdod tân ac achub eisoes yn cael ei datblygu, a bydd yn cynnwys eglurhad o rolau a chyfrifoldebau, y wybodaeth a'r sgiliau sydd eu hangen i ymgymryd â'r rôl, proses asesu perfformiad aelodau, yn ogystal â phecyn cynhwysfawr o hyfforddiant a datblygiad parhaus. Felly, mae llawer o waith yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. Ac mae gennym hefyd gyfarfodydd rheolaidd ein fforwm partneriaeth gymdeithasol—cawsom un yr wythnos diwethaf—sy'n dod â phawb sydd â buddiant yn y maes hwn ynghyd, boed yn awdurdodau tân ac achub, cadeiryddion, penaethiaid neu undebau llafur. Felly, rydym yn gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol gyda'n gilydd ar yr holl faterion hyn.
Thank you, Cabinet Secretary. In the inspection report, 'An inspection of South Wales Fire and Rescue Service: Effectiveness, efficiency and people', commissioned last year, it was found that the service's almost £100 million budget was not aligned with its strategic or departmental plans where they exist, such as those for fleet and IT services, meaning that the service allocates resources based on what it has rather than what it needs. Some areas were well resourced, such as operational whole-time staffing, but other areas, such as finance and training, weren't well resourced at all. This has direct implications for not only efficient public spending but for fire safety equity as well. Therefore, Cabinet Secretary, what steps have been taken by the Welsh Government to ensure that the commissioners are aligning future funding allocations to reflect strategic plans and that appropriate funding is provided to ensure that the commissioners' objectives are achievable? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn yr adroddiad arolygu, 'Arolygiad o Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru: Effeithiolrwydd, effeithlonrwydd a phobl', a gomisiynwyd y llynedd, canfuwyd nad oedd cyllideb y gwasanaeth o bron i £100 miliwn wedi'i halinio â'i gynlluniau strategol neu adrannol lle maent yn bodoli, megis y rheini ar gyfer gwasanaethau TG neu'r fflyd, sy'n golygu bod y gwasanaeth yn dyrannu adnoddau ar sail yr hyn sydd ganddo yn hytrach na'r hyn sydd ei angen arno. Roedd digon o adnoddau gan rai meysydd, fel staffio gweithredol amser llawn, ond nid oedd gan feysydd eraill, fel cyllid a hyfforddiant, ddigon o adnoddau o bell ffordd. Mae goblygiadau uniongyrchol i hyn nid yn unig o ran gwariant cyhoeddus effeithlon ond o ran diogelwch tân cyfartal hefyd. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i sicrhau bod y comisiynwyr yn alinio dyraniadau cyllid yn y dyfodol i adlewyrchu cynlluniau strategol, a bod cyllid priodol yn cael ei ddarparu i sicrhau bod amcanion y comisiynwyr yn gyraeddadwy? Diolch.
Thank you very much, Joel. Again, this is something that we work with fire authorities on and we have our own social partnership forum where we work through issues together. So, we continue that dialogue constantly. And I think it's not just within the social partnership forum where I want to see that social partnership working well; it has to be outside of those meetings, which I've made really clear as well. So, we deal with any issues that come up. Obviously, they make the case around budget setting, and obviously, with my Cabinet colleague for finance sat here as well, he also hears what you say, but we make those cases as well. So, we discuss in partnership with all of the fire authorities in Wales any particular issues or budget issues that they want to see.
Diolch yn fawr, Joel. Unwaith eto, mae hyn yn rhywbeth yr ydym yn gweithio arno gydag awdurdodau tân, ac mae gennym ein fforwm partneriaeth gymdeithasol ein hunain lle rydym yn gweithio drwy faterion gyda'n gilydd. Felly, rydym yn parhau â'r ddeialog honno'n gyson. A hoffwn weld y bartneriaeth gymdeithasol honno'n gweithio'n dda mewn mannau heblaw'r fforwm partneriaeth gymdeithasol yn unig; rhaid iddi weithio y tu hwnt i'r cyfarfodydd hynny, fel rwyf wedi'i ddweud yn glir iawn hefyd. Felly, rydym yn mynd i'r afael ag unrhyw faterion sy'n codi. Yn amlwg, maent yn dadlau'r achos mewn perthynas â gosod y gyllideb, ac yn amlwg, gyda fy nghyd-Aelod o'r Cabinet dros gyllid yn eistedd yma hefyd, mae yntau'n clywed yr hyn a ddywedwch, ond rydym yn dadlau'r achosion hynny hefyd. Felly, mewn partneriaeth â phob un o'r awdurdodau tân yng Nghymru, rydym yn trafod unrhyw faterion penodol neu faterion cyllidebol y maent eisiau eu gweld.
Llefarydd Plaid Cymru, Siân Gwenllian.
The Plaid Cymru spokesperson, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Yn y gwanwyn, fe ddaru i Rachel Reeves, Canghellor y Trysorlys, addo y bydd aelwydydd £500 yn well eu byd yn sgil cynlluniau'r Llywodraeth bresennol. Un ffordd glir o sichrau hynny i lawer o bobl sy'n rhentu eu cartrefi fyddai dadrewi y lwfans tai lleol yn y gyllideb nesaf. Mae rhenti wedi cynyddu'n gyflymach yng Nghymru nag yn unman arall yn y Deyrnas Unedig, cynnydd ar gyfartaledd o 9 y cant, efo'r rhenti wedi cynyddu bron 20 y cant yng Nghasnewydd, eich etholaeth chi, fel mae'n digwydd bod. Ac eto, arhosodd lefel yr help sydd ar gael i rentwyr sydd ar incwm isel yn ei unfan. Ydych chi'n cytuno y dylai Rachel Reeves adfer y cyfraddau lwfans tai i'r hanner canfed canradd?
Thank you very much. In the spring, the Chancellor, Rachel Reeves, promised that households would be £500 better off as a result of the current Government's plans. One clear way of ensuring that for many people who rent their homes would be to actually unfreeze the local housing allowance in the next budget. Rents have increased more rapidly in Wales than anywhere else in the UK, at an average increase of 9 per cent, with rents having gone up almost 20 per cent in Newport, which is your constituency, as it happens. However, the level of assistance available for those renters on a low income has remained static. Do you agree that Rachel Reeves should restore the housing allowance levels to the fiftieth percentile?
Diolch, Siân. I was pleased that the local housing allowance was uplifted in April 2024, and that had been frozen for four years before. I am disappointed it was frozen again in 2025. Since 2020, low-income tenants have been struggling with the growing gap between benefits and market rates, and you make that point around the difference in my own constituency that I see. But the gap between housing-related benefits and the actual cost of renting has been of real grave concern to us for a number of years. It has pushed an increasing number of households into hardship and greater risk of homelessness. But we have been clear that if we are to tackle homelessness in all its forms, welfare benefits need to meet actual costs.
Diolch, Siân. Roeddwn yn falch fod y lwfans tai lleol wedi'i godi ym mis Ebrill 2024, ar ôl iddo gael ei rewi am bedair blynedd. Rwy'n siomedig ei fod wedi'i rewi eto yn 2025. Ers 2020, mae tenantiaid incwm isel wedi bod yn ei chael hi'n anodd gyda'r bwlch cynyddol rhwng budd-daliadau a chyfraddau'r farchnad, ac rydych chi'n gwneud y pwynt ynghylch y gwahaniaeth a welaf yn fy etholaeth i. Ond mae'r bwlch rhwng budd-daliadau sy'n gysylltiedig â thai a chost wirioneddol rhentu wedi peri cryn bryder i ni ers nifer o flynyddoedd. Mae wedi gwthio nifer gynyddol o aelwydydd i galedi a pherygl cynyddol o ddod yn ddigartref. Ond rydym wedi dweud yn glir, os ydym am fynd i'r afael â phob ffurf ar ddigartrefedd, fod angen i fudd-daliadau lles fod yn gyfwerth â chostau gwirioneddol.
Dwi'n falch eich bod chi'n rhannu'r pryder efo fi. Mae adroddiad Shelter Cymru, er enghraifft, yn amlygu effaith niweidiol y cynnydd mewn rhenti ar yr un llaw a'r diffyg cynnydd yn y lwfans ar y llaw arall. Hyd yn oed o ystyried y tai mwyaf fforddiadwy, mae'r polisi o beidio â dadrewi yn arwain at ddiffygion ar gyfartaledd o dros £1,900 y flwyddyn i deuluoedd, gan orfodi aelwydydd i dorri nôl ar hanfodion, mynd i ddyled neu syrthio nôl ar eu rhent.
Mi oeddwn i'n falch o ddeall, drwy FOI, eich bod chi wedi ysgrifennu'n uniongyrchol at aelod o Gabinet Keir Starmer, yn galw am adfer y cyfraddau lwfans tai i'r hanner canfed canradd, ond roedd yr ymateb a ddaeth ym mis Ebrill eleni gan y Gweinidog Gwladol dros y Wladwriaeth Les ac Anabledd yn hynod siomedig, dwi'n siŵr eich bod chi'n cytuno. Felly, hoffwn i wybod pa drafodaethau pellach sydd wedi bod rhyngoch chi a'ch partneriaid yn San Steffan ers mis Ebrill, a pha mor galed ydych chi wedi bod yn pwyso am y newid hanfodol yma i'r lwfans.
I'm pleased that you share my concerns. The Shelter Cymru report, for example, highlights the damaging impact on the increase in rent on the one hand and the lack of an increase in the allowance on the other. Even given the most affordable homes, the policy of not unfreezing leads to deficiencies on average of over £1,900 per annum to families, forcing households to cut back on essentials, go into debt or fall behind with their rent.
I was pleased to understand, through a freedom of information request, that you had written directly to a member of Keir Starmer's Cabinet, calling for the restoration of the housing allowance levels to that fiftieth percentile, but the response that came in April this year from the Minister of State for Social Security and Disability was very disappointing, I'm sure you agree. So, I would like to know what further discussions have taken place between you and your partners in Westminster since April, and how hard you have been pushing for this crucial change to the allowance.
Diolch, Siân. As market rents continue to increase, we will continue to call, and I'll continue to call, for LHA rates to be set at the fiftieth percentile rather than the thirtieth percentile, as they were when they were first introduced. It is important that the local housing allowance is adjusted on an annual basis, rather than being subject to long periods of stagnation.
You mentioned that I have written, along with the Welsh Local Government Association, a joint letter previously on this, and will continue to push UK Government on this issue. I think it was disappointing that there was no mention of LHA uplifts in either the autumn budget or as part of the comprehensive spending review. As I say, we will continue to push UK Government to address this with our local government colleagues as well.
Diolch, Siân. Wrth i renti'r farchnad barhau i gynyddu, byddwn yn parhau i alw, a byddaf i'n parhau i alw, am osod cyfraddau'r lwfans tai lleol ar yr hanner canfed canradd yn hytrach na'r degfed ganradd ar hugain, fel yr oeddent pan gawsant eu cyflwyno gyntaf. Mae'n bwysig fod y lwfans tai lleol yn cael ei addasu'n flynyddol, yn hytrach na'i fod yr un fath am gyfnodau hir.
Fe ddywedoch fy mod wedi ysgrifennu llythyr ar y cyd â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ar y mater hwn o'r blaen, a byddaf yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU ynghylch y mater hwn. Credaf ei bod yn siomedig nad oedd sôn am godiadau i'r lwfans tai lleol naill ai yng nghyllideb yr hydref nac fel rhan o'r adolygiad cynhwysfawr o wariant. Fel y dywedais, byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â hyn gyda'n cymheiriaid llywodraeth leol hefyd.
Efallai y byddwch chi'n hapus i roi manylion i fi, felly, o ba drafodaethau pellach, ers y llythyr yna ym mis Ebrill, yr ydych chi wedi eu cael er mwyn gwthio'r agenda yma ymlaen. Achos mae diffyg gweithredu yn gwthio'r bobl dlotaf yn ein cymdeithas ni i sefyllfaoedd hyd yn oed yn fwy bregus, megis digartrefedd. Ac wrth gwrs, mae llety dros dro yn costio awdurdodau lleol Cymru £172 miliwn y flwyddyn, ac mae £1 o bob £4 o'r arian taliad disgresiwn at gostau tai—y discretionary housing payment—yn cael ei ddefnyddio i lenwi'r bylchau sy'n cael eu hachosi gan ddiffygion yn y cyfraddau lwfans tai.
Mae'n hanfodol, onid ydy, fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gweithredu i ddadrewi ac uwchgyfeirio cyfraddau lwfans tai i adlewyrchu'r farchnad go iawn? Os na fydd hyn yn digwydd, pa gysur fyddwch chi, fel Llywodraeth Cymru, yn rhoi i'r bobl sy'n ennill cyflogau bychain tra'n talu rhenti sydd yn cynyddu yn ddireolaeth? A pha sicrwydd fedrwch chi roi na fydd llawer iawn mwy o bobl Cymru yn llithro hyd yn oed yn ddyfnach i dlodi ac yn wynebu digartrefedd?
Perhaps you would be content to provide me with some details, therefore, as to what further discussions you have had, since that letter in April, to push this agenda forward. Because a lack of action is pushing the poorest people in our society into even more vulnerable situations, such as homelessness. And of course, temporary accommodation costs local authorities in Wales £172 million per annum, and £1 of every £4 of the discretionary housing payment is used to fill the gaps caused by deficiencies in the housing allowance levels.
It is crucial, isn't it, that the UK Government takes action to unfreeze and upgrade housing allowance levels to reflect market reality? If this does not happen, what comfort can you, as Welsh Government, give to those people on low incomes who are paying rents that are increasing without any control? And what assurance can you give that there will not be far more people in Wales falling even deeper into poverty and facing homelessness?
Diolch, Sian. As I said, I continue to push this, because I do think, again, with local government, that it is one of the biggest issues that could actually really help people in the private rented sector. We know from the Bevan Foundation the impact that the frozen LHA rates have had on affordability. Back in February 2023, only 32 properties in Wales that were available to rent had a rental price that would be fully covered by the corresponding LHA rate at that time. And the research has also highlighted that, in some local authorities, the gap between the LHA and the lowest rent level could be as great as £851 a month. It is a really serious issue. As I said, we've been clear; we've consistently made the case over that time as well, and we will continue to do so.
Your point on temporary accommodation I think, again, is that we know that there are still too many people in temporary accommodation. Local authorities are working incredibly hard to bring that number down. It is really difficult—it's not always reflected in the numbers. When you see the numbers in temporary accommodation, there are people moving out of temporary accommodation every month into permanent homes. There is a lot of work going on in this area. I'm really conscious that when Members see the stats, it could look like it's the same people in temporary accommodation, but actually there's a huge amount of work going on to move people into permanent homes. So, I just want to put on record my thanks to all the local authorities and officials and housing officers within their teams doing that. As I say, this is something that's concerning to us on the LHA rates, and it is something that we are consistently pushing for.
Diolch, Siân. Fel y dywedais, rwy'n parhau i wthio hyn, gan y credaf, unwaith eto, gyda llywodraeth leol, mai dyma un o'r materion mwyaf a allai helpu pobl o ddifrif yn y sector rhentu preifat. Gwyddom o waith Sefydliad Bevan am yr effaith y mae rhewi cyfraddau'r lwfans tai lleol wedi'i chael ar fforddiadwyedd. Yn ôl ym mis Chwefror 2023, dim ond 32 eiddo yng Nghymru a oedd ar gael i'w rhentu am bris a fyddai'n cael ei dalu'n llawn gan gyfradd gyfatebol y lwfans tai lleol ar y pryd. Ac mae'r ymchwil hefyd wedi nodi, mewn rhai awdurdodau lleol, y gallai'r bwlch rhwng y lwfans tai lleol a'r lefel rhent isaf fod cymaint â £851 y mis. Mae'n fater difrifol iawn. Fel y dywedais, rydym wedi bod yn glir; rydym wedi dadlau'r achos yn gyson dros y cyfnod hwnnw hefyd, a byddwn yn parhau i wneud hynny.
Eich pwynt ynglŷn â llety dros dro, unwaith eto, yw ein bod yn gwybod bod gormod o bobl mewn llety dros dro o hyd. Mae awdurdodau lleol yn gweithio'n anhygoel o galed i leihau'r nifer hwnnw. Mae'n anodd iawn—nid yw bob amser yn cael ei adlewyrchu yn y ffigurau. Pan welwch y niferoedd mewn llety dros dro, mae pobl yn symud allan o lety dros dro bob mis i gartrefi parhaol. Mae llawer o waith yn mynd rhagddo yn y maes hwn. Rwy'n ymwybodol iawn, pan fydd Aelodau'n gweld yr ystadegau, y gallai edrych fel pe bai'r un bobl mewn llety dros dro, ond mewn gwirionedd, mae llawer iawn o waith yn mynd rhagddo i symud pobl i gartrefi parhaol. Felly, hoffwn gofnodi fy niolch i'r holl awdurdodau lleol a swyddogion a swyddogion tai yn eu timau sy'n gwneud hynny. Fel y dywedais, mae hyn yn rhywbeth sy'n peri pryder i ni o ran cyfraddau'r lwfans tai lleol, ac mae'n rhywbeth yr ydym yn gwthio amdano'n gyson.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar y flaenoriaeth sy'n cael ei rhoi i gyn-garcharorion ar gyfer tai cyngor? OQ63398
3. Will the Cabinet Secretary make a statement on the priority given to ex-prisoners for council housing? OQ63398
Diolch, Llyr. There's no legislative requirement to prioritise ex-prisoners for social housing. Under the Housing Act 1996, local authorities are required to have an allocations scheme for determining priorities in allocating housing. Each local authority should have its own published allocations policy, available for local people to access.
Diolch, Llyr. Nid oes gofyniad deddfwriaethol i flaenoriaethu cyn-garcharorion ar gyfer tai cymdeithasol. O dan Ddeddf Tai 1996, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol gael cynllun dyraniadau ar gyfer pennu blaenoriaethau wrth ddyrannu tai. Dylai pob awdurdod lleol gyhoeddi ei bolisi dyraniadau ei hun, i fod ar gael i bobl leol ei weld.
Thank you for that answer. HMP Berwyn in Wrexham in my region is the largest prison in the UK, currently housing around 1,900 prisoners, and about a third of those are from Wales. At present, released prisoners have priority in terms of housing in their local authority area, but concerns have been raised with me that, under proposed new legislation, that will change so that all Welsh prisoners will be designated as local to Wales, regardless of where they're from. Can you clarify whether that's the case? If it is, could you ensure that councils such as Wrexham don't face an influx of ex-prisoners leaving Berwyn and claiming a local connection for housing priority there?
Diolch am eich ateb. CEF Berwyn yn Wrecsam yn fy rhanbarth i yw'r carchar mwyaf yn y DU, ac mae'n gartref i oddeutu 1,900 o garcharorion ar hyn o bryd, gydag oddeutu traean o'r rheini o Gymru. Ar hyn o bryd, mae carcharorion sy'n cael eu rhyddhau yn cael blaenoriaeth o ran tai yn ardal eu hawdurdod lleol, ond mae pryderon wedi'u codi gyda mi, o dan ddeddfwriaeth newydd arfaethedig, y bydd hynny'n newid fel bod pob carcharor o Gymru’n cael eu dynodi'n lleol i Gymru, ni waeth o ble y dônt. A allwch chi egluro a yw hynny'n wir? Os felly, a allech chi sicrhau nad yw cynghorau fel Wrecsam yn wynebu mewnlifiad o gyn-garcharorion sy'n gadael carchar Berwyn ac yn honni bod ganddynt gysylltiad lleol er mwyn cael blaenoriaeth ar gyfer tai yno?
Diolch, Llyr. For people in custody, under the Bill, it will be possible for local authorities to make local connection referrals earlier in the process than they currently do. Earlier referrals will help reduce the stress and disruption for applicants and services, and provide all parties with clarity around responsibility. Earlier referral and communication between the HM Prison and Probation Service and local authorities will reduce the likelihood of a placement in a bed and breakfast upon release. The issue of appropriate accommodation for high-risk people leaving custody, we know, is complex. But in terms of the local connection, it's a different aspect to what was discussed in the White Paper earlier on. I'm happy to write to make sure that that's clarified to you, because I think there's a lot of confusion sometimes around certain terms with local connection as well. So, I'll make sure that we write to you on that specifically.
Diolch, Llyr. I bobl sydd yn y carchar, o dan y Bil, fe fydd yn bosib i awdurdodau lleol wneud atgyfeiriadau cysylltiad lleol yn gynharach yn y broses nag y maent yn ei wneud ar hyn o bryd. Bydd atgyfeiriadau cynharach yn helpu i leihau'r straen a'r tarfu i ymgeiswyr a gwasanaethau, ac yn rhoi eglurder i bawb ynghylch cyfrifoldeb. Bydd atgyfeirio a chyfathrebu cynharach rhwng Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF ac awdurdodau lleol yn lleihau'r tebygolrwydd o leoli cyn-garcharorion mewn llety gwely a brecwast ar ôl eu rhyddhau. Gwyddom fod mater llety priodol i bobl risg uchel sy'n gadael y carchar yn gymhleth. Ond o ran y cysylltiad lleol, mae'n agwedd wahanol i'r hyn a drafodwyd yn y Papur Gwyn yn gynharach. Rwy'n fwy na pharod i ysgrifennu i sicrhau bod hynny'n cael ei egluro i chi, gan y credaf fod llawer o ddryswch weithiau ynghylch termau penodol gyda chysylltiad lleol hefyd. Felly, fe wnaf sicrhau ein bod yn ysgrifennu atoch ar hynny.
Although the Housing (Wales) Act 2014 removed priority need status for prisoners in Wales, prisoners who come out of prison and are sofa surfing or have nowhere to stay are classed as homeless and should still therefore go to their council for help. My own meetings in prison with prisoners from Wales have confirmed both their dependency upon devolved services and that their No. 1 priority on release is access to housing, particularly in new locations where they will not come into contact with their peer groups and pushers. What action are you therefore taking to promote the housing advice available in prison from the prison resettlement team and services like Prison Link Cymru? What update can you provide regarding the reciprocal arrangements for resettlement of ex-offenders between local authorities, referenced in previous Senedd committee inquiries, of which I was part?
Er i Ddeddf Tai (Cymru) 2014 gael gwared â statws angen blaenoriaethol ar gyfer carcharorion yng Nghymru, mae carcharorion sy'n dod o'r carchar ac sy'n mynd o soffa i soffa neu heb unman i aros yn cael eu categoreiddio'n ddigartref, a dylent felly fynd at eu cyngor i gael cymorth. Mae fy nghyfarfodydd fy hun yn y carchar gyda charcharorion o Gymru wedi cadarnhau eu dibyniaeth ar wasanaethau datganoledig ac mai eu blaenoriaeth fwyaf ar ôl cael eu rhyddhau yw mynediad at dai, yn enwedig mewn lleoliadau newydd lle na fyddant yn dod i gysylltiad â chymheiriaid a throseddwyr. Pa gamau rydych chi'n eu cymryd, felly, i hyrwyddo'r cyngor tai sydd ar gael yn y carchar gan dîm ailsefydlu'r carchar a gwasanaethau fel Prison Link Cymru? Pa ddiweddariad y gallwch ei roi ynghylch y trefniadau cilyddol ar gyfer ailsefydlu cyn-droseddwyr rhwng awdurdodau lleol, y cyfeiriwyd atynt mewn ymholiadau gan un o bwyllgorau'r Senedd flaenorol, yr oeddwn yn rhan ohono?
Diolch, Mark. Thank you for your interest and work in this area. Release from prison can often lead to cycles of reoffending and repeat homelessness, which can have a significant negative impact on the individual and the wider community. We know that. As a result, Welsh Government has been working closely with HMPPS and local authorities to improve housing outcomes for those leaving custody and coming back to Wales. The recent early release scheme did demonstrate the importance of that genuine multi-agency working, to ensure that people leaving custody are signposted to relevant services, including health, ahead of release. The Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill also strengthens the duties to provide advice, co-ordinate services and prevent homelessness for people leaving custody. So, our goal is to make sure that no one leaves prison into homelessness, and the Bill will provide a legal framework to support this ambition. We'll work with others to make sure we do that in a practical and effective way.
We do have a working group at the moment as well with HMPPS, so we are working to do everything we can at the moment to put in place before the Bill, hopefully, comes into being the work that we can take, the good practice that's learned from the prisoner early release scheme as well. So, we are working and officials are working closely with HMPPS on all of that.
Diolch, Mark. Diolch am eich diddordeb a'ch gwaith yn y maes hwn. Gall rhyddhau pobl o'r carchar arwain yn aml at gylchoedd o aildroseddu a digartrefedd mynych, a all gael effaith negyddol sylweddol ar yr unigolyn a'r gymuned ehangach. Fe wyddom hynny. O ganlyniad, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio'n agos gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF ac awdurdodau lleol i wella canlyniadau tai i'r rhai sy'n gadael carchar ac yn dychwelyd i Gymru. Dangosodd y cynllun rhyddhau cynnar diweddar bwysigrwydd y gwaith gwirioneddol amlasiantaethol hwnnw, er mwyn sicrhau bod pobl sy'n gadael carchar yn cael eu cyfeirio at wasanaethau perthnasol, gan gynnwys iechyd, cyn cael eu rhyddhau. Mae Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) hefyd yn cryfhau'r dyletswyddau i ddarparu cyngor, cydgysylltu gwasanaethau ac atal digartrefedd i bobl sy'n gadael carchar. Felly, ein nod yw sicrhau nad oes unrhyw un yn gadael carchar i fod yn ddigartref, a bydd y Bil yn darparu fframwaith cyfreithiol i gefnogi'r uchelgais hwn. Byddwn yn gweithio gydag eraill i sicrhau ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd ymarferol ac effeithiol.
Mae gennym weithgor ar hyn o bryd hefyd gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF, felly rydym yn gweithio i wneud popeth yn ein gallu ar hyn o bryd i roi'r gwaith y gallwn ei wneud, a'r arferion da a ddysgwyd o'r cynllun rhyddhau carcharorion yn gynnar hefyd, ar waith, cyn i'r Bil ddod i rym, gobeithio. Felly, rydym yn gweithio, ac mae swyddogion yn gweithio'n agos gyda Gwasanaeth Carchardai a Phrawf EF ar hyn oll.
Care-experienced young people are estimated to represent 24 per cent to 27 per cent of the adult prison population in the UK, despite being less than 1 per cent of under-18s entering local authority care each year. So, as such, a lot of the ex-prisoners will have experienced care and, as such, we do have a special responsibility towards them. So, I’d like to ask how the Government approaches this in terms of supporting care leavers who would be coming out of prison.
Amcangyfrifir fod pobl ifanc â phrofiad o fod mewn gofal yn 24 i 27 y cant o boblogaeth carchardai oedolion yn y DU, er mai llai nag 1 y cant o bobl dan 18 oed sy'n mynd i ofal awdurdod lleol bob blwyddyn. Felly, o ganlyniad, bydd llawer o'r cyn-garcharorion wedi cael profiad o fod mewn gofal, ac o ganlyniad, mae gennym gyfrifoldeb arbennig drostynt. Felly, hoffwn ofyn sut y mae'r Llywodraeth yn mynd ati i wneud hyn a chefnogi pobl sydd wedi gadael gofal a fyddai'n dod allan o'r carchar.
Diolch, Julie. Thank you for that question. The support requirements of every person leaving custody are taken very seriously, and for young people, the local authorities’ leaving care service must remain a presence in the young person's life during the period of supervision by the youth offending team and probation service. For those who may historically have been in care, the new Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill will abolish, as you know, both priority need and intentionality tests, which we know are barriers for those leaving prison. It will also ensure that each local authority has a multi-agency case co-ordination approach for those who need the most support, and anyone leaving custody, regardless of care status, who is experiencing multiple support needs will benefit from this approach. And as you know, the Bill does deliver a package of measures collectively designed to end the use of the homelessness system as a route out of care.
Diolch, Julie. Diolch am eich cwestiwn. Mae gofynion cymorth pob unigolyn sy'n gadael y carchar yn cael eu cymryd o ddifrif, ac i bobl ifanc, rhaid i wasanaeth gadael gofal yr awdurdodau lleol barhau i fod yn bresenoldeb ym mywyd yr unigolyn ifanc yn y cyfnod o oruchwyliaeth gan y tîm troseddwyr ifanc a'r gwasanaeth prawf. I'r rhai a allai fod wedi bod mewn gofal yn y gorffennol, fel y gwyddoch, bydd y Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) newydd yn cael gwared ar brofion angen blaenoriaethol a phrofion bwriad, y gwyddom eu bod yn rhwystrau i rai sy'n gadael carchar. Bydd hefyd yn sicrhau bod gan bob awdurdod lleol ddull amlasiantaethol o gydgysylltu achosion ar gyfer y rhai sydd angen y cymorth mwyaf, a bydd unrhyw un sy'n gadael carchar, beth bynnag y bo'u statws gofal, ac sydd ag anghenion cymorth lluosog yn elwa o'r dull hwn. Ac fel y gwyddoch, mae'r Bil yn cyflwyno pecyn o fesurau a gynlluniwyd ar y cyd i roi diwedd ar ddefnyddio'r system ddigartrefedd fel llwybr allan o ofal.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi preswylwyr yng Nghanol De Cymru i ôl-osod eu cartrefi? OQ63399
4. How is the Welsh Government supporting residents in South Wales Central to retrofit their homes? OQ63399
Diolch, Heledd. Since 2022, our optimised retrofit programme has invested £12 million in retrofitting social homes in South Wales Central. Warm Homes Nest offers free retrofits for eligible low-income households, and Green Homes Wales offers free assessments and interest-free loans to people who want to upgrade their own homes.
Diolch, Heledd. Ers 2022, mae ein rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio wedi buddsoddi £12 miliwn mewn ôl-osod cartrefi cymdeithasol yng Nghanol De Cymru. Mae cynllun Nyth Cartrefi Clyd yn cynnig darpariaeth ôl-osod am ddim i aelwydydd incwm isel cymwys, ac mae Cartrefi Gwyrdd Cymru’n cynnig asesiadau am ddim a benthyciadau di-log i bobl sydd eisiau uwchraddio eu cartrefi eu hunain.
Thank you for that response, Cabinet Secretary. As you’ll be well aware, we know that 98 per cent of people on low incomes are in fuel poverty. Households are being pushed into record levels of debt, with over £3.7 billion in energy debt and arrears. In fact, the recent Citizens Advice Cymru report, 'Delivering warmer homes for private renters in Wales', highlights that nearly half of Welsh renters are struggling to pay their energy bills, with almost two thirds of rented homes in Wales rated EPC D or below, paying an average of £317 more a year than those in EPC C homes. This means that, for yet another winter, many of our residents and constituents will face a hard choice of either being able to afford to heat their homes or to eat. So, can I ask, what is the Welsh Government doing to address the immediate challenges facing people living in inadequate homes in my region, as well as the longer term opportunities linked to retrofitting homes that will, of course, benefit our economy as well?
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, fe wyddom fod 98 y cant o bobl ar incwm isel mewn tlodi tanwydd. Mae aelwydydd yn cael eu gwthio i lefelau uwch nag erioed o ddyled, gyda dros £3.7 biliwn mewn dyledion ac ôl-ddyledion ynni. Mewn gwirionedd, mae adroddiad diweddar Cyngor ar Bopeth Cymru, 'Darparu cartrefi cynhesach i denantiaid preifat yng Nghymru', yn nodi bod bron i hanner y tenantiaid yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd talu eu biliau ynni, gyda bron i ddwy ran o dair o gartrefi rhent yng Nghymru wedi cael gradd Tystysgrif Perfformiad Ynni (EPC) o D neu is, ac yn talu £317 yn fwy y flwyddyn ar gyfartaledd na'r rhai mewn cartrefi EPC C. Golyga hyn, am aeaf arall eto, y bydd llawer o'n trigolion a'n hetholwyr yn wynebu dewis anodd rhwng naill ai gallu fforddio gwresogi eu cartrefi neu fwyta. Felly, a gaf i ofyn beth y mae Llywodraeth Cymru’n ei wneud i fynd i'r afael â'r heriau uniongyrchol sy'n wynebu pobl sy'n byw mewn cartrefi annigonol yn fy rhanbarth i, yn ogystal â'r cyfleoedd mwy hirdymor sy'n gysylltiedig ag ôl-osod cartrefi a fydd, wrth gwrs, o fudd i'n heconomi hefyd?
Absolutely. Thank you, Heledd, for that. I certainly recognise the level of fuel poverty that you mentioned. Recently published data shows that 25 per cent of our households are living in fuel poverty and a further 16 per cent are at risk of falling into fuel poverty. So, they are really concerning numbers. We are investing more than £35 million this financial year through our Warm Homes Nest scheme to reduce the number of low-income households living in cold, damp homes. As you'll know, Nest takes a low carbon-first approach to improve the long-term energy efficiency of the least thermally efficient low-income households in Wales. And this method, really, is a two-pronged approach, so the provision of independent advice, which is really important, and, for eligible households, free installations to improve fuel-poor homes.
So, our free advice service, which is available to all households in Wales—and I would urge all Members to make sure that they are promoting that—plays an important role in understanding each household's individual circumstances, advises on steps people can take themselves, and is supporting them to access the most appropriate scheme for their needs. There are a number of schemes that are going—a number of Welsh Government schemes, but also other schemes that are operating across the UK and funded by energy suppliers. We work with the Welsh Local Government Association and are leveraging as much funding as possible into Wales from UK-wide schemes to ensure that support is available to those most in need. For example, the ECO Flex scheme is available in every local authority in Wales, and I'm also meeting tomorrow the UK Minister with responsibility in this area, and I'll make sure that I raise this issue directly with him as well when I meet him tomorrow.
Yn sicr. Diolch, Heledd. Rwy'n sicr yn cydnabod lefel y tlodi tanwydd a grybwyllwyd gennych. Mae data a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn dangos bod 25 y cant o'n cartrefi yn byw mewn tlodi tanwydd a bod 16 y cant arall mewn perygl o fynd i dlodi tanwydd. Felly, maent yn ffigurau sy'n peri cryn bryder. Rydym yn buddsoddi mwy na £35 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon drwy ein cynllun Nyth Cartrefi Clyd i leihau nifer yr aelwydydd incwm isel sy'n byw mewn cartrefi oer a llaith. Fel y gwyddoch, mae Nyth yn defnyddio dull gweithredu carbon isel yn gyntaf i wella effeithlonrwydd ynni hirdymor yr aelwydydd incwm isel lleiaf effeithlon yn thermol yng Nghymru. Ac mae'r dull hwn yn ddull deublyg mewn gwirionedd, sy'n darparu cyngor annibynnol, sy'n bwysig iawn, ac i aelwydydd cymwys, ôl-osod am ddim i wella cartrefi sy'n dlawd o ran tanwydd.
Felly, mae ein gwasanaeth cynghori am ddim, sydd ar gael i bob aelwyd yng Nghymru—a buaswn yn annog pob Aelod i sicrhau eu bod yn ei hyrwyddo—yn chwarae rhan bwysig yn y broses o ddeall amgylchiadau unigol pob aelwyd, yn cynghori ar y camau y gall pobl eu cymryd eu hunain, ac yn eu cynorthwyo i gael mynediad at y cynllun mwyaf priodol ar gyfer eu hanghenion. Mae nifer o gynlluniau ar y gweill—nifer o gynlluniau Llywodraeth Cymru, ond hefyd cynlluniau eraill sy'n gweithredu ledled y DU ac yn cael eu hariannu gan gyflenwyr ynni. Rydym yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ac yn denu cymaint o gyllid â phosib i Gymru o gynlluniau ledled y DU i sicrhau bod cymorth ar gael i'r rhai sydd fwyaf o'i angen. Er enghraifft, mae cynllun ECO Flex ar gael ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru, ac yfory hefyd, byddaf yn cyfarfod â Gweinidog y DU sydd â chyfrifoldeb yn y maes, a byddaf yn sicrhau fy mod yn codi'r mater hwn yn uniongyrchol gydag ef bryd hynny.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi canol trefi yng Ngorllewin De Cymru? OQ63389
5. What is the Welsh Government doing to support town centres in South Wales West? OQ63389
Diolch, Sioned. We have invested almost £132 million in town centres across South Wales West through our Transforming Towns programme since January 2020. This investment is reinvigorating high streets, supporting local businesses, creating jobs and strengthening communities.
Diolch, Sioned. Rydym wedi buddsoddi bron i £132 miliwn mewn canol trefi ledled Gorllewin De Cymru drwy ein rhaglen Trawsnewid Trefi ers mis Ionawr 2020. Mae'r buddsoddiad hwn yn adfywio strydoedd mawr, yn cefnogi busnesau lleol, yn creu swyddi ac yn cryfhau cymunedau.
Diolch. Last month, during a debate on town centres brought forward by my colleague Luke Fletcher, Members highlighted the untapped potential of our town centres. During the recent Neath Arts Festival, I visited a pop-up museum in Neath, curated by local historian Jordan Brinkworth, and, over three days, almost 800 people visited. Neath has a history stretching back thousands of years, and reminders of the past exist to this day. Despite this, since Cefn Coed Colliery Museum was forced to close its doors on safety grounds several years ago, Neath Port Talbot is one of the few county boroughs in Wales without a council-managed museum, though I'm pleased the current administration is committed to addressing this. With heritage tourism being linked to the development of distinctive, vibrant town centres and footfall, what steps is the Welsh Government taking to help local authorities harness heritage as a driver for town-centre regeneration?
Diolch. Fis diwethaf, yn ystod dadl ar ganol trefi a gyflwynwyd gan fy nghyd-Aelod Luke Fletcher, tynnodd yr Aelodau sylw at botensial heb ei wireddu canol ein trefi. Yn ystod Gŵyl Gelfyddydau Castell-nedd yn ddiweddar, ymwelais ag amgueddfa dros dro yng Nghastell-nedd, wedi'i churadu gan yr hanesydd lleol Jordan Brinkworth, a thros dridiau, ymwelodd bron i 800 o bobl. Mae gan Gastell-nedd hanes sy'n ymestyn yn ôl filoedd o flynyddoedd, ac mae yna bethau sy'n atgoffa am y gorffennol yn dal i fodoli heddiw. Er hynny, ers i Amgueddfa Glofa Cefn Coed gael ei gorfodi i gau ei drysau ar sail diogelwch sawl blwyddyn yn ôl, Castell-nedd Port Talbot yw un o'r ychydig fwrdeistrefi sirol yng Nghymru heb amgueddfa a reolir gan gyngor, er fy mod yn falch fod y weinyddiaeth bresennol wedi ymrwymo i fynd i'r afael â hyn. Gan fod cysylltiad rhwng twristiaeth treftadaeth a datblygu canol trefi unigryw, bywiog a phoblogaidd, pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu awdurdodau lleol i harneisio treftadaeth fel sbardun ar gyfer adfywio canol trefi?
Diolch, Sioned. I think that's such an important aspect, isn't it? Heritage is so crucial to our communities, and I probably should declare an interest at this moment that my mum was born in Neath, so I do have a certain affection for Neath. It sounds like a wonderful festival that was put on locally. To attract that many people, I think is really, really good to see. I think the aspects of Transforming Towns and the importance of our town centres just highlights the cross-Government nature of all of this. You know, it's not just about the responsibility on myself; I think it's a responsibility for my Cabinet colleague Jack Sargeant, who has responsibility for heritage and culture. Also, whether it's education settings—. It's really important that we work across Government, and I've made that point to my Cabinet colleagues and will continue to do so to make sure that we do invest as much as possible where people care the most about in their own communities.
Diolch, Sioned. Rwy'n credu bod honno'n elfen mor bwysig, onid yw? Mae treftadaeth mor hanfodol i'n cymunedau, ac mae'n debyg y dylwn ddatgan diddordeb nawr fod fy mam wedi'i geni yng Nghastell-nedd, felly rwy'n hoff iawn o Gastell-nedd. Mae'r ŵyl a gynhaliwyd yn lleol yn swnio'n wych. Mae'n dda iawn gweld ei bod wedi denu cymaint o bobl. Rwy'n credu bod agweddau ar Trawsnewid Trefi a phwysigrwydd canol trefi'n tynnu sylw at natur drawslywodraethol hyn i gyd. Nid fy nghyfrifoldeb i yn unig mohono; rwy'n credu ei fod yn gyfrifoldeb i fy nghyd-aelod o'r Cabinet, Jack Sargeant, sydd â chyfrifoldeb am dreftadaeth a diwylliant. Hefyd, gallai fod yn lleoliadau addysg—. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n gweithio ar draws y Llywodraeth, ac rwyf wedi dweud hynny wrth fy nghyd-aelodau o'r Cabinet a byddaf yn parhau i wneud hynny i wneud yn siŵr ein bod yn buddsoddi cymaint â phosib yn y pethau y mae pobl yn malio fwyaf amdanynt yn eu cymunedau eu hunain.
But our town centres face multiple threats, from the out-of-town developments with ample free parking to the unfair competition from large multinational chains able to absorb huge rent and rates increases. However, the latest threat is the most sinister, and that is the rise of organised crime gangs running shops and services, often utilising illegal immigrants. Undercover investigation by the BBC and raids by the National Crime Agency have found mini-marts selling illegal tobacco products and barber shops employing failed asylum seekers earning as little as £4 per hour. Cabinet Secretary, what is the Welsh Government doing to ensure these so-called businesses are not allowed to operate on our high streets, and how are you enabling local authorities to crack down on the sale of illegal tobacco and vapes?
Ond mae canol trefi'n wynebu bygythiadau lluosog, o'r datblygiadau ar gyrion y dref sydd â digon o barcio am ddim i'r gystadleuaeth annheg gan gadwyni rhyngwladol mawr sy'n gallu amsugno rhenti enfawr a chynnydd mewn ardrethi. Fodd bynnag, y bygythiad diweddaraf yw'r mwyaf sinistr, sef y cynnydd mewn gangiau troseddau cyfundrefnol sy'n rhedeg siopau a gwasanaethau, gan ddefnyddio mewnfudwyr anghyfreithlon yn aml. Mae ymchwiliad cudd gan y BBC a chyrchoedd gan yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol wedi canfod archfarchnadoedd bach sy'n gwerthu cynhyrchion tybaco anghyfreithlon a siopau barbwr sy'n cyflogi ceiswyr lloches aflwyddiannus sy'n ennill cyn lleied â £4 yr awr. Ysgrifennydd y Cabinet, beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau nad yw'r fath fusnesau fel y'u gelwir yn cael gweithredu ar ein strydoedd mawr, a sut ydych chi'n galluogi awdurdodau lleol i roi diwedd ar werthu tybaco a fêps anghyfreithlon?
Diolch, Altaf, and thank you for that question. There's a lot of money that has gone into your region. We've delivered a number of regeneration projects and we've got a really healthy pipeline. So, I think, on the positives, there's a lot of really good news for town centres in your region.
The aspect of people feeling safe on our high streets and going into our town centres, it is really important. It's important that people are safe and it's important that they feel safe, because otherwise that prevents them from going in altogether. So, I think safety is a really important issue. I would say also that trading standards do an incredible job. Each local authority, the officers there, when they have notice about things, they do take that up and they do incredible work, I know, and we see that in some of the prosecutions that they've been able to bring forward as well. So, the issue we take very seriously, but I think trading standards do that job and we know that policing, which you'll know isn't devolved, is something that we work with our UK Government colleagues on.
Diolch am eich cwestiwn, Altaf. Mae yna lawer o arian wedi mynd i mewn i'ch rhanbarth chi. Rydym wedi cyflawni nifer o brosiectau adfywio ac mae gennym lwybr iach iawn. Felly, rwy'n credu, ar y pethau cadarnhaol, fod yna lawer o newyddion da iawn i ganol trefi yn eich rhanbarth.
Mae'n bwysig iawn fod pobl yn teimlo'n ddiogel ar ein strydoedd mawr ac i fynd i ganol trefi. Mae'n bwysig fod pobl yn ddiogel ac mae'n bwysig eu bod yn teimlo'n ddiogel, oherwydd fel arall mae'n eu hatal rhag mynd i mewn yn gyfan gwbl. Felly, rwy'n credu bod diogelwch yn fater pwysig iawn. Mae safonau masnach yn gwneud gwaith anhygoel. Pan gânt eu hysbysu am bethau, mae swyddogion pob awdurdod lleol yn mynd ar drywydd hynny ac yn gwneud gwaith anhygoel, ac rydym yn gweld hynny yn rhai o'r erlyniadau a weithredwyd ganddynt hefyd. Felly, rydym o ddifrif ynglŷn â'r mater, ond mae safonau masnach yn gwneud y gwaith hwnnw ac fe wyddom fod plismona, y gwyddoch nad yw wedi'i ddatganoli, yn rhywbeth yr ydym yn gweithio arno gyda'n cymheiriaid yn Llywodraeth y DU.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu amcangyfrif ar gyfer y costau cynyddol sy'n wynebu llywodraeth leol yn y flwyddyn ariannol nesaf? OQ63362
6. Will the Cabinet Secretary provide an estimate of the increased costs facing local government in the next financial year? OQ63362
Diolch, Mike. The latest estimate from the WLGA indicates that local authorities are facing increased costs of £560 million in 2026-27.
Diolch, Mike. Mae'r amcangyfrif diweddaraf gan CLlLC yn dangos bod awdurdodau lleol yn wynebu costau uwch o £560 miliwn yn 2026-27.
Diolch. Local government is facing increased costs, as you just said, but, notably, in children's social services, social care and homelessness. In England, council spending on adult and children's social care is due to rise by 10 per cent in real terms this year for the second consecutive year, Westminster Government data show. Increases in budget and costs have been even steeper for children's social care, with a second consecutive rise of 11 per cent in real terms. Homelessness costs in England have increased by 29 per cent in the last year and by 97 per cent in the last five years. Are the Welsh figures substantially different, and have you raised these financial pressures with the Cabinet Secretary for finance?
Diolch. Mae llywodraeth leol yn wynebu costau cynyddol, fel y dywedoch chi, ond yn fwyaf arbennig, mewn gwasanaethau cymdeithasol plant, gofal cymdeithasol a digartrefedd. Yn Lloegr, mae gwariant cyngor ar ofal cymdeithasol oedolion a phlant i fod i godi 10 y cant mewn termau real eleni am yr ail flwyddyn yn olynol, yn ôl data Llywodraeth San Steffan. Mae cynnydd i gyllidebau a chostau wedi bod hyd yn oed yn fwy serth ar gyfer gofal cymdeithasol plant, gydag ail gynnydd yn olynol o 11 y cant mewn termau real. Mae costau digartrefedd yn Lloegr wedi cynyddu 29 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf a 97 y cant yn y pum mlynedd diwethaf. A yw'r ffigurau Cymreig yn sylweddol wahanol, ac a ydych chi wedi codi'r pwysau ariannol gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid?
Diolch, Mike. I understand that over £200 million of the cost pressures identified by the WLGA do relate to social services, and my fellow Ministers with responsibility for this area are arranging a meeting with local government representatives to discuss this issue further. Since 2022, we have provided additional targeted grants to local authorities, which total over £77 million, to support their statutory duties to provide temporary accommodation, discretionary prevention support and strategic co-ordination. From 2025-26, the homelessness-related funding has been transferred to the revenue support grant, giving councils that flexibility to meet those needs.
It's the Government's firm ambition to secure a final budget—and I can see my Cabinet colleague sat here, nodding away—and that the final budget would use all the resources available for 2026-27 to support front-line public services. And I hope all parties will take the opportunity to have discussions with the Cabinet Secretary for finance as soon as possible to play their part in finalising a budget.
Diolch, Mike. Rwy'n deall bod dros £200 miliwn o'r pwysau costau a nodwyd gan CLlLC yn ymwneud â gwasanaethau cymdeithasol, ac mae fy nghyd-Weinidogion sy'n gyfrifol am y maes yn trefnu cyfarfod gyda chynrychiolwyr llywodraeth leol i drafod y mater ymhellach. Ers 2022, rydym wedi darparu grantiau ychwanegol wedi'u targedu i awdurdodau lleol, gwerth cyfanswm o dros £77 miliwn, i gefnogi eu dyletswyddau statudol i ddarparu llety dros dro, cymorth atal yn ôl disgresiwn a chydlynu strategol. O 2025-26, mae'r cyllid sy'n gysylltiedig â digartrefedd wedi'i drosglwyddo i'r grant cymorth refeniw, gan roi hyblygrwydd i gynghorau ddiwallu'r anghenion hynny.
Uchelgais cadarn y Llywodraeth yw sicrhau cyllideb derfynol—a gallaf weld fy nghyd-aelod o'r Cabinet yn eistedd yma, yn nodio'i ben—ac y byddai'r gyllideb derfynol yn defnyddio'r holl adnoddau sydd ar gael ar gyfer 2026-27 i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus rheng flaen. Ac rwy'n gobeithio y bydd pob plaid yn manteisio ar y cyfle i gael trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid cyn gynted â phosib i chwarae eu rhan yn y broses o sicrhau cyllideb derfynol.
As we've heard, local authorities are under immense pressure—we all recognise that—but also our taxpayers and working families are overburdened with increasing costs as well and becoming more frustrated. In Monmouthshire, for instance, we've seen council tax increases of 21 per cent over the past three years—that's something that would not have happened if I was still a leader there.
We understand that the demographic pressures and ageing population, and, as Mike pointed out, the costs of children's services, are creating real problems and pressures. But, without firm limits, councils risk setting budgets based on what they can get away with rather than what is fair and affordable—I know that very few would do that, though. Cabinet Secretary, will the Welsh Government reconsider introducing a mandate requiring local authorities to hold a referendum on council tax increases by 5 per cent? If it's right for England and 57 million people, why isn't right for us in Wales also?
Fel y clywsom, mae awdurdodau lleol o dan bwysau enfawr—rydym i gyd yn cydnabod hynny—ond mae ein trethdalwyr a'n teuluoedd sy'n gweithio yn cael eu gorlwytho â chostau cynyddol hefyd ac yn mynd yn fwy rhwystredig. Yn sir Fynwy, er enghraifft, rydym wedi gweld cynnydd yn y dreth gyngor o 21 y cant dros y tair blynedd diwethaf—mae hynny'n rhywbeth na fyddai wedi digwydd pe bawn i'n dal i fod yn arweinydd yno.
Rydym yn deall bod y pwysau demograffig a'r boblogaeth sy'n heneiddio, ac fel y nododd Mike, costau gwasanaethau plant, yn creu problemau a phwysau gwirioneddol. Ond heb derfynau cadarn, mae cynghorau mewn perygl o osod cyllidebau'n seiliedig ar beth bynnag a ddymunant yn hytrach na'r hyn sy'n deg ac yn fforddiadwy—er fy mod yn gwybod mai ychydig iawn a fyddai'n gwneud hynny. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried cyflwyno mandad sy'n ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol gynnal refferendwm ar gynnydd yn y dreth gyngor o 5 y cant? Os yw'n iawn i Loegr a 57 miliwn o bobl, pam nad yw'n iawn i ni yng Nghymru hefyd?
Thank you, Peter. I think it's wrong, because it's not the right policy for Wales. It is costly and we know that that is something that residents would not want to see. I think we have to remember that local authorities, as you know, Peter, work really hard—they have really difficult decisions in tough times. We've been through 14 years of austerity, and local authorities have had a really, really tough time. The setting of their budgets and council tax is the responsibility, as you know, of them, each individual local authority. It really isn't appropriate for the Welsh Government to set an arbitrary level of council tax increase.
I think, every time that decision is made, each local authority is really, really, I think, struggling, and knows that every percentage point, decimal point, is a real issue for their residents. But they have to balance that, and they have to take account of the full range of sources of funding available to them, as well as the pressures that they face. I do encourage councils to continue to carefully balance the impact of increases on household finances with the loss of support and services. I know that, as I said, across Wales, leaders, elected members and officers alike will be finding, hoping to find, ways to make the best use of their resources to make the most difference to the communities that they serve.
But I would put that offer out again. The First Minister and the Cabinet Secretary for finance have been clear that it's our collective responsibility here to pass a Welsh budget. We're committed to working with all parties to do that.
Diolch, Peter. Rwy'n credu ei fod yn anghywir, am nad dyna'r polisi cywir i Gymru. Mae'n gostus ac rydym yn gwybod bod hynny'n rhywbeth na fyddai trigolion eisiau ei weld. Rwy'n credu bod rhaid inni gofio bod awdurdodau lleol, fel y gwyddoch, Peter, yn gweithio'n galed iawn—mae ganddynt benderfyniadau anodd iawn i'w gwneud mewn cyfnod anodd. Rydym wedi bod drwy 14 mlynedd o gyni ariannol, ac mae awdurdodau lleol wedi cael amser anodd iawn. Cyfrifoldeb pob awdurdod lleol unigol yw gosod eu cyllidebau a'r dreth gyngor, fel y gwyddoch. Nid yw'n briodol i Lywodraeth Cymru osod lefel fympwyol o gynnydd i'r dreth gyngor.
Mae pob awdurdod lleol yn ei chael hi'n anodd bob tro y gwneir y penderfyniad hwnnw, ac yn gwybod bod pob pwynt canran, pwynt degol, yn real i'w trigolion. Ond mae'n rhaid iddynt gydbwyso hynny, ac mae'n rhaid iddynt ystyried yr ystod lawn o ffynonellau cyllid sydd ar gael iddynt, yn ogystal â'r pwysau y maent yn eu hwynebu. Rwy'n annog cynghorau i barhau i gydbwyso'n ofalus beth fydd effaith cynnydd ar gyllid cartrefi yn erbyn colli cymorth a gwasanaethau. Rwy'n gwybod, fel y dywedais, y bydd arweinwyr, aelodau etholedig a swyddogion ledled Cymru fel ei gilydd yn dod o hyd i ffyrdd o wneud y defnydd gorau o'u hadnoddau i wneud y gwahaniaeth mwyaf i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu.
Ond hoffwn rhoi'r cynnig hwnnw allan eto. Mae'r Prif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid wedi dweud yn glir mai ein cyfrifoldeb cyfunol yma yw pasio cyllideb Cymru. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r holl bleidiau i wneud hynny.
Cwestiwn 7—Peter Fox. O, unwaith eto.
Question 7—Peter Fox. Oh, once again.
I didn't spot that. I might not have called you for your supplementary if I had spotted that.
Ni sylwais ar hynny. Efallai na fyddwn wedi eich galw i ofyn eich cwestiwn atodol pe bawn i wedi sylwi ar hynny.
Well, I was wondering. I was wondering. [Laughter.]
Wel, roeddwn i'n synnu. Roeddwn i'n synnu. [Chwerthin.]
7. Pa mor aml y mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio cofrestrau risg awdurdodau lleol i ganfod a lliniaru risgiau systemig ledled Cymru? OQ63372
7. How often does the Welsh Government use local authority risk registers in identifying and mitigating systemic risks across Wales? OQ63372
Diolch, Peter. The Welsh Government works closely with local government and the wider emergency responder community to identify and manage a wide range of risks and threats, and to adapt and learn to improve Wales's resilience. We work collaboratively to minimise impacts and to respond and recover effectively when disruptive challenges arise.
Diolch, Peter. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda llywodraeth leol a'r gymuned ehangach o ymatebwyr brys i nodi a rheoli ystod eang o risgiau a bygythiadau, ac i addasu a dysgu er mwyn gwella gwydnwch Cymru. Rydym yn gweithio ar y cyd i leihau effeithiau ac i ymateb ac i adfer yn effeithiol pan fydd heriau aflonyddgar yn codi.
Thank you, Cabinet Secretary. Local authorities serve as the first point of contact between residents and government, and they tend to have good insight into what is going on. Through the publication of risk registers, the public and the Welsh Government are able to see what issues are of concern and on the horizon.
Torfaen County Borough Council, for example, have noticed there is a critical risk that funding shortfalls will prevent investment in their schools, which could severely impact education infrastructure. Monmouthshire County Council have reported ongoing risk of significant harm to children and adults due to failures in safeguarding arrangements, and similar risks with adult social care.
These are, certainly, some very concerning trends being identified, and they will likely require input and support from Welsh Government to circumvent. Cabinet Secretary, do you and your officials monitor local authority risk registers, and, if so, what steps will the Welsh Government take to mitigate risks such as these relating to social care and education investment in Monmouthshire and Torfaen?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae awdurdodau lleol yn gwasanaethu fel y pwynt cyswllt cyntaf rhwng trigolion a'r llywodraeth, ac maent yn tueddu i feddu ar fewnwelediad da o'r hyn sy'n digwydd. Drwy gyhoeddi cofrestrau risg, mae'r cyhoedd a Llywodraeth Cymru yn gallu gweld pa faterion sy'n peri pryder ac ar y gorwel.
Mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Torfaen, er enghraifft, wedi sylwi bod risg allweddol y bydd diffyg cyllid yn atal buddsoddiad yn eu hysgolion, a allai effeithio'n ddifrifol ar seilwaith addysg. Mae Cyngor Sir Fynwy wedi adrodd am risg barhaus o niwed sylweddol i blant ac oedolion oherwydd methiannau mewn trefniadau diogelu, a risgiau tebyg gyda gofal cymdeithasol i oedolion.
Mae'r rhain, yn sicr, yn dueddiadau pryderus iawn, ac mae'n debygol y bydd angen mewnbwn a chefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'w hosgoi. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi a'ch swyddogion yn monitro cofrestrau risg awdurdodau lleol, ac os felly, pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i liniaru risgiau fel y rhain sy'n ymwneud â buddsoddiad mewn gofal cymdeithasol ac addysg yn sir Fynwy a Thorfaen?
Thank you, Peter. In May this year, the First Minister announced Wales's first resilience framework. That framework provides a clear vision and a set of priorities that ensure that Wales is resilient to disruptive challenge, and also highlights the importance of risk assessments and preparedness to build resilience.
Wales's four local resilience forums each produce a community risk register as part of their statutory duties under the Civil Contingencies Act 2004. Community risk registers help to inform emergency planning through the local resilience forums, and are kept under continual review. Through the forums and the plan, the Welsh Government is committed to working with the forum partners to enhance the production and maintenance of the risk registers. That includes developing clear standards for register updates and review cycles, and strengthening requirements for the register to consider demographics and vulnerable people.
So, we are committed to supporting those local resilience forums to tailor their communications of the registers to meet community needs—so, still work going on in that area about the structures, but I certainly can report back to you in the coming months.
Diolch, Peter. Ym mis Mai eleni, cyhoeddodd y Prif Weinidog fframwaith gwydnwch cyntaf Cymru. Mae'r fframwaith hwnnw'n darparu gweledigaeth glir a set o flaenoriaethau sy'n sicrhau bod Cymru'n wydn yn wyneb heriau aflonyddgar, ac mae hefyd yn tynnu sylw at bwysigrwydd asesiadau risg a pharodrwydd ar gyfer adeiladu gwydnwch.
Mae pedwar fforwm gwydnwch lleol Cymru yn cynhyrchu cofrestr risg gymunedol fel rhan o'u dyletswyddau statudol o dan Ddeddf Argyfyngau Sifil 2004. Mae cofrestrau risg cymunedol yn helpu i lywio cynlluniau argyfwng drwy'r fforymau gwydnwch lleol, ac fe gânt eu hadolygu'n barhaus. Drwy'r fforymau a'r cynllun, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid y fforwm i wella'r gwaith o gynhyrchu a chynnal y cofrestrau risg. Mae hynny'n cynnwys datblygu safonau clir ar gyfer diweddariadau i gofrestrau a chylchoedd adolygu, a chryfhau gofynion i'r cofrestrau ystyried demograffeg a phobl agored i niwed.
Felly, rydym wedi ymrwymo i gefnogi'r fforymau gwydnwch lleol hynny i deilwra'r modd y maent yn cyfathrebu'r cofrestrau er mwyn diwallu anghenion cymunedol—felly, mae gwaith yn parhau yn y maes hwnnw ar y strwythurau, ond yn sicr gallaf adrodd yn ôl i chi yn y misoedd nesaf.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Janet Finch-Saunders.
And finally, question 8—Janet Finch-Saunders.
8. Pa sylwadau y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'u cael gan gynghorau tref a chymuned ynglŷn â'u perthynas ag Archwilio Cymru? OQ63369
8. What representations has the Cabinet Secretary had from town and community councils regarding their relationship with Audit Wales? OQ63369
Diolch, Janet. I meet regularly with One Voice Wales as the representative body for the sector. We discuss a range of issues, including audit experiences. My officials have a constructive relationship with sector bodies and Audit Wales. Among other work, they are scoping a review of the community council audit regime.
Diolch, Janet. Rwy'n cyfarfod yn rheolaidd ag Un Llais Cymru fel y corff cynrychioliadol ar gyfer y sector. Rydym yn trafod ystod o faterion, gan gynnwys profiadau archwilio. Mae gan fy swyddogion berthynas adeiladol â chyrff sector ac Archwilio Cymru. Yn rhan o'r gwaith a wnânt, maent yn cwmpasu adolygiad o drefniadau archwilio cynghorau cymuned.
Thank you. You will know, Cabinet Secretary, that I've written to you about this. I have some real concerns about—. I suppose the question has to be asked, 'Who guards the guards?' Because you confirmed to me in writing last month that—[Inaudible.]—have to be dealt with none other than Audit Wales. So, should an individual have a complaint, the decision as to whether their complaint is valid or not comes down to the director of corporate services in Audit Wales. Basically, Audit Wales are being asked to mark their own homework, even where serious complaints are raised about their own work involving councils and the wasting of public money. And I have so many experiences of this.
They do not appear to be handling complaints fairly, and that's been raised with me by community councils and, indeed, individuals. Of all the complaints made to Audit Wales about Audit Wales, the body only found in favour of 18 per cent in 2024-25, 0 per cent 2022-23 and 11 per cent in 2021-22. So, over a 10-year period, they've only actually agreed with six complaints. That can't be right. The figures just do not stack up. Do you think it's reasonable, Cabinet Secretary, that Audit Wales are expected to investigate and come to a conclusion, basically playing poacher and gamekeeper, about complaints made about themselves, and if not—if you agree with me—would you work with me going forward to perhaps look at how a more independent process can be set up to go forward? Because it can't be right. That's the top of the tree—
Diolch. Fe fyddwch chi'n gwybod, Ysgrifennydd y Cabinet, fy mod wedi ysgrifennu atoch ynglŷn â hyn. Mae gennyf bryderon gwirioneddol am—. Mae'n debyg fod rhaid gofyn y cwestiwn, 'Pwy sy'n gwarchod y gwarchodwyr?' Oherwydd fe wnaethoch chi gadarnhau i mi yn ysgrifenedig fis diwethaf bod—[Anghlywadwy.]—rhaid i neb llai nag Archwilio Cymru ymdrin â hynny. Felly, os oes gan unigolyn gŵyn, y cyfarwyddwr gwasanaethau corfforaethol yn Archwilio Cymru sydd i benderfynu a yw ei gŵyn yn ddilys ai peidio. Yn y bôn, gofynnir i Archwilio Cymru farcio eu gwaith cartref eu hunain, hyd yn oed pan fo cwynion difrifol yn cael eu codi am eu gwaith eu hunain sy'n ymwneud â chynghorau a gwastraffu arian cyhoeddus. Ac mae gennyf gymaint o enghreifftiau o hyn.
Nid yw'n ymddangos eu bod yn ymdrin â chwynion yn deg, ac mae cynghorau cymuned ac unigolion wedi dweud hynny wrthyf. O'r holl gwynion a wnaed i Archwilio Cymru am Archwilio Cymru, canfu'r corff o blaid 18 y cant o gwynion yn 2024-25, 0 y cant yn 2022-23 ac 11 y cant yn 2021-22. Felly, dros gyfnod o 10 mlynedd, chwe chŵyn a gadarnhawyd ganddynt mewn gwirionedd. Ni all hynny fod yn iawn. Nid yw'r ffigurau'n gwneud synnwyr. A ydych chi'n meddwl ei bod yn rhesymol, Ysgrifennydd y Cabinet, fod disgwyl i Archwilio Cymru ymchwilio a dod i gasgliad, gan chwarae rôl y corff archwilio yn y bôn mewn perthynas â chwynion a wneir amdanynt eu hunain, ac os na—os ydych chi'n cytuno â mi—a wnewch chi weithio gyda mi yn y dyfodol i edrych ar sut y gellir sefydlu proses fwy annibynnol o hyn ymlaen? Oherwydd ni all fod yn iawn. Dyna frig y—
I've been really generous with you, Janet Finch-Saunders, but I'm going to ask the Minister to answer the questions that have been posed.
Rwyf wedi bod yn hael iawn gyda chi, Janet Finch-Saunders, ond rwy'n mynd i ofyn i'r Gweinidog ateb y cwestiynau sydd wedi'u gofyn.
Okay, if you could answer the question, Cab Sec, please.
Iawn, os gwnewch chi ateb y cwestiwn, Ysgrifennydd y Cabinet, os gwelwch yn dda.
Diolch, Janet, and thank you for your correspondence as well. It is the responsibility of every council to carry out its statutory duties and follow proper practices to account for the public money entrusted to them. That audit regime for community and town councils is a matter for the Auditor General for Wales, however, we do continue to work with Audit Wales on what further support could be provided to smaller community councils to help them fulfil audit requirements.
There is a governance issue for the sector. So, for the 2023-24 audits, around 30 per cent of councils submitted accounts that did not add up, and there are around 40 per cent of councils that received qualified audits. So, from the 2021-22 financial year, Audit Wales changed its audit arrangements for community and town councils to provide a significantly higher level of assurance to cover councils' accounts. Any significant changes to the audit system would likely require primary legislation, which isn't feasible in this Senedd term. Starting in spring/summer gives us time to properly explore options thoroughly for the next Senedd.
Diolch, Janet, a diolch am eich gohebiaeth hefyd. Cyfrifoldeb pob cyngor yw cyflawni ei ddyletswyddau statudol a dilyn arferion priodol wrth ymdrin â'r arian cyhoeddus a ymddiriedir iddynt. Mae'r drefn archwilio ar gyfer cynghorau cymuned a thref yn fater i Archwilydd Cyffredinol Cymru, ond rydym yn parhau i weithio gydag Archwilio Cymru ar ba gymorth pellach y gellid ei ddarparu i gynghorau cymuned llai i'w helpu i fodloni gofynion archwilio.
Mae mater llywodraethu yn codi i'r sector. Felly, ar gyfer archwiliadau 2023-24, cyflwynodd tua 30 y cant o gynghorau gyfrifon nad oeddent yn gywir, a chafodd tua 40 y cant o gynghorau archwiliadau amodol. Felly, o flwyddyn ariannol 2021-22, newidiodd Archwilio Cymru ei drefniadau archwilio ar gyfer cynghorau cymuned a thref i ddarparu lefel gryn dipyn yn uwch o sicrwydd yng nghyfrifon cynghorau. Mae'n debygol y byddai unrhyw newidiadau sylweddol i'r system archwilio yn galw am ddeddfwriaeth sylfaenol, nad yw'n ymarferol yn nhymor y Senedd hon. Mae dechrau yn y gwanwyn/haf yn rhoi amser i ni archwilio opsiynau'n briodol ar gyfer y Senedd nesaf.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 2 sydd nesaf, sef y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg. Mae'r cwestiwn cyntaf yn cael ei ofyn gan Luke Fletcher.
Item 2 is next, the questions to the Cabinet Secretary for Education. The first question is from Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. I'll just give some time for the Cabinet Secretary to get her file in place. [Laughter.] Thank you, Cabinet Secretary.
Diolch, Lywydd. Fe roddaf ychydig o amser i Ysgrifennydd y Cabinet gael ei ffeil yn barod. [Chwerthin.] Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet amlinellu pa ganllawiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu darparu i ysgolion i sicrhau bod deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio mewn ffordd ddiogel a moesegol? OQ63388
1. Will the Cabinet Secretary outline what guidance the Welsh Government is providing to schools to ensure artificial intelligence is used safely and ethically? OQ63388
Earlier this year we published a suite of guidance and resources to support schools with key considerations in their safe, ethical and responsible use of artificial intelligence. We've published bespoke advice on the use of generative AI tools available through Hwb, including Microsoft 365 Copilot Chat, Google Gemini and NotebookLM.
Yn gynharach eleni fe wnaethom gyhoeddi cyfres o ganllawiau ac adnoddau i gefnogi ysgolion gydag ystyriaethau allweddol ar gyfer defnyddio deallusrwydd artiffisial yn ddiogel, yn foesegol ac yn gyfrifol. Rydym wedi cyhoeddi cyngor pwrpasol ar y defnydd o offer deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol sydd ar gael drwy Hwb, gan gynnwys Microsoft 365 Copilot Chat, Google Gemini a NotebookLM.
Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for that response, Cabinet Secretary.
Reading Estyn's report into AI use in schools, it's clear that there's plenty of potential. What I'm particularly interested in is how the Welsh Government intends to stem over-reliance on AI, particularly among learners. There are a lot of unknowns here and a lot of gaps in the evidence, but a report commissioned by Oxford University Press, published last month, found that just 2 per cent of students aged between 13 and 18 said they did not use AI for their schoolwork, while 80 per cent said they regularly use it for their schoolwork. Of that same cohort, 62 per cent said they believe AI is having a negative impact on their skills and development, effectively eroding their ability to research independently, study effectively and think creatively.
So, can the Cabinet Secretary outline how the Welsh Government intends to issue guidance and enact policy in a way that accounts for this, and fundamentally looks to preserve learners' critical thinking, creativity and intellectual independence? Surely that is the core principle of our education system.
Wrth ddarllen adroddiad Estyn ar y defnydd o ddeallusrwydd artiffisial mewn ysgolion, mae'n amlwg fod digon o botensial. Yr hyn y mae gennyf ddiddordeb arbennig ynddo yw sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu atal gorddibyniaeth ar ddeallusrwydd artiffisial, yn enwedig ymhlith dysgwyr. Mae yna lawer o bethau anhysbys yma a llawer o fylchau yn y dystiolaeth, ond canfu adroddiad a gomisiynwyd gan Wasg Prifysgol Rhydychen, a gyhoeddwyd fis diwethaf, mai dim ond 2 y cant o fyfyrwyr rhwng 13 a 18 oed a ddywedodd nad oeddent yn defnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer eu gwaith ysgol, tra bod 80 y cant yn dweud eu bod yn ei ddefnyddio'n rheolaidd ar gyfer eu gwaith ysgol. O'r un garfan, dywedodd 62 y cant eu bod yn credu bod deallusrwydd artiffisial yn cael effaith negyddol ar eu sgiliau a'u datblygiad, gan erydu eu gallu i bob pwrpas i ymchwilio'n annibynnol, astudio'n effeithiol a meddwl yn greadigol.
Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cyhoeddi canllawiau a gweithredu polisi mewn ffordd sy'n cadw hyn mewn cof, ac yn y bôn, sut y mae'n ceisio cynnal meddwl beirniadol, creadigrwydd ac annibyniaeth ddeallusol dysgwyr. Does bosib nad dyna yw egwyddor greiddiol ein system addysg.
Thank you very much, Luke, and you make very important points there. Obviously, there’s a balance, isn’t there? There are benefits and there are risks, and we’re navigating new territory with all of these things. I commissioned the review of AI by Estyn, and I think it has given us a much clearer picture of how this fast-evolving technology is being used. We welcome the recommendations from Estyn and we’ve accepted them all, and work to deliver these is under way. We have taken a sector-led approach in developing our 'Generative artificial intelligence in education: Opportunities and considerations for schools and settings relating to the use of Gen AI.' We’ll build on that by co-developing a national framework to support schools with strategic planning. Estyn asked us to develop that national framework.
The Estyn report found that generative AI offers real benefits for schools and workforce. It shared examples of schools using AI to boost engagement and improve efficiency. We’ve seen examples of schools using these tools in creative ways to personalise learning and support learners with complex needs. You will probably have seen that there are some case studies in the report, and I’ve asked to visit some of those schools to have a look at what they’re doing.
But, obviously, we also have to make sure that young people are able to think critically, that they don’t over-depend on this technology. Also, I am very keen to protect the role of teachers. The role of teachers and support staff in supporting our young people is absolutely key, and teaching is basically a relational activity, really. We can’t be over-dependent on AI. How I’d like to see things develop is by supporting teachers with things that we know are causing massive problems at the moment. We know workload is a really big issue and is leading to staff leaving the profession. That’s why I think it is vital that, where we are using AI, we do that in a really discerning way.
That goes for learners as well. There are lots and lots of risks out there. There’ve been highly publicised cases recently of serious damage to young people through the use of things like chatbots. We’re encouraging young people to be aware of the risks through things like our 'Keeping safe online' work on Hwb, and also our work with parents.
This is a fast-evolving area, and I think it’s important that we approach it with confidence and caution, really, and make sure that we get the balance right.
Diolch yn fawr, Luke, ac rydych chi'n gwneud pwyntiau pwysig iawn. Yn amlwg, mae yna gydbwysedd, onid oes? Mae yna fanteision ac mae yna risgiau, ac rydym yn llywio tiriogaeth newydd gyda'r holl bethau hyn. Fe wneuthum gomisiynu'r adolygiad o ddeallusrwydd artiffisial gan Estyn, ac rwy'n credu ei fod wedi rhoi darlun llawer cliriach i ni o sut y mae'r dechnoleg hon sy'n esblygu'n gyflym yn cael ei defnyddio. Rydym yn croesawu'r argymhellion gan Estyn ac rydym wedi eu derbyn i gyd, ac mae gwaith i gyflawni'r rhain ar y gweill. Rydym wedi mabwysiadu dull a arweinir gan y sector i ddatblygu ein 'Deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol mewn addysg: Cyfleoedd ac ystyriaethau ar gyfer ysgolion a lleoliadau o ran defnyddio deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol.' Byddwn yn adeiladu ar hynny drwy gyd-ddatblygu fframwaith cenedlaethol i gefnogi ysgolion â chynlluniau strategol. Gofynnodd Estyn i ni ddatblygu'r fframwaith cenedlaethol hwnnw.
Canfu adroddiad Estyn fod deallusrwydd artiffisial cynhyrchiol yn cynnig manteision gwirioneddol i ysgolion a'r gweithlu. Rhannodd enghreifftiau o ysgolion sy'n defnyddio deallusrwydd artiffisial i ennyn diddordeb disgyblion a gwella effeithlonrwydd. Rydym wedi gweld enghreifftiau o ysgolion yn defnyddio'r offer mewn ffyrdd creadigol i bersonoli dysgu a chefnogi dysgwyr ag anghenion cymhleth. Mae'n debyg y byddwch wedi gweld bod astudiaethau achos yn yr adroddiad, ac rwyf wedi gofyn am gael ymweld â rhai o'r ysgolion hynny i gael golwg ar yr hyn y maent yn ei wneud.
Ond yn amlwg, rhaid i ni hefyd wneud yn siŵr fod pobl ifanc yn gallu meddwl yn feirniadol, ac nad ydynt yn orddibynnol ar y dechnoleg hon. Hefyd, rwy'n awyddus iawn i ddiogelu rôl athrawon. Mae rôl athrawon a staff cymorth sy'n cefnogi ein pobl ifanc yn hollol allweddol, a gweithgarwch sy'n seiliedig ar gydberthynas yw addysgu yn y bôn. Ni allwn fod yn orddibynnol ar ddeallusrwydd artiffisial. Hoffwn weld pethau'n datblygu drwy gefnogi athrawon gyda phethau y gwyddom eu bod yn achosi problemau enfawr ar hyn o bryd. Fe wyddom fod llwyth gwaith yn broblem fawr iawn ac yn arwain at staff yn gadael y proffesiwn. Dyna pam y credaf ei bod yn hanfodol ein bod ni'n defnyddio deallusrwydd artiffisial mewn ffordd wirioneddol ddoeth.
Mae hynny'n wir am ddysgwyr hefyd. Mae yna lawer iawn o risgiau allan yno. Mae yna achosion yn ddiweddar sydd wedi cael cyhoeddusrwydd mawr o niwed difrifol i bobl ifanc drwy ddefnyddio pethau fel sgwrsfotiaid. Rydym yn annog pobl ifanc i fod yn ymwybodol o'r risgiau drwy bethau fel ein gwaith ar 'Cadw'n ddiogel ar-lein' ar Hwb, a'n gwaith gyda rhieni.
Mae hwn yn faes sy'n esblygu'n gyflym, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod ni'n mynd ati gyda hyder a gofal, a gwneud yn siŵr ein bod ni'n cael y cydbwysedd iawn.
I fully agree with the comments you make about staving off the threat of over-dependency on AI. I’m fully on board with that. But one of the criticisms of AI has been the seeping of Americanisms into the English language, which obviously we have to be aware of—just basic things like Zs instead of Ss, and things like that. They’re just basic examples. What we’ve seen with AI technology, with things like ChatGPT, is you put a simple search in and it will come up with a lot of Americanisms, and sometimes a biased approach in that regard.
What direct instructions can you give to the likes of Estyn, local authorities and indeed education providers across Wales to make sure that the integrity of the English language, the learned English language, is given throughout the education system, with that over-reliance, but then also making sure that we maintain those high standards within the English language as well?
Rwy'n cytuno'n llwyr â'r sylwadau rydych chi'n eu gwneud ynglŷn ag atal y bygythiad o orddibyniaeth ar ddeallusrwydd artiffisial. Rwy'n cytuno'n llwyr â hynny. Ond un feirniadaeth o ddeallusrwydd artiffisial yw bod ieithweddau Americanaidd yn treiddio i'r iaith Saesneg, rhywbeth y mae'n amlwg fod yn rhaid i ni fod yn ymwybodol ohono—pethau sylfaenol fel defnyddio Z yn hytrach na S, a phethau felly. Enghreifftiau syml yw'r rheini. Yr hyn a welsom gyda thechnoleg deallusrwydd artiffisial, gyda phethau fel ChatGPT, yw eich bod chi'n gwneud chwiliad syml a bydd yn cynnig llawer o ieithweddau Americanaidd, a thuedd o'r fath weithiau.
Pa gyfarwyddiadau uniongyrchol y gallwch chi eu rhoi i bobl fel Estyn, awdurdodau lleol a darparwyr addysg ledled Cymru i wneud yn siŵr fod uniondeb yr iaith Saesneg, yr iaith Saesneg a ddysgir, i'w weld drwy'r system addysg, gyda'r orddibyniaeth honno, a sicrhau hefyd ein bod yn cynnal safonau uchel o ran yr iaith Saesneg hefyd?
Thank you, Gareth. That's not something that's been raised with me, but I can certainly see where you're coming from in terms of the Americanisms. I will certainly pick that up with officials and in my discussions with Estyn. I think Estyn have been really helpful in this space with the review that they've done for us, which has been really useful. As I said, we've already issued guidance. I think there's also a really important role for professional learning and how we upskill our schools' workforce to navigate some of these issues.
Without wishing to trivialise the matter of Americanisms, I think there are some really major threats that I've just referred to in answer to Luke around things like chatbots and keeping children safe, but I will certainly follow up on what you've just raised. Personally, I don't use it a lot, so maybe I need to use it a bit more so that I have a better understanding of the detail.
Diolch, Gareth. Nid yw hynny'n rhywbeth sydd wedi'i godi gyda mi, ond rwy'n sicr yn gallu deall yr hyn a ddywedwch am ieithweddau Americanaidd. Byddaf yn sicr yn codi hynny gyda swyddogion ac yn fy nhrafodaethau gydag Estyn. Rwy'n credu bod Estyn wedi bod yn ddefnyddiol iawn yn y gofod hwn gyda'r adolygiad a wnaethant i ni. Fel y dywedais, rydym eisoes wedi cyhoeddi canllawiau. Rwy'n credu bod rôl bwysig iawn hefyd i ddysgu proffesiynol a sut yr awn ati i uwchsgilio gweithlu ein hysgolion i lywio drwy rai o'r materion hyn.
Heb fynd i fychanu mater yr ieithweddau Americanaidd, rwy'n credu bod yna fygythiadau mawr iawn y cyfeiriais atynt nawr wrth ateb Luke gyda phethau fel sgwrsfotiaid a chadw plant yn ddiogel, ond byddaf yn sicr yn mynd ar drywydd yr hyn rydych chi newydd ei godi. Yn bersonol, nid wyf yn ei ddefnyddio'n aml, felly efallai fod angen i mi ei ddefnyddio ychydig yn fwy aml er mwyn i mi gael gwell dealltwriaeth o'r manylion.
It's a very easy way to check whether something's been produced by AI or not, to work out how they spell 'programme' in the way that something has been written—the American way or the English language way. It's a good way to spot it.
Mae yna ffordd hawdd iawn o wirio a yw rhywbeth wedi'i gynhyrchu gan ddeallusrwydd artiffisial ai peidio, sef gweld sut y maent yn sillafu 'programme'—yn y ffordd Americanaidd neu'r ffordd Saesneg. Mae'n ffordd dda o'i ganfod.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgysylltiad Llywodraeth Cymru â'r sector addysg awyr agored i hyrwyddo eu gwaith yng Nghymru? OQ63383
2. Will the Cabinet Secretary provide an update on Welsh Government engagement with the outdoor education sector to promote their work in Wales? OQ63383
The Welsh Government is committed to working with partners across the outdoor education sector to ensure learners benefit from meaningful engagement with the outdoor environment. We encourage practitioners to embed outdoor experiences into their curriculum, making full use of Wales’s wonderfully diverse environment to support well-being, creativity and engagement.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i weithio gyda phartneriaid ar draws y sector addysg awyr agored i sicrhau bod dysgwyr yn elwa o ymgysylltu ystyrlon â'r amgylchedd awyr agored. Rydym yn annog addysgwyr i ymgorffori profiadau awyr agored yn eu cwricwlwm, gan wneud defnydd llawn o amgylchedd rhyfeddol o amrywiol Cymru i gefnogi llesiant, creadigrwydd a diddordeb disgyblion.
Thank you for your response, Cabinet Secretary, and thank you also for your engagement with me, whether it's through face-to-face meetings or through correspondence with you and your officials off the back of the Residential Outdoor Education (Wales) Bill, which I tried to pursue here in this place, but sadly didn't quite get the support that I was hoping for, eventually.
You recognised in your initial response the importance of outdoor education, and one of the benefits of working through that legislative process that I went through just over a year ago now was that it showed there are some non-legislative items of work that can be done to further promote the good work that outdoor education provides to young people up and down Wales—as you say, supporting their well-being, their personal development and just an appreciation of the natural environment as well.
One of those areas is the work undertaken by the Outdoor Partnership, a north Wales-based organisation, on their adventure learning framework, which is a vehicle to provide educational rationale, aligned with the Curriculum for Wales. That framework is taking off in England across many, many schools and local authorities over there, but it's not happening here in Wales at the rate it should do, in my view. I wonder whether you would be, again, willing to engage with the Outdoor Partnership, whether it is yourself directly or your officials, to see where that work can be pursued further here in Wales.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch hefyd am eich ymwneud â mi, boed drwy gyfarfodydd wyneb yn wyneb neu drwy ohebiaeth gyda chi a'ch swyddogion yn sgil y Bil Addysg Awyr Agored Breswyl (Cymru), y ceisiais ei ddatblygu yn y lle hwn, ond na chafodd y gefnogaeth yr oeddwn yn gobeithio amdani yn y pen draw, yn anffodus.
Yn eich ymateb cychwynnol, fe wnaethoch chi gydnabod pwysigrwydd addysg awyr agored, ac un o'r manteision o weithio drwy'r broses ddeddfwriaethol honno yr euthum drwyddi ychydig dros flwyddyn yn ôl bellach oedd ei bod yn dangos bod rhai eitemau o waith anneddfwriaethol y gellir eu gwneud i hyrwyddo ymhellach y gwaith da y mae addysg awyr agored yn ei ddarparu i bobl ifanc ledled Cymru—fel y dywedwch, i gefnogi eu llesiant, eu datblygiad personol a'u gwerthfawrogiad o'r amgylchedd naturiol.
Un o'r meysydd hynny yw'r gwaith a wneir gan y Bartneriaeth Awyr Agored, sefydliad yng ngogledd Cymru, ar eu fframwaith addysg antur, sy'n gyfrwng i ddarparu sail resymegol addysgol i gyd-fynd â'r Cwricwlwm i Gymru. Mae'r fframwaith hwnnw'n weithredol yn Lloegr ar draws llawer iawn o ysgolion ac awdurdodau lleol yno, ond nid yw'n digwydd yma yng Nghymru i'r graddau y dylai ddigwydd yn fy marn i. Tybed a fyddech chi, unwaith eto, yn barod i ymgysylltu â'r Bartneriaeth Awyr Agored, boed yn uniongyrchol neu drwy eich swyddogion, i weld ble y gellir datblygu'r gwaith hwnnw ymhellach yma yng Nghymru.
Thank you, Sam, and just to recognise again your commitment to this important area of work. When we met in April, I agreed that my officials would facilitate introductions for the partnership with Adnodd and Qualifications Wales to support their development of their adventure learning framework in Wales. Adnodd is committed to working with the partnership to explore the further development of resources and supporting materials for schools and settings. I understand that they will be meeting shortly. Qualifications Wales has met with the Outdoor Partnership and since provided further advice on the various routes for accreditation, helping the partnership clarify their next steps. But I'm very happy to have further discussions on this.
Diolch, Sam, ac rwyf am gydnabod eich ymrwymiad i'r maes gwaith pwysig hwn. Pan wnaethom gyfarfod ym mis Ebrill, cytunais y byddai fy swyddogion yn hwyluso cyflwyniadau i'r bartneriaeth gydag Adnodd a Cymwysterau Cymru i gefnogi eu gwaith ar ddatblygu fframwaith addysg antur yng Nghymru. Mae Adnodd wedi ymrwymo i weithio gyda'r bartneriaeth i archwilio datblygiad adnoddau a deunyddiau ategol ymhellach ar gyfer ysgolion a lleoliadau. Rwy'n deall y byddant yn cyfarfod cyn bo hir. Mae Cymwysterau Cymru wedi cyfarfod â'r Bartneriaeth Awyr Agored ac ers hynny wedi rhoi cyngor pellach ar y gwahanol lwybrau ar gyfer achredu, gan helpu'r bartneriaeth i egluro eu camau nesaf. Ond rwy'n hapus iawn i gael trafodaethau pellach ar hyn.
I think we are very lucky in Wales to have such a great outdoors in terms of our land and water. Getting schoolchildren to experience that great outdoors is very important. It will hopefully encourage a lifelong interest in the outdoors and nature, and produce more active lifestyles. I wonder, Cabinet Secretary, whether there's much engagement with organisations that could bring resource to our ambitions, such as Welsh Water, Dŵr Cymru. I'm familiar—I'm sure you are—with Llandegfedd reservoir. They have an open day there annually. For a very small amount, members of the public can try out kayaking, canoeing, paddleboarding, dinghy sailing, and a host of other activities, with equipment provided, and knowledge and expertise. I wonder if we're engaging with players like Dŵr Cymru to take our policies forward.
Rwy'n credu ein bod ni'n lwcus iawn yng Nghymru i gael amgylchedd awyr agored mor wych o ran ein tir a'n dŵr. Mae cael plant ysgol i brofi'r amgylchedd awyr agored hwnnw'n bwysig iawn. Gobeithio y bydd yn annog diddordeb gydol oes yn yr amgylchedd awyr agored a natur, ac yn cynhyrchu ffyrdd mwy egnïol o fyw. Ysgrifennydd y Cabinet, tybed faint o ymgysylltu sy'n digwydd â sefydliadau a allai ddod ag adnoddau i'n huchelgeisiau, fel Dŵr Cymru. Rwy'n gyfarwydd—rwy'n siŵr eich bod chi—â chronfa ddŵr Llandegfedd. Maent yn cael diwrnod agored yno bob blwyddyn. Am swm bach iawn, gall aelodau o'r cyhoedd roi cynnig ar geufadu, canŵio, padlfyrddio, hwylio dingi, a llu o weithgareddau eraill, gydag offer, gwybodaeth ac arbenigedd yn cael ei ddarparu. A ydym yn ymgysylltu â chyrff fel Dŵr Cymru i symud ein polisïau yn eu blaen?
Thank you, John. I haven't personally had any engagement with Dŵr Cymru, but I know that we've worked across Government in this space. Something called the Tirlun educational outdoor learning portal has been developed, which aims to embed outdoor learning in an authentic and purposeful way. It's designed to be used wherever teachers are, and can be easily adapted to their local areas. My officials have worked with colleagues in climate change and rural affairs to ensure strong alignment with the Curriculum for Wales. That's obviously key to making sure that the portal meaningfully supports practitioners in developing high-quality teaching and learning.
I'm very happy to pick this up with the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, who has the responsibility for Welsh Water. I'm familiar with Llandegfedd reservoir; I think it's a fantastic resource. We've also got the new reservoir now in Cardiff that Welsh Water has worked on, which is absolutely stunning. So, I'm very happy to have that conversation. Obviously, Welsh Water—I know, because of the discussions I've had with them around the canal in my MS capacity—have got the same sorts of financial pressures that we're all facing at the moment. But I definitely think it would be very worthwhile to have that conversation, and I'll pick that up with Huw Irranca-Davies.
Diolch, John. Nid wyf wedi ymgysylltu â Dŵr Cymru fy hun, ond gwn ein bod wedi gweithio ar draws y Llywodraeth yn y maes hwn. Mae rhywbeth o'r enw Tirlun wedi'i ddatblygu, y porth digidol ar gyfer dysgu yn yr awyr agored, sy'n anelu at ymgorffori dysgu yn yr awyr agored mewn ffordd ddilys a phwrpasol. Mae wedi'i gynllunio i'w ddefnyddio lle bynnag y mae athrawon, a gellir ei addasu'n hawdd i'w hardaloedd lleol. Mae fy swyddogion wedi gweithio gyda chydweithwyr ym maes newid hinsawdd a materion gwledig i sicrhau aliniad cryf â'r Cwricwlwm i Gymru. Mae hynny'n amlwg yn allweddol er mwyn sicrhau bod y porth yn cefnogi addysgwyr yn ystyrlon i ddatblygu addysgu a dysgu o ansawdd uchel.
Rwy'n fwy na pharod i godi hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, sydd â chyfrifoldeb dros Ddŵr Cymru. Rwy'n gyfarwydd â chronfa ddŵr Llandegfedd; credaf ei bod yn adnodd gwych. Hefyd, mae gennym y gronfa ddŵr newydd yng Nghaerdydd y mae Dŵr Cymru wedi gweithio arni, sy'n gwbl syfrdanol. Felly, rwy'n fwy na pharod i gael y sgwrs honno. Yn amlwg, mae Dŵr Cymru—rwy'n gwybod, oherwydd y trafodaethau a gefais gyda nhw am y gamlas yn rhinwedd fy swydd fel AS—yn wynebu'r un mathau o bwysau ariannol ag y mae pawb ohonom yn ei wynebu ar hyn o bryd. Ond rwy'n sicr yn credu y byddai'n werth cael y sgwrs honno, ac fe af ar drywydd hynny gyda Huw Irranca-Davies.
Cwestiynau'r llefarwyr sydd nesaf. Llefarydd y Ceidwadwyr, Natasha Asghar.
Spokespeople questions are next. The Conservatives' spokesperson, Natasha Asghar.
Thank you so much, Presiding Officer. Cabinet Secretary, I feel like we're here again, talking about the Welsh Government's failures when it comes to literacy in our schools. It's been an ongoing fiasco for quite some time, and it shows no signs of letting up. All the while, it's our children who are paying the price for this. It's widely accepted that systematic synthetic phonics is one of the best ways to teach our children how to read, yet we know that some children in Wales are still being taught to read via the discredited cueing method, even though it has been widely rejected by experts and totally avoided in England, with the country seeing big improvements in their reading standards.
Only recently, we saw Elizabeth Nonweiler quit the Government's expert literacy panel. Cabinet Secretary, Elizabeth is an expert in her field, and, from my understanding, she's one of the two members of the panel with experience of actually teaching children how to read. She has walked away because the panel has achieved nothing in nearly a year, and she says the panel's failings are now being built into the Government's new national literacy programme. So, Cabinet Secretary, do you accept Elizabeth's damning verdict on the current state of the panel?
Diolch yn fawr, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n teimlo ein bod yma eto, yn siarad am fethiannau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â llythrennedd yn ein hysgolion. Mae wedi bod yn ffiasgo parhaus ers peth amser, ac nid yw'n dangos unrhyw arwyddion o wella. Yn y cyfamser, ein plant sy'n talu'r pris am hyn. Mae nifer o bobl yn derbyn mai ffoneg synthetig systematig yw un o'r ffyrdd gorau o ddysgu ein plant sut i ddarllen, ond eto gwyddom fod rhai plant yng Nghymru yn dal i gael eu dysgu i ddarllen drwy'r dull ciwiau y profwyd nad yw'n gweithio, ac sydd wedi ei wrthod yn eang gan arbenigwyr a'i osgoi'n llwyr yn Lloegr, gyda'r wlad honno'n gweld gwelliannau mawr yn eu safonau darllen.
Yn ddiweddar iawn, gwelsom Elizabeth Nonweiler yn gadael panel llythrennedd arbenigol y Llywodraeth. Ysgrifennydd y Cabinet, mae Elizabeth yn arbenigwr yn ei maes, ac o'r hyn a ddeallaf, mae hi'n un o'r ddau aelod o'r panel sydd â phrofiad uniongyrchol o ddysgu plant sut i ddarllen. Mae wedi gadael am nad yw'r panel wedi cyflawni unrhyw beth mewn bron i flwyddyn, a dywed fod methiannau'r panel bellach yn cael eu hymgorffori yn rhaglen llythrennedd genedlaethol newydd y Llywodraeth. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n derbyn barn ddamniol Elizabeth ynghylch cyflwr presennol y panel?
Thank you, Natasha. I think the reason we're here again is because you clearly seem incapable of listening to the explanations that I give repeatedly on this, including in some considerable detail in the committee last week. As I told the committee, we have an expert literacy panel that is undertaking a complex piece of work and will provide a report to me in December. The panel agree with me that systematic synthetic phonics is the vital approach to effective reading instruction, and that should be used with a range of additional approaches to developing wider literacy skills, including fluency, vocabulary and comprehension, especially for learners with additional learning needs.
Since the curriculum was first developed, we've always said that a systematic approach to phonics is an integral part of learning to read, and we've clarified the guidance to make this clear. All children should be explicitly taught the sounds letters represent and how to blend them into words. As I said last week in the committee, for the avoidance of doubt, I expect the principles that we are developing to be clear about picture cueing. The Curriculum for Wales does not endorse picture cueing, and learners should not be encouraged to guess words as opposed to decoding them.
I very much regret the fact that Elizabeth took that decision to resign, and I'm meeting with her tomorrow to discuss our concerns. But I have full confidence in our literacy panel, on which we are very lucky to have a range of worldwide experts. I myself am not an educator. I'm not an expert in reading, which is why we have established the literacy panel to give us that advice. As I committed last week, we will share that information with the committee.
Diolch, Natasha. Rwy'n credu mai'r rheswm pam ein bod yma eto yw am ei bod yn amlwg nad ydych chi'n gallu gwrando pan fyddaf yn esbonio hyn dro ar ôl tro, a hynny mewn cryn fanylder yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf. Fel y dywedais wrth y pwyllgor, mae gennym banel llythrennedd arbenigol sy'n cyflawni gwaith cymhleth ac a fydd yn darparu adroddiad i mi ym mis Rhagfyr. Mae'r panel yn cytuno â mi mai ffoneg synthetig systematig yw'r dull allweddol o addysgu darllen yn effeithiol, a dylid defnyddio hynny gydag ystod o ddulliau ychwanegol o ddatblygu sgiliau llythrennedd ehangach, gan gynnwys rhuglder, geirfa a dealltwriaeth, yn enwedig ar gyfer dysgwyr ag anghenion dysgu ychwanegol.
Ers i'r cwricwlwm gael ei ddatblygu gyntaf, rydym wedi dweud bob amser fod dull systematig o ymdrin â ffoneg yn rhan hollbwysig o ddysgu darllen, ac rydym wedi sicrhau bod y canllawiau'n egluro hyn yn gliriach. Dylid dysgu'r synau y mae llythrennau'n eu cynrychioli a sut i'w cyfuno'n eiriau i bob plentyn. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn y pwyllgor, i osgoi unrhyw amheuaeth, rwy'n disgwyl i'r egwyddorion yr ydym yn eu datblygu fod yn glir ynghylch addysgu â chiwiau lluniau. Nid yw'r Cwricwlwm i Gymru’n cymeradwyo addysgu â chiwiau lluniau, ac ni ddylid annog dysgwyr i ddyfalu geiriau yn hytrach na'u dadgodio.
Rwy'n gresynu'n fawr at y ffaith bod Elizabeth wedi gwneud penderfynu ymddiswyddo, ac rwy'n cyfarfod â hi yfory i drafod ein pryderon. Ond mae gennyf hyder llwyr yn ein panel llythrennedd, lle rydym yn ffodus iawn i gael amrywiaeth o arbenigwyr o bob cwr o'r byd. Nid wyf yn addysgwr fy hun. Nid wyf yn arbenigwr mewn darllen, a dyna pam ein bod wedi sefydlu'r panel llythrennedd i roi'r cyngor hwnnw i ni. Fel yr addewais yr wythnos diwethaf, byddwn yn rhannu'r wybodaeth honno gyda'r pwyllgor.
Thank you for that, Cabinet Secretary, and I appreciate your honesty. Equally, I'm not an educator, but I know that we're trying to do our best in the circumstances that we're in right now. For Members in the room, as well as people beyond, I will just give a bit of background, and I appreciate you're meeting with Elizabeth tomorrow. Elizabeth has trained teachers and advised Governments around the world on evidence-based methods of teaching reading, and she's also got first-hand experience of teaching children how to read. So, she's very highly qualified in that area. But her evidence-backed suggestions were totally ignored, and it has been alleged that civil servants have not been listening to anyone on the panel, and, instead, writing their own statements.
What is the point of having an expert panel if you're not going to be listening to what they say, Cabinet Secretary? Despite you repeatedly saying—and I appreciate you've said it here, and in the committee previously—that synthetic phonics is the method you expect schools to use to teach children to read, the panel has failed to agree clear principles, despite being in existence for a year. And now the Government's £8.2 million national school programme for literacy is going to take into account the panel's work, and will be led by several members of the panel, including those who've been publicly critical of synthetic phonics. Elizabeth has warned, and I quote:
'The overlap in personnel and philosophy means the weaknesses of the panel are now embedded in this new project. None of those leading it has ever taught young children to read.'
This new project is clearly doomed to fail, Cabinet Secretary, and the panel doesn't seem fit for purpose if this is the viewpoint. And it has now been warned that the new £8.2 million literacy project will not improve reading standards; if anything, it will make things worse. Cabinet Secretary, will you disband the panel and abandon the literacy project before it's too late, or at least ensure that there's an equilibrium of panellists on there who are going to make reading better for children in Wales?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n gwerthfawrogi eich gonestrwydd. Nid wyf innau'n addysgwr chwaith, ond gwn ein bod yn ceisio gwneud ein gorau yn yr amgylchiadau yr ydym ynddynt ar hyn o bryd. I'r Aelodau yn yr ystafell, yn ogystal â phobl y tu hwnt, rwyf am roi rhywfaint o gefndir, ac rwy'n derbyn eich bod yn cyfarfod ag Elizabeth yfory. Mae Elizabeth wedi hyfforddi athrawon ac wedi cynghori Llywodraethau ledled y byd ar ddulliau o ddysgu darllen sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ac mae ganddi brofiad uniongyrchol hefyd o ddysgu plant sut i ddarllen. Felly, mae'n gymwys iawn yn y maes. Ond anwybyddwyd ei hawgrymiadau a gefnogir gan dystiolaeth yn llwyr, a honnir nad yw gweision sifil wedi bod yn gwrando ar unrhyw un ar y panel, a'u bod yn hytrach wedi bod yn ysgrifennu eu datganiadau eu hunain.
Beth yw pwynt cael panel arbenigol os nad ydych chi'n mynd i wrando ar yr hyn y maent yn ei ddweud, Ysgrifennydd y Cabinet? Er ichi ddweud dro ar ôl tro—ac rwy'n derbyn eich bod wedi'i ddweud yma, ac yn y pwyllgor yn flaenorol—mai ffoneg synthetig yw'r dull y disgwyliwch i ysgolion ei ddefnyddio i ddysgu plant sut i ddarllen, mae'r panel wedi methu cytuno ar egwyddorion clir, er ei fod yn bodoli ers blwyddyn. A nawr, bydd rhaglen ysgolion genedlaethol £8.2 miliwn y Llywodraeth ar gyfer llythrennedd yn ystyried gwaith y panel, a bydd yn cael ei harwain gan sawl aelod o'r panel, gan gynnwys y rheini sydd wedi bod yn feirniadol o ffoneg synthetig yn gyhoeddus. Mae Elizabeth wedi rhybuddio fel hyn:
'Mae'r gorgyffwrdd rhwng personél ac athroniaeth yn golygu bod gwendidau'r panel bellach wedi'u gwreiddio yn y prosiect newydd hwn. Nid oes unrhyw un o'r rhai sy'n ei arwain erioed wedi dysgu plant ifanc i ddarllen.'
Mae'n amlwg fod y prosiect newydd hwn yn sicr o fethu, Ysgrifennydd y Cabinet, ac nid yw'n ymddangos bod y panel yn addas i’r diben os mai dyma'r safbwynt. A rhybuddiwyd nawr na fydd y prosiect llythrennedd newydd gwerth £8.2 miliwn yn gwella safonau darllen; os rhywbeth, bydd yn gwneud pethau'n waeth. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ddiddymu'r panel a rhoi'r gorau i'r prosiect llythrennedd cyn ei bod yn rhy hwyr, neu o leiaf sicrhau bod cydbwysedd o banelwyr yno a fydd yn gwella darllen i blant yng Nghymru?
Thank you, Natasha. Thank you for highlighting Elizabeth's qualifications. I'm looking forward to meeting her tomorrow. But we have a range of very highly qualified literacy experts on the panel, and they are all working hard to advise us as a Government. I think the diverse views of the panel are its strength. It ensures our work is tested robustly and makes sure that our support is firmly based on clear research evidence on how learners develop reading and wider literacy skills.
It has been a long process, but I think that the time it has taken will reflect our efforts to make sure that all the evidence has been taken on board. This has, at times, provided debate and challenge, but I'm confident that the consensus the panel has reached over that time will help us to provide the correct support for all learners. The role of Government officials throughout the process has been to support the panel in their work, ensuring that all the comments made by its members have been considered during the collaborative drafting process.
In terms of the funding that you referred to, we have announced £8.2 million for the CAL:ON project. That is to improve bilingual literacy—and I think that's a very important point; this isn't just about English reading—for all learners through national professional learning through the project. It's underpinned by three evidence-based work packages, to provide a comprehensive package of support for all teachers of literacy. That includes early years, screening assessment tools, and national professional learning and guidance on early reading and teaching. But it also covers providing support for learners who are older than early years. As we know, that is one of the areas where Estyn has identified weaknesses.
In addition to this, we're providing over £200,000 to develop a national training programme in Welsh language phonics, over £800,000 to promote a love of reading and to equip schools with strategies and support to select texts for children, and then £3.75 million in initiatives related to literacy and oracy. We know that oracy is vital if children are to learn to read.
Diolch, Natasha. Diolch am dynnu sylw at gymwysterau Elizabeth. Edrychaf ymlaen at gyfarfod â hi yfory. Ond mae gennym ystod o arbenigwyr llythrennedd cymwys iawn ar y panel, ac mae pob un ohonynt yn gweithio'n galed i'n cynghori ni fel Llywodraeth. Rwy'n credu mai safbwyntiau amrywiol y panel yw ei gryfder. Mae'n sicrhau bod ein gwaith yn cael ei brofi'n gadarn ac yn sicrhau bod ein cymorth yn gwbl seiliedig ar dystiolaeth ymchwil glir ar sut y mae dysgwyr yn datblygu sgiliau darllen a llythrennedd ehangach.
Mae wedi bod yn broses hir, ond rwy'n credu y bydd yr amser y mae wedi'i gymryd yn adlewyrchu ein hymdrechion i sicrhau bod yr holl dystiolaeth wedi'i hystyried. Mae hyn, ar adegau, wedi arwain at ddadleuon a her, ond rwy'n hyderus y bydd y consensws y mae'r panel wedi dod iddo dros yr amser hwnnw yn ein helpu i ddarparu'r cymorth cywir i bob dysgwr. Rôl swyddogion y Llywodraeth drwy gydol y broses oedd cefnogi'r panel yn eu gwaith, gan sicrhau bod yr holl sylwadau a wnaed gan ei aelodau wedi'u hystyried yn y broses ddrafftio gydweithredol.
Ar y cyllid y cyfeirioch chi ato, rydym wedi cyhoeddi £8.2 miliwn ar gyfer prosiect CAL:ON. Ei ddiben yw gwella llythrennedd dwyieithog—a chredaf fod hynny'n bwynt pwysig iawn; mae a wnelo hyn â mwy na darllen Saesneg yn unig—i bob dysgwr drwy ddysgu proffesiynol cenedlaethol drwy'r prosiect. Mae wedi'i ategu gan dri phecyn gwaith sy'n seiliedig ar dystiolaeth, i ddarparu pecyn cymorth cynhwysfawr i bob athro llythrennedd. Mae hynny'n cynnwys y blynyddoedd cynnar, dulliau asesu drwy sgrinio, a dysgu a chanllawiau proffesiynol cenedlaethol ar ddarllen ac addysgu cynnar. Ond mae hefyd yn cynnwys darparu cymorth i ddysgwyr sy'n hŷn na'r blynyddoedd cynnar. Fel y gwyddom, dyna un o'r meysydd lle mae Estyn wedi nodi gwendidau.
Yn ogystal â hyn, rydym yn darparu dros £200,000 i ddatblygu rhaglen hyfforddi genedlaethol mewn ffoneg iaith Gymraeg, dros £800,000 i hyrwyddo cariad at ddarllen ac i ddarparu strategaethau a chymorth i ysgolion ddethol testunau ar gyfer plant, a £3.75 miliwn mewn cynlluniau'n ymwneud â llythrennedd a llafaredd. Gwyddom fod llafaredd yn hanfodol os yw plant yn mynd i ddysgu darllen.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. I'm glad you mentioned Estyn, because, in my view, they have a lot of questions to answer over this situation. Officials at the school inspectorate appear to have defended the discredited cueing techniques, and have even invited Professor Dominic Wyse, a phonics critic, to address inspectors, whilst initially rejecting a request from phonics expert Elizabeth. In fact, a dismissive and condescending e-mail has been leaked, in which Estyn staff are discussing Elizabeth's request to brief them on phonics. The e-mail, which was accidentally sent to Elizabeth, which I'm sure you can discuss with her tomorrow, describes her as being 'evangelical' about a single approach, and said that by meeting her they would have at least given her airtime. Cabinet Secretary, we're talking about following an evidence-backed method to teach children how to read, yet Estyn clearly have a very flippant attitude, and it seems to me as though the Welsh Government is not really interested in raising standards.
Time and time again, we hear about needing to adopt a balanced model of teaching reading, which would involve mixing phonics with other decoding strategies. But the scientific consensus is that this can only, in fact, slow down a child's progress. Cabinet Secretary, you have had plenty of time to take action to get things right when it comes to teaching our children how to read, yet it looks as though the Welsh Government is continuing to fail miserably, unfortunately, in this area. Will you now please finally admit that a mistake has been made, go back to the drawing board and come forward with a set of measures to boost reading that has systematic synthetic phonics at the heart of it? Because the evidence is clear: systematic phonics works, and it's time to put evidence before ideology here in Wales.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Rwy'n falch ichi sôn am Estyn, oherwydd yn fy marn i, mae ganddynt lawer o gwestiynau i'w hateb yn y sefyllfa hon. Ymddengys bod swyddogion yn yr arolygiaeth ysgolion wedi amddiffyn y technegau ciwiau a wrthbrofwyd, a hyd yn oed wedi gwahodd yr Athro Dominic Wyse, sy'n feirniadol o ffoneg, i annerch arolygwyr, gan wrthod cais gwreiddiol gan yr arbenigwr ar ffoneg, sef Elizabeth. Mewn gwirionedd, mae e-bost diystyriol a nawddoglyd wedi'i ddatgelu'n answyddogol, lle mae staff Estyn yn trafod cais Elizabeth i'w briffio ar ffoneg. Mae'r e-bost, a anfonwyd at Elizabeth ar ddamwain, rhywbeth rwy'n siŵr y gallwch ei drafod gyda hi yfory, yn ei disgrifio fel rhywun 'efengylaidd' ynglŷn ag un dull, a dywedodd, drwy gyfarfod â hi, y byddent o leiaf wedi rhoi cyfle iddi siarad. Ysgrifennydd y Cabinet, rydym yn sôn am ddilyn dull sy'n seiliedig ar dystiolaeth o ddysgu plant sut i ddarllen, ond mae'n amlwg fod gan Estyn ymagwedd ysmala iawn, ac mae'n ymddangos i mi nad oes diddordeb gan Lywodraeth Cymru mewn codi safonau mewn gwirionedd.
Dro ar ôl tro, rydym yn clywed am yr angen i fabwysiadu model cytbwys o addysgu darllen, a fyddai'n cynnwys cymysgu ffoneg â strategaethau dadgodio eraill. Ond y consensws gwyddonol yw mai dim ond arafu cynnydd plentyn y gall hyn ei wneud mewn gwirionedd. Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi cael digon o amser i weithredu i wneud pethau'n iawn o ran addysgu ein plant sut i ddarllen, ond mae'n edrych yn debyg fod Llywodraeth Cymru’n parhau i fethu'n llwyr yn y maes, gwaetha'r modd. A wnewch chi gyfaddef o'r diwedd fod camgymeriad wedi'i wneud, ailfeddwl pethau, a chyflwyno set o fesurau i hybu darllen sydd â ffoneg synthetig systematig yn sail iddynt? Oherwydd mae'r dystiolaeth yn glir: mae ffoneg systematig yn gweithio, ac mae'n bryd rhoi tystiolaeth o flaen ideoleg yma yng Nghymru.
Everything that I am doing is about raising standards, and I am not in any way ideological about anything that I do in education. I am only interested in what will benefit our children and young people, and that is the lens through which I look at absolutely everything.
In terms of Estyn, I understand they've apologised for recent e-mails sent in error regarding the conversations with Elizabeth Nonweiler. I don't agree with the comments made by Estyn about Elizabeth. As a Government, we value Elizabeth's views and the contribution she made to the panel. As I said, I'm discussing it with her tomorrow. I will also be meeting the other members of the literacy panel to hear from them as well. I think it's vital that, as we seek to do our utmost for children and young people, we are following the evidence throughout.
Mae popeth rwy'n ei wneud yn ymwneud â chodi safonau, ac nid wyf mewn unrhyw ffordd yn ideolegol ynglŷn ag unrhyw beth rwy'n ei wneud ym maes addysg. Dim ond yr hyn a fydd o fudd i'n plant a'n pobl ifanc y mae gennyf ddiddordeb ynddo, a dyna'r lens rwy'n edrych ar bopeth drwyddi.
O ran Estyn, rwy'n deall eu bod wedi ymddiheuro am e-byst diweddar a anfonwyd mewn camgymeriad ynghylch y sgyrsiau gydag Elizabeth Nonweiler. Nid wyf yn cytuno â'r sylwadau a wnaed gan Estyn am Elizabeth. Fel Llywodraeth, rydym yn gwerthfawrogi barn Elizabeth a'i chyfraniad i'r panel. Fel y dywedais, byddaf yn trafod hyn gyda hi yfory. Byddaf hefyd yn cyfarfod ag aelodau eraill y panel llythrennedd i glywed ganddynt hwy. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol, wrth inni geisio gwneud ein gorau glas dros blant a phobl ifanc, ein bod yn dilyn y dystiolaeth drwyddi draw.
Llefarydd Plaid Cymru, Cefin Campbell.
Plaid Cymru spokesperson, Cefin Campbell.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ar gyfer 2024-25, targed Llywodraeth Cymru ar gyfer hyfforddi athrawon uwchradd newydd drwy raglenni addysg gychwynnol athrawon a'u cael nhw i'r proffesiwn oedd 1,056. A all Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau faint yn union gafodd eu hyfforddi llynedd?
Thank you very much, Llywydd. Cabinet Secretary, for 2024-25, the Welsh Government's target for the number of new secondary teachers to be trained through initial teacher education programmes to ensure that they enter the profession was 1,056. Can the Cabinet Secretary confirm how many were trained in reality last year?
Thank you, Cefin. I'm sure you wouldn't expect me to have that figure to hand today. I've been very open with the committee about the challenges that we're facing in recruitment in secondary. That's why we're developing a strategic education workforce plan. That's why we have things like our incentives to ensure that the profession is attractive to new teachers. But, as we discussed in the committee, it is much more complex than things to do with money: it's about workload, it's about the pressure schools are facing. We are very actively involved in tackling those issues. We're discussing the workforce plan at the moment with stakeholders and we plan to publish a final version in the spring.
Diolch, Cefin. Rwy'n siŵr na fyddech yn disgwyl i'r ffigur hwnnw fod wrth law gennyf heddiw. Rwyf wedi bod yn agored iawn gyda'r pwyllgor ynglŷn â'r heriau a wynebwn gyda recriwtio uwchradd. Dyna pam ein bod yn datblygu cynllun strategol ar gyfer y gweithlu addysg. Dyna pam fod gennym bethau fel ein cymelliadau i sicrhau bod y proffesiwn yn ddeniadol i athrawon newydd. Ond fel y trafodwyd yn y pwyllgor, mae'n llawer mwy cymhleth na phethau'n ymwneud ag arian: mae a wnelo â llwyth gwaith, mae a wnelo â'r pwysau y mae ysgolion yn ei wynebu. Rydym yn mynd ati'n weithredol iawn i fynd i'r afael â'r materion hynny. Rydym yn trafod y cynllun ar gyfer y gweithlu ar hyn o bryd gyda rhanddeiliaid ac rydym yn bwriadu cyhoeddi fersiwn derfynol yn y gwanwyn.
Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, gallaf roi'r ffigur i chi. Mae e'n 335, ac mae'r ystadegau yna ar gael gan Gyngor y Gweithlu Addysg, sydd yn 700 yn llai na'r targed roeddech chi wedi ei osod fel Llywodraeth. Mewn pynciau blaenoriaeth, fel gwyddoniaeth drwy gyfrwng y Gymraeg, er enghraifft, dim ond dau athro ffiseg oedd wedi cymhwyso, un athro bioleg, a dim un yn cemeg. Mae'n amlwg nad ŷch chi fel Llywodraeth wedi llwyddo i ddatrys yr argyfwng recriwtio sy'n wynebu'r sector addysgu yng Nghymru.
Yn Lloegr, gall darpar athrawon dderbyn tua £30,000 mewn grantiau cymhelliant ar gyfer pynciau blaenoriaeth. Fe allech chi ddweud bod hyd at £25,000 ar gael ar gyfer darpar athrawon yng Nghymru, drwy'r tri chynllun cymhelliant gwahanol, sef pynciau blaenoriaeth ar y naill law, ac addysgu trwy gyfrwng y Gymraeg, a'u bod nhw'n dod o gefndir BME. Ond y gwir amdani yw doedd yna ddim un myfyriwr wedi dilyn y tri chynllun yna gyda'i gilydd y llynedd. Felly, o ystyried hyn, a'n bod ni'n dal i weld niferoedd syfrdanol o isel mewn pynciau allweddol, allech chi o leiaf gyfaddef bod y cynlluniau cymhelliant presennol yn methu a bod angen eu diwygio nhw ar frys?
Well, Cabinet Secretary, I can give you the figure. It's 335, and the statistics are available from the Educational Workforce Council, and that is 700 fewer than the target that you set as a Government. In priority subjects, such as science through the medium of Welsh, for example, only two physics teachers qualified, one biology teacher, and none at all in chemistry. It is clear that you as a Government have failed to resolve the recruitment crisis facing the education sector in Wales.
In England, prospective teachers can receive around £30,000 in incentive grants for priority subjects. You may say that up to £25,000 is available to prospective teachers in Wales, through the three different incentive schemes here, one for priority areas, the second for teaching through the medium of Welsh, and the third for candidates from black and minority ethnic backgrounds. However, the truth is that no student followed those three incentive schemes combined last year. So, with this in mind, as we continue to see shockingly low numbers in key subjects, can you at least admit that the current incentive schemes are failing and must be reformed as a matter of urgency?
Thank you, Cefin. I think it's important to note that challenges with secondary recruitment are something that we're seeing across the UK, despite the fact that, in England, they have more generous incentives than we are able to offer in Wales. And the reason we aren't able to offer higher incentives is because it's about prioritising resources, isn't it? And I've spoken in the committee about the financial pressures faced in education.
We also discussed in the committee the evidence around whether incentives are effective, and that is currently mixed evidence, but it is still something that I'm actively looking at, following the evidence that the committee took, where I heard academics talk about the difference between us and England, and I have been proactively looking at that. But it has been very challenging with the current budget—with the roll-over budget. I've had to make difficult decisions and I've had to prioritise resources. It is something that we're still looking at but is subject to final settlements.
Diolch, Cefin. Credaf ei bod yn bwysig nodi bod heriau gyda recriwtio uwchradd yn rhywbeth rydym yn ei weld ledled y DU, er bod ganddynt gymelliadau mwy hael yn Lloegr nag y gallwn eu cynnig yng Nghymru. A'r rheswm nad ydym yn gallu cynnig cymelliadau mwy yw bod hyn yn ymwneud â blaenoriaethu adnoddau, onid yw? Ac rwyf wedi siarad yn y pwyllgor am y pwysau ariannol sy'n wynebu addysg.
Fe wnaethom drafod yn y pwyllgor hefyd y dystiolaeth ynglŷn ag a yw cymelliadau'n effeithiol, ac mae'r dystiolaeth ar hynny'n gymysg ar hyn o bryd, ond mae'n dal i fod yn rhywbeth rwy'n edrych arno'n weithredol, yn dilyn y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor, lle clywais academyddion yn sôn am y gwahaniaeth rhyngom ni a Lloegr, ac rwyf wedi bod yn edrych ar hynny'n rhagweithiol. Ond mae wedi bod yn heriol iawn gyda'r gyllideb bresennol—gyda'r gyllideb dreigl. Mae'n rhaid imi wneud penderfyniadau anodd ac mae'n rhaid imi flaenoriaethu adnoddau. Mae'n rhywbeth yr ydym yn dal i edrych arno ond mae'n amodol ar setliadau terfynol.
We know that if we can't recruit teachers, then the whole education system is going to collapse. So, that's why Plaid Cymru agrees with Estyn's recommendation that we need to create more attractive incentives. And we also support the view of experts at Cardiff Metropolitan University that no-cost or low-cost incentive offers must be considered. And that's why, if Plaid Cymru forms the next Government, we would close the gap with England to ensure that trainee teachers are not disadvantaged for choosing to study and work here.
So, recruiting teachers through incentives is one thing, but ensuring that they remain in the profession and that taxpayers see value for their investment is another. And that's why anyone, in my opinion, receiving a bursary for teacher training should be required to teach in Wales for a set number of years. Now, it's frankly shocking that such a basic safeguard is not already in place. And even more concerning is that the Welsh Government still doesn't track how many bursary recipients remain teaching in Wales. So, will the Cabinet Secretary confirm that what you promised in terms of the data on the number of individuals receiving the priority subject incentives who are currently teaching in Wales, that those data are published before the end of November, which you promised, or is the Welsh Government once again failing to follow through on its own commitments?
Os na allwn recriwtio athrawon, fe wyddom y bydd y system addysg gyfan yn chwalu. Felly, dyna pam y mae Plaid Cymru’n cytuno ag argymhelliad Estyn fod angen inni greu cymelliadau mwy deniadol. Ac rydym hefyd yn cefnogi barn arbenigwyr ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd fod yn rhaid ystyried cymelliadau di-gost neu gost isel. A dyna pam, os mai Plaid Cymru fydd yn ffurfio'r Llywodraeth nesaf, y byddem yn cau'r bwlch â Lloegr i sicrhau nad yw athrawon dan hyfforddiant dan unrhyw anfantais o ganlyniad i ddewis astudio a gweithio yma.
Felly, mae recriwtio athrawon drwy gymelliadau yn un peth, ond mae sicrhau eu bod yn aros yn y proffesiwn a bod trethdalwyr yn gweld gwerth am eu buddsoddiad yn rhywbeth arall. A dyna pam y dylai unrhyw un, yn fy marn i, sy'n derbyn bwrsari ar gyfer cwrs hyfforddiant athrawon orfod addysgu yng Nghymru am nifer penodol o flynyddoedd. Nawr, mae'n syfrdanol, a dweud y gwir, nad oes mesur mor sylfaenol eisoes ar waith. Ac mae'n peri hyd yn oed mwy o bryder nad yw Llywodraeth Cymru’n olrhain faint o dderbynwyr bwrsari sy'n parhau i addysgu yng Nghymru. Felly, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod yr hyn a addawyd gennych o ran y data ar nifer yr unigolion sy'n derbyn cymelliadau'r pynciau â blaenoriaeth ac sy'n addysgu yng Nghymru ar hyn o bryd, fod y data hwnnw'n cael ei gyhoeddi cyn diwedd mis Tachwedd, fel yr addawoch chi, neu a yw Llywodraeth Cymru yn methu cyflawni ei hymrwymiadau ei hun unwaith eto?
Thanks, Cefin. I'm very keen to be as transparent as possible with the data. As I said earlier, obviously incentives are a key part of the picture, but the evidence around incentives is mixed. But it is something I'm actively looking at. There is currently not the resource within my budget, within the education main expenditure group, to do that at the moment because of the roll-over budget. Obviously, the budget will now be subject to further discussions and, like other members of the Cabinet, I am hopeful that more money might become available.
I do think, though, that it is important to note that it isn't just about incentives or salary—it's about the image of the profession, and it's about the pressures and difficulties practitioners are facing when they're in the profession. We know that there are challenges with workload, they're dealing with increasing complexity with children and young people, and they're dealing with worries about school budgets. And as I told the committee when you had that session on recruitment and retention, we're actually doing better than England on retention. But I am keen to do much more by tackling the issues around workload, the other pressures around well-being and what they're dealing with. It's also about things like early career support for new teachers—making sure that it's not just that one year that they have the support for, but a longer run-in, because we know that that first five years of being a teacher is where there's most risk of them leaving the profession. I think incentives are part of the picture, but they are not the only answer. This is wider and more complex than that.
Diolch, Cefin. Rwy'n awyddus iawn i fod mor dryloyw â phosib gyda'r data. Fel y dywedais yn gynharach, yn amlwg mae cymelliadau'n rhan allweddol o'r darlun, ond mae'r dystiolaeth ynghylch cymelliadau'n gymysg. Ond mae'n rhywbeth rwy'n edrych arno'n weithredol. Nid oes adnoddau yn fy nghyllideb, yn y prif grŵp gwariant addysg, i wneud hynny ar hyn o bryd oherwydd y gyllideb dreigl. Yn amlwg, bydd y gyllideb yn destun trafodaethau pellach nawr, ac fel Aelodau eraill o'r Cabinet, rwy'n obeithiol y gallai mwy o arian ddod ar gael.
Serch hynny, rwy'n credu ei bod yn bwysig nodi bod hyn yn ymwneud â mwy na chymelliadau a chyflogau'n unig—mae a wnelo â delwedd y proffesiwn, ac mae a wnelo â'r pwysau a'r anawsterau y mae addysgwyr yn eu hwynebu pan fyddant yn y proffesiwn. Gwyddom fod heriau gyda llwyth gwaith, maent yn delio â chymhlethdod cynyddol gyda phlant a phobl ifanc, ac maent yn delio â phryderon ynghylch cyllidebau ysgolion. Ac fel y dywedais wrth y pwyllgor pan gawsoch y sesiwn ar recriwtio a chadw staff, rydym yn gwneud yn well na Lloegr ar gadw staff mewn gwirionedd. Ond rwy'n awyddus i wneud llawer mwy drwy fynd i'r afael â'r materion sy'n ymwneud â llwyth gwaith, y pwysau eraill sy'n gysylltiedig â lles a'r hyn y maent yn delio ag ef. Mae'n ymwneud hefyd â phethau fel cymorth gyrfa gynnar i athrawon newydd—gan sicrhau nad am y flwyddyn honno'n unig y cânt gymorth, ond am gyfnod hirach, gan y gwyddom mai yn ystod y pum mlynedd gyntaf o fod yn athro y ceir y risg fwyaf y byddant yn gadael y proffesiwn. Rwy'n credu bod cymelliadau'n rhan o'r darlun, ond nid dyna'r unig ateb. Mae hyn yn ehangach ac yn fwy cymhleth na hynny.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod myfyrwyr yn meddu ar sgiliau bywyd? OQ63393
3. What action is the Welsh Government taking to ensure students are equipped with life skills? OQ63393
The Curriculum for Wales has led the way by ensuring essential life skills such as literacy, numeracy, digital competence, healthy eating, financial literacy, and more, are firmly embedded throughout learning. This ensures learners gain the knowledge, skills and experiences needed to thrive in education, employment and everyday life.
Mae'r Cwricwlwm i Gymru wedi arwain y ffordd drwy sicrhau bod sgiliau bywyd hanfodol fel llythrennedd, rhifedd, cymhwysedd digidol, bwyta'n iach, llythrennedd ariannol, a mwy, wedi'u hymgorffori'n gadarn drwy'r holl ddysgu. Mae hyn yn sicrhau bod dysgwyr yn dysgu'r wybodaeth, y sgiliau a'r profiadau sydd eu hangen i ffynnu mewn addysg, cyflogaeth a bywyd bob dydd.
Thank you for your response, Cabinet Secretary. For me, personally, equipping young people with the right skills that set them up for the future is something I am truly passionate about. That is why the Welsh Conservatives have committed to introducing essential life skills in Welsh classrooms, something that I believe has been pinched by London counterparts now. These lessons would teach our young children about things like budgeting, how a mortgage works, how to open a bank account, how to apply for a passport, as well as nutrition, healthy eating and financial management. These are just a few things we would like to have included in ours. Every time I've mentioned this concept to teachers, parents or students that I've met, it's gone down really, really well. The Welsh Government claims life skills are taught within its new curriculum, but, given the autonomy that's given to schools, there's no guarantee that it's actually happening in practice. Even the Youth Parliament, based here in Wales, has highlighted inconsistencies, with some pupils getting a once-a-year session of life skills. Cabinet Secretary, will you commit to reviewing the current life skills offer within the curriculum, and adopt the Welsh Conservatives' way of thinking, to ensure that we are putting our younger generation on the best possible foothold for adulthood? Thank you.
Diolch am eich ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet. I mi'n bersonol, mae rhoi'r sgiliau cywir i bobl ifanc i'w paratoi ar gyfer y dyfodol yn rhywbeth rwy'n teimlo'n wirioneddol angerddol yn ei gylch. Dyna pam fod y Ceidwadwyr Cymreig wedi ymrwymo i gyflwyno sgiliau bywyd hanfodol mewn ystafelloedd dosbarth yng Nghymru, rhywbeth y credaf ei fod wedi cael ei fachu gan gymheiriaid yn Llundain bellach. Byddai'r gwersi hyn yn dysgu ein plant ifanc am bethau fel cyllidebu, sut y mae morgeisi'n gweithio, sut i agor cyfrif banc, sut i wneud cais am basbort, yn ogystal â maeth, bwyta'n iach a rheolaeth ariannol. Dyma ychydig o bethau yr hoffem eu cynnwys yn ein rhai ni. Bob tro y bu i mi sôn am y cysyniad hwn wrth athrawon, rhieni neu fyfyrwyr y cyfarfûm â nhw, mae wedi'i groesawu'n fawr. Mae Llywodraeth Cymru’n honni bod sgiliau bywyd yn cael eu dysgu yn ei chwricwlwm newydd, ond o ystyried yr ymreolaeth a roddir i ysgolion, nid oes unrhyw warant fod hynny'n digwydd yn ymarferol mewn gwirionedd. Mae hyd yn oed y Senedd Ieuenctid, sydd wedi'i lleoli yma yng Nghymru, wedi tynnu sylw at anghysondebau, gyda rhai disgyblion yn cael sesiwn sgiliau bywyd unwaith y flwyddyn yn unig. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r cynnig sgiliau bywyd presennol o fewn y cwricwlwm, a mabwysiadu ffordd o feddwl y Ceidwadwyr Cymreig, er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi ein cenhedlaeth iau yn y sefyllfa orau bosib ar gyfer bywyd fel oedolion? Diolch.
Thank you, Natasha. This isn't about copying the Welsh Conservatives; I've just been very clear that these things are already fully embedded in our Curriculum for Wales. The four purposes set out a clear vision for learners to develop as ambitious and capable, enterprising and creative, ethical and informed, and healthy, confident citizens. The mandatory health and well-being area of learning empowers learners with essential life skills, from understanding mental health and emotional resilience to developing healthy eating habits, active lifestyles and practical cooking skills. Financial literacy is another key life skill that is mandatory in the curriculum, with learners developing an understanding of money and using concepts like expenditure and interest to allow them to make effective financial decisions. Our key integral skills—creativity and innovation, critical thinking and problem solving, personal effectiveness and planning and organising, time management, goal setting, making decisions, et cetera—run throughout the curriculum. We've also got the development of essential life skills through our digital competence framework, which is currently under review to reflect the growing importance of AI, data literacy and online safety. So, we are doing all these things. In fact, I very much welcome the Welsh Conservatives' conversion to the cause.
Diolch, Natasha. Nid oes a wnelo hyn â chopïo'r Ceidwadwyr Cymreig; rwyf newydd nodi'n glir iawn fod y pethau hyn eisoes wedi'u hymgorffori'n llawn yn ein Cwricwlwm i Gymru. Mae'r pedwar diben yn nodi gweledigaeth glir i ddysgwyr ddatblygu fel dinasyddion uchelgeisiol a galluog, mentrus a chreadigol, moesegol a gwybodus, iach a hyderus. Mae maes dysgu gorfodol iechyd a lles yn grymuso dysgwyr â sgiliau bywyd hanfodol, o ddeall iechyd meddwl a gwydnwch emosiynol i ddatblygu arferion bwyta iach, ffyrdd egnïol o fyw a sgiliau coginio ymarferol. Mae llythrennedd ariannol yn sgìl bywyd allweddol arall sy'n orfodol yn y cwricwlwm, gyda dysgwyr yn datblygu dealltwriaeth o arian ac yn defnyddio cysyniadau fel gwariant a llog i ganiatáu iddynt wneud penderfyniadau ariannol effeithiol. Mae ein sgiliau integrol allweddol—creadigrwydd ac arloesedd, meddwl yn feirniadol a datrys problemau, cynllunio a threfnu ac effeithiolrwydd personol, rheoli amser, gosod nodau, gwneud penderfyniadau, ac ati—yn rhedeg drwy'r cwricwlwm. Rydym hefyd yn datblygu sgiliau bywyd hanfodol drwy ein fframwaith cymhwysedd digidol, sy'n cael ei adolygu ar hyn o bryd i adlewyrchu pwysigrwydd cynyddol deallusrwydd artiffisial, llythrennedd data a diogelwch ar-lein. Felly, rydym yn gwneud yr holl bethau hyn. Mewn gwirionedd, rwy'n croesawu tröedigaeth y Ceidwadwyr Cymreig i'r achos yn fawr.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi ysgolion ym Mhowys i wella safonau a chyrhaeddiad disgyblion? OQ63381
4. How is the Welsh Government supporting schools in Powys to improve standards and pupil attainment? OQ63381
I'm committed to working in partnership with Powys County Council to improve educational standards for the benefit of all learners in Powys. Delivering sustained improvement in educational attainment in literacy and numeracy and improving attendance are my key priorities.
Rwyf wedi ymrwymo i weithio mewn partneriaeth â Chyngor Sir Powys i wella safonau addysgol er budd pob dysgwr ym Mhowys. Mae cyflawni gwelliant cynaliadwy mewn cyrhaeddiad addysgol mewn llythrennedd a rhifedd a gwella presenoldeb yn flaenoriaethau allweddol i mi.
Thank you, Cabinet Secretary, for your answer. Of course, you'll be aware of Estyn's report in regard to Powys County Council's education services, which stated that there was cause for significant concern. When I look at the data, pupils in Powys achieve slightly higher attainment results when it comes to GCSE, but lower attainment results when it comes to A-level. So, A-level attainment seems to be the real issue for Powys. I appreciate these are matters for Powys County Council, but how is the Welsh Government supporting those improvements to be made, and how are you, as the education Secretary, scrutinising Powys and monitoring their performance in this area?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, fe fyddwch yn ymwybodol o adroddiad Estyn ynghylch gwasanaethau addysg Cyngor Sir Powys, a nododd fod achos pryder sylweddol. Pan edrychaf ar y data, mae disgyblion ym Mhowys yn cyflawni canlyniadau cyrhaeddiad ychydig yn uwch o ran TGAU, ond canlyniadau cyrhaeddiad is o ran Safon Uwch. Felly, ymddengys mai cyrhaeddiad Safon Uwch yw'r broblem go iawn i Bowys. Rwy'n sylweddoli mai materion i Gyngor Sir Powys yw'r rhain, ond sut y mae Llywodraeth Cymru’n cefnogi'r gwaith o wneud y gwelliannau hynny, a sut ydych chi, fel yr Ysgrifennydd addysg, yn craffu ar Bowys ac yn monitro eu perfformiad yn y maes hwn?
Thank you very much, Russell. Obviously, the Estyn report into Powys was very concerning. Independent inspection plays a key role in raising standards. Unfortunately, they did identify some concerns about the situation in Powys, and I'm really worried about that. Estyn made strong and clear recommendations to drive higher standards, and I want to see quick and sustainable improvement in Powys. I've met with the local education authority, and I know that Jayne Bryant has also met the LEA, and officials are in very regular contact with the LEA as well. The LEA has submitted a plan to tackle those issues. Estyn are monitoring the progress of the local authority against the recommendations set out in the original inspection, and they are keeping me informed of progress on that.
We have also been in discussion with Powys about additional support that we can provide to help them in tackling the issues highlighted in the inspection. We have already provided additional financial support as part of the 'schools causing concern' money that we provided last year. Powys now has an education expert peer panel, which we discussed a little in the committee last week. That will enable some people from other authorities to give them that additional support, and they've also set up and internal accelerated improvement board that is convening regularly to monitor progress and evaluate objectives and ensure accountability. But we are monitoring the situation very closely, discussing it with Estyn regularly. They'll re-inspect probably in the next few months, and I will have an update on that, and I would like to see Powys come out of category as soon as possible.
Diolch yn fawr, Russell. Yn amlwg, roedd adroddiad Estyn ar Bowys yn peri cryn bryder. Mae arolygu annibynnol yn chwarae rhan allweddol wrth godi safonau. Yn anffodus, fe wnaethant nodi rhai pryderon am y sefyllfa ym Mhowys, ac rwy'n poeni'n fawr am hynny. Fe wnaeth Estyn argymhellion cryf a chlir i hybu safonau uwch, a hoffwn weld gwelliant cyflym a chynaliadwy ym Mhowys. Rwyf wedi cyfarfod â'r awdurdod addysg lleol, a gwn fod Jayne Bryant hefyd wedi cyfarfod â'r awdurdod addysg lleol, ac mae swyddogion mewn cysylltiad rheolaidd iawn â'r AALl hefyd. Mae'r AALl wedi cyflwyno cynllun i fynd i'r afael â'r materion hynny. Mae Estyn yn monitro cynnydd yr awdurdod lleol yn erbyn yr argymhellion a nodwyd yn yr arolygiad gwreiddiol, ac maent yn fy hysbysu ynghylch cynnydd ar hynny.
Rydym hefyd wedi bod mewn trafodaethau gyda Phowys ynghylch cymorth ychwanegol y gallwn ei ddarparu i'w helpu i fynd i'r afael â'r materion a amlygwyd yn yr arolygiad. Rydym eisoes wedi darparu cymorth ariannol ychwanegol yn rhan o'r arian 'ysgolion sy'n peri pryder' a ddarparwyd gennym y llynedd. Bellach, mae gan Bowys banel cymheiriaid o arbenigwyr addysg, y buom yn ei drafod ychydig yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf. Bydd hwnnw'n galluogi pobl o awdurdodau eraill i roi'r cymorth ychwanegol hwnnw iddynt, ac maent hefyd wedi sefydlu bwrdd gwella carlam mewnol sy'n cyfarfod yn rheolaidd i fonitro cynnydd a gwerthuso amcanion a sicrhau atebolrwydd. Ond rydym yn monitro'r sefyllfa'n agos iawn, gan ei thrafod yn rheolaidd gydag Estyn. Byddant yn ailarolygu yn yr ychydig fisoedd nesaf yn ôl pob tebyg, a byddaf yn cael y wybodaeth ddiweddaraf am hynny, a hoffwn weld Powys yn dod allan o'r categori cyn gynted â phosib.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i recriwtio a hyfforddi nifer ddigonol o athrawon sy'n siarad Cymraeg i gyrraedd ei tharged o ddarparu 10 y cant o'r addysgu yn Gymraeg erbyn 2030? OQ63367
5. What steps is the Welsh Government taking to recruit and train sufficient numbers of Welsh-speaking teachers to meet its target of delivering 10 per cent of teaching in Welsh by 2030? OQ63367
Our strategic education workforce plan will set out our future priorities for addressing recruitment challenges in schools, including the Welsh-medium sector. Meanwhile, this year, we are investing over £8 million in a range of programmes to increase the number of Welsh-medium teachers and develop the language skills of all our practitioners.
Bydd ein cynllun strategol ar gyfer y gweithlu addysg yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer y dyfodol er mwyn mynd i'r afael â heriau recriwtio mewn ysgolion, gan gynnwys y sector cyfrwng Cymraeg. Yn y cyfamser, eleni, rydym yn buddsoddi dros £8 miliwn mewn amrywiaeth o raglenni i gynyddu nifer yr athrawon cyfrwng Cymraeg a datblygu sgiliau iaith ein holl addysgwyr.
Thank you, Cabinet Secretary, for that. We have seen a moderate decline in the amount of registered teachers in Wales over the past year, roughly about a 1.7 per cent drop, I believe, with 33.4 per cent of those able to speak Welsh, and 26.9 per cent able to teach through the medium of Welsh. I believe fewer than 25 trainees have enrolled to teach the Welsh language for the past four years, which is less than a third of the Welsh Government's own target. There are also some quite major regional disparities in Wales, with counties like Gwynedd boasting the best Welsh capability of teachers, with 93 per cent holding the standard of intermediate plus, whereas Monmouthshire and Torfaen in my area sit in the lowest band nationally for the same standard. Given the current trends and regional disparities, does the Welsh Government believe its 2030 target is still realistic? If so, how will you ensure that areas with the lowest Welsh language teaching capacity, such as Monmouthshire and Torfaen, aren't left behind?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Rydym wedi gweld gostyngiad cymedrol yn nifer yr athrawon cofrestredig yng Nghymru dros y flwyddyn ddiwethaf, gostyngiad o oddeutu 1.7 y cant, rwy'n credu, gyda 33.4 y cant o'r rhieni'n gallu siarad Cymraeg, a 26.9 y cant yn gallu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Credaf fod llai na 25 o hyfforddeion wedi cofrestru i addysgu'r iaith Gymraeg yn y pedair blynedd diwethaf, sy'n llai na thraean o darged Llywodraeth Cymru ei hun. Mae yna anghydraddoldebau rhanbarthol sylweddol yng Nghymru hefyd, gyda siroedd fel Gwynedd yn ymfalchïo yn y lefel uchaf o alluedd yn y Gymraeg ymhlith athrawon, gyda 93 y cant yn meddu ar safon 'canolradd a mwy', tra bo sir Fynwy a Thorfaen yn fy ardal i yn y band isaf yn genedlaethol ar gyfer yr un safon. O ystyried yr anghydraddoldebau rhanbarthol a thueddiadau cyfredol, a yw Llywodraeth Cymru’n credu bod ei tharged ar gyfer 2030 yn dal i fod yn realistig? Os felly, sut y byddwch chi'n sicrhau nad yw ardaloedd sydd â'r galluedd isaf o ran addysgu'r iaith Gymraeg, fel sir Fynwy a Thorfaen, yn cael eu gadael ar ôl?
Thank you, Peter. The picture is challenging and there's no getting away from that. That's why tackling this is a priority for us. This year, we're investing over £4 million to address recruitment challenges in Welsh-medium schools. In addition, over £4 million has been allocated to the National Centre for Learning Welsh to support practitioners to develop their language skills. There isn't a quick fix, unfortunately, with this, and this is why we're taking a range of different steps to tackle this. As you've highlighted, the Welsh Language and Education (Wales) Act 2025 will require us to set out the steps needed to be taken to ensure there is a sufficient workforce to deliver against the targets that will be set on local authorities through the national framework on Welsh language education and learning Welsh. We've already begun work to review the Welsh in education workforce plan as a basis for this framework, and we'll consult and collaborate closely with stakeholders over the coming months to put bespoke plans in place.
We've also got the Cynllun Pontio programme, which is a further £1.5 million investment that has introduced nearly 100 primary teachers into Welsh-medium secondary settings—and that's helping some schools in key subject areas where we've got shortages such as science, technology, engineering and mathematics. We're also continuing to fund the retention bursary for Welsh-medium and Welsh-subject teachers in English-medium schools, and we've discussed that already today.
There is focused work going on to respond to the demands of the new legislation. So, alongside the National Centre for Learning Welsh, we're already working with schools and local authorities that have approached us to support understanding of what 10 per cent of learning through the medium of Welsh looks like. As you've highlighted, there are different geographical challenges with that. And as set out in the legislation, the national centre's remit will expand and transition into the athrofa by August 2027, and that will enable us to target support at those schools who need to make the most progress in that area.
Diolch, Peter. Mae'r darlun yn heriol ac nid oes dianc rhag hynny. Dyna pam y mae mynd i'r afael â hyn yn flaenoriaeth i ni. Eleni, rydym yn buddsoddi dros £4 miliwn i fynd i'r afael â heriau recriwtio mewn ysgolion cyfrwng Cymraeg. Yn ogystal, mae dros £4 miliwn wedi'i ddyrannu i'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol i gefnogi addysgwyr i ddatblygu eu sgiliau iaith. Nid oes ateb cyflym i hyn, yn anffodus, a dyma pam ein bod yn rhoi amryw o gamau gwahanol ar waith i fynd i'r afael â hyn. Fel y sonioch chi, bydd Deddf y Gymraeg ac Addysg (Cymru) 2025 yn ei gwneud yn ofynnol inni nodi'r camau sydd eu hangen i sicrhau bod gennym weithlu digonol i gyflawni yn erbyn y targedau a osodir i awdurdodau lleol drwy'r fframwaith cenedlaethol ar addysg Gymraeg a dysgu Cymraeg. Rydym eisoes wedi dechrau gweithio ar adolygu cynllun y gweithlu Cymraeg mewn addysg fel sail i'r fframwaith hwn, a byddwn yn ymgynghori ac yn cydweithio'n agos â rhanddeiliaid dros y misoedd nesaf i roi cynlluniau pwrpasol ar waith.
Mae gennym hefyd raglen Cynllun Pontio, buddsoddiad pellach o £1.5 miliwn sydd wedi cyflwyno bron i 100 o athrawon cynradd i leoliadau uwchradd cyfrwng Cymraeg—ac mae hynny'n helpu rhai ysgolion mewn meysydd pwnc allweddol lle mae gennym brinder, fel gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg. Rydym hefyd yn parhau i ariannu'r bwrsari cadw staff ar gyfer athrawon cyfrwng Cymraeg ac athrawon pwnc Cymraeg mewn ysgolion cyfrwng Saesneg, ac rydym eisoes wedi trafod hynny heddiw.
Mae gwaith â ffocws yn mynd rhagddo i ymateb i ofynion y ddeddfwriaeth newydd. Felly, ochr yn ochr â'r Ganolfan Dysgu Cymraeg Genedlaethol, rydym eisoes yn gweithio gydag ysgolion ac awdurdodau lleol sydd wedi cysylltu â ni i gefnogi dealltwriaeth o beth y mae 10 y cant o ddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn ei olygu. Fel y nodwyd gennych, mae gwahanol heriau daearyddol ynghlwm wrth hynny. Ac fel y nodir yn y ddeddfwriaeth, bydd cylch gwaith y ganolfan genedlaethol yn ehangu ac yn pontio i'r athrofa erbyn mis Awst 2027, a bydd hynny'n ein galluogi i dargedu cymorth at yr ysgolion sydd angen gwneud y cynnydd mwyaf yn y maes hwnnw.
6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar sut mae plant yng Nghymru yn cael eu haddysgu am lythrennedd ariannol? OQ63384
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on how children in Wales are taught about financial literacy? OQ63384
Financial literacy is a mandatory part of the Curriculum for Wales for learners aged three to 16, through the mathematics and numeracy area of learning. This ensures our learners develop the knowledge and skills needed to manage their own finances, understand financial information and make sensible financial decisions.
Mae llythrennedd ariannol yn rhan orfodol o'r Cwricwlwm i Gymru ar gyfer dysgwyr rhwng tair ac 16 oed, drwy'r maes dysgu mathemateg a rhifedd. Mae hyn yn sicrhau bod ein dysgwyr yn datblygu'r wybodaeth a'r sgiliau sydd eu hangen i reoli eu cyllid eu hunain, deall gwybodaeth ariannol a gwneud penderfyniadau ariannol synhwyrol.
Thank you, Cabinet Secretary. As you're aware, financial literacy connects directly to everyday life, from shopping, planning trips, understanding taxes and even starting a business. Learning as children how to budget, save and spend wisely helps them make responsible choices as adults, avoiding debt and building financial security. Therefore, early understanding of money reduces the risks of poor financial habits like overspending, pay-day loans and even credit card debt later in life. Financial education in schools has been shown to encourage critical thinking, and by comparing prices, understanding value and recognising financial risks, children can develop good transferable skills that will help them in many walks of life.
With this in mind, do you believe that a financial education policy can be used to help reduce regional and socioeconomic inequalities in Wales? And if so, do you think financial literacy should be a statutory part of the Welsh national curriculum? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, mae llythrennedd ariannol yn cysylltu'n uniongyrchol â bywyd bob dydd, o siopa, cynllunio teithiau, deall trethi a hyd yn oed dechrau busnes. Mae i blant ddysgu sut i gyllidebu, cynilo a gwario'n ddoeth yn eu helpu i wneud dewisiadau cyfrifol fel oedolion, gan osgoi dyled a meithrin sicrwydd ariannol. Felly, mae dealltwriaeth gynnar o arian yn lleihau'r risgiau o arferion ariannol gwael fel gorwario, benthyciadau diwrnod cyflog a hyd yn oed dyled cerdyn credyd yn ddiweddarach mewn bywyd. Dangoswyd bod addysg ariannol mewn ysgolion yn annog meddwl beirniadol, a thrwy gymharu prisiau, deall gwerth ac adnabod risgiau ariannol, gall plant ddatblygu sgiliau trosglwyddadwy da a fydd yn eu helpu mewn sawl maes mewn bywyd.
Gyda hyn mewn golwg, a ydych chi'n credu y gellir defnyddio polisi addysg ariannol i helpu i leihau anghydraddoldebau rhanbarthol ac economaidd-gymdeithasol yng Nghymru? Ac os felly, a ydych chi'n meddwl y dylai llythrennedd ariannol fod yn rhan statudol o gwricwlwm cenedlaethol Cymru? Diolch.
Thank you, Joel. You've explained very clearly why this is important. It's a lifelong skill, isn't it, if we can equip children with the ability to learn about these things? Financial literacy is already a mandatory part of the curriculum, as I said in response to Natasha. This ensures our learners develop the skills and experience needed to manage their own finances, interpret information, make informed decisions, assess risks and become critical consumers, and we've collaborated with the Money and Pensions Service to provide financial education resources for schools in Wales to support this important area of learning. And the mandatory statements of what matters in this space explicitly include financial calculation and decision making, and that starts with learners using money and the language of money.
Towards the end of primary school, they should develop an understanding of income and expenditure and calculating profit and loss. By the end of secondary school, they should be familiar with annual equivalent rates to evaluate financial products and understand income tax rates. I have seen this in action when I visited Ysgol Gymraeg Nant Caerau in Cardiff earlier this year, where all the children were engrossed in a lesson where they had been given an allocation of money—not real money, obviously—to plan a day out for themselves and their families in Cardiff, including booking the tickets and planning to have meals et cetera. They were all absolutely engrossed in this. So, this work is happening, and I think that is a very positive thing to upskill our young people in.
Diolch, Joel. Rydych chi wedi esbonio'n glir iawn pam y mae hyn yn bwysig. Mae'n sgil gydol oes, onid yw, os gallwn ni arfogi plant â'r gallu i ddysgu am y pethau hyn? Mae llythrennedd ariannol eisoes yn rhan orfodol o'r cwricwlwm, fel y dywedais mewn ymateb i Natasha. Mae'n sicrhau bod ein dysgwyr yn datblygu'r sgiliau a'r profiad y maent eu hangen i reoli eu cyllid eu hunain, dehongli gwybodaeth, gwneud penderfyniadau gwybodus, asesu risgiau a dod yn ddefnyddwyr beirniadol, ac rydym wedi cydweithio â'r Gwasanaeth Arian a Phensiynau i ddarparu adnoddau addysg ariannol i ysgolion yng Nghymru i gefnogi'r maes dysgu pwysig hwn. Ac mae'r datganiadau gorfodol o'r hyn sy'n bwysig yn y gofod hwn yn cynnwys cyfrifo ariannol a gwneud penderfyniadau, ac mae hynny'n dechrau gyda dysgwyr yn defnyddio arian ac iaith arian.
Tuag at ddiwedd yr ysgol gynradd, dylent ddatblygu dealltwriaeth o incwm a gwariant a chyfrifo elw a cholled. Erbyn diwedd yr ysgol uwchradd, dylent fod yn gyfarwydd â chyfraddau cyfatebol blynyddol i werthuso cynhyrchion ariannol a deall cyfraddau treth incwm. Gwelais hyn ar waith pan ymwelais ag Ysgol Gymraeg Nant Caerau yng Nghaerdydd yn gynharach eleni, lle roedd yr holl blant wedi ymgolli mewn gwers lle roeddent wedi cael dyraniad o arian—nid arian go iawn, yn amlwg—i gynllunio diwrnod allan iddynt eu hunain a'u teuluoedd yng Nghaerdydd, gan gynnwys archebu'r tocynnau a chynllunio i gael prydau bwyd ac ati. Roeddent i gyd wedi ymgolli yn hyn. Felly, mae'r gwaith hwn yn digwydd, ac rwy'n credu bod hynny'n beth cadarnhaol iawn ar gyfer uwchsgilio ein pobl ifanc.
Mae cwestiwn 7 i'w ateb gan y Gweinidog Addysg Bellach ac Uwch. Mae'r cwestiwn i'w ofyn gan Cefin Campbell.
Question 7 is to be answered by the Minister for Further and Higher Education. The question is to be asked by Cefin Campbell.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar ddarpariaeth hyfforddiant milfeddygol yng Nghymru? OQ63390
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the provision of veterinary training in Wales? OQ63390
Veterinary services enable the animal health, animal welfare and public health standards we want to achieve for Wales. Welsh Government continues to work with Aberystwyth University and other stakeholders to ensure the provision of veterinary training meets the needs of Wales both now and in the future.
Mae gwasanaethau milfeddygol yn ei gwneud yn bosib cyflawni'r safonau iechyd anifeiliaid, lles anifeiliaid ac iechyd y cyhoedd yr ydym am eu cyflawni i Gymru. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda Phrifysgol Aberystwyth a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod y ddarpariaeth o hyfforddiant milfeddygol yn diwallu anghenion Cymru nawr ac yn y dyfodol.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog. Wel, mae Cymru'n dal i fod heb ysgol filfeddygol achrededig sy'n gallu dyfarnu ei graddau ei hun. Er bod y bartneriaeth rhwng Prifysgol Aberystwyth a Choleg Brenhinol y Milfeddygon, fel rŷch chi wedi nodi, yn cynnig datrysiad tymor byr ac i'w groesawu, mae'n dod yn fwyfwy amlwg nad yw'r model yma'n ddigonol i fodloni anghenion milfeddygol ac amaethyddol hirdymor Cymru ac i sicrhau lles ac iechyd anifeiliaid.
Thank you very much, Minister. Well, Wales remains without an accredited veterinary school that can award its own degrees. Although the partnership between Aberystwyth University and the Royal College of Veterinary Surgeons, as you've noted, has offered a short-term solution that is to be welcomed, it's becoming increasingly clear that this model is not adequate to meet the veterinary and agricultural needs of Wales in the long term, and to ensure the welfare and health of animals.
Minister, the demand for qualified vets is rising across Wales, and while England and Scotland are investing in full veterinary training pathways, Wales is falling behind. Now, without a full veterinary school in Wales, the pipeline of locally trained vets remains constrained, leaving our agricultural sector under-served and our rural communities disadvantaged once again. So, given the situation, will you commit to providing the necessary funding and support to allow Aberystwyth University to establish a degree-awarding vet school so that Wales can train and retain its own vets and not fall further behind England and Scotland?
Weinidog, mae'r galw am filfeddygon cymwys yn cynyddu ledled Cymru, ac er bod Lloegr a'r Alban yn buddsoddi mewn llwybrau hyfforddiant milfeddygol llawn, mae Cymru'n ar ei hôl hi. Nawr, heb ysgol filfeddygol lawn yng Nghymru, mae'r llif o filfeddygon wedi'u hyfforddi'n lleol yn parhau i fod yn gyfyngedig, gan adael ein sector amaethyddol heb ei wasanaethu'n llawn a'n cymunedau gwledig dan anfantais unwaith eto. Felly, o ystyried y sefyllfa, a wnewch chi ymrwymo i ddarparu'r cyllid a'r gefnogaeth angenrheidiol i ganiatáu i Brifysgol Aberystwyth sefydlu ysgol filfeddygol sy'n dyfarnu graddau fel y gall Cymru hyfforddi a chadw ei milfeddygon ei hun a pheidio â llithro ymhellach ar ôl Lloegr a'r Alban?
Thank you, Cefin Campbell, for that supplementary question. Can I just start by placing on record how proud the Welsh Government is to support the veterinary degree at Aberystwyth University? It was actually one of my first visits back in the autumn of last year, and I was absolutely blown away by the offer up there, with that innovative course backed by £3 million of European regional development fund funding through Welsh Government.
It is an innovative model that allows students to undertake the first two years of their training in Wales, with opportunities to return for clinical placements, helping build that long-term veterinary capacity in Wales. That is essential for the capacity and resilience of the sector, as you noted, and it is also vital to Wales's rural economy and communities as well. It is a key strategic investment for Wales, and we remain committed to supporting its growth and success. We are working to help build capacity in the veterinary profession there by supporting home-grown talent and reducing reliance on overseas recruitment. Collaboration is key, and we do continue to work closely with Aberystwyth and other stakeholders to ensure that the vet school meets the needs of Wales, both now and in the future. On my visit, I was really struck by the fact that this is a school that supports the rural economy by training vets with a really strong understanding of Welsh agriculture, animal health and public priorities.
Now, as autonomous organisations, universities are responsible for decisions about the provision that they offer, but I will say that we are in regular contact with Aberystwyth University. We understand that the university is currently exploring the feasibility of delivering a veterinary course based entirely in Wales, and with the option of training through the medium of Welsh as well. On my visit, it was really clear to me how valued that Welsh-medium provision was, not just by the students themselves but also particularly by farmers in the communities to be able to discuss their animal welfare needs, often at times of stress, through their mother tongue. So, it is something that we are very committed to supporting and there are conversations ongoing about that. The first students to enrol on the programme will be due to complete their degrees this academic year. Can I just end by saying as well that this investment has also provided opportunity for Aberystwyth University itself to extend its research and innovation activity in this area, and that’s another really important way that it supports the regional economy.
Diolch am y cwestiwn atodol, Cefin Campbell. A gaf i ddechrau drwy gofnodi pa mor falch yw Llywodraeth Cymru o gefnogi'r radd filfeddygol ym Mhrifysgol Aberystwyth? Roedd yn un o fy ymweliadau cyntaf yn yr hydref y llynedd, a chefais fy syfrdanu'n llwyr gan y cynnig yno, y cwrs arloesol a gefnogir gan £3 miliwn o gyllid cronfa datblygu rhanbarthol Ewrop drwy Lywodraeth Cymru.
Mae'n fodel arloesol sy'n caniatáu i fyfyrwyr gyflawni dwy flynedd gyntaf eu hyfforddiant yng Nghymru, gyda chyfleoedd i ddychwelyd ar gyfer lleoliadau clinigol, gan helpu i adeiladu gallu milfeddygol hirdymor yng Nghymru. Mae hynny'n hanfodol ar gyfer capasiti a gwydnwch y sector, fel y nodoch chi, ac mae hefyd yn hanfodol i economi a chymunedau gwledig Cymru. Mae'n fuddsoddiad strategol allweddol i Gymru, ac rydym yn parhau i fod yn ymrwymedig i gefnogi twf a llwyddiant y radd. Rydym yn gweithio i helpu i adeiladu capasiti yn y proffesiwn milfeddygol drwy gefnogi talent cartref a lleihau dibyniaeth ar recriwtio o dramor. Mae cydweithio'n allweddol, ac rydym yn parhau i weithio'n agos gydag Aberystwyth a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod yr ysgol filfeddygol yn diwallu anghenion Cymru, nawr ac yn y dyfodol. Ar fy ymweliad, cefais fy nharo gan y ffaith bod hon yn ysgol sy'n cefnogi'r economi wledig drwy hyfforddi milfeddygon sydd â dealltwriaeth gref iawn o amaethyddiaeth Cymru, iechyd anifeiliaid a blaenoriaethau cyhoeddus.
Nawr, fel sefydliadau ymreolaethol, y prifysgolion sy'n gyfrifol am benderfyniadau ynghylch y ddarpariaeth y maent yn ei chynnig, ond rydym mewn cysylltiad rheolaidd â Phrifysgol Aberystwyth. Rydym yn deall bod y brifysgol ar hyn o bryd yn archwilio dichonoldeb cyflwyno cwrs milfeddygol wedi'i leoli'n gyfan gwbl yng Nghymru, a chyda'r opsiwn o hyfforddi drwy gyfrwng y Gymraeg hefyd. Ar fy ymweliad, roedd yn amlwg iawn i mi pa mor werthfawr oedd y ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg, nid yn unig i'r myfyrwyr eu hunain ond yn enwedig i ffermwyr yn y cymunedau allu trafod eu hanghenion lles anifeiliaid, yn aml ar adegau o straen, yn eu mamiaith. Felly, mae'n rhywbeth yr ydym yn ymrwymedig iawn i'w gefnogi ac mae sgyrsiau'n parhau am hynny. Bydd y myfyrwyr cyntaf i gofrestru ar y rhaglen yn cwblhau eu graddau yn ystod y flwyddyn academaidd hon. A gaf i orffen drwy ddweud hefyd fod y buddsoddiad hwn wedi rhoi cyfle i Brifysgol Aberystwyth ei hun ymestyn ei gweithgarwch ymchwil ac arloesi yn y maes, ac mae honno'n ffordd arall bwysig iawn y mae'n cefnogi'r economi ranbarthol.
Prynhawn da, Gweinidog. I should put on record my declaration of interest: I am an honorary associate of the British Veterinary Association, and my father used to be the president of the overseas veterinary association. Minister, I’m very pleased to talk about the veterinary profession and the fantastic opportunities that exist in the veterinary profession. I'm interested in how the department is currently working, both with Aberystwyth and indeed the profession itself, to open up opportunities to have a career in this area. There's been a lot of change in the area since my father was a vet, particularly the number of women in the veterinary workforce, significantly different, but it is still something where increased access would also open up what is a genuinely rewarding career in working with people and animals. If the department is not currently having those conversations, will she undertake to persuade the department to have that conversation with both Aberystwyth and indeed the profession itself?
Prynhawn da, Weinidog. Dylwn gofnodi fy natganiad o fuddiant: rwy'n aelod cyswllt anrhydeddus o Gymdeithas Filfeddygon Prydain, ac roedd fy nhad yn arfer bod yn llywydd y gymdeithas filfeddygol dramor. Weinidog, rwy'n falch iawn o siarad am y proffesiwn milfeddygol a'r cyfleoedd gwych sy'n bodoli yn y proffesiwn milfeddygol. Mae gennyf ddiddordeb yn y ffordd y mae'r adran yn gweithio ar hyn o bryd, gydag Aberystwyth ac yn wir gyda'r proffesiwn ei hun, i agor cyfleoedd i gael gyrfa yn y maes hwn. Mae llawer o newid wedi bod yn y maes er pan oedd fy nhad yn filfeddyg, yn enwedig nifer y menywod yn y gweithlu milfeddygol, sy'n sylweddol wahanol, ond mae'n dal i fod yn rhywbeth lle byddai mwy o fynediad hefyd yn agor gyrfa wirioneddol werth chweil ar gyfer gweithio gyda phobl ac anifeiliaid. Os nad yw'r adran yn cael y sgyrsiau hynny ar hyn o bryd, a wnaiff hi ymrwymo i berswadio'r adran i gael y sgwrs honno gydag Aberystwyth, a chyda'r proffesiwn ei hun yn wir?
I'd like to thank Vaughan Gething for that supplementary question. It just goes to show how cross-cutting these issues are across the economy department as well. I think you're right there, Vaughan, to point out the change in the profession over the years, and particularly since Brexit, when we know there's been a real shortage, both in the recruitment and retention of vets, not just in Wales but across the UK as well.
So, the Member raises a really important question, and one that I'm keen to explore through the economic lens that I think our higher education and further education sectors need to be seeing. So, this is something that I will take away and discuss with officials.
Diolch i Vaughan Gething am y cwestiwn atodol hwnnw. Mae'n dangos pa mor drawsbynciol yw'r materion hyn ar draws adran yr economi. Rwy'n credu eich bod chi'n iawn, Vaughan, i dynnu sylw at y newid yn y proffesiwn dros y blynyddoedd, ac yn enwedig ers Brexit, a ninnau'n gwybod bod prinder gwirioneddol wedi bod o ran recriwtio a chadw milfeddygon, nid yn unig yng Nghymru ond ar draws y DU hefyd.
Felly, mae'r Aelod yn gofyn cwestiwn pwysig iawn, ac un rwy'n awyddus i'w archwilio drwy'r lens economaidd y credaf fod angen i'n sectorau addysg uwch ac addysg bellach ei weld drwyddo. Felly, mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ei drafod gyda swyddogion.
8. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i sicrhau bod staff ysgolion ar draws Gorllewin De Cymru yn teimlo'n ddiogel? OQ63394
8. How is the Welsh Government working to ensure that school staff across South Wales West feel safe? OQ63394
Schools must be safe places, where everyone is treated with respect and feels valued. Building on our behaviour summit, we are driving a social partnership approach to tackle behaviour and ensure the safety and well-being of everyone in our school communities.
Rhaid i ysgolion fod yn lleoedd diogel, lle mae pawb yn cael eu trin â pharch ac yn teimlo eu bod yn cael eu gwerthfawrogi. Gan adeiladu ar ein huwchgynhadledd ymddygiad, rydym yn hybu dull partneriaeth gymdeithasol o weithredu i fynd i'r afael ag ymddygiad gwael a sicrhau diogelwch a lles pawb yn ein cymunedau ysgol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
I'm very grateful to you for that response, Cabinet Secretary. You'll probably be aware that, last month, Sea View Community Primary School in Swansea was at the centre of a media storm, when Swansea's only Reform UK councillor teamed up and chaired a public meeting, seemingly organised by conspiracy theorist groups with links to the English Defence League, to tell parents and others that their children were being taught Islamic prayer in their school, that they would pray on mats and recite Koranic verses, and that they would all be Muslim by year 6. The problem is that none of that is true, and I understand that staff and others associated with the school have been subject to verbal threats and abuse, and have feared for their safety as a result of those false claims. Facts matter, Cabinet Secretary, and those in public life have a responsibility to the facts. Misinformation like this absolutely needs to be called out, wherever it is perpetuated, because it puts staff and others at risk. So, will you join me today in condemning that action and the consequences that has caused?
Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am yr ymateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n debyg y byddwch yn ymwybodol fod Ysgol Gynradd Gymunedol Sea View yn Abertawe fis diwethaf yng nghanol storm yn y cyfryngau, pan ymunodd unig gynghorydd Reform UK yn Abertawe a chadeirio cyfarfod cyhoeddus, a drefnwyd yn ôl pob golwg gan grwpiau o ddamcaniaethwyr cynllwyn â chysylltiadau â'r English Defence League i ddweud wrth rieni ac eraill fod gweddïau Islamaidd yn cael eu dysgu i'w plant yn eu hysgol, y byddent yn gweddïo ar fatiau ac yn adrodd adnodau o'r Qur'an, ac y byddent i gyd yn Fwslimiaid erbyn blwyddyn 6. Y broblem yw nad oes unrhyw ran o hynny'n wir, ac rwy'n deall bod staff ac eraill sy'n gysylltiedig â'r ysgol wedi bod yn destun bygythiadau a cham-drin geiriol, a'u bod yn byw mewn ofn o ganlyniad i'r honiadau ffug hynny. Mae ffeithiau'n bwysig, Ysgrifennydd y Cabinet, ac mae cyfrifoldeb ar bobl mewn bywyd cyhoeddus i lynu at ffeithiau. Mae angen tynnu sylw at gamwybodaeth o'r fath, lle bynnag y caiff ei chyfleu, oherwydd mae'n rhoi staff ac eraill mewn perygl. Felly, a wnewch chi ymuno â mi heddiw i gondemnio'r weithred honno a'r canlyniadau y mae wedi'u hachosi?
Thank you, Tom. I wholeheartedly agree with what you've said. I was really sorry and dismayed to hear of the reactions to the actions of the school, who were teaching children about different faiths. And I know that a number of staff at the school were very upset by the reaction and by comments made about the school. There is no place for this in our education system. Teachers and pupils should not be made to feel unsafe in their place of work for just doing their job.
Religion, values and ethics is a mandatory part of the curriculum and is legally required to be factual and objective. It must also take into account different major religions and non-religious worldviews in Wales, and reflect also that religious traditions in Wales are mainly Christian. We could provide extensive guidance around the curriculum, ensuring schools are clear about the requirement for teaching to be objective and pluralistic, and we are continuing to work with our faith leaders and community representatives to ensure Wales remains a place where diversity is valued and protected.
So, I very much regret the fact that Sea View was subjected to that politically motivated behaviour. We are looking, as a Government, at what more we can do to support schools who get targeted in that way—a sad reflection of the society we live in. But I wholly agree with you: facts matter, and schools and children should not be targeted by misinformation or feel threatened in this way, ever.
Diolch, Tom. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn rydych chi wedi'i ddweud. Roeddwn yn flin ac yn siomedig o glywed am yr ymatebion i weithredoedd yr ysgol, a oedd yn dysgu plant am wahanol grefyddau. Ac rwy'n gwybod bod nifer o staff yn yr ysgol yn ofidus iawn am yr ymateb a'r sylwadau a wnaed am yr ysgol. Nid oes lle i hyn yn ein system addysg. Ni ddylid gwneud i athrawon a disgyblion deimlo'n anniogel yn eu man gwaith am wneud eu gwaith.
Mae crefydd, gwerthoedd a moeseg yn rhan orfodol o'r cwricwlwm ac mae'n ofynnol yn gyfreithiol i fod yn ffeithiol ac yn wrthrychol. Hefyd, rhaid i'r addysg ystyried y prif grefyddau gwahanol a byd-olwg anghrefyddol yng Nghymru, ac adlewyrchu hefyd fod traddodiadau crefyddol yng Nghymru yn Gristnogol yn bennaf. Gallwn ddarparu arweiniad helaeth ynglŷn â'r cwricwlwm, gan sicrhau bod ysgolion yn glir ynghylch y gofyniad i'r addysgu fod yn wrthrychol ac yn blwralaidd, ac rydym yn parhau i weithio gyda'n harweinwyr ffydd a'n cynrychiolwyr cymunedol i sicrhau bod Cymru'n parhau i fod yn fan lle mae amrywiaeth yn cael ei gwerthfawrogi a'i diogelu.
Felly, rwy'n gresynu'n fawr at y ffaith bod Sea View yn destun ymddygiad o'r fath a ysgogwyd gan gymhellion gwleidyddol. Fel Llywodraeth, rydym yn edrych i weld beth arall y gallwn ei wneud i gefnogi ysgolion sy'n cael eu targedu yn y ffordd honno—adlewyrchiad trist o'r gymdeithas yr ydym yn byw ynddi. Ond rwy'n cytuno'n llwyr â chi: mae ffeithiau'n bwysig, ac ni ddylai ysgolion a phlant byth gael eu targedu gan gamwybodaeth neu deimlo dan fygythiad yn y modd hwn.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 3 yw'r cwestiynau amserol. Bydd y cwestiwn amserol cyntaf gan Luke Fletcher.
Item 3 is the topical questions. The first topical question will be from Luke Fletcher.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar y posibilrwydd o golli swyddi ar safle Aston Martin yn Sain Tathan? TQ1398
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the potential job losses in Aston Martin's St Athan site? TQ1398
This is a deeply worrying time for employees, their families and the local community. The Welsh Government continues to work closely with the company, and, subject to the outcome of the consultation, stands ready to support affected employees through our proven partnership approach and support network, including the Department for Work and Pensions, Careers Wales and ReAct+.
Mae hwn yn gyfnod pryderus iawn i weithwyr, eu teuluoedd a'r gymuned leol. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio'n agos gyda'r cwmni, ac yn amodol ar ganlyniad yr ymgynghoriad, mae'n barod i gefnogi gweithwyr yr effeithir arnynt drwy ein dull partneriaeth profedig a'n rhwydwaith cymorth, gan gynnwys yr Adran Gwaith a Phensiynau, Gyrfa Cymru ac ReAct+.
Diolch am yr ateb, Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you for that response, Cabinet Secretary.
Of course, this Senedd term has been a tough one for workers across Wales when it comes to job losses. We've had Tata Steel, 2 Sisters in Llangefni, Avara Foods in Abergavenny, Tillery Valley Foods in Abertillery, Biomet in Bridgend, university staff at risk and job losses on the high streets. Figures from September show 6,000 fewer people on company payrolls in Wales compared to previous months. I could go on on this. But, as Heledd Fychan rightly pointed out yesterday, the skills at St Athan and the workforce at St Athan are incredibly and absolutely crucially important to the future of the Welsh economy. So, what I'm interested in understanding from the Cabinet Secretary today is what conversations she has had with the company around securing that workforce, and, if large-scale redundancies actually do happen, what support is available for the workforce and those workers at the St Athan site. Heledd Fychan asked that question yesterday and we didn't get a clear answer.
Wrth gwrs, mae'r tymor Senedd hwn wedi bod yn un anodd i weithwyr ledled Cymru o ran colli swyddi. Cawsom Tata Steel, 2 Sisters yn Llangefni, Avara Foods yn y Fenni, Tillery Valley Foods yn Abertyleri, Biomet ym Mhen-y-bont ar Ogwr, staff prifysgol mewn perygl a swyddi wedi'u colli ar y stryd fawr. Mae ffigurau mis Medi'n dangos bod 6,000 yn llai o bobl ar gyflogres cwmnïau yng Nghymru o'i gymharu â'r misoedd blaenorol. Gallwn barhau ar hyn. Ond fel y nododd Heledd Fychan yn gywir ddoe, mae'r sgiliau yn Sain Tathan a'r gweithlu yn Sain Tathan yn hynod bwysig ac yn hollol allweddol i ddyfodol economi Cymru. Felly, hoffwn ddeall gan Ysgrifennydd y Cabinet heddiw pa sgyrsiau y mae hi wedi'u cael gyda'r cwmni ynglŷn â diogelu'r gweithlu hwnnw, ac os bydd diswyddiadau ar raddfa fawr yn digwydd, pa gefnogaeth sydd ar gael i'r gweithlu a'r gweithwyr ar safle Sain Tathan. Gofynnodd Heledd Fychan y cwestiwn hwn ddoe ac ni chawsom ateb clir.
I'm really grateful for the question, and this is very much a really worrying time for the workforce. I did visit the site at St Athan recently, and I was just really impressed by the skilled workforce who were there, and I also had the opportunity to meet some really, really impressive apprentices as well. Something that really struck me on that visit really was the amount of pride that people take in terms of making what are really iconic Welsh-made vehicles. Welsh Government has a long-standing relationship with Aston Martin. We have close contact with them at this time. Equally, we're in contact with the union, which is making strong representations on behalf of the workforce as well.
I'm not sure at this point I have an awful lot that I can add in terms of detail, because the company hasn't yet publicly said how many workers might be affected, for example. I know that the Trefnydd, Jane Hutt, answered a question on this yesterday. She is, as the local Member, in close contact both with the company and with the union. So, there isn't really much more detail I can share today, other than to say that, as you've set out in the opening question, there have been a number of situations where there have been redundancies and job losses in Wales. When those situations do arrive, the Welsh Government does have a tried-and-tested approach to that, working with the partners I referred to in my original answer—DWP, Careers Wales, ReAct+ and so on. So, we do stand ready to support the workforce. It is early days at the moment. As I said, we haven't heard publicly how many workers might be affected. There's a consultation process that now has to take place. But we do have those constant discussions with the company, with the union, and, through them, the workforce, to seek to provide all the support that we possibly can for them.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn, ac mae hwn yn amser pryderus iawn i'r gweithlu. Fe ymwelais â'r safle yn Sain Tathan yn ddiweddar, ac fe wnaeth y gweithlu medrus a oedd yno argraff fawr arnaf, a chefais gyfle hefyd i gyfarfod â phrentisiaid disglair iawn hefyd. Rhywbeth a wnaeth fy nharo ar yr ymweliad hwnnw oedd y balchder sydd gan bobl eu bod yn cynhyrchu cerbydau gwirioneddol eiconig yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth Cymru berthynas hirsefydlog ag Aston Martin. Mae gennym gyswllt agos â nhw ar hyn o bryd. Yn yr un modd, rydym mewn cysylltiad â'r undeb, sy'n cyflwyno sylwadau cryf ar ran y gweithlu hefyd.
Nid wyf yn siŵr ar hyn o bryd fod gennyf lawer iawn y gallaf ei ychwanegu o ran manylion, oherwydd nid yw'r cwmni wedi dweud yn gyhoeddus eto faint o weithwyr a allai gael eu heffeithio, er enghraifft. Gwn fod y Trefnydd, Jane Hutt, wedi ateb cwestiwn ar hyn ddoe. Mae hi, fel yr Aelod lleol, mewn cysylltiad agos â'r cwmni a'r undeb. Felly, nid oes llawer mwy o fanylion y gallaf eu rhannu heddiw, heblaw dweud, fel rydych chi wedi'i nodi yn y cwestiwn agoriadol, fod nifer o sefyllfaoedd lle gwelwyd diswyddiadau a swyddi'n cael eu colli yng Nghymru. Pan fydd y sefyllfaoedd hynny'n digwydd, mae gan Lywodraeth Cymru ddull profedig o fynd i'r afael â hynny, gan weithio gyda'r partneriaid y cyfeiriais atynt yn fy ateb gwreiddiol—yr Adran Gwaith a Phensiynau, Gyrfa Cymru, ReAct+ ac yn y blaen. Felly, rydym yn barod i gefnogi'r gweithlu. Mae'n ddyddiau cynnar ar hyn o bryd. Fel y dywedais, nid ydym wedi clywed yn gyhoeddus faint o weithwyr a allai gael eu heffeithio. Mae yna broses ymgynghori sy'n gorfod digwydd nawr. Ond rydym yn cael trafodaethau cyson gyda'r cwmni, gyda'r undeb, a thrwyddynt hwy, gyda'r gweithlu, i geisio darparu'r holl gefnogaeth y gallwn ei rhoi iddynt.
I joined in the business statement yesterday in making the point to the leader of the house that it was bitterly regrettable that the Government hadn't issued an in-depth statement to capture all the points that the Welsh Government are, I hope, engaging with the company on over these job losses or potential job losses. We do know, back in the spring, that, obviously, 170 jobs were lost across the Aston Martin group in an earlier round of redundancies. As I understand it, there are three pressure points. The first is the tariffs in the American market and the concern the company has that they might be excluded from getting their fair share of the first 100,000 car units at 10 per cent tariff, as opposed to 27 per cent tariff, because of the size of operation they have. Is the business Minister able to enlighten us as to what discussion she is having with her UK colleagues to highlight the importance that Aston Martin gets its fair share of the quota of tariff reduction at 10 per cent, so that they can continue to export their cars to the American market?
And what market intelligence is the Welsh Government's office in the Chinese market and across Asia feeding back about pressures within that market and consumer choice about the way that they're buying cars? Because, again, market penetration by Aston Martin in the Chinese and Asian market, sadly, is shrinking, and, if that demand is shrinking, obviously that requires fewer units to be built at St Athan. So, can you enlighten the Chamber today as to what market intelligence has been fed back to you as the Minister to give some comfort that that maybe is a short-term issue that will be corrected in the medium to long term, thus guaranteeing the future of the plant?
And can you also confirm: have Aston Martin requested from the economy Minister and the Welsh Government any financial assistance to secure the long-term operations at St Athan, given the pressures they're under? Because, like many big companies, when these twin pressure points are hitting the balance sheet, they end up burning through cash, and obviously the consolidation of cash, sadly, is leading to these potential job losses. So, is the Welsh Government in a position, along with the UK Government, if that request comes in, to step in and assist in market initiatives to increase the share and capacity at the St Athan plant?
Ymunais â'r datganiad busnes ddoe i wneud y pwynt i arweinydd y tŷ ei bod yn anffodus nad oedd y Llywodraeth wedi cyhoeddi datganiad manwl i gyfleu'r holl bwyntiau y mae Llywodraeth Cymru, gobeithio, yn ymgysylltu â'r cwmni yn eu cylch mewn perthynas â'r swyddi hyn a allai gael eu colli. Rydym yn gwybod, yn ôl yn y gwanwyn, fod 170 o swyddi wedi'u colli ar draws grŵp Aston Martin mewn rownd gynharach o ddiswyddiadau. Fel rwy'n ei ddeall, mae yna dri gwasgbwynt. Y cyntaf yw'r tariffau yn y farchnad Americanaidd a'r pryder sydd gan y cwmni y gallent gael eu heithrio rhag cael eu cyfran deg o'r 100,000 o unedau car cyntaf ar dariff 10 y cant, yn hytrach na thariff 27 y cant, oherwydd maint y gweithle. A all y Gweinidog busnes ddweud wrthym pa drafodaeth y mae hi'n ei chael gyda'i chymheiriaid yn y DU i ddangos pa mor bwysig yw hi fod Aston Martin yn cael eu cyfran deg o'r cwota o dariffau gostyngol ar 10 y cant, fel y gallant barhau i allforio eu ceir i'r farchnad Americanaidd?
A pha wybodaeth am y farchnad y mae swyddfa Llywodraeth Cymru yn y farchnad Tsieineaidd ac ar draws Asia yn ei bwydo'n ôl am bwysau o fewn y farchnad honno a dewis defnyddwyr o ran y ffordd y maent yn prynu ceir? Oherwydd, unwaith eto, mae'r graddau y mae Aston Martin yn treiddio'r farchnad Tsieineaidd ac Asiaidd yn crebachu, gwaetha'r modd, ac os yw'r galw hwnnw'n crebachu, yn amlwg mae hynny'n galw am adeiladau llai o unedau yn Sain Tathan. Felly, a allwch chi ddweud wrth y Siambr heddiw pa wybodaeth am y farchnad sydd wedi'i bwydo'n ôl i chi fel Gweinidog i roi rhywfaint o gysur mai mater tymor byr yw hwn a fydd yn cael ei gywiro yn y tymor canolig i'r tymor hir, gan warantu dyfodol y ffatri?
Ac a allwch chi gadarnhau hefyd: a yw Aston Martin wedi gofyn am unrhyw gymorth ariannol gan Weinidog yr economi a Llywodraeth Cymru i ddiogelu gweithgarwch hirdymor yn Sain Tathan, o ystyried y pwysau y maent yn eu hwynebu? Oherwydd, fel llawer o gwmnïau mawr, pan fydd y ddau wasgbwynt yn taro'r fantolen, maent yn llosgi drwy arian, ac yn amlwg mae cyfuno arian parod, yn anffodus, yn arwain at y perygl o golli swyddi yn y ffordd hon. Felly, a yw Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa, gyda Llywodraeth y DU, os daw'r cais hwnnw, i gamu i mewn a chynorthwyo gyda chynlluniau ar gyfer y farchnad i gynyddu'r gyfran a'r capasiti yn ffatri Sain Tathan?
I’m grateful for those questions. I do think some of those are slightly premature, as is the request for the in-depth statement, because at the moment, as I've said, Aston Martin hasn't said publicly how many workers might be affected, and they are entering into the consultation period. So, we are still early on, I think, in this particular situation.
The point about US quotas, though, is a really important one, and, although we did welcome the tariff reduction that has been secured for our automotive trade with the US, we've always said that the quota arrangements might be difficult for companies such as Aston Martin, in terms of their ability to grow and export, particularly because they are high-end, low-volume cars, and obviously the concern is that that 100,000 quota will get eaten up, if you like, by the high-volume car producers. So, my officials and I are in discussion with the UK Government as to what mechanisms might be available to ensure that there is a more level playing field for all automotive companies in the UK, as well as seeking clarity on whether the UK can negotiate improved conditions with the US that are similar to those that they have agreed with the EU and with Japan. So, those discussions are ongoing at the moment. I can confirm that I did have a discussion with a UK Minister this week on this particular issue, and those discussions will continue.
Diolch am y cwestiynau. Rwy'n credu bod rhai ohonynt ychydig yn gynamserol, fel y mae'r cais am y datganiad manwl, oherwydd ar hyn o bryd, fel y dywedais, nid yw Aston Martin wedi dweud yn gyhoeddus faint o weithwyr a allai gael eu heffeithio, ac maent yn dechrau ar y cyfnod ymgynghori. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n dal i fod yn gynnar yn y sefyllfa hon.
Ond mae'r pwynt ynglŷn â chwotâu yr Unol Daleithiau yn un pwysig iawn, ac er ein bod wedi croesawu'r gostyngiad tariff a gafodd ei sicrhau ar gyfer ein masnach fodurol gyda'r Unol Daleithiau, rydym bob amser wedi dweud y gallai'r trefniadau cwota fod yn anodd i gwmnïau fel Aston Martin, o ran eu gallu i dyfu ac allforio, yn enwedig am eu bod yn geir ar ben uchaf y farchnad na chynhyrchir niferoedd mawr ohonynt i'w gwerthu, ac yn amlwg, y pryder yw y bydd y cwota o 100,000 yn cael ei lyncu, os mynnwch, gan y cynhyrchwyr sy'n cynhyrchu niferoedd mawr o geir. Felly, mae fy swyddogion a minnau'n trafod gyda Llywodraeth y DU pa fecanweithiau a allai fod ar gael i sicrhau bod y sefyllfa'n fwy cyfartal i bob cwmni modurol yn y DU, yn ogystal â cheisio eglurder i weld a all y DU drafod amodau gwell gyda'r Unol Daleithiau sy'n debyg i'r rhai y maent wedi cytuno arnynt gyda'r UE a Japan. Felly, mae'r trafodaethau hynny'n parhau ar hyn o bryd. Gallaf gadarnhau fy mod wedi cael trafodaeth gyda Gweinidog y DU yr wythnos hon ar y mater, a bydd y trafodaethau hynny'n parhau.
In a written question response back in December of last year, Cabinet Secretary, you confirmed that:
'Between 2016 and 2021 the Welsh Government provided Aston Martin and its site in St Athan £18.8m. These were'—
in the words of the written question—
'staged payments related to the completion of targets related to job creation, skills training, and Research & Development.'
Now, that £18.8 million could potentially be wasted money if these jobs are lost at that St Athan site. So, what key performance indicators, what markers, are being used by the Welsh Government when determining whether to support businesses like Aston Martin with taxpayers' money, ensuring that you, the taxpayer, and everybody in Wales gets value for money and that these companies are able to create those jobs that are there for the long term? Because, if the reports are right, if we do see job losses at St Athan, then what was this money used for?
Mewn ymateb i gwestiwn ysgrifenedig yn ôl ym mis Rhagfyr y llynedd, Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch chi gadarnhau fel hyn:
'Rhwng 2016 a 2021 darparodd Llywodraeth Cymru £18.8m i Aston Martin a'i safle yn Sain Tathan. Roeddent'—
yng ngeiriau'r cwestiwn ysgrifenedig—
'yn daliadau graddol yn gysylltiedig â chwblhau targedau'n ymwneud â chreu swyddi, hyfforddiant sgiliau, ac Ymchwil a Datblygu.'
Nawr, gallai'r £18.8 miliwn hwnnw gael ei wastraffu pe bai'r swyddi hyn yn cael eu colli ar y safle yn Sain Tathan. Felly, pa ddangosyddion perfformiad allweddol, pa farcwyr, sy'n cael eu defnyddio gan Lywodraeth Cymru i benderfynu a ddylid cefnogi busnesau fel Aston Martin gydag arian trethdalwyr, gan sicrhau eich bod chi, y trethdalwr, a phawb yng Nghymru yn cael gwerth am arian a bod y cwmnïau hyn yn gallu creu swyddi yno ar gyfer y tymor hir? Oherwydd, os yw'r adroddiadau'n gywir, os ydym yn gweld swyddi'n cael eu colli yn Sain Tathan, ar gyfer beth y cafodd yr arian hwnnw ei ddefnyddio?
Welsh Government has financially supported Aston Martin to establish itself in Wales and to support its ambitions for Bro Tathan. The Welsh Government awarded Aston Martin grants, as we've heard, of £18.8 million. They were linked to job creation, skills training and research and development targets. And we have also, actually, provided them with funding to support them through COVID, through a COVID-19 large business fund payment. As is the case with all Welsh Government support, there are clear conditions relating to the assistance that Aston Martin has received, and we will consider whether any repayment is appropriate. But, of course, we can't do that until the outcome of the consultation is known.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi Aston Martin yn ariannol i sefydlu ei hun yng Nghymru ac i gefnogi ei uchelgeisiau ar gyfer Bro Tathan. Dyfarnodd Llywodraeth Cymru grantiau o £18.8 miliwn i Aston Martin, fel y clywsom. Roeddent yn ymwneud â chreu swyddi, hyfforddiant sgiliau a thargedau ymchwil a datblygu. Ac rydym hefyd wedi darparu cyllid iddynt i'w cefnogi drwy COVID, drwy daliad o gronfa busnesau mawr COVID-19. Fel sy'n digwydd gyda holl gefnogaeth Llywodraeth Cymru, ceir amodau clir yn ymwneud â'r cymorth y mae Aston Martin wedi'i dderbyn, a byddwn yn ystyried a oes unrhyw ad-daliadau'n briodol. Ond wrth gwrs, ni allwn wneud hynny hyd nes y bydd canlyniad yr ymgynghoriad yn hysbys.
Bydd yr ail gwestiwn amserol gan Rhun ap Iorwerth.
The second topical question will be asked by Rhun ap Iorwerth.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad ar adroddiadau ynghylch dyfodol safle Wylfa ar Ynys Môn? TQ1399
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on reports regarding the future of the Wylfa site on Ynys Môn? TQ1399
Whilst the Welsh Government has long been a strong champion of new nuclear at Wylfa, it would be inappropriate to comment on speculation.
Er bod Llywodraeth Cymru wedi dadlau'n gryf dros niwclear newydd yn Wylfa ers amser maith, byddai'n amhriodol gwneud sylwadau ar ddyfaliadau.
Mi fydd yr Ysgrifennydd Cabinet, serch hynny, yn deall pam dwi'n codi'r cwestiwn yma rŵan, oherwydd mae yna ddisgwyliad go iawn, dwi'n credu, y bydd yna gyhoeddiad o bosib o fewn y 24 awr nesaf, ac yn barod mae yna gryn drafod ynglŷn â'r cyfleon a allai godi o hyn i Ynys Môn. Ers dros ddegawd, dwi i wedi bod yn ymwneud â thrafodaethau ar Wylfa i sicrhau bod modd gwneud yn fawr o gyfleon, ac, wrth gwrs, gwarchod ein buddiannau ni fel cymuned, a dwi’n meddwl ei fod destament, y ffaith ein bod ni'n agos, dwi’n credu, at ddatganiad rŵan, i'r gwaith a'r bartneriaeth effeithiol sydd wedi bodoli'n lleol, efo’r cyngor wrth wraidd hynny, ac, ers cael ei hethol y llynedd, mae Llinos Medi hefyd wedi gallu adeiladu ar y rôl allweddol y gwnaeth hi ei chwarae, wrth gwrs, fel arweinydd y cyngor. Mi ydyn ni wedi dysgu o brofiad yn y gorffennol fod angen sicrwydd rŵan y bydd y cynllun yma yn digwydd. Mae yna sawl cam yn ôl wedi bod dros y blynyddoedd ac allwn ni ddim fforddio gweld hynny eto. Ond dwi'n credu, os gwelwn ni'r datganiad yma yfory, fel rydym ni'n disgwyl, fod yna nifer o bethau rydym ni angen bod yn eu codi ar unwaith. Un ydy sicrhau bod gennym ni lais yn llunio'r datblygiad yma. Mi wnaf i egluro beth dwi'n feddwl wrth ‘ni’—dwi'n meddwl ni yn Ynys Môn. Dwi wedi cymryd y safbwynt wastad o drio gwneud yn siŵr bod y cyfleon yn cael eu manteisio arnyn nhw, a gwneud yn siŵr bod camau yn cael eu cymryd, camau lliniarol, i wynebu'r heriau sydd yn annatod yn sicr o godi mewn unrhyw ddatblygiad o'r maint a'r natur yma.
Ond mae'r ‘ni’ hefyd yn golygu ni yma yng Nghymru, a beth fyddwn i eisiau gweld ydy bod strategaethau Cymreig yn cael eu gweu i mewn i'r cynlluniau yma ar gyfer dyfodol Wylfa. Felly, a gaf i sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn gweithredu ar unwaith o yfory ymlaen i sicrhau llais i ni fel gwlad ac fel cymunedau wrth sicrhau bod hwn yn gynllun fydd yn gweithio i ni?
Ac un apêl arall hefyd: o ran datblygu'r is-adeiledd fydd ei angen yn lleol, mi ddywedodd y Llywodraeth wrth ganslo croesiad newydd y Fenai ychydig flynyddoedd yn ôl mai'r ffaith doedd Wylfa ddim yn digwydd oedd wedi gyrru hynny. Dwi'n meddwl bod y Llywodraeth yn gwneud camgymeriad yn hynny o beth, oherwydd mi oedd yna lawer o resymau eraill pam fod angen bwrw ymlaen efo trydydd croesiad. Ond rŵan, os ydy hyn yn ôl ar y bwrdd, rydyn ni angen gweithredu ar unwaith ar gryfhau is-adeiledd ffyrdd, yn cynnwys croesiad y Fenai, a hefyd rheilffyrdd i allu cyrraedd safle'r Wylfa, a hefyd y porthladd yng Nghaergybi ac yn y blaen. Dwi'n gofyn am y sicrwydd yna hyd yn oed cyn cael y cyhoeddiad yma wedi'i gadarnhau gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig.
The Cabinet Secretary, however, will understand why I am raising this question now, because there is a very real expectation that there will be an announcement, perhaps within the next 24 hours, and already there is some discussion as to the opportunities that could arise from this for Ynys Môn. For over a decade, I have been involved in discussions on Wylfa in order to ensure that we can make the most of opportunities and protect our interests as a community, and I think it's testament, the fact that we are close to a statement now, to the work and the effective partnership that has existed locally, with the council of the heart of that, and, since being elected last year, Llinos Medi has also been able to build on the key role that she played as leader of that council. We have learnt from past experience that we now need assurances that this project will progress. There have been a number of retrograde steps over the years, and we can't afford to see that happen again. But I do believe that, if this statement is made tomorrow, as we're expecting, there are a number of things that we need to raise immediately. One is to ensure that we have a voice in steering this development. I will explain what I mean by 'us'—it's us on Ynys Môn. I've always taken the view that we should ensure that the opportunities are taken advantage of, and ensure that steps are taken to mitigate any challenges that will certainly arise in any development of this nature and scale.
But the 'us' also means us here in Wales, and what I would want to see is that Welsh strategies are dovetailed into these plans for the future of Wylfa. So, can I have an assurance that the Welsh Government will work immediately from tomorrow onwards to ensure a voice for us as a nation and as communities in order to ensure that this is a scheme that works for us?
And one further appeal: in terms of developing the necessary local infrastructure, the Government said in cancelling the third Menai crossing a few years back that it was the fact that Wylfa wasn't progressing that was the driver behind that. I think the Government made a mistake in that regard, because there were a number of other reasons why we needed to proceed with the third crossing. But now, if this is back on the table, we need immediate action on strengthening the road infrastructure, including the Menai crossings, and, indeed, railways in order to reach the Wylfa site and also the port of Holyhead and so on. So, I'm asking for that assurance even before this announcement is confirmed by the UK Government.
I'm very grateful for the question. I do understand why it's been raised today, given the speculation, but, of course, the powers surrounding the deployment and decisions on timing of any new nuclear technology or technologies aren't devolved, so they are a matter for the UK Government. But, of course, a positive outcome would be huge news for Wales, and we would absolutely be working to maximise the opportunities in terms of skills, but also the supply chain.
We've had some really good progress recently in terms of our support for Boccard in Deeside. That was able through the Welsh Government to create one of the UK's largest supply chain hubs for the nuclear industry, and that really is large investment for north Wales in terms of developing skills and the nuclear talent pool, whilst also contributing to decarbonisation. It does keep more of the work for Hinkley Point C and Sizewell C in the UK, and certainly provides a pipeline of skilled workers for the future as well.
Tempting as it is to enter into the speculation in terms of any announcements, I won't do that, but I will say that Welsh Government has been pressing strongly for a positive result for Wylfa.
Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn. Rwy'n deall pam ei fod wedi cael ei ofyn heddiw, o ystyried y dyfalu, ond wrth gwrs, nid yw'r pwerau sy'n gysylltiedig â'r gwaith a phenderfyniadau ar amseriad unrhyw dechnoleg neu dechnolegau niwclear newydd wedi'u datganoli, felly mater i Lywodraeth y DU yw hynny. Ond wrth gwrs, byddai canlyniad cadarnhaol yn newyddion enfawr i Gymru, a byddem yn gweithio i wneud y mwyaf o'r cyfleoedd o ran sgiliau, a'r gadwyn gyflenwi hefyd.
Rydym wedi gweld cynnydd da iawn yn ddiweddar gyda'n cefnogaeth i Boccard yng Nglannau Dyfrdwy, a lwyddodd drwy Lywodraeth Cymru i greu un o hybiau cadwyni cyflenwi mwyaf y DU ar gyfer y diwydiant niwclear, ac mae hwnnw'n fuddsoddiad mawr i ogledd Cymru o ran datblygu sgiliau a'r gronfa dalent niwclear, gan gyfrannu at ddatgarboneiddio. Mae'n cadw mwy o'r gwaith i Hinkley Point C a Sizewell C yn y DU, ac yn sicr yn darparu llif o weithwyr medrus ar gyfer y dyfodol hefyd.
Er ei bod yn demtasiwn i ddyfalu ynglŷn ag unrhyw gyhoeddiadau, ni wnaf hynny, ond mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn pwyso'n gryf am ganlyniad cadarnhaol i Wylfa.
It would be absolutely fantastic if the news that comes through tomorrow from the UK Government does give the go-ahead for a small modular reactor at Wylfa. At a time when unemployment is increasing, 900 full-time jobs and several thousand more during construction would be fantastic for Ynys Môn, and indeed Wales. Of course this follows the amazing work undertaken by the previous MP for Ynys Môn, Virginia Crosbie, and the previous UK Conservative Government over many years. In 2022, the UK Government's British energy security strategy named Wylfa as a key site, and the Nuclear Energy (Financing) Act 2022 put in place new legislation to address the financing of new nuclear. In 2023, the UK-wide future nuclear enabling fund was launched from Wylfa, and Great British Nuclear was established. In 2024, the Wylfa site was purchased, enabling this amazing opportunity in 2025. Cabinet Secretary, if all our hopes and wishes come true tomorrow and it's a positive announcement, will you clarify what steps you will take to ensure that we have the skills in place so that as many jobs go locally, to our local employment force, as possible? Diolch.
Byddai'n hollol wych pe bai'r newyddion sy'n dod drwodd yfory gan Lywodraeth y DU yn rhoi sêl bendith i adweithydd modiwlaidd bach yn Wylfa. Ar adeg pan fo diweithdra'n cynyddu, byddai 900 o swyddi amser llawn a sawl mil yn fwy yn ystod y gwaith adeiladu yn wych i Ynys Môn, ac i Gymru yn wir. Wrth gwrs, daw hyn yn sgil y gwaith anhygoel a wnaed gan yr AS blaenorol dros Ynys Môn, Virginia Crosbie, a Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU dros nifer o flynyddoedd. Yn 2022, cafodd Wylfa ei henwi yn strategaeth diogeledd ynni Prydain Llywodraeth y DU fel safle allweddol, a rhoddodd Deddf Ynni Niwclear (Ariannu) 2022 ddeddfwriaeth newydd ar waith i fynd i'r afael â chyllido niwclear newydd. Yn 2023, lansiwyd cronfa galluogi niwclear y dyfodol y DU o'r Wylfa, a sefydlwyd Great British Nuclear. Yn 2024, prynwyd safle Wylfa, gan alluogi'r cyfle anhygoel hwn yn 2025. Ysgrifennydd y Cabinet, os caiff ein holl obeithion a'n dymuniadau eu gwireddu yfory a'i fod yn gyhoeddiad cadarnhaol, a wnewch chi egluro pa gamau y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod gennym y sgiliau ar waith fel bod cymaint o swyddi â phosib yn mynd yn lleol, i'n gweithlu lleol? Diolch.
Again, I'm really grateful for the question this afternoon. I agree that Wylfa is particularly well-placed to attract investment in new nuclear because of its nuclear legacy and the highly skilled local workforce. We'll be continuing to work with the UK Government to ensure that Wales's potential in the nuclear sector is fully realised.
I've given the example of my recent visit to Boccard, and I know that Jack Sargeant has also visited, to meet some of the apprentices there who are benefiting from the opportunities for new employment and new careers in this particular sector. So, Wales, I think, is already well-placed to make the most of any opportunities that might come. We continue to work hard to secure a positive announcement for Wylfa. I've had the opportunity to speak directly to the UK Government Secretary, Ed Miliband, to make the case for Wylfa. Like, I think, everybody, we hope for a positive outcome to those discussions.
Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am eich cwestiwn y prynhawn yma. Rwy'n cytuno bod Wylfa mewn sefyllfa arbennig o dda i ddenu buddsoddiad mewn ynni niwclear newydd oherwydd ei hanes yn y maes niwclear a'r gweithlu lleol medrus iawn. Byddwn yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod potensial Cymru yn y sector niwclear yn cael ei wireddu'n llawn.
Rwyf wedi sôn am fy ymweliad diweddar â Boccard, a gwn fod Jack Sargeant hefyd wedi ymweld, i gyfarfod â rhai o'r prentisiaid yno sy'n elwa o'r cyfleoedd ar gyfer cyflogaeth newydd a gyrfaoedd newydd yn y sector hwn. Felly, rwy'n credu bod Cymru eisoes mewn sefyllfa dda i wneud y gorau o unrhyw gyfleoedd a allai godi. Rydym yn parhau i weithio'n galed i sicrhau cyhoeddiad cadarnhaol ar gyfer Wylfa. Cefais gyfle i siarad yn uniongyrchol ag Ysgrifennydd Llywodraeth y DU, Ed Miliband, i ddadlau'r achos o blaid Wylfa. Fel pawb, rwy'n credu, rydym yn gobeithio am ganlyniad cadarnhaol i'r trafodaethau hynny.
I very much welcome the question from Rhun ap Iorwerth on this matter, and welcome the response from the Welsh Government. We all recognise that powers on this matter do rest in Westminster, but it will only be delivered as a project, of course, with the proactive and active support of this Government here. That means that this Government needs to be prepared for an announcement from London and needs to be able to move with agility and some speed to ensure that it is able to bring together partners, both within local government and elsewhere around sir Fôn, but also to ensure that it has the resources in place to maximise the benefit of this investment to Wylfa, to sir Fôn, to north Wales, to north-west Wales, but also to ensure that the supply chains are in place to benefit the whole of the country. I remember visiting Hinkley Point some time ago, and the number of Wales-based workers there who were desperate to come home to Wales to work in Wales again, in the industry, was shocking. What we need to do is to ensure that we have the channels in place to enable them to work again in Wales and to deliver this project in Wylfa.
Rwy'n croesawu'r cwestiwn gan Rhun ap Iorwerth ar y mater yn fawr iawn, ac yn croesawu'r ymateb gan Lywodraeth Cymru. Mae pob un ohonom yn cydnabod mai San Steffan sydd â'r pwerau dros y mater hwn, ond ni chaiff ei gyflawni fel prosiect heb gymorth rhagweithiol a gweithredol y Llywodraeth hon yma, wrth gwrs. Golyga hynny fod angen i'r Llywodraeth hon fod yn barod ar gyfer cyhoeddiad o Lundain, ac mae angen iddi allu symud yn ystwyth ac yn gyflym i sicrhau ei bod yn gallu dod â phartneriaid ynghyd, o fewn llywodraeth leol ac mewn mannau eraill o gwmpas sir Fôn, ond hefyd i sicrhau bod ganddi'r adnoddau ar waith i wneud y mwyaf o fudd y buddsoddiad hwn i Wylfa, i sir Fôn, i ogledd Cymru, i ogledd-orllewin Cymru, ond hefyd i sicrhau bod y cadwyni cyflenwi ar waith er budd y wlad gyfan. Rwy'n cofio ymweld â Hinkley Point beth amser yn ôl, ac roedd nifer y gweithwyr o Gymru yno a oedd yn ysu am ddod adref i Gymru i weithio yng Nghymru eto, yn y diwydiant, yn syfrdanol. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw sicrhau bod gennym y sianeli ar waith i'w galluogi i weithio yng Nghymru eto ac i gyflawni'r prosiect hwn yn Wylfa.
I'm grateful for those comments. It does remind us how important partnership working is in terms of the delivery of major energy projects. We talked recently in the Chamber about floating offshore wind and how important it is that, when there's investment in that sector, we make sure that we retain as much of the value as we possibly can here in Wales, both in terms of manufacturing and the supply chain, but also the skills agenda. If there is to be a positive announcement in relation to Wylfa, it's absolutely true that it will only be delivered successfully in partnership with the Welsh Government because of our responsibilities around skills, housing, infrastructure, transport, and so on. But then it also reminds us how important partnership with local government is as well. So, again, I think that we all hope for a positive outcome in terms of Wylfa; I know that many of us have been pressing very hard for that positive outcome. Should we have that positive outcome, I know that it will take partnership working on all sides to make the most of it and make sure that we retain as much value as we can in Wales.
Diolch am eich sylwadau. Mae'n ein hatgoffa pa mor bwysig yw gweithio mewn partneriaeth er mwyn cyflawni prosiectau ynni mawr. Buom yn siarad yn y Siambr yn ddiweddar am ffermydd gwynt arnofiol ar y môr a pha mor bwysig yw hi, pan fo buddsoddiad yn y sector hwnnw, ein bod yn sicrhau ein bod yn cadw cymaint o'r gwerth ag y gallwn yma yng Nghymru, o ran gweithgynhyrchu a'r gadwyn gyflenwi, ond hefyd o ran yr agenda sgiliau. Os oes cyhoeddiad cadarnhaol i'w wneud mewn perthynas â Wylfa, mae'n hollol wir mai dim ond mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru y caiff ei gyflawni'n llwyddiannus oherwydd ein cyfrifoldebau mewn perthynas â sgiliau, tai, seilwaith, trafnidiaeth ac yn y blaen. Ond mae hefyd yn ein hatgoffa pa mor bwysig yw partneriaeth â llywodraeth leol hefyd. Felly, unwaith eto, credaf fod pob un ohonom yn gobeithio am ganlyniad cadarnhaol ar gyfer Wylfa; gwn fod llawer ohonom wedi bod yn pwyso'n galed iawn am y canlyniad cadarnhaol hwnnw. Os cawn y canlyniad cadarnhaol hwnnw, rwy'n gwybod y bydd angen gweithio mewn partneriaeth ar bob ochr i wneud y gorau ohono a sicrhau ein bod yn cadw cymaint o werth ag y gallwn yng Nghymru.
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 4 heddiw yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Rhys ab Owen.
Item 4 today is the 90-second statements. The first is from Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Arloeswr addysg Gymraeg, addysgwr yr iaith i lu o blant ac oedolion, ac un o achubwyr yr iaith ym Mhatagonia—disgrifiadau o Gwilym Roberts, a fu farw yr wythnos diwethaf. Brodor o Riwbeina yma yng Nghaerdydd oedd Gwilym, ond cadwodd acen ogleddol ei rieni yn ystod y naw degawd y bu'n byw yn y brifddinas.
Fe sefydlodd gylch meithrin Rhiwbeina nôl yn 1959, ac mae llu o blant wedi cael eu haddysgu yno, gan gynnwys pobl sydd wedi gwneud cyfraniad enfawr i'r iaith Gymraeg ac i Gymru. Fe ddysgodd Gwilym y Gymraeg i filoedd o blant mewn ysgolion Saesneg mewn ardaloedd difreintiedig yng Nghymru. Yna, yn y nos, roedd e'n rhan o’r tîm a sefydlodd y cwrs Wlpan, ac fe ddysgodd, yn hollol wirfoddol, yr iaith Gymraeg i gannoedd o oedolion.
Yna, yn 1991, wedi ymddeol yn gynnar, fe oedd yr athro Cymraeg cyntaf o Gymru i fynd i Batagonia, a dwi wedi cael y fraint o gyfarfod nifer o hoelion wyth Y Wladfa, a nifer ohonynt yn dweud eu bod yn rhugl eu Cymraeg oherwydd Gwilym Roberts.
Roedd wrth ei fodd pan ailddechreuwyd oedfaon Cymraeg yn ei annwyl Riwbeina, a bydd hi’n chwith mynd i Fethel heb weld Gwilym wrth yr organ.
'Ar Daf yr iaith a dyfodd' oedd hen arwyddair Ysgol Bryntaf yma yng Nghaerdydd. Gellir dweud yr un peth am yr afon Chubut hefyd: 'Ar lannau Chubut yr iaith a dyfodd'. Mae’r Gymraeg i’w chlywed ar lannau'r Taf, ac ar lannau’r Chubut, a mawr yw ein diolch i Gwilym Roberts am hynny. Diolch yn fawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd. Innovator of Welsh language education, educator of the language to a host of children and adults, and one of the saviours of the language in Patagonia—all descriptions of Gwilym Roberts who passed away last week. Gwilym was a native of Rhiwbina here in Cardiff, but he kept his parents' north Wales accent throughout the nine decades that he lived in the capital city.
He established cylch meithrin Rhiwbina back in 1959, and many, many children have been taught there, including people who've gone on to make a huge contribution to the Welsh language and to Wales. Gwilym taught Welsh to thousands of children in English-medium schools in deprived areas in Wales. Then, in the evenings, he was part of the team that started the Wlpan course, and he taught Welsh to hundreds of adults, completely voluntarily.
In 1991, having taken early retirement, he was the first Welsh teacher from Wales to go to Patagonia, and I’ve had the privilege of meeting many of the linchpins of Y Wladfa, and many of them say that they're fluent in Welsh thanks to Gwilym Roberts.
He was delighted when Welsh language services restarted in his beloved Rhiwbina, and it will be strange going to Bethel without seeing Gwilym at the organ.
'Ar Daf yr iaith a dyfodd'—'By the Taff the language grew'—was the motto of Ysgol Bryntaf here in Cardiff. And one could say the same thing about the River Chubut too: 'On the banks of the Chubut river the language grew'. Welsh is to be heard on the banks of the River Taff, and on the banks of the Chubut, and we have Gwilym Roberts to thank for that. Thank you very much.
Daeth Paul Davies i’r Gadair.
Paul Davies took the Chair.
On Saturday, the Royal Town Planning Institute celebrated World Town Planning Day. This year marks the seventy-sixth anniversary of the event, and it began in Buenos Aires in 1949, two years after the Town and Country Planning Act 1947 was passed at Westminster by the Labour Government of 1945 to 1951. This seventy-sixth anniversary also coincided with being 25 years since the establishment of the RTPI in Wales. This year’s theme, 'With Planning We Can', celebrated planners and brought them together to show how planning is a key lever of positive change for people and communities.
World Town Planning Day is a day to unite and acknowledge how crucial planning is to deliver the homes and infrastructure we need for places to be healthy, well-connected, inclusive and sustainable. It’s all about recognising the vital role that planners play, as towns, cities and communities continue to evolve, especially as changes come about with the work of the Planning (Wales) Bill.
To mark World Town Planning Day, the RTPI held a number of events for planning professionals and its members, ranging from online seminars to a lecture held by Cardiff University school of geography and planning. Similarly, the RTPI are soon publishing a state of the profession report for Wales, which details the trends in the planning profession this year. As well as this, the RTPI recently published research on digital planning in Wales, and how it can not only improve planning’s reputation in Wales, but work to ease resource pressures and improve planning outcomes. RTPI Cymru believe that ensuring that the Welsh planning system is fully resourced, plan-led, responsive, effective and accessible is key to delivering a positive impact to Welsh places.
Ddydd Sadwrn, dathlodd y Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol (RTPI) Ddiwrnod Rhyngwladol Cynllunio Trefol. Eleni, mae 76 o flynyddoedd wedi mynd heibio ers y digwyddiad cyntaf yn Buenos Aires ym 1949, ddwy flynedd ar ôl i Ddeddf Cynllunio Gwlad a Thref 1947 gael ei chyflwyno yn San Steffan gan Lywodraeth Lafur 1945 i 1951. Eleni hefyd mae'n 25 mlynedd ers sefydlu'r Sefydliad Cynllunio Trefol Brenhinol yng Nghymru. Roedd thema eleni, 'With Planning We Can', yn dathlu cynllunwyr ac yn eu dwyn ynghyd i ddangos sut y mae cynllunio yn ysgogiad allweddol i newid cadarnhaol i bobl a chymunedau.
Mae Diwrnod Rhyngwladol Cynllunio Trefol yn ddiwrnod i uno a chydnabod pa mor hanfodol yw cynllunio i ddarparu'r cartrefi a'r seilwaith sydd eu hangen arnom er mwyn i leoedd fod yn iach, wedi'u cysylltu'n dda, yn gynhwysol ac yn gynaliadwy. Mae a wnelo â chydnabod y rôl hanfodol y mae cynllunwyr yn ei chwarae, wrth i drefi, dinasoedd a chymunedau barhau i esblygu, yn enwedig wrth i newidiadau ddigwydd gyda gwaith Bil Cynllunio (Cymru).
I nodi Diwrnod Rhyngwladol Cynllunio Trefol, cynhaliodd RTPI nifer o ddigwyddiadau ar gyfer gweithwyr proffesiynol ym maes cynllunio a'u haelodau, yn amrywio o seminarau ar-lein i ddarlith a gynhaliwyd gan ysgol ddaearyddiaeth a chynllunio Prifysgol Caerdydd. Yn yr un modd, bydd RTPI yn cyhoeddi adroddiad cyn bo hir ar gyflwr y proffesiwn yng Nghymru, sy'n manylu ar y tueddiadau yn y proffesiwn cynllunio eleni. Yn ogystal â hyn, cyhoeddodd RTPI ymchwil yn ddiweddar ar gynllunio digidol yng Nghymru, a sut y gall nid yn unig wella enw da cynllunio yng Nghymru, ond gweithio hefyd i leddfu pwysau ar adnoddau a gwella canlyniadau cynllunio. Mae RTPI Cymru o'r farn fod sicrhau bod system gynllunio Cymru yn cael ei hariannu'n llawn, ei bod yn cael ei harwain gan gynlluniau, a'i bod yn ymatebol, yn effeithiol ac yn hygyrch, yn allweddol i sicrhau effaith gadarnhaol ar leoedd Cymru.
I'd like to take a moment today to pay tribute to a truly remarkable group of young men from my region in north Wales, known locally as the Westheads. They’ve taken on an extraordinary challenge, cycling all the way from Llangollen to Thailand. Yes, you heard right: from the banks of the River Dee to south-east Asia on two wheels. They’re doing it not for fame, not for glory, but for a cause that’s close to their hearts, raising money for the British Heart Foundation, in memory of a friend’s father. So far, they’ve managed to raise over £5,000, which is halfway to their target of £10,000. They have a JustGiving page, by the way, and I’m sure all donations would be gratefully received.
They set off 100 days ago, and have already pedalled thousands of miles, through Europe, across the Balkans, and now into Turkey, and their next stops will be Georgia and Kazakhstan, as they continue their journey eastwards. They hope to reach their destination in October of next year; an incredible two-year odyssey, powered by determination, friendship and a sense of purpose. Along the way, they’ve shown what the best of our communities can produce: resilience, good humour and a spirit of adventure that inspires us all.
I know that everyone here will join me in wishing the Westheads safe travels, fair weather and strong legs for the journey ahead, and indeed in congratulating them on flying the flag for Llangollen, for Wales, and for the very best of human spirit.
Hoffwn roi eiliad heddiw i dalu teyrnged i grŵp gwirioneddol nodedig o ddynion ifanc o fy rhanbarth yn y gogledd, sy'n adnabyddus yn lleol fel y Westheads. Maent wedi ymgymryd â her eithriadol, sef beicio'r holl ffordd o Langollen i Wlad Thai. Ie, fe wnaethoch fy nghlywed yn iawn: o lannau afon Dyfrdwy i dde-ddwyrain Asia ar ddwy olwyn. Nid ydynt yn gwneud hynny er enwogrwydd, nid er clod, ond dros achos sy'n agos at eu calonnau, sef codi arian i'r British Heart Foundation, er cof am dad cyfaill iddynt. Hyd yn hyn, maent wedi llwyddo i godi dros £5,000, hanner ffordd tuag at eu targed o £10,000. Mae ganddynt dudalen JustGiving gyda llaw, ac rwy'n siŵr y byddai pob rhodd yn cael ei gwerthfawrogi'n fawr.
Fe wnaethant gychwyn 100 diwrnod yn ôl, ac maent eisoes wedi beicio miloedd o filltiroedd, drwy Ewrop, ar draws y Balcanau, ac i mewn i Dwrci erbyn hyn, a byddant yn mynd yn eu blaenau i Georgia a Kazakhstan, wrth iddynt barhau â'u taith tua'r dwyrain. Maent yn gobeithio cyrraedd eu cyrchfan ym mis Hydref y flwyddyn nesaf; taith anhygoel o ddwy flynedd, wedi'i phweru gan benderfynoldeb, cyfeillgarwch a synnwyr o bwrpas. Ar hyd y ffordd, maent wedi dangos beth y gall y gorau o'n cymunedau ei gynhyrchu: gwydnwch, hiwmor da ac ysbryd anturus sy'n ysbrydoli pob un ohonom.
Gwn y bydd pawb yma'n ymuno â mi i ddymuno taith ddiogel, tywydd teg a choesau cryf i'r Westheads ar gyfer y daith o'u blaenau, ac yn wir, i'w llongyfarch ar chwifio'r faner dros Langollen, dros Gymru, a thros y gorau o ysbryd dynol.
On Monday, Wales celebrated the hundredth anniversary of the birth of a man who became a trailblazer for up and coming actors; someone who was an inspiration to many people across Wales, showing them that being Welsh was not a barrier to their ambitions, and who became a global icon.
On 10 November 1925, Richard Walter Jenkins Jr was born in his family home in Pontrhydyfen. His father was a miner. His mother worked in the local pub, the Miners Arms. As the twelfth of 13 siblings, he grew up in a Welsh-speaking household until his mother, Edith, died tragically when he was just two. Richard was then raised by his older sister, Cis, or Cecilia, which was her proper name, and her husband at their home in Taibach. It was a close-knit family, shaped by coal, steel and the chapel.
While attending Port Talbot Secondary School, teacher Philip Burton recognised Richard’s talents, and opened doors to enrich them. Richard later took his mentor’s surname and the world came to know him as Richard Burton. Richard's two passions were acting and rugby, and it was the former that he truly excelled at. Performing in local plays and eisteddfodau, he developed his acting skills, built on a good reputation. And following his time at Oxford University, he began a professional career, initially on stage across the UK, but also having a few roles in films. He moved on to more film work, when the world became aware of his talent and when he became an international star, nominated for an Oscar seven times.
There is no doubt that Richard had a colourful career, but he retained strong links with Port Talbot, proudly promoting his Welsh identity internationally and returning regularly to Pontrhydyfen—the one place where he felt that he really belonged. Thus it's fitting that, here in the Senedd, we are commemorating Richard, an actor of international stature and acclaim, a man who showed to others who followed that being Welsh was not a barrier to their ambitions, and a man who was proud of his Welsh heritage. Richard would have been 100 this week, but he sadly died well before his time at the age of just 58. A short life, but a great legacy. We will never forget that talent nor that voice, and what a memorable voice.
Ddydd Llun, dathlodd Cymru ganmlwyddiant genedigaeth dyn a arweiniodd y ffordd i actorion addawol; rhywun a fu'n ysbrydoliaeth i lawer o bobl ledled Cymru, gan ddangos iddynt nad oedd bod yn Gymro yn rhwystr i'w huchelgeisiau, ac a ddaeth yn eicon byd-eang.
Ar 10 Tachwedd 1925, ganwyd Richard Walter Jenkins Jr yng nghartref y teulu ym Mhontrhydyfen. Roedd ei dad yn löwr. Roedd ei fam yn gweithio yn y dafarn leol, y Miners Arms. Yn ddeuddegfed o 13 o frodyr a chwiorydd, fe'i magwyd mewn cartref Cymraeg ei iaith hyd nes i'w fam, Edith, farw'n drasig pan oedd ond yn ddwy oed. Magwyd Richard wedyn gan ei chwaer hŷn, Cis, neu Cecilia, sef ei henw iawn, a'i gŵr yn eu cartref yn Nhai-bach. Roedd yn deulu clos, wedi'i siapio gan lo, dur a'r capel.
Pan oedd yn ddisgybl yn Ysgol Uwchradd Port Talbot, fe wnaeth yr athro Philip Burton sylwi ar dalentau Richard, ac agorodd ddrysau i'w cyfoethogi. Yn ddiweddarach, mabwysiadodd Richard gyfenw ei fentor a daeth y byd i'w adnabod fel Richard Burton. Dau hoff beth Richard oedd actio a rygbi, a'r cyntaf o'r rhain oedd yr un yr oedd yn rhagori ynddo. Gan berfformio mewn dramâu ac eisteddfodau lleol, datblygodd ei sgiliau actio, wedi'u meithrin ar enw da. Ac yn dilyn ei gyfnod ym Mhrifysgol Rhydychen, dechreuodd yrfa broffesiynol, ar lwyfannau ledled y DU i ddechrau, ond hefyd gydag ambell rôl mewn ffilmiau. Camodd ymlaen i fwy o waith ffilm, pan ddaeth y byd yn ymwybodol o'i dalent a phan ddaeth yn seren ryngwladol, a chafodd ei enwebu am Oscar saith gwaith.
Nid oes unrhyw amheuaeth fod Richard wedi cael gyrfa liwgar, ond cadwodd gysylltiadau cryf â Phort Talbot, gan hyrwyddo ei hunaniaeth Gymreig yn falch ledled y byd a dychwelyd yn rheolaidd i Bontrhydyfen—yr un man lle teimlai ei fod yn perthyn go iawn. Felly, mae'n briodol, yma yn y Senedd, ein bod yn coffáu Richard, actor o statws ac enwogrwydd rhyngwladol, dyn a ddangosodd i eraill a'i dilynodd nad oedd bod yn Gymro yn rhwystr i'w huchelgeisiau, a dyn a oedd yn falch o'i gefndir Cymreig. Byddai Richard wedi bod yn 100 oed yr wythnos hon, ond yn anffodus, bu farw ymhell cyn ei amser, yn ddim ond 58 oed. Bywyd byr, ond gwaddol gwych. Nid anghofiwn y dalent honno na'r llais hwnnw, ac am lais cofiadwy.
Diolch am bopeth, Richard.
Thank you for everything, Richard.
Fe symudwn ni nawr ymlaen at eitem 5 ar ein hagenda, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith ar 'Ymateb i stormydd diweddar'. Dwi'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Llyr Gruffydd.
We'll move on now to item 5 on our agenda, a debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'The response to recent storms'. I call on the Chair of the committee to move the motion, Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM9044 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd, a Seilwaith, 'Ymateb i stormydd diweddar', a osodwyd ar 9 Medi 2025.
Motion NDM9044 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment, and Infrastructure Committee report, 'The response to recent storms', laid on 9 September 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr iawn. Dwi'n falch o agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad y pwyllgor ar yr ymateb i'r stormydd diweddar. Diolch hefyd i bawb a wnaeth gyfrannu at ein hymchwiliad, yn enwedig, os caf i ddweud, yr aelodau rheini o’r cyhoedd y cafodd eu bywydau eu heffeithio mor ddifrifol gan stormydd Bert a Darragh dros gyfnod o dair wythnos ym mis Tachwedd a Rhagfyr 2024.
Fe gafodd Cymru ei tharo'n galed, onid do fe, gan y ddwy storm yma? O Bontypridd i Gaergybi, roedd y difrod yn ddifrifol. Roedd llifogydd mewn cartrefi, roedd y seilwaith wedi’i orlethu, ac fe gafodd degau o filoedd o bobl eu gadael heb drydan. Pwrpas ein hymchwiliad ni oedd gweld pa wersi oedd i’w dysgu o hynny, wrth inni wynebu dyfodol ble byddwn ni'n gweld stormydd mwy difrifol a stormydd yn digwydd yn amlach.
Mae ein hadroddiad ni'n gwneud 25 o argymhellion i gryfhau gallu Cymru i wrthsefyll stormydd fel hyn, a dwi’n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor.
Dwi'n siŵr bod y rhan fwyaf ohonon ni wedi edrych ar ragolygon y tywydd y bore yma. I lawer ohonon ni, mae wedi dod yn rhan o'n trefn bob dydd—efallai i'n helpu ni i benderfynu beth i'w wisgo, neu beth i'w wneud dros y penwythnos, neu a ddylen ni efallai fentro cerdded neu yrru i'r gwaith. Ond, wrth gwrs, mae pwrpas lot mwy pwysig i ragolygon y tywydd: rhagweld tywydd eithafol a'n rhybuddio ni am darfu posibl.
Fodd bynnag, roedd llawer o'r ymatebwyr i'n hymchwiliad ni yn teimlo bod y rhagolygon a'r rhybuddion cyn storm Bert wedi bod yn annigonol. Roedd y Swyddfa Dywydd wedi cyhoeddi rhybudd glaw melyn, sef y lefel isaf o rybudd, cyn storm Bert, ond fe gafodd Pontypridd ddim unrhyw rybudd llifogydd nes bod dros droedfedd o ddŵr llifogydd yn y strydoedd yn barod. Felly, does dim syndod bod rhai trigolion yn teimlo wedi’u siomi gan y systemau rhybudd llifogydd, ar ôl cael addewid bod pethau wedi gwella ers storm Dennis yn 2020, ar ôl cael gwybod bod 'pethau gwych wedi cael eu rhoi ar waith'—dyna a ddywedwyd wrthyn nhw adeg hynny.
Mi wnaethon ni glywed y gallai cyfyngiadau technegol effeithio ar gywirdeb y rhagolygon llifogydd yng Nghymru, sy’n destun pryder mawr i ni fel pwyllgor. Mae’n wahanol i Loegr, lle mae mwy o ffocws a buddsoddiad ar fodelu cyfrifiadurol mewn rhagolygon ac amseroedd arweiniol hirach, a threialu rhagolygon ar gyfer llifogydd dŵr wyneb. Mae angen i Lywodraeth Cymru wneud yn siŵr bod gan Gyfoeth Naturiol Cymru fynediad at y dechnoleg rhagolygon diweddaraf, a hefyd, wrth gwrs, digon o gyllid fel ei fod yn gallu dylanwadu ar flaenoriaethau ymchwil a datblygu. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod Cymru ddim yn syrthio ar ei hôl hi yn hyn o beth.
Mae lefel ymgysylltiad y cyhoedd gyda rhybuddion tywydd a llifogydd yn dal i fod yn bryderus o isel yng Nghymru. Rŷn ni’n arbennig o bryderus am anghydraddoldebau o ran ymgysylltiad mewn aelwydydd incwm is a’r rhai sydd wedi’u hallgáu’n ddigidol—cymunedau sydd yn aml yn fwy tebygol hefyd, os caf i ddweud, o ddioddef llifogydd. Yn 2024, mi wnaeth y Groes Goch Brydeinig ganfod mai dim ond 9 y cant o'r aelwydydd incwm isaf ar draws y Deyrnas Unedig oedd wedi cofrestru ar gyfer rhybuddion, a hynny o'i gymharu â 31 y cant yn yr ardaloedd incwm uchaf. Mi wnaethom ni ofyn am ddiweddariad ar beth y mae Llywodraeth Cymru a Chyfoeth Naturiol Cymru yn ei wneud i hyrwyddo ymwybyddiaeth o systemau rhybuddio mewn grwpiau sy’n fwy agored i niwed yn ein hadroddiad.
Thank you very much. I'm pleased to open today's debate on the committee's report on the response to the recent storms. I'd also like to thank everyone who contributed to our inquiry, particularly, if I may say, those members of the public whose lives were so severely affected by storms Bert and Darragh over a three-week period in November and December of 2024.
Wales was battered by those two storms, wasn't it? From Pontypridd to Holyhead, there was severe damage. Homes were flooded, infrastructure was overwhelmed, and tens of thousands of people were left without power. The purpose of our inquiry was to see what lessons were to be learned from that, as we face a future where we'll see more frequent and more severe storms.
Our report made 25 recommendations to strengthen Wales's resilience in the face of such storms, and I'm pleased to say that the Welsh Government has accepted the majority of the committee's recommendations.
I'm sure that most of us will have checked the weather forecast this morning. For many of us, it's become a part of our daily routine—perhaps to help us decide what to wear, what to do over the weekend, or whether we should risk walking or driving to work. But, of course, there is a far more important purpose to weather forecasting: to predict extreme weather and to alert us of potential disruption.
However, many respondents to our inquiry felt that the forecasts and warnings ahead of storm Bert had been inadequate. The Met Office issued a yellow rain warning, namely the lowest tier of warning, prior to storm Bert, but Pontypridd received no flood warning until floodwater was already over a foot deep in the streets. So, it's not surprising that some residents felt let down by the flood alert systems, after being promised that things had improved since storm Dennis in 2020, after being informed that 'fantastic things had been put in place'—that's what they were told at that time.
We heard that technical limitations might be affecting the accuracy of flood forecasting in Wales, which is very concerning to us as a committee. We're currently seeing divergence from England, where there's greater focus and investment on computational modelling in forecasting and longer lead times, and piloting forecasts for surface water flooding. The Welsh Government needs to ensure that Natural Resources Wales has access to the latest forecasting technologies, and, of course, that adequate funding is provided so that it can influence research and development priorities. We need to ensure that Wales doesn't fall behind in this regard.
The level of public engagement with weather and flood warnings remains worryingly low in Wales. We're particularly concerned about disparities in engagement among lower income households and those who are digitally excluded—communities that are often most vulnerable, if I may say, to flooding. In 2024, the British Red Cross found that only 9 per cent of the lowest income households across the UK were signed up for warnings, which compares to 31 per cent in the highest income areas. We asked for an update on what the Welsh Government and Natural Resources Wales are doing to promote awareness of warning systems among more vulnerable groups in our report.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Rydyn ni hefyd yn pryderu nad yw'r data sy’n cael eu cadw ar bobl sy’n agored i niwed ddim yn ddigonol. Mae cwmnïau cyfleustodau yn cadw cofrestrau gwasanaethau blaenoriaeth, sydd i fod i’w helpu nhw i ddod o hyd i breswylwyr sy’n agored i niwed ac anfon adnoddau atynt ar ôl toriadau gwasanaeth. Fodd bynnag, mi wnaethom ni glywed fod y rhain yn aml yn anghywir ac eu bod nhw'n aml yn hen. Mae angen system unedig ac integredig sy’n cael ei rhannu rhwng ymatebwyr allweddol, ac mae angen hynny ar frys.
Mi wnaethom ni glywed fod Llywodraeth Cymru wedi datblygu’r prosiect JIGSO, sy’n gallu darparu’r wybodaeth fwyaf diweddar i ymatebwyr mewn sefyllfaoedd brys am aelwydydd sydd mewn perygl. Fodd bynnag, ni wnaeth unrhyw gyfrannwr arall wnaeth gyfrannu i'n hymchwiliad sôn am y prosiect hwn. Gallai hynny fod oherwydd diffyg ymwybyddiaeth. Mi wnaethom ni ofyn i Lywodraeth Cymru am eglurder am y ffordd o ddefnyddio JIGSO a pha mor effeithiol yw JIGSO, ac a fyddai’n gallu disodli'r cofrestrau gwasanaethau blaenoriaeth.
Fe ddaeth gwytnwch cymunedau i’r amlwg fel un o’r elfennau mwyaf cadarnhaol wnaeth ddeillio o’r ymateb i stormydd diweddar. Mi wnaethom ni glywed fod cymdogion a grwpiau a busnesau lleol wedi chwarae rhan hanfodol wrth helpu ei gilydd, o ddefnyddio tractorau i gael pobl allan o'u cartrefi, i glirio llanast a darparu lampau a thortshys. Fodd bynnag, roedd yr ymgysylltiad ffurfiol rhwng awdurdodau lleol a sefydliadau cymunedol neu wirfoddol yn amrywio’n sylweddol. Rydyn ni’n credu y dylai Llywodraeth Cymru helpu i gynllunio cydnerthedd cymunedol drwy sefydlu cynlluniau llifogydd lleol wedi’u cynllunio gyda’i gilydd, a grwpiau cydnerthedd cymunedol.
Mi glywsom ni dystiolaeth gref o’r effeithiau eang y mae tywydd garw wedi’u cael ar drigolion, busnesau a chymunedau. Er bod cymorth ariannol wedi bod ar gael ar ôl y stormydd diweddar, yn aml nid yw taliadau brys i aelwydydd sydd wedi cael eu heffeithio yn adlewyrchu gwir gost difrod llifogydd a'r aflonyddwch hirdymor y mae'n ei achosi. Mae hyn yn arbennig o wir am aelwydydd heb yswiriant, a'r rhai hefyd sy'n cael eu heffeithio dro ar ôl tro ar ôl tro. Mi wnaethom ni argymell y dylai Llywodraeth Cymru adolygu a yw’r cyllid brys presennol yn ddigon. Rydym ni’n siomedig iawn fod yr argymhelliad hwnnw wedi’i wrthod, yn ogystal, gyda llaw, â'n hargymhelliad ni y dylai Llywodraeth Cymru gyflwyno cyllid grant i alluogi cartrefi a busnesau unigol i roi mesurau cydnerthedd ataliol ar waith—pethau fel llifddorau.
Mae hyn yn destun pryder yn arbennig o ystyried y dystiolaeth rydym ni wedi’i chlywed am effaith llifogydd ar iechyd meddwl. Mi wnaeth pobl a gyfrannodd at ein hymchwiliad ni ddisgrifio baich emosiynol ymdopi ag effeithiau’r difrod, a’r ansicrwydd parhaus am dywydd eithafol, yn enwedig i’r rhai sy’n wynebu’r aflonyddwch hwn dro ar ôl tro. Rydym ni’n pryderu nad yw cymorth iechyd meddwl ddim yn cael ei integreiddio i’r ymateb i lifogydd ac adferiad. Rhaid rhoi’r un flaenoriaeth i lesiant trigolion â thrwsio seilwaith ffisegol. Felly, mi wnaethom ni argymell yn ein hadroddiad y dylai cymorth iechyd meddwl gael ei ymgorffori mewn strategaethau ymateb i lifogydd lleol a’i wneud yn hygyrch drwy wasanaethau a phartneriaethau cymunedol. Mae'n siomedig mai dim ond mewn egwyddor y cafodd hyn ei dderbyn gan y Llywodraeth.
Fel rydym ni i gyd yn gwybod, mi gafodd ystod eang o seilwaith ei ddifrodi ar draws Cymru yn ystod stormydd Bert a Darragh. Dyw llawer o’n seilwaith ddim wedi’i gynllunio ar gyfer hinsawdd yr oes sydd ohoni, ac mewn rhai achosion mae wedi cyrraedd diwedd ei oes, neu wedi mynd y tu hwnt i hynny. Dywedodd un cyfranogwr wrthym ni fod ei stryd wedi dioddef llifogydd o fewn y rhwystr llifogydd oherwydd system ddraenio aneffeithiol, sydd yn destun pryder mawr. Rhaid i uwchraddio systemau draenio, cwlfertau ac amddiffynfeydd rhag llifogydd fod yn flaenoriaeth i’r ardaloedd hynny sydd mewn perygl.
Fe siaradodd awdurdodau lleol am gyfyngiadau cynllun cymorth ariannol brys Llywodraeth Cymru. Mae'r cynllun yma’n ad-dalu awdurdodau lleol yn rhannol am drwsio, uwchlaw trothwy penodol. Roedd rhywfaint o ddifrod o’r storm y tu allan i ffiniau’r cynllun, ac roedd rhai awdurdodau lleol yn teimlo bod y trothwyon yn rhy uchel. Mi wnaethom ni argymell adolygu'r trothwyon yma i sicrhau eu bod nhw’n adlewyrchu gallu ariannol awdurdodau lleol i ymateb i ddigwyddiadau tywydd garw dro ar ôl tro.
Yn draddodiadol, mae amddiffyniad rhag llifogydd wedi canolbwyntio ar seilwaith cadarn, seilwaith llwyd, fel draeniau, ceuffosydd ac argaeau. Roedd y tystion yn cefnogi symud at ddulliau ymdopi â llifogydd tymor hirach, ond bod y rheini'n seiliedig ar yr ardal leol ac yn seiliedig, yn arbennig, ar natur. Ar hyn o bryd, mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi strategaeth 10 mlynedd ar gyfer llifogydd ac erydiad arfordirol. Dydyn ni ddim yn sicr bod strategaeth 10 mlynedd yn rhoi’r lefel briodol o gynllunio hirdymor sydd ei angen arnom ni erbyn hyn. Mae angen cynllunio a buddsoddiad hirdymor nawr yn fwy nag erioed, ond a yw 10 mlynedd yn ddigon o gyfnod i edrych ymlaen arno fe?
Mae’n amlwg bod newid hinsawdd yn effeithio ar ba mor ddifrifol yw digwyddiadau tywydd eithafol yng Nghymru, a pha mor aml maen nhw’n digwydd. Mae dwyster stormydd Bert a Darragh, a’r effaith a gafodd y ddwy storm ar gymunedau ledled Cymru, yn atgyfnerthu’r angen am ddull strategol hirdymor o gynllunio a buddsoddi mewn gwydnwch. Dyna neges greiddiol y pwyllgor yn ein hadroddiad ni. Dwi'n edrych ymlaen at glywed sylwadau gan Aelodau, ac yn arbennig ymateb y Llywodraeth.
We're also concerned about the inadequacy of data held on vulnerable people. Utilities companies maintain priority service registers, which are meant to help them identify and deploy resources to vulnerable residents following service outages. However, we heard that these are often inaccurate and are often out of date. There is an urgent need for a unified, integrated system, shared between key responders.
We heard that the Welsh Government has developed the JIGSO project, which can provide up-to-date information on at-risk households to responders in emergency situations. However, not a single other contributor to our inquiry referred to this project. This could be due to a lack of awareness. We did ask the Welsh Government for clarity on the use and effectiveness of JIGSO, and whether it could replace the priority service registers.
Community resilience emerged as one of the most positive elements of the response to recent storms. We heard that neighbours and local groups and businesses played a crucial role in helping each other, from using tractors to get people out of their homes, to clearing debris and providing lamps and torches. However, formal engagement between local authorities and community or voluntary organisations varied considerably. We believe that the Welsh Government should facilitate community-led resilience planning through the establishment of co-designed local flood plans, and community resilience groups.
We heard compelling evidence of the wide-ranging impacts that severe weather events have had on residents, businesses and communities. Although financial support has been made available following recent storms, emergency payments to affected households often do not reflect the true cost of flood damage or the long-term disruption this damage causes. This is particularly true for uninsured households and those who are affected time and time again. We did recommend that the Welsh Government should review the adequacy of current emergency funding. We are very disappointed that this recommendation, as well as our recommendation that the Welsh Government should introduce grant funding to enable individual homes and businesses to put in place preventative resilience measures, such as floodgates, have both been rejected.
This is particularly concerning given the evidence we heard about the impact of flooding events on mental health. Contributors to our inquiry described the emotional toll of coping with the aftermath of the damage, and the persistent uncertainty surrounding extreme weather events, especially for those who face these disruptions time and time again. We're concerned that mental health support is not routinely integrated into flood response and recovery. The same priority must be given to the well-being of residents as is given to physical infrastructure repair. We did recommend in our report that mental health support should be embedded in local flood response strategies and made accessible through community-based services and partnerships. It's disappointing that this was only accepted in principle by the Government.
As we all know, a wide range of infrastructure across Wales was damaged during storms Bert and Darragh. Much of our infrastructure was not designed for today’s climate, and in some cases it's reached or exceeded even its intended design life. One contributor told us that their street was flooded from within the flood barrier due to an ineffective storm drainage system, which is very concerning. The upgrading of drainage systems, culverts and flood defences must be a priority for those areas that are at risk.
Local authorities spoke of the limitations of the Welsh Government’s emergency financial assistance scheme. This scheme partly refunds local authorities for repairs, above a certain threshold. Some storm-related damage fell outside the scheme’s scope, and some local authorities felt the thresholds were set too high. We recommended reviewing these thresholds to ensure that they reflect the financial capacity of local authorities to respond to repeated severe weather events.
Traditionally, flood defence has focused on solid, grey infrastructure, as it's called, such as drains, culverts and floodwalls. Witnesses supported shifting towards longer term, catchment-scale and nature-based approaches to flood mitigation. The Welsh Government currently publishes a 10-year strategy for flood and coastal erosion. We're not convinced that a 10-year strategy provides the appropriate level of long-term planning that's needed these days. Long-term planning and investment is needed now, of course, more than ever, but is 10 years a sufficient period to look ahead?
Climate change is clearly affecting the severity and frequency of extreme weather events in Wales. The intensity of storms Bert and Darragh, and the impact that both storms had on communities across Wales, reinforce the need for a strategic long-term approach to both planning and investment in resilience. That's the core message of the committee in our report. I look forward to hearing the comments of Members and particularly the response of the Government.
Thank you to Llyr, our Chairman, for giving a really good outline of the work we've been doing on the climate change committee. It is widely known now that we need to increase our preparedness for extreme weather events. This was on the back of many other storms previously, but storms Bert and Darragh really did impact a lot of people in Wales. They affected our flood defences, our infrastructure, our constituents and our business owners. Just in storm Bert, more than 700 properties were flooded and 95,000 homes were without power on 7 December. Around one in eight properties in Wales are now classed as at risk of flooding. With these events becoming increasingly frequent, we need more urgent action and lessons do need to be learned going forward.
The Climate Change, Environment and Infrastructure Committee set out 25 recommendations in our report. Of these, the Welsh Government fully accepted 21, accepted two in principle, and rejected two, which baffles me still. The first recommendation rejected was recommendation 14, which calls for the Cabinet Secretary to review the adequacy of the current emergency funding provided by the Welsh Government for households affected by flooding. Too often, these properties have been flooded and insurance companies just do not want to know them. So, we have to have some kind of contingency fund in place. This was rejected on the grounds that the emergency finance assistance scheme is designed to respond to these specific events. It's intended to cover immediate costs, and though not a replacement for insurance, it does help these householders who find themselves in absolute disarray and practically homeless.
However, the inquiry found that residents and businesses reported that the emergency support and funding was not anywhere near sufficient to cover the damage. This is an issue throughout the UK. A British Red Cross survey found that only 5 per cent of those affected by flooding across the UK received enough financial support from their local council, and only 24 per cent felt that the support provided was adequate. I appreciate that the emergency finance assistance scheme does provide some support, but in light of the severity and increasing frequency of recent storms, I do encourage the Welsh Government to reconsider this recommendation and to undertake a review of the adequacy of the current funding. This would certainly help ensure that support is sufficient for those who need it.
The second recommendation that the Welsh Government rejected was to introduce grant funding to enable individual homes and businesses to put in place preventative resilience measures, such as floodgates and other flood prevention. This was rejected on the basis that funding already exists, and that the Welsh Government and risk management authorities are working with local communities to identify the best combination of measures to address specific threats. I like the point that Llyr Gruffydd made earlier, the fact that we tend to think of flood defence works as being all grey and concrete, and about culverts and drains, and what have you, but the nature-based approach is certainly seeing a difference in my own constituency, where we've got the work going on between partner organisations on the Migneint, to do with the peat. It's fair to say that we are seeing results from that kind of nature-based flood prevention. More needs to be done to promote those kinds of schemes, especially for those living in high-risk flood areas, as prevention is always the best way to reduce the impact of extreme weather events.
We recognise the financial and physical pressures that extreme weather events place on communities. An area that is often overlooked, though, is the impact on those residents and business owners in terms of their own mental health. People experience damage to their homes and businesses, the loss of valuable items—in many cases, sentimental: photographs, things that might not mean a lot to some people. Not everybody has photos online. People still have boxes of photographs, and this is people's lives gone in a flash.
In written evidence to the committee, the British Red Cross identified that 40 per cent of those who had experienced flooding reported mental health needs, yet 26 per cent said that the support provided was nowhere near adequate. So, we need to factor this into our extreme weather preparedness plans and funding.
The inquiry into recent storms also highlighted issues with the alert system, with some residents feeling let down by flood alerts. I have to say at this point that, very recently, we have had two instances of heavy rain and flooding—
Diolch i Llyr, ein Cadeirydd, am roi amlinelliad da iawn o'r gwaith y buom yn ei wneud yn y pwyllgor newid hinsawdd. Mae'n dra hysbys bellach fod angen inni gynyddu ein parodrwydd ar gyfer digwyddiadau tywydd eithafol. Roedd hyn yn dilyn llawer o stormydd eraill yn flaenorol, ond cafodd stormydd Bert a Darragh effaith fawr ar lawer o bobl yng Nghymru. Fe wnaethant effeithio ar ein hamddiffynfeydd rhag llifogydd, ein seilwaith, ein hetholwyr a'n perchnogion busnesau. Yn ystod storm Bert yn unig, cafodd mwy na 700 eiddo eu difrodi gan lifogydd ac roedd 95,000 o gartrefi heb drydan ar 7 Rhagfyr. Mae oddeutu un o bob wyth eiddo yng Nghymru bellach wedi'i gategoreiddio'n eiddo sydd mewn perygl o ddioddef llifogydd. Gyda'r digwyddiadau hyn yn codi'n fwy a mwy aml, mae angen gweithredu ar frys ac mae angen dysgu gwersi ar gyfer y dyfodol.
Nododd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith 25 o argymhellion yn ein hadroddiad. O'r rhain, derbyniodd Llywodraeth Cymru 21 yn llawn, derbyniodd ddau mewn egwyddor, a gwrthododd ddau, sy'n dal i beri penbleth i mi. Yr argymhelliad cyntaf a wrthodwyd oedd argymhelliad 14, sy'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet i adolygu digonolrwydd y cyllid brys presennol a ddarperir gan Lywodraeth Cymru ar gyfer aelwydydd yr effeithir arnynt gan lifogydd. Yn rhy aml, mae'r eiddo wedi dioddef llifogydd ac nid yw cwmnïau yswiriant eisiau gwybod. Felly, rhaid inni gael rhyw fath o gronfa wrth gefn ar waith. Gwrthodwyd hyn ar y sail fod y cynllun cymorth ariannol brys wedi'i gynllunio i ymateb i'r digwyddiadau penodol hyn. Bwriedir iddo dalu costau uniongyrchol, ac er na fwriedir iddo gael ei ddefnyddio yn lle yswiriant, mae'n helpu'r deiliaid tai hyn sy'n wynebu anhrefn llwyr ac sy'n ddigartref i bob pwrpas.
Fodd bynnag, canfu'r ymchwiliad fod trigolion a busnesau wedi nodi nad oedd y cymorth a'r cyllid brys yn agos at fod yn ddigonol i dalu am y difrod. Mae hon yn broblem ledled y DU. Canfu arolwg gan y Groes Goch Brydeinig mai dim ond 5 y cant o'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd ledled y DU a gafodd ddigon o gymorth ariannol gan eu cyngor lleol, a dim ond 24 y cant a deimlai fod y cymorth a ddarparwyd yn ddigonol. Rwy'n derbyn bod y cynllun cymorth ariannol brys yn darparu peth cymorth, ond yng ngoleuni difrifoldeb ac amlder cynyddol stormydd diweddar, rwy'n annog Llywodraeth Cymru i ailystyried yr argymhelliad hwn ac i gynnal adolygiad o ddigonolrwydd y cyllid presennol. Byddai hyn yn sicr yn helpu i sicrhau bod cymorth yn ddigonol i'r rhai sydd ei angen.
Yr ail argymhelliad a wrthododd Llywodraeth Cymru oedd cyflwyno cyllid grant i alluogi cartrefi a busnesau unigol i roi mesurau gwydnwch ataliol ar waith, fel llifddorau, a mesurau atal llifogydd eraill. Gwrthodwyd hyn ar y sail fod cyllid eisoes yn bodoli, a bod Llywodraeth Cymru ac awdurdodau rheoli risg yn gweithio gyda chymunedau lleol i nodi'r cyfuniad gorau o fesurau i fynd i'r afael â bygythiadau penodol. Rwy'n hoffi'r pwynt a wnaeth Llyr Gruffydd yn gynharach, y ffaith ein bod yn tueddu i feddwl am waith amddiffyn rhag llifogydd fel rhywbeth llwyd a choncrit, a chwlfertau a draeniau ac ati, ond mae'r dull ar sail natur yn sicr yn gwneud gwahaniaeth yn fy etholaeth i, lle mae gennym waith yn mynd rhagddo rhwng sefydliadau partner ar y Migneint, yn gysylltiedig â'r mawn. Mae'n deg dweud ein bod yn gweld canlyniadau'r math hwnnw o fesur atal llifogydd ar sail natur. Mae angen gwneud mwy i hyrwyddo'r mathau hynny o gynlluniau, yn enwedig i'r rhai sy'n byw mewn ardaloedd lle ceir risg uchel o lifogydd, gan mai atal yw'r ffordd orau bob amser o leihau effaith digwyddiadau tywydd eithafol.
Rydym yn cydnabod y pwysau ariannol a ffisegol y mae digwyddiadau tywydd eithafol yn ei roi ar gymunedau. Maes sy'n aml yn cael ei anwybyddu, fodd bynnag, yw'r effaith ar y trigolion a'r perchnogion busnesau hynny o ran eu hiechyd meddwl eu hunain. Mae pobl yn dioddef difrod i'w cartrefi a'u busnesau, yn colli eitemau gwerthfawr—mewn llawer o achosion, pethau o werth personol: ffotograffau, pethau nad ydynt yn golygu llawer i bobl eraill efallai. Nid oes gan bawb ffotograffau ar-lein. Bocsys o ffotograffau fydd gan rai pobl o hyd, ac yn yr achosion hynny, dyna fywydau pobl wedi diflannu mewn amrantiad.
Mewn tystiolaeth ysgrifenedig i'r pwyllgor, nododd y Groes Goch Brydeinig fod 40 y cant o'r rhai a oedd wedi dioddef llifogydd wedi nodi anghenion iechyd meddwl, ond dywedodd 26 y cant nad oedd y cymorth a ddarparwyd yn agos at fod yn ddigonol. Felly, mae angen inni ystyried hyn yn ein cynlluniau parodrwydd a'n cyllid ar gyfer tywydd eithafol.
Hefyd, nododd yr ymchwiliad i'r stormydd diweddar broblemau gyda'r system rybuddio, gyda rhai trigolion wedi eu siomi gan rybuddion llifogydd. Rhaid imi ddweud ar y pwynt hwn ein bod wedi cael dau achos o law trwm a llifogydd yn ddiweddar iawn—
Janet, you will have to conclude after this, okay?
Janet, bydd yn rhaid ichi ddirwyn i ben ar ôl hyn, iawn?
Okay. The new alerts coming through now have been amazing. Let's all work together, so that we can provide adequate funding and support for those stricken by by floods on far too many occasions. Diolch.
Iawn. Mae'r rhybuddion newydd sy'n dod nawr wedi bod yn anhygoel. Gadewch i bob un ohonom weithio gyda'n gilydd, fel y gallwn ddarparu digon o gyllid a chymorth i'r rhai yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd ormod o weithiau. Diolch.
Diolch i Gadeirydd y pwyllgor ac i dîm y pwyllgor am ein cynorthwyo ni gyda'r gwaith pwysig hwn. Buaswn i'n hoffi ategu’r diolch arbennig, Gadeirydd, i’r trigolion sydd wedi rhoi tystiolaeth inni, sydd wedi ymwneud â’r ymgynghoriad hwn, ac sydd wedi cael eu heffeithio eu hunain gan lifogydd. Fel rydyn ni wedi clywed, mae hwn yn rhywbeth sy’n effeithio cymaint ar ansawdd bywyd pobl.
Mae stormydd, neu dywydd garw, yn digwydd yn fwyfwy aml. Mae’r math o stormydd a oedd yn arfer cael eu hystyried yn rhai unwaith mewn canrif nawr bron yn flynyddol. Fel rydyn ni’n dweud yn y Saesneg, mae’r mesuryddion gôl wedi symud cymaint. Bu’r llifogydd yng Nghaerfyrddin yr wythnos diwethaf yn ofnadwy, ac mae trefi a strydoedd yn fy rhanbarth i yn gweld problemau dro ar ôl tro.
Mae hynny’n cael effaith gynyddol, achos mae hwn yn bwnc y mae nifer ohonom ni yn ei godi yn aml. Nid creithiau corfforol yn unig sy’n cael eu gadael gan lifogydd. Nid dinistr tirweddol yn unig sy’n cael ei greu. Mae sgileffeithiau stormydd ar iechyd meddwl yn ddwys—y creithiau cuddiedig, cyndyn.
Rydw i’n nabod teuluoedd lle mae’r plant yn ofni mynd i’r gwely pan mae hi’n glawio’n drwm, achos eu bod nhw’n poeni efallai y byddant yn colli beth bynnag sydd i lawr y grisiau. Maen nhw’n poeni a fydd eu hanifeiliaid anwes yn saff dros nos o achos eu bod nhw wedi dioddef yn y gorffennol gyda llifogydd.
Mae'n hadroddiad ni yn ei gwneud yn glir pa mor angenrheidiol yw rhoi ein cymunedau wrth galon ein hymateb ni i stormydd. Mae’r comisiwn seilwaith wedi edrych ar hyn hefyd—yr angen i gydlynu ac ymwneud â chymunedau. Mae nhw, fel y pwyllgor, wedi dod o hyn i haen o degwch cymdeithasol yma. Mae angen sicrhau ein bod yn ymbweru pob cymuned.
Thank you to the committee Chair and the committee's team for assisting us in this important work. I would like to echo the Chair's particular thanks to the residents who provided us with evidence, who have been involved with this consultation, and who have been affected themselves by flooding. As we've heard, it is something that has such an impact on people's quality of life.
Storms, or bad weather, are becoming more common. The kinds of storms that used to be considered a once-in-a-century event are now happening on an almost annual basis. As we say, the goalposts have changed so much. The floods in Carmarthenshire last week were terrible, and towns and streets in my own region see problems time and time again.
That is having an increasing impact, because it is a topic that many of us raise regularly. It's not just the physical scars that are left by flooding. It's not just damage to landscape. The impacts of storms on mental health are intense—those hidden scars.
I know families where children fear going to bed when it's raining heavily because they fear that they will lose everything that's downstairs. They fear whether their pets will be safe overnight because they have suffered flooding in the past.
Our report makes it clear how crucial it is to put communities at the heart of our response to these storms. The infrastructure commission has looked at this too—the need to co-ordinate and work with communities. They, like the committee, have found an issue of social equality here. We need to ensure that we empower every community.
An example: we heard of the inequalities or the inequities in terms of which communities had signed up to flood warning systems. The Chair has already quoted the statistic where the British Red Cross had found that only 9 per cent of the lowest income households across the UK were signed up for these warnings, compared with 31 per cent in higher income areas.
Too often, lower income households are described as harder to reach. I think that that's the wrong focus, because it implies a judgment on them, instead of a failure from the centre. The Government and NRW, in this instance, must do more to provide these systems and to promote these systems to groups who would be considered more vulnerable. Yes, there are problems too with priority service registers. They are not consistent. People are not automatically signed up. The information is not shared, and improvements have to be seen there.
Finally, Dirprwy Lywydd, we've raised concerns about our ageing infrastructure. Now, the 14m deep sinkhole that opened on someone's driveway in Merthyr Tydfil was caused because of a culvert underneath it that had failed, and it was a culvert from the Victorian era. Blaenau Gwent council told us a lot of its own infrastructure is at the end of its designed life, which is an ominous phrase indeed. There are idiosyncrasies in the topography of some areas too, like those Valleys communities, where hilly terrain, houses built on top of ageing culverts, increased rainfall, not to mention the coal tips above them—well, these start to leave some communities even more at risk than others, even more exposed. A perfect storm indeed. Quiet catastrophes waiting to happen.
Now, so many Valleys towns and terraced streets were built quickly by mining companies looking to maximise how many homes could be built. They gave no thought to tomorrow, to the resilience of those towns teetering on the top of the hillsides. We have to find answers for their failings. We have to ensure that those communities feel safe in their homes, and that will take a nation to accomplish.
Enghraifft: clywsom am yr anghydraddoldeb o ran pa gymunedau a oedd wedi cofrestru ar gyfer systemau rhybuddio am lifogydd. Mae'r Cadeirydd eisoes wedi dyfynnu'r ystadegyn lle mae'r Groes Goch Brydeinig wedi canfod mai dim ond 9 y cant o'r aelwydydd incwm isaf ledled y DU sydd wedi cofrestru ar gyfer y rhybuddion hyn, o gymharu â 31 y cant mewn ardaloedd incwm uwch.
Yn rhy aml, disgrifir aelwydydd incwm is fel rhai sy'n anos eu cyrraedd. Ni chredaf y dylid eu disgrifio felly, gan ei fod yn awgrymu bod bai arnynt hwy, yn hytrach na methiant o'r canol. Rhaid i'r Llywodraeth a Cyfoeth Naturiol Cymru, yn yr achos hwn, wneud mwy i ddarparu'r systemau hyn ac i hyrwyddo'r systemau hyn i grwpiau a fyddai'n cael eu hystyried yn fwy agored i niwed. Oes, mae problemau hefyd gyda chofrestrau'r gwasanaethau blaenoriaethol. Nid ydynt yn gyson. Nid yw pobl yn cael eu cofrestru'n awtomatig. Nid yw'r wybodaeth yn cael ei rhannu, ac mae'n rhaid gweld gwelliannau yno.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, rydym wedi codi pryderon ynghylch ein seilwaith sy'n heneiddio. Nawr, achoswyd y llyncdwll 14m o ddyfnder a agorodd ar ddreif rhywun ym Merthyr Tudful am fod cwlfert oddi tani wedi methu, ac roedd yn gwlfert o oes Fictoria. Dywedodd cyngor Blaenau Gwent wrthym fod llawer o'i seilwaith wedi cyrraedd diwedd yr oes y'i cynlluniwyd ar ei chyfer, sy'n ymadrodd amwys iawn. Mae elfennau hynod yn nhopograffi rhai ardaloedd hefyd, fel cymunedau'r Cymoedd, gyda'u tir bryniog, tai wedi'u hadeiladu ar ben cwlfertau sy'n heneiddio, glawiadau cynyddol, heb sôn am y tomenni glo uwch eu pennau—wel, mae'r rhain yn dechrau gadael rhai cymunedau mewn mwy o berygl nag eraill, hyd yn oed yn fwy agored. Storm berffaith yn wir. Trychinebau tawel yn aros i ddigwydd.
Nawr, cafodd cynifer o drefi a strydoedd teras y Cymoedd eu hadeiladu'n gyflym gan gwmnïau mwyngloddio a oedd yn ceisio cynyddu nifer y cartrefi y gellid eu hadeiladu i'r eithaf. Nid oeddent yn meddwl am yfory, nac am wydnwch y trefi sy'n simsanu ar ben y bryniau. Rhaid inni ddod o hyd i atebion i'w methiannau. Rhaid inni sicrhau bod y cymunedau hynny'n teimlo'n ddiogel yn eu cartrefi, a bydd angen cenedl gyfan i gyflawni hynny.
Fel arfer ar ddiwedd ymchwiliad pwyllgor, ac fel arfer ar ddiwedd un o'r dadleuon yma, buaswn i'n dweud, 'Dwi'n gobeithio y bydd yr argymhellion yn cael eu gweithredu.' Yn yr achos hwn, Dirprwy Lywydd, dyw gobaith ddim yn ddigon. Dyletswydd sydd ar y Llywodraeth a'r lle hwn i sicrhau bod hyn yn digwydd, a diolch i bobl Cymru am eu gwytnwch.
Usually at the end of a committee inquiry, and at the end of a debate like this, I would say that I hope that the recommendations will be implemented. In this case, Dirprwy Lywydd, hope simply isn't enough. There is a duty on the Government and this place to ensure that this happens, and I'd like to thank the people of Wales for their resilience.
Can I just firstly thank the committee for the report, which builds on, I think, a whole series of reports that contribute to our learning and understanding of what's happening with climate change and flooding? In fact, it builds on some of the work and some of the conclusions we had from storm Dennis and the recommendations that we made in this report in the local Pontypridd constituency at that particular time. Can I also say that, at this moment, with the weather warnings that we have, our thoughts obviously go out to those people who live in those areas where there has been flooding? Because the impact, the concerns people have, the stress and the pressures that it creates on whole families as to whether they'll be impacted again, and the points made about the mental health—they're ones I think we recognised at the time of storm Dennis, but obviously are ones that actually continue on.
I have a constituency, of course, that's flooded in many areas. When I first was selected to stand for the constituency of Pontypridd, Ilan was the area that regularly flooded. And I remember then the local councillor, who is now the deputy leader of Rhondda Cynon Taf, Maureen Webber, being up to her waist in water with a child in her hand carrying that through. And it was my predecessor, Jane Davidson, who, with the help of European money, was able to develop the area, which has now more or less resolved most of the flooding problems in the area of Ilan above Rhydyfelin. It is no longer the issue that every year now, whenever it rains, there are concerns. Of course, there are things that have to be done to make sure culverts are clear and so on.
In February 2020, of course, we had storm Dennis, and 1,800 homes in my constituency were impacted. Three hundred and twenty-one of them were flooded in various parts of the constituency from Pontypridd, Trehafod, Nantgarw, Treforest and Trallwn. We learnt a lot from that particular experience about the flood defences, the warnings failure, the lack of floodgates and the issues around drainage. And it has to be said, of course, a lot of money has now since been invested—about £100 million in Rhondda Cynon Taf.
A lesson that we learnt from that period is also an understanding of how the flooding was coming about, because of the concentrated rainfall in certain areas, particularly in our areas where we have the Valleys. But it also helped us to understand some of the mythology that was also emerging—that maybe it was due to Brecon releasing water that flooded down, or whether it was Cardiff Bay barrage holding back water, all of which, I think, have effectively now been disproved, and we have an understanding now as to the impact. Because with climate change, we're going to have more and more of these very adverse events, which were meant to be one in 100 years, but clearly are now every several years.
Storms Bert and Darragh showed us in November 2024 that a lot of the work that had been done was successful—the clearing of culverts, some of the new defences, some of the reconstruction—and some of the work that is still ongoing, but, of course, areas like Sion Street, Egypt Street, Pontypridd's centre were still impacted, and it's no consolation to an area that's been flooded to say, ‘Well, lots of other areas were actually really quite successful’, and we have to address those, particularly streets like Sion Street.
Egypt Street—I can say I was at a meeting only last week with the residents there with NRW and with Rhondda Cynon Taf. I'm very pleased with some of the lessons learnt there. We now understand why that had been consistently flooding, and it's partly because it is actually water from the highways going into the drainage system but not being able to egress into the river because the river was rising and of course the conflict of pressures. I’m really pleased that Rhondda Cynon Taf is now authorising the funding of a mini pumping station there, which hopefully I think will resolve that.
Can I say that, of the issues that still remain that really emerged from the report and that we need to focus on, there are two particular things? Obviously, there's the issue with regard to forecasting, but there are still big issues with regard to insurance, the insurance in respect of businesses and the insurance in respect of homes, and recognising the issue also of landlords, because many homes have quite a transient population, and the obligation of the landlords and tenants coming in who don't know the history of areas is something that we really need to address.
I thank the committee for that report, and obviously this is something that we are going to have to continue to pay considerable attention to in coming years.
A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r pwyllgor am yr adroddiad, sy'n adeiladu ar gyfres gyfan o adroddiadau sy'n cyfrannu at ein dysgu a'n dealltwriaeth o'r hyn sy'n digwydd gyda newid hinsawdd a llifogydd? Mewn gwirionedd, mae'n adeiladu ar beth o'r gwaith a rhai o'r casgliadau a gawsom yn sgil storm Dennis a'r argymhellion a wnaethom yn yr adroddiad hwn yn etholaeth leol Pontypridd ar yr adeg honno. A gaf i ddweud hefyd, ar hyn o bryd, gyda'r rhybuddion tywydd sydd gennym, fod ein meddyliau gyda'r bobl sy'n byw yn yr ardaloedd lle cafwyd llifogydd? Oherwydd yr effaith, y pryderon sydd gan bobl, y straen a'r pwysau y mae'n ei greu ar deuluoedd cyfan sy'n poeni a fyddant yn cael eu heffeithio eto, a'r pwyntiau a wnaed am iechyd meddwl—rwy'n credu ein bod wedi cydnabod y rheini ar adeg storm Dennis, ond yn amlwg maent yn rhai sy'n parhau.
Mae gennyf etholaeth sy'n gweld llifogydd mewn sawl ardal. Pan gefais fy newis gyntaf i sefyll dros etholaeth Pontypridd, Ilan oedd yr ardal a oedd yn cael llifogydd yn rheolaidd. Ac rwy'n cofio bryd hynny y cynghorydd lleol, sydd bellach yn ddirprwy arweinydd Rhondda Cynon Taf, Maureen Webber, i fyny at ei chanol mewn dŵr gyda phlentyn yn ei llaw. A gallodd fy rhagflaenydd, Jane Davidson, ddatblygu'r ardal gyda chymorth arian Ewropeaidd, a bellach mae'r rhan fwyaf o'r problemau llifogydd yn ardal Ilan uwchben Rhydfelen wedi'u datrys. Nid y broblem mwyach yw bod yna bryderon bob blwyddyn nawr pryd bynnag y bydd hi'n bwrw glaw. Wrth gwrs, mae yna bethau y mae'n rhaid eu gwneud i wneud yn siŵr fod cwlfertau'n glir ac yn y blaen.
Ym mis Chwefror 2020 cawsom storm Dennis, ac effeithiwyd ar 1,800 o gartrefi yn fy etholaeth. Cafodd 321 ohonynt lifogydd mewn gwahanol rannau o'r etholaeth, ym Mhontypridd, Trehafod, Nantgarw, Trefforest a Thrallwn. Fe wnaethom ddysgu llawer o'r profiad hwnnw am yr amddiffynfeydd rhag llifogydd, methiant rhybuddion, diffyg llifddorau a'r problemau'n gysylltiedig â draenio. Ac mae'n rhaid dweud, wrth gwrs, fod llawer o arian wedi'i fuddsoddi ers hynny—tua £100 miliwn yn Rhondda Cynon Taf.
Gwers a ddysgwyd gennym o'r cyfnod hwnnw hefyd yw dealltwriaeth o'r ffordd yr oedd y llifogydd yn digwydd, oherwydd y glawiadau trwm mewn rhai ardaloedd, yn enwedig yn ein hardaloedd lle mae gennym y Cymoedd. Ond fe wnaeth hefyd ein helpu i ddeall rhywfaint o'r fytholeg a oedd yn dod i'r amlwg—y gallai fod yn digwydd oherwydd bod Aberhonddu yn rhyddhau dŵr a oedd yn creu llifogydd yn nes i lawr, neu fod morglawdd Bae Caerdydd yn dal dŵr yn ôl, ac mae pob un ohonynt, rwy'n credu, wedi'u gwrthbrofi bellach, ac mae gennym ddealltwriaeth nawr o'r effaith. Oherwydd gyda newid hinsawdd, rydym yn mynd i gael mwy a mwy o'r digwyddiadau niweidiol iawn hyn, a oedd i fod i fod yn ddigwyddiadau unwaith mewn 100 mlynedd, ond yn amlwg, maent yn digwydd bob ychydig flynyddoedd bellach.
Dangosodd stormydd Bert a Darragh i ni ym mis Tachwedd 2024 fod llawer o'r gwaith a wnaed yn llwyddiannus—clirio'r cwlfertau, rhai o'r amddiffynfeydd newydd, peth o'r ailadeiladu—a rhywfaint o'r gwaith sy'n dal i fynd rhagddo, ond wrth gwrs, roedd ardaloedd fel Stryd Siôn, Stryd yr Aifft, canol Pontypridd yn dal i gael eu heffeithio, ac nid yw'n gysur i ardal sydd wedi cael llifogydd glywed, 'Wel, roedd llawer o ardaloedd eraill yn llwyddiannus iawn', ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael â'r rheini, yn enwedig strydoedd fel Stryd Siôn.
Stryd yr Aifft—Gallaf ddweud fy mod mewn cyfarfod yr wythnos diwethaf gyda'r trigolion yno gyda CNC a Rhondda Cynon Taf. Rwy'n falch iawn o rai o'r gwersi a ddysgwyd yno. Rydym yn deall nawr pam fod y fan honno wedi dioddef llifogydd yn gyson, ac mae'n rhannol oherwydd bod dŵr o'r priffyrdd yn mynd i mewn i'r system ddraenio ac nad yw'n gallu llifo allan i'r afon am fod yr afon yn codi a byddai'r pwysau'n gwrthdaro. Rwy'n falch iawn fod Rhondda Cynon Taf bellach yn awdurdodi ariannu gorsaf bwmpio fach yno, a gobeithio y bydd yn datrys hynny.
A gaf i ddweud, o'r problemau sy'n dal i fodoli a gododd o'r adroddiad ac y mae angen inni ganolbwyntio arnynt, fod yna ddau beth penodol? Yn amlwg, mae yna broblem gyda darogan, ond mae yna broblemau mawr o hyd o ran yswiriant, yr yswiriant mewn perthynas â busnesau a'r yswiriant mewn perthynas â chartrefi, a chydnabod mater landlordiaid hefyd, oherwydd mae gan lawer o gartrefi boblogaeth eithaf byrarhosol, ac mae rhwymedigaeth y landlordiaid a'r tenantiaid sy'n dod i mewn nad ydynt yn gwybod hanes ardaloedd yn rhywbeth y mae gwir angen i ni fynd i'r afael ag ef.
Diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad, ac yn amlwg mae hyn yn rhywbeth y bydd yn rhaid i ni barhau i roi cryn dipyn o sylw iddo yn y blynyddoedd i ddod.
Diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad hwn. Diolch am ateb mor gadarnhaol i gais gan Aelodau i chi gynnal yr ymchwiliad, a diolch am y cyfle i fod yn rhan o'r ymchwiliad ac i gyflwyno tystiolaeth.
I thank the committee for this report. Thank you for such a positive response to the request from Members for you to hold this inquiry, and thank you for the opportunity to be part of the inquiry and to present evidence.
My thoughts, like everyone, go out to those residents that contributed to this report, and who didn't sleep last night because they were concerned that they were going to flood again. I saw their messages, received e-mails, and it was the same thing happening again: drains not being cleared, and not knowing when they would be cleared, being worried what that would mean for their homes; ringing, asking for sandbags and being told that none were available, or, ‘Don't worry, you won't flood’ or, ‘Ring back if it looks more likely that you will flood.’ That's no consolation if you're looking at that river getting higher and you're receiving an alert on your phone.
Similarly, the committee refers to people who are vulnerable in our communities. When I rang last year to make the council aware of a resident that was unable to move at all—she was downstairs, immobile, relied on carers—I was told to ring back if the water started coming in to get support for her. This is the reality that's still going on in our communities. Five years on from storm Dennis some lessons have been learnt, a number haven't, and that's why I am pleased that the committee has looked into this issue. But to hear last night of residents being told yet again to ring back if the water starts coming—it's not good enough. Every community—and this is in Pontypridd, somewhere that’s been referenced this week, or last week, at COP30. If we can't get it right in a community that we know will flood, that unfortunately has suffered flooding, then what hope do we have?
Therefore, I would like to focus my contribution today specifically on recommendations 12 and 13, which have been accepted by Government. But I would like to challenge if what's been accepted and what's been implemented are the right steps, and specifically around not progressing the idea of a Welsh flood forum, but funding the National Flood Forum.
In Scotland there is a Scottish Flood Forum, established since 2009. I've had a number of discussions over the years with both the Scottish Flood Forum and the National Flood Forum, which, despite its name, is England only, but is sometimes funded to work in Wales. I think it's high time that we saw a Welsh solution, because the way the Scottish Flood Forum works with the National Flood Forum in England is that they have members on one another's boards, they co-ordinate. There is something lacking here in Wales, and I would like to understand what assessment has the Welsh Government made about whether there is a need for a Welsh flood forum here in Wales. Do you see the funding of the National Flood Forum from England to work here in Wales as a temporary solution whilst you still explore the options? Therefore, is the establishment of a Welsh flood forum still very much on the table? If so, when can we see movement on this? When can it be progressed? Five years on from storm Dennis, I believe we need firmer solutions for our communities.
If I may also focus on recommendation 15 that relates to property flood resilience, something that is rejected by Welsh Government. I would ask if this is reconsidered, and I would ask also if the Cabinet Secretary has discussed this with the Association of British Insurers, in particular. You may be aware that they've looked at work by JBA, commissioned by Flood Re, that uses Pontypridd as a case study, that demonstrates the return on investment of PFR. You spend so much money as a Government supporting communities when they are flooded. A number of the measures with PFR—they're still uncertain if those are the right measures being recommended to people. It's a relatively new industry, and there is a feeling that's coming through in a number of reports now that we need Government to be part of that—that people who want to protect their homes are able to trust that the solutions they're putting in are the right ones. So, I would ask if you would reconsider in terms of recommendation 15, in particular, and have those further discussions.
What's clear is that, yes, there has been investment, but communities such as those that I represent—we're not just talking about properties being destroyed, but potentially people dying in their homes, or people dying trying to help those in their homes. So, we need to find solutions. There are more recommendations here that could be progressed. Urgency is needed, because I fear for the communities that I represent. We can't protect them all, but there's so much more we can do and should be doing.
Mae fy meddyliau, fel pawb, gyda'r trigolion a gyfrannodd at yr adroddiad hwn, ac na chysgodd neithiwr am eu bod yn poeni y byddent yn cael llifogydd eto. Gwelais eu negeseuon, derbyniais e-byst, ac roedd yr un peth yn digwydd eto: draeniau heb gael eu clirio, a neb yn gwybod pryd y byddent yn cael eu clirio, pryder beth fyddai hynny'n ei olygu i'w cartrefi; ffonio, gofyn am fagiau tywod a chael gwybod nad oedd rhai ar gael, neu, 'Peidiwch â phoeni, ni fyddwch chi'n cael llifogydd' neu, 'Ffoniwch yn ôl os yw'n edrych yn fwy tebygol y byddwch chi'n cael llifogydd.' Nid yw hynny'n gysur os ydych chi'n edrych ar yr afon yn codi'n uwch a'ch bod yn cael rhybudd ar eich ffôn.
Yn yr un modd, mae'r pwyllgor yn cyfeirio at bobl sy'n agored i niwed yn ein cymunedau. Pan ffoniais y llynedd i roi gwybod i'r cyngor am breswylydd nad oedd yn gallu symud o gwbl—roedd hi ar y llawr gwaelod, yn methu symud, yn dibynnu ar ofalwyr—dywedwyd wrthyf am ffonio'n ôl i gael cymorth iddi os oedd y dŵr yn dechrau dod i mewn. Dyma'r realiti sy'n dal i ddigwydd yn ein cymunedau. Bum mlynedd ar ôl storm Dennis mae rhai gwersi wedi'u dysgu, a nifer heb gael eu dysgu, a dyna pam rwy'n falch fod y pwyllgor wedi edrych ar y mater hwn. Ond roedd clywed neithiwr am drigolion yn cael eu cynghori unwaith eto i ffonio'n ôl os oedd y dŵr yn dechrau dod—nid yw'n ddigon da. Mae pob cymuned—a hyn ym Mhontypridd, rhywle y cyfeiriwyd ato yr wythnos hon, neu'r wythnos diwethaf, yn COP30. Os na allwn ei wneud yn iawn mewn cymuned y gwyddom y bydd yn cael llifogydd, sydd wedi dioddef llifogydd, yna pa obaith sydd?
Felly, hoffwn ganolbwyntio fy nghyfraniad heddiw yn benodol ar argymhellion 12 a 13, sydd wedi'u derbyn gan y Llywodraeth. Ond rwyf am gwestiynu ai'r hyn sydd wedi'i dderbyn a'r hyn sydd wedi'i weithredu yw'r camau cywir, ac yn benodol mewn perthynas â pheidio â bwrw ymlaen â'r syniad o fforwm llifogydd Cymru, ac ariannu'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol yn lle hynny.
Yn yr Alban, mae yna Fforwm Llifogydd yr Alban, a sefydlwyd ers 2009. Rwyf wedi cael nifer o drafodaethau dros y blynyddoedd gyda'r fforwm yn yr Alban a'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol, sydd, er gwaethaf ei enw, yn gweithredu yn Lloegr yn unig, ond weithiau'n cael ei ariannu i weithio yng Nghymru. Rwy'n credu ei bod hi'n hen bryd i ni weld ateb Cymreig, oherwydd y ffordd y mae Fforwm Llifogydd yr Alban yn gweithio gyda'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol yn Lloegr yw bod ganddynt aelodau ar fyrddau ei gilydd, maent yn cydlynu. Mae rhywbeth ar goll yma yng Nghymru, a hoffwn ddeall pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i weld a oes angen fforwm llifogydd yma yng Nghymru. A ydych chi'n gweld cyllido'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol o Loegr i weithio yma yng Nghymru fel ateb dros dro tra byddwch chi'n dal i archwilio'r opsiynau? Felly, a yw sefydlu fforwm llifogydd Cymreig yn dal i fod ar y bwrdd? Os felly, pryd y gallwn ni weld cynnydd ar hyn? Pryd y gellir symud y gwaith yn ei flaen? Bum mlynedd ar ôl storm Dennis, mae ein cymunedau angen atebion mwy cadarn.
Os caf ganolbwyntio hefyd ar argymhelliad 15 sy'n ymwneud â gwydnwch llifogydd eiddo, rhywbeth sy'n cael ei wrthod gan Lywodraeth Cymru. A yw hyn yn cael ei ailystyried, ac a yw Ysgrifennydd y Cabinet wedi trafod hyn gyda Chymdeithas Yswirwyr Prydain, yn fwyaf arbennig? Efallai eich bod yn ymwybodol eu bod wedi edrych ar waith gan JBA, a gomisiynwyd gan Flood Re, sy'n defnyddio Pontypridd fel astudiaeth achos, ac sy'n dangos enillion ar fuddsoddiad mewn gwydnwch llifogydd eiddo. Rydych chi'n gwario cymaint o arian fel Llywodraeth ar gefnogi cymunedau pan fyddant yn dioddef llifogydd. Mae nifer o'r mesurau gwydnwch llifogydd eiddo—maent yn dal i fod yn ansicr ai dyna'r mesurau cywir i'w hargymell i bobl. Mae'n ddiwydiant cymharol newydd, a theimlad sy'n dod drwodd mewn nifer o adroddiadau nawr yw bod angen i'r Llywodraeth fod yn rhan o hynny—y gall pobl sydd eisiau diogelu eu cartrefi fod yn hyderus mai'r datrysiadau y maent yn eu gosod yw'r rhai cywir. Felly, a wnewch chi ailystyried argymhelliad 15, yn enwedig, a chael y trafodaethau pellach hynny.
Oes, mae buddsoddiad wedi'i wneud, ond mae'n amlwg fod cymunedau fel y rhai rwy'n eu cynrychioli—nid am eiddo'n unig yn cael eu dinistrio y siaradwn, ond y perygl o bobl yn marw yn eu cartrefi, neu bobl yn marw yn ceisio helpu pobl yn eu cartrefi. Felly, mae angen i ni ddod o hyd i atebion. Mae mwy o argymhellion yma y gellid bwrw ymlaen â nhw. Mae angen gweithredu ar frys, oherwydd rwy'n pryderu am y cymunedau rwy'n eu cynrychioli. Ni allwn ddiogelu pob un ohonynt, ond mae cymaint mwy y gallwn ei wneud ac y dylem ei wneud.
I'm grateful to the committee for the work that they've done on this matter, and the way in which the report has analysed and shone a light on lots of these different matters, because many of us will have experienced trauma and the distress caused by flooding in the communities we represent. In Blaenau Gwent, we have experienced significant flooding events in Cwm and in Llanhilleth, and the same homes have been flooded on numerous occasions. The Deputy First Minister is also keenly aware of the coal tip in Cwmtillery, which he visited and has driven a strong response on this issue. And as we approach the anniversary of that, I should say how grateful I am to the Deputy First Minister for the leadership that he's shown in responding to those issues.
But the challenge facing us today is bigger than has faced us in the past. The committee is quite right in making the point that the issues we face in the future are going to be greater. Climate change is already having an impact on our communities, and we need to plan for a future where significant and disruptive weather events are a more regular occurrence. That means everything we've assumed about the past has to change as we plan for the future.
For many people affected by these storms, we do need to have the forecasts that are described in the report, and I recognise that both the Welsh Government and NRW are seeking to ensure that forecasts are not only accurate, but are acted upon and the warnings effectively communicated. But I also hope that Welsh Government and NRW are working closely with local government to share best practice, but also to ensure that all councils have access to sufficient resource to respond quickly and effectively to any escalating issue.
I will say this directly to the Deputy First Minister: I was astonished to discover that NRW do not regard the removal of trees growing into a river course as a priority in my constituency. Let me tell you, Deputy First Minister, the people of that community in Blaenau Gwent do regard this as a priority, and so would anyone else whose homes are at risk again from flooding this winter. This is exactly the sort of preparation and planning that all communities at risk have an absolute right to expect, and all public authorities to work together to deliver the sort of preparation that they require. At present in Blaenau Gwent, it appears clear to me that NRW is not treating this work as a sufficient priority, and I would hope that NRW would reflect on this and that the Deputy First Minister, if necessary, would intervene with NRW to ensure that this work is completed.
Where we've experienced flooding in the past, Blaenau Gwent has responded quickly to flooding, but they also need to have the resources that they're able to deploy when needed. I hope that the Welsh Government will be ensuring that all local authorities have the resources they require to respond urgently when needed. I would like to see the Welsh Government playing an active role as a catalyst and as a convenor, bringing the relevant agencies and authorities together, learning the lessons and ensuring that resources are always available whenever they're needed. The point that was made earlier in the debate about homes insurance, I think, is one of the really crucial things that we are learning at the moment. I remember the UK Government bringing in the Flood Re scheme, and, at the time, I thought it was a good scheme that delivered for people. But the evidence I think we are seeing growing at the moment, and what I've heard and seen from people within the borough of Blaenau Gwent, is that there is not sufficient capacity within Flood Re to deliver the sorts of insurance schemes that we need.
But we also need to understand that people's homes are now being impacted by weather events outside of simply flooding, and I'm thinking again, Deputy First Minister, of Cwmtillery. And the extent and nature of flood events has increased to such a scale and to such an extent that I believe we now need a renewed scheme that is able to provide the security and insurances that everybody has a right to expect.
We also need to look to renew the infrastructure that we have available to us. Again, in Cwmtillery and Llanhilleth and in Cwm, we need to renew the basic water management infrastructure. Culverts that were put in place over a century ago are no longer fit for purpose. This needs to continue to be a priority for Welsh Government moving forward. I recognise the scale of the investment that Welsh Government has made in this area over recent years, but what we are hearing and what we are seeing is telling us that we need to increase this scale again, and then we need to ensure that we have the maintenance regime in place as well.
So, there is a very powerful message coming from the committee. I recognise the Government has responded positively to most, if not all, of the recommendations from the committee. What I hope we will see from the response of the Deputy First Minister is not only that response, but the sense of urgency of the people we represent, and the people who, last night in Cwm, were watching the rain falling and the water rising and were hoping and praying that their homes wouldn't be flooded again. I think there is a responsibility here with the Welsh Government to ensure that all is done to ensure that those people, wherever they may be, either in Blaenau Gwent or elsewhere—
Rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am y gwaith a wnaethant ar y mater hwn, a'r ffordd y mae'r adroddiad wedi dadansoddi a thaflu goleuni ar lawer o'r gwahanol faterion hyn, oherwydd bydd llawer ohonom wedi profi'r trawma a'r trallod a achosir gan lifogydd yn y cymunedau a gynrychiolwn. Ym Mlaenau Gwent, rydym wedi profi digwyddiadau llifogydd sylweddol yn Cwm ac yn Llanhiledd, ac mae'r un cartrefi wedi dioddef llifogydd ar sawl achlysur. Mae'r Dirprwy Brif Weinidog hefyd yn ymwybodol iawn o'r domen lo yng Nghwmtyleri y bu'n ei gweld ac mae wedi sbarduno ymateb cryf ar y mater hwn. Ac wrth inni agosáu at flwyddyn wedi i hynny ddigwydd, dylwn ddweud pa mor ddiolchgar wyf i i'r Dirprwy Brif Weinidog am yr arweinyddiaeth y mae wedi'i dangos wrth ymateb i'r materion hynny.
Ond mae'r her sy'n ein hwynebu heddiw yn fwy na'r hyn a'n hwynebodd yn y gorffennol. Mae'r pwyllgor yn hollol gywir wrth wneud y pwynt fod y problemau a wynebir gennym yn y dyfodol yn mynd i fod yn fwy. Mae newid hinsawdd eisoes yn cael effaith ar ein cymunedau, ac mae angen inni gynllunio ar gyfer dyfodol pan fydd digwyddiadau tywydd sylweddol ac aflonyddgar yn fwy mynych. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i bopeth yr ydym wedi'i dybio am y gorffennol newid wrth inni gynllunio ar gyfer y dyfodol.
I lawer o bobl yr effeithiwyd arnynt gan y stormydd hyn, mae angen inni gael y rhagolygon a ddisgrifir yn yr adroddiad, ac rwy'n cydnabod bod Llywodraeth Cymru a CNC yn ceisio sicrhau bod rhagolygon nid yn unig yn gywir, ond bod gweithredu'n digwydd yn eu sgil a'r rhybuddion yn cael eu cyfathrebu'n effeithiol. Ond rwy'n gobeithio hefyd fod Llywodraeth Cymru a CNC yn gweithio'n agos gyda llywodraeth leol i rannu arferion gorau, ond hefyd i sicrhau bod gan bob cyngor fynediad at adnoddau digonol i ymateb yn gyflym ac yn effeithiol i unrhyw broblem sy'n gwaethygu.
Rwy'n dweud hyn yn uniongyrchol wrth y Dirprwy Brif Weinidog: cefais fy synnu o ddarganfod nad yw CNC yn ystyried tynnu coed sy'n tyfu i mewn i gwrs afon fel blaenoriaeth yn fy etholaeth. Gadewch imi ddweud wrthych, Ddirprwy Brif Weinidog, fod pobl y gymuned honno ym Mlaenau Gwent yn ystyried hyn yn flaenoriaeth, fel y byddai unrhyw un arall y mae eu cartrefi'n wynebu perygl llifogydd eto y gaeaf hwn. Dyma'r union fath o waith paratoi a chynllunio y mae gan bob cymuned sydd mewn perygl hawl lwyr i'w ddisgwyl, a phob awdurdod cyhoeddus i weithio gyda'i gilydd i gyflawni'r math o baratoi sydd ei angen arnynt. Ar hyn o bryd ym Mlaenau Gwent, mae'n ymddangos yn amlwg i mi nad yw CNC yn blaenoriaethu'r gwaith hwn yn ddigonol, ac rwy'n gobeithio y byddai CNC yn myfyrio ar hyn ac y byddai'r Dirprwy Brif Weinidog, os oes angen, yn ymyrryd ar CNC i sicrhau bod y gwaith hwn yn cael ei gwblhau.
Lle rydym wedi profi llifogydd yn y gorffennol, mae Blaenau Gwent wedi ymateb yn gyflym, ond mae angen iddynt gael yr adnoddau y gallant eu defnyddio pan fo angen. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gan bob awdurdod lleol yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i ymateb ar frys pan fo angen. Hoffwn weld Llywodraeth Cymru yn chwarae rôl weithredol fel catalydd ac fel cynullydd, gan ddod â'r asiantaethau a'r awdurdodau perthnasol at ei gilydd, dysgu'r gwersi a sicrhau bod adnoddau bob amser ar gael pan fydd eu hangen. Y pwynt a wnaed yn gynharach yn y ddadl am yswiriant cartrefi, rwy'n credu, yw un o'r pethau gwirioneddol hanfodol yr ydym yn eu dysgu ar hyn o bryd. Rwy'n cofio Llywodraeth y DU yn cyflwyno'r cynllun Flood Re, ac ar y pryd, roeddwn i'n meddwl ei fod yn gynllun da a oedd yn cyflawni i bobl. Ond y dystiolaeth y credaf ein bod yn ei gweld yn tyfu nawr, a'r hyn a glywais ac a welais gan bobl ym mwrdeistref Blaenau Gwent, yw nad oes digon o gapasiti o fewn Flood Re i ddarparu'r math o gynlluniau yswiriant sydd eu hangen arnom.
Ond mae angen i ni ddeall hefyd fod cartrefi pobl bellach yn cael eu heffeithio gan ddigwyddiadau tywydd ar wahân i lifogydd yn unig, ac rwy'n meddwl eto, Ddirprwy Brif Weinidog, am Gwmtyleri. Ac mae maint a natur digwyddiadau llifogydd wedi cynyddu i'r fath raddau fel fy mod yn credu bod angen cynllun newydd arnom nawr sy'n gallu darparu'r diogelwch a'r sicrwydd y mae gan bawb hawl i'w ddisgwyl.
Mae angen i ni hefyd edrych ar adnewyddu'r seilwaith sydd gennym ar gael i ni. Unwaith eto, yng Nghwmtyleri a Llanhiledd a Cwm, mae angen i ni adnewyddu'r seilwaith rheoli dŵr sylfaenol. Nid yw cwlfertau a roddwyd ar waith dros ganrif yn ôl yn addas i'r diben mwyach. Mae angen i hyn barhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru wrth symud ymlaen. Rwy'n cydnabod maint y buddsoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud yn y maes hwn dros y blynyddoedd diwethaf, ond mae'r hyn a glywn a'r hyn a welwn yn dweud wrthym fod angen i ni gynyddu'r graddau eto, ac yna mae angen inni sicrhau bod gennym y drefn gynnal a chadw ar waith hefyd.
Felly, mae neges bwerus iawn yn dod gan y pwyllgor. Rwy'n cydnabod bod y Llywodraeth wedi ymateb yn gadarnhaol i'r mwyafrif, os nad pob un, o argymhellion y pwyllgor. Yr hyn rwy'n gobeithio y byddwn yn ei weld o ymateb y Dirprwy Brif Weinidog yw nid yn unig yr ymateb hwnnw, ond ymdeimlad o frys y bobl a gynrychiolwn, a'r bobl a oedd, neithiwr yn Cwm, yn gwylio'r glaw yn disgyn a'r dŵr yn codi ac yn gobeithio ac yn gweddïo na fyddai eu cartrefi'n cael llifogydd eto. Credaf fod cyfrifoldeb yma gan Lywodraeth Cymru i wneud yn siŵr fod popeth yn cael ei wneud i sicrhau bod y bobl hynny, ble bynnag y bônt, naill ai ym Mlaenau Gwent neu rywle arall—
And that's a good point to finish on, Alun.
Ac mae hwnnw'n bwynt da i orffen arno, Alun.
—are able to sleep in peace at night.
—yn gallu cysgu mewn heddwch yn y nos.
Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.
I call the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, a'r holl grwpiau ac unigolion a roddodd dystiolaeth, am eu hymdrechion dros y misoedd diwethaf i asesu a chryfhau effeithiolrwydd ein hymateb i stormydd yma yng Nghymru. Mae cael hyn yn iawn yn wyneb hinsawdd gynyddol gyfnewidiol yn bwysicach nag erioed o'r blaen. Fe wnes i groesawu adroddiad y pwyllgor a'r anghymhellion. Dwi wedi derbyn llawer o'r argymhellion, a dwi eisoes wedi dechrau archwilio llwybrau i'w cyflawni.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by thanking the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee, and all the groups and individuals that provided evidence, for their work over recent months to assess and strengthen the effectiveness of our response to storms here in Wales. Getting this right in the face of an increasingly changeable climate is more important than ever before. I welcome the committee's report and the recommendations made within it. I have accepted many recommendations, and I have already started to seek ways of delivering those.
Now, the recent storms have shown the importance of robust emergency response and resilience and, I have to say, of constantly learning and improving our preparation and our response and our recovery as well. In our response, as the Chair noted, we accepted the majority of recommendations. I don't have time to repeat the detailed response to every one now, but I will try and cover some important matters that have been raised.
Let me start by saying that, in recognition of the burgeoning threat from such storms, this year, the Welsh Government invested £77 million in flood resilience activities right across Wales. It's a record allocation for a single year, and it builds on previous years, as well, of high funding. It reflects our unyielding commitment to safeguarding the people of Wales. This does translate, by the way, into the lessons-learned aspect that I referred to. We've not stood still since we saw, in 2021, severe storms that hit the south Wales Valleys. Since 2021, for example, we funded Rhondda Cynon Taf to complete seven schemes in the local authority worth about £3.9 million, benefiting over 1,000 properties, and this doesn't include the £2.7 million we've already invested in small-scale schemes in RCT since 2021—the sort of ones that are never easily seen, but they're very important ones. Now, this work has benefited over 2,300 properties. But, as Members have said, it's not just in RCT and South Wales Central; we need to do more, and in partnership—the point made by Alun Davies there—with our local authorities and with our risk management authorities as well. We all have an important part to play.
Nawr, mae'r stormydd diweddar wedi dangos pwysigrwydd ymateb brys cadarn a gwydnwch ac mae'n rhaid i mi ddweud, pwysigrwydd dysgu a gwella ein paratoadau a'n hymateb a'n hadferiad yn gyson. Yn ein hymateb, fel y nododd y Cadeirydd, fe wnaethom dderbyn y mwyafrif o'r argymhellion. Nid oes gennyf amser i ailadrodd yr ymateb manwl i bob un nawr, ond fe geisiaf roi sylw i rai o'r pethau pwysig sydd wedi'u codi.
Gadewch imi ddechrau drwy ddweud, i gydnabod bygythiad cynyddol stormydd o'r fath, fod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £77 miliwn mewn gweithgareddau gwydnwch llifogydd ledled Cymru eleni. Mae'n ddyraniad mwy nag erioed ar gyfer un flwyddyn, ac mae'n adeiladu ar flynyddoedd blaenorol pan roddwyd lefelau uchel o gyllid. Mae'n adlewyrchu ein hymrwymiad di-ildio i ddiogelu pobl Cymru. Mae'n cyd-fynd â'r agwedd gwersi a ddysgwyd y cyfeiriais ati. Nid ydym wedi sefyll yn llonydd ers inni weld y stormydd difrifol a darodd Gymoedd de Cymru yn 2021. Ers 2021, er enghraifft, fe wnaethom ariannu Rhondda Cynon Taf i gwblhau saith cynllun yn yr awdurdod lleol sy'n werth tua £3.9 miliwn, ac o fudd i dros 1,000 eiddo, ac nid yw hyn yn cynnwys y £2.7 miliwn yr ydym eisoes wedi'i fuddsoddi mewn cynlluniau bach yn RhCT ers 2021—y math o gynlluniau nad ydynt byth yn hawdd eu gweld, ond maent yn rhai pwysig iawn. Nawr, mae'r gwaith hwn wedi bod o fudd i dros 2,300 eiddo. Ond fel y dywedodd yr Aelodau, mae ei angen mewn mannau heblaw RhCT a Chanol De Cymru; mae angen inni wneud mwy, ac mewn partneriaeth—y pwynt a wnaeth Alun Davies—gyda'n hawdurdodau lleol a chyda'n hawdurdodau rheoli risg hefyd. Mae gan bob un ohonom ran bwysig i'w chwarae.
We continue to work very closely with the Met Office and the Flood Forecasting Centre to ensure the most up-to-date information is used to inform our response to floods and storms. So, Natural Resources Wales operates now a 24/7 flood warning information system tailored to the needs of communities in Wales. This new system, with significant multimillion-pound funding from Welsh Government, delivers clearer, more timely warnings—and Janet Finch-Saunders remarked on how she's seen the improvement in this, which I really welcome, because it's constantly being refined in light of the lessons learned with each storm incident in different areas and the way they behave in different areas. But this new system delivers clearer, more timely warnings and allows duty officers to focus on the highest risks.
We're also very committed to improving public engagement with flood warnings, a point picked up by several Members speaking today, including through NRW's annual BeFloodReady campaign. This aims to raise awareness and encourage sign-up to warning services, especially among the most vulnerable and those who are digitally excluded. But, as many Members have said, Dirprwy Lywydd, it’s that these extreme weather events are getting stronger and they're happening more often. And we can take some comfort, at least, in that our resilience is increasing as we learn the lessons and build that resilience in. An effective response actually requires seamless co-operation between Government, risk management authorities, our tireless emergency services, who at this time of year and forward, and even through the summer, are constantly on standby to take action, and also our communities, all coming together, united in a cause. And Heledd, you rightly say that we need all of those actors to be working together and responding in the right way at the right time.
Our local resilience forums have strengthened winter preparedness and they've been supported by increased Welsh Government funding for multi-agency training and severe weather plans. Part of this is what we put in place before it happens, and we do an extensive amount of planning. These plans ensure that all partners are ready to respond quickly and effectively to flooding and to other emergencies. The JIGSO platform—and we're doing a lot of work; I'd refer people to the committee's report, but also our response, because it goes into quite some detail on a number of these issues—the JIGSO platform developed by Welsh Government provides the emergency responders with real-time mapping of vulnerable individuals, helping to target support where it is needed most. But we're doing a lot more in that space as well, based on the committee and based on what we've learned, because you'll have seen over the past year that we tend to dive deep into what we learn from each instance and say, 'Right, where now can we deal with issues of data protection of individuals and so on, but actually drive forward the data capture for those vulnerable individuals?'
We also encourage households to take steps to support personal resilience ahead of storms. So, I really would urge everyone to take out flood insurance. The point has been made about Flood Re as well, and I was also there, Alun, when John Prescott was putting that together, and it was a welcome innovation. But Flood Re, of course, comes with caveats. It does, without a doubt. But it's a provision by the insurance industry to try and provide for those who otherwise would not be able to find insurance. But we recognise it's not perfect. But, just to say, NRW provide a flood-risk assessment by postcode for anyone who's not sure of what their flood risk is. And for anyone worried about cost, look at the Flood Re scheme first of all, because this was designed to increase access to affordable flood insurance, whatever your risk levels may be. Get insured, please, before we step into the winter months.
Communities, as Members have said, have got to be at the heart of everything we do. I've seen first hand on many occasions now the destructive power of flooding and the devastation it causes to homes and businesses, and the mental health impacts as well. So, we do believe in working in very close partnership with our communities and with representative organisations to ensure their voices are heard and their needs are met. Let me turn to some of the ways we do this. One of these is community flood plans. Community flood plans have now been drawn up under the ownership and the delivery of community members right across the breadth of Wales. And it empowers them to understand, to prepare for, and to take action against potential flood risks—because we're going to see more of this as the years go by—in their own areas.
And we will also continue to work along with organisations like the National Flood Forum, because they're instrumental in supporting communities after being afflicted by devastating bouts of flooding. And Heledd, I'll refer you to my detailed response in recommendations 12 and 13—I can't go into all the detail now—but also all Members to the reasons why we've rejected 14 and 15 and the explanation accompanying that as well. But can I just say that we have, Heledd, commissioned the National Flood Forum to work with us on developing proposals for a Wales flood forum. The work has already begun and it's due to complete next year.
Natural flood management, as has been mentioned, is another vital component in building resilience against flooding in Wales. We're committed to working with the risk management authorities and with landowners and with farmers to deliver nature-based solutions—and I've seen some of these first-hand—that not only reduce flood risk, but also enhance our natural environment as well. So, this means supporting projects that restore wetlands, plant trees, reconnect rivers with their floodplains, wiggling rivers—re-wiggling rivers as well—actions that slow the flow of water and provide those wider benefits for biodiversity and communities.
And we've made £2 million available for natural flood management projects in 2025-26, and I'm pleased to share with the Senedd that the expression of interest window for the 2026-27 NFM fund is currently open. I'm moving to a close rapidly. Our national strategy, Dirprwy Lywydd—
Rydym yn parhau i weithio'n agos iawn gyda'r Swyddfa Dywydd a'r Ganolfan Darogan Llifogydd i sicrhau bod y wybodaeth ddiweddaraf yn cael ei defnyddio i lywio ein hymateb i lifogydd a stormydd. Felly, mae Cyfoeth Naturiol Cymru bellach yn gweithredu system wybodaeth rhybuddion llifogydd 24/7 wedi'i theilwra i anghenion cymunedau yng Nghymru. Mae'r system newydd hon, gyda chyllid sylweddol gwerth miliynau o bunnoedd gan Lywodraeth Cymru, yn darparu rhybuddion cliriach a mwy amserol—a nododd Janet Finch-Saunders sut y mae hi wedi gweld gwelliant, ac rwy'n croesawu hynny'n fawr, oherwydd mae'n cael ei fireinio'n gyson yng ngoleuni'r gwersi a ddysgwyd gyda phob digwyddiad storm mewn gwahanol ardaloedd a'r ffordd y maent yn ymddwyn mewn gwahanol ardaloedd. Ond mae'r system newydd hon yn darparu rhybuddion cliriach, mwy amserol ac yn caniatáu i swyddogion ar ddyletswydd ganolbwyntio ar y risgiau mwyaf.
Rydym hefyd wedi ymrwymo'n fawr i wella ymgysylltiad y cyhoedd â rhybuddion llifogydd, pwynt a wnaed gan sawl Aelod a siaradodd heddiw, gan gynnwys drwy ymgyrch flynyddol #ByddwchYnBarodAmLifogydd CNC. Ei nod yw codi ymwybyddiaeth ac annog pobl i gofrestru i gael gwasanaethau rhybuddio, yn enwedig ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed a'r rhai sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Ond fel y mae llawer o Aelodau wedi dweud, Ddirprwy Lywydd, y broblem yw bod y digwyddiadau tywydd eithafol hyn yn cryfhau ac yn digwydd yn amlach. A gallwn gysuro ein hunain i raddau, o leiaf, fod ein gwydnwch yn cynyddu wrth inni ddysgu'r gwersi ac ymgorffori'r gwydnwch hwnnw. Mae ymateb effeithiol yn galw am gydweithredu di-dor rhwng y Llywodraeth, awdurdodau rheoli risg, ein gwasanaethau brys diflino, sydd ar yr adeg hon o'r flwyddyn ymlaen, a hyd yn oed drwy'r haf, yn barod bob amser i weithredu, a'n cymunedau, i ddod at ei gilydd, yn unedig. A Heledd, rydych chi'n gywir i ddweud bod angen i bob un o'r rheini weithio gyda'i gilydd ac ymateb yn y ffordd iawn ar yr adeg iawn.
Mae ein fforymau gwydnwch lleol wedi cryfhau parodrwydd ar gyfer y gaeaf ac maent wedi cael eu cefnogi gan fwy o gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer hyfforddiant amlasiantaethol a chynlluniau tywydd garw. Rhan ohono yw'r hyn a roddwn ar waith cyn iddo ddigwydd, ac rydym yn gwneud llawer iawn o gynllunio. Mae'r cynlluniau hyn yn sicrhau bod yr holl bartneriaid yn barod i ymateb yn gyflym ac yn effeithiol i lifogydd ac i argyfyngau eraill. Y platfform JIGSO—ac rydym yn gwneud llawer o waith; rwy'n cyfeirio pobl at adroddiad y pwyllgor, ond hefyd at ein hymateb ni, oherwydd mae'n manylu cryn dipyn ar nifer o'r materion hyn—mae'r platfform JIGSO a ddatblygwyd gan Lywodraeth Cymru yn darparu dull o fapio unigolion bregus mewn amser real i'r ymatebwyr brys, gan helpu i dargedu cymorth lle mae ei angen fwyaf. Ond rydym yn gwneud llawer mwy yn y gofod hwnnw hefyd, yn seiliedig ar y pwyllgor ac yn seiliedig ar yr hyn rydym wedi'i ddysgu, oherwydd byddwch wedi gweld dros y flwyddyn ddiwethaf ein bod yn tueddu i dyrchu'n ddwfn i'r hyn a ddysgwyd gennym o bob achos a dweud, 'Iawn, ble gallwn ni ddelio â materion diogelu data unigolion ac yn y blaen, ond gan yrru'r gwaith casglu data yn ei flaen ar gyfer yr unigolion bregus hynny?'
Rydym hefyd yn annog aelwydydd i roi camau ar waith i gefnogi gwydnwch personol cyn stormydd. Felly, rwy'n annog pawb i drefnu yswiriant llifogydd. Mae'r pwynt wedi'i wneud am Flood Re hefyd, ac roeddwn i yno, Alun, pan oedd John Prescott yn rhoi hynny at ei gilydd, ac roedd yn arloesedd i'w groesawu. Ond mae cafeatau'n gysylltiedig â Flood Re wrth gwrs, heb amheuaeth. Ond mae'n ddarpariaeth gan y diwydiant yswiriant i geisio darparu ar gyfer y rhai na fyddent fel arall yn gallu dod o hyd i yswiriant. Ond rydym yn cydnabod nad yw'n berffaith. Ond mae CNC yn darparu asesiad o berygl llifogydd drwy god post i unrhyw un nad yw'n siŵr beth yw eu perygl llifogydd. Ac i unrhyw un sy'n poeni am gost, edrychwch ar y cynllun Flood Re yn gyntaf, oherwydd fe'i lluniwyd i gynyddu mynediad at yswiriant llifogydd fforddiadwy, beth bynnag yw eich lefelau risg. Sicrhewch fod gennych yswiriant, os gwelwch yn dda, cyn inni gamu i mewn i fisoedd y gaeaf.
Fel y dywedodd yr Aelodau, rhaid i gymunedau fod yn ganolog ym mhopeth a wnawn. Rwyf wedi gweld pŵer dinistriol llifogydd yn uniongyrchol ar sawl achlysur nawr, a'r dinistr y mae'n ei achosi i gartrefi a busnesau, a'r effeithiau ar iechyd meddwl hefyd. Felly, rydym yn credu mewn gweithio mewn partneriaeth agos iawn â'n cymunedau a chyda sefydliadau cynrychioliadol i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed a'u hanghenion yn cael eu diwallu. Gadewch imi droi at rai o'r ffyrdd yr ydym yn gwneud hyn. Un o'r rhain yw cynlluniau llifogydd cymunedol. Mae cynlluniau llifogydd cymunedol wedi'u llunio a'u perchnogi gan aelodau'r gymuned i'w cyflwyno ganddynt ledled Cymru. Ac mae'n eu grymuso i ddeall, i baratoi ar gyfer, ac i gymryd camau yn erbyn risgiau llifogydd posib—oherwydd fe welwn fwy o hyn wrth i'r blynyddoedd fynd heibio—yn eu hardaloedd eu hunain.
A byddwn hefyd yn parhau i weithio gyda sefydliadau fel y Fforwm Llifogydd Cenedlaethol, oherwydd maent yn allweddol i gefnogi cymunedau ar ôl iddynt gael eu heffeithio gan ddigwyddiadau llifogydd dinistriol. A Heledd, fe'ch cyfeiriaf at fy ymateb manwl yn argymhellion 12 a 13—ni allaf roi sylw manwl iddynt nawr—ond hefyd yr holl Aelodau at y rhesymau pam ein bod wedi gwrthod 14 a 15 a'r esboniad i fynd gyda hynny. Ond a gaf i ddweud ein bod ni, Heledd, wedi comisiynu'r Fforwm Llifogydd Cenedlaethol i weithio gyda ni ar ddatblygu cynigion ar gyfer fforwm llifogydd i Gymru. Mae'r gwaith eisoes wedi dechrau ac mae disgwyl iddo gael ei gwblhau y flwyddyn nesaf.
Mae rheoli llifogydd naturiol, fel y soniwyd, yn elfen hanfodol arall wrth adeiladu gwydnwch rhag llifogydd yng Nghymru. Rydym wedi ymrwymo i weithio gyda'r awdurdodau rheoli risg a chyda thirfeddianwyr a ffermwyr i ddarparu atebion ar sail natur—ac rwyf wedi gweld rhai o'r rhain yn uniongyrchol—sydd nid yn unig yn lleihau perygl llifogydd, ond hefyd yn gwella ein hamgylchedd naturiol. Felly, mae hyn yn golygu cefnogi prosiectau sy'n adfer gwlyptiroedd, plannu coed, ailgysylltu afonydd â'u gorlifdiroedd, igam-ogamu afonydd—ail-igam-ogamu afonydd hefyd—gweithredoedd sy'n arafu llif dŵr ac yn darparu manteision ehangach i fioamrywiaeth a chymunedau.
Ac rydym wedi sicrhau bod £2 filiwn ar gael ar gyfer prosiectau rheoli llifogydd yn naturiol yn 2025-26, ac rwy'n falch o rannu gyda'r Senedd fod y cyfnod ar gyfer mynegi diddordeb ar gyfer cronfa rheoli llifogydd yn naturiol 2026-27 ar agor ar hyn o bryd. Rwy'n dod i ben yn gyflym. Mae ein strategaeth genedlaethol, Ddirprwy Lywydd—
Very rapidly.
Yn gyflym iawn.
—very rapidly—for flood and coastal erosion risk management sets out a clear direction. We have got to move from reactive flood defence to proactive, long-term resilience planning so that we're embedding catchment-based approaches within the broader land-use frameworks, ensuring that our decisions contribute positively to flood resilience, water quality and community well-being. The sustainable farming scheme also has a part to play in this.
—yn gyflym iawn—ar gyfer rheoli risg llifogydd ac erydu arfordirol yn gosod cyfeiriad clir. Rhaid inni symud o amddiffyn rhag llifogydd yn adweithiol i gynllunio gwydnwch rhagweithiol, hirdymor fel ein bod yn ymgorffori dulliau ar sail dalgylch o fewn y fframweithiau defnydd tir ehangach, gan sicrhau bod ein penderfyniadau yn cyfrannu'n gadarnhaol at wydnwch llifogydd, ansawdd dŵr a lles cymunedol. Mae gan y cynllun ffermio cynaliadwy ran i'w chwarae yn hyn hefyd.
I gloi, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ein hymateb ar y cyd i'r stormydd diweddar: ein hawdurdodau rheoli risg, ymatebwyr brys, grwpiau cymunedol a'r gwirfoddolwyr hefyd. Gyda'n gilydd, rydyn ni'n adeiladu Cymru fwy gwydn sydd wedi'i pharatoi'n well ar gyfer heriau hinsawdd sy'n newid. Byddwn yn parhau i wrando, dysgu a buddsoddi yn yr atebion sy'n diogelu ein cymunedau a'n hamgylchedd naturiol. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd.
To conclude, I would like to thank everyone who's contributed to our joint response to the recent storms: our risk management authorities, emergency responders, community groups and volunteers too. Together, we are building a more resilient Wales that is better prepared for the challenges of a changing climate. We will continue to listen, to learn and to invest in the solutions that safeguard our communities and our natural environment. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl.
I call on the Chair of the committee to reply to the debate.
Wel, diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Diolch i bawb sydd wedi cyfrannu.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Thank you to everyone who has contributed.
I'll just refer to some of the contributions. Janet mentioned the emergency funding, you know, the sufficiency. Well, there's not enough, is there? And, of course, it's inevitable, isn't it, that more extreme weather happening more often means more damage happening more often, meaning the need for more support, but also meaning a need for that definite pivot, which the Deputy First Minister alluded to there, to nature-based solutions. I think that's the only sustainable, long-term answer and best value for money investment, I think, that we can get. And the reference to the Migneint; it's one that I've visited as well and it's a great example, and the Cabinet Secretary mentioned a few others that have been supported as well, and it's more of that kind of thing that we want.
Fe gyfeiriaf at rai o'r cyfraniadau. Soniodd Janet am y cyllid brys, wyddoch chi, y digonolrwydd. Wel, nid yw'n ddigonol. Ac wrth gwrs, mae'n anochel, onid yw, fod tywydd mwy eithafol sy'n digwydd yn amlach yn golygu bod mwy o ddifrod yn digwydd yn amlach, sy'n golygu bod angen mwy o gymorth, ond mae hefyd yn golygu bod angen y gwyro pendant y cyfeiriodd y Dirprwy Brif Weinidog ato yno, tuag at atebion ar sail natur. Rwy'n credu mai dyna'r unig ateb cynaliadwy, hirdymor a'r buddsoddiad gwerth am arian gorau y gallwn ei gael. A'r cyfeiriad at y Migneint; mae'n un yr ymwelais i ag ef hefyd ac mae'n enghraifft wych, ac mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi sôn am ychydig o rai eraill sydd wedi cael cefnogaeth hefyd, ac rydym eisiau mwy o'r math hwnnw o beth.
Tegwch cymdeithasol yn bwynt oedd Delyth wedi'i godi, ac mae angen ymbweru pob cymuned i fanteisio ar y gefnogaeth sydd allan yna—rhai incwm isel yn ogystal â rhai incwm uwch. Ac nid dim ond llifogydd, wrth gwrs, ŷn ni'n sôn amdano fe; roedd hi'n ein hatgoffa ni am y sinkholes a'r tipiau glo ac yn y blaen. Mae'n ddarlun llawer mwy dyrys na dim ond lle mae yna lifogydd.
Social fairness was a point that Delyth raised, and we need to empower every community to benefit from the support out there—low-income communities as well as those higher income communities. And we're not just talking about flooding, of course; she reminded us about sinkholes and coal tips and so on. It's a far more complex picture than just where there is flooding.
Mick, I recognise, and the committee has recognised, the level of investment that's gone in, particularly into RCT, but, of course, we still see issues, and that underlines, I think, how this is very much a bottomless pit, potentially. But it requires a mix of both tackling climate change and nipping as much as we can in the bud—you know, stopping the weather getting worse, and, in doing so, hopefully stopping these kinds of incidents becoming worse—and dealing, then, with the consequences through hard infrastructure, soft infrastructure, whole-community answers, street-based answers, but also individual property-level interventions as well.
Heledd, in fairness, has been a big advocate of a Wales flood forum. You've championed this for many years and it's good to hear now that work is ongoing to investigate that possibility. And we all, as a committee, and others in this Chamber, I'm sure, look forward to seeing the outcome of that when it comes next year.
Alun, the challenge is bigger than ever. It's getting worse. Everything we've assumed in the past has to change, and I think that probably describes much of the sentiment that's been expressed here. But I have to say, the National Infrastructure Commission for Wales published a report on this last year, in October, telling us much of what we've been repeating here today. They've asked for a 30-year vision for flood resilience, they've asked for nature as a stakeholder, for better land-use planning, for a stronger community role, for funding and capacity issues.
So, many of the answers have already been highlighted, and I would refer back to a previous report of the committee on the National Infrastructure Commission for Wales: it's time the Government really focused on what they are for. If they are producing these reports, then they should really be driving action from Government. But as the Deputy First Minister said, a lot is happening. Resilience is increasing, but the question is: is that resilience increasing at a rate that meets the increased threat that we're facing from climate change? More is required, and that isn't a criticism, that is a fact. That's the reality of climate change here.
And in concluding, can I thank as well all of those people who respond when these incidents happen—the council staff, staff from Natural Resources Wales, the emergency services, all those who kick into action when most of us are quite oblivious, very often, to these incidents, until we wake up the next morning? Diolch yn fawr.
Mick, rwy'n cydnabod, ac mae'r pwyllgor wedi cydnabod, lefel y buddsoddiad sydd wedi mynd i mewn, yn enwedig i RhCT, ond wrth gwrs, rydym yn dal i weld problemau, ac mae hynny'n tanlinellu sut y gallai hyn fod yn bwll diwaelod. Ond mae'n galw am gymysgedd o fynd i'r afael â newid hinsawdd a chael gwared ar broblemau cyn iddynt waethygu—wyddoch chi, atal y tywydd rhag gwaethygu, a thrwy wneud hynny, atal y mathau hyn o ddigwyddiadau rhag gwaethygu, gobeithio—a delio â'r canlyniadau drwy seilwaith caled, seilwaith meddal, atebion cymuned gyfan, atebion ar sail stryd, ond hefyd ymyriadau ar lefel eiddo unigol hefyd.
Mae Heledd, a bod yn deg, wedi dadlau'n gryf dros fforwm llifogydd i Gymru. Rydych chi wedi hyrwyddo hyn ers blynyddoedd lawer ac mae'n dda clywed nawr fod gwaith yn mynd rhagddo i ymchwilio i'r posibilrwydd hwnnw. Ac rydym i gyd, fel pwyllgor, ac eraill yn y Siambr hon, rwy'n siŵr, yn edrych ymlaen at weld canlyniad hynny pan ddaw y flwyddyn nesaf.
Alun, mae'r her yn fwy nag erioed. Mae'n gwaethygu. Mae popeth a ragdybiwyd gennym yn y gorffennol yn gorfod newid, ac rwy'n credu bod hynny'n disgrifio llawer o'r teimlad sydd wedi'i fynegi yma. Ond mae'n rhaid i mi ddweud, cyhoeddodd Comisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru adroddiad ar hyn y llynedd, ym mis Hydref, yn dweud llawer o'r hyn y buom yn ei ailadrodd yma heddiw. Maent wedi gofyn am weledigaeth 30 mlynedd ar gyfer gwydnwch llifogydd, maent wedi gofyn am natur fel rhanddeiliad, am gynllunio defnydd tir yn well, am rôl gymunedol gryfach, am ariannu a materion capasiti.
Felly, mae llawer o'r atebion eisoes wedi'u hamlygu, ac fe gyfeiriaf yn ôl at adroddiad blaenorol y pwyllgor ar Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru: mae'n bryd i'r Llywodraeth ganolbwyntio ar beth yw eu pwrpas. Os ydynt yn cynhyrchu'r adroddiadau hyn, dylent fod yn gyrru gweithredu gan y Llywodraeth. Ond fel y dywedodd y Dirprwy Brif Weinidog, mae llawer yn digwydd. Mae gwydnwch yn cynyddu, ond y cwestiwn yw: a yw'r gwydnwch hwnnw'n cynyddu ar gyflymder sy'n cyfateb i'r bygythiad cynyddol a wynebwn yn sgil newid hinsawdd? Mae angen mwy, ac nid beirniadaeth yw hynny, ond ffaith. Dyna realiti newid hinsawdd yma.
Ac i gloi, a gaf i ddiolch hefyd i'r holl bobl sy'n ymateb pan fydd y digwyddiadau hyn yn digwydd—staff y cyngor, staff Cyfoeth Naturiol Cymru, y gwasanaethau brys, pawb sy'n bwrw ati i weithredu pan fo'r rhan fwyaf ohonom, yn aml iawn, yn anymwybodol fod y pethau hyn wedi digwydd tan i ni ddeffro y bore wedyn? Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Rôl awdurdodau lleol o ran cefnogi'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. John Griffiths.
Item 6 today is a debate on the Local Government and Housing Committee report, 'The role of local authorities in supporting hospital discharges'. I call on the Chair of the committee to move the motion. John Griffiths.
Cynnig NDM9041 John Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai, 'Rôl awdurdodau lleol o ran cefnogi’r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 16 Medi 2025.
Motion NDM9041 John Griffiths
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Local Government and Housing Committee, 'The role of local authorities in supporting hospital discharges, which was laid in the Table Office on 16 September 2025.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to open today's debate on the Local Government and Housing Committee's report on the role of local authorities in supporting hospital discharges. I would like to thank everyone who contributed to our inquiry, particularly those directly impacted by delays.
Our inquiry built on the work undertaken by the Health and Social Care Committee in its inquiry into hospital discharge and the impact on patient flow through hospital. We, of course, focused on the role of local authorities. However, we fully appreciate that delayed discharges are a complex problem and other partners, including housing, the third sector, unpaid carers and independent care providers also play a key role. In fact, collaboration and partnership working are key to improving discharge.
However, we found that there are very different approaches across regions and even neighbouring local authorities when it comes to that vital partnership working. While there are pockets of good practice, there is difficulty in streamlining and rolling out that good practice more widely. We want to see a shift in the approach to hospital discharge, with Welsh Government identifying best practice and requiring local authorities and health boards to adopt it, rather than expecting them, perhaps, to opt in.
There also needs to be a shift towards prevention and early intervention, with more focus on preventing avoidable admissions to hospital. We heard that local authorities have felt forced to reduce spend on early intervention and preventative services due to budgetary pressures. There is clearly a lack of funding for prevention, despite repeated calls for the Welsh Government to introduce, across all its departments, a preventative category of spend. Preventative measures are not currently measured, which in turn does not create a lever for change. Tracking and measuring local authority outputs in relation to prevention could encourage more planning and investment in this area. We are therefore pleased that the Welsh Government has agreed to develop further performance metrics, and to identify and share best practice that will support preventative practices.
Dirprwy Lywydd, the lack of digital information sharing between partners is also a significant barrier to hospital discharge. It is difficult to believe that in 2025 fax machines and paper-based systems are still being used in some places. Patient information is typically held on different IT systems, which are not connected to or viewable by all staff involved in the care and discharge planning. We heard of an effective electronic referral system being used in one area, but that neighbouring local authorities will not accept those referrals.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ar rôl awdurdodau lleol yn cefnogi'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty. Hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd at ein hymchwiliad, yn enwedig y rhai yr effeithir arnynt yn uniongyrchol gan oedi.
Adeiladodd ein hymchwiliad ar y gwaith a wnaed gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ei ymchwiliad i ryddhau cleifion o'r ysbyty a'r effaith ar lif cleifion drwy'r ysbyty. Fe wnaethom ni ganolbwyntio ar rôl awdurdodau lleol wrth gwrs. Fodd bynnag, rydym yn derbyn yn llwyr fod oedi cyn rhyddhau cleifion yn broblem gymhleth a bod partneriaid eraill, gan gynnwys ym maes tai, y trydydd sector, gofalwyr di-dâl a darparwyr gofal annibynnol hefyd yn chwarae rôl allweddol. Mewn gwirionedd, mae cydweithio a gweithio mewn partneriaeth yn allweddol i wella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty.
Fodd bynnag, gwelsom fod dulliau gwahanol iawn o weithio mewn partneriaeth ar draws rhanbarthau a hyd yn oed awdurdodau lleol cyfagos. Er bod pocedi o arfer da, ceir anhawster i symleiddio a chyflwyno'r arferion da hynny yn ehangach. Rydym am weld newid yn y dull o ryddhau cleifion o'r ysbyty, gyda Llywodraeth Cymru yn nodi arferion gorau ac yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau lleol a byrddau iechyd eu mabwysiadu, yn hytrach na disgwyl iddynt optio i mewn.
Mae angen symud tuag at atal ac ymyrraeth gynnar hefyd, gyda mwy o ffocws ar atal derbyniadau y gellir eu hosgoi i'r ysbyty. Clywsom fod awdurdodau lleol wedi teimlo eu bod yn cael eu gorfodi i leihau gwariant ar ymyrraeth gynnar a gwasanaethau ataliol oherwydd pwysau cyllidebol. Mae'n amlwg fod diffyg cyllid ar gyfer atal, er gwaethaf galwadau mynych ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno categori gwariant ataliol ar draws ei holl adrannau. Ni chaiff mesurau ataliol eu mesur ar hyn o bryd, ac nid yw hynny yn ei dro yn creu ysgogiad i newid. Gallai olrhain a mesur allbynnau awdurdodau lleol mewn perthynas ag atal annog mwy o gynllunio a buddsoddi yn y maes. Rydym yn falch felly fod Llywodraeth Cymru wedi cytuno i ddatblygu metrigau perfformiad pellach, ac i nodi a rhannu arferion gorau a fydd yn cefnogi arferion ataliol.
Ddirprwy Lywydd, mae'r diffyg rhannu gwybodaeth ddigidol rhwng partneriaid hefyd yn rhwystr sylweddol i ryddhau cleifion o'r ysbyty. Mae'n anodd credu bod peiriannau ffacs a systemau papur yn dal i gael eu defnyddio mewn rhai mannau yn 2025. Fel arfer, cedwir gwybodaeth am gleifion ar systemau TG gwahanol nad ydynt wedi'u cysylltu neu'n weladwy i'r holl staff sy'n ymwneud â chynlluniau gofal a rhyddhau. Clywsom am system atgyfeirio electronig effeithiol yn cael ei defnyddio mewn un ardal, ond nad yw awdurdodau lleol cyfagos yn derbyn yr atgyfeiriadau hynny.
The lack of standardisation and progress in this area is extremely frustrating. Digital needs to be embedded as a fundamental way of improving hospital discharge. We need stronger leadership as we take these matters forward. And, again, the committee sets out some of the factors involved in achieving that necessary progress. We need more accountability to drive this forward as a matter of urgency.
Improving intermediate or step-down care is another area that requires urgent attention. We heard that the push to free up hospital beds is often driving older people into residential care prematurely, with no focus on rehabilitation and access to therapy. We all know that hospital is not an appropriate environment for people to recover, but neither is a residential home without a focus on recovery. We are therefore very concerned about the practice of routinely discharging older people into care homes. What may initially be seen as a temporary measure often becomes permanent as they lose independence. People shouldn't be removed from acute hospitals into care homes just to free up hospital beds, important though that is. They need appropriate intermediate care with therapeutic and nursing input. We need to focus on patient outcomes, not just patient flow.
We are pleased that Welsh Government accepted our recommendations relating to intermediate care placements. However, its response doesn't suggest that any new action will be taken as a result, or a rapid review of current intermediate care practices, as we suggested. I would therefore be grateful if the Minister could clarify what steps the Welsh Government will take to ensure more recovery-focused intermediate care with therapeutic and nursing input.
The evidence we heard about prematurely writing people off by inappropriately placing them in care homes was alarming, and needs to be addressed as a matter of urgency. There should be a focus on patient needs and outcomes from the outset. We need to include social workers, as well as housing and the third sector, early in the discharge process, not just at the point when a patient is ready to leave hospital. There are some positive examples of multidisciplinary discharge teams, but, unfortunately, these are not replicated across Wales.
Social care services are facing significant challenges, including high levels of staff vacancies, making it difficult to meet demand, which leads to waiting lists and delays. However, there is currently a gap in transparency in terms of the challenges facing social care, because data on delays, waiting times and staff vacancies is not published. We were therefore pleased that the Welsh Government is working towards publishing this data in the spring. We hope that publishing such data will encourage accountability and hopefully, in turn, improve hospital discharge.
Carers, of course, families and unpaid carers, are vital in all of the improvement that we wish to see. Currently, families and unpaid carers have to fill the gaps in care provision due to the lack of social care capacity, but there is a lack of support available for them. Local authorities have statutory duties to ensure that carers are willing and able to provide care and to support those with eligible needs, but we heard that there is a significant implementation gap with the legislation. Without unpaid carers, the cost to the public purse would be immense. It's therefore vital that, as a nation, we recognise their role and needs. As part of this, we need to improve respite care provision across Wales.
I am pleased that there will be a strategic objective in the Welsh Government's new national strategy for unpaid carers, expected in the spring. Our health and care systems are at risk of collapse without unpaid carers. So, we must ensure that they are given all necessary recognition and support.
To see any real change in hospital discharge, we urgently need better partnership working across health and social care, and greater parity between these important sectors. Dirprwy Lywydd, I am pleased that the Welsh Government has accepted all of the recommendations in our report. I therefore sincerely hope that we see progress, because getting hospital discharge right matters. Diolch yn fawr.
Mae diffyg safoni a chynnydd yn y maes hwn yn hynod rhwystredig. Mae angen ymgorffori technoleg ddigidol fel ffordd sylfaenol o wella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty. Mae angen arweinyddiaeth gryfach arnom wrth inni fwrw ymlaen â'r materion hyn. Ac unwaith eto, mae'r pwyllgor yn nodi rhai o'r ffactorau sy'n gysylltiedig â chyflawni'r cynnydd angenrheidiol hwnnw. Mae angen mwy o atebolrwydd arnom i yrru hyn yn ei flaen fel mater o frys.
Mae gwella gofal canolraddol neu ofal cam-i-lawr yn faes arall sy'n galw am sylw brys. Clywsom fod yr ymdrech i ryddhau gwelyau ysbyty yn aml yn gyrru pobl hŷn i mewn i ofal preswyl yn gynamserol, heb unrhyw ffocws ar adsefydlu a mynediad at therapi. Rydym i gyd yn gwybod nad yw ysbyty yn amgylchedd priodol i bobl wella, ond nid yw cartref preswyl heb ffocws ar adferiad yn amgylchedd priodol i wella chwaith. Felly, rydym yn bryderus iawn am yr arfer o ryddhau pobl hŷn i gartrefi gofal. Mae'r hyn y gellir ei weld i ddechrau fel mesur dros dro yn aml yn dod yn barhaol wrth iddynt golli annibyniaeth. Ni ddylid symud pobl o ysbytai acíwt i mewn i gartrefi gofal heb unrhyw reswm heblaw rhyddhau gwelyau ysbyty, er mor bwysig yw hynny. Mae angen gofal canolraddol priodol arnynt gyda mewnbwn therapiwtig a nyrsio. Mae angen inni ganolbwyntio ar ganlyniadau cleifion, nid llif cleifion yn unig.
Rydym yn falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn ein hargymhellion sy'n ymwneud â lleoliadau gofal canolraddol. Fodd bynnag, nid yw ei hymateb yn awgrymu y bydd unrhyw gamau newydd yn cael eu cymryd o ganlyniad, neu adolygiad cyflym o arferion gofal canolraddol cyfredol, fel yr awgrymwyd gennym. Hoffwn felly pe bai'r Gweinidog yn gallu egluro pa gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau gofal canolraddol sy'n canolbwyntio mwy ar adferiad gyda mewnbwn therapiwtig a nyrsio.
Roedd y dystiolaeth a glywsom am ryddhau pobl yn gynamserol drwy eu rhoi mewn cartrefi gofal yn amhriodol yn frawychus, ac mae angen mynd i'r afael â hynny ar frys. Dylid canolbwyntio ar anghenion a chanlyniadau cleifion o'r cychwyn cyntaf. Mae angen inni gynnwys gweithwyr cymdeithasol, yn ogystal â swyddogion tai a'r trydydd sector, yn gynnar yn y broses ryddhau, nid yn unig ar y pwynt pan fydd claf yn barod i adael yr ysbyty. Ceir rhai enghreifftiau cadarnhaol o dimau rhyddhau amlddisgyblaethol, ond yn anffodus, nid yw'r rhain yn digwydd ledled Cymru.
Mae gwasanaethau gofal cymdeithasol yn wynebu heriau sylweddol, yn cynnwys lefelau uchel o swyddi gwag, sy'n ei gwneud hi'n anodd ateb y galw, gan arwain at restrau aros ac oedi. Fodd bynnag, ar hyn o bryd mae bwlch mewn tryloywder o ran yr heriau sy'n wynebu gofal cymdeithasol, oherwydd nid yw data ar oedi, amseroedd aros a swyddi gwag yn cael ei gyhoeddi. Roeddem yn falch felly fod Llywodraeth Cymru yn gweithio tuag at gyhoeddi'r data hwn yn y gwanwyn. Rydym yn gobeithio y bydd cyhoeddi data o'r fath yn annog atebolrwydd a gobeithio, yn ei dro, yn gwella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty.
Mae gofalwyr, teuluoedd a gofalwyr di-dâl, yn allweddol yn yr holl welliant yr ydym am ei weld. Ar hyn o bryd, rhaid i deuluoedd a gofalwyr di-dâl lenwi'r bylchau yn y ddarpariaeth ofal oherwydd diffyg capasiti gofal cymdeithasol, ond nid oes digon o gymorth ar gael iddynt. Mae gan awdurdodau lleol ddyletswyddau statudol i sicrhau bod gofalwyr yn fodlon ac yn gallu darparu gofal ac i gefnogi'r rhai sydd ag anghenion cymwys, ond clywsom fod bwlch gweithredu sylweddol gyda'r ddeddfwriaeth. Heb ofalwyr di-dâl, byddai'r gost i'r pwrs cyhoeddus yn enfawr. Felly, mae'n hanfodol ein bod ni, fel cenedl, yn cydnabod eu rôl a'u hanghenion. Yn rhan o hyn, mae angen inni wella'r ddarpariaeth o ofal seibiant ledled Cymru.
Rwy'n falch y bydd yna amcan strategol yn strategaeth genedlaethol newydd Llywodraeth Cymru ar gyfer gofalwyr di-dâl, y disgwylir iddi gael ei chyhoeddi yn y gwanwyn. Mae ein systemau iechyd a gofal mewn perygl o chwalu heb ofalwyr di-dâl. Felly, rhaid inni sicrhau eu bod yn cael yr holl gydnabyddiaeth a chefnogaeth angenrheidiol.
Er mwyn gweld unrhyw newid gwirioneddol yn y broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty, mae angen gwella gweithio mewn partneriaeth ar draws iechyd a gofal cymdeithasol a hynny ar frys, a mwy o gydraddoldeb rhwng y sectorau pwysig hyn. Ddirprwy Lywydd, rwy'n falch fod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr holl argymhellion yn ein hadroddiad. Felly, rwy'n gobeithio'n ddiffuant y gwelwn gynnydd, oherwydd mae cael y broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty yn iawn yn bwysig. Diolch yn fawr.
Can I begin by thanking the Chair for opening the debate, and the committee for the thorough report, and to recognise the considerable work that has gone into it?
Dirprwy Lywydd, we can all agree that getting hospital discharge right is a vital step in improving our healthcare system. Too many patients remain in hospital long after they're ready to leave, and this bedblocking inevitably places additional pressure on A&E and ambulance services. And, truth be told, it is also deeply frustrating and stressful for those patients who know they are well enough to go home, yet are kept waiting because the bureaucracy can't keep pace with demand.
This report makes clear that while the right policies exist to manage hospital discharges, they're not being applied consistently, and I believe that at the heart of the problem lies the Welsh Government's failure to communicate its policies and objectives simply, clearly and without ambiguity. The lack of effective policy implementation has become endemic in Wales, and I have highlighted this in many areas previously. From my personal perspective, this is an area that must be prioritised.
It's important to note that in the evidence sessions it was pointed out that different interpretations of the same guidance have led to variations across local authorities within a single health board area, and that this creates real challenges for co-ordination and delivery. Thus, there is strong evidence that consistent policy interpretation must be at the forefront of improving services. Whilst I acknowledge the need for local flexibility, I am convinced that tighter control and greater standardisation are required to ensure national consistency in care quality and equality across regions. It is simply not acceptable that people in Wales face a postcode lottery in the care they receive. We must be able to monitor performance and ensure accountability, and this is best achieved through clear national standards that all regions are required to meet. I would also urge the Welsh Government to consider whether targeted financial incentives are a viable way to support health boards and local authorities in reducing delayed discharges.
Addressing the issue of unpaid carers, which is an issue close to my heart, I have many constituents contacting me about the lack of support they receive, and without unpaid carers stepping in to fill the gaps in provision, our entire system would struggle to cope. The report rightly raises concerns that unpaid carers are increasingly carrying this burden because of a lack of capacity within the social care system. It is simply wrong that so many go without proper assessments or the support they deserve.
With both these issues, Dirprwy Lywydd, we see a familiar pattern: the policy exists, but the implementation falls short. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 was considered by many as ambitious and well-intentioned, setting out a clear framework to support unpaid carers, yet without consistent delivery, those ambitions have been lost. As with hospital discharge, practice varies widely across health boards and local authorities. This inconsistency is a problem in itself. Again, what is needed is greater standardisation to ensure that every unpaid carer in Wales receives the same level of recognition and support. We should also consider whether unpaid carers should be granted stronger statutory rights and financial support under the Welsh carer framework.
Beyond this inconsistency, lies an even deeper challenge: the persistent lack of reliable data needed to drive real improvement. Without accurate information, neither the Welsh Government nor health boards nor local authorities can identify where problems exist, where they are beginning to emerge or where improvements have been made. Instead, issues only come to light once they have escalated into full-blown crisis. Frankly, given the lack of data in so many areas across all aspects of Government, it often feels like the Welsh Government deliberately avoids gathering detailed information to escape scrutiny. However, the truth is this: you cannot fix what you cannot measure.
Until we properly record delays, waiting times and staff vacancies, we will never have a full understanding of the system, and we will never make the progress that patients, carers and staff deserve. I therefore fully support recommendation 15 that the Welsh Government should publish data on waiting times for care assessments and services, as well as data on current staff vacancy levels. While I welcome the Government's acceptance of this recommendation, it is the disappointing that such a basic measure is only now being realised. This should have been in place years ago, not introduced at the tail end of a parliamentary term.
Finally, I want to address the pay and conditions parity between NHS and social care staff. I've met with agencies providing care workers who support people in their own homes, and pay remains their greatest concern. The reality is that many care workers can earn more in a local supermarket than in a vital front-line care role. As a result, too few see social care as a long-term career. This creates a serious problem. Staff are trained, often at significant cost, only to leave for better-paid work elsewhere.
It is deeply disappointing to read in the report that according to Care Forum Wales, the real living wage for care staff has now become aspirational as commissioners lack the funds to sustain it. This is particularly disheartening given the Welsh Government's pledge to provide the resources needed to ensure all social care workers received at least the real living wage from April 2022. I know that the Welsh Government has accepted the report's recommendation on this matter, but it's nonetheless troubling that fair pay agreements are not expected to be implemented until at least 2028.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Cadeirydd am agor y ddadl, a'r pwyllgor am yr adroddiad trylwyr, a chydnabod y gwaith sylweddol sydd wedi mynd i mewn iddo?
Ddirprwy Lywydd, gallwn i gyd gytuno bod cael y broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty yn iawn yn gam hanfodol i wella ein system gofal iechyd. Mae gormod o gleifion yn aros yn yr ysbyty ymhell ar ôl yr adeg y dônt yn barod i adael, ac mae blocio gwelyau yn y ffordd hon yn anochel yn rhoi pwysau ychwanegol ar adrannau damweiniau ac achosion brys a gwasanaethau ambiwlans. Ac a dweud y gwir, mae hefyd yn rhwystredig iawn ac yn peri straen i gleifion sy'n gwybod eu bod yn ddigon da i fynd adref, ond sy'n cael eu cadw i aros am nad yw'r fiwrocratiaeth yn gallu ymdopi â'r galw.
Er bod y polisïau cywir yn bodoli i reoli'r broses o ryddhau cleifion o ysbytai, mae'r adroddiad hwn yn dangos yn glir nad ydynt yn cael eu cymhwyso'n gyson, ac rwy'n credu mai methiant Llywodraeth Cymru i gyfathrebu ei pholisïau a'i hamcanion yn syml, yn glir ac yn ddiamwys sydd wrth wraidd y broblem. Mae diffyg gweithredu polisi effeithiol wedi dod yn broblem endemig yng Nghymru, ac rwyf wedi tynnu sylw at hyn mewn sawl maes o'r blaen. Credaf yn bersonol fod hwn yn faes y mae'n rhaid ei flaenoriaethu.
Yn y sesiynau tystiolaeth, mae'n bwysig nodi bod gwahanol ddehongliadau o'r un canllawiau wedi arwain at amrywiadau ar draws awdurdodau lleol o fewn un ardal bwrdd iechyd, a bod hyn yn creu heriau gwirioneddol ar gyfer cydlynu a chyflawni. Felly, mae tystiolaeth gref fod yn rhaid i ddehongli polisi'n gyson fod ar y blaen yn y gwaith o wella gwasanaethau. Er fy mod yn cydnabod yr angen am hyblygrwydd lleol, rwy'n argyhoeddedig fod angen rheolaeth dynnach a mwy o safoni i sicrhau cysondeb cenedlaethol o ran ansawdd gofal a chydraddoldeb ar draws y rhanbarthau. Nid yw'n dderbyniol fod pobl yng Nghymru yn wynebu loteri cod post yn y gofal y maent yn ei gael. Rhaid inni allu monitro perfformiad a sicrhau atebolrwydd, a'r ffordd orau o gyflawni hyn yw drwy safonau cenedlaethol clir y mae'n ofynnol i bob rhanbarth eu cyrraedd. Buaswn hefyd yn annog Llywodraeth Cymru i ystyried a yw cymhellion ariannol wedi'u targedu yn ffordd hyfyw o gefnogi byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i leihau oedi wrth ryddhau cleifion.
I droi at ofalwyr di-dâl, mater sy'n agos at fy nghalon, mae gennyf lawer o etholwyr yn cysylltu â mi am y diffyg cymorth y maent yn ei gael, a heb ofalwyr di-dâl i gamu i mewn i lenwi'r bylchau yn y ddarpariaeth, byddai ein system gyfan yn cael trafferth ymdopi. Mae'r adroddiad yn nodi pryderon fod gofalwyr di-dâl yn cario'r baich hwn fwyfwy oherwydd diffyg capasiti o fewn y system gofal cymdeithasol. Nid yw'n iawn fod cymaint ohonynt nad ydynt yn cael asesiadau priodol na'r gefnogaeth y maent yn ei haeddu.
Gyda'r ddau fater fel ei gilydd, Ddirprwy Lywydd, gwelwn batrwm cyfarwydd: mae'r polisi'n bodoli, ond mae'r gweithredu'n ddiffygiol. Câi Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ei hystyried gan lawer yn uchelgeisiol a llawn bwriad da, a nodai fframwaith clir i gefnogi gofalwyr di-dâl, ond heb eu cyflawni'n gyson, mae'r uchelgeisiau hynny wedi'u colli. Fel gyda rhyddhau cleifion o'r ysbyty, mae ymarfer yn amrywio'n fawr ar draws byrddau iechyd ac awdurdodau lleol. Mae'r anghysondeb hwn yn broblem ynddo'i hun. Unwaith eto, yr hyn sydd ei angen yw mwy o safoni i sicrhau bod pob gofalwr di-dâl yng Nghymru yn cael yr un lefel o gydnabyddiaeth a chefnogaeth. Dylem ystyried hefyd a ddylid rhoi hawliau statudol cryfach a chymorth ariannol i ofalwyr di-dâl o dan fframwaith gofalwyr Cymru.
Y tu hwnt i'r anghysondeb hwn, mae yna her sydd hyd yn oed yn fwy: y diffyg data dibynadwy sydd ei angen i sbarduno gwelliant go iawn. Heb wybodaeth gywir, ni all Llywodraeth Cymru na byrddau iechyd nac awdurdodau lleol nodi lle mae problemau'n bodoli, ble maent yn dechrau dod i'r amlwg neu ble mae gwelliannau wedi'u gwneud. Yn hytrach, dim ond ar ôl iddynt ddwysáu'n argyfwng llawn y daw materion i'r amlwg. A dweud y gwir, o ystyried y diffyg data mewn cymaint o feysydd ar draws pob agwedd ar y Llywodraeth, mae'n aml yn teimlo fel pe bai Llywodraeth Cymru yn fwriadol yn osgoi casglu gwybodaeth fanwl er mwyn osgoi craffu. Fodd bynnag, y gwir amdani yw na allwch drwsio'r hyn na allwch ei fesur.
Hyd nes y byddwn yn cofnodi oedi, amseroedd aros a swyddi gwag yn briodol, ni chawn byth ddealltwriaeth lawn o'r system, ac ni fyddwn byth yn gwneud y cynnydd y mae cleifion, gofalwyr a staff yn ei haeddu. Felly, rwy'n cefnogi'n llwyr argymhelliad 15 y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi data ar amseroedd aros am asesiadau a gwasanaethau gofal, yn ogystal â data ar lefelau swyddi gwag presennol. Er fy mod yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad hwn, mae'n siomedig mai dim ond nawr y mae mesur mor sylfaenol yn cael ei weithredu. Dylai fod wedi bod ar waith flynyddoedd yn ôl, nid wedi'i gyflwyno ar ddiwedd tymor seneddol.
Yn olaf, rwyf am fynd i'r afael â chyflog ac amodau cyfatal i staff y GIG a staff gofal cymdeithasol. Rwyf wedi cyfarfod ag asiantaethau sy'n darparu gweithwyr gofal sy'n cefnogi pobl yn eu cartrefi eu hunain, ac mae cyflog yn parhau i fod yn brif bryder. Y gwir yw y gall llawer o weithwyr gofal ennill mwy mewn archfarchnad leol nag mewn rôl ofalu allweddol ar y rheng flaen. O ganlyniad, ychydig iawn sy'n gweld gofal cymdeithasol fel gyrfa hirdymor. Mae hyn yn creu problem ddifrifol. Caiff staff eu hyfforddi, yn aml ar gost sylweddol, ddim ond i adael am waith ar gyflog gwell yn rhywle arall.
Mae'n siomedig iawn darllen yn yr adroddiad, yn ôl Fforwm Gofal Cymru, fod y cyflog byw gwirioneddol i staff gofal bellach yn ddim mwy nag uchelgais gan nad oes gan gomisiynwyr arian i'w gynnal. Mae hyn yn arbennig o ddigalon o ystyried addewid Llywodraeth Cymru i ddarparu'r adnoddau sydd eu hangen i sicrhau bod pob gweithiwr gofal cymdeithasol yn cael o leiaf y cyflog byw gwirioneddol o fis Ebrill 2022 ymlaen. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad yr adroddiad ar y mater, ond mae'n destun pryder nad oes disgwyl i gytundebau cyflog teg gael eu gweithredu tan o leiaf 2028.
You need to conclude now, please, Joel.
Mae angen i chi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda, Joel.
Thank you, Dirprwy Lywydd. That is three years away, far too long to wait when the sector is already in crisis. The Welsh Government desperately needs to get a grip on policy implementation, which seems to be at the heart of many of these issues. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae hynny dair blynedd i ffwrdd, yn llawer rhy hir i aros pan fo'r sector eisoes mewn argyfwng. Mae angen i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â gweithredu polisi, gan ei bod yn ymddangos mai dyna sydd wrth wraidd llawer o'r problemau hyn. Diolch.
Dwi am ddechrau trwy ddiolch i'r pwyllgor am gynnal yr ymchwiliad yma. Mae'n dangos bod y Senedd yma, os nad y Llywodraeth, yn cymryd ei dyletswydd i ystyried gofal a lles y boblogaeth fel mater trawsadrannol, ac nad cyfrifoldeb un Gweinidog neu adran ydy hyn. Mae'n adroddiad trylwyr gyda nifer o argymhellion cryf, felly diolch am y gwaith.
Mae yna resymau cryf pam y penderfynodd y pwyllgor gynnal yr ymchwiliad, oherwydd rydyn ni oll, dwi'n siŵr, yn delio gyda gwaith achos ble mae cleifion yn methu â dod adre, yn methu â chael pecyn gofal, neu gyda'r bwrdd iechyd a'r awdurdod lleol yn dadlau ynghylch pwy ddylai gymryd cyfrifoldeb am y claf, tra bod y person hwnnw'n dirywio ac yn dioddef. Dyna pam fod Plaid Cymru wedi bod yn dadlau mor daer am wasanaeth gofal cenedlaethol, un fyddai'n cael gwared ar y bwlch hwnnw rhwng y gwahanol awdurdodau hyn, ac yn sicrhau mai y claf sydd yn flaenaf bob amser.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at un elfen greiddiol, sef yr angen am bartneriaethau cryfach. Mae byrddau partneriaeth rhanbarthol yn edrych yn wahanol o un rhan o Gymru i'r llall, ac yn gweithredu'n anghyson ar draws y genedl, rhywbeth sy'n mynd yn groes i'r rhethreg o degwch ac urddas mewn gofal y mae'r Llywodraeth yma mor awyddus i'w hamlygu. Mae pobl yn cwestiynu effeithlonrwydd y byrddau yma, ac, i ddweud y gwir, mae ganddyn nhw reswm da i wneud hynny. Mae'r diffyg ewyllys wleidyddol y tu ôl i hyn wedi arwain at genedl rhanedig sydd gyda loteri cod post.
Mae arnom angen fforwm ar gyfer adborth a mesur atebolrwydd ar gyfer y byrddau partneriaethau rhanbarthol, ynghyd â thryloywder cliriach i ddangos yn union ble mae'r system yn methu. A dydy hyn ddim yn newydd, wrth gwrs. Fe alwodd adroddiad yn 2020 am dryloywder yng ngweithgaredd gwariant y byrddau, bum mlynedd yn ôl, a dyma ni, bum mlynedd yn ddiweddarach, yn darllen yr un argymhellion. Mae'n codi cwestiwn mawr ynghylch parodrwydd y Llywodraeth yma i wrando ar gyngor neu feirniadaeth adeiladol.
Mae integreiddio wedi bod yn addewid gan y Llywodraeth ers degawdau, ond pan glywn am brosiectau peilot ac enghreifftiau o arfer da mewn rhai meysydd o bartneriaeth effeithiol, nid oes dim arwydd o rannu na chynyddu’r arferion hynny ar draws y wlad. Mae gennym ni fwlch gweithredu sylweddol yma. Yn ei thystiolaeth i'r ymchwiliad, fe ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet y dylai RPBs fod yn rhannu arfer da o un ardal i'r llall. 'Dylai fod' oedd y geiriad. Nid yw arweinyddiaeth yn ymwneud ag ewyllys da yn unig gan obeithio bod eraill yn cytuno gyda chi. Mae'n ymwneud a gwneud penderfyniadau i yrru'r newid hwnnw, yn ymwneud ag ewyllys wleidyddol. Dyna pam y bydd Plaid Cymru'n ymrwymo i wneud yn union hynny, gan ymgorffori'r ymdrechion yma mewn deddfwriaeth a chanllawiau.
Yn olaf, hoffwn i dynnu sylw at argymhellion 6 a 7, sydd yn trafod integreiddio digidol. Mae'n rhaid rhoi'r person yn gyntaf a'r gwir ydy bod pobl Cymru yn disgwyl i'r systemau yma fod wedi'u hintegreiddio. Mi ddylai llywodraeth leol a byrddau iechyd fedru gweld yr angen yma a mynd ati'n rhagweithiol i ganfod datrysiad, yn lle disgwyl am arweiniad. Ond, yn absenoldeb hynny, mae'n rhaid cael yr arweiniad gwleidyddol hynny er mwyn sicrhau bod hyn yn digwydd. Oherwydd, a ninnau yn yr unfed ganrif ar hugain, mae'n anfaddeuol nad ydyw'n digwydd yn barod ac mae'n effeithio'n uniongyrchol ar gyflwr a gwellhad ein hanwyliaid.
Nid meddyginiaeth neu offeryn clinigol mo cyswllt digidol, teclyn ydy o er mwyn gwella effeithlonrwydd, ond mi fyddai'r arweiniad yna yn sicrhau gwell canlyniad, o gael gweithio'n iawn. Dwi'n falch, felly, fod y Llywodraeth yma wedi derbyn yr argymhellion ac yn diolch unwaith eto i'r pwyllgor am ei waith trylwyr.
I want to start by thanking the committee for holding this inquiry. It shows that this Senedd, if not the Government, does consider its duty to consider the well-being of the population as a cross-departmental issue, and that it's not the responsibility of one department or one Minister. It's a thorough report with a number of strong recommendations, so thank you for your work.
There are strong reasons as to why the committee decided to carry out this inquiry, because I'm sure that we all deal with casework where patients can't return home, can't get a care package, or with the health board and the local authority arguing about who should take responsibility for the patient whilst that individual deteriorates and suffers. That's why Plaid Cymru has been arguing so strongly for a national care service for Wales, one that removes that gap between the different authorities, and would ensure that it is the patient that is the priority always.
The report highlights one core element, namely the need for stronger partnerships. Regional partnership boards look different in one part of Wales compared to another, and operate inconsistently across the nation, something that is contrary to the rhetoric of fairness and dignity in care that the Government is so keen to highlight. People question the effectiveness of these boards, and in reality they have good reason for doing so. The lack of political will behind this has led to a nation that is divided with a postcode lottery.
We need a forum for feedback and accountability for these regional partnership boards, as well as greater transparency to show exactly where the system is failing. This is nothing new, of course. A report back in 2020 called for transparency in the activity and expenditure of these boards, five years ago, and here we are five years on, reading the same recommendations. It raises a major question about the Government's willingness to listen to advice or constructive criticism.
Integration has been a pledge from the Government for decades, but when we hear about pilot projects and examples of good practice in certain areas of effective partnership, there is no sign of that being shared or rolled out across the country. We have a significant gap in action here. In its evidence to the inquiry, the Cabinet Secretary said that RPBs should be sharing good practice from one area to another. The wording was that they 'should'. Leadership isn't about good will only, hoping that others agree with you. It relates to making decisions to drive that change. It relates to political will. That's why Plaid Cymru will commit to doing exactly that by incorporating these efforts into legislation and guidance.
Finally, I'd like to highlight recommendations 6 and 7 that talk about digital integration. We must put the person first and the truth is that the people of Wales expect these systems to have been integrated. Local government and health boards should be able to see this need and to proactively find solutions rather than waiting for guidance in doing so. But, in the absence of that, we must have that political leadership in order to ensure that this does happen. Because, as we are in the twenty-first century, it's unforgivable that it's not already happening, and it has a direct impact on the recovery of our loved ones.
Digital connectivity is a tool to improve efficiency, it is not a medicine or a medical intervention, but leadership would lead to better outcomes, if done properly. So, I'm pleased that the Government has accepted these recommendations and I thank the committee once again for its thorough work.
I think it's a useful piece of evidence gathering that forms this report, and I want to focus on one particular area, which is this idea of how we disseminate good practice, because this is an incredibly complex system and we have identified that there are some examples right across the system where good things are happening and are having an effect, but as ever, the diffusion of this innovation is poor.
One of the things we struck on in this report, as we have on the recent report on homelessness, which didn't get the same response from the Government as this has, I'm disappointed to say, is on the idea of where there is good practice, it's simply not good enough to identify it or promote it, tell local authorities or health boards, 'Isn't this great? Why don't you do this?' That doesn't work. What instead we need is an expectation that, where good practice works, it should be hardwired in, it should be the expectation that this is taken up, unless there's a good reason why that wouldn't work locally.
It's what's called the 'adopt or justify' approach. There are three recommendations in this report that hit upon that, and three encouraging responses from the Government. As I say, in local government, the ministerial direction there is, 'We're not going to hardwire this in; we're not going to say adopt or justify; we'll simply let local authorities reach their own conclusion'. I think that's the wrong approach, I think this is a much better approach, but it does touch on the lack of connect between health on the one hand and local government on the other.
I'll just briefly touch on the three recommendations that are relevant. Recommendation 2 says that the Welsh Government should identify best practices for improving hospital discharge, and should require all local authorities and health boards to adopt these practices or justify why not. The response from the Government is to accept, and it sets out in some detail how this is now beginning to happen on the issue of hospital discharge, how it is the expectation that good practice is identified, scaled and adopted, and this will be set out in action plans and reviewed at monthly meetings and driven. It says that where adoption is not possible, regions will be expected to provide a clear rationale. This approach ensures that best practice is not only identified and shared, but actively embedded across Wales with appropriate flexibility to reflect local context. Bravo. We should see more of that. Of course, it's only as good as the implementation, but it is absolutely the right approach.
Similarly, recommendation 4 is that the Welsh Government should review any current joint discharge policies and identify its chosen model for partnership working, and it should then require authorities and health boards to adopt this approach, or justify why not. I hope you're spotting the theme. The Government again accepts the recommendation, explains how its guidance and policy initiatives, like the 50-day winter challenge, do just that, and says that it's now reviewing policies to ensure consistent compliance and adoption, and that regions are going to be expected to act on the findings and demonstrate progress within six months or justify why not. Again, spot on, that's exactly what we should be doing. It'll be down, now, to the implementation.
Recommendation 7 says that the Welsh Government should identify best practice in digital use, such as electronic referrals, and require health boards and hospitals and local authorities to adopt the chosen model or justify why not. And again, the response from the Government is to accept. So far, so good. However, when you read the detail of the response, that's not quite what they are saying in this one.
As John Griffiths rightly pointed out in his speech introducing this debate, the performance on digital is woeful. Digital Health and Care Wales is behind on progress on all of its major programmes, and is in special measures, and is in complete denial. This response, I'm afraid, doesn't give me much encouragement that the positive tone in the previous responses to the recommendations that I have just set out is being replicated here, even though the Government has accepted the recommendations.
It says that, while the Welsh Government has promoted the adoption of national digital standards, mandating specific tools remains complex. It simply points to best practice sharing. It says that the Welsh Government continues to work with health boards and local authorities to encourage adoption of these tools, where appropriate—weasel words—while recognising the importance of local flexibility and the need to avoid placing unfunded burdens on partners.
The Kremlinologist in me decodes that as, 'We are not going to do anything different from what we are currently doing. So, we are not going to adopt or justify'. So, I don't know why the Government has accepted that recommendation. There is clearly, yet again, a problem in the way that the digital delivery system is being scaled up and is being mainstreamed. There is a major problem here. We have seen it time and time again, and we know that, in the Connecting Care project in particular, the red on the dashboard is flashing.
I would like to commend the Government on the 'adopt or justify' approach that it has taken on two of our recommendations. I wish that the local government policy area took a similar view. I'm alarmed at the disconnect between the two. But I want to highlight the ongoing worry about the failure to do this in the area of digital. Diolch.
Rwy'n credu bod yr adroddiad hwn wedi'i ffurfio o waith casglu tystiolaeth defnyddiol, ac rwyf am ganolbwyntio ar un maes penodol, sef y syniad o sut rydym yn lledaenu arfer da, oherwydd mae hon yn system hynod gymhleth ac rydym wedi gweld bod rhai enghreifftiau ar draws y system lle mae pethau da yn digwydd ac yn cael effaith, ond fel erioed, mae'r dull o ledaenu'r arloesedd yn wael.
Un o'r pethau y daethom ar eu traws yn yr adroddiad hwn, fel y gwnaethom yn yr adroddiad diweddar ar ddigartrefedd, na chafodd yr un ymateb gan y Llywodraeth â'r adroddiad hwn mae arnaf ofn, yw'r syniad, ble y ceir arfer da, nad yw'n ddigon da ei nodi neu ei hyrwyddo, dweud wrth awdurdodau lleol neu fyrddau iechyd, 'Onid yw hyn yn wych? Pam na wnewch chi hyn?' Nid yw hynny'n gweithio. Yr hyn sydd ei angen arnom yn hytrach yw disgwyliad, lle mae arfer da yn gweithio, y dylid ei ymgorffori, y dylai fod disgwyliad y bydd yn cael ei weithredu, oni bai bod rheswm da pam na fyddai'n gweithio'n lleol.
Dyma'r hyn a elwir yn ddull 'mabwysiadu neu gyfiawnhau'. Mae tri argymhelliad yn yr adroddiad hwn sy'n crybwyll hynny, a thri ymateb calonogol gan y Llywodraeth. Fel y dywedaf, mewn llywodraeth leol, y cyfarwyddyd gweinidogol yw, 'Nid ydym yn mynd i'w ymgorffori; nid ydym yn mynd i ddweud mabwysiadwch neu gyfiawnhewch; fe wnawn adael i awdurdodau lleol ddod i'w casgliad eu hunain'. Nid wyf yn credu mai dyna'r ffordd gywir o fynd ati, rwy'n credu bod hon yn ffordd lawer gwell, ond mae'n cyffwrdd â'r diffyg cysylltiad rhwng iechyd ar y naill law a llywodraeth leol ar y llaw arall.
Fe wnaf gyffwrdd yn fyr â'r tri argymhelliad sy'n berthnasol. Mae argymhelliad 2 yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru nodi arferion gorau ar gyfer gwella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty, a dylai ei gwneud yn ofynnol i bob awdurdod lleol a bwrdd iechyd fabwysiadu'r arferion hyn neu gyfiawnhau pam nad ydynt yn gwneud hynny. Yr ymateb gan y Llywodraeth yw derbyn, ac mae'n nodi'n fanwl sut y mae hyn bellach yn dechrau digwydd ar fater rhyddhau cleifion o'r ysbyty, sut y mae disgwyl bod arfer da yn cael ei nodi, ei gyflwyno ar raddfa fawr a'i fabwysiadu, a bydd hyn yn cael ei nodi mewn cynlluniau gweithredu a'i adolygu mewn cyfarfodydd misol a'i hybu. Mae'n dweud, lle nad yw'n bosib ei fabwysiadu, y bydd disgwyl i ranbarthau ddarparu sail resymegol glir. Mae'r dull hwn yn sicrhau bod arferion gorau nid yn unig yn cael eu nodi a'u rhannu, ond yn cael eu hymgorffori'n weithredol ledled Cymru gyda hyblygrwydd priodol i adlewyrchu'r cyd-destun lleol. Da iawn. Dylem weld mwy o hynny. Wrth gwrs, nid yw ond cystal â'r ffordd y caiff ei weithredu, ond dyna yw'r ffordd gywir o fynd ati.
Yn yr un modd, argymhelliad 4 yw y dylai Llywodraeth Cymru adolygu unrhyw bolisïau cyfredol a rennir ar gyfer rhyddhau cleifion a nodi ei model dewisol ar gyfer gweithio mewn partneriaeth, a dylai ei gwneud yn ofynnol wedyn i awdurdodau a byrddau iechyd fabwysiadu'r dull hwn, neu gyfiawnhau pam nad ydynt yn gwneud hynny. Gobeithio eich bod chi'n sylwi ar y thema. Mae'r Llywodraeth unwaith eto yn derbyn yr argymhelliad, yn esbonio sut y mae ei chanllawiau a'i mentrau polisi, fel her 50 diwrnod y gaeaf, yn gwneud hynny, ac yn dweud ei bod bellach yn adolygu polisïau i sicrhau cydymffurfiaeth a mabwysiadu cyson, a bod disgwyl i ranbarthau weithredu ar y canfyddiadau a dangos cynnydd o fewn chwe mis neu gyfiawnhau pam nad ydynt yn gwneud hynny. Unwaith eto, dyna'n union y dylem fod yn ei wneud. Mater o weithredu ydyw nawr.
Mae argymhelliad 7 yn dweud y dylai Llywodraeth Cymru nodi arferion gorau mewn defnydd digidol, megis atgyfeiriadau electronig, a'i gwneud yn ofynnol i fyrddau iechyd ac ysbytai ac awdurdodau lleol fabwysiadu'r model a ddewiswyd neu gyfiawnhau pam nad ydynt yn gwneud hynny. Ac eto, yr ymateb gan y Llywodraeth yw derbyn. Da iawn cyn belled. Fodd bynnag, pan fyddwch chi'n darllen manylion yr ymateb, nid dyna'n hollol y maent yn ei ddweud yn yr ymateb hwn.
Fel y nododd John Griffiths yn gywir yn ei araith yn cyflwyno'r ddadl hon, mae'r perfformiad digidol yn druenus. Mae Iechyd a Gofal Digidol Cymru ar ei hôl hi o ran cynnydd ei holl brif raglenni, ac mae mewn mesurau arbennig, ac yn gwadu'r sefyllfa'n llwyr. Mae arnaf ofn nad yw'r ymateb hwn yn rhoi llawer o obaith i mi fod y cywair cadarnhaol yn yr ymatebion blaenorol i'r argymhellion a nodais nawr yn cael ei ailadrodd yma, er bod y Llywodraeth wedi derbyn yr argymhellion.
Mae'n dweud, er bod Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo mabwysiadu safonau digidol cenedlaethol, mae gwneud offer penodol yn orfodol yn parhau i fod yn gymhleth. Nid yw'n gwneud mwy na nodi rhannu arferion gorau. Mae'n dweud bod Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol i annog mabwysiadu'r offer lle bo hynny'n briodol—geiriau slec—tra bo'n cydnabod pwysigrwydd hyblygrwydd lleol a'r angen i osgoi gosod beichiau heb eu hariannu ar bartneriaid.
Mae'r Kremlinolegydd ynof yn dehongli hynny fel, 'Nid ydym yn mynd i wneud unrhyw beth yn wahanol i'r hyn a wnawn ar hyn o bryd. Felly, nid ydym yn mynd i fabwysiadu na chyfiawnhau'. Felly, nid wyf yn gwybod pam y mae'r Llywodraeth wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw. Mae yna broblem yn amlwg, unwaith eto, yn y ffordd y mae'r system gyflawni ddigidol yn cael ei hehangu a'i phrif ffrydio. Mae yna broblem fawr yma. Rydym wedi ei weld dro ar ôl tro, ac fe wyddom fod y botwm coch ar y dangosfwrdd yn fflachio, yn y prosiect Cysylltu Gofal yn enwedig.
Hoffwn ganmol y Llywodraeth am y dull 'mabwysiadu neu gyfiawnhau' y mae wedi'i fabwysiadu ar ddau o'n hargymhellion. Byddai'n dda pe bai maes polisi llywodraeth leol yn arddel barn debyg. Mae'r datgysylltiad rhyngddynt yn fy mrawychu. Ond rwyf am dynnu sylw at y pryder parhaus am y methiant i wneud hyn ym maes technoleg ddigidol. Diolch.
Diolch to the committee for bringing this report forward and for the work that went into it. We're all aware of the crisis facing our health service in Wales and the key role that local authorities play in supporting the sector. It is evident that work needs to be done across local authorities and health boards to ensure that best practice is adopted in improving hospital discharges to ease pressure on our hospitals, as recommended in the committee's report. As we heard from Lee Waters, 'adopt and justify' is a way of ensuring that best practice is adopted, and I'd like to hear from the Government what their reaction is to that and how they are going to take that forward in all aspects.
When it comes to regional partnership boards, we heard from the Minister for Children and Social Care last week that the Government consulted on extending the corporate legal responsibilities of the RPBs, but that partners in both local government and health boards rejected those proposals. Improved collaboration between these authorities is key, from discharge to intermediate care. As Professor Bolton makes clear in the report, by getting domiciliary care—mostly run by local authorities—right, with a therapy-led service, outcomes can drastically improve. He goes on to highlight that intermediate care is best done when people collaborate, and that health boards need to work with the local authorities.
Getting this right will help ameliorate the cycle of people going straight back into hospital after being discharged, ensuring that the healthy remain healthy. It's evident that collaboration is key. Local authorities and health boards must work together to share and adopt best practice, supporting both of their operations, easing pressure and leading to better health outcomes. The question for the Government is what work are they doing to ensure that this co-operation is happening and that regional partnership boards are working to their full potential. Diolch yn fawr.
Diolch i'r pwyllgor am gyflwyno'r adroddiad hwn a'r gwaith a aeth i mewn iddo. Rydym i gyd yn ymwybodol o'r argyfwng sy'n wynebu ein gwasanaeth iechyd yng Nghymru a'r rôl allweddol y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae yn cefnogi'r sector. Mae'n amlwg fod angen gwneud gwaith ar draws awdurdodau lleol a byrddau iechyd i sicrhau bod arfer gorau'n cael ei fabwysiadu i wella'r broses o ryddhau cleifion o'r ysbyty er mwyn lleddfu'r pwysau ar ein hysbytai, fel yr argymhellir yn adroddiad y pwyllgor. Fel y clywsom gan Lee Waters, mae 'mabwysiadu a chyfiawnhau' yn ffordd o sicrhau bod arferion gorau'n cael eu mabwysiadu, a hoffwn glywed gan y Llywodraeth beth yw eu hymateb i hynny a sut y maent am fwrw ymlaen â hynny ym mhob ffordd.
O ran byrddau partneriaeth rhanbarthol, clywsom gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol yr wythnos diwethaf fod y Llywodraeth wedi ymgynghori ar ymestyn cyfrifoldebau cyfreithiol corfforaethol y byrddau partneriaeth rhanbarthol, ond bod partneriaid mewn llywodraeth leol a byrddau iechyd wedi gwrthod y cynigion hynny. Mae gwell cydweithredu rhwng yr awdurdodau hyn yn allweddol, o ryddhau i ofal canolraddol. Fel y mae'r Athro Bolton yn dweud yn glir yn yr adroddiad, drwy gael gofal cartref—sy'n cael ei redeg gan awdurdodau lleol yn bennaf—yn iawn, gyda gwasanaeth dan arweiniad therapi, gall canlyniadau wella'n eithriadol. Mae'n mynd rhagddo i nodi bod gofal canolraddol ar ei orau pan fydd pobl yn cydweithio, a bod angen i fyrddau iechyd weithio gyda'r awdurdodau lleol.
Bydd gwneud hyn yn iawn yn helpu i wella'r cylch o bobl sy'n mynd yn syth yn ôl i'r ysbyty ar ôl cael eu rhyddhau, gan sicrhau bod pobl iach yn parhau i fod yn iach. Mae'n amlwg fod cydweithio'n allweddol. Rhaid i awdurdodau lleol a byrddau iechyd weithio gyda'i gilydd i rannu a mabwysiadu arferion gorau, gan gefnogi gweithgarwch y ddau faes, lleddfu'r pwysau ac arwain at well canlyniadau iechyd. Y cwestiwn i'r Llywodraeth yw pa waith a wnânt i sicrhau bod y cydweithrediad hwn yn digwydd a bod byrddau partneriaeth rhanbarthol yn gweithio i'w potensial llawn. Diolch yn fawr.
Galwaf ar y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol—Dawn Bowden.
I call on the Minister for Children and Social Care—Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I say at the outset that I very much welcome the report of the Local Government and Housing Committee and appreciate its findings? I think that safeguarding and patient flow and supporting recovery is not just a system challenge; it's about supporting better outcomes for people, families and communities. I'm really pleased, actually, that we've had the opportunity to explore this in a number of debates and statements over the last couple of weeks. This report shines a further light on what matters most: ensuring that when someone leaves hospital, they do so with dignity, safety and the right support. So, we welcome the report and its findings, and I thank the committee very much for its thorough work.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddweud ar y dechrau fy mod yn croesawu'n fawr adroddiad y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai ac yn gwerthfawrogi ei ganfyddiadau? Nid wyf yn credu mai her system yn unig yw diogelu a llif cleifion a chefnogi adferiad; mae'n ymwneud â chefnogi canlyniadau gwell i bobl, teuluoedd a chymunedau. Rwy'n falch iawn, mewn gwirionedd, ein bod wedi cael cyfle i archwilio hyn mewn nifer o ddadleuon a datganiadau dros yr wythnosau diwethaf. Mae'r adroddiad hwn yn taflu goleuni pellach ar yr hyn sy'n bwysicaf: sicrhau, pan fo rhywun yn gadael yr ysbyty, eu bod yn gwneud hynny gydag urddas, yn ddiogel a chyda'r gefnogaeth gywir. Felly, rydym yn croesawu'r adroddiad a'i ganfyddiadau, a diolch yn fawr i'r pwyllgor am ei waith trylwyr.
Local authorities are at the heart of our communities. They provide vital support, not only for those who are the most vulnerable, but also for people who need a helping hand to regain independence. Whether that's enabling someone to return home safely after hospital, or offering practical support in the community to help promote independence, their role is essential in keeping people well and connected.
The committee's report set out 18 recommendations, and we have accepted all of them. We will be undertaking the necessary steps to respond and to deliver on these. However, it is important to note that we have already progressed activity across several of those recommendations.
The report highlights important themes of partnership working and discharge practices and the need to address variations and standardised integrated approaches. Through the important work led by the care action committee, and the regional leadership provided by the regional partnership boards, which we have strengthened by recent legislative changes to Part 9 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, we've seen powerful collaboration growing between health and social care delivery partners. As the Welsh Government, we remain committed to working with our partners, promoting and enabling a culture of partnership working and collaboration.
I've provided a detailed response to the committee on all the recommendations, but I am pleased that we have already taken forward actions that align closely with the themes and recommendations of this report, and I'm going to set out a few of those areas this afternoon: co-producing our vision for an integrated community care system for Wales and embedding new national and regional governance arrangements to provide cross-sector leadership and direction to support delivery and integration; a programme to embed best practice to discharge, recover then assess, and the trusted assessor model; continued engagement with our regional partnership boards to strengthen joint working and integrated approaches that help build community capacity. This includes £87 million funding to support this work during 2024-25, and we are embedding good practice and learning from last winter's 50-day challenge, providing targeted initiatives to improve patient flow and discharge planning across health and social care. Lee Waters presented a fair challenge. We have made very clear that these best practice areas must happen, and we are holding regions to account for delivering this. Over the next few weeks, I will be meeting all of our partners in those regions to embed that further in the discussions that we will have with them taking this work forward.
The report rightly highlights that better information sharing is essential to improving the system. This is a cornerstone of efficient and effective delivery, and while we've been collecting data for some considerable time, I'm pleased to confirm that, since August, the pathways of care delays data has been published on the StatsWales website alongside the monthly data. We recognise that improved data handling and sharing will be key to driving improvements, and we're looking into actions around progressing the Connecting Care programme and the digital social care framework, which will support the integration, availability and sharing of information between partners to allow for more open and transparent discussions to tackle the challenges in our system, which Lee Waters quite rightly highlighted.
Helping people recover safely at home and protecting vulnerable individuals can, of course, reduce hospital admissions, improve patient flow and reduce demand for longer term care packages. To support this, we have invested £5 million annually in health boards to expand allied health professional capacity and enhance preventative services. This year, we've also introduced a further investment of £30 million for local authorities to boost those services that support hospital discharge, as well as those community services that support individuals to remain healthy at home. This funding will help underpin delivery against those committee recommendations that seek to further expand our professional capacity and improve patient flow.
We also have in place our 'Looking Forward Together' framework, which sets out the actions that we need to realise the full value of allied health professionals within our communities, as well as their positive impacts on patient flow. We will undertake a rapid review of intermediate care practices to understand and develop best practice frameworks. Alongside this, we will drive improvements, through enhanced community care programmes and the use of deconditioning toolkits, which will strengthen our reablement and prevention efforts.
The report also highlights challenges around workforce and social care capacity, which have been areas of great importance for us. The findings and recommendations reflected back to us through the report further emphasise the need to ensure that we're working to develop and grow our workforce to meet the rising needs. Our commitment to the real living wage and support for the fair pay agreement helps to address pay parity and improve recruitment and retention. And contrary to the comments represented this afternoon by Joel James, 84 per cent of our social care workforce are receiving the real living wage. I think that is slightly more than just ‘aspirational’.
With strengthened decision making we plan to expand data publication on assessments, waiting times and vacancies for better sector oversight. The report rightly draws attention to the wider functions of local government, including housing. Housing services are vital to ensuring that we can support people to live well at home, including recovery after time in hospital. And we want to strengthen the role that housing plays within the work of our regional partnership boards, and maximise the investment being made through initiatives such as the £60.5 million housing-with-care fund to support independent living and to help people leave hospital and move into safe environments that aid recovery. We will review and strengthen discharge planning links between hospital teams and housing partners, improving connections with strategic hospital-to-home services, which will be another key action that we've taken from this report.
The scope of recommendations from this inquiry touches on a wide range of areas, and we will review and act on these accordingly. As outlined, it’s encouraging that we have already begun work in several areas that aligned with the committee's findings, but we know that there is more to do. So, we thank the committee again for its work and its constructive recommendations. Together we can make sure that leaving hospital is not the end of care, but the start of recovery, independence and a healthier Wales. Diolch yn fawr.
Mae awdurdodau lleol yn ganolog yn ein cymunedau. Maent yn darparu cefnogaeth hanfodol, nid yn unig i'r rhai mwyaf agored i niwed, ond hefyd i bobl sydd angen help i adfer annibyniaeth. Boed yn alluogi rhywun i ddychwelyd adref yn ddiogel ar ôl bod yn yr ysbyty, neu'n gynnig cymorth ymarferol yn y gymuned i helpu i hyrwyddo annibyniaeth, mae eu rôl yn allweddol i gadw pobl yn iach ac mewn cysylltiad.
Roedd adroddiad y pwyllgor yn nodi 18 o argymhellion, ac rydym wedi derbyn pob un ohonynt. Byddwn yn ymgymryd â'r camau angenrheidiol i ymateb i'r rhain a'u cyflawni. Fodd bynnag, mae'n bwysig nodi ein bod eisoes wedi symud ymlaen â gweithgarwch ar draws sawl un o'r argymhellion hynny.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at themâu pwysig gweithio mewn partneriaeth ac arferion rhyddhau a'r angen i fynd i'r afael ag amrywio, a safoni ac integreiddio dulliau o weithredu. Drwy'r gwaith pwysig a arweinir gan y pwyllgor gweithredu gofal, a'r arweinyddiaeth ranbarthol a ddarperir gan y byrddau partneriaeth rhanbarthol, a gryfhawyd gennym drwy newidiadau deddfwriaethol diweddar i Ran 9 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, rydym wedi gweld cydweithio pwerus yn tyfu rhwng partneriaid cyflawni iechyd a gofal cymdeithasol. Fel Llywodraeth Cymru, rydym yn parhau'n ymrwymedig i weithio gyda'n partneriaid, gan hyrwyddo a galluogi diwylliant o weithio a chydweithredu mewn partneriaeth.
Rwyf wedi rhoi ymateb manwl i'r pwyllgor ar yr holl argymhellion, ond rwy'n falch ein bod eisoes wedi bwrw ymlaen â chamau gweithredu sy'n cyd-fynd yn agos â themâu ac argymhellion yr adroddiad hwn, ac rwy'n mynd i nodi rhai o'r meysydd hynny y prynhawn yma: cydgynhyrchu ein gweledigaeth ar gyfer system gofal cymunedol integredig i Gymru ac ymgorffori trefniadau llywodraethu cenedlaethol a rhanbarthol newydd i ddarparu arweinyddiaeth a chyfeiriad traws-sector i gefnogi cyflawniad ac integreiddio; rhaglen i ymgorffori arferion gorau ar gyfer rhyddhau, adfer ac yna asesu cleifion, a'r model aseswr dibynadwy; ymgysylltu parhaus â'n byrddau partneriaeth rhanbarthol i gryfhau cydweithio a dulliau integredig sy'n helpu i adeiladu capasiti cymunedol. Mae hyn yn cynnwys £87 miliwn o gyllid i gefnogi'r gwaith hwn yn ystod 2024-25, ac rydym yn ymgorffori arferion da a dysgu o her 50 diwrnod y gaeaf diwethaf, gan ddarparu mentrau wedi'u targedu i wella llif cleifion a chynlluniau rhyddhau cleifion ar draws gofal iechyd a gofal cymdeithasol. Fe gyflwynodd Lee Waters her deg. Rydym wedi dweud yn glir iawn fod yn rhaid i'r meysydd arfer gorau hyn ddigwydd, ac rydym yn dwyn rhanbarthau i gyfrif am gyflawni hyn. Dros yr wythnosau nesaf, byddaf yn cyfarfod â'n holl bartneriaid yn y rhanbarthau hynny i ymgorffori hynny ymhellach yn y trafodaethau y byddwn yn eu cael gyda nhw wrth ddatblygu'r gwaith hwn.
Mae'r adroddiad yn tynnu sylw at y ffaith bod rhannu gwybodaeth yn well yn hanfodol i wella'r system. Mae'n gonglfaen i ddarpariaeth effeithlon ac effeithiol, ac er ein bod wedi bod yn casglu data ers cryn dipyn o amser, rwy'n falch o gadarnhau, ers mis Awst, fod data ar oedi mewn llwybrau gofal wedi'i gyhoeddi ar wefan StatsCymru ochr yn ochr â'r data misol. Rydym yn cydnabod y bydd trin a rhannu data'n well yn allweddol i yrru gwelliannau, ac rydym yn edrych ar gamau gweithredu i ddatblygu'r rhaglen Cysylltu Gofal a'r fframwaith gofal cymdeithasol digidol, a fydd yn cefnogi integreiddio, argaeledd a rhannu gwybodaeth rhwng partneriaid i ganiatáu trafodaethau mwy agored a thryloyw er mwyn mynd i'r afael â'r heriau yn ein system a nododd Lee Waters yn hollol gywir.
Gall helpu pobl i wella'n ddiogel gartref a diogelu unigolion agored i niwed leihau derbyniadau i'r ysbyty, gwella llif cleifion a lleihau'r galw am becynnau gofal mwy hirdymor. I gefnogi hyn, rydym wedi buddsoddi £5 miliwn bob blwyddyn mewn byrddau iechyd i ehangu capasiti gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd a gwella gwasanaethau ataliol. Eleni, rydym hefyd wedi cyflwyno buddsoddiad pellach o £30 miliwn i awdurdodau lleol i roi hwb i'r gwasanaethau sy'n cefnogi rhyddhau o'r ysbyty, yn ogystal â'r gwasanaethau cymunedol hynny sy'n cefnogi unigolion i gadw'n iach gartref. Bydd y cyllid hwn yn helpu i ategu cyflawniad yn erbyn yr argymhellion pwyllgor sy'n ceisio ehangu ein gallu proffesiynol ymhellach a gwella llif cleifion.
Mae gennym hefyd ein fframwaith 'Edrych Ymlaen Gyda'n Gilydd', sy'n nodi'r camau gweithredu sydd eu hangen arnom i wireddu gwerth llawn gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn ein cymunedau, yn ogystal â'u heffeithiau cadarnhaol ar lif cleifion. Byddwn yn cynnal adolygiad cyflym o arferion gofal canolraddol i ddeall a datblygu fframweithiau arfer gorau. Ochr yn ochr â hyn, byddwn yn gyrru gwelliannau, drwy raglenni gofal cymunedol uwch a defnydd o becynnau cymorth datgyflyru, a fydd yn cryfhau ein hymdrechion ailalluogi ac atal.
Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at heriau yn ymwneud â gweithlu a chapasiti gofal cymdeithasol, sydd wedi bod yn feysydd o bwys mawr i ni. Mae'r canfyddiadau a'r argymhellion a adlewyrchir yn ôl i ni drwy'r adroddiad yn pwysleisio ymhellach yr angen i sicrhau ein bod yn gweithio i ddatblygu a thyfu ein gweithlu i ddiwallu'r anghenion cynyddol. Mae ein hymrwymiad i'r cyflog byw gwirioneddol a'n cefnogaeth i'r cytundeb cyflog teg yn helpu i fynd i'r afael â chyflog cyfartal ac yn gwella recriwtio a chadw staff. Ac yn groes i'r sylwadau a wnaed y prynhawn yma gan Joel James, mae 84 y cant o'n gweithlu gofal cymdeithasol yn derbyn y cyflog byw gwirioneddol. Rwy'n meddwl bod hynny ychydig yn fwy na dim ond 'uchelgais'.
Drwy gryfhau prosesau gwneud penderfyniadau, rydym yn bwriadu ehangu gweithgarwch cyhoeddi data ar asesiadau, amseroedd aros a swyddi gwag er mwyn sicrhau gwell goruchwyliaeth ar y sector. Mae'r adroddiad yn gywir yn tynnu sylw at swyddogaethau ehangach llywodraeth leol, yn cynnwys tai. Mae gwasanaethau tai yn allweddol i sicrhau y gallwn gefnogi pobl i fyw'n dda gartref, gan gynnwys adferiad ar ôl amser yn yr ysbyty. Ac rydym am gryfhau'r rôl y mae tai yn ei chwarae yng ngwaith ein byrddau partneriaeth rhanbarthol, a gwneud y mwyaf o'r buddsoddiad sy'n cael ei wneud drwy fentrau fel y gronfa tai â gofal gwerth £60.5 miliwn i gefnogi byw'n annibynnol ac i helpu pobl i adael yr ysbyty a symud i amgylcheddau diogel sy'n helpu adferiad. Byddwn yn adolygu ac yn cryfhau cysylltiadau cynlluniau rhyddhau rhwng timau ysbytai a phartneriaid tai, gan wella cysylltiadau â gwasanaethau strategol adre o'r ysbyty, a fydd yn weithred allweddol arall yr ydym wedi'i chymryd o'r adroddiad hwn.
Mae cwmpas argymhellion yr ymchwiliad hwn yn cyffwrdd ag ystod eang o feysydd, a byddwn yn adolygu ac yn gweithredu ar y rhain yn unol â hynny. Fel yr amlinellwyd, mae'n galonogol ein bod eisoes wedi dechrau gwaith mewn sawl maes sy'n cyd-fynd â chanfyddiadau'r pwyllgor, ond gwyddom fod mwy i'w wneud. Felly, diolch i'r pwyllgor eto am ei waith a'i argymhellion adeiladol. Gyda'n gilydd gallwn wneud yn siŵr nad diwedd gofal yw gadael yr ysbyty, ond dechrau adferiad, annibyniaeth a Chymru iachach. Diolch yn fawr.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i ymateb i'r ddadl—John Griffiths.
I call on the Chair of the committee to reply to the debate—John Griffiths.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Let me begin by thanking Members who contributed to the debate today. This is an area that's had a lot of concern, isn't it—delayed discharges from hospital—for very good reason, because it's so important to that flow through hospitals that allow people to have timely care when they attend at accident and emergency departments, and allow ambulance response times to be shorter, because ambulances are not tied up at hospitals waiting to discharge patients if that flow through hospitals is improved. So, it's had a great deal of concentration over a number of years, and various Members have referred to that, including the Minister. But I think it's absolutely right that, in terms of the Local Government and Housing Committee, we look at what we can bring to the table in terms of the further improvement that's needed and further focus that's needed.
It was really good to see, I think, a great deal of agreement in the debate today and in our committee report, and recommendations on ways forward. I think that Joel James was absolutely right to emphasise the importance of pay and conditions, and the value of the role of the social care workforce, and the importance of ensuring that as many as possible receive that real living wage. Then it was very good to hear the Minister's response that 84 per cent of the social care workforce are receiving just that, and obviously we need to make sure that even more receive it as we move forward.
I was very grateful for Mabon's contribution, talking about the cross-departmental imperatives in addressing this agenda and how the committee has been part of ensuring that, in the scrutiny that the Senedd exercises, we do take that cross-departmental approach. It is absolutely important that we make these connections, both in scrutiny and in ministerial action, and I’m very grateful for Mabon putting that on the table here in our debate today, and also talking about the importance of data and digital connectivity. And then Lee, I think very fairly, recognised the value of the Welsh Government's responses to our requests for the adoption or justification approach to identified good practice—Lee recognising the value of the responses from Welsh Government, but then pointing out that in terms of the digital agenda, we also need to carry through that approach there, because that also is a vital part of the necessary improvement that we need to see.
I'm very grateful for the Minister's response and the acceptance of the 18 recommendations—it's really good to see—and the welcome for our report, again recognising that it builds on work that's already been done, but has that necessary focus on the local government element. And setting out the funding that's being provided to try and ensure that that intermediate care issue that we've identified—the need for proper therapeutic and nursing input to be factored in will be taken forward through that increased funding, and also that tool to recognise the importance of deconditioning and to guard against it. So, I'm very grateful for all of that.
I just think, in conclusion, as we so often say, it's really good to see the approach that the Welsh Government has taken, the Minister has taken, in responding to the report, but now, as ever, the acid test being whether we see the implementation and the progress that needs to follow on from that. So, as ever, the committee will be taking an ongoing interest to try and ensure that we do see the improvement, the progress, the quality right across Wales, and consistency right across Wales, that this report identifies as vital. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Gadewch i mi ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau a gyfrannodd at y ddadl heddiw. Mae hwn yn faes sy'n destun llawer o bryder, onid yw—oedi wrth ryddhau o'r ysbyty—a hynny am reswm da iawn, oherwydd mae mor bwysig ar gyfer y llif drwy ysbytai sy'n caniatáu i bobl gael gofal amserol pan fyddant yn mynychu adrannau damweiniau ac achosion brys, ac sy'n caniatáu i amseroedd ymateb ambiwlans fod yn fyrrach, am nad yw ambiwlansys wedi'u dal mewn ysbytai'n aros i ryddhau cleifion os yw'r llif hwnnw drwy ysbytai'n cael ei wella. Felly, mae llawer o ganolbwyntio wedi bod ar hyn dros nifer o flynyddoedd, ac mae amryw o'r Aelodau wedi cyfeirio at hynny, gan gynnwys y Gweinidog. Ond rwy'n credu ei bod yn hollol gywir ein bod ni yn y Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai yn edrych ar yr hyn y gallwn ei gynnig i'r gwelliant pellach sydd ei angen a'r ffocws pellach sydd ei angen.
Roedd yn dda iawn gweld llawer o gytundeb yn y ddadl heddiw ac yn adroddiad ein pwyllgor, ac argymhellion ar ffyrdd ymlaen. Rwy'n credu bod Joel James yn hollol gywir i bwysleisio pwysigrwydd cyflog ac amodau, a gwerth rôl y gweithlu gofal cymdeithasol, a phwysigrwydd sicrhau bod cymaint â phosib yn cael y cyflog byw gwirioneddol. Wedyn, roedd yn dda iawn clywed ymateb y Gweinidog fod 84 y cant o'r gweithlu gofal cymdeithasol yn cael hynny, ac yn amlwg mae angen inni wneud yn siŵr fod hyd yn oed mwy o bobl yn ei gael wrth inni symud ymlaen.
Roeddwn yn ddiolchgar iawn am gyfraniad Mabon, a siaradodd am yr angenrheidiau trawsadrannol wrth fynd i'r afael â'r agenda hon a sut y mae'r pwyllgor wedi bod yn rhan o'r broses o sicrhau ein bod yn mabwysiadu'r ymagwedd drawsadrannol honno yn y gwaith craffu y mae'r Senedd yn ei wneud. Mae'n sicr yn bwysig ein bod yn gwneud y cysylltiadau hyn wrth graffu ac mewn gweithredoedd gweinidogol, ac rwy'n ddiolchgar iawn i Mabon am gyflwyno hynny yma yn ein dadl heddiw, a hefyd am siarad am bwysigrwydd data a chysylltedd digidol. Ac yn deg iawn, rwy'n credu, fe gydnabu Lee werth ymatebion Llywodraeth Cymru i'n ceisiadau am y dull mabwysiadu neu gyfiawnhau o weithredu ar arferion da a nodwyd—Lee yn cydnabod gwerth yr ymatebion gan Lywodraeth Cymru, ond yna'n nodi fod angen i ni hefyd gyflawni'r dull hwnnw mewn perthynas â'r agenda ddigidol, am fod honno hefyd yn rhan hanfodol o'r gwelliant angenrheidiol y mae angen i ni ei weld.
Rwy'n ddiolchgar iawn am ymateb y Gweinidog ac am dderbyn y 18 argymhelliad—mae'n dda iawn gweld hynny—a'r croeso i'n hadroddiad, gan gydnabod eto ei fod yn adeiladu ar waith sydd eisoes wedi'i wneud, ond gyda'r ffocws angenrheidiol ar yr elfen lywodraeth leol. A chan nodi'r cyllid sy'n cael ei ddarparu i geisio sicrhau y bydd y mater gofal canolraddol a nodwyd gennym—fod yr angen am fewnbwn therapiwtig a nyrsio priodol sydd i'w gynnwys yn ffactor yn cael ei ddatblygu drwy'r cyllid cynyddol hwnnw, a hefyd yr offeryn i gydnabod pwysigrwydd datgyflyru ac i warchod yn ei erbyn. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am hynny i gyd.
I gloi, fel rydym yn ei ddweud mor aml, mae'n dda iawn gweld yr ymagwedd y mae Llywodraeth Cymru wedi'i mabwysiadu, y mae'r Gweinidog wedi'i mabwysiadu, wrth ymateb i'r adroddiad, ond nawr, fel erioed, y prawf allweddol fydd gweld gweithredu'n digwydd a'r cynnydd sydd ei angen i ddilyn hynny. Felly, fel erioed, bydd gan y pwyllgor ddiddordeb parhaus er mwyn ceisio sicrhau ein bod yn gweld y gwelliant, y cynnydd, yr ansawdd ledled Cymru, a'r cysondeb ledled Cymru, y mae'r adroddiad hwn yn nodi eu bod yn hanfodol. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? There is no objection. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 7 heddiw, dadl y Ceidwadwyr Cymreig: cofio a chymuned y lluoedd arfog. Galwaf ar James Evans i wneud y cynnig.
Item 7 today is the Welsh Conservatives' debate: remembrance and the armed forces community. I call on James Evans to move the motion.
Cynnig NDM9040 Paul Davies
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd parhaol y cyfnod cofio i deuluoedd a chymunedau yng Nghymru.
2. Yn cofio ac yn anrhydeddu pawb sydd wedi colli eu bywydau ac wedi aberthu wrth wasanaethu ein gwlad.
3. Yn cydnabod gwaith diflino sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned lluoedd arfog a chyn-filwyr Cymru.
4. Yn cydnabod y cyfraniad parhaus sylweddol y mae'r fyddin yn ei wneud i Gymru.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gefnogi cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru drwy:
a) rhoi terfyn ar ddigartrefedd cyn-filwyr drwy ei gwneud yn ofynnol i holl awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol Cymru roi prif flaenoriaeth i gyn-filwyr digartref wrth ddyrannu tai;
b) hyrwyddo ymgysylltu â'r rhaglen Ysgolion Cyfeillgar i'r Lluoedd Arfog i gefnogi plant y lluoedd arfog;
c) cynyddu cyllid ar gyfer GIG Cymru i Gyn-filwyr er mwyn galluogi penodi mentoriaid parhaol ym mhob bwrdd iechyd yng Nghymru;
d) ymestyn teithio bws am ddim i bob cyn-filwr; ac
e) sefydlu amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru.
Motion NDM9040 Paul Davies
To propose that the Senedd:
1. Recognises the enduring importance of the remembrance period to families and communities in Wales.
2. Remembers and honours all those who have lost their lives and made sacrifices in the service of our country.
3. Acknowledges the tireless work of organisations, individuals and volunteers who support Wales's armed forces community and veterans.
4. Recognises the significant ongoing contribution that the military makes to Wales.
5. Calls on the Welsh Government to support Wales’s armed forces community by:
a) ending veteran homelessness by requiring all Welsh local authorities and social landlords to give homeless veterans a top priority when allocating housing;
b) promoting engagement in the armed forces friendly schools programme to support service children;
c) increasing funding for Veterans NHS Wales to enable the appointment of permanent peer mentors in all Welsh health boards;
d) extending free bus travel to all military veterans; and
e) establishing a national military museum for Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion tabled in the name of my colleague Paul Davies. This motion today sets out a clear, credible and compassionate plan to honour our commitment to the armed forces here in Wales. Over the past few days, like other Senedd Members, I attended moving remembrance services right the way across my constituency, and like so many others, I was very touched by all the parts of our communities coming together to pay their respects.
The period of remembrance is always a solemn and powerful time, and it reminds us of the immense courage, sacrifice and selflessness of those who served, not just from here in the United Kingdom, but from all over the empire at the time, to defend our freedoms and the values that all of us share today. But remembrance must never just be about looking back. It must be about looking after those who have served, and those who still serve today. It must be about renewing our promise to provide care and support throughout the year, not just in November, and too often that promise is not being fulfilled.
Our motion begins, as it should, with recognition—recognition of the enduring importance of remembrance to families and communities across Wales. We remember and honour all those who lost their lives, and those who continue to bear the scars, both seen and unseen, of the service to our country. We also pay tribute to the many organisations, volunteers and individuals who work tirelessly to support our armed forces community. Their compassion and dedication fill the gaps that statutory services often leave behind or cannot fill, and they deserve our deepest thanks.
We recognise, of course, the significant and continuing contribution that the military makes to Wales, not just through its global service, but through the economic and social value of our bases and the vital role of our reservists and veterans in our communities across the country.
However, Deputy Presiding Officer, gratitude must not remain just words on a page, or gestures on a single day. The heart of this motion, and the focus of our efforts on these benches to fix Wales, lies in action. It is simply unacceptable that veterans who have given so much are still struggling to access housing, healthcare and mental health support. No-one who has worn our nation's uniform should ever be left behind, let alone left sleeping on the streets.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod Paul Davies. Mae'r cynnig hwn heddiw yn nodi cynllun clir, credadwy a thosturiol i anrhydeddu ein hymrwymiad i'r lluoedd arfog yma yng Nghymru. Dros y dyddiau diwethaf, fel Aelodau eraill o'r Senedd, mynychais wasanaethau coffa emosiynol ar draws fy etholaeth, ac fel cymaint o rai eraill, cefais fy nghyffwrdd yn fawr wrth weld yr holl rannau o'n cymunedau yn dod at ei gilydd i dalu eu teyrnged.
Mae cyfnod y cofio bob amser yn adeg ddifrifddwys a phwerus, ac mae'n ein hatgoffa o ddewrder, aberth ac anhunanoldeb aruthrol y rhai a wasanaethodd, nid yn unig o'r fan hon yn y Deyrnas Unedig, ond o bob cwr o'r ymerodraeth ar y pryd, i ddiogelu ein rhyddid a'r gwerthoedd y mae pob un ohonom yn eu rhannu heddiw. Ond dylai cofio bob amser ymwneud â mwy nag edrych yn ôl yn unig. Rhaid iddo ymwneud ag edrych ar ôl y rhai sydd wedi gwasanaethu, a'r rhai sy'n dal i wasanaethu heddiw. Rhaid iddo ymwneud ag adnewyddu ein haddewid i ddarparu gofal a chefnogaeth drwy gydol y flwyddyn, nid ym mis Tachwedd yn unig, ac yn rhy aml nid yw'r addewid hwnnw'n cael ei gyflawni.
Mae ein cynnig yn dechrau, fel y dylai, gyda chydnabyddiaeth—cydnabyddiaeth o bwysigrwydd parhaol cofio i deuluoedd a chymunedau ledled Cymru. Rydym yn cofio ac yn anrhydeddu pawb a gollodd eu bywydau, a'r rhai sy'n parhau i ddwyn creithiau, gweladwy ac anweledig, eu gwasanaeth i'n gwlad. Rydym hefyd yn talu teyrnged i'r nifer o sefydliadau, gwirfoddolwyr ac unigolion sy'n gweithio'n ddiflino i gefnogi cymuned y lluoedd arfog. Mae eu tosturi a'u hymroddiad yn llenwi'r bylchau y mae gwasanaethau statudol yn aml yn eu gadael ar ôl neu na allant eu llenwi, ac maent yn haeddu ein diolch.
Rydym yn cydnabod, wrth gwrs, y cyfraniad sylweddol a pharhaus y mae'r lluoedd arfog yn ei wneud i Gymru, nid yn unig drwy eu gwasanaeth byd-eang, ond drwy werth economaidd a chymdeithasol ein canolfannau milwrol a rôl hanfodol milwyr wrth gefn a chyn-filwyr yn ein cymunedau ledled y wlad.
Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, mae angen i ddiolchgarwch fod yn fwy na geiriau ar dudalen neu weithredoedd ar un diwrnod. Hanfod y cynnig hwn, a ffocws ein hymdrechion ar y meinciau hyn i drwsio Cymru, yw gweithredu. Mae'n annerbyniol fod cyn-filwyr sydd wedi rhoi cymaint yn dal i gael trafferth cael mynediad at wasanaethau tai, gofal iechyd a chymorth iechyd meddwl. Ni ddylai unrhyw un sydd wedi gwisgo lifrai ein gwlad gael ei adael ar ôl, heb sôn am gael ei adael i gysgu ar y strydoedd.
That is why our motion calls for five clear, practical steps, actions that this Welsh Government could take right now to make a real difference. First, we call for an end to veterans' homelessness. It is a national disgrace that men and women who wore the country's uniform, who stood ready to risk everything for our freedoms and protections, are sleeping rough or are stuck in insecure accommodation. So, we are calling on the Welsh Government to go further, to require every local authority and social landlord to give homeless veterans the highest priority for housing. That is not a radical demand; it is simple decency. If, in Wales, we can find emergency accommodation and support for others, then surely we can guarantee a roof for someone who has served under our flag. Providing a home for a veteran should be a matter of principle, not paperwork, and we should put that principle into practice now.
Secondly, we call for greater support for our service children. These young people face unique challenges: moving school repeatedly as parents are posted, coping with long absences as parents are away, and carrying worries that most children will never have to shoulder in Wales. The Government's own programme reports that over 2,000 service children are currently supported, backed by £270,000 of funding. We know that service families live in all our 22 local authorities, with census data identifying at least 2,486 children in armed forces households. That tells us that need is real, widespread and measurable. So, we should strengthen engagement with Supporting Service Children in Education Cymru's armed forces friendly schools framework, so that every school right the way across Wales knows who its service children are and how best to support them through their challenges.
Thirdly, we must invest properly in Veterans' NHS Wales. This service has been a Welsh Government-funded programme since 2010, expanded from a successful programme in south Wales, with additional recurrent funding from 2018 to increase capacity. It does vital work in providing assessments and National Institute for Health and Care Excellence approved therapy. But across Wales it is stretched, and some local health boards do not have the officers in place. We should be guaranteeing a permanent peer mentor in every health board, because peer support works, because veterans do trust veterans.
And fourth, we should extend free bus travel to all veterans all year round. Right now, free travel is offered by Transport for Wales and TrawsCymru on remembrance dates—a welcome gesture, but only on a few days each year. Making it permanent would fight isolation, improve access to work, health and community services, and it shows practical respect every day, not just in November. Wales has already consulted on ensuring concessionary bus travel for injured service veterans. The next step simply would be for a national scheme for all our veterans.
And finally, we should create that national military museum for Wales, which I would of course like to see in Brecon and Radnorshire. Our nation's military history is rich, it's distinguished, yet there is no single national museum to tell it. Evidence heard in all the Senedd committees has noted that many important pieces aren't on public display, because there simply is no place to display them. A national museum would honour service, preserve heritage and educate our future generations—a permanent place for families and schools, and our visitors to Wales, to learn, reflect and remember together.
Now, Deputy Presiding Officer, I want to turn to the amendments tabled by Plaid Cymru and the Welsh Government, especially Plaid Cymru's amendment, which seeks to delete our entire motion and replace it with vague platitudes or political point scoring.
Let me start with the amendment from Plaid Cymru. Frankly, I find it nothing short of insulting to our armed forces personnel across Wales. The amendment begins not with action, not with gratitude, but an attempt to score political points, referring to the work of Plaid Cymru MPs in supporting the armed forces covenant, forgetting all the other MPs, Senedd Members and councillors from all across Wales, from all political parties, who have worked very, very hard to ensure that councils, the Senedd and the Welsh Government have all signed the armed forces covenant. I think it's an absolute disgrace.
And let me be clear to Plaid Cymru, who obviously couldn't be seen to bother—I know Lindsay's here, but the rest couldn't come—who have stood up for our armed forces. It's not just Plaid Cymru. The armed forces covenant itself was enshrined in law by a UK Conservative Government. That was brought in under David Cameron, and that made sure that we enshrined a duty to treat veterans and their families fairly, with respect, in society. And I think that's something that every Member in this Chamber should recognise and be very proud to uphold.
But, to me, the most unacceptable part of Plaid Cymru's amendment is that it seeks to delete a section of our motion that recognises the significant ongoing contribution that the military makes to Wales. How disrespectful is that? To strike out recognition of the vital role that our service personnel play in our economy, in our communities and in our country's life is deeply, deeply offensive. To all those who serve and have served, we tell you—and I'm sure other parties will as well—that we stand with you and we recognise your ongoing contribution to Wales, even if the Plaid Cymru separatists cannot.
And I say that our motion stands proudly with our veterans and our service personnel, and especially with their families. It sets out clear, concrete, achievable steps that the Welsh Government could put in to deliver real change. [Interruption.] I will take an intervention, yes.
Dyna pam y mae ein cynnig yn galw am bum cam clir, ymarferol, camau gweithredu y gallai'r Llywodraeth hon eu cymryd nawr i wneud gwahaniaeth gwirioneddol. Yn gyntaf, galwn am roi diwedd ar ddigartrefedd ymhlith cyn-filwyr. Mae'n gywilydd cenedlaethol fod dynion a menywod sy'n gwisgo lifrai'r wlad, a oedd yn barod i beryglu popeth dros ein rhyddid a'n diogelwch, yn cysgu ar y stryd neu mewn llety ansicr. Felly, rydym yn galw ar Lywodraeth Cymru i fynd ymhellach, i fynnu bod pob awdurdod lleol a landlord cymdeithasol yn rhoi'r flaenoriaeth uchaf i gyn-filwyr digartref ar gyfer tai. Nid yw'n alwad radical; mae'n fater o barch. Os gallwn ddod o hyd i lety brys a chymorth i eraill yng Nghymru, yn sicr gallwn sicrhau to uwchben i rywun sydd wedi gwasanaethu o dan ein baner. Dylai darparu cartref i gyn-filwr fod yn fater o egwyddor, nid gwaith papur, a dylem roi'r egwyddor honno ar waith nawr.
Yn ail, galwn am fwy o gefnogaeth i blant y lluoedd arfog. Mae'r bobl ifanc hyn yn wynebu heriau unigryw: symud ysgol dro ar ôl tro wrth i rieni gael eu symud i leoliadau amrywiol, ymdopi ag absenoldebau hir pan fo rhieni i ffwrdd, a dioddef pryderon na fydd y rhan fwyaf o blant byth yn gorfod eu dioddef yng Nghymru. Mae rhaglen y Llywodraeth ei hun yn adrodd bod dros 2,000 o blant y lluoedd arfog yn cael eu cefnogi ar hyn o bryd, gyda chefnogaeth £270,000 o gyllid. Rydym yn gwybod bod teuluoedd y lluoedd arfog yn byw ym mhob un o'n 22 awdurdod lleol, gyda data cyfrifiad yn nodi bod o leiaf 2,486 o blant yn byw yng nghartrefi aelodau o'r lluoedd arfog. Mae hynny'n dweud wrthym fod yr angen yn real, yn eang ac yn fesuradwy. Felly, dylem gryfhau'r ymgysylltiad â'r fframwaith ysgolion sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog, Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg, fel bod pob ysgol ledled Cymru yn gwybod pwy sy'n blant y lluoedd arfog a'r ffordd orau i'w cefnogi drwy eu heriau.
Yn drydydd, rhaid inni fuddsoddi'n iawn yn GIG Cymru i Gyn-filwyr. Mae'r gwasanaeth hwn wedi bod yn rhaglen a ariennir gan Lywodraeth Cymru ers 2010, wedi'i ehangu o raglen lwyddiannus yn ne Cymru, gyda chyllid rheolaidd ychwanegol ers 2018 i gynyddu capasiti. Mae'n gwneud gwaith hanfodol yn darparu asesiadau a therapi wedi'i gymeradwyo gan y Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal. Ond ar draws Cymru mae dan bwysau, ac nid oes gan rai byrddau iechyd lleol swyddogion yn eu lle. Dylem fod yn sicrhau bod mentor cymheiriaid parhaol ym mhob bwrdd iechyd, oherwydd mae cymorth gan gymheiriaid yn gweithio, am fod cyn-filwyr yn ymddiried mewn cyn-filwyr.
Ac yn bedwerydd, dylem ymestyn teithio bws am ddim i gynnwys pob cyn-filwr drwy gydol y flwyddyn. Ar hyn o bryd, mae teithio am ddim yn cael ei gynnig gan Trafnidiaeth Cymru a TrawsCymru ar ddyddiadau'r cofio—cam i'w groesawu, ond ar ychydig ddyddiau bob blwyddyn yn unig. Byddai ei wneud yn barhaol yn gam rhag ynysu, yn gwella mynediad at waith, gwasanaethau iechyd a gwasanaethau cymunedol, ac mae'n dangos parch ymarferol bob dydd, nid ym mis Tachwedd yn unig. Mae Cymru eisoes wedi ymgynghori ar sicrhau teithio rhatach ar fysiau i gyn-filwyr y lluoedd arfog a anafwyd. Y cam nesaf fyddai cynllun cenedlaethol ar gyfer ein holl gyn-filwyr.
Ac yn olaf, dylem greu amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru, ac fe hoffwn i ei gweld ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed wrth gwrs. Mae hanes milwrol ein cenedl yn gyfoethog, mae'n nodedig, ond nid oes un amgueddfa genedlaethol ar gyfer adrodd yr hanes hwnnw. Mae tystiolaeth a glywyd ym mhob un o bwyllgorau'r Senedd wedi nodi bod llawer o eitemau pwysig nad ydynt yn cael eu harddangos yn gyhoeddus, am nad oes lle i'w harddangos. Byddai amgueddfa genedlaethol yn anrhydeddu gwasanaeth, yn gwarchod treftadaeth ac yn addysgu cenedlaethau'r dyfodol—lle parhaol i deuluoedd ac ysgolion, a'n hymwelwyr â Chymru, ddysgu, myfyrio a chofio gyda'n gilydd.
Nawr, Ddirprwy Lywydd, rwyf am droi at y gwelliannau a gyflwynwyd gan Blaid Cymru a Llywodraeth Cymru, yn enwedig gwelliant Plaid Cymru, sy'n ceisio dileu ein cynnig cyfan a gosod ystrydebau amwys yn ei le neu sgorio pwyntiau gwleidyddol.
Gadewch imi ddechrau gyda'r gwelliant gan Blaid Cymru. Yn onest, rwy'n ei ystyried yn sarhaus i'n personél lluoedd arfog ledled Cymru. Mae'r gwelliant yn dechrau nid gyda gweithredu, nid gyda diolchgarwch, ond gydag ymgais i sgorio pwyntiau gwleidyddol drwy gyfeirio at waith ASau Plaid Cymru yn cefnogi cyfamod y lluoedd arfog, gan anghofio'r holl ASau eraill, Aelodau'r Senedd a chynghorwyr o bob cwr o Gymru, o bob plaid wleidyddol, sydd wedi gweithio'n galed iawn i sicrhau bod cynghorau, y Senedd a Llywodraeth Cymru oll wedi llofnodi cyfamod y lluoedd arfog. Rwy'n credu ei fod yn gywilyddus.
A gadewch imi fod yn glir wrth Blaid Cymru, sy'n amlwg heb drafferthu dod—rwy'n gwybod bod Lindsay yma, ond ni allai'r gweddill ddod—pwy sydd wedi sefyll dros ein lluoedd arfog. Nid Plaid Cymru yn unig sydd wedi gwneud hynny. Cafodd cyfamod y lluoedd arfog ei hun ei ymgorffori yn y gyfraith gan Lywodraeth Geidwadol y DU. Cafodd ei gyflwyno o dan David Cameron, ac fe wnaeth yn siŵr ein bod yn ymgorffori dyletswydd i drin cyn-filwyr a'u teuluoedd yn deg, gyda pharch, mewn cymdeithas. Ac rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylai pob Aelod yn y Siambr hon ei gydnabod a bod yn falch iawn o'i wneud.
Ond i mi, y rhan fwyaf annerbyniol o welliant Plaid Cymru yw ei fod yn ceisio dileu rhan o'n cynnig sy'n cydnabod y cyfraniad parhaus sylweddol y mae'r lluoedd arfog yn ei wneud i Gymru. Am amharchus yw hynny. Mae dileu cydnabyddiaeth o'r rôl hanfodol y mae ein personél lluoedd arfog yn ei chwarae yn ein heconomi, yn ein cymunedau ac ym mywyd ein gwlad yn hynod o sarhaus. I bawb sy'n gwasanaethu ac sydd wedi gwasanaethu, rydym ni'n dweud wrthych—ac rwy'n siŵr y bydd pleidiau eraill hefyd—ein bod yn sefyll gyda chi ac rydym yn cydnabod eich cyfraniad parhaus i Gymru, hyd yn oed os nad yw ymwahanwyr Plaid Cymru yn gallu gwneud hynny.
Ac rwy'n dweud bod ein cynnig yn sefyll yn falch gyda'n cyn-filwyr a'n personél lluoedd arfog, ac yn enwedig gyda'u teuluoedd. Mae'n nodi camau clir, pendant, cyraeddadwy y gallai Llywodraeth Cymru eu rhoi ar waith i gyflawni newid go iawn. [Torri ar draws.] Fe dderbyniaf eich ymyriad, iawn.
Thank you to the Member for—. I can't see you past the pillar, but thank you very much.
Diolch i'r Aelod am—. Ni allaf eich gweld heibio'r piler, ond diolch yn fawr.
That's probably a good thing.
Mae'n siŵr fod hynny'n beth da.
Thank you to the Member for taking the intervention. I just wanted to say that I concur with everything that you've said so far and I want to thank the Welsh Conservatives for bringing forward this important debate today.
I know we had a debate yesterday, and, in that speech that I made, I said about the importance—and agreed with other Members that spoke of the same—of looking after our veterans' mental health. So, on that specific point, do you agree with me that, as I said to the Cabinet Secretary yesterday, in NHS Wales, there needs to be specific help for female veterans, who have specific needs that differ from those who are male? There was some talk from the Government that they would be supportive of that, but, unfortunately, they've said there's no money to go ahead with that now. But, as the Cabinet Secretary raised it yesterday, don't you agree with me that that, hopefully, will be agreed?
Diolch i'r Aelod am dderbyn yr ymyriad. Roeddwn eisiau dweud fy mod yn cytuno â phopeth rydych chi wedi'i ddweud hyd yma ac rwyf am ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw.
Rwy'n gwybod ein bod wedi cael dadl ddoe, ac yn yr araith a wneuthum, soniais am bwysigrwydd—a chytunais ag Aelodau eraill a siaradodd am yr un peth—gofalu am iechyd meddwl ein cyn-filwyr. Felly, ar y pwynt penodol hwnnw, a ydych chi'n cytuno â mi, fel y dywedais wrth Ysgrifennydd y Cabinet ddoe, fod angen help penodol yn GIG Cymru i gyn-filwyr benywaidd, sydd ag anghenion penodol sy'n wahanol i'r rhai sydd gan ddynion? Roedd rhywfaint o sôn gan y Llywodraeth y byddent yn gefnogol i hynny, ond yn anffodus, maent wedi dweud nad oes arian i fwrw ymlaen â hynny nawr. Ond gan fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi ei godi ddoe, onid ydych chi'n cytuno â mi y bydd hynny, gobeithio, yn cael ei gytuno?
Well, my overriding principle is that mental health support should be provided to everybody, whether that's males or females. No-one should be denied support. And I can reaffirm my party's commitment that the NHS will always remain free and people can have access to free mental health support, and I hope that you might do the same if you're making a contribution later.
But I will say, Deputy Presiding Officer—I know I'm taking up a lot of time from the person who's closing this debate—let us remember that remembrance cannot be confined to one weekend. It must live in our policies, in our budgets and in our priorities every single day of the year. We owe our veterans and their families a debt that can never truly be repaid, but we should do as much as we can to honour what they have done for our country.
The Welsh Conservatives motion before us turns remembrance from a moment into a movement—a year-round commitment to those who have served and sacrificed for us all. I urge Members to reject all other amendments today and support the Welsh Conservatives motion to make sure that we can actually start now to support our serving personnel and their families right the way across Wales.
Wel, fy egwyddor fawr i yw y dylid darparu cymorth iechyd meddwl i bawb, boed hynny'n ddynion neu'n fenywod. Ni ddylid gwrthod cefnogaeth i neb. A gallaf ailddatgan ymrwymiad fy mhlaid y bydd y GIG bob amser am ddim ac y gall pobl gael mynediad at gymorth iechyd meddwl am ddim, ac rwy'n gobeithio y gallech chi wneud yr un peth os ydych chi'n gwneud cyfraniad yn nes ymlaen.
Ond rwyf am ddweud, Ddirprwy Lywydd—rwy'n gwybod fy mod i'n mynd â llawer o amser oddi wrth y sawl sy'n cau'r ddadl hon—gadewch inni gofio na ellir cyfyngu cofio i un penwythnos. Mae'n rhaid iddo fyw yn ein polisïau, yn ein cyllidebau ac yn ein blaenoriaethau bob diwrnod o'r flwyddyn. Mae arnom ddyled i'n cyn-filwyr a'u teuluoedd na ellir byth ei had-dalu'n llawn, ond dylem wneud cymaint ag y gallwn i anrhydeddu'r hyn y maent wedi'i wneud dros ein gwlad.
Mae cynnig y Ceidwadwyr Cymreig ger ein bron yn troi cofio o fod yn foment i fod yn ymrwymiad drwy gydol y flwyddyn i'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac aberthu dros bob un ohonom. Rwy'n annog yr Aelodau i wrthod pob gwelliant arall heddiw a chefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig i wneud yn siŵr y gallwn ddechrau cefnogi ein personél lluoedd arfog a'u teuluoedd ar draws Cymru nawr.
Rwyf wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-dethol. Galwaf ar Peredur Owen Griffiths i gynnig gwelliant 1, yn enw Heledd Fychan.
I have selected the amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Peredur Owen Griffiths to move amendment 1, in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Dileu popeth ar ôl pwynt 3 a rhoi yn ei le:
Yn gresynu at effaith niweidiol polisïau llymder Llywodraeth Geidwadol flaenorol y DU ar wasanaethau cymorth i gyn-filwyr.
Yn cydnabod:
a) anghenion penodol cyn-filwyr a chymuned ehangach y lluoedd arfog yng Nghymru; a
b) gwaith Aelodau Seneddol Plaid Cymru wrth gefnogi'r gwaith o gymhwyso Cyfamod y Lluoedd Arfog i drin cyn-filwyr a'u teuluoedd yn deg a gyda pharch mewn cymdeithas.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) rhoi sylw dyledus i anghenion cyn-filwyr wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a chefnogi'r rhai sydd wedi cael eu heffeithio gan ryfel a gwrthdaro;
b) cyfarwyddo pob bwrdd iechyd yng Nghymru i ymgorffori mentora gan gymheiriaid ar gyfer cyn-filwyr yn eu llwybrau iechyd meddwl a sicrhau bod arfer gorau ar gymorth iechyd meddwl i gyn-filwyr yn cael ei gymhwyso'n gyson ar raddfa Cymru gyfan;
c) cyhoeddi cofnodion cyfarfodydd diweddaraf Grŵp Arbenigol y Lluoedd Arfog a rhoi diweddariad i'r Senedd ar gynnydd o ran y mentrau megis astudiaeth gwmpasu Cymru gyfan Ymddiriedolaeth Cronfa Cyfamod y Lluoedd Arfog ar ddigartrefedd cyn-filwyr yng Nghymru;
d) gwneud sylwadau i Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â'r mater o bensiynau heb eu hawlio ymhlith cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru;
e) gwneud sylwadau i Lywodraeth y DU i eithrio cyn-filwyr rhag ailasesiadau anabledd; ac
f) cefnogi ymdrechion byd-eang i ddatrys gwrthdaro ac adeiladu heddwch.
Amendment 1—Heledd Fychan
Delete all after point 3 and replace with:
Regrets the detrimental impact of the previous UK Conservative Government’s austerity policies on support services for veterans.
Recognises:
a) the particular needs of veterans and the wider armed forces community in Wales; and
b) the work of Plaid Cymru MPs in supporting the application of the Armed Forces Covenant to treat veterans and their families fairly and with respect in society.
Calls on the Welsh Government to:
a) give due regard to the needs of veterans in delivering public services in Wales, and support those who have been impacted by war and conflict;
b) direct all health boards in Wales to embed peer mentoring for veterans into their mental health pathways and to ensure that best practice on mental health support for veterans is consistently applied on a pan-Wales scale;
c) publish the minutes of the most recent meetings of the Armed Forces Expert Group and provide an update to the Senedd on progress on the initiatives such as the Armed Forces Covenant Fund Trust’s pan-Wales scoping study on veterans’ homelessness in Wales;
d) make representations to the UK Government to address the issue of unclaimed pensions amongst the armed forces community in Wales;
e) make representations to the UK Government to exempt veterans from disability re-assessments; and
f) support efforts globally to resolve conflicts and build peace.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Dwi'n symud y gwelliant. Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
I move the amendment. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
I welcome the chance to contribute in this debate during this period of remembrance. It's right that we honour the Welsh men and women who have served our nation with dedication and courage.
On 23 November 1918, just days after the end of the great war, David Lloyd George promised to build a land fit for heroes. More than a century later, that promise remains unfulfilled. Too many veterans still face poverty, homelessness and poor mental and physical health—a damning indictment of successive UK Governments.
The independent review of UK Government welfare services for veterans could not have been clearer: funding cuts have hollowed out support. The Trussell Trust reports that over a quarter of veterans now struggle to afford food. Pension entitlement is another failure. Age Cymru estimates that one in five Welsh veterans could be eligible for an armed forces pension but are not claiming it, often due to confusion or complexity. Veterans should receive what they are owed automatically and not be left to navigate a bureaucratic maze.
We can also make the system kinder and simpler. My Westminster colleague Ben Lake has long argued that veterans should be exempt from repeated disability assessments, an ordeal that worsens anxiety and forces people through a benefits system already stacked against them. That is where welfare reform should begin, not by cutting lifelines, as the UK Government attempted last year.
The Welsh Government too can do more. At a recent Welsh Affairs Committee hearing, the Veterans' Commissioner for Wales, Colonel James Phillips, highlighted how peer mentoring transforms veterans' mental health, yet the provision of such support remains patchy. We need a consistent, 'once for Wales' approach, not just in principle, but in practice. In that spirit, I ask the Cabinet Secretary to update us on the work of the armed forces expert group, whose minutes seemingly have not been published since September 2023. I'm also keen to hear about how the Government is advancing the armed forces covenant, a measure my party helped bring to life.
But the hardship faced by so many in our armed forces communities points to a deeper truth: the need to end war and build lasting peace. Despite the lessons of history, humanity's appetite for conflict remains undiminished. The appalling Hamas attacks of 7 October were followed by Israel's devastating campaign of bombardment and starvation in Gaza, now recognised by the United Nations as a genocide. The so-called ceasefire has brought little relief, with civilians still being killed daily. In Sudan, Western complacency has enabled Gulf-backed militias to commit fresh atrocities in Darfur—another genocide added to this century's grim list. And in Ukraine, Putin's unprovoked war grinds into a fourth year, emboldened by the shameful apologism of right-wing populists across Europe. Disturbingly, that same rhetoric has crept into Wales, fuelling smears against the nation of sanctuary programme, a scheme whose purpose is to help victims of Putin's war.
Whilst political opportunists may turn their backs on Ukraine, Plaid Cymru, and, as we saw in Caerphilly, the people of Wales, will not. We will stand with Ukraine as long as it takes. As we mark another year of remembrance, we must honour not only those who served, but also Wales's proud tradition of standing with the oppressed and the victims of war. Our duty is to ensure that the land fit for heroes finally becomes a reality, and to remember that the only true antidote to the poison of war is peace. Diolch.
Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu yn y ddadl hon yn ystod y cyfnod cofio hwn. Mae'n iawn ein bod yn anrhydeddu'r dynion a'r menywod o Gymru sydd wedi gwasanaethu ein cenedl gydag ymroddiad a dewrder.
Ar 23 Tachwedd 1918, ychydig ddyddiau ar ôl diwedd y rhyfel mawr, addawodd David Lloyd George adeiladu gwlad addas i arwyr. Mwy na chanrif yn ddiweddarach, mae'r addewid hwnnw'n parhau heb ei gyflawni. Mae gormod o gyn-filwyr yn dal i wynebu tlodi, digartrefedd ac iechyd meddwl a chorfforol gwael—sy'n feirniadaeth ddamniol o Lywodraethau olynol yn y DU.
Ni allai'r adolygiad annibynnol o wasanaethau lles Llywodraeth y DU ar gyfer cyn-filwyr fod wedi bod yn gliriach: mae toriadau cyllid wedi diberfeddu cymorth. Mae Ymddiriedolaeth Trussell yn adrodd bod dros chwarter y cyn-filwyr bellach yn ei chael hi'n anodd fforddio bwyd. Mae hawl i bensiwn yn fethiant arall. Mae Age Cymru yn amcangyfrif y gallai un o bob pump o gyn-filwyr Cymru fod yn gymwys i gael pensiwn y lluoedd arfog ond nad ydynt yn ei hawlio, yn aml oherwydd dryswch neu gymhlethdod. Dylai cyn-filwyr gael yr hyn sy'n ddyledus iddynt yn awtomatig a pheidio â chael eu gadael i lywio drwy ddrysfa fiwrocrataidd.
Gallwn wneud y system yn fwy caredig ac yn symlach hefyd. Mae fy nghyd-bleidiwr yn San Steffan, Ben Lake, wedi dadlau ers tro y dylai cyn-filwyr gael eu heithrio rhag asesiadau anabledd dro ar ôl tro, profiad sy'n gwaethygu pryder ac yn gorfodi pobl drwy system fudd-daliadau sydd eisoes yn gweithio yn eu herbyn. Dyna lle dylai diwygio lles ddechrau, nid drwy dorri rhaffau achub, fel y ceisiodd Llywodraeth y DU ei wneud y llynedd.
Gall Llywodraeth Cymru hefyd wneud mwy. Mewn gwrandawiad diweddar gan y Pwyllgor Materion Cymreig, tynnodd Comisiynydd Cyn-filwyr Cymru, y Cyrnol James Phillips, sylw at y ffordd y mae mentora cymheiriaid yn trawsnewid iechyd meddwl cyn-filwyr, ond mae'r ddarpariaeth o gymorth o'r fath yn parhau i fod yn dameidiog. Mae angen dull cyson, 'unwaith i Gymru', nid yn unig mewn egwyddor, ond yn ymarferol. Mewn ysbryd o'r fath, gofynnaf i Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am waith grŵp arbenigol y lluoedd arfog, y mae'n ymddangos nad yw eu cofnodion wedi'u cyhoeddi ers mis Medi 2023. Rwyf hefyd yn awyddus i glywed sut y mae'r Llywodraeth yn hyrwyddo cyfamod y lluoedd arfog, mesur y gwnaeth fy mhlaid helpu i'w sefydlu.
Ond mae'r caledi sy'n wynebu cymaint yn ein cymunedau lluoedd arfog yn dangos gwirionedd dyfnach: yr angen i roi diwedd ar ryfel ac adeiladu heddwch parhaol. Er gwaethaf gwersi hanes, mae awydd dynoliaeth am wrthdaro yn parhau i fod heb leihau. Dilynwyd ymosodiadau ofnadwy Hamas ar 7 Hydref gan ymgyrch ddinistriol Israel o fomio a newyn yn Gaza, sydd bellach yn cael ei gydnabod gan y Cenhedloedd Unedig fel hil-laddiad. Nid yw'r cadoediad fel y'i gelwir wedi dod â llawer o ryddhad, gyda sifiliaid yn dal i gael eu lladd bob dydd. Yn Sudan, mae hunanfodlonrwydd y Gorllewin wedi galluogi milisia a gefnogir gan y Gwlff i gyflawni erchyllterau newydd yn Darfur—hil-laddiad arall i'w ychwanegu at restr enbyd y ganrif hon. Ac yn Wcráin, mae rhyfel di-baid Putin yn rhygnu tuag at ei bedwaredd flwyddyn, wedi'i rymuso gan ddiffyniad cywilyddus poblyddwyr asgell dde ledled Ewrop. Yn bryderus, mae'r un rethreg wedi sleifio i mewn i Gymru, gan daflu baw at y rhaglen cenedl noddfa, cynllun ag iddo'r diben o helpu dioddefwyr rhyfel Putin.
Er y gall oportiwnwyr gwleidyddol droi eu cefnau ar Wcráin, ni fydd Plaid Cymru'n gwneud hynny, na phobl Cymru, fel y gwelsom yng Nghaerffili. Byddwn yn sefyll gydag Wcráin cyhyd ag y mae'n ei gymryd. Wrth inni nodi blwyddyn arall o gofio, rhaid inni anrhydeddu nid yn unig y rhai a wasanaethodd, ond traddodiad balch Cymru o sefyll gyda'r gorthrymedig a dioddefwyr rhyfel hefyd. Ein dyletswydd yw sicrhau bod yr addewid o wlad sy'n addas i arwyr yn cael ei wireddu o'r diwedd, ac i gofio mai'r unig wir iachâd i wenwyn rhyfel yw heddwch. Diolch.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i gynnig yn ffurfiol welliant 2, yn enw Jane Hutt.
I call on the Cabinet Secretary for Transport and North Wales to move amendment 2 formally, tabled in the name of Jane Hutt.
Gwelliant 2—Jane Hutt
Dileu popeth ar ôl pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel, gan nodi'r ansicrwydd yn y byd sydd ohoni.
Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys sifiliaid a gafodd eu hanafau a'u lladd.
Amendment 2—Jane Hutt
Delete all after point 4 and replace with:
Supports the need to endeavour to reach a peaceful solution to every conflict and bring an end to war, noting today’s uncertain world.
Remembers all who have lost their lives in wars and conflict, including civil casualties.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Moved formally.
Cynigiwyd yn ffurfiol.
In an interview last week, the Reverend Clive Foster, the Windrush commissioner, spoke about the Windrush scandal survivors, who he has met since he took office 100 days ago. He said that the people he met were proud of being British, and that he was humbled to see black veterans coming out wearing their medals in Wales. He said:
'We don't want to be defined by a scandal. That's why the gentleman comes out in his medals, proudly and says, "look, this is the contribution that I have made."'
I know that the Cabinet Secretary met with the Windrush commissioner when he came down to Wales, and I met him as well. We've been talking in this debate about how we will look after and support our veterans, and the message, really, I think, is that it is our duty to look after people who have done so much for us by not making them feel uncertain about their position in this country. I think we have to remember that the Windrush generation came to this country legally, were asked to come, and have served this country. So, creating an atmosphere such as threatening to end the indefinite leave to remain, saying immigrants should go back, threatening the nation of sanctuary, is causing huge uncertainty and despair amongst the Windrush generation. I just think that those are as important as all the other things that we've said today in the way that we should support veterans, that we must make people feel safe in this country. Coming together in remembrance is an opportunity for communities to unite and to remember the different communities that have contributed over many, many years. It's not to glorify war, but to recognise the contributions and to work for peace. And I see this time of remembrance as what we should do.
Also, I think it's important to remember the wider consequences of war and the displacement of so many people. Peredur has referred to Gaza, which immediately comes to mind, thinking of those long trails of people being displaced, and then going back to rubble, and I think we have to remember the consequences of war are so wide.
I was very pleased to attend the launch of the exhibition in the Senedd yesterday, sponsored by the Llywydd, which is an exhibition by the Centre for the Movement of People at Aberystwyth University. We heard some very powerful testimonies, including by two women from Ukraine. And as part of the exhibition, there are photographs relating to the Royal Indian Army Service Corps in Wales. And this is a heritage research project delivered by KIRAN Cymru, supported by the British army, the National Library of Wales and the Glamorgan Archives, and funded by the Welsh Government. And the Indian army provided over 2.5 million soldiers to fight alongside the Allies during the second world war. And the exhibition shows photos of the Royal Indian Army Service Corps' animal transport company, which transported 2,700 mules from Mumbai to Marseille.
The fall of France in May 1940 meant that the company had to be evacuated to Britain and was stationed in Wales, and others were deployed and fought for Britain in areas across the globe. There are calls for a memorial to the Indians who served in this country, and there's a call from the Indian community, locally, that there should be something to recognise them. Of course, there is, I think, as the Cabinet Secretary did highlight yesterday, the plaque at the national war memorial in Cardiff, which honours the contributions made by the diverse ethnic and Commonwealth women and men who've served our country from 1914 to date, and I know the Cabinet Secretary was instrumental in helping that to be established there.
So, I really just want to end by saying that the words we use as politicians, the atmosphere we create, are so crucially important. And I think that those are the things we should think about when we respect all those people who did so much to keep us safe in so many different ways. Diolch.
Mewn cyfweliad yr wythnos diwethaf, siaradodd y Parchedig Clive Foster, comisiynydd Windrush, am oroeswyr sgandal Windrush, y mae wedi cyfarfod â nhw ers iddo ddechrau yn y swydd 100 diwrnod yn ôl. Dywedodd fod y bobl y cyfarfu â nhw yn falch o fod yn Brydeinwyr, a'i fod yn teimlo'n ostyngedig wrth weld cyn-filwyr du yn dod allan yn gwisgo eu medalau yng Nghymru. Meddai:
'Nid ydym eisiau cael ein diffinio gan sgandal. Dyna pam y mae'r gŵr bonheddig yn dod allan yn ei fedalau, yn falch ac yn dweud, "edrychwch, dyma'r cyfraniad yr wyf i wedi'i wneud."'
Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyfarfod â chomisiynydd Windrush pan ddaeth i Gymru, ac fe wneuthum innau ei gyfarfod hefyd. Rydym wedi bod yn siarad yn y ddadl hon ynglŷn â sut y byddwn yn edrych ar ôl ac yn cefnogi ein cyn-filwyr, a'r neges, mewn gwirionedd, yw bod dyletswydd arnom i edrych ar ôl pobl sydd wedi gwneud cymaint ar ein rhan drwy beidio â gwneud iddynt deimlo'n ansicr am eu sefyllfa yn y wlad hon. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni gofio bod cenhedlaeth Windrush wedi dod i'r wlad hon yn gyfreithlon, gofynnwyd iddynt ddod, ac maent wedi gwasanaethu'r wlad hon. Felly, mae creu awyrgylch fel bygwth dod â'r caniatâd amhenodol i aros i ben, dweud y dylai mewnfudwyr fynd yn ôl, bygwth y genedl noddfa, yn achosi ansicrwydd ac anobaith enfawr ymhlith cenhedlaeth Windrush. Rwy'n credu bod y rheini yr un mor bwysig â'r holl bethau eraill yr ydym wedi'u dweud heddiw am y ffordd y dylem gefnogi cyn-filwyr, fod yn rhaid inni wneud i bobl deimlo'n ddiogel yn y wlad hon. Mae dod at ein gilydd i gofio yn gyfle i gymunedau uno ac i gofio'r gwahanol gymunedau sydd wedi cyfrannu dros lawer iawn o flynyddoedd. Nid gogoneddu rhyfel ydyw, ond cydnabod y cyfraniadau a gweithio dros heddwch. Ac rwy'n ystyried y cyfnod hwn o gofio fel rhywbeth y dylem ei wneud.
Hefyd, rwy'n credu ei bod yn bwysig cofio canlyniadau ehangach rhyfel a dadleoliad cymaint o bobl. Mae Peredur wedi cyfeirio at Gaza, sy'n dod i'r meddwl ar unwaith, a meddwl am y rhesi hir o bobl yn cael eu dadleoli, ac yna'n dychwelyd at rwbel, ac rwy'n credu bod yn rhaid inni gofio bod canlyniadau rhyfel mor eang.
Roeddwn yn falch iawn o fynychu lansiad yr arddangosfa yn y Senedd ddoe a noddwyd gan y Llywydd, sef arddangosfa gan y Ganolfan Astudio Symudedd Pobl ym Mhrifysgol Aberystwyth. Clywsom dystiolaeth bwerus iawn, yn cynnwys gan ddwy fenyw o Wcráin. Ac fel rhan o'r arddangosfa, ceir ffotograffau yn ymwneud â Chorfflu Gwasanaeth Byddin Frenhinol India yng Nghymru. Ac mae hwn yn brosiect ymchwil treftadaeth a ddarperir gan KIRAN Cymru, gyda chefnogaeth y fyddin Brydeinig, Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac Archifau Morgannwg, ac wedi'i ariannu gan Lywodraeth Cymru. A darparodd byddin India dros 2.5 miliwn o filwyr i ymladd ochr yn ochr â'r Cynghreiriaid yn ystod yr ail ryfel byd. Ac mae'r arddangosfa'n dangos lluniau o gwmni cludo anifeiliaid Corfflu Gwasanaeth Byddin Frenhinol India, a gludodd 2,700 o fulod o Mumbai i Marseille.
Golygodd cwymp Ffrainc ym mis Mai 1940 fod yn rhaid i'r cwmni gael ei symud i Brydain a chafodd ei leoli yng Nghymru, a symudwyd eraill i ymladd dros Brydain mewn mannau ledled y byd. Mae yna alwadau am gofeb i'r Indiaid a wasanaethodd yn y wlad hon, ac mae galwad gan y gymuned Indiaidd, yn lleol, y dylai fod rhywbeth i'w cydnabod. Wrth gwrs, fel y nododd Ysgrifennydd y Cabinet ddoe, mae yna blac wrth y gofeb ryfel genedlaethol yng Nghaerdydd, sy'n anrhydeddu'r cyfraniadau a wnaed gan y menywod a dynion ethnig a Chymanwlad amrywiol sydd wedi gwasanaethu ein gwlad ers 1914 hyd nawr, ac rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi bod yn allweddol yn helpu i sefydlu hynny.
Felly, rwyf eisiau gorffen drwy ddweud bod y geiriau a ddefnyddiwn fel gwleidyddion, yr awyrgylch yr ydym yn ei greu, mor hanfodol bwysig. Ac rwy'n credu mai dyna'r pethau y dylem feddwl amdanynt pan fyddwn yn parchu'r holl bobl a wnaeth gymaint i'n cadw'n ddiogel mewn cymaint o wahanol ffyrdd. Diolch.
I'm really honoured to contribute to today's debate, especially in the year when we commemorate the eightieth anniversaries of VE and VJ Day. It's so important that we continue to remember and honour the sacrifices our forebears made for the freedom of our country, as well as the freedom His Majesty's armed forces services continue to protect all across the world.
I am hugely proud that it was a Conservative UK Government that introduced the armed forces covenant, and we must continue to respect the commitments made in that covenant right here in Wales. In my region of south-east Wales, we have nearly 23,500 veterans of both the armed forces and reservists, and I'm proud of the service each and every single one of them has given to our country. And I really wish that, in today's debate, Plaid Cymru had acknowledged that as well.
However, we are still seeing many challenges ahead for them because of a lack of consistent policy delivery, including difficulties, as my colleague James Evans mentioned, in housing, support for their health, as well as many other areas. Deputy Presiding Officer, according to the Royal British Legion, serving members and their families are not getting the support that they so desperately need from Welsh public services, including dentistry and access to education. It's also really disappointing that we are still seeing Welsh veterans without the support they need to adjust to civvy street, nor are we utilising the many skills that they can indeed offer us.
Close to my heart is very much the need for us to focus on lifelong learning for veterans, which will help to change their careers and also enable us to harness their skills. They are hugely valuable members of society, and we must never forget that. However, sadly, Deputy Presiding Officer, we're seeing a lacklustre approach to lifelong learning by the Welsh Government, which would support many veterans who have come out of service for our country. Deputy Presiding Officer, according to CollegesWales, we are seeing a drop in lifelong learning participation in Wales, primarily because of a large cut in funding by the Welsh Government from 2013. This 37.5 per cent cut in 2013, coupled with a 33 per cent cut in part-time education, means that the adult community learning sector is still playing catch-up in order to bring people back into education.
Deputy Presiding Officer, these pressures are not limited to lifelong learning. In our further education sector, where many of these vital courses are delivered, they are feeling the pinch due to record increases in learners and inflationary costs in terms of course delivery, as noted by CollegesWales. On top of this, we have the UK Labour Government's ill-thought-out increase in employer national insurance contributions, which has hit our education sectors hard. Veterans are also really missing out on a wide range of degree apprenticeships, available over the border, which would enable them to earn as they learn. We only have a very limited set of options for degree apprenticeships here in Wales. Therefore, Deputy Presiding Officer, I believe that we're missing out on some key skills that veterans can bring to the table. We do not ensure that they can be part of key jobs such as teaching. These skills are being left unused and sadly forgotten. The brilliant Troops to Teachers scheme in England, while underused, is an example of where Wales can also thank veterans for their service by ensuring they have meaningful employment after they leave the armed forces. We often say in remembrance, 'Gone, but not forgotten.' But, Deputy Presiding Officer, this is exactly what we are doing with our ex-service personnel.
It deeply distressed me last week to hear a veteran of world war two, Alec Penstone, say on Good Morning Britain that he felt winning a war was not worth how the country is today. And, Deputy Presiding Officer, when I see Reform standing up and praising the armed forces, when Reform-led Lancashire council are consulting on closing down care homes, it leaves a very bitter taste in my mouth. For a party that screams 'patriotism' from the rooftops, it is disgraceful to see that their patriotism ends when it comes to looking after the elderly. Our veterans across the UK deserve better than this.
Finally, Deputy Presiding Officer, I, on behalf of my entire group, want to say a huge 'thank you' to the veterans and armed forces personnel across the country and abroad who have made so many sacrifices for our freedom. Lest we forget. Thank you.
Mae'n anrhydedd cael cyfrannu at y ddadl heddiw, yn enwedig yn y flwyddyn pan ydym yn coffáu 80 mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ. Mae mor bwysig ein bod yn parhau i gofio ac anrhydeddu'r aberth a wnaeth ein cyndeidiau dros ryddid ein gwlad, yn ogystal â'r rhyddid y mae gwasanaethau lluoedd arfog Ei Fawrhydi yn parhau i'w ddiogelu ledled y byd.
Rwy'n hynod falch mai Llywodraeth Geidwadol y DU a gyflwynodd gyfamod y lluoedd arfog, ac mae’n rhaid inni barhau i barchu'r ymrwymiadau a wnaed yn y cyfamod hwnnw yma yng Nghymru. Yn fy rhanbarth i yn ne-ddwyrain Cymru, mae gennym bron i 23,500 o gyn-filwyr y lluoedd arfog a chyn-filwyr wrth gefn, ac rwy'n falch o'r gwasanaeth y mae pob un ohonynt wedi'i roi i'n gwlad. A hoffwn pe bai Plaid Cymru, yn y ddadl heddiw, wedi cydnabod hynny hefyd.
Fodd bynnag, rydym yn dal i weld llawer o heriau o'u blaenau oherwydd diffyg cysondeb o ran cyflawni polisi, gan gynnwys anawsterau, fel y soniodd fy nghyd-Aelod James Evans, gyda gwasanaethau tai, cymorth gyda'u hiechyd, yn ogystal â llawer o feysydd eraill. Ddirprwy Lywydd, yn ôl y Lleng Brydeinig Frenhinol, nid yw aelodau sy'n gwasanaethu a'u teuluoedd yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt yn daer gan wasanaethau cyhoeddus Cymru, yn cynnwys deintyddiaeth a mynediad at addysg. Mae hefyd yn siomedig iawn ein bod yn dal i weld cyn-filwyr Cymru yn mynd heb y cymorth sydd ei angen arnynt i addasu i fywyd sifil, ac nid ydym yn manteisio ar y sgiliau niferus y gallant eu cynnig i ni mewn gwirionedd.
Yn agos at fy nghalon mae'r angen inni ganolbwyntio ar ddysgu gydol oes i gyn-filwyr, a fydd yn helpu i newid eu gyrfaoedd a hefyd yn ein galluogi i harneisio eu sgiliau. Maent yn aelodau hynod werthfawr o gymdeithas, ac ni ddylem anghofio hynny byth. Fodd bynnag, yn anffodus, Ddirprwy Lywydd, rydym yn gweld ymagwedd ddi-fflach tuag at ddysgu gydol oes gan Lywodraeth Cymru, a fyddai'n cefnogi llawer o gyn-filwyr sydd wedi bod yn gwasanaethu ein gwlad. Ddirprwy Lywydd, yn ôl ColegauCymru, rydym yn gweld gostyngiad yn y nifer sy'n cyfranogi mewn dysgu gydol oes yng Nghymru, yn bennaf oherwydd toriad mawr i'r cyllid gan Lywodraeth Cymru yn 2013. Mae'r toriad o 37.5 y cant yn 2013, ynghyd â thoriad o 33 y cant mewn addysg ran-amser, yn golygu bod y sector dysgu oedolion yn y gymuned yn dal i ddal i fyny o ran dod â phobl yn ôl i addysg.
Ddirprwy Lywydd, nid yw'r pwysau hwn yn gyfyngedig i ddysgu gydol oes. Yn ein sector addysg bellach, lle mae llawer o'r cyrsiau hanfodol hyn yn cael eu darparu, maent yn teimlo'r pwysau oherwydd cynnydd digynsail yn nifer y dysgwyr a chostau chwyddiant o ran darparu cyrsiau, fel y nodwyd gan ColegauCymru. Yn ogystal, mae gennym gynnydd disynnwyr Llywodraeth Lafur y DU yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr, sydd wedi taro ein sectorau addysg yn galed. Mae cyn-filwyr hefyd yn colli cyfle i wneud ystod eang o radd-brentisiaethau, sydd ar gael dros y ffin, a fyddai'n eu galluogi i ennill arian wrth ddysgu. Set gyfyngedig iawn o opsiynau sydd gennym ar gyfer gradd-brentisiaethau yma yng Nghymru. Felly, Ddirprwy Lywydd, credaf ein bod yn colli cyfle gyda sgiliau allweddol y gall cyn-filwyr eu cynnig. Nid ydym yn sicrhau y gallant fod yn rhan o swyddi allweddol fel addysgu. Nid yw'r sgiliau hyn yn cael eu defnyddio, ac yn anffodus, maent yn cael eu hanghofio. Mae cynllun gwych Troops to Teachers yn Lloegr, er na wneir defnydd digonol ohono, yn enghraifft o lle gall Cymru hefyd ddiolch i gyn-filwyr am eu gwasanaeth drwy sicrhau bod ganddynt gyflogaeth ystyrlon wedi iddynt adael y lluoedd arfog. Rydym yn aml yn dweud wrth gofio, 'Yn angof ni chânt fod.' Ond Ddirprwy Lywydd, dyna'n union a wnawn gyda'n cyn-aelodau o'r lluoedd arfog.
Cefais fy nigalonni'n fawr yr wythnos diwethaf pan glywais gyn-filwr a ymladdodd yn yr ail ryfel byd, Alec Penstone, yn dweud ar Good Morning Britain ei fod yn teimlo nad oedd ennill rhyfel yn werth y cyflwr y mae'r wlad ynddo heddiw. A Ddirprwy Lywydd, pan welaf Reform yn sefyll ac yn canmol y lluoedd arfog, pan fydd cyngor swydd Gaerhirfryn dan arweiniad Reform yn ymgynghori ar gau cartrefi gofal, mae'n gadael blas chwerw iawn yn fy ngheg. I blaid sy'n gweiddi 'gwladgarwch' nerth esgyrn eu pennau, mae'n warthus gweld nad yw eu gwladgarwch yn cynnwys gofalu am yr henoed. Mae ein cyn-filwyr ledled y DU yn haeddu gwell na hyn.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, ar ran fy ngrŵp cyfan, hoffwn ddiolch yn fawr iawn i'r cyn-filwyr a phersonél y lluoedd arfog ledled y wlad a thramor sydd wedi aberthu cymaint dros ein rhyddid. Yn angof ni chânt fod. Diolch.
I am the only Welsh politician to have visited our troops in Afghanistan, and we came under attack in one convoy—it was pretty hair raising, I may add—and following the five-day tour, prior to the flight home, the troops were made to watch a video about stress and the reality of the hardships they were likely to face on their return. It was about 15 minutes long—500 men and women packed into a very large hangar. If a 15-minute video is meant to mean rehabilitation, then it's simply not good enough. Even before they had boarded the plane, they were being told to expect the worst. It typifies, as Peredur has already alluded to, the failure of society to provide the necessary security and support for those who have bravely served our nation.
This weekend, we have all bowed our heads down in respect for the fallen, but we should also hold our heads down in shame for the many thousands—or, well, hundreds, certainly—of men and women who tragically fall through the net after completing their service. And we owe them a little bit more. We must do much better than we have done. The Ministry of Defence are the people I want to attack, not any political party. They need to increase their portion of their budget to ensure that no military personnel are sleeping on our streets. It's to the shame of everyone in this country that we still see that. It doesn't necessarily have to be a case of moving heaven and earth. There are relatively straightforward, practical steps that could make a huge difference in making our public services more receptive to the particular circumstances of the military personnel. I hear people say, 'Oh, they've got free swimming.' Well, that's fine, but if you have nowhere to live, free swimming and free bus and train transport are absolutely futile. We know that the life of military households can be nomadic, with all of the upheaval that that entails, so the very least we can do is to minimise this disruption through a guarantee of consistency in the provision of services, regardless of where they are based.
A constituent of mine—I have his permission to say his name—Geraint Evans from Caerphilly, served seven years in the armed forces, and he has highlighted to me a particular issue with dentistry. By coincidence, another person, a gentleman from Bargoed, has today contacted me with the same issue. I do not have his permission to mention his name, because it was only this morning and he hasn't replied yet to my e-mail. But accessing dental services, a simple thing like that through the NHS, is becoming a scarce luxury in Wales in general. But there are added complications for military personnel, due to their periodical relocation. Geraint has mentioned to me that despite being registered as an NHS dental patient before entering the service, he's lost his access now upon being discharged and he's been told to expect a waiting list of several years to re-enter the system. Regrettably, he is far from unique in this respect. The person from Bargoed has actually paid to have dental treatment for his daughter and himself.
Now, that runs completely contrary to the spirit of the principles of the armed forces covenant that we all worked so hard—every party here in Wales—to introduce. So, I would be grateful if the Cabinet Secretary could mention in his response whether the Welsh Government has considered introducing a service pause policy for NHS dental registration, so that veterans and their families don't lose access simply because of a change of address.
It was mentioned by the mover of the motion—I understand it's the American troops' motto as well—'no-one should be left behind'. Well, they are words that all Governments and certainly Westminster, the Welsh Government and the Ministry of Defence could do well to remember when it comes to dealing with the needs of our community of veterans. I would like to think that we are all united; despite the attacks earlier, I think we are all united in supporting the veterans of this country. I really believe that. Thank you for listening, thank you.
Fi yw'r unig wleidydd o Gymru sydd wedi ymweld â'n milwyr yn Affganistan, ac ymosodwyd arnom mewn un confoi—roedd yn eithaf dychrynllyd—ac yn dilyn y daith pum niwrnod, cyn hedfan adref, bu'n rhaid i'r milwyr wylio fideo am straen a realiti'r caledi yr oeddent yn debygol o'i wynebu ar ôl dychwelyd. Roedd oddeutu 15 munud o hyd—500 o ddynion a menywod mewn awyrendy gorlawn. Os yw fideo 15 munud i fod i olygu adsefydlu, nid yw'n ddigon da. Hyd yn oed cyn iddynt fynd ar yr awyren, dywedwyd wrthynt am ddisgwyl y gwaethaf. Mae'n nodweddiadol, fel y mae Peredur eisoes wedi dweud, o fethiant cymdeithas i ddarparu sicrwydd a chymorth angenrheidiol i'r rhai sydd wedi gwasanaethu'n ddewr dros ein gwlad.
Y penwythnos hwn, mae pob un ohonom wedi crymu ein pennau mewn parch at y rhai a gwympodd, ond dylem hefyd grymu ein pennau mewn cywilydd ynglŷn â'r miloedd lawer—neu, wel, cannoedd, yn sicr—o ddynion a menywod sy'n cwympo drwy'r rhwyd ar ôl cwblhau eu gwasanaeth. Ac mae arnom fwy na hyn iddynt. Rhaid inni wneud yn llawer gwell nag a wnaethom hyd yma. Y Weinyddiaeth Amddiffyn yw'r bobl yr wyf am eu beirniadu, nid unrhyw blaid wleidyddol. Mae angen iddynt gynyddu eu cyfran o'u cyllideb i sicrhau nad oes unrhyw bersonél y lluoedd arfog yn cysgu ar ein strydoedd. Mae'n warth ar bawb yn y wlad hon ein bod yn dal i weld hynny. Nid oes raid i hyn olygu llawer iawn o ymdrech. Mae yna gamau ymarferol cymharol syml a allai wneud gwahaniaeth enfawr i wneud ein gwasanaethau cyhoeddus yn fwy parod i dderbyn amgylchiadau arbennig personél y lluoedd arfog. Rwy'n clywed pobl yn dweud, 'O, maent yn cael nofio am ddim.' Wel, mae hynny'n iawn, ond os nad oes gennych unman i fyw, mae nofio am ddim a thrafnidiaeth am ddim ar fysiau a threnau yn gwbl ddiwerth. Gwyddom y gall bywydau aelwydydd y lluoedd arfog fod yn nomadaidd, gyda'r holl darfu sydd ynghlwm wrth hynny, felly y peth lleiaf y gallwn ei wneud yw lleihau'r tarfu drwy warantu cysondeb o ran y ddarpariaeth o wasanaethau, ble bynnag y maent wedi'u lleoli.
Fe fu un o fy etholwyr—rwyf wedi cael caniatâd i ddweud ei enw—Geraint Evans o Gaerffili, yn gwasanaethu am saith mlynedd yn y lluoedd arfog, ac mae wedi tynnu sylw at broblem benodol gyda deintyddiaeth. Drwy gyd-ddigwyddiad, mae unigolyn arall, gŵr o Fargoed, wedi cysylltu â mi heddiw gyda'r un broblem. Nid wyf wedi cael caniatâd i'w enwi ef, am mai y bore yma'n unig y cysylltodd â mi ac nid yw wedi ateb fy e-bost eto. Ond mae cael mynediad at wasanaethau deintyddol, peth mor syml â hynny drwy'r GIG, yn dod yn foethusrwydd prin yng Nghymru yn gyffredinol. Ond mae cymhlethdodau ychwanegol i bersonél y lluoedd arfog, gan eu bod yn cael eu hadleoli o bryd i'w gilydd. Mae Geraint wedi sôn wrthyf, er ei fod wedi cofrestru fel claf deintyddol gyda'r GIG cyn ymuno â'r gwasanaeth, mae wedi colli ei allu i gael mynediad bellach wrth gael ei ryddhau o wasanaeth, a dywedwyd wrtho am ddisgwyl rhestr aros o sawl blwyddyn i ailymuno â'r system. Yn anffodus, mae ymhell o fod yn unigryw yn hyn o beth. Mae'r unigolyn o Fargoed wedi talu i gael triniaeth ddeintyddol i'w hun a'i ferch.
Nawr, mae hynny'n gwbl groes i ysbryd egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog y gweithiodd pob un ohonom mor galed—pob plaid yma yng Nghymru—i'w gyflwyno. Felly, hoffwn pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet nodi yn ei ymateb a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried cyflwyno polisi o oedi dros gyfnodau gwasanaeth ar gyfer cofrestru deintyddol y GIG, fel nad yw cyn-filwyr a'u teuluoedd yn colli eu gallu i gael mynediad oherwydd newid cyfeiriad yn unig.
Dywedodd y sawl a wnaeth y cynnig—rwy'n deall mai dyma yw arwyddair milwyr America hefyd—'ni ddylai unrhyw un gael ei adael ar ôl'. Wel, maent yn eiriau y dylai pob Llywodraeth, ac yn sicr San Steffan, Llywodraeth Cymru a'r Weinyddiaeth Amddiffyn, eu cofio wrth ddelio ag anghenion cymuned ein cyn-filwyr. Hoffwn feddwl ein bod i gyd yn unedig; er gwaethaf yr ymosodiadau yn gynharach, credaf ein bod oll yn unedig yn ein cefnogaeth i gyn-filwyr y wlad hon. Rwy'n credu hynny o ddifrif. Diolch am wrando, diolch.
It gives me great pleasure to take part in today's debate on remembrance and supporting the armed forces community. My own constituency is home to Cawdor barracks—or Brawdy, as it's also known—the Pembrokeshire home of the 14th Signal Regiment. The soldiers and their families at those barracks are a valued part of the local community, and we in Pembrokeshire are very proud of their presence.
Our motion acknowledges the tireless work of organisations, individuals and volunteers who support Wales's armed forces community and veterans. Pembrokeshire is no exception; there are some excellent organisations working with veterans and the armed forces community across the county. The Cabinet Secretary may be aware of the excellent VC Gallery in Haverfordwest, run by Barry John, who was a serving member of the Royal Welsh Regiment for 24 years. The VC Gallery—'VC' meaning veterans and community—is a wonderful example of a small independent charity bringing together veterans and the community through art, as well as helping veterans who are struggling to adapt to civilian life.
I've been to the VC Gallery on several occasions and I'm always blown away by the incredible community spirit and commitment from the volunteers there. They run a series of amazing projects, including peer mentorships, who offer dedicated guidance and assistance to veterans and their families. In my view, delivering peer-led support is a great way of developing trust and creating a safe and welcoming environment for veterans to reconnect with their community and rediscover a sense of belonging. The VC Gallery also runs a garden-to-plate project, which connects people with the greater outdoors and teaches them valuable gardening and cooking skills. This is another project that fosters active citizenship and promotes healthy living, and I believe it's this kind of activity that the Welsh Government needs to identify, support and roll out across Wales. Where good work is being done in our communities, we have to promote it and share best practice across the country.
Our motion rightly calls on the Welsh Government to better support the armed forces community in a number of ways, including promoting engagement in the armed forces friendly schools programme to support service children, and I believe there's more that can be done to support service children in Welsh schools. Here in Wales, as mentioned earlier, funding for armed forces pupils is administered through Supporting Service Children in Education Cymru, and schools bid for funding rather than receiving direct financial support per pupil. Service pupils are of course entitled to support via the pupil development grant, provided they meet the eligibility criteria, but this does not compensate for the disparity in direct funding, because due to the financial situation of service personnel, service children are unlikely to qualify for free school meals or pupil development grant support. Therefore, because of the different ways of administering support, I know there are some concerns that schools receive less funding per service pupil than schools in England, and that of course limits the interventions and support available to these children. Therefore, I believe the Welsh Government should consider increasing the funding for SSCE Cymru to match the per-pupil rate provided in England, and commit to looking at this issue further with a view to reviewing the current funding set-up.
Now, of course, it would be remiss of me to speak in this debate without mentioning the campaign to protect war memorials in Wales. We come together in front of war memorials in our communities every year to pay tribute to our brave servicemen and servicewomen and I believe that more priority should be given to how war memorials are protected here in Wales. I've advocated for conservation custodians or war memorial officers, which could be incorporated into the responsibilities of existing local authority officers, and their role would serve as a point of contact for the public on any war memorial-related matters. They could also develop partnerships with local community groups and organisations that have already established responsibility for some memorials in the area. And they could also forge links with local schools to educate children and young people about the importance of war memorials and to tell the stories of the great sacrifices made for us. Therefore, I hope the Cabinet Secretary will genuinely commit to looking at this proposal further and whether there is scope for this sort of role to be created.
So, in closing, Deputy Presiding Officer, our armed forces do an incredible job protecting us, and it's only right that we honour all those who have lost their lives and have made sacrifices in the service of our country. We also need to promote local community activities and partnerships and we need to ensure that service children in Wales are funded at the same level as elsewhere across the UK. I urge Members to support our motion.
Mae'n bleser mawr cael cymryd rhan yn y ddadl heddiw ar gofio a chefnogi cymuned y lluoedd arfog. Mae fy etholaeth yn gartref i farics Cawdor—neu farics Breudeth, fel y'u gelwir hefyd—cartref y 14eg Gatrawd Signalau yn sir Benfro. Mae'r milwyr a'u teuluoedd yn y barics hynny'n rhan werthfawr o'r gymuned leol, ac rydym ni yn sir Benfro yn falch iawn o'u presenoldeb.
Mae ein cynnig yn cydnabod gwaith diflino sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned y lluoedd arfog a chyn-filwyr Cymru. Nid yw sir Benfro yn eithriad; mae yna sefydliadau rhagorol yn gweithio gyda chyn-filwyr a chymuned y lluoedd arfog ledled y sir. Efallai fod Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol o elusen ragorol Oriel VC yn Hwlffordd, sy'n cael ei rhedeg gan Barry John, a oedd yn aelod a wasanaethai yng Nghatrawd y Cymry Brenhinol am 24 mlynedd. Mae Oriel VC—gyda'r 'VC' yn dynodi cyn-filwyr a chymuned ('veterans' a 'community')—yn enghraifft wych o elusen fach annibynnol sy'n dod â chyn-filwyr a'r gymuned ynghyd drwy gelf, yn ogystal â chynorthwyo cyn-filwyr sy'n ei chael hi'n anodd addasu i fywyd sifil.
Rwyf wedi bod yn Oriel VC sawl gwaith ac rwyf bob amser yn cael fy syfrdanu gan yr ysbryd cymunedol a'r ymrwymiad anhygoel gan y gwirfoddolwyr yno. Maent yn cynnal cyfres o brosiectau anhygoel, gan gynnwys mentora cymheiriaid, sy'n cynnig arweiniad a chymorth ymroddedig i gyn-filwyr a'u teuluoedd. Yn fy marn i, mae darparu cymorth dan arweiniad cymheiriaid yn ffordd wych o ddatblygu ymddiriedaeth a chreu amgylchedd diogel a chroesawgar i gyn-filwyr ailgysylltu â'u cymuned ac ailddarganfod ymdeimlad o berthyn. Mae Oriel VC hefyd yn cynnal prosiect 'o'r ardd i'r plât', sy'n cysylltu pobl â'r awyr agored ac yn dysgu sgiliau garddio a choginio gwerthfawr iddynt. Mae hwn yn brosiect arall sy'n meithrin dinasyddiaeth weithredol ac yn hyrwyddo byw'n iach, a chredaf mai dyma'r math o weithgarwch sydd angen i Lywodraeth Cymru ei nodi, ei gefnogi a'i gyflwyno ledled Cymru. Lle caiff gwaith da ei wneud yn ein cymunedau, rhaid i ni ei hyrwyddo a rhannu arferion gorau ledled y wlad.
Mae ein cynnig yn galw’n briodol ar Lywodraeth Cymru i gefnogi cymuned y lluoedd arfog yn well mewn nifer o ffyrdd, gan gynnwys hyrwyddo ymgysylltiad yn y rhaglen ysgolion sy’n ystyriol o’r lluoedd arfog i gefnogi plant y lluoedd arfog, a chredaf fod mwy y gellir ei wneud i gefnogi plant y lluoedd arfog yn ysgolion Cymru. Yma yng Nghymru, fel y dywedwyd yn gynharach, mae cyllid ar gyfer disgyblion y lluoedd arfog yn cael ei weinyddu drwy Cefnogi Plant y Lluoedd Arfog mewn Addysg yng Nghymru (SSCE Cymru), ac mae ysgolion yn gwneud cais am gyllid yn hytrach na'u bod yn derbyn cymorth ariannol uniongyrchol fesul disgybl. Mae gan ddisgyblion sy'n blant y lluoedd arfog hawl i gymorth drwy’r grant datblygu disgyblion wrth gwrs, ar yr amod eu bod yn bodloni’r meini prawf cymhwysedd, ond nid yw hyn yn gwneud iawn am yr anghydraddoldeb mewn cyllid uniongyrchol, oherwydd yn sgil sefyllfa ariannol personél y lluoedd arfog, mae’n annhebygol y bydd plant y lluoedd arfog yn gymwys i gael prydau ysgol am ddim na chymorth drwy'r grant datblygu disgyblion. Felly, oherwydd y gwahanol ffyrdd o weinyddu cymorth, gwn fod yna bryder fod ysgolion yn derbyn llai o gyllid y pen i blant y lluoedd arfog nag ysgolion yn Lloegr, ac mae hynny wrth gwrs yn cyfyngu ar yr ymyriadau a’r cymorth sydd ar gael i’r plant hyn. Felly, credaf y dylai Llywodraeth Cymru ystyried cynyddu'r cyllid ar gyfer SSCE Cymru i'r un lefel â'r gyfradd y pen a ddarperir yn Lloegr, ac ymrwymo i edrych ar y mater hwn ymhellach gyda'r bwriad o adolygu'r drefn ariannu bresennol.
Nawr, byddai'n esgeulus imi siarad yn y ddadl hon heb sôn am yr ymgyrch i ddiogelu cofebion rhyfel yng Nghymru. Rydym yn dod ynghyd o flaen cofebion rhyfel yn ein cymunedau bob blwyddyn i dalu teyrnged i'n lluoedd arfog dewr, a chredaf y dylid rhoi mwy o flaenoriaeth i'r ffordd y mae cofebion rhyfel yn cael eu diogelu yma yng Nghymru. Rwyf wedi dadlau dros benodi ceidwaid cadwraeth neu swyddogion cofebion rhyfel, y gellid eu hymgorffori yng nghyfrifoldebau swyddogion awdurdodau lleol presennol, a byddai eu rôl yn gwasanaethu fel pwynt cyswllt ar gyfer y cyhoedd ar unrhyw faterion yn ymwneud â chofebion rhyfel. Gallent hefyd ddatblygu partneriaethau â grwpiau a sefydliadau cymunedol lleol sydd eisoes wedi sefydlu cyfrifoldeb am rai cofebion yn yr ardal. A gallent hefyd greu cysylltiadau ag ysgolion lleol i addysgu plant a phobl ifanc am bwysigrwydd cofebion rhyfel ac i ddweud wrthynt am yr aberth fawr a wnaed drosom. Felly, rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymrwymo o ddifrif i edrych ar y cynnig hwn ymhellach ac i ystyried a oes lle i greu rôl o'r fath.
Felly, i gloi, Ddirprwy Lywydd, mae ein lluoedd arfog yn gwneud gwaith anhygoel yn ein hamddiffyn, ac mae'n deg ein bod yn anrhydeddu pawb sydd wedi colli eu bywydau ac wedi aberthu wrth wasanaethu ein gwlad. Mae angen i ni hefyd hyrwyddo gweithgareddau cymunedol lleol a phartneriaethau ac mae angen inni sicrhau bod plant y lluoedd arfog yng Nghymru yn cael eu hariannu ar yr un lefel â mannau eraill ledled y DU. Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi ein cynnig.
I want to thank the Welsh Conservatives for tabling this really important debate today. This year, with the commemoration of the VE Day and VJ Day eightieth anniversary, it really has been moving to see people across all generations join together to reflect on sacrifices past and present. As the daughter of a veteran of the second world war, it is a poignant reminder that this day remains personal and hugely important to many of us.
The UK and Welsh Governments are committed to supporting veterans in Wales. The First Minister yesterday highlighted some of the ways that our Labour Governments are delivering for veterans in mid and west Wales, with funding going to places like Woody's Lodge in Ceredigion, the VC Gallery that Paul Davies mentioned in Haverfordwest, and Adferiad in Llandrindod Wells.
Could I also give a special mention to Military Veterans Club Cymru's breakfast club? Based in the Amman valley with members across Wales, it runs every Monday, putting on activities like bowling and shooting. It has become a hugely successful and popular event, with attendees numbering into the hundreds. Last month, I was honoured to attend a session. It was wonderful to see the work that the club is doing to promote health and well-being, to reduce loneliness and to bolster a sense of camaraderie for military veterans and their families, and also the intergenerational respect that was present by Ysgol y Bedol's fantastic school choir. It was quite interesting sitting next to a veteran who told me that their grandchild was one of those people on the stage singing, so it really does build up that intergenerational respect, and, more importantly, understanding and education about peace and the dignity bestowed upon those older people by the younger people and vice versa.
I was at a poppy stall in Haverfordwest—I'm sure most of us were at poppy stalls last week—and I was chatting to a veteran and they were particularly interested in the breakfast club, and maybe we could roll that out a little bit more widely. I know there's one in Llanelli and there are ones elsewhere. It is really an opportunity to thank everyone involved in all those organising and supporting schemes that take place right across the country. All they ask for is to see that people are enjoying themselves, that people are involved, that people aren't at home being lonely. I've met quite a few people who've told me that that would be their story if it was not for these organisations. Those organisations are a real embodiment of the armed forces covenant—the moral obligations between the nation and the members of the naval services, the army, the Royal Air Force and their families.
The Welsh Government does this through programmes like Veterans' NHS Wales, funding for which has risen by more than 35 per cent. Every local authority now employs armed forces liaison officers, ensuring that veterans can access housing, education and healthcare without barriers, and has appointed armed forces champions to represent their interests locally. Veterans who have health conditions linked to their service receive priority access to NHS Wales care, while the national housing pathway for veterans helps ex-services personnel find and obtain secure homes, including tailored advice for those at risk of homelessness. We know, from today, that some of those things need further nurturing and improvement.
We do have schemes that do matter to people: the free swimming and the defence privilege card, which promotes well-being and recognition of their service, their sacrifice and their contributions to our way of life. We must never, ever underestimate the importance of that well-being. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Eleni, gyda choffáu 80 mlynedd ers Diwrnod VE a Diwrnod VJ, mae wedi bod yn wirioneddol gyffrous gweld pobl o bob cenhedlaeth yn ymuno â'i gilydd i fyfyrio ar aberthau'r gorffennol a'r presennol. Fel merch i gyn-filwr a ymladdodd yn yr ail ryfel byd, mae'n ein hatgoffa'n ingol fod y diwrnod hwn yn parhau i fod yn bersonol ac yn hynod bwysig i lawer ohonom.
Mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gefnogi cyn-filwyr yng Nghymru. Ddoe, tynnodd y Prif Weinidog sylw at rai o’r ffyrdd y mae ein Llywodraethau Llafur yn cyflawni dros gyn-filwyr yng nghanolbarth a gorllewin Cymru, gyda chyllid yn mynd i leoedd fel Woody’s Lodge yng Ngheredigion, Oriel VC y soniodd Paul Davies amdani yn Hwlffordd, ac Adferiad yn Llandrindod.
A gaf i sôn hefyd am glwb brecwast Clwb Cyn-filwyr Cymru? Wedi'i leoli yn nyffryn Aman gydag aelodau ledled Cymru, mae'n cael ei gynnal bob dydd Llun, ac yn cynnig gweithgareddau fel bowlio a saethu. Mae wedi dod yn ddigwyddiad hynod lwyddiannus a phoblogaidd, gyda channoedd o fynychwyr. Y mis diwethaf, cefais yr anrhydedd o fynychu sesiwn. Roedd yn hyfryd gweld y gwaith y mae'r clwb yn ei wneud i hyrwyddo iechyd a lles, i leihau unigrwydd ac i hybu ymdeimlad o gyfeillgarwch i gyn-filwyr a'u teuluoedd, a hefyd y parch rhwng y cenedlaethau a welwyd gan gôr ysgol gwych Ysgol y Bedol. Roedd yn ddiddorol eistedd gyda chyn-filwr a ddywedodd wrthyf fod eu hŵyr yn un o'r rhai a oedd yn canu ar y llwyfan, felly mae'n meithrin parch rhwng y cenedlaethau, ac yn bwysicach fyth, dealltwriaeth ac addysg am heddwch a'r parch a roddir i bobl hŷn gan bobl iau, ac fel arall.
Roeddwn wrth stondin pabïau yn Hwlffordd—rwy'n siŵr fod y rhan fwyaf ohonom wedi bod wrth stondinau pabïau yr wythnos diwethaf—a bûm yn sgwrsio â chyn-filwr, ac roedd ganddynt ddiddordeb mawr yn y clwb brecwast, ac efallai y gallem gyflwyno hynny ychydig yn fwy eang. Gwn fod un yn Llanelli, ac mae rhai mewn mannau eraill. Mae'n gyfle gwych i ddiolch i bawb sy'n rhan o'r holl gynlluniau trefnu a chefnogi hynny ledled y wlad. Y cyfan y maent yn gofyn amdano yw i bobl fwynhau eu hunain, gweld bod pobl yn cymryd rhan, nad yw pobl gartref yn teimlo'n unig. Rwyf wedi cyfarfod â chryn dipyn o bobl sydd wedi dweud wrthyf mai dyna fyddai wedi digwydd iddynt hwy oni bai am y sefydliadau hyn. Mae'r sefydliadau hynny'n ymgorfforiad gwirioneddol o gyfamod y lluoedd arfog—y rhwymedigaethau moesol rhwng y genedl ac aelodau o wasanaethau'r llynges, y fyddin, y Llu Awyr Brenhinol a'u teuluoedd.
Mae Llywodraeth Cymru’n gwneud hyn drwy raglenni fel GIG Cymru i Gyn-filwyr, y mae cyllid ar ei gyfer wedi codi fwy na 35 y cant. Mae pob awdurdod lleol bellach yn cyflogi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog, gan sicrhau y gall cyn-filwyr gael mynediad at dai, addysg a gofal iechyd heb rwystrau, ac wedi penodi hyrwyddwyr y lluoedd arfog i gynrychioli eu buddiannau'n lleol. Mae cyn-filwyr sydd â chyflyrau iechyd sy'n gysylltiedig â'u gwasanaeth yn cael mynediad blaenoriaethol at ofal GIG Cymru, tra bo'r llwybr tai cenedlaethol ar gyfer cyn-filwyr yn helpu cyn-bersonél y lluoedd arfog i ddod o hyd i gartrefi sicr, gan gynnwys cyngor wedi'i deilwra ar gyfer y rhai sydd mewn perygl o wynebu digartrefedd. Mae heddiw wedi dangos bod angen meithrin a gwella rhai o'r pethau hynny ymhellach.
Mae gennym gynlluniau sy'n bwysig i bobl: nofio am ddim a'r cerdyn braint amddiffyn, sy'n hyrwyddo llesiant ac yn cydnabod eu gwasanaeth, eu haberth a'u cyfraniadau i'n ffordd o fyw. Ni ddylem byth danbrisio pwysigrwydd y llesiant hwnnw. Diolch.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
It's a real honour to speak in this debate tonight, in this week of remembrance, as we reflect on the immense debt of gratitude that we owe to those who have served, and those who made the ultimate sacrifice for the freedoms that we hold today.
On Sunday, I had the privilege of attending the remembrance service at St Thomas's Church in Rhyl, followed by the parade along to the memorial gardens on the promenade, where a two-minute silence was observed and wreaths were laid. It was a truly special and moving service, as it always is—one that brought together people of all ages and backgrounds, united in silent reflection and remembrance.
In towns and villages across Wales, we see the same quiet, heartfelt gratitude and the same sense of shared pride. Wales has given so much in the defence of our nation, from the battlefields of the Somme and Passchendaele, to the more recent conflicts in Iraq and Afghanistan, as Lindsay Whittle has already mentioned.
Countless men and women from Welsh towns and villages have served with courage, honour and selflessness, fighting with their communities in their hearts, and with a love of their nation—every field and hedgerow and its people. Their names are etched in our war memorials—including those in Rhyl, Prestatyn and Denbigh, in my constituency, to name a few—but their legacy lives on in our freedom and in our shared British values.
As has already been mentioned, there is barely anyone in Wales who does not have a family connection to someone who served in the first or second world war. Remembrance is not just about looking back. It is about recognising our continuing duty to those who laid down their lives, those who serve today, and to the veterans and their families. That is why our motion is so important. It calls for practical steps to be taken to support our armed forces community.
We must ensure that no veteran ever faces homelessness. Giving veterans top priority in housing allocations is the right thing to do. No one should ever face homelessness. It is important to recognise that it is a complex issue, with those facing homelessness almost always presenting with very complex issues, from health issues to substance abuse, and they require a lot of help that goes far beyond providing accommodation. So, given their service to this country, providing priority housing to homeless veterans is quite literally the very least that we can do.
We should also help our service children by encouraging every school in Wales to become part of the armed forces friendly schools programme, so that children who move frequently because of their parents' service receive some stability and support. Our veterans' mental health services and charities, such as Change Step Wales, are doing excellent work, but we can and should go further.
A much higher share of veterans report long-term physical or mental health conditions that limit day-to-day activity, with 32 per cent of veterans classified as disabled, compared with 19 per cent of non-veterans. A study by King's College London found that just under 28 per cent of serving and former armed service personnel had a common mental health disorder. Extending free bus travel to all veterans would be another practical step to helping tackle loneliness and maintain that vital link with their communities.
And finally, creating a national military museum for Wales, as James Evans has already mentioned. I would love it to be within the Vale of Clwyd constituency, but that might be a decision that's unfortunately out of my hands. But, nonetheless, a national military museum for Wales would be very much welcome and would give our country a lasting place of remembrance and education, so the enormity of their sacrifice is recognised and commemorated by the next generation and those to come.
It's important that every year we stand in silence to remember their sacrifice. It's important that we do continue to remember, and it's important that we match our words and sentiments with action. So, let us stand together in this Senedd today to honour their memory and to reaffirm our duty to those who have served and continue to serve our country with pride, which should always go beyond political lines. I'd encourage all Members to support our motion without amendment this evening. Thank you very much.
Mae'n anrhydedd siarad yn y ddadl hon heno, yn yr wythnos goffa hon, wrth inni fyfyrio ar y ddyled aruthrol sydd arnom i'r rhai sydd wedi gwasanaethu, a'r rhai a wnaeth yr aberth eithaf dros y rhyddid sydd gennym heddiw.
Ddydd Sul, cefais y fraint o fynychu'r gwasanaeth coffa yn Eglwys Sant Tomos yn y Rhyl, a'r orymdaith wedyn i'r gerddi coffa ar y promenâd, lle cafwyd dwy funud o ddistawrwydd a gosod torchau. Roedd yn wasanaeth gwirioneddol arbennig a theimladwy, fel y mae bob amser—un a ddaeth â phobl o bob oed a chefndir ynghyd, yn unedig mewn myfyrdod tawel a choffadwriaeth.
Mewn trefi a phentrefi ledled Cymru, gwelwn yr un diolchgarwch tawel, diffuant a'r un ymdeimlad o falchder a rennir. Mae Cymru wedi rhoi cymaint i amddiffyn ein cenedl, o feysydd brwydr y Somme a Passchendaele, i'r gwrthdaro mwy diweddar yn Irac ac Affganistan, fel y mae Lindsay Whittle eisoes wedi'i nodi.
Mae dynion a menywod dirifedi o drefi a phentrefi Cymru wedi gwasanaethu gyda dewrder, anrhydedd ac anhunanoldeb, gan ymladd gyda'u cymunedau yn eu calonnau, a chyda chariad at eu cenedl—pob cae a gwrych a'i phobl. Mae eu henwau wedi'u hysgythru ar ein cofebion rhyfel—gan gynnwys y rheini yn y Rhyl, Prestatyn a Dinbych, yn fy etholaeth i, i enwi rhai—ond mae eu gwaddol yn parhau yn ein rhyddid ac yn ein gwerthoedd Prydeinig a rennir.
Fel y soniwyd eisoes, prin fod unrhyw un yng Nghymru nad oes ganddynt gysylltiad teuluol â rhywun a wasanaethodd yn y rhyfel byd cyntaf neu'r ail ryfel byd. Nid edrych yn ôl yn unig yw cofio. Mae a wnelo â chydnabod ein dyletswydd barhaus i'r rhai a roddodd eu bywydau, y rhai sy'n gwasanaethu heddiw, ac i'r cyn-filwyr a'u teuluoedd. Dyna pam y mae ein cynnig mor bwysig. Mae'n galw am roi camau ymarferol ar waith i gefnogi cymuned ein lluoedd arfog.
Rhaid inni sicrhau nad oes unrhyw gyn-filwr byth yn wynebu digartrefedd. Rhoi blaenoriaeth i gyn-filwyr wrth ddyrannu tai yw'r peth iawn i'w wneud. Ni ddylai unrhyw un byth wynebu digartrefedd. Mae'n bwysig cydnabod ei fod yn fater cymhleth, gyda'r rhai sy'n wynebu digartrefedd bron bob amser yn ymgyflwyno â phroblemau cymhleth iawn, o broblemau iechyd i gamddefnyddio sylweddau, ac mae angen llawer o gymorth arnynt sy'n mynd ymhell y tu hwnt i ddarparu llety. Felly, o ystyried eu gwasanaeth i'r wlad hon, rhoi blaenoriaeth o ran tai i gyn-filwyr digartref yw'r lleiaf y gallwn ei wneud.
Dylem hefyd helpu plant ein milwyr drwy annog pob ysgol yng Nghymru i ddod yn rhan o'r rhaglen ysgolion sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog, fel bod plant sy'n symud yn aml oherwydd gwasanaeth eu rhieni yn cael rhywfaint o sefydlogrwydd a chymorth. Mae ein gwasanaethau iechyd meddwl a'n helusennau cyn-filwyr, fel Change Step Cymru, yn gwneud gwaith rhagorol, ond fe allwn ac fe ddylem fynd ymhellach.
Mae cyfran uwch o lawer o gyn-filwyr yn nodi cyflyrau iechyd corfforol neu feddyliol hirdymor sy'n cyfyngu ar weithgarwch o ddydd i ddydd, gyda 32 y cant o gyn-filwyr wedi'u categoreiddio'n anabl, o gymharu â 19 y cant o bobl nad ydynt yn gyn-filwyr. Canfu astudiaeth gan Goleg y Brenin Llundain fod gan ychydig o dan 28 y cant o bersonél a chyn-bersonél y lluoedd arfog anhwylder iechyd meddwl cyffredin. Byddai ymestyn darpariaeth teithio am ddim ar fysiau i bob cyn-filwr yn gam ymarferol arall i helpu i fynd i'r afael ag unigrwydd a chynnal y cysylltiad hanfodol â'u cymunedau.
Ac yn olaf, creu amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru, fel y mae James Evans eisoes wedi sôn. Buaswn wrth fy modd pe bai yn etholaeth Dyffryn Clwyd, ond efallai fod hwnnw'n benderfyniad sydd allan o fy nwylo i, gwaetha'r modd. Ond serch hynny, byddai amgueddfa filwrol genedlaethol i Gymru i'w chroesawu'n fawr a byddai'n rhoi lle parhaol i gofio ac addysgu ein gwlad, fel bod maint eu haberth yn cael ei gydnabod a'i goffáu gan y genhedlaeth nesaf a'r rhai i ddod.
Mae'n bwysig ein bod yn sefyll mewn distawrwydd bob blwyddyn i gofio eu haberth. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i gofio, ac mae'n bwysig ein bod yn ategu ein geiriau a'n teimladau â gweithredoedd. Felly, gadewch inni sefyll gyda'n gilydd yn y Senedd hon heddiw i anrhydeddu eu cof ac i ailddatgan ein dyletswydd i'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu ein gwlad gyda balchder, a ddylai bob amser fynd y tu hwnt i linellau gwleidyddol. Rwy'n annog pob Aelod i gefnogi ein cynnig heb ei ddiwygio heno. Diolch yn fawr.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru i gyfrannu—Ken Stakes.
The Cabinet Secretary for Transport and North Wales to contribute now—Ken Skates.
Diolch yn fawr iawn. I am very grateful indeed to Members for their contributions today. I, like many here, was pleased to join local remembrance events last weekend. Of course, we held our Government remembrance debate yesterday, which rightly focused on remembrance. It was a rare but very welcome occasion when we all left party politics outside the Chamber.
I covered points 1 to 3 of the motion yesterday, in a motion that was, after all, agreed by everybody. Point 4 rightly highlights the contribution of the military and of defence right across Wales. We've been funding armed forces jobs fairs since 2021, and I would urge Members to visit one and see the incredible attendance and also the incredible opportunities available. I was very pleased that the Cabinet Secretary for Social Justice attended the armed forces jobs fair and employer conference just last week in Cardiff. That event, and the armed forces jobs fair coming up in Wrexham next month, demonstrate our commitment to our military, along with our support for a Wales armed forces day.
Of course, we also enable our armed forces liaison officers, our AFLOs, to provide support in the community. We provide free swimming for the armed forces, we provide funding to help service children in our schools and we support veterans living with mental health issues through the Veterans' NHS Wales.
The recent armed forces jobs fair and conference in Cardiff, supported by this Government, was on the same day as Ministers were alongside the UK Minister for defence and industrial readiness at the Fields of Remembrance and later at General Dynamics in Merthyr, exploring opportunities for defence investment in Wales. Our First Minister recently spent time with the army and representatives from the defence industry at Cambrian Patrol, the military Olympics of patrolling skills, which puts Wales right on the world map. We fully recognise the importance of the military and defence and its contribution to Wales, to the economy, but also culturally and socially.
Point 5 raises a number of well-intentioned asks, which in their totality present challenges in our ability to support them. Our Homelessness and Social Housing Allocation (Wales) Bill was introduced in May and is currently going through Senedd scrutiny. It sets out how we'll systematically transform our approach to homelessness to help us achieve our long-term ambition to end homelessness in Wales. The Bill seeks to create a person-centred homelessness system that responds to the support needs of all applicants experiencing or at risk of homelessness, including, crucially, members of the armed forces community. Alongside the Bill, we plan to review the national housing pathway for ex-service personnel, a process that has already been initiated with partners and seeks to ensure that it is consistently applied across all of our local authorities.
The Armed Forces Friendly Schools scheme in Wales is a fantastic initiative, and it is SSCE Cymru, a Welsh Government funded project, that is pushing it out across Wales. Already 60 schools have achieved armed forces friendly school status. Gareth Davies said this is something we should encourage and, as a Government, we absolutely do, but it is not something that I believe could be mandated.
Veterans' NHS Wales continues to deliver quality mental health support for veterans in need. On peer group mentors, I know that this is a subject both the First Minister and my colleague, the Minister for Mental Health and Well-being, are keen to see support for, including, crucially, as has been highlighted, female veterans. The Welsh Government supports the provision of peer mentoring and recognises the important role of lived experience as part of a holistic and person-centred offer of support. This does indeed form part of the transformation of mental health services being delivered by the strategic programme for mental health. This will seek to build on and embed work on lived experience and peer mentoring already funded by the Welsh Government. Veterans’ NHS continues to deliver quality mental health support for veterans in need.
Turning to free travel for veterans, we should of course remember that the covenant is about addressing disadvantage and special consideration for those who have given the most. This is an offer that I am pleased to see many transport operators, including TfW, make each year for remembrance. Many veterans, of course, will already benefit from the universal benefits on offer here to those over 60, and others have access to discounted fares through the veterans’ railcard. For those who have given the most, again, there are concessionary fares available for those who are injured and in receipt of compensation. So, I do appreciate the idea, but free transport for all veterans would be a considerable challenge, and it would likely lead to similar calls for emergency workers, who also face life and death scenarios, to receive the same entitlement.
Now, I know a national military museum is a long-standing aspiration of the Welsh Conservatives, and I had the pleasure of attending RWF Fest at Hightown barracks recently, in which the Royal Welch Fusiliers regimental museum held a fabulous pop-up event in Wrexham. We have some incredible museums across Wales celebrating history and educating people in the process, including the Firing Line at Cardiff Castle alongside the Royal Welsh Museum in Brecon and the Royal Welch Fusiliers Museum in Caernarfon. I suspect the best place for a national museum right now is in our respective manifestos.
Now, turning to Plaid's call on the Welsh Government, due regard is something that we already have been doing in many areas. Initiatives such as Veterans' NHS Wales and the housing pathway demonstrate that. But, going forward, we look positively towards the principle that the legal duty should be extended through the armed forces covenant to the UK and devolved Governments. I've covered our approach to peer mentoring in response to the Conservative amendment. Local health boards, I do believe, are best placed to consider local health needs.
We look forward to Alabaré producing their scoping study on veterans' homelessness. We're not the client for this piece of work, but we will be very interested to see what it says and look forward to it as a prompt for possible policy consideration here in Wales. We'll update the website with the minutes of our armed forces expert group, which is incredibly valuable and something both I and Sarah Murphy have been attending. And I know that my colleague the Cabinet Secretary for Social Justice has been consistent in seeking to make sure people in Wales are able to claim what is rightfully theirs.
In conclusion, as outlined yesterday, we come together during this period and reflect on the contribution of our armed forces community in Wales. As a Government, we take our commitments seriously and demonstrate that in the support we provide to our armed forces.
Finally, Lindsay Whittle mentioned that he visited our armed forces in Afghanistan. The Minister for Veterans and People served in Afghanistan. Her colleague, the Minister for Armed Forces, is the most decorated Member of Parliament in recent times. They know better than any of us what serving in the armed forces entails, and what our serving personnel, our veterans, reservists and cadets need. And that's why we will see a broadening of the covenant, a record increase in spending on defence and an unprecedented investment in military accommodation. We now have a UK Government that speaks louder with positive action for our armed forces than simply with words. Diolch.
Diolch yn fawr. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Aelodau am eu cyfraniadau heddiw. Roeddwn i, fel llawer yma, yn falch o ymuno â digwyddiadau coffa lleol y penwythnos diwethaf. Wrth gwrs, cynhaliwyd dadl y Llywodraeth ynghylch cofio ddoe, a ganolbwyntiai, yn gywir ddigon, ar gofio. Roedd yn achlysur prin ond calonogol iawn pan adawodd pob un ohonom wleidyddiaeth plaid y tu allan i'r Siambr.
Trafodais bwyntiau 1 i 3 y cynnig ddoe, mewn cynnig a gytunwyd gan bawb, wedi'r cyfan. Mae pwynt 4 yn tynnu sylw, yn briodol, at gyfraniad y lluoedd arfog ac amddiffyn ledled Cymru. Rydym wedi bod yn ariannu ffeiriau swyddi'r lluoedd arfog ers 2021, a buaswn yn annog yr Aelodau i ymweld ag un a gweld faint sy'n eu mynychu, ynghyd â'r cyfleoedd anhygoel sydd ar gael. Roeddwn yn falch iawn fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol wedi mynychu ffair swyddi a chynhadledd cyflogwyr y lluoedd arfog yr wythnos diwethaf yng Nghaerdydd. Mae'r digwyddiad hwnnw, a ffair swyddi'r lluoedd arfog sydd i ddod yn Wrecsam y mis nesaf, yn dangos ein hymrwymiad i'n lluoedd arfog, ynghyd â'n cefnogaeth i ddiwrnod lluoedd arfog Cymru.
Wrth gwrs, rydym hefyd yn galluogi ein swyddogion cyswllt y lluoedd arfog i ddarparu cymorth yn y gymuned. Rydym yn darparu nofio am ddim i'r lluoedd arfog, rydym yn darparu cyllid i helpu plant y lluoedd arfog yn ein hysgolion ac rydym yn cefnogi cyn-filwyr sy'n byw gyda phroblemau iechyd meddwl drwy GIG Cymru i Gyn-filwyr.
Roedd ffair swyddi a chynhadledd ddiweddar y lluoedd arfog yng Nghaerdydd, a gefnogwyd gan y Llywodraeth hon, ar yr un diwrnod ag yr oedd Gweinidogion gyda Gweinidog y DU dros amddiffyn a pharodrwydd diwydiannol yng Nghae Coffa Cymru, ac yna yn General Dynamics ym Merthyr Tudful, yn archwilio cyfleoedd ar gyfer buddsoddi mewn amddiffyn yng Nghymru. Yn ddiweddar, treuliodd ein Prif Weinidog amser gyda'r fyddin a chynrychiolwyr y diwydiant amddiffyn yn Cambrian Patrol, y gemau Olympaidd o ran sgiliau patrolio, sy'n rhoi Cymru ar fap y byd. Rydym yn llwyr gydnabod pwysigrwydd y lluoedd arfog ac amddiffyn a'u cyfraniad i Gymru, i'r economi, ond hefyd yn ddiwylliannol ac yn gymdeithasol.
Mae pwynt 5 yn codi nifer o geisiadau llawn bwriadau da, sydd yn eu cyfanrwydd yn cyflwyno heriau yn ein gallu i'w cefnogi. Cyflwynwyd ein Bil Digartrefedd a Dyrannu Tai Cymdeithasol (Cymru) ym mis Mai ac mae'n mynd drwy broses graffu'r Senedd ar hyn o bryd. Mae'n nodi sut y byddwn yn trawsnewid yn systematig ein dull o ymdrin â digartrefedd i'n helpu i gyflawni ein huchelgais hirdymor i roi diwedd ar ddigartrefedd yng Nghymru. Nod y Bil yw creu system ddigartrefedd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac sy'n ymateb i anghenion cymorth pob ymgeisydd sy'n ddigartref neu sydd mewn perygl o ddod yn ddigartref, gan gynnwys, yn hollbwysig, aelodau o gymuned y lluoedd arfog. Ochr yn ochr â'r Bil, rydym yn bwriadu adolygu'r llwybr tai cenedlaethol ar gyfer cyn-bersonél y lluoedd arfog, proses sydd eisoes wedi'i chychwyn gyda phartneriaid ac sy'n ceisio sicrhau ei fod yn cael ei roi ar waith yn gyson ar draws ein holl awdurdodau lleol.
Mae'r cynllun Ysgolion sy’n Ystyriol o’r Lluoedd Arfog yng Nghymru yn fenter wych, ac SSCE Cymru, prosiect a ariennir gan Lywodraeth Cymru, sy'n ei hyrwyddo ledled Cymru. Mae 60 o ysgolion eisoes wedi cyflawni statws ysgol sy'n ystyriol o'r lluoedd arfog. Dywedodd Gareth Davies fod hyn yn rhywbeth y dylem ei annog, ac fel Llywodraeth, rydym yn sicr yn ei annog, ond nid yw'n rhywbeth y credaf y gellid ei orfodi.
Mae GIG Cymru i Gyn-filwyr parhau i ddarparu cymorth iechyd meddwl o safon i gyn-filwyr mewn angen. O ran mentoriaid cymheiriaid, gwn fod hwn yn bwnc y mae'r Prif Weinidog a fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant, yn awyddus i weld cefnogaeth iddo, gan gynnwys, yn hollbwysig, fel y nodwyd, cyn-filwyr benywaidd. Mae Llywodraeth Cymru’n cefnogi darpariaeth mentora cymheiriaid ac yn cydnabod rôl bwysig profiad bywyd fel rhan o gynnig cymorth cyfannol sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Mae hyn yn rhan o'r gwaith o drawsnewid gwasanaethau iechyd meddwl a gyflawnir gan y rhaglen strategol ar gyfer iechyd meddwl. Bydd yn ceisio ymgorffori ac adeiladu ar waith ar brofiad bywyd a mentora cymheiriaid sydd eisoes wedi'i ariannu gan Lywodraeth Cymru. Mae GIG Cymru i Gyn-filwyr yn parhau i ddarparu cymorth iechyd meddwl o safon i gyn-filwyr mewn angen.
Gan droi at deithio am ddim i gyn-filwyr, dylem gofio wrth gwrs fod y cyfamod yn ymwneud â mynd i'r afael ag anfantais ac ystyriaeth arbennig i'r rhai sydd wedi rhoi fwyaf. Mae hwn yn gynnig rwy'n falch o weld llawer o weithredwyr trafnidiaeth, gan gynnwys Trafnidiaeth Cymru, yn ei wneud bob blwyddyn adeg y cofio. Bydd llawer o gyn-filwyr, wrth gwrs, eisoes yn elwa o'r buddion cyffredinol sydd ar gael yma i bobl dros 60 oed, ac mae gan eraill fynediad at brisiau gostyngedig drwy'r cerdyn rheilffordd i gyn-filwyr. I'r rhai sydd wedi rhoi fwyaf, unwaith eto, mae prisiau consesiynol ar gael i'r rhai sydd wedi'u hanafu ac sy'n cael iawndal. Felly, rwy'n gwerthfawrogi'r syniad, ond byddai trafnidiaeth am ddim i bob cyn-filwr yn her sylweddol, a byddai'n debygol o arwain at alwadau tebyg i weithwyr brys, sydd hefyd yn wynebu senarios lle mae bywyd yn y fantol, allu cael yr un hawl.
Nawr, gwn fod amgueddfa filwrol genedlaethol yn ddyhead gan y Ceidwadwyr Cymreig ers amser maith, a chefais y pleser o fynychu RWF Fest ym marics Hightown yn ddiweddar, lle cynhaliodd amgueddfa catrawd y Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig ddigwyddiad dros dro gwych yn Wrecsam. Mae gennym amgueddfeydd anhygoel ledled Cymru yn dathlu hanes ac yn addysgu pobl yn y broses, gan gynnwys y Firing Line yng Nghastell Caerdydd, ynghyd ag Amgueddfa Frenhinol Cymru yn Aberhonddu ac Amgueddfa'r Ffiwsilwyr Brenhinol Cymreig yng Nghaernarfon. Rwy'n tybio mai'r lle gorau ar gyfer amgueddfa genedlaethol ar hyn o bryd yw yn ein gwahanol faniffestos.
Nawr, gan droi at alwad Plaid Cymru ar Lywodraeth Cymru, mae rhoi sylw dyledus yn rhywbeth yr ydym eisoes wedi bod yn ei wneud mewn sawl maes. Mae mentrau fel GIG Cymru i Gyn-filwyr a'r llwybr tai yn dangos hynny. Ond wrth symud ymlaen, rydym yn edrych yn gadarnhaol tuag at yr egwyddor y dylid ymestyn y ddyletswydd gyfreithiol drwy gyfamod y lluoedd arfog i Lywodraeth y DU a'r Llywodraethau datganoledig. Rwyf wedi trafod ein hymagwedd at fentora cymheiriaid mewn ymateb i welliant y Ceidwadwyr. Credaf mai byrddau iechyd lleol sydd yn y sefyllfa orau i ystyried anghenion iechyd lleol.
Edrychwn ymlaen at weld Alabaré yn cynhyrchu eu hastudiaeth gwmpasu ar ddigartrefedd ymhlith cyn-filwyr. Nid ni yw'r cleient ar gyfer y gwaith hwn, ond byddwn yn awyddus iawn i weld beth y mae'n ei ddweud ac edrychwn ymlaen at yr astudiaeth fel ysgogiad ar gyfer ystyried polisi posib yma yng Nghymru. Byddwn yn diweddaru'r wefan gyda chofnodion ein grŵp arbenigol ar y lluoedd arfog, sy'n hynod werthfawr ac rwyf fi a Sarah Murphy wedi bod yn ei fynychu. A gwn fod fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, wedi bod wrthi'n gyson yn ceisio sicrhau bod pobl yng Nghymru yn gallu hawlio'r hyn sy'n ddyledus iddynt.
I gloi, fel yr amlinellwyd ddoe, rydym yn dod ynghyd yn y cyfnod hwn ac yn myfyrio ar gyfraniad cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru. Fel Llywodraeth, rydym o ddifrif ynghylch ein hymrwymiadau ac yn dangos hynny yn y cymorth a ddarparwn i'n lluoedd arfog.
Yn olaf, soniodd Lindsay Whittle ei fod wedi ymweld â'n lluoedd arfog yn Affganistan. Gwasanaethodd y Gweinidog dros Gyn-filwyr a Phobl yn Affganistan. Ei chyd-aelod, Gweinidog y Lluoedd Arfog, yw'r Aelod Seneddol sydd wedi ennill y nifer fwyaf o anrhydeddau gwasanaeth yn y blynyddoedd diwethaf. Maent yn gwybod yn well nag unrhyw un ohonom beth y mae gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn ei olygu, a beth sydd ei angen ar ein personél sy'n gwasanaethu, ein cyn-filwyr, ein milwyr wrth gefn a'n cadetiaid. A dyna pam y byddwn yn gweld y cyfamod yn ehangu, cynnydd digynsail yn y gwariant ar amddiffyn a buddsoddiad digynsail mewn llety i'r lluoedd arfog. Mae gennym Lywodraeth y DU nawr sy'n siarad yn uwch gyda gweithredu cadarnhaol dros ein lluoedd arfog yn hytrach na gyda geiriau'n unig. Diolch.
Sam Rowlands nawr i ymateb i'r ddadl.
Sam Rowlands now to reply to the debate.
Thank you, Llywydd, and thank you to all Members, including the Cabinet Secretary, for what's been a thoughtful and heartfelt debate this afternoon. I'm particularly grateful to those Members, like Gareth Davies, who shared local examples of how communities across Wales continue to honour, rightfully, our armed forces not just during the remembrance period but all year round. And I thought Paul Davies, in particular, highlighted the all-year-round nature of that support through organisations like the VC Gallery in Pembrokeshire.
As we've heard, remembrance is not only about reflection, but about respect and responsibility. In Wales, we see that, every year, veterans, cadets and families come together, standing side by side in quiet tribute. It's something that binds our community together, and I think Julie Morgan was absolutely right to point to the contribution of those fighting for our peace from around the world over the years. Joyce Watson pointed to the many voluntary groups who make a big difference in our communities, bringing them together at times like these. But remembrance, as we've heard, must also mean action and that's what our motion is all about today, because while it's right that we wear the poppy with pride, it's equally right that we ensure those who served have a home, have support and have opportunities when they return to civilian life. And I think the Member for Caerphilly powerfully shared this point from his experience in Afghanistan. It pains us all when we see veterans unable to access the support they need. As many have mentioned, no veteran who served our country should ever be homeless here in Wales. Giving veterans that top priority in housing allocations would be a simple but a powerful step to recognise this.
And why is it that support for our veterans is so important? It is because we recognise the prize for which their service is rendered, the most precious commodity known to humanity: freedom. Remembrance compels us to stop and appreciate the liberties we often take for granted—the freedom to speak, to vote, to gather, to live our lives without fear of tyranny, every right we exercise today paid for by the sacrifices of those we remember. Their courage protected our democracy and our way of life from those who sought to extinguish it. When we stand silent, we're not just mourning loss, we are celebrating the successful defence of liberty itself, understanding that freedom is never free.
Equally, we must remember that the peace we enjoy, provided by veterans of old, is not self-sustaining. It is actively maintained by serving personnel today, personnel who are willing to make the ultimate sacrifice at the drop of a hat. And that's why James Evans was rightly outraged and disappointed to see Plaid Cymru deleting our motion to recognise the significant ongoing contribution that the military makes to Wales today. The peace and prosperity enjoyed on these islands is actively underwritten by our commitment to security and our armed forces today. This requires us to recognise our military's ongoing contribution to our nation, commit to supporting and investing in defence, because when we neglect the support required to maintain readiness, the secure peace we cherish starts to degrade. I thought it was a point that the Cabinet Secretary acknowledged fully in his response here today.
I'm not going to be able to address every point that Members have raised this afternoon, but what I will say in closing, Llywydd, is this: remembrance isn't about one weekend in November. It's about the choices we make every day to support those who have given and continue to give so much for our freedom. As Welsh Conservatives, we have a clear plan to make sure our veterans are supported in a country they fought so bravely to protect. I'd like to thank all Members once again for contributing to this important debate. I hope the Welsh Government will listen, act and ensure that Wales remains not only a nation that remembers, but one that actively and truly supports its armed forces. Diolch yn fawr iawn.
Diolch, Lywydd, a diolch i'r holl Aelodau, gan gynnwys Ysgrifennydd y Cabinet, am y ddadl feddylgar a theimladwy y prynhawn yma. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i'r Aelodau hynny, fel Gareth Davies, a rannodd enghreifftiau lleol o sut y mae cymunedau ledled Cymru yn parhau i anrhydeddu, yn gywir ddigon, ein lluoedd arfog nid yn unig yn ystod y cyfnod cofio ond drwy gydol y flwyddyn. Ac roeddwn i'n meddwl bod Paul Davies, yn arbennig, wedi amlygu natur y gefnogaeth honno drwy gydol y flwyddyn drwy sefydliadau fel Oriel VC yn sir Benfro.
Fel y clywsom, mae cofio nid yn unig yn ymwneud â myfyrio, ond hefyd â pharch a chyfrifoldeb. Yng Nghymru, bob blwyddyn, gwelwn gyn-filwyr, cadetiaid a theuluoedd yn dod at ei gilydd, yn sefyll ochr yn ochr mewn teyrnged dawel. Mae'n rhywbeth sy'n clymu ein cymuned, ac rwy'n credu bod Julie Morgan yn hollol iawn i dynnu sylw at gyfraniad y rhai sydd wedi ymladd dros ein heddwch o bob cwr o'r byd dros y blynyddoedd. Tynnodd Joyce Watson sylw at y nifer o grwpiau gwirfoddol sy'n gwneud gwahaniaeth mawr yn ein cymunedau, gan ddod â nhw at ei gilydd ar adegau fel hyn. Ond fel y clywsom, rhaid i gofio olygu gweithredu hefyd a dyna yw diben ein cynnig heddiw, oherwydd er ei bod yn iawn ein bod yn gwisgo'r pabi gyda balchder, mae'r un mor iawn ein bod yn sicrhau bod y rhai a wasanaethodd yn cael cartref, yn cael cefnogaeth ac yn cael cyfleoedd pan fyddant yn dychwelyd i fywyd sifil. Ac rwy'n credu bod yr Aelod dros Gaerffili wedi rhannu'r pwynt hwn yn bwerus o'i brofiad yn Affganistan. Mae'n boenus i bawb ohonom pan welwn gyn-filwyr nad ydynt yn gallu cael y cymorth sydd ei angen arnynt. Fel y mae llawer wedi sôn, ni ddylai unrhyw gyn-filwr sydd wedi gwasanaethu ein gwlad byth fod yn ddigartref yma yng Nghymru. Byddai rhoi blaenoriaeth uchaf i gyn-filwyr mewn dyraniadau tai yn gam syml ond pwerus i gydnabod hyn.
A pham y mae cefnogaeth i'n cyn-filwyr mor bwysig? Oherwydd ein bod yn cydnabod y wobr y mae eu gwasanaeth wedi ei rhoi, y nwydd mwyaf gwerthfawr y gŵyr y ddynoliaeth amdano: rhyddid. Mae cofio yn ein gorfodi i oedi a gwerthfawrogi'r rhyddid yr ydym yn aml yn ei gymryd yn ganiataol—y rhyddid i siarad, i bleidleisio, i ymgynnull, i fyw ein bywydau heb ofni gormes, a thalwyd am bob hawl sydd gennym heddiw gan aberth y rhai a gofiwn. Fe wnaeth eu dewrder warchod ein democratiaeth a'n ffordd o fyw rhag y rhai a geisiodd eu dileu. Pan fyddwn yn sefyll yn dawel, rydym yn galaru colled, ond rydym hefyd yn dathlu'r modd y llwyddwyd i warchod rhyddid, gan ddeall bod yna gost i ryddid bob amser.
Yn yr un modd, rhaid inni gofio nad yw'r heddwch yr ydym yn ei fwynhau, a roddwyd gan gyn-filwyr y gorffennol, yn hunangynhaliol. Mae'n cael ei gynnal yn weithredol gan bersonél sy'n gwasanaethu heddiw, personél sy'n barod i wneud yr aberth eithaf a hynny ar amrantiad. A dyna pam yr oedd James Evans yn gywir i deimlo'n siomedig wrth weld Plaid Cymru yn dileu ein cynnig i gydnabod y cyfraniad parhaus sylweddol y mae'r lluoedd arfog yn ei wneud i Gymru heddiw. Mae'r heddwch a'r ffyniant a fwynheir ar yr ynysoedd hyn yn seiliedig ar ein hymrwymiad i ddiogelwch ac i'n lluoedd arfog heddiw. Mae hyn yn ei gwneud yn ofynnol i ni gydnabod cyfraniad parhaus ein lluoedd arfog i'n cenedl, i ymrwymo i gefnogi a buddsoddi mewn amddiffyn, oherwydd pan fyddwn yn esgeuluso'r gefnogaeth sydd ei hangen i gynnal parodrwydd, mae'r heddwch diogel a garwn yn dechrau diraddio. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn bwynt y cydnabu Ysgrifennydd y Cabinet yn llawn yn ei ymateb yma heddiw.
Nid wyf yn mynd i allu mynd i'r afael â phob pwynt a wnaeth yr Aelodau y prynhawn yma, ond rwyf am ddweud hyn wrth gloi, Lywydd: nid ymwneud ag un penwythnos ym mis Tachwedd yn unig y mae cofio. Mae'n ymwneud â'r dewisiadau a wnawn bob dydd i gefnogi'r rhai sydd wedi rhoi ac sy'n parhau i roi cymaint dros ein rhyddid. Fel Ceidwadwyr Cymreig, mae gennym gynllun clir i sicrhau bod ein cyn-filwyr yn cael eu cefnogi mewn gwlad y gwnaethant ymladd mor ddewr i'w hamddiffyn. Hoffwn ddiolch i'r holl Aelodau unwaith eto am gyfrannu at y ddadl bwysig hon. Rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gwrando, yn gweithredu ac yn sicrhau bod Cymru'n parhau i fod nid yn unig yn genedl sy'n cofio, ond yn un sydd o ddifrif yn cefnogi ei lluoedd arfog yn weithredol. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio, sy'n digwydd nawr.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will, therefore, defer voting until voting time, which will take place now.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, byddwn ni'n symud yn syth i'r bleidlais. Dyma ni, felly, y pleidleisiau ar eitem 7, dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar gofio a chymuned y lluoedd arfog. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn gyntaf, yn enw Paul Davies. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 13, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.
Unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to the vote. This afternoon's votes are on item 7, the Welsh Conservatives' debate on remembrance and the armed forces community. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Paul Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 13, no abstentions, 35 against. The motion is, therefore, not agreed.
Eitem 7: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—cofio a chymuned y lluoedd arfog. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 13, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 7: The Welsh Conservatives' debate—remembrance and the armed forces community. Motion without amendment: For: 13, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
Y bleidlais nesaf fydd ar welliant 1, ac os bydd gwelliant 1 yn cael ei dderbyn, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol. Pleidlais ar welliant 1, felly, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, un yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The next vote is on amendment 1, and if amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 12, one abstention, 35 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 7: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—cofio a chymuned y lluoedd arfog. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 12, Yn erbyn: 35, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 7: The Welsh Conservatives' debate—remembrance and the armed forces community. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 12, Against: 35, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 2 fydd nesaf, yn enw Jane Hutt. Agor y Bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, un yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
Amendment 2 is next, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 36, one abstention, 11 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Eitem 7: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—cofio a chymuned y lluoedd arfog. Gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw. Gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 36, Yn erbyn: 11, Ymatal: 1
Derbyniwyd y gwelliant
Item 7: The Welsh Conservatives' debate—remembrance and the armed forces community. Amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt: For: 36, Against: 11, Abstain: 1
Amendment has been agreed
Y cynnig wedi ei ddiwygio fydd y bleidlais olaf.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM9040 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd parhaol y cyfnod cofio i deuluoedd a chymunedau yng Nghymru.
2. Yn cofio ac yn anrhydeddu pawb sydd wedi colli eu bywydau ac wedi aberthu wrth wasanaethu ein gwlad.
3. Yn cydnabod gwaith diflino sefydliadau, unigolion a gwirfoddolwyr sy'n cefnogi cymuned lluoedd arfog a chyn-filwyr Cymru.
4. Yn cydnabod y cyfraniad parhaus sylweddol y mae'r fyddin yn ei wneud i Gymru.
5. Yn cefnogi'r angen i ymdrechu i gael datrysiad heddychlon i bob gwrthdaro a rhoi terfyn ar ryfel, gan nodi'r ansicrwydd yn y byd sydd ohoni.
6. Yn cofio pawb sydd wedi colli eu bywydau mewn rhyfeloedd a gwrthdaro, gan gynnwys sifiliaid a gafodd eu hanafau a'u lladd.
Motion NDM9040 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the enduring importance of the remembrance period to families and communities in Wales.
2. Remembers and honours all those who have lost their lives and made sacrifices in the service of our country.
3. Acknowledges the tireless work of organisations, individuals and volunteers who support Wales's armed forces community and veterans.
4. Recognises the significant ongoing contribution that the military makes to Wales.
5. Supports the need to endeavour to reach a peaceful solution to every conflict and bring an end to war, noting today’s uncertain world.
6. Remembers all who have lost their lives in wars and conflict, including civil casualties.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 47, un yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 47, one abstention, none against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 7: Dadl y Ceidwadwyr Cymreig—cofio a chymuned y lluoedd arfog. Cynnig wedi’i ddiwygio: O blaid: 47, Yn erbyn: 0, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Item 7: The Welsh Conservatives' debate—remembrance and the armed forces community. Motion as amended: For: 47, Against: 0, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
Dyna ddiwedd ar y pleidleisiau am heno, ond nid dyna ddiwedd ar ein gwaith ni. Mae yna ddadl fer i'w chynnal.
That concludes voting for this afternoon, but we do have a remaining item of business, which is the short debate.
Mae'r ddadl fer heno yn enw Sioned Williams.
This evening's short debate is in the name of Sioned Williams.
Diolch yn fawr, Llywydd. Byddaf yn rhoi munud o fy amser i Adam Price.
Thank you very much, Llywydd. I'll be giving a minute of my time to Adam Price.
I want to highlight in this debate the importance of strengthening human rights protections for the people of Wales. It's a matter that strikes at the very heart of our collective future. The cross-party group on human rights, which I chair, has today published a report following our short but powerful inquiry into the state of human rights in Wales. The findings are both sobering and galvanising. They reveal a Wales where human rights are too often promises rather than protections, aspirations rather than guarantees. Rights that cannot be claimed are not rights at all. They are hopes. They are dependent on political goodwill, on policy discretion, and on the priorities of the day. I want to set out why this isn't acceptable.
I first want to thank the secretary of the cross-party group, Professor Simon Hoffman of Swansea University, and Glenn Page of Amnesty Cymru, for their work on producing this report and their long-standing dedication to the work of strengthening human rights in Wales. We are fortunate to have experts and advocates such as these, many of whom I have the privilege of working with on the cross-party group on human rights, who inform and interrogate policy makers through their research and campaigning.
Rwyf am dynnu sylw yn y ddadl hon at bwysigrwydd cryfhau amddiffyniadau hawliau dynol i bobl Cymru. Mae'n fater sy'n greiddiol i'n dyfodol ni i gyd. Mae'r grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol yr wyf yn ei gadeirio wedi cyhoeddi adroddiad heddiw yn dilyn ein hymchwiliad byr ond pwerus i gyflwr hawliau dynol yng Nghymru. Mae'r canfyddiadau'n sobreiddiol a hefyd yn ysgogol. Maent yn darlunio Cymru lle mae hawliau dynol yn rhy aml yn addewidion yn hytrach nag amddiffyniadau, dyheadau yn hytrach na gwarantau. Nid yw hawliau na ellir eu hawlio yn hawliau o gwbl. Gobeithion ydynt. Maent yn dibynnu ar ewyllys da gwleidyddol, ar ddewisiadau polisi, ac ar flaenoriaethau'r dydd. Rwyf am nodi pam nad yw hyn yn dderbyniol.
Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i ysgrifennydd y grŵp trawsbleidiol, yr Athro Simon Hoffman o Brifysgol Abertawe, a Glenn Page o Amnest Cymru, am eu gwaith ar lunio'r adroddiad hwn a'u hymroddiad hirsefydlog i'r gwaith o gryfhau hawliau dynol yng Nghymru. Rydym yn ffodus i gael arbenigwyr ac eiriolwyr fel y rhain, a chefais y fraint o weithio gyda nifer ohonynt yn y grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol sy'n hysbysu ac yn herio llunwyr polisi drwy eu hymchwil a'u hymgyrchu.
Diolch i chi i gyd.
I thank you all.
The cross-party group's inquiry asks a simple question: is the Welsh Government delivering on its commitment to strengthen human rights? The answer we received from people across Wales, academics, campaigners, organisations and individuals, was a clear and consistent 'no'. People across Wales continue to face poverty, inadequate support and barriers to accessing healthcare, housing, education and justice. Discrimination, both direct and systemic, continues to deny the rights of disabled people, women, black and minority ethnic people, and children. However, despite a decade of recommendations from the UN, Senedd committees, independent research and civil society, the Welsh Government has not delivered its programme for government commitments to incorporate key UN treaties into Welsh law.
This isn't so much a failure of aspiration; it's been a source of pride that Wales has led the way in recognising the importance of human rights. Human rights are central to devolved Government in Wales. The Government of Wales Act 2006 prohibits Welsh Ministers from exercising their functions in a way that is incompatible with the European convention on human rights or the UK's international obligations, which include human rights obligations. We were the first country in the UK to partially incorporate the United Nations Convention on the Rights of the Child.
The 'Strengthening and advancing equality and human rights in Wales' research, commissioned by the Welsh Government and published in 2021, examined how effectively equality and human rights are currently protected and promoted in Wales and what further steps are required to strengthen delivery. The research found that Wales has developed a strong policy and legislative foundation, including the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, due regard duties for children's rights and the socioeconomic duty.
Mae ymchwiliad y grŵp trawsbleidiol yn gofyn cwestiwn syml: a yw Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei hymrwymiad i gryfhau hawliau dynol? Yr ateb a gawsom gan bobl ledled Cymru, yn academyddion, ymgyrchwyr, sefydliadau ac unigolion, oedd 'na' clir a chyson. Mae pobl ledled Cymru yn parhau i wynebu tlodi, cefnogaeth annigonol a rhwystrau i fynediad at ofal iechyd, tai, addysg a chyfiawnder. Mae gwahaniaethu, uniongyrchol a systemig, yn parhau i amddifadu pobl anabl, menywod, pobl ddu a lleiafrifol ethnig, a phlant o'u hawliau. Fodd bynnag, er gwaethaf degawd o argymhellion gan y Cenhedloedd Unedig, pwyllgorau'r Senedd, ymchwil annibynnol a chymdeithas sifil, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyflawni ymrwymiadau ei rhaglen lywodraethu i ymgorffori cytuniadau allweddol y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru.
Nid methiant uchelgais yw hyn; mae wedi bod yn destun balchder fod Cymru wedi arwain y ffordd wrth gydnabod pwysigrwydd hawliau dynol. Mae hawliau dynol yn ganolog i Lywodraeth ddatganoledig yng Nghymru. Mae Deddf Llywodraeth Cymru 2006 yn gwahardd Gweinidogion Cymru rhag arfer eu swyddogaethau mewn ffordd sy'n anghydnaws â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol neu rwymedigaethau rhyngwladol y DU, sy'n cynnwys rhwymedigaethau hawliau dynol. Ni oedd y wlad gyntaf yn y DU i ymgorffori rhannau o gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau'r plentyn.
Archwiliai'r ymchwil 'Cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru', a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ac a gyhoeddwyd yn 2021, pa mor effeithiol y mae cydraddoldeb a hawliau dynol yn cael eu hamddiffyn a'u hyrwyddo yng Nghymru ar hyn o bryd a pha gamau pellach sydd eu hangen i gryfhau cyflawniad. Canfu'r ymchwil fod Cymru wedi datblygu sylfaen bolisi a deddfwriaeth gref, gan gynnwys Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, dyletswyddau sylw dyledus i hawliau plant a'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol.
However, despite this ambition, the study identified a persistent gap between commitments and implementation. A key conclusion was that the existing landscape is fragmented and complex, with overlapping duties that are not always well understood or consistently applied by public bodies. And crucially, the research found that enforcement mechanisms are weak and routes to remedy are limited, meaning rights often rely on policy rather than legal guarantee. Awareness of human rights among the public and front-line staff is low and lived-experience contributors reported that current protections have limited impact on their day-to-day lives.
The report crucially recommended a more coherent and enforceable approach, including introducing a human rights (Wales) Act to incorporate key international treaties into Welsh law. The research emphasised that to realise Wales's stated ambitions, rights must be embedded in law to ensure that the rights are real in people's everyday lives.
Following this research, this Welsh Government's programme for government committed to incorporating the United Nations convention on the elimination of discrimination against women and the United Nations convention on the rights of disabled people. However, little progress has been made towards this aim, and with only a few months left before the election, it's now clear that these commitments will, disappointingly, not be delivered during this Senedd term.
The cross-party group on human rights launched its inquiry in the summer of this year following growing concern across civil society, academia and grass-roots groups that, despite rhetoric and policy intention, many people in Wales cannot rely on their human rights being recognised. It sought to understand lived experience of human rights in Wales. Over 20 organisations and individuals submitted evidence, including national charities, expert bodies, academics and campaigner groups. The cross-party group heard consistently that rights in Wales often remain aspirational rather than enforceable. Many reported that without legal enforceability and strong accountability mechanisms, policy commitments alone have been insufficient to prevent discrimination, poverty, exclusion and harm.
The inquiry echoed themes identified in previous Senedd committee reports and the Welsh Government-commissioned research, reinforcing the view that Wales must now move from ambition and 'due regard' duties to enforceable rights backed by legislation, oversight and clear remedies. The report demonstrates the harms caused when rights are not protected and underscores the urgency, therefore, of delivering on promises to strengthen human rights. The inquiry heard, for example, that disabled people in Wales continue to experience significant and systemic barriers to their rights under the UNCRPD. Evidence showed that educational settings frequently exclude disabled children, both formally and in more subtle ways that deny them equal participation.
Learning Disability Wales described the continued use of restraint and restrictive practices as a major concern. Disability Wales stressed that without direct incorporation into law, disabled people are left dependent on policy commitments that can be inconsistently applied and easily overlooked. Learning Disability Wales starkly warned that despite commitments to equitable health and social care in Wales, people with a learning disability are still facing significant barriers, resulting in earlier mortality rates, poor mental and physical health and preventable illnesses becoming severe. The inquiry received powerful evidence from the Stolen Lives group, which is made up of families who have loved ones with a learning disability or who are autistic and who are detained in long-stay institutions and hospitals, denying them their rights in so many ways.
So, what difference would incorporation of the UNCRPD into Welsh law make? Well, the treaty establishes a human rights framework that recognises that disabled people have the same human rights as everyone else, but often face social barriers. The treaty sets out what Governments and societies must do to remove these barriers, and covers rights such as inclusive education, independent living and non-discrimination. Incorporation would mean that these rights would be enforceable in our courts and enable people to hold Governments and public bodies to account.
Ond er gwaethaf yr uchelgais hwn, nododd yr astudiaeth fwlch parhaus rhwng ymrwymiadau a chyflawniad. Un casgliad allweddol oedd bod y dirwedd bresennol yn dameidiog ac yn gymhleth, gyda dyletswyddau sy'n gorgyffwrdd nad ydynt bob amser wedi eu deall yn dda nac yn cael eu cymhwyso'n gyson gan gyrff cyhoeddus. Ac yn hollbwysig, canfu'r ymchwil fod mecanweithiau gorfodi yn wan a llwybrau unioni'n gyfyngedig, sy'n golygu bod hawliau'n aml yn dibynnu ar bolisi yn hytrach na sicrwydd cyfreithiol. Mae ymwybyddiaeth o hawliau dynol ymhlith y cyhoedd a staff rheng flaen yn isel ac adroddodd cyfranwyr profiad bywyd mai cyfyngedig yw effaith amddiffyniadau presennol ar eu bywydau bob dydd.
Roedd yr adroddiad yn argymell dull mwy cydlynol a gorfodadwy, gan gynnwys cyflwyno Deddf hawliau dynol (Cymru) i ymgorffori cytuniadau rhyngwladol allweddol yng nghyfraith Cymru. Er mwyn gwireddu uchelgeisiau datganedig Cymru, pwysleisiai'r ymchwil fod yn rhaid i hawliau gael eu hymgorffori yn y gyfraith er mwyn sicrhau bod yr hawliau'n real ym mywydau bob dydd pobl.
Yn dilyn y gwaith ymchwil, ymrwymodd rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar ddileu gwahaniaethu yn erbyn menywod a chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl. Fodd bynnag, ychydig o gynnydd a wnaed tuag at y nod hwn, ac chydag ond ychydig fisoedd ar ôl cyn yr etholiad, mae'n siomedig ei bod hi bellach yn amlwg na chyflawnir yr ymrwymiadau hyn yn ystod tymor y Senedd hon.
Lansiodd y grŵp trawsbleidiol ar hawliau dynol ei ymchwiliad yn ystod yr haf eleni yn dilyn pryder cynyddol ar draws cymdeithas sifil, y byd academaidd a grwpiau ar lawr gwlad, fod yna lawer o bobl yng Nghymru, er gwaetha'r rhethreg a bwriad polisi, na allant ddibynnu ar gael eu hawliau dynol wedi eu cydnabod. Ceisiodd ddeall profiadau bywyd o hawliau dynol yng Nghymru. Cyflwynodd dros 20 o sefydliadau ac unigolion dystiolaeth, gan gynnwys elusennau cenedlaethol, cyrff arbenigol, academyddion a grwpiau ymgyrchu. Clywodd y grŵp trawsbleidiol yn gyson fod hawliau yng Nghymru yn aml yn parhau i fod yn uchelgeisiol yn hytrach na gorfodadwy. Heb orfodaeth gyfreithiol a systemau atebolrwydd cryf, dywedodd nifer nad yw ymrwymiadau polisi'n unig wedi bod yn ddigon i atal gwahaniaethu, tlodi, allgáu a niwed.
Roedd yr ymchwiliad yn adleisio themâu a nodwyd yn adroddiadau blaenorol pwyllgorau'r Senedd ac ymchwil a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, gan atgyfnerthu'r farn fod yn rhaid i Gymru symud o uchelgais a dyletswyddau 'sylw dyledus' nawr tuag at hawliau gorfodadwy wedi'u cefnogi gan ddeddfwriaeth, goruchwyliaeth a rhwymedïau clir. Mae'r adroddiad yn dangos y niwed a achosir pan na chaiff hawliau eu diogelu ac mae'n tanlinellu'r brys, felly, i gyflawni addewidion i gryfhau hawliau dynol. Clywodd yr ymchwiliad, er enghraifft, fod pobl anabl yng Nghymru yn parhau i brofi rhwystrau sylweddol a systemig i'w hawliau o dan gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl. Dangosodd tystiolaeth fod lleoliadau addysgol yn aml yn eithrio plant anabl, yn ffurfiol ac mewn ffyrdd mwy cynnil sy'n eu hatal rhag gallu cymryd rhan yn gyfartal.
Disgrifiodd Anabledd Dysgu Cymru y defnydd parhaus o ataliaeth ac arferion ataliol fel pryder mawr. Pwysleisiodd Anabledd Cymru, heb ymgorffori hawliau'n uniongyrchol yn y gyfraith, fod pobl anabl yn cael eu gadael yn ddibynnol ar ymrwymiadau polisi y gellir eu cymhwyso'n anghyson a'u hanwybyddu'n hawdd. Rhybuddiodd Anabledd Dysgu Cymru yn gryf, er gwaethaf ymrwymiadau i iechyd a gofal cymdeithasol teg yng Nghymru, fod pobl ag anabledd dysgu yn dal i wynebu rhwystrau sylweddol, gan arwain at gyfraddau marwolaeth cynharach, iechyd meddyliol a chorfforol gwael a salwch y gellir ei atal yn gwaethygu'n ddifrifol. Derbyniodd yr ymchwiliad dystiolaeth bwerus gan y grŵp Stolen Lives i deuluoedd ag anwyliaid sydd ag anabledd dysgu neu sy'n awtistig ac sy'n cael eu cadw mewn sefydliadau arhosiad hir ac ysbytai, gan eu hamddifadu o'u hawliau mewn cymaint o ffyrdd.
Felly, pa wahaniaeth y byddai ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl yng nghyfraith Cymru yn ei wneud? Wel, mae'r cytuniad yn sefydlu fframwaith hawliau dynol sy'n cydnabod bod gan bobl anabl yr un hawliau dynol â phawb arall, ond eu bod yn aml yn wynebu rhwystrau cymdeithasol. Mae'r cytuniad yn nodi'r hyn y mae'n rhaid i Lywodraethau a chymdeithasau ei wneud i gael gwared ar y rhwystrau hyn, ac mae'n cwmpasu hawliau fel addysg gynhwysol, byw'n annibynnol a dim gwahaniaethu. Byddai ei ymgorffori yn golygu y byddai'r hawliau hyn yn orfodadwy yn ein llysoedd ac yn galluogi pobl i ddwyn Llywodraethau a chyrff cyhoeddus i gyfrif.
The report also shows that women in Wales continue to face unequal outcomes in safety, health and economic participation. Economic inequality compounds this picture. Single mothers and women in low-paid work remain at high risk of poverty. Poverty and inadequate housing undermine fundamental rights for people across Wales. Evidence from Tai Pawb and Shelter Cymru highlighted the urgent need to protect people's rights to adequate housing. We heard evidence that people fleeing domestic abuse are often left in precarious and traumatising situations, with one survivor explaining that a clear right to housing would have transformed her experience of homelessness. We heard about individuals with serious health conditions living in B&B accommodation without cooking facilities, reliant on relatives for meals and stability. These accounts remind us that poverty is not an abstract economic condition, but a persistent violation of dignity, security and health.
The report also makes clear that structural racism remains embedded across public services. Black and minority ethnic people face poorer outcomes in housing, healthcare, education and employment. Race Equality First expressed concerns that tackling racial inequality has not been given equal priority, stating that it's
'deeply concerning, especially considering Welsh Government’s Anti-racist Wales Action Plan and the consistent feedback from respondents to the draft plan highlighting the need to integrate and embed existing strategies, policies, and legislation into the Anti Racist Wales Action Plan, including UNCERD.'
They also expressed concern that ending racial discrimination has not been given equal priority, with the Welsh Government committing to incorporating CEDAW and UNCRDP, but not CERD. Could the Cabinet Secretary provide a response to that point specifically?
The children's commissioner explained that gaps in the current model mean children's rights do not have adequate protections. This was exposed during a judicial review to challenge a Welsh Government decision on free school meals during school holidays. Whilst the Government acknowledged it had acted unlawfully due to not carrying out a children's rights impact assessment, this did not result in a different outcome for children and families due to the limitations of the 'due regard' model we currently have in Wales under the 2011 Measure.
Testimony from young people moving from child and adolescent mental health services to adult mental health services described the experience as 'falling off a cliff', reflecting systemic gaps in continuity of care. The evidence we heard about one family of 13 living with mould, structural damage and repeated damp, illustrated the everyday consequences of a system that too often fails to guarantee children safe and adequate living conditions.
There was also stark evidence about the collapse of immigration and asylum legal aid in Wales, which has created an advice desert impacting the rights of asylum-seekers and refugees within Welsh communities. Whilst the Welsh Government is not directly responsible for these policy levers, they can impact on the rights of refugees and asylum seekers to access their rights in areas that are devolved, including housing. So, what conversations are the Welsh Government having with their partners in Westminster on this issue specifically?
With the Senedd election approaching, the responsibility now falls to the next Welsh Government to ensure rights are made real for the people of Wales, because this report is not just a record of concerns, it's a mandate for action. The cross-party group's report reiterates the urgent need for a human rights (Wales) Act, which should be introduced at the earliest opportunity, alongside a clear plan and timeline to take forward the wider recommendations of the strengthening and advancing equality and human rights research.
And the timing, Llywydd, is crucial. A powerful, co-ordinated anti-human-rights movement is growing across the world and here in Wales, threatening to roll back hard-won freedoms and rewrite the rules on whose rights, bodies and lives deserve protection. It is no longer enough to say we support human rights, we must protect them in law to ensure that now, and in the future, the Welsh Government will be bound by this Senedd to uphold human rights.
Wales has an opportunity to lead the way on human rights within the UK. We can ensure that every person in Wales, regardless of background, ability, gender, race or circumstance can live with dignity, freedom and equality. When we defend one group’s human rights, we defend everyone's human rights. I look forward to hearing the Government's response on this imperative matter. Diolch yn fawr.
Mae'r adroddiad hefyd yn dangos bod menywod yng Nghymru yn parhau i wynebu canlyniadau anghyfartal o ran diogelwch, iechyd a chyfranogiad economaidd. Mae anghydraddoldeb economaidd yn gwaethygu'r darlun hwn. Mae mamau sengl a menywod sy'n gweithio ar gyflogau isel yn parhau i wynebu risg uchel o dlodi. Mae tlodi a thai annigonol yn tanseilio hawliau sylfaenol pobl ledled Cymru. Nododd tystiolaeth gan Tai Pawb a Shelter Cymru yr angen brys i amddiffyn hawliau pobl i dai digonol. Clywsom dystiolaeth fod pobl sy'n ffoi rhag cam-drin domestig yn aml yn cael eu gadael mewn sefyllfaoedd ansicr a thrawmatig, gydag un goroeswr yn esbonio y byddai hawl glir i dai wedi trawsnewid ei phrofiad o ddigartrefedd. Clywsom am unigolion â chyflyrau iechyd difrifol yn byw mewn llety gwely a brecwast heb gyfleusterau coginio, yn dibynnu ar berthnasau am brydau bwyd a sefydlogrwydd. Mae'r adroddiadau hyn yn ein hatgoffa nad cyflwr economaidd haniaethol yw tlodi, ond ymyriad cyson ar urddas, diogelwch ac iechyd.
Mae'r adroddiad hefyd yn dweud yn glir fod hiliaeth strwythurol yn parhau i fod wedi'i ymgorffori ar draws y gwasanaethau cyhoeddus. Mae pobl ddu a lleiafrifol ethnig yn wynebu canlyniadau gwaeth ym maes tai, gofal iechyd, addysg a chyflogaeth. Mynegodd Race Equality First bryderon nad yw mynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol wedi cael blaenoriaeth gyfartal, gan nodi bod hynny
'yn bryderus iawn, yn enwedig o ystyried Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol Llywodraeth Cymru a'r adborth cyson gan ymatebwyr i'r cynllun drafft sy'n tynnu sylw at yr angen i integreiddio ac ymgorffori strategaethau, polisïau a deddfwriaeth bresennol yn y Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-Hiliol, yn cynnwys confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar ddiddymu gwahaniaethu ar sail hil.'
Fe wnaethant fynegi pryder hefyd nad yw rhoi diwedd ar wahaniaethu ar sail hil wedi cael yr un flaenoriaeth, gyda Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i ymgorffori'r confensiwn ar ddileu gwahaniaethu yn erbyn menywod a'r confensiwn ar hawliau pobl anabl, ond nid y confensiwn ar ddiddymu gwahaniaethau ar sail hil. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i'r pwynt hwnnw yn benodol?
Esboniodd y comisiynydd plant fod bylchau yn y model presennol yn golygu nad oes amddiffyniadau digonol i hawliau plant. Datgelwyd hyn yn ystod adolygiad barnwrol i herio penderfyniad Llywodraeth Cymru ar brydau ysgol am ddim yn ystod gwyliau ysgol. Er bod y Llywodraeth yn cydnabod ei bod wedi gweithredu'n anghyfreithlon drwy fethu cynnal asesiad o'r effaith ar hawliau plant, nid arweiniodd hyn at ganlyniad gwahanol i blant a theuluoedd oherwydd cyfyngiadau'r model 'sylw dyledus' sydd gennym yng Nghymru ar hyn o bryd o dan Fesur 2011.
Disgrifiodd tystiolaeth gan bobl ifanc sy'n symud o wasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc i wasanaethau iechyd meddwl oedolion y profiad fel 'cwympo oddi ar glogwyn', gan adlewyrchu bylchau systemig mewn gofal parhaus. Mae'r dystiolaeth a glywsom am un teulu o 13 sy'n byw gyda llwydni, difrod strwythurol a lleithder mynych, yn dangos canlyniadau bob dydd system sy'n rhy aml yn methu sicrhau amodau byw diogel a digonol i blant.
Cafwyd tystiolaeth gref hefyd am ddiffyg cymorth cyfreithiol i fewnfudwyr a cheiswyr lloches yng Nghymru, sydd wedi golygu nad oes cyngor sy'n effeithio ar hawliau ceiswyr lloches a ffoaduriaid ar gael yng nghymunedau Cymru. Er nad Llywodraeth Cymru sy'n uniongyrchol gyfrifol am yr ysgogiadau polisi hyn, gallant effeithio ar hawliau ffoaduriaid a cheiswyr lloches mewn meysydd sydd wedi'u datganoli, yn cynnwys tai. Felly, pa sgyrsiau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'u partneriaid yn San Steffan ar y mater hwn yn benodol?
Gydag etholiad y Senedd yn agosáu, mae cyfrifoldeb bellach ar Lywodraeth nesaf Cymru i sicrhau bod hawliau'n cael eu gwireddu i bobl Cymru, oherwydd nid cofnod o bryderon yn unig yw'r adroddiad hwn, mae'n fandad i weithredu. Mae adroddiad y grŵp trawsbleidiol yn ailadrodd yr angen brys am Ddeddf hawliau dynol i Gymru, y dylid ei chyflwyno cyn gynted â phosib, ochr yn ochr â chynllun ac amserlen glir i fwrw ymlaen â'r argymhellion ehangach ar gyfer cryfhau a hyrwyddo ymchwil ar gydraddoldeb a hawliau dynol.
Ac mae'r amseru'n hollbwysig, Lywydd. Mae mudiad gwrth-hawliau dynol pwerus, cydgysylltiedig yn tyfu ledled y byd ac yma yng Nghymru, gan fygwth dileu hawliau a enillwyd drwy ymdrech ac ailysgrifennu'r rheolau sydd angen eu hamddiffyn i fywydau pobl. Nid yw'n ddigon dweud ein bod yn cefnogi hawliau dynol mwyach, rhaid i ni eu hamddiffyn yn y gyfraith i sicrhau y bydd Llywodraeth Cymru wedi ei rhwymo gan y Senedd hon i gynnal hawliau dynol.
Mae cyfle gan Gymru i arwain y ffordd ar hawliau dynol yn y DU. Gallwn sicrhau bod pob unigolyn yng Nghymru, beth bynnag y bo'u cefndir, gallu, rhyw, hil neu amgylchiadau, yn gallu byw gydag urddas, rhyddid a chydraddoldeb. Pan fyddwn yn amddiffyn hawliau dynol un grŵp, rydym yn amddiffyn hawliau dynol pawb. Edrychaf ymlaen at glywed ymateb y Llywodraeth ar y mater hollbwysig hwn. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd. Rwy'n ddiolchgar hefyd i Sioned Williams am y cyfle i gadarnhau bod Plaid Cymru yn cefnogi Deddf hawliau dynol i Gymru. Byddwn yn ymgorffori pum cytundeb craidd y Cenhedloedd Unedig yng nghyfraith Cymru, mewn Llywodraeth, os cawn ni'r cyfle i ffurfio Llywodraeth. Dylai'r broses fod yn gynhwysol ac yn arloesol, a dylai ein bod ni'n agored i ystyried hawliau newydd, hyd yn oed, at y rhai sydd ar hyn o bryd yn cael eu hymgorffori’n rhyngwladol, o'r hawl i'r gwirionedd, er enghraifft, i hawliau i natur, gan roi dannedd, efallai, i Ddeddf cenedlaethau'r dyfodol.
Rhaid sicrhau mynediad at gyfiawnder drwy greu'r hawl i unrhyw ddinesydd neu grŵp herio torri hawliau, nid dim ond y rhai yr effeithir arnyn nhw'n uniongyrchol, yn debyg iawn i'r hawliau sydd yn bodoli o dan gyfansoddiad India, er enghraifft. A dylem ni sefydlu comisiwn hawliau annibynnol i Gymru—mae yna un wedi bod yn yr Alban ers bron i 20 mlynedd—gyda phwerau ymchwilio annibynnol, gan osod dyletswydd, drwy'r Ddeddf, ar gyrff cyhoeddus i gydymffurfio. Fel roedd Sioned yn dweud, gadewch inni wneud Cymru'n genedl hawliau dynol mewn gweithred, nid mewn geiriau yn unig.
Thank you, Llywydd. I'm very grateful to Sioned Williams for the opportunity to affirm that Plaid Cymru supports a human rights Act for Wales. We will incorporate the five core agreements of the United Nations in Welsh law, in Government, if we have the opportunity to form a Government. That process should be inclusive and innovative, and we should be open to considering new rights, even, in addition to those being incorporated internationally, from the right to the truth, for example, to rights to nature, thereby giving teeth to the future generations Act.
We have to ensure access to justice through creating the right for any citizen or group to challenge a breach of rights, not just those that impact on them directly, very similarly to the rights that exists under the constitution of India, for example. And we should create an independent rights commission for Wales—there's been one in Scotland for almost 20 years now—with independent powers to investigate, placing a duty, through the legislation, on public bodies to comply. As Sioned said, let us make Wales a nation of human rights in action, not just in words.
Yr Ysgrifennydd Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol sy'n ymateb i'r ddadl—Jane Hutt.
The Cabinet Secretary for Social Justice to reply to the debate—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd, and thank you, diolch yn fawr, Sioned. Thank you for securing this short debate on the importance of strengthening human rights for the people of Wales.
Diolch yn fawr, Lywydd, a diolch yn fawr, Sioned. Diolch am gyflwyno'r ddadl fer hon ar bwysigrwydd cryfhau hawliau dynol i bobl Cymru.
Diolch am eich adroddiad hefyd, 'Cynnydd ar Hawliau Dynol yng Nghymru'.
Thank you for your report too, 'Progress on Human Rights in Wales'.
Human rights are universal, and the real test for any Government is simple: do people feel those rights in the services they use every day, at school, at the health centre, with their GP, in safe homes and communities, and in workplaces that treat them with dignity? And human rights, of course, as you have identified very clearly, are embedded in the founding legislation of Welsh devolution. They form part of our core values, which reflect how we want to be as a nation. The Human Rights Act 1998, the Government of Wales Act 2006 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 set the constitutional spine for how Ministers and public bodies must act, aligning Wales with the European convention on human rights. And I am pleased that we are able to have this debate today, and I welcome it, and the scrutiny, and your report that’s been published today.
But taken together, in terms of these legislative instruments, they do require lawful, transparent and rights-aware decision making, and create duties that apply across public services. But important as this legislation is, this Government doesn't view human rights as something we are simply required to do. We are absolutely committed to building a fairer Wales where diversity is valued and respected, where no-one faces discrimination and prejudice, and where everyone can participate, flourish and fulfil their potential. And the language of rights belongs in the everyday. That's why our focus is on delivery in devolved services and on the decisions that shape people's day-to-day lives.
And we want to protect the dignity and human rights of all people in Wales, and as the Cabinet Secretary for Social Justice, of course, human rights is a key part of my portfolio. I'm strongly driven to progress our commitment to human rights by embedding those rights into our policies and principles. And I'm proud to serve in a Government for which equality and human rights are a bedrock. I'm proud that we've turned the language of honouring, protecting, advancing and strengthening into practical action across portfolios, and our commitment to upholding, strengthening and advancing human rights in Wales is one that does run right across this Government. It's a shared duty that guides how we set priorities, use evidence, spend public money and report on results. And it is also an obligation we share with the public bodies, commissioners, regulators and inspectorates.
Mae hawliau dynol yn eiddo i bawb, ac mae'r prawf go iawn i unrhyw Lywodraeth yn syml: a yw pobl yn teimlo'r hawliau hynny yn y gwasanaethau y maent yn eu defnyddio bob dydd, yn yr ysgol, yn y ganolfan iechyd, gyda'u meddyg teulu, mewn cartrefi a chymunedau diogel, ac mewn gweithleoedd sy'n eu trin ag urddas? Ac mae hawliau dynol, wrth gwrs, fel y nodwyd gennych yn glir iawn, wedi'u hymgorffori yn y ddeddfwriaeth a sefydlodd ddatganoli yng Nghymru. Maent yn rhan o'n gwerthoedd craidd, sy'n adlewyrchu sut rydym eisiau bod fel cenedl. Mae Deddf Hawliau Dynol 1998, Deddf Llywodraeth Cymru 2006 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn gosod asgwrn cefn cyfansoddiadol ar gyfer sut y mae'n rhaid i Weinidogion a chyrff cyhoeddus weithredu, gan alinio Cymru â'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol. Ac rwy'n falch ein bod yn gallu cynnal y ddadl hon heddiw, ac rwy'n ei chroesawu, a'r craffu, a'ch adroddiad sydd wedi'i gyhoeddi heddiw.
Ond o edrych ar yr offerynnau deddfwriaethol hyn gyda'i gilydd, maent yn galw am wneud penderfyniadau cyfreithlon, tryloyw ac ymwybodol o hawliau, ac yn creu dyletswyddau sy'n gymwys ar draws y gwasanaethau cyhoeddus. Ond er bod y ddeddfwriaeth hon yn bwysig, nid fel rhywbeth y mae'n ofynnol inni ei wneud yn unig y mae'r Llywodraeth hon yn gweld hawliau dynol. Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i adeiladu Cymru decach lle mae amrywiaeth yn cael ei werthfawrogi a'i pharchu, lle nad oes unrhyw un yn wynebu gwahaniaethu a rhagfarn, a lle gall pawb gymryd rhan, ffynnu a chyflawni eu potensial. Ac mae iaith hawliau'n perthyn i fywyd bob dydd. Dyna pam y mae ein ffocws ar gyflawniad yn y gwasanaethau datganoledig ac ar y penderfyniadau sy'n siapio bywydau beunyddiol pobl.
Ac rydym am amddiffyn urddas a hawliau dynol pawb yng Nghymru, ac fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol wrth gwrs, mae hawliau dynol yn rhan allweddol o fy mhortffolio. Caf ysgogiad cryf i hyrwyddo ein hymrwymiad i hawliau dynol drwy ymgorffori'r hawliau hynny yn ein polisïau a'n hegwyddorion. Ac rwy'n falch o wasanaethu mewn Llywodraeth y mae cydraddoldeb a hawliau dynol yn garreg sylfaen iddi. Rwy'n falch ein bod wedi trosi iaith parchu, diogelu, hyrwyddo a chryfhau yn weithredu ymarferol ar draws y portffolios, ac mae ein hymrwymiad i gynnal, cryfhau a hyrwyddo hawliau dynol yng Nghymru yn un sy'n rhedeg ar draws y Llywodraeth hon. Mae'n ddyletswydd a rennir sy'n llywio'r ffordd yr ydym yn gosod blaenoriaethau, yn defnyddio tystiolaeth, yn gwario arian cyhoeddus ac yn adrodd ar ganlyniadau. Ac mae hefyd yn rhwymedigaeth a rannwn gyda'r cyrff cyhoeddus, y comisiynwyr, y rheoleiddwyr a'r arolygiaethau.
Human rights don't exist solely within the confines of my portfolio, which I will focus on particularly today; they're a moral imperative that defines and drives this Government. I just want to reflect for a moment on our commitment to human rights in our national equality objectives, which we renewed last year. They're also stated in our 'Strategic Equality and Human Rights Plan 2025 to 2029'. In 2020, recognising the stark inequality highlighted by the pandemic, the Welsh Government commissioned Professor Simon Hoffman, who's already been mentioned as supporting, of course, the cross-party group so ably and effectively—Simon Hoffman from Swansea University—we commissioned him and his colleagues to explore how best we could move forward in Wales with human rights—not just how the Welsh Government might move forward, but also public authorities, Welsh commissioners and Equality and Human Rights Commission regulators and inspectorates. This piece of work led to the 'Strengthening and advancing equality and human rights in Wales' research report. To progress the recommendations coming out of that report, we set up the human rights advisory group, which I chair. Many of the stakeholders you've mentioned today who've been engaged in giving evidence and also to the cross-party group, and we engage with through our forums, sit on that advisory group.
We launched the Welsh Government's 'Strategic Equality and Human Rights Plan 2025 to 2029' by pulling together a promise to deliver the national equality objectives and our long-term vision of Wales, where fairness, anti-discrimination and inclusion are at the heart of everything we do. Essentially, this plan is about making equality and human rights stronger and more prominent. It's also about ensuring that everyone understands what their rights are and feels confident using them. What this plan really does is bring together all our existing commitments into one straightforward, joined-up framework, and, just as importantly, gives us the flexibility we need, with targeted action plans that focus on the needs of specific groups with protected characteristics. We've placed this commitment at the heart of the plan for 2025 to 2029, and, through our annual reports on equality and human rights, you can see clearly how we're keeping that commitment and making progress.
I'll start by focusing on the 'Anti-racist Wales Action Plan', which is a bold example. Our vision is for a truly anti-racist Wales by 2030, and our 'Anti-racist Wales Action Plan' is the driver for this. The plan was co-produced with black, Asian and minority ethnic people and organisations. They were clear that they wanted us to work towards the ambitious goal of an anti-racist Wales by 2030. We're committed to making it a reality through measurable, targeted actions. It was really important, back when we were co-creating this, how they wanted and clearly guided us to move from a racial equality plan to an anti-racist Wales action plan. That's been so important in terms of driving our ambitions forward.
The 'Anti-racist Wales Action Plan' is a dynamic document. It's updated to ensure we're constantly learning, we're adapting our approach, and responding to new opportunities and to new threats. We have a relentless focus on that. Achieving an anti-racist Wales by 2030, of course, requires the joint effort of Government, communities, public and third sector institutions and the private sector. We are building a model for change by engaging directly with communities, empowering them to help shape policies through engagement with regional forums and fora.
We have to then see that monitoring and impact frameworks are crucial to the plan. Our external advisory group, our external accountability group, is unique in the way that it comes together, with the Permanent Secretary as co-chair with Professor Ogbonna, and the members recruited from Wales and further afield. They've emphasised the importance of visible anti-racist leadership from Cabinet Secretaries and Ministers. That group has been pivotal in driving cultural change within the civil service, within our public services here in Wales.
I think it's important, in terms of making progress, that we're mindful that deep societal change takes time, and our policies and interventions are designed to create generational impact, building on the refreshed plan and setting up a foundation for a fairer, more inclusive Wales in 2030 and beyond. The 'Anti-racist Wales Action Plan’ includes a full chapter on our nation of sanctuary vision, and this replaces the 2019 nation of sanctuary plan. The actions included in the new chapter set out how we, together with our partners, aim to deliver support in a number of areas that support migrant integration and community cohesion. I was glad to join, which I'm sure many of you did as well, the Sanctuary Coalition Cymru event today, 'Protecting our nation of sanctuary', their Senedd manifesto launch. Of course, I'm proud to wear their badge, 'Stability for people, strength for Wales'. That's so important. I'm proud that our nation of sanctuary work is ongoing and that we continue to support refugees and sanctuary seekers who come to Wales. But we're also proud of our many communities, towns, schools and universities who wish to become places of sanctuary. We met some of them today.
Nid o fewn ffiniau fy mhortffolio i'n unig y mae hawliau dynol yn bodoli, ond fe ganolbwyntiaf ar y portffolio hwnnw'n benodol heddiw; maent yn orfodaeth foesol sy'n diffinio ac yn gyrru'r Llywodraeth hon. Rwyf am fyfyrio am eiliad ar ein hymrwymiad i hawliau dynol yn ein hamcanion cydraddoldeb cenedlaethol, a adnewyddwyd y llynedd. Maent wedi'u nodi hefyd yn ein 'Cynllun Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Strategol 2025 i 2029'. Yn 2020, i gydnabod yr anghydraddoldeb clir a amlygwyd gan y pandemig, comisiynodd Llywodraeth Cymru yr Athro Simon Hoffman, sydd eisoes wedi'i grybwyll fel rhywun sy'n cefnogi'r grŵp trawsbleidiol mor fedrus ac effeithiol—Simon Hoffman o Brifysgol Abertawe—fe wnaethom ei gomisiynu ef a'i gydweithwyr i archwilio'r ffordd orau o symud ymlaen yng Nghymru gyda hawliau dynol—nid yn unig sut y gallai Llywodraeth Cymru symud ymlaen, ond awdurdodau cyhoeddus, comisiynwyr Cymru a rheoleiddwyr ac arolygiaethau'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn ogystal. Arweiniodd y gwaith at yr adroddiad ymchwil 'Cryfhau a hyrwyddo cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru'. Er mwyn bwrw ymlaen â'r argymhellion a ddeilliodd o'r adroddiad hwnnw, fe wnaethom sefydlu'r grŵp cynghori ar hawliau dynol, yr wyf i'n ei gadeirio. Mae llawer o'r rhanddeiliaid y sonioch chi heddiw eu bod wedi rhoi tystiolaeth, ac i'r grŵp trawsbleidiol, rhanddeiliaid yr ydym yn ymgysylltu â nhw drwy ein fforymau, yn aelodau o'r grŵp cynghori hwnnw.
Fe wnaethom lansio 'Cynllun Cydraddoldeb a Hawliau Dynol Strategol 2025 i 2029' Llywodraeth Cymru drwy gyfuno'r addewid i gyflawni'r amcanion cydraddoldeb cenedlaethol â'n gweledigaeth hirdymor ar gyfer Cymru, lle mae tegwch, gwrthwahaniaethu a chynhwysiant yn ganolog ym mhopeth a wnawn. Yn ei hanfod, mae'r cynllun yn ymwneud â gwneud cydraddoldeb a hawliau dynol yn gryfach ac yn fwy amlwg. Mae hefyd yn ymwneud â sicrhau bod pawb yn deall beth yw eu hawliau ac yn teimlo'n hyderus i'w harfer. Yr hyn y mae'r cynllun hwn yn ei wneud mewn gwirionedd yw dod â'n holl ymrwymiadau presennol at ei gilydd mewn un fframwaith syml, cydgysylltiedig, a lawn mor bwysig, rhoi'r hyblygrwydd sydd ei angen arnom, gyda chynlluniau gweithredu wedi'u targedu i ganolbwyntio ar anghenion grwpiau penodol â nodweddion gwarchodedig. Rydym wedi rhoi'r ymrwymiad hwn wrth wraidd y cynllun ar gyfer 2025 i 2029, a thrwy ein hadroddiadau blynyddol ar gydraddoldeb a hawliau dynol, gallwch weld yn glir sut rydym yn cadw'r ymrwymiad hwnnw ac yn gwneud cynnydd.
Fe ddechreuaf drwy ganolbwyntio ar y 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', sy'n enghraifft feiddgar. Ein gweledigaeth yw Cymru wirioneddol wrth-hiliol erbyn 2030, a'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yw'r sbardun ar gyfer hynny. Cafodd y cynllun ei gydgynhyrchu gyda phobl a sefydliadau du, Asiaidd a lleiafrifol ethnig. Roeddent yn glir eu bod am i ni weithio tuag at y nod uchelgeisiol o Gymru wrth-hiliol erbyn 2030. Rydym wedi ymrwymo i'w wireddu drwy gamau mesuradwy wedi'u targedu. Roedd y ffordd yr oeddent eisiau i hwn fod yn bwysig iawn yn ôl pan oeddem yn ei gyd-greu, ac fe wnaethant ein harwain i symud o gynllun cydraddoldeb hiliol i gynllun gweithredu Cymru wrth-hiliol. Mae hynny wedi bod mor bwysig i yrru ein huchelgeisiau yn eu blaen.
Mae 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn ddogfen ddeinamig. Mae'n cael ei diweddaru i sicrhau ein bod yn dysgu'n gyson, yn addasu ein dull o weithredu, ac yn ymateb i gyfleoedd newydd ac i fygythiadau newydd. Mae gennym ffocws di-ildio ar hynny. Er mwyn cyflawni Cymru wrth-hiliol erbyn 2030, wrth gwrs, mae angen ymdrech ar y cyd rhwng y Llywodraeth, cymunedau, sefydliadau cyhoeddus a'r trydydd sector a'r sector preifat. Rydym yn adeiladu model ar gyfer newid drwy ymgysylltu'n uniongyrchol â chymunedau, gan eu grymuso i helpu i siapio polisïau drwy ymgysylltu â fforymau rhanbarthol a fforymau eraill.
Rhaid i ni weld wedyn fod fframweithiau monitro ac effaith yn allweddol i'r cynllun. Mae ein grŵp cynghori allanol, ein grŵp atebolrwydd allanol, yn unigryw yn y ffordd y mae'n dod at ei gilydd, gyda'r Ysgrifennydd Parhaol yn cyd-gadeirio gyda'r Athro Ogbonna, a'r aelodau a recriwtiwyd o Gymru a thu hwnt. Maent wedi pwysleisio pwysigrwydd arweinyddiaeth wrth-hiliol weladwy gan Ysgrifenyddion a Gweinidogion Cabinet. Mae'r grŵp hwnnw wedi bod yn allweddol i yrru newid diwylliannol o fewn y gwasanaeth sifil, o fewn ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig, o ran gwneud cynnydd, ein bod yn ymwybodol fod newid cymdeithasol dwfn yn cymryd amser, ac mae ein polisïau a'n hymyriadau wedi'u cynllunio i greu effaith dros genedlaethau, gan adeiladu ar ddiweddariad y cynllun a sefydlu sylfaen ar gyfer Cymru decach a mwy cynhwysol yn 2030 a thu hwnt. Mae'r 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' yn cynnwys pennod lawn ar ein gweledigaeth o genedl noddfa, ac mae'n cymryd lle cynllun cenedl noddfa 2019. Mae'r camau gweithredu sydd wedi'u cynnwys yn y bennod newydd yn nodi sut rydym ni, ynghyd â'n partneriaid, yn anelu at ddarparu cymorth mewn nifer o feysydd sy'n cefnogi integreiddio ymfudwyr a chydlyniant cymunedol. Roeddwn yn falch o ymuno, ac rwy'n siŵr fod llawer ohonoch chi hefyd, yn nigwyddiad Sanctuary Coalition Cymru heddiw, 'Amddiffyn ein cenedl noddfa', lansiad eu maniffesto yn y Senedd. Wrth gwrs, rwy'n falch o wisgo'u bathodyn, 'Stability for people, strength for Wales' (Sefydlogrwydd i bobl, cryfder i Gymru). Mae hynny mor bwysig. Rwy'n falch fod ein gwaith ar y genedl noddfa'n parhau a'n bod yn parhau i gefnogi ffoaduriaid a cheiswyr noddfa sy'n dod i Gymru. Ond rydym hefyd yn falch o'n cymunedau, trefi, ysgolion a phrifysgolion niferus sy'n dymuno dod yn fannau noddfa. Fe wnaethom gyfarfod â rhai ohonynt heddiw.
Can you just take a brief intervention on that? One of the things highlighted in the report, and I touched on it in my contribution, was that people can't retain or exercise their legal rights, those who are refugees and asylum seekers, because, as the Bevan Foundation says, there's almost no representation for immigration appeals in Wales. In a recent study, 40 per cent of people with a current legal case can't find representatives. Could you respond to that, because we know that's been a long-standing problem highlighted to us, hasn't it?
A wnewch chi dderbyn ymyriad byr ar hynny? Un o'r pethau a amlygwyd yn yr adroddiad, ac fe wneuthum ei grybwyll yn fy nghyfraniad, oedd nad yw pobl yn gallu cynnal nac arfer eu hawliau cyfreithiol, y rhai sy'n ffoaduriaid ac yn geiswyr lloches, oherwydd, fel y dywed Sefydliad Bevan, nid oes y nesaf peth i ddim cynrychiolaeth ar gyfer apeliadau mewnfudo yng Nghymru. Mewn astudiaeth ddiweddar, ni all 40 y cant o bobl sydd ag achos cyfreithiol cyfredol ddod o hyd i gynrychiolwyr. A wnewch chi ymateb i hynny, oherwydd fe wyddom fod honno wedi bod yn broblem hirsefydlog sy'n cael ei dwyn i'n sylw, onid yw?
Absolutely. I met with the Bevan Foundation earlier this week. I met them to discuss the report. They did an excellent report. It is a desert in terms of immigration advice. This is something that I've raised with the UK Government, but also the Counsel General as well. Of course, it's a desert in terms of legal aid and legal advice. We do fund, as a Welsh Government, Asylum Justice. We are funding some legal advice. I also will take the opportunity to say that, on Thursday, I met with 30 law students from Cardiff University who are actually taking an option on immigration legal advice, learning about how they could take this forward to their profession. But obviously we need to then ensure that they have the jobs that can enable them to deliver that, because they were passionate. We fund that course. We also fund Asylum Justice. They are actually taking up cases and also being successful in terms of resolution. I was very pleased that Welsh Government could do that, but the UK Government has to take responsibility, and I'm working with them. So, thank you for raising that point as well.
I'm conscious of time, but I would like to say that I also today met There and Back Again, some Gypsies in Wales who wanted to tell us about their lived experience. That's really important in terms of human rights and our commitment in the 'Anti-racist Wales Action Plan’. I'll quickly say that we are shortly going to publish our disabled people's rights plan. It is a rights plan, again, co-produced with disabled people, guided by our principles and obligations of the United Nations convention on the rights of disabled people. That will be very much reflected in the plan, and I look forward to sharing that with you.
Again, Llywydd, it's really important that we look at the recommendations of the Equality and Social Justice Committee's report into social cohesion, which is also about enhancing and strengthening human rights. I'm very pleased that we've established an expert group on cohesion, to be chaired by Gaynor Legall CBE. Also, just to recognise that I recall, in fact, giving a lecture in Swansea University referring to the fact that the greatest violation of human rights, you could argue, is violence against women, and I will be making a statement. I know that we will all be taking part in White Ribbon Day and the vigil shortly.
I just want to finally say, Llywydd, in terms of the incorporation and legislative options working group, it is important to say that we're acting now to strengthen rights in Wales. I'm taking forward that work to give effect to the principles set out in the UN convention on the rights of disabled people, the UNCRPD, and CEDAW, the convention for the elimination of discrimination against women, within devolved competence, and that’s through legislative and non-legislative routes that could stand up and legally work in practice. Just on CEDAW, I look forward to the Committee on the Elimination of Discrimination against Women coming to Cardiff in March 2026. It is hosted by Cardiff Council and supported by Cardiff University and the Wales Governance Centre. Cardiff Council is the first city for CEDAW in Europe, and I think we should be proud of that. I know you will all be invited to that event.
But we have commissioned independent expert analysis. Our legislative options working group, a bespoke sub-group of the human rights advisory group, is doing an assessment to identify workable options for Wales. We are, of course, very conscious of work that is going on in Scotland as well. We're learning from each other. It is careful, thorough, bespoke work for Wales. Indeed, very shortly, you are going to be able to get an update, because we have arranged for this with the lead researcher in that work.
So, can I just say, finally, that the importance of strengthening human rights can be measured only in the difference people feel in their daily lives? Let’s end where we began, with people. Rights must be secure in law, felt in the places people live their lives, and durable beyond any one Minister. Diolch yn fawr.
Yn sicr. Fe gyfarfûm â Sefydliad Bevan yn gynharach yr wythnos hon. Fe gyfarfûm â nhw i drafod yr adroddiad. Fe wnaethant adroddiad ardderchog. Mae yna brinder mawr o gyngor mewnfudo. Mae hyn yn rhywbeth a godais gyda Llywodraeth y DU, ond hefyd gyda'r Cwnsler Cyffredinol. Wrth gwrs, mae yna brinder o gymorth cyfreithiol a chyngor cyfreithiol. Fel Llywodraeth Cymru, rydym yn ariannu Asylum Justice. Rydym yn ariannu rhywfaint o gyngor cyfreithiol. Fe fanteisiaf ar y cyfle i ddweud fy mod wedi cyfarfod â 30 o fyfyrwyr y gyfraith ddydd Iau o Brifysgol Caerdydd sy'n dilyn opsiwn ar gyngor cyfreithiol mewnfudo, gan ddysgu sut y gallent ei ddatblygu yn eu gyrfa broffesiynol. Ond yn amlwg mae angen i ni wedyn sicrhau bod ganddynt swyddi a all eu galluogi i'w ddarparu, oherwydd roeddent yn angerddol. Rydym yn ariannu'r cwrs hwnnw. Rydym hefyd yn ariannu Asylum Justice. Maent yn ymgymryd ag achosion a hefyd yn llwyddo i'w datrys. Roeddwn yn falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi gallu gwneud hynny, ond mae'n rhaid i Lywodraeth y DU gymryd cyfrifoldeb, ac rwy'n gweithio gyda nhw. Felly, diolch am godi'r pwynt hwnnw hefyd.
Rwy'n ymwybodol o'r amser, ond hoffwn ddweud fy mod wedi cyfarfod â There and Back Again heddiw hefyd, Sipsiwn yng Nghymru a oedd eisiau dweud wrthym am eu profiadau bywyd. Mae hynny'n bwysig iawn o ran hawliau dynol a'n hymrwymiad yng 'Nghynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol'. Fe ddywedaf yn gyflym ein bod yn mynd i gyhoeddi ein cynllun hawliau pobl anabl cyn bo hir. Mae'n gynllun hawliau, unwaith eto, a gydgynhyrchwyd gyda phobl anabl, wedi'i arwain gan ein hegwyddorion a'n rhwymedigaethau dan gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl. Bydd hwnnw'n cael ei adlewyrchu'n gryf yn y cynllun, ac edrychaf ymlaen at ei rannu gyda chi.
Unwaith eto, Lywydd, mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar argymhellion adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol ar gydlyniant cymdeithasol, sydd hefyd yn ymwneud â gwella a chryfhau hawliau dynol. Rwy'n falch iawn ein bod wedi sefydlu grŵp arbenigol ar gydlyniant, i'w gadeirio gan Gaynor Legall CBE. Hefyd, rwy'n cofio rhoi darlith ym Mhrifysgol Abertawe yn cyfeirio at y ffaith mai'r tramgwydd mwyaf yn erbyn hawliau dynol, gallech ddadlau, yw trais yn erbyn menywod, a byddaf yn gwneud datganiad. Rwy'n gwybod y byddwn i gyd yn cymryd rhan yn y Diwrnod Rhuban Gwyn a'r wylnos cyn bo hir.
I orffen, Lywydd, ar y gweithgor ymgorffori ac opsiynau deddfwriaethol, mae'n bwysig dweud ein bod yn gweithredu nawr i gryfhau hawliau yng Nghymru. Rwy'n bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw i weithredu'r egwyddorion a nodir yng nghonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, a'r confensiwn ar ddileu gwahaniaethu yn erbyn menywod o fewn y cymhwysedd datganoledig, a hynny drwy lwybrau deddfwriaethol ac anneddfwriaethol a allai weithio'n gyfreithiol yn ymarferol. Ar y confensiwn ar ddileu gwahaniaethu yn erbyn menywod, edrychaf ymlaen at weld y Pwyllgor ar Ddileu Gwahaniaethu yn erbyn Menywod yn dod i Gaerdydd ym mis Mawrth 2026. Fe'i cynhelir gan Gyngor Caerdydd a'i gefnogi gan Brifysgol Caerdydd a Chanolfan Llywodraethiant Cymru. Cyngor Caerdydd yw'r ddinas gyntaf i arddel y confensiwn yn Ewrop, ac rwy'n credu y dylem fod yn falch o hynny. Rwy'n gwybod y bydd pawb ohonoch yn cael eich gwahodd i'r digwyddiad hwnnw.
Ond rydym wedi comisiynu dadansoddiadau arbenigol annibynnol. Mae ein gweithgor opsiynau deddfwriaethol, is-grŵp arbennig o'r grŵp cynghori ar hawliau dynol, yn gwneud asesiad i nodi opsiynau ymarferol i Gymru. Rydym yn ymwybodol iawn o'r gwaith sy'n digwydd yn yr Alban hefyd wrth gwrs. Rydym yn dysgu oddi wrth ein gilydd. Mae'n waith gofalus, trylwyr, pwrpasol ar gyfer Cymru. Yn wir, fe gewch chi ddiweddariad yn fuan iawn, gan ein bod wedi trefnu hynny gyda'r ymchwilydd arweiniol yn y gwaith.
Felly, a gaf i ddweud, yn olaf, mai'r unig fodd o fesur pwysigrwydd cryfhau hawliau dynol yw drwy'r gwahaniaeth y mae pobl yn ei deimlo yn eu bywydau bob dydd? Gadewch inni orffen lle gwnaethom ddechrau, gyda phobl. Rhaid i hawliau fod yn sefydlog yn y gyfraith, rhaid iddynt gael eu teimlo yn y lleoedd y mae pobl yn byw eu bywydau, a rhaid iddynt fod yn wydn y tu hwnt i unrhyw un Gweinidog. Diolch yn fawr.
Dyna ni. Dyna ddiwedd ar ein gwaith ni am heddiw.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:41.
The meeting ended at 18:41.