National Assembly for Wales

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Joyce Watson. 

Rydym ni'n pweru Cymru ein hunain—£13 miliwn eleni ar gyfer ynni cymunedol, 60,000 o gartrefi yn gynhesach ac yn rhatach ers 2011, a chyda Trydan Gwyrdd Cymru, bydd pob ceiniog o ynni adnewyddadwy mawr yn aros yng Nghymru. Ac nid mater o rifau yn unig yw hyn; mae'n fater o bobl—cyngor Powys yn gostwng biliau gyda solar a batris, Urdd Llangrannog yn ail-fuddsoddi arbedion ynni mewn pobl ifanc. Mae hynny'n bontio teg—biliau wedi'u gostwng, swyddi wedi'u creu a chymunedau Cymru'n yn arwain.

Diolch, Prif Weinidog. Fel y gwnaethoch chi ei ddweud, mae 48 o brosiectau ynni gwyrdd ardderchog yng Nghymru, ac mae £13 miliwn i gynhyrchu ynni adnewyddadwy lleol. Ac mae hynny'n cynnwys gosod paneli solar, pympiau gwres, storfeydd batri a phwyntiau gwefru cerbydau trydan. Un enghraifft yw clwb ynni lleol Llanidloes a'r cylch ym Mhowys sy'n mynd i gael bron i £600,000, a fydd yn helpu aelwydydd i ddod at ei gilydd i ddangos pryd maen nhw'n defnyddio pŵer glân lleol a phryd mae'n cael ei gynhyrchu. Mae'r cynllun yn rhoi i gynhyrchwyr gwir werth y pŵer y maen nhw'n ei gynhyrchu, gan gadw mwy o arian yn lleol a lleihau biliau trydan aelwydydd. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod y gwaith hwn i sicrhau ein newid i ynni glân nid yn unig o fudd i genedlaethau'r dyfodol, ond yn sicrhau manteision sylweddol i gymunedau yng Nghymru heddiw?

Rwy'n cytuno'n llwyr â hynna, a'r hyn sy'n wych yw ein bod ni wedi bod yn cefnogi ynni cymunedol ers 15 mlynedd. A'r hyn y mae'n ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gweithio gydag awdurdodau lleol ar gynlluniau ynni, gan wneud yn siŵr ein bod ni'n deall dyfodol anghenion ynni, a sut y gall newidiadau ddod â swyddi lleol. Ac, yn hollbwysig, rydym ni wedi darparu cyllid ychwanegol i Ynni Cymunedol Cymru i helpu cymunedau lleol i ddatblygu eu cynlluniau ynni eu hunain.

Prif Weinidog, dim ond yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n bresennol yn lansiad y fenter canolfan ragoriaeth ranbarthol yn Noc Penfro. Mae cwmnïau gan gynnwys Ledwood Mechanical Engineering, Jenkins and Davies Engineering, Rhyal Engineering a Mainstay Marine Solutions, ynghyd â 10 arall o bob rhan o dde Cymru, wedi dod at ei gilydd o dan faner Celtic Co. i gryfhau cydweithrediad ac i sicrhau bod eu gallu i dendro ar gyfer prosiectau a chontractau ynni gwerth uchel yng Nghymru a ledled y DU mor fawr â phosibl. Mae'r dull cyfunol hwn nid yn unig yn eu rhoi nhw mewn sefyllfa i gystadlu am brosiectau mawr, ond hefyd yn addo creu cannoedd o swyddi lleol, codi lefelau sgiliau a sicrhau bod y manteision economaidd yn parhau yn ein cymunedau, yn hytrach na chael eu colli i fannau eraill—un o brif ysgogiadau'r Porthladd Rhydd Celtaidd. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i weithio'n agos gyda'r fenter gydweithredol hon i gael gwared ar rwystrau, i ddenu buddsoddiad ac i sicrhau bod busnesau lleol yn ganolog i gyflawni uchelgeisiau ynni Cymru?

Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n uchelgeisiol dros ben o ran ynni, yn enwedig o ran ynni cymunedol. Ac, mewn gwirionedd, roedd gennym ni adroddiad cyflwr y sector a gyhoeddwyd yn 2024 a ddangosodd gynnydd o 484 y cant i gynhyrchiad ynni adnewyddadwy cymunedol rhwng 2017 a 2023. Felly, mae hynny'n wych o ran ynni cymunedol, sef pwyslais y cwestiwn, ond rydych chi'n gofyn am y datblygiadau ynni ehangach. A gadewch i mi fod yn eglur ein bod ni wedi ymrwymo'n llwyr i ddatblygu cadwyn gyflenwi sydd wedi'i lleoli'n lleol, ac rydym ni'n gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio gyda Llywodraeth y DU ar y cyfleoedd a allai ddod o ganlyniad i'r datblygiadau yn y Môr Celtaidd.

Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol bod trigolion Cwm Llynfi ac ardal ehangach Pen-y-bont ar Ogwr yn cael eu gofyn i ystyried cynigion ar gyfer pedwar adweithydd niwclear micromodiwlaidd 20 MW ar safle hen orsaf bŵer Llynfi. Mae trigolion wedi codi pryderon gyda mi bod manylion buddion cymunedol posibl yn parhau i fod yn aneglur, nad yw'r rheolaeth hirdymor o wastraff wedi cael ei datrys, ac, yn fwy eang, ei bod yn bosibl mai prin fydd y fantais uniongyrchol iddyn nhw. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn rhoi o'r neilltu, gyda llaw, yr holl adroddiadau sy'n awgrymu bod yr hyn sy'n cael ei gynnig gan Last Energy o ran technoleg yn bell i ffwrdd. Felly, a fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno y byddai'n well cyfeirio ymdrechion at faes ynni cymunedol, gan sicrhau datblygiad prosiectau ynni glân yng nghwm Llynfi, lle mae'r dechnoleg yn brofedig, a lle gallwn ymgorffori'r budd cymunedol hwnnw yr ydym ni i gyd yn dymuno ei weld? Fe wnes i nodyn o'r hyn a ddywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i Joyce Watson. Yr uchelgais yw gwneud cymunedau Cymru'n gyfrifol. Ar hyn o bryd, mewn mannau fel cwm Llynfi, ac mewn mannau eraill yng Nghymru, nid yw'n teimlo felly.

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud y ddau. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni wneud datblygiad masnachol ac mae'n rhaid i ni wneud datblygiad cymunedol hefyd. Mae llwyddiannau mawr iawn i'w cael o ran y ddau ohonyn nhw. Ond rwyf i'n credu, o dan y naill neu'r llall o'r senarios hynny, yr hyn sy'n bwysig yw eich bod chi'n gweld y gymuned leol yn elwa. Gall hynny olygu cyllid uniongyrchol yn mynd i mewn, fel yr ydym ni wedi ei weld yn y gorffennol gyda datblygiadau ar raddfa fawr, ond hefyd o ran swyddi a sgiliau. Rwy'n credu bod cyfleoedd enfawr i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n arfogi ein cenedlaethau'r dyfodol ar gyfer y chwyldro ynni sydd ar fin dod.

Thank you. Our town centres are the beating heart of our communities, and Labour is backing them. Since 2020, we’ve invested over £70 million in regeneration across Mid and West Wales, with landmark projects like Western Quayside in Haverfordwest and Cardigan market hall. On top of that, £335 million in business rates relief this year is allocated to help businesses, along with a consultation on fairer rules, so that small local shops aren’t left carrying the can.

First Minister, I'm sure that you'll agree that the decline of our town centres is intensifying and is, of course, a great concern. To save time today, I want to focus specifically on Carmarthenshire, which is an area that both of us represent, and one that is very interesting in terms of revealing the scale of the problem. The latest data show that, despite what you just said about your investment, there are, on average, 680 businesses in Carmarthenshire closing every year, with the last quarter of 2024 recording the lowest level of new businesses being established in the county.

Prif Weinidog, cynhaliodd fy swyddfa arolwg busnes ar draws sir Gaerfyrddin yn ddiweddar. Mae'r canlyniadau'n cyflwyno darlun llwm. Roedd bron i 60 y cant yn rhagweld dyfodol negyddol i'w busnesau, roedd 79 y cant yn cefnogi gwrthdroi cynnydd eich Llywodraeth Lafur i yswiriant gwladol cyflogwyr, ac roedd 86 y cant yn cefnogi polisi Plaid Cymru o ddiwygio ardrethi busnes. Felly, o ystyried y dystiolaeth—o ystyried y dystiolaeth—a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â pherchnogion busnes sir Gaerfyrddin nad yw polisïau presennol Llafur yn helpu canol ein trefi?

Wel, gadewch i mi ddweud wrthych chi am bolisïau presennol Llafur: polisi lle'r ydym ni'n buddsoddi £335 miliwn mewn ardrethi annomestig. Felly, beth yw eich ateb chi? I fynd ymhellach? I roi mwy iddyn nhw? Dyna yw galwad gyson Plaid Cymru. Rydych chi eisiau mwy o arian, ac eto, ar yr adeg dyngedfennol, ni fyddech chi hyd yn oed yn cefnogi'r arian y gwnaethom ni ei gyfrannu y tro diwethaf. Fe wnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid i rwystro'r arian ychwanegol. Felly, dim ond—[Torri ar draws.] Dim ond un agwedd yw honna. Mae gennym ni hefyd ryddhad ardrethi busnesau bach parhaol, lle mae gennym ni £140 miliwn o gymorth bob blwyddyn, ar ben y £335 miliwn, ac rydych chi eisiau gwario mwy. Wel, dywedwch wrthym ni o le mae'n dod, oherwydd rydych chi newydd ddweud wrthym ni nad ydych chi eisiau gweld y cyfraddau yswiriant gwladol yn cynyddu. Pwy sy'n mynd i dalu am ein hysbytai? Pwy sy'n mynd i dalu am y £1.6 biliwn ychwanegol hwnnw yr ydym ni newydd ei gael gan Lywodraeth y DU? Allwch chi ddim ei chael hi bob ffordd. Mae'n bryd i Blaid Cymru dyfu i fyny, wynebu'r gwirionedd, a deall bod angen i chi fantoli'r gyllideb os ydych o ddifrif am lywodraethu yn y wlad hon.

Mae bron i 94 y cant o gwmnïau Cymru yn eiddo i deuluoedd. Nhw yw asgwrn cefn ein strydoedd mawr ar draws fy etholaeth ac, rwy'n siŵr, etholaethau Aelodau eraill. Eto, yn hytrach na'u cefnogi nhw, mae caethiwed Llafur i dreth yn eu parlysu. Rydym ni eisoes yn dioddef gyda'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain Fawr. Nawr mae gennym ni fusnesau sy'n wynebu yswiriant gwladol cyflogwyr uwch ac ymosodiadau ar ryddhad eiddo busnes. Beth mae hyn yn ei olygu? Mae'n golygu llai o fuddsoddiad, llai o swyddi a mwy o siopau wedi'u bordio yng nghanol ein trefi. Rydych chi'n cyflwyno darlun deniadol o ran adfywio, Prif Weinidog, ond mewn gwirionedd yr unig beth y mae Llafur yn ei gyflawni yw trethiant uwch. Felly, a wnewch chi, Prif Weinidog, ymuno â ni ar y meinciau hyn i alw am wrthdroi'r trethi niweidiol hyn, fel y gallwn ni ddangos bod Cymru'n agored ar gyfer busnes a rhoi'r gefnogaeth y maen nhw'n ei haeddu i'n cwmnïau teuluol?

Allaf i dim credu bod y Torïaid yn rhoi gwersi i ni ar drethiant—y baich treth uchaf mewn 70 mlynedd o dan eich goruchwyliaeth chi. Rydym ni o ddifrif ynglŷn â gwneud yn siŵr ein bod ni mewn sefyllfa lle gallwn ni dalu am ein gwasanaethau lleol, ein bod ni'n buddsoddi yn ein cymunedau, a dyna'r hyn yr ydym ni'n ei wneud.

Prynhawn da, Prif Weinidog. Rydych chi wedi clywed llawer o sylwadau, a byddwn i'n cytuno â rhai, ond yn anghytuno â chryn dipyn. Mae gennym ni system fusnes hen ffasiwn yma yng nghanol ein trefi, sy'n gorfodi ein busnesau i gystadlu gydag un llaw wedi'i chlymu y tu ôl i'w cefnau. Mae gennym ni sefyllfa yma lle mae siopau, tafarndai a chaffis ar y stryd fawr yn talu llawer mwy na'u cyfran deg, tra bod cewri ar-lein yn talu llawer, llawer llai. Mae Amazon yn talu dim ond 0.4 y cant o'i werthiannau mewn ardrethi busnes, o'i gymharu â thua 5 y cant i fanwerthwyr eraill. Yn Lloegr, rydym ni wedi gweld bod cymorth wedi'i dargedu ar gyfer lletygarwch yn cael ei ymestyn, ond nid yma yng Nghymru. Felly, rwyf i wir eisiau eich pwyso chi ar y mater o ardoll ar werthiannau ar-lein, ac y gall yr ardoll honno fynd i gefnogi ein busnesau lleol. A ydych chi'n cefnogi ardoll ar werthiannau ar-lein, ac, os ydych chi, sut fyddech chi'n gweld hwnnw yn cael ei ddefnyddio i gefnogi ein busnesau bach yma yng Nghymru? Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn. Rydym ni'n cydnabod bod angen i ni fod yn sensitif i wahanol anghenion y gwahanol fusnesau ar ein strydoedd mawr. Dyna pam rydym ni wedi cynnal ymgynghoriad ar newid y lluosydd ardrethi annomestig yng Nghymru, a bydd canlyniadau hwnnw yn dod cael eu cyhoeddi yn fuan. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw ein bod ni o ddifrif fel Llywodraeth o ran rhoi canol ein trefi yn gyntaf. Dyna pam mae gennym ni bolisi 'canol tref yn gyntaf'. Dyna pam rydym ni wedi buddsoddi dros £100 miliwn mewn Trawsnewid Trefi, gan wneud gwahaniaeth ym mhob cymuned, ym mhob etholaeth ledled Cymru. Rydyn ni'n cyffwrdd â phob un o'r etholaethau hynny mewn rhyw ffordd.

O ran gwerthiannau ar-lein, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth sy'n rhan o gylch gwaith Llywodraeth y DU yn hytrach na Llywodraeth Cymru, ond yr hyn y gallaf ei ddweud wrthych chi yw ein bod ni'n falch iawn o'r ffaith ein bod ni'n ceisio gyrru busnesau i ganol trefi, gan wneud yn siŵr bod gennym ni ddull cytbwys o ymdrin â chanol trefi. Dyna pam rydym ni wedi ei gwneud yn eglur, o ran y dyfodol, ein bod ni eisiau gweld, er enghraifft, trwyddedu ar gyfer siopau tybaco a fêps yn ein cymuned, oherwydd ceir lluosogiad o'r rheini a cheir anghydbwysedd ar ein stryd fawr o ran y rheini.

Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Darren Millar.

Prif Weinidog, cyn i mi fynd ymlaen i ofyn i chi am fater pwysig arall y prynhawn yma, hoffwn ofyn i chi am rywfaint o newyddion a ddaeth i'r amlwg yr wythnos diwethaf. Ddydd Gwener, fe wnaeth cyn-arweinydd Reform UK yma yng Nghymru—a chyn Aelod, wrth gwrs, o'r Senedd hon yng Nghymru—Nathan Gill, gyfaddef ei fod wedi cymryd llwgrwobrwyon i wneud datganiadau o blaid Rwsia yn Senedd Ewrop. Mae'r arweinydd Reform presennol yng Nghymru, nad yw'n byw yng Nghymru wrth gwrs, Nigel Farage, hefyd wedi cwtsho lan at y Rwsiaid yn y gorffennol. Mae wedi siarad yn agored am ei edmygedd o Vladimir Putin, a hyd yn oed gwthio celwydd propaganda gan Rwsia bod y gorllewin wedi ysgogi ymosodiad anghyfreithlon Rwsia ar Wcráin. A ydych chi'n cytuno â mi bod Reform yn berygl eglur a phresennol i'n diogelwch cenedlaethol yma yng Nghymru ac ar draws ein Teyrnas Unedig?

Ydw, yn sicr, Darren. Mae'n braf cytuno â chi ar rywbeth. Ar y mater hwn, mae'n rhaid i mi ddweud ein bod ni'n gwybod bod Reform yn fygythiad yng Nghymru, bod posibilrwydd gwirioneddol o lygredd ac anhrefn, a nawr mae gennym ni dystiolaeth o hynny trwy rywun a oedd yn gyn-arweinydd Reform yng Nghymru. Rwy'n credu ein bod ni i gyd wedi cael ein dychryn gan weithredoedd cyn-arweinydd Reform yng Nghymru, unigolyn a oedd yn Aelod o'r Siambr hon, un o saith Aelod a etholwyd i'r blaid a arweiniwyd gan Nigel Farage. Erbyn diwedd y tymor, roedd chwech ohonyn nhw wedi gadael. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod pobl yn cydnabod bod y Brexit Party, eto, dan arweiniad Nigel Farage yn flaenorol, wedi pleidleisio yn erbyn mesurau a oedd â'r bwriad o wrthsefyll twyllwybodaeth Rwsia. Mae'r rhain yn bethau difrifol iawn, ac rwyf i yn meddwl bod cwestiynau i'w hateb gan bobl, yn enwedig ymgeisydd Reform yn isetholiad Caerffili, Llŷr Powell, a gyflogwyd fel cynghorydd i Gill. Rwy'n credu bod angen i ni wybod beth oedd e'n ei wybod, pryd roedd yn ei wybod ac a wnaeth hysbysu amdano.

Rwy'n credu eu bod nhw'n gwestiynau pwysig iawn sydd angen ymateb. Ond, Prif Weinidog, un o'r materion eraill a ddigwyddodd ddydd Gwener oedd cyhoeddiad Llywodraeth y DU o gerdyn adnabod digidol gorfodol i bobl ledled y DU, gan gynnwys yma yng Nghymru, erbyn 2029, rhywbeth nad oedd ym maniffesto'r Blaid Lafur cyn yr etholiad cyffredinol y llynedd. Cyhoeddodd y Prif Weinidog y bydd angen cerdyn adnabod digidol ar holl drigolion a dinasyddion y DU sydd eisiau gweithio, rhentwyr sydd angen profi eu hunaniaeth i'w landlordiaid, unrhyw un sy'n gwneud cais am fudd-daliadau lles, a hyd yn oed rhieni sy'n gwneud cais am ofal plant am ddim. Mae mwy na 2.5 miliwn o bobl ledled y DU eisoes wedi llofnodi deiseb yn erbyn y cynlluniau hyn, gan gynnwys mwy na 135,000 yma yng Nghymru. A allwch chi ddweud wrthym ni heddiw, a ydych chi'n cefnogi, fel Llywodraeth Cymru, cynlluniau Llywodraeth y DU ar gyfer cerdyn adnabod digidol?

Gallaf ddweud wrthych nad wyf i'n bersonol yn gwrthwynebu hyn. Rwy'n credu ein bod ni'n agored i weithio gyda Llywodraeth y DU ar ddatblygu cerdyn adnabod digidol a'r goblygiadau sydd yna i Gymru. Rwyf i eisiau gweld sut mae hynny'n edrych. Rwyf i eisiau gwneud yn siŵr eu bod nhw'n deall ein bod ni eisiau hwnnw fel cerdyn dwyieithog, ein bod ni eisiau gwneud yn siŵr bod baner Cymru yn rhan ohono, a byddwn yn gwrthwynebu ei alw'n 'gerdyn Brit'. Gadewch i ni fod yn eglur bod angen i ni, fodd bynnag, gael trafodaeth ehangach ar hyn. Mae angen i ni siarad â'n partneriaid cymdeithasol a gweithio allan goblygiadau cerdyn adnabod digidol i weithwyr yng Nghymru. Ond yn bersonol, gallaf ddweud wrthych chi, ar hyn o bryd, bod Tesco yn gwybod mwy amdanaf i na'r wladwriaeth.

Prif Weinidog, rydych chi eisiau baner Cymru ar gerdyn adnabod digidol, ond dydych chi ddim yn hoffi baneri Cymru ar ein polion lampau. Dyna'r sefyllfa chwerthinllyd sydd gennym ni yma yng Nghymru. Mae'n rhyfeddod i mi, a dweud y gwir, bod Llywodraeth sy'n achwyn ac achwyn ynglŷn â'r ffaith nad oes digon o arian ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn cefnogi cynllun adnabod digidol y mae Ysgol Economeg Llundain wedi dweud fydd yn costio £20 biliwn—sy'n £20,000 miliwn—ar draws y DU yn ystod y 10 mlynedd gyntaf yn unig. Byddai tua £1 biliwn o hynny yn dod i Gymru i'w fuddsoddi yn ein GIG fel y gallwn ni gael pobl oddi ar y rhestrau aros erchyll hynny, i'n hysgolion fel y gall pobl ifanc gael yr addysg sydd ei hangen arnyn nhw, a buddsoddiad, wrth gwrs, yn ein ffyrdd fel y gallwn ni gael ein heconomi yn symud eto. Sut ar y ddaear allwch chi gyfiawnhau gwariant mor wastraffus ar gerdyn adnabod digidol pan fo cynifer o bobl yn dioddef ar y rhestrau aros hynny, cynifer o bobl ifanc yn dod allan o'n hysgolion yn anllythrennog, a chynifer o bobl yn ein cymunedau yn brwydro i achub eu llyfrgelloedd, eu canolfannau hamdden a'u toiledau cyhoeddus? Mae'n gywilydd, ac rydych chi'n gwybod hynny'n iawn.

A gaf i ddechrau drwy ei gwneud hi'n eglur nad wyf i erioed wedi gwrthwynebu baner Cymru yn cael ei chwifio ar ein strydoedd? A dweud y gwir, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud yn siŵr ein bod ni'n hawlio'r faner, nid fel unrhyw blaid unigol, ond i'n cenedl. Mae'n perthyn i ni i gyd, a gadewch i ni wneud yn siŵr nad oes neb yn cymryd rheolaeth o hynny. 

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gydnabod, o ran cardiau adnabod digidol, fy mod i'n credu bod yn rhaid i ni symud i'r unfed ganrif ar hugain. Rydym ni i gyd yn defnyddio ein ffonau symudol mewn cynifer o wahanol ffyrdd yn ein bywydau bob dydd. Mae'n ymddangos yn rhyfedd iawn i mi nad yw'r wladwriaeth yn mynd i fod yn rhan o hynny, ac rwy'n credu bod cyfleoedd yma. Yn amlwg, mae angen gwneud llawer o waith i wneud yn siŵr bod unrhyw wybodaeth yn ddiogel a bod manylion personol yn ddiogel, ond mae hyn yn rhywbeth sy'n gyffredin iawn ar draws llawer iawn o wledydd y byd.

Leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd. Mae etholiad y Senedd yn 2026 yn frwydr dros ddyfodol ein cenedl. Ar hynny, yn sicr nid wyf i'n anghytuno â'r Prif Weinidog. Ond ar ôl gweld ei haraith ddydd Sul, rwyf i wir yn credu bod hon yn arweinydd a phlaid sydd wedi colli eu ffordd. Wrth gwrs, does neb yn meddwl am eiliad bod Plaid Cymru a Reform yn gwneud yr un cynnig, ond yn ei haraith defnyddiodd y Prif Weinidog iaith, yn hollol onest, nad yw'n addas ar gyfer ei swydd i ddisgrifio ei gwrthwynebwyr gwleidyddol: 'gwenwyn gwahanol, yr un botel'. Mewn gwleidyddiaeth, mae geiriau yn bwysig, felly byddwn yn gofyn i'r Prif Weinidog fyfyrio ar ei dewis o dôn a therminoleg. A yw hi wir yn meddwl bod Plaid Cymru a Reform mor debyg? Lle'r ydym ni'n hyrwyddo undod, maen nhw'n hau rhaniadau. Mae'n fater o flaengar yn erbyn atchweliadol. Pan fyddwn ni'n eirioli dros Gymru i sefyll ar ei thraed ei hun, maen nhw'n ymhel â'r syniad o reolaeth uniongyrchol o San Steffan, gan dawelu llais Cymru. Lle'r ydym ni'n hyrwyddo ein diwylliant a'n hiaith, maen nhw'n dweud yn falch nad yw'n flaenoriaeth. Ac yna ceir yr iaith yn arddull Trump. Felly a wnaeth y Prif Weinidog ysgrifennu'r geiriau hynny ei hun, neu a wnaiff hi roi'r bai ar gynorthwyydd fel y gwnaeth Keir Starmer gyda'i araith 'ynys o ddieithriaid'?

Gadewch i mi fod yn eglur fy mod i'n meddwl bod Reform eisiau rhannu ein cymunedau a bod Plaid Cymru eisiau rhannu ein cenhedloedd. Mae Reform eisiau rhoi'r bai ar dramorwyr ac mae Plaid Cymru eisiau rhoi'r bai ar San Steffan. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod gwleidyddiaeth aeddfed yn golygu cymryd cyfrifoldeb—rhywbeth na wnaethoch chi pan wnaethoch chi bleidleisio gyda'r Torïaid yn erbyn yr arian ychwanegol hwnnw yn dod i mewn i'n cymunedau.

Mae'r Blaid Lafur yn y Senedd hon yn pleidleisio gyda'r Torïaid drwy'r amser. Rwy'n atgoffa'r Prif Weinidog bod ei phlaid wedi rhoi'r bai ar San Steffan am bopeth am 14 mlynedd pan oedd y Ceidwadwyr mewn Llywodraeth, ac rwy'n cytuno â hi ar weithredoedd Llywodraeth y DU. Ond ni fydd hanes yn barnu defnydd y Brif Weinidog hon o eiriau yn garedig. Mae hi wedi camddarllen yn sylfaenol awyrgylch y genedl ac wedi methu â rhoi dadansoddiad meddylgar o gyflwr presennol gwleidyddiaeth Cymru a'r heriau y mae'r Llywodraeth nesaf yn eu hwynebu. Yn ei hangen ofnadwy, a bod yn onest, i sicrhau pennawd, mae wedi ildio pob hygrededd. Ers 100 mlynedd, mae fy mhlaid wedi ymroi ei hun i syniadau sy'n gwneud Cymru yn lle gwell, gan hyrwyddo undod a chyfiawnder cymdeithasol. Fel y mae'n gwybod, rydym ni wedi dangos ein parodrwydd i geisio dod o hyd i dir cyffredin gyda'n gwrthwynebwyr gwleidyddol lle gallwn. Mewn un frawddeg, mae'r Prif Weinidog wedi datgelu'r ffaith ei bod hi'n ddall i'r gwerthoedd hynny. Dros y penwythnos, trwy ei defnydd o iaith, daeth yn arweinydd gwannach o blaid lai. Defnyddiodd yr ymadrodd 'o ddifrif' hwnnw eto yn gynharach heddiw. Onid yw hi'n gweld ei bod hi'n tanseilio difrifoldeb swyddogaeth y Prif Weinidog?

Mawredd, rydych chi'n sensitif, onid ydych chi? Rwy'n credu yn ôl pob tebyg bod angen i ni atgoffa ein hunain o'r hyn y mae eich plaid wedi ymroi iddo dros y 100 mlynedd diwethaf, ac annibyniaeth yw hynny. Ac mae annibyniaeth yn golygu gwahanu. Mae'n golygu gwahanu ein hunain oddi wrth weddill y Deyrnas Unedig. Mae pob blwyddyn a phob trafodaeth sy'n cael eu treulio ar fynd ar drywydd annibyniaeth a dilyn sgyrsiau cyfansoddiadol yn amser nad yw'n cael ei dreulio ar wthio'r agendâu sydd o ddiddordeb i'r cyhoedd yng Nghymru: gwneud yn siŵr ein bod ni'n cyflawni o ran iechyd, o ran addysg, o ran tai ac o ran gwneud yn siŵr bod trafnidiaeth yn cael sylw yn ein cymunedau.

Mae'r ddadl ar annibyniaeth, Llywydd, yn ddadl ar ein potensial fel cenedl a'r hyn y gallwn ni ei gyflawni. Mae'r Llywodraeth Lafur hon yn sôn yn barhaus am yr hyn na allwn ei gyflawni a faint y dylem ni fodloni ar yr hyn sydd gennym ni. Yr hyn yr wyf i'n ei weld yw Llywodraeth mewn panig, ac yn ddealladwy felly. Ond pam mae'r Prif Weinidog bob amser ar y droed gefn ac yn dal i fyny bellach? Ddydd Gwener, roedd hi o blaid treth gyfoeth, ond yr wythnos cynt fe wnaeth hi bleidleisio yn erbyn cynnig Plaid Cymru yn galw am un. Ddydd Sadwrn, dywedodd, 'Pleidleisiwch dros Lafur ar gyfer sefydlogrwydd' er i Lafur fynd trwy dri Phrif Weinidog dim ond y llynedd. Erbyn nos Sadwrn, roedd hi'n canmol prydau ysgol am ddim, y gwnaeth hi bleidleisiodd yn eu herbyn dro ar ôl tro ac sy'n digwydd dim ond oherwydd bod Plaid Cymru wedi gwneud iddo ddigwydd. A ddydd Sul, fe wnaeth Llafur y ddadl dros gronfa gyfoeth sofran ar gyfer elw Ystad y Goron, polisi Plaid Cymru hirsefydlog. Os yw Plaid Cymru mor wenwynig, pam mae'r Prif Weinidog mor hapus i ddwyn ein holl syniadau?

Mae'n ddiddorol iawn; un syniad na fyddwn ni'n ei ddwyn yw eich ymrwymiad yr ydych chi newydd ei wneud eto i fod eisiau gweld annibyniaeth. Yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni bob amser yn pennu ein trywydd ein hunain sy'n cyd-fynd ag anghenion a dymuniadau'r bobl yng Nghymru. Rydym ni wedi bod yn llywio ffordd goch Gymreig, ac mae'n wych gweld Llywodraeth y DU yn dilyn y llwybr hwnnw nawr: cyflwyno brecwast ysgol am ddim, rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei wneud ers 21 mlynedd; cyflwyno rhaglen gyfnewid ieuenctid ryngwladol, rhywbeth eto sydd gennym ni eisoes; cyflwyno rhaglen gwarant ieuenctid—eto, tic, rydym ni wedi gwneud hynny; ailgyflwyno'r lwfans cynhaliaeth addysg; a chynyddu cyflogau i weithwyr gofal. Maen nhw i gyd yn bethau yr ydym ni eisoes wedi eu darparu yng Nghymru.

Y pethau sy'n bwysig i'r cyhoedd yw'r pethau y byddwn ni'n canolbwyntio arnyn nhw, er enghraifft gwneud yn siŵr bod pobl yn cael cymorth gyda'r argyfwng costau byw. Un o'r pethau y byddwn ni'n sicrhau fydd yn digwydd yw ein bod ni'n cyflwyno trenau hwyr y nos i'r Cymoedd, a fydd yn rhedeg am y tro cyntaf, gan helpu pobl sydd eisiau mwynhau noson allan gymdeithasol, a chan arbed arian iddyn nhw pan fyddan nhw'n dychwelyd i'w cartrefi. Ac fel y dywedais i, byddwn ni'n cynyddu ein cymorth i ganol trefi, yn trawsnewid ein trefi, ac yn cymryd camau ar nifer y siopau fêps.

We're taking decisive action to keep communities safe from slips from historic disused spoil tips, especially coal tips in South Wales West. Since 2020, over £100 million has been invested, £220 million with UK Labour’s support, and now we have a disused tips Act, a world first, to ensure proper inspection and maintenance for the future. Record investment, landmark law and communities put first—that's Labour delivering.

Great investment, but there is no investment in the Ysgol Godre'r Graig area in the Swansea valley.

Chwe blynedd yn ôl, nodwyd risg lefel ganolig o domen sbwriel chwarel ger Ysgol Gynradd Godre'r Graig, ac o ganlyniad cafodd yr ysgol ei chau. Rwyf i wedi siarad amdano yma sawl gwaith, oherwydd nid yw'r ddeddfwriaeth yn cwmpasu'r math hwn o domen.FootnoteLink FootnoteLinkCafodd y disgyblion eu symud allan o'u cymuned i gabannau dros dro ym Mhontardawe chwe blynedd yn ôl, a heddiw nid oes gan y disgyblion hynny adeilad ysgol parhaol o hyd.

Er gwaethaf yr heriau hyn, mae Estyn wedi cydnabod Ysgol Gynradd Godre'r Graig fel ysgol wresog, groesawgar, sy'n diwallu anghenion ei dysgwyr. Cefais gyfarfod ag arweinwyr yr ysgol yn ddiweddar. Roedd eu hangerdd a'u balchder yn yr ysgol a'i chymuned yn ddigamsyniol. Mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi cyflwyno cais am gymorth gyda chyllid ar gyfer adeilad newydd i Lywodraeth Cymru, ond mae'r ansicrwydd parhaus, a gynyddwyd gan ymatebion y Llywodraeth hyd yma, yn effeithio ar niferoedd disgyblion.

O ohebiaeth a wnaed ar gael i'r ysgol, mae'n ymddangos bod y cais hwn yn cael ei asesu fel pe bai ar gyfer ysgol newydd sbon, nid un i ddisodli’r un a gaewyd heb fod unrhyw fai ar y staff na'r disgyblion na'r gymuned, ond oherwydd creithiau ein hetifeddiaeth ddiwydiannol. Mae Llywodraeth Cymru yn dweud ei bod yn adeiladu seilwaith addysg o'r radd flaenaf, felly pam mae plant Ysgol Godre'r Graig yn dal i ddysgu mewn cabannau, filltiroedd o'u cymuned? A wnewch chi gyfaddef i amgylchiadau eithriadol cyd-destun y cais am gymorth?

Fy nealltwriaeth i yw bod y cyngor Plaid Cymru wedi rhwystro'r cynnig ar gyfer ysgol newydd, ac mae hynny'n rhywbeth efallai yr hoffech chi fyfyrio arno.

Byddwch yn sylweddoli, Prif Weinidog, y gofid a'r pryder y bydd gan bobl sy'n byw ymhlith ein tomenni glo a'n tomenni sbwriel ledled Cymru o fyw nesaf atyn nhw neu'n agos atyn nhw yn eu tirweddau. Sut ydych chi'n sicrhau, trwy'r Bil a basiwyd ddim mor bell a hynny yn ôl yn y Senedd hon, bod gan gymunedau nid yn unig lais ond eu bod nhw'n teimlo'n rhan o'r broses honno hefyd, fel eu bod yn cael eu hymgynghori'n briodol pan fydd y gwaith adfer hwn yn digwydd?

Diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig bod cymunedau yn cael eu cynnwys. Mae gennym ni lawer o gymunedau sydd wedi'u heffeithio gan domenni glo. Ceir dros 2,500 ohonyn nhw yng Nghymru, ac mae'n bwysig hefyd i ni gydnabod bod gwaith wedi eisoes wedi dechrau ar 130 o'r rhain.

Yn amlwg, bydd tarfu ar y gymuned leol. Mae'n bwysig pan fydd y gwaith yn dechrau—. Ac rydym ni'n siarad am lawer o waith yn dechrau nawr. Mae dros £220 miliwn yn cael ei wario ar hyn, gydag arian nid yn unig gan Gymru ond hefyd gan Lywodraeth y DU. Mae hynny'n llawer o bobl leol sy'n cael eu cyflogi, a bydd y bobl leol hynny, rwy'n gobeithio, hefyd yn helpu i wneud yn siŵr bod y cymunedau yn ymwybodol o'r hyn sy'n digwydd a'u bod nhw'n rhan o'r broses tra bod y gwaith hwnnw'n cael ei wneud.

Ni ddylai neb orfod dewis rhwng to a'u ci neu gath. I gynifer o bobl, mae anifeiliaid anwes yn deulu. Maen nhw'n dod â chysur, maen nhw'n dod â gofal ac maen nhw'n dod â chwmnïaeth. Ni ddylai neb orfod ildio hynny dim ond i gael tenantiaeth, a dyna pam mae Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 y Llywodraeth Lafur hon yn atal landlordiaid rhag gwrthod anifeiliaid anwes yn afresymol.

Thank you for the answer.

Fe wnaeth un o'm hetholwyr a oedd yn chwilio am eiddo rhent ddarganfod bod gan bobman yr un datganiad, 'Ni chaniateir anifeiliaid anwes', ym mhob man y chwiliodd. Ac rydym ni i gyd yn ymwybodol o bwysigrwydd anifeiliaid anwes ym mywydau pobl. Fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi dweud, nid anifeiliaid anwes yn unig ydyn nhw, maen nhw'n rhan o'r teulu, ac ni ddylid eu heithrio rhag cael cartrefi diogel i fyw ynddyn nhw gyda'u teuluoedd. Fel yr ydym ni'n gwybod, ni ddylai landlordiaid preifat fod yn gwrthod yn afresymol derbyn anifeiliaid anwes yn eu tai, ond beth arall all y Llywodraeth ei wneud i symud y mater hwn ymlaen ac i wneud bywydau pobl ac anifeiliaid yn hapusach ac yn fwy cyflawn?

Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedais i, rwy'n credu fel Llywodraeth ein bod ni eisiau annog landlordiaid i gynorthwyo tenantiaid ag anifeiliaid anwes yn ogystal â thenantiaid sydd eisiau cael gafael ar anifail anwes. Nawr, mae landlordiaid a deiliaid contract yn gallu cytuno ar delerau ychwanegol sy'n cwmpasu cadw anifeiliaid anwes ac ni chaniateir i'r landlord wrthod y cais yn afresymol, ac rwy'n credu bod llawer o ffactorau a allai benderfynu a yw eiddo yn addas ar gyfer anifail anwes ai peidio. Hynny yw, os na allan nhw gael mynediad at yr awyr agored a phethau; rwy'n credu bod angen iddo fod yn sensitif a bod angen ymdrin ag ef fesul achos. Felly, rydym ni eisoes wedi amlinellu sut y byddwn ni'n annog arferion gorau yn y sector rhentu preifat i denantiaid ag anifeiliaid anwes trwy welliant i god ymarfer Rhentu Doeth Cymru ar gyfer landlordiaid trwyddedig.

Prif Weinidog, rwy'n credu y gallwn ni i gyd gytuno yn y fan yma ein bod ni'n cefnogi gallu tenantiaid i fod ag anifeiliaid anwes ac rydym ni'n cydnabod, ar y cyfan, ein bod ni'n ystyried bod y rhan fwyaf o denantiaid yn berchnogion cyfrifol. Fodd bynnag, mae landlordiaid yn wynebu heriau sylweddol o ran tenantiaid sy'n cadw anifeiliaid. Nid oes ganddyn nhw unrhyw reolaeth dros y math o anifeiliaid na'u nifer, a all arwain at broblemau costus pan fydd tenantiaid yn gadael. Ac yna, wrth gwrs, ceir pryderon hylendid a phryderon y gall anifeiliaid anwes achosi difrod sylweddol a mai anaml y mae bondiau tenantiaid yn talu cost yr atgyweiriadau hyn. O ystyried y risgiau uwch a achosir gan denantiaid sy'n berchen ar anifeiliaid anwes, a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried caniatáu i landlordiaid ofyn am ernesau uwch mewn achosion o'r fath? Diolch.

Mae'n ddrwg gen i, doeddwn i ddim yn gallu eich clywed chi'n dda iawn gan fod llawer o fwmian. Ond dim ond i ddweud bod gennym ni Bapur Gwyn ar renti teg a thai addas, ac rydym ni'n cynnig caniatáu i landlordiaid preifat dalu cost polisi yswiriant yn ymwneud â difrod anifeiliaid anwes fel taliad a ganiateir.

As a result of Westminster legislation, there’s a gap being created now between the rights of renters in Wales and in England, with renters in Wales going to be worse off before too very long, and this is true in terms of keeping pets. It is true more broadly too, which is a situation that is entirely unacceptable, given that Wales used to lead the way in this area. So, what are you going to do to put right this wrong? I am calling on the Government to announce an urgent action plan to demonstrate in detail how you intend to close the gaps in safeguards for Welsh renters, the gaps that are now being created as a result of this new legislation in England. And by the way, I see that as a step—just a step, but an important step nevertheless—towards incorporating directly the right to an adequate home into Welsh law.

Well, just to be clear, I don’t want to be in a situation where the rights are so different in England as compared to Wales, so what we will be doing is ensuring that we will be looking at those gaps and then ensuring that we do fill those gaps if needed.

Mae chwaraeon yn newid bywydau ac rydym ni'n eu cefnogi ar bob lefel: £33 miliwn i Chwaraeon Cymru eleni, caeau trydedd genhedlaeth, pyllau nofio newydd a chymorth i glybiau ar lawr gwlad ledled y gogledd, o gyrtiau pêl-fasged wedi'u hailwampio yn y Fflint i dîm dan 19 UEFA yn dod i'r gogledd y flwyddyn nesaf. Ac rydym ni'n troi uchelgais yn weithredu ar gyfer pob plentyn, pob clwb, pob cymuned.

Diolch am eich ymateb. Yn ddiweddar, roeddwn i wrth fy modd o gael agor y cyrtiau pêl-fasged sydd newydd gael eu hailwampio yn y Fflint, diolch i gyllid Llywodraeth Cymru a Pêl-fasged Cymru am ysgogi hynny. Ar 14 Hydref, byddaf yn croesawu Pêl-fasged Cymru i'r Senedd, a bydd yn gyfle i daflu goleuni ar dwf y gamp y mae'r mwyaf o alw amdani, a mwyaf cynhwysol ac amrywiol yng Nghymru, â mwy na hanner y plant ledled y wlad bellach yn chwarae'r gêm, a rhestrau aros mewn sawl lleoliad. Er gwaethaf y galw, mae datblygiad y gêm yn cael ei atal gan ddiffyg cyfleusterau fforddiadwy ledled Cymru, ond rydym ni'n ceisio sicrhau canolfan Pêl-fasged Cymru y mae wir ei hangen yn y gogledd, yn ogystal ag un ar gyfer y de, a allai fod yn gyfleuster chwaraeon â chyrtiau dan do aml-ddefnydd â lle ar gyfer meinciau, i gystadlaethau a chefnogwyr fynychu. Un cyfle allweddol fydd bod yn rhan o'r rhaglen cymunedau cynaliadwy ar gyfer dysgu. Felly, Prif Weinidog, pa ystyriaeth y mae'r Llywodraeth wedi ei rhoi i'r syniad hwn ar gyfer adeiladau ysgol yn y dyfodol a allai ymgorffori hyn, ac a wnaiff swyddogion weithio gydag awdurdodau lleol i weld a ellid ymgorffori un?

Diolch yn fawr iawn. Rwyf i wedi cael fy syfrdanu o weld y twf mewn diddordeb o ran pêl-fasged a'r brwdfrydedd gwirioneddol yr ydym ni'n ei weld ar draws y wlad gyfan. Felly, mae'n wych gweld hynny. Rydym ni'n ymwybodol iawn o hyn. Mae Chwaraeon Cymru wedi buddsoddi £40,000 yn uniongyrchol mewn clybiau pêl-fasged y llynedd trwy gronfa Cymru Actif. Ar ben hynny, buddsoddwyd £150,000 yn uniongyrchol yn Pêl-fasged Cymru ar gyfer cyrtiau a chylchoedd awyr agored ledled Cymru. Felly, mae'n wych gweld pobl ifanc yn defnyddio'r cyfleusterau hyn, ond rydych chi'n gofyn yn benodol am ysgolion. Un o'r pethau yr ydym ni'n awyddus iawn i'w hyrwyddo yn Llywodraeth Cymru yw ysgolion sy'n canolbwyntio ar y gymuned, ac rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol yno i ni ddefnyddio rhywfaint o'r arian cymunedau dysgu cynaliadwy hwnnw i wneud yn siŵr bod gennym ni'r cyd-leoliad hwnnw o wasanaethau cymorth, ac mae £20 miliwn o gyllid cyfalaf ar gael ar gyfer hynny.

Un o'r rhwystrau mwyaf i gyfranogiad llawr gwlad mewn chwaraeon yn y gogledd yw diddymu arlwy dan 20 oed y chwe gwlad ym Mae Colwyn ym Mharc Eirias, ac yna hefyd rhoi'r gorau i gynnal gemau criced Morgannwg ym Mae Colwyn yn yr haf hefyd, sydd wir wedi teneuo arlwy pobl o chwaraeon rhyngwladol byw ar y lefel honno i bobl yn y gogledd. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'm hetholwyr a phobl ledled y gogledd eich bod chi'n cymryd y mater hwn o ddifrif, a pha sgyrsiau ydych chi'n eu cael gyda Chwaraeon Cymru, gydag Undeb Rygbi Cymru, gyda Criced Cymru ynghylch sut y gallwn ni ddatrys y problemau hyn a chreu cynnig o chwaraeon rhyngwladol byw i bobl ledled Cymru waeth ble maen nhw'n byw?

Diolch yn fawr iawn. Roeddwn i'n gynhyrfus iawn pan es i Fae Colwyn i weld Morgannwg yn chwarae criced yno. Roedd yn dipyn o sioc i mi ei weld ychydig flynyddoedd yn ôl, ac mae'n drueni nad yw hynny'n parhau. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cydnabod bod y rhain yn sefydliadau annibynnol sy'n gwneud eu penderfyniadau eu hunain. Yn amlwg, hoffem ni fel Llywodraeth weld y mathau o gyfleoedd a roddir i bobl yn y de yn cael eu rhoi i bobl yn y gogledd, ond ceir cyfleoedd eraill i bobl yn y gogledd nad yw pobl yn y de yn eu cael hefyd.

Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am ddarparu gofal diogel, prydlon ac o ansawdd uchel, ac mae'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru yn rhoi'r gefnogaeth lawn iddyn nhw wneud hynny. Yn Hywel Dda, mae hynny'n golygu cyllid ychwanegol, ymyrraeth uniongyrchol a chymorth ymarferol gan ein tîm gwella'r GIG—o £481,000 ar gyfer camera gama newydd yn Llwynhelyg i £2.7 miliwn ar gyfer gofal brys a gofal mewn argyfwng. Felly, gadewch i mi fod yn eglur: mae'n rhaid i wasanaethau fod yn ddiogel, yn gynaliadwy ac wedi'u seilio ar gleifion, nid gwleidyddiaeth, a dyna pam rydym ni'n buddsoddi, rydym ni'n cynllunio ac rydym ni'n diwygio—i sicrhau gofal GIG yn y gorllewin ar gyfer y tymor hwy.

Prif Weinidog, y gwir amdani yw bod cael mynediad at hyd yn oed rhai o wasanaethau mwyaf sylfaenol y GIG yn broblem wirioneddol i lawer o'm hetholwyr; boed yn feddyg teulu, yn ddeintydd neu'n ambiwlans, mae'n frwydr ddifrifol i lawer o bobl gael mynediad at wasanaethau yn gyflym yn yr ardal honno. Wrth gwrs, barn y bwrdd iechyd yw y bydd canoli gwasanaethau oddi wrth bobl yn gwella'r ddarpariaeth o wasanaethau, ac fel y gwyddoch chi, rwy'n gwrthwynebu'n llwyr cynlluniau sy'n arwain at bobl yn gorfod teithio ymhellach i gael gwasanaethau hollbwysig a hanfodol.

Nawr, gall Llywodraeth Cymru bennu agenda sy'n ei gwneud hi'n eglur y dylai gwasanaethau gael eu darparu mor agos at adref â phosibl, a dylai fod strategaeth ragweithiol i fuddsoddi mewn ysbytai fel ysbyty Llwynhelyg yn fy etholaeth i. Felly, Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod ymgynghoriad diweddaraf y bwrdd iechyd wir yn cymryd barn pobl sir Benfro i ystyriaeth? A allwch chi hefyd ddweud wrthym ni sut mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn gwasanaethau yn ysbyty Llwynhelyg mewn gwirionedd, fel y gall pobl yn sir Benfro gael mynediad at wasanaethau hanfodol mor agos at adref â phosibl?

Diolch yn fawr iawn. Cefais gyfle i siarad â chadeirydd a phrif weithredwr bwrdd iechyd Hywel Dda yr wythnos diwethaf. Maen nhw wir yn cymryd i ystyriaeth, rwy'n credu, safbwyntiau'r gymuned leol, a dyna pam maen nhw'n mynd i wthio yn ôl ychydig, oherwydd bu ymateb enfawr i hynny.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod faint o waith sydd eisoes yn cael ei wneud gan fwrdd iechyd Hywel Dda. Ac i roi enghraifft i chi, ym mis Mawrth, gwelodd meddygon teulu bron i 177,000 o gleifion. Nawr, mae hynny'n cyfateb i tua 46 y cant o'r boblogaeth. Gwrandewch, o ddifrif, mae llawer iawn o waith yn cael ei wneud yma. Rwyf i yn credu hefyd bod yn rhaid i ni ganolbwyntio ar a gwneud yn siŵr bod gennym ni ddiddordeb nid yn unig mewn cael gwasanaethau mor agos â phosibl at adref, yn amlwg, ond hefyd canlyniadau clinigol—beth fydd yn rhoi'r canlyniadau clinigol gorau i bobl? Mae'n rhaid i hynny fod yn rhan o'r ateb.

Fe wnaf i roi enghraifft arall i chi o'r math o waith sy'n cael ei wneud yn Hywel Dda: mae 90 y cant o asesiadau iechyd meddwl ar gyfer pobl ifanc dan 18 oed yn cael eu cynnal o fewn 28 diwrnod o'u hatgyfeirio; o ran pobl dros 18 oed, mae 98 y cant ohonyn nhw'n yn cael eu cynnal. Nawr, mae hynny'n welliant enfawr, ynghyd â'r gwelliant yr ydym ni wedi ei weld o ran gofal wedi'i gynllunio dwy flynedd, ac arosiadau cleifion allanol o dros flwyddyn yn gostwng 97 y cant yn y flwyddyn ddiwethaf. Rwy'n credu bod Hywel Dda yn dechrau gwella pethau.

Mae Llywodraeth Lafur Cymru yn cefnogi busnesau Cymru i fynd i lefel fyd-eang. Mae ein cynllun gweithredu ar allforion yn darparu teithiau masnach i Awstralia, i'r dwyrain canol, i ogledd America a thu hwnt, gan agor drysau ac ennill archebion. A tra bod y Torïaid yn gwawdio'r ffaith bod gan Gymru swyddfeydd tramor, rydym ni allan yna yn gwerthu brand Cymru gyda balchder, a'r canlyniad: £400 miliwn mewn gwerthiannau allforio newydd ers 2021. Dydyn ni ddim yn cuddio y tu ôl i sloganau, rydyn ni'n cyflawni dros fusnesau Cymru ac rydyn ni'n dod â'r twf hwnnw yn ôl adref.

Rydych chi'n dweud, Prif Weinidog, eich bod chi allan yna yn hyrwyddo Cymru—un o'r lleoedd mwyaf y gallech chi fod wedi bod yn hyrwyddo Cymru oedd yn y wledd wladwriaethol ddiweddar, pan ddaeth Donald Trump â chewri'r sector TG, ac roedden nhw'n gewri o fusnesau sydd â thriliynau o bunnoedd o drosiant. Fe wnaethoch chi ddewis peidio â mynd yno a dyfynnwyd un o'ch ASau Llafur yn San Steffan yn y wasg yn dweud, 'Mae angen gwleidyddiaeth aeddfed arnom ni, nid protestiadau myfyrwyr'. A ydych chi'n difaru peidio â mynd i'r wledd wladwriaethol, o gofio eich bod chi wedi rhoi sawl rheswm pam nad oeddech chi'n bresennol? Ac roedd Prif Weinidog yr Alban yn credu mai ei le ef oedd bod o gwmpas y bwrdd hwnnw yn hyrwyddo'r Alban, ond eto fe wnaethoch chi roi, fel y dywedais i, sawl rheswm am beidio â bod yn bresennol. Felly, a allwch chi egluro pam nad oeddech chi'n bresennol ac a wnewch chi fyfyrio ar hynny pe bai cyfle yn dod eto i hyrwyddo Cymru pan fydd cyfarfod busnes o'r fath yn cael ei ymgynnull ac mae lle Cymru o amgylch y bwrdd hwnnw?

Rwy'n cymryd fy nghyfrifoldeb fel Prif Weinidog Cymru o ddifrif iawn. Rwyf i wedi bod yn bresennol mewn gwledd wladwriaethol flaenorol. Yr hyn yr wyf i'n ei wybod o fod yn y wledd wladwriaethol honno yw nad yw'n lle priodol i chi wneud cytundebau busnes—nid dyna natur yr achlysur. Y lle i wneud y cytundebau busnes hynny yw yn yr uwchgynhadledd fuddsoddi y byddwn ni'n ei chynnal ym mis Rhagfyr. Ac yn yr holl ddigwyddiadau eraill yr ydym ni'n eu cynnal, fel digwyddiad 'cwrdd â'r prynwr' BlasCymru/TasteWales a fydd yn cael ei gynnal ym mis Hydref, gallaf eich sicrhau ein bod ni'n cymryd hyn o ddifrif iawn. A'r hyn sy'n wirioneddol ddiddorol yw bod llawer o'r gwaith hwn, mewn gwirionedd, yn cael ei gefnogi gan ein swyddfeydd tramor rhyngwladol, yr ydych chi eisiau eu cau.

Rydym ni wedi dweud y byddem ni'n hoffi gweld banc cymunedol cydfuddiannol yng Nghymru, banc a fyddai'n rhoi pobl cyn elw. Dyna pam rydym ni wedi gweithio drwy Fanc Cambria, gan gefnogi gweithredwyr gyda dros £400,000 i brofi a datblygu modelau newydd. Ond y gwir amdani yw bod pwerau dros fancio yn aros yn San Steffan. Felly, rydym ni'n pwyso ar y banciau i weithio yn gynt o ran hybiau, peiriannau ATM uwch a mynediad at fancio wyneb yn wyneb. Mae amseriad unrhyw gyflwyniad newydd yn nwylo partïon masnachol, serch hynny. Ond, gadewch i mi fod yn eglur, mae ein hymrwymiad ni i gynhwysiant ariannol yng Nghymru yn un cadarn iawn.

Over the past few days, Lloyds Bank has announced that it is going to be closing the last bank branch in Ammanford, and instead they're offering what they call a 'community banker', namely somebody who will be visiting every fortnight to sit in the corner of a café locally. That's the reality of these banking hubs that the banks are talking about. Instead of accepting these crumbs from the tables of financial institutions that have always exploited our communities, who aren't concerned about the interests of local people, why don't we create a community bank that will be here for our people on a long-term basis, rooted in our communities and meeting the financial needs of the people of Wales across the nation? I know that one partner pulled out, namely the Monmouthshire Building Society. What has the Welsh Government to deliver upon this commitment in the programme for government? Have you been seeking other partners to deliver community banks? If one were to come forward, would you be willing to invest to ensure that we do have a community bank in Wales for the people of Wales in future?

Thank you very much. We are still having discussions with people who may be interested in ensuring that we do follow this route that we have set out, but the fact is that, by 2025, there will only be 159 banks or building society branches open in Wales. That's why we have ensured that there are 11 banking hubs available. We are putting a lot of pressure on the review of access to cash through Link, and this could also lead to the establishment of banking centres. There will be an event in London on 15 October when there will be an opportunity for the Welsh Government to work with the Financial Conduct Authority, who have powers to ensure access to cash. We know how important this is for people in our communities, and that's why we continue to look to see if there is something that we can do in relation to a community bank. But just to be clear, negotiations and discussions are ongoing.

I thank the First Minister.

The next item will be the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make that statement. Jane Hutt.

Thank you very much, Llywydd. There are no changes to this week's business. Business for the next three weeks is shown on the business statement, which is available to Members electronically.

Trefnydd, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig ynglŷn ag ansawdd dŵr yma yng Nghymru. Yn ddiweddar, fe wnes i gyfarfod ag arbenigwr amgylchedd lleol a oedd wedi gwneud arbrofion ar ddwy nant yn Aberllydan yn fy etholaeth i, ac fe ganfu'r arbrofion hynny fod olion E.coli yn bresennol, ymhlith pethau eraill. Wrth gwrs, mae goblygiadau difrifol iawn o ran iechyd y cyhoedd yn sgil y canlyniadau hyn, ac felly mae hi'n gwbl hanfodol i Cyfoeth Naturiol Cymru gynnal arbrofion ar unwaith ar gyfer ymdrin â'r mater hwn cyn gynted â phosibl. Fe ddylai ansawdd dŵr fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru ac fe ddylid rhoi adnoddau i Cyfoeth Naturiol Cymru i allu hwyluso profion dŵr ar frys pan gyflwynir tystiolaeth wirioneddol o facteria niweidiol iddyn nhw.

Nawr, rwy'n gwerthfawrogi bod y Dirprwy Brif Weinidog wedi gwneud datganiad ar ansawdd dŵr ym mis Mehefin, ond, yn amlwg, mae pethau wedi symud ymlaen erbyn hyn, ac felly fe fyddwn i'n ddiolchgar pe caem ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i allu bod â hyder fod yr adnoddau angenrheidiol gan Cyfoeth Naturiol Cymru i reoli ein ffynonellau dŵr yn gadarn a sicrhau eu bod nhw mor ddiogel â phosibl.

Diolch yn fawr, Paul Davies, ac, fel rydych chi'n dweud, mae'r Dirprwy Brif Weinidog yn ymgysylltu llawer iawn ag ansawdd dŵr ac fe roddodd ddatganiad yn ôl ym mis Mehefin. Mae hi'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon yng Nghymru ac rwy'n siŵr y bydd ef yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am ddatblygiadau o ran ein hysgogiadau a'n cyfrifoldebau ni. Ond rwy'n credu y byddai'n amserol, ac wrth gwrs fe allwch chwithau ofyn y cwestiynau iddo ef yn ei gwestiynau llafar yn y Senedd. Ond fe fyddaf i'n codi hyn gydag ef fel cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ansawdd dŵr yng Nghymru.

Trefnydd, fe fyddwn i'n croesawu datganiad, os gwelwch chi'n dda, yn datgan cefnogaeth unwaith eto i gyn-lowyr sy'n parhau i ddisgwyl am gyfiawnder ynglŷn â'u pensiynau. Mae cyn-weithwyr gweithfeydd glo wedi colli biliynau o bunnau mewn taliadau pensiwn, ac mae Llywodraeth ar ôl Llywodraeth yn San Steffan wedi gwrthod unioni'r cam hwn. Cyhoeddodd y gyllideb ddiwethaf o'r diwedd y byddai aelodau o gynllun pensiwn glowyr yn cael yr arian ychwanegol sy'n ddyledus iddyn nhw, ond nid oedd sôn am gynllun blwydd-dal pensiwn staff Glo Prydain, sy'n cynnwys cyn-lowyr hefyd. Fe enillodd y gweithwyr hyn yr arian hwn. Mae llawer wedi byw gydag ysgyfaint gwenwynedig a chyflyrau critigol o ganlyniad i'w gwaith. Ni allwn fforddio i adael i ragor o lowyr farw cyn i hyn ddigwydd.

Nawr, roeddwn i mewn cyfarfod cyhoeddus yr wythnos diwethaf lle roedd un cyn-löwr, a oedd yn 90 oed ac a oedd wedi cael strôc, yn gofyn yn ei ddagrau beth allai'r canlyniad gorau posibl fod. Mae angen yr arian hwn arno ef. Mae ef yn haeddu'r arian hwn. Yn sicr, mae'n rhaid i'r Llywodraeth hon roi pwysau ar Lywodraeth y DU i roi'r arian sy'n ddyledus iddyn nhw ac i'r gweithwyr hynny i gyd sy'n gofrestredig yn y cynllun. Felly, a gawn ni ddatganiad os gwelwch chi'n dda, ac a allai hwnnw ddod cyn datganiad cyllideb y DU?

Diolch yn fawr, Delyth Jewell. Ydw, rwy'n cydnabod yn eglur iawn ei bod hi'n gwbl hanfodol i'n glowyr ni gael yr iawndal hwnnw. Rwy'n falch eich bod chi wedi croesawu'r cyhoeddiad hwnnw gan Lywodraeth y DU yn y gyllideb o ran y cynllun iawndal hwnnw. Yn amlwg, fe godwyd rhai materion—fe wnaethoch chi dynnu sylw atyn nhw—o ran y rhai nad oedden nhw'n gymwys yn unol â'r cyhoeddiad hwnnw. Yn sicr, fe fyddaf i'n cael diweddariad o ran safbwynt Llywodraeth y DU, yr hyn y maen nhw'n ei ragweld a sut y bydden nhw'n ymateb i'r rhai nad oedd yn gynwysedig yn y cyhoeddiad hwnnw a oedd i'w groesawu yn fawr iawn am iawndal i'r glowyr.

Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth. Yn gyntaf i gyd, a gaf i ddatgan buddiant am fy mod i'n aelod o'r Blaid Gydweithredol ac yn gadeirydd grŵp Plaid Gydweithredol y Senedd? Rwy'n gofyn am ddatganiad ar ddatblygiad y sector cydweithredol yng Nghymru, ac am i'r datganiad hwnnw fod yn cynnwys cefnogaeth i fusnesau cymdeithasol, twf busnesau cymdeithasol a datblygiad tai cydweithredol yng Nghymru, a fyddai'n magu ffyniant drwy feithrin busnesau cymdeithasol a chydweithredol, yn cryfhau perchnogaeth gymunedol ac asedau lleol, yn grymuso gwasanaethau iechyd a llesiant a arweinir gan y gymuned, ac yn ehangu modelau cydweithredol o ofal cymdeithasol. Beth yw bwriadau'r Llywodraeth i ddarparu cymorth pellach i'r sector cydweithredol a'i hyrwyddo? Rwy'n edrych ymlaen at y datganiad hwnnw.

Yn ail, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r digwyddiad a gynhaliodd Cymorth Cristnogol yn y Senedd yr wythnos diwethaf? Rwy'n croesawu datganiad Llywodraeth Cymru o gefnogaeth i bobl Palestina. Mae angen taer iawn am gymorth ar blant yn Gaza. Pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gefnogi cymorth dyngarol a gwneud i'r Aifft agor croesfan y ffin yn Rafah ar gyfer cymorth dyngarol?

Diolch yn fawr, Mike Hedges, a diolch i chi am dynnu sylw at y sector cydweithredol, sydd mor bwysig i ni yng Nghymru. Diolch i chi am eich arweinyddiaeth yn hynny o beth hefyd. Mae hi'n bwysig ein bod ni'n ystyried y ffaith, ac yn cydnabod y ffaith, fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adeiladu Cymru decach a mwy ffyniannus drwy hyrwyddo twf busnesau cymdeithasol a chydweithredol sydd wrth wraidd ein cymunedau ni—sy'n hanfodol iawn i'n gweledigaeth ni ar gyfer economi gydnerth, a fydd yn sicrhau bod y cyfoeth a gynhyrchir yng Nghymru yn aros yng Nghymru. Mae meithrin yr economi gymdeithasol yn ganolog i'n cenhadaeth o adeiladu ffyniant gyda phwrpas, a fydd yn rhoi pobl a chymunedau o flaen elw, sydd, wrth gwrs, wrth wraidd y genhadaeth gydweithredol a'r sector cydweithredol. Felly, diolch i chi am roi cyfle i mi ddatgan y pwyntiau hynny unwaith eto, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu gwneud mwy o ran dilyniant ar eich cwestiwn.

Hefyd, rwy'n ddiolchgar am y ffaith eich bod chi wedi tynnu sylw at y digwyddiad pwysig iawn gan Gymorth Cristnogol, y gwnaeth llawer ohonom ni ar draws y Siambr hon ymuno ag ef. Roedd hwnnw'n gyfle i ni ddod at ein gilydd—Cymorth Cristnogol Cymru, mewn cydweithrediad â'r Eglwys yng Nghymru, y Crynwyr a grwpiau ffydd eraill. Mae hynny'n cyd-fynd hefyd â Diwrnod Heddwch y Byd y Cenhedloedd Unedig, yn ogystal â chydnabod a thystio dros heddwch ar goedd gwlad mewn ymateb i'r gwrthdaro parhaus yn Gaza a'r dwyrain canol gan alw, wrth gwrs, am heddwch, cadoediad, mynediad dyngarol—arddangos ein hundod yn yr amlwg. Wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni'n gobeithio y gellir ei symud ymlaen nawr. Rydym ni'n gobeithio y bydd trafodaethau yn digwydd i sicrhau y byddwn ni'n gallu symud ymlaen o ran achub y plant hynny, ac atal erchyllterau'r ymosodiad a ddigwyddodd ar Gaza. Felly, diolch i chi am dynnu sylw at ddigwyddiad Cymorth Cristnogol yr wythnos diwethaf, pan wnaethom ni fyfyrio ar y materion hyn gyda'n gilydd.

Gweinidog busnes, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn dilyn dyfarniad y Goruchaf Lys yn gynharach eleni fod menyw i'w diffinio gan ei rhyw biolegol? Mae'r dyfarniad nodedig hwn yn fuddugoliaeth i fenywod a merched ledled Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud ar sawl achlysur y byddai'n gweithio trwy oblygiadau dyfarniad y Goruchaf Lys. Yn onest, rwy'n credu nad yw Gweinidogion Llafur fyth wedi gallu gweithio allan yn llwyr sut i ddiffinio menyw, sy'n sefyllfa syfrdanol yn fy marn i.

Rydym ni'n prysur agosáu at ddynodi chwe mis ers dyfarniad y Goruchaf Lys, ac ni chlywsom ni'r un gair gan Lywodraeth Cymru eto. Mae Gweinidogion yr Alban wedi datgan yn y dyddiau diwethaf ein bod hi'n rhaid i ysgolion y wlad honno ddarparu toiledau ar wahân i fechgyn a merched, a bod yn rhaid iddyn nhw fod ar gael ar sail rhyw biolegol, ond mae hi'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn llusgo ei thraed o hyd. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n teimlo ei bod hi'n hanfodol i Lywodraeth Cymru roi'r gorau i din-droi ac oedi a chyhoeddi canllawiau eglur i'n hysgolion ni ar unwaith, oherwydd mae angen yr eglurder a'r amddiffyniad haeddiannol ar ferched, ac mae rhieni'n haeddu bod â thawelwch meddwl. Felly, mae datganiad ar frys oddi wrth y Llywodraeth yn y Senedd yn gwbl hanfodol ar hyn o bryd. Diolch yn fawr iawn i chi.

Diolch i chi am hynna. Mae hwn, fel gwyddoch chi, yn gwestiwn yr ydym ni'n aros am ganlyniad ymgynghoriad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol cyn ymdrin ag ef. Mae canlyniad yr ymgynghoriad hwnnw wedi arwain at god ymarfer drafft, sy'n cael ei ystyried gan Lywodraeth y DU ar hyn o bryd ac, wrth gwrs, fe fydd yn cael ei ystyried gan Senedd y DU hefyd. Rwyf i wedi treulio fy amser yn gwrando ar y grwpiau hynny yr effeithir arnyn nhw gan ddyfarniad y Goruchaf Lys. Rydym ni wedi datgan yn eglur y dylai pob deiliad dyletswydd ddilyn dyfarniad y Goruchaf Lys a chymryd cyngor cyfreithiol priodol. Ond rydym ni'n aros am y trafodaethau a fydd yn digwydd yn San Steffan ynglŷn â'r cod ymarfer diweddaredig ar gyfer Gweinidog Menywod a Chydraddoldeb Llywodraeth y DU, ac rydym ni'n aros am eu sylwadau nhw. Dim ond gair hefyd, i roi gwybod i'r Senedd, pan fydd Llywodraeth y DU yn cymeradwyo'r drafft, fe fydd yn dodi'r cod drafft gerbron Senedd San Steffan i'w hadolygu, ac fe fydd gan y Senedd honno 40 diwrnod wedi hynny i adolygu'r cod.

Felly, rydym ni'n adolygu polisi a chanllawiau Llywodraeth Cymru i nodi meysydd y gallai dyfarniad y Goruchaf Lys a'r cod ymarfer gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol sydd ar ddod effeithio arnyn nhw. Ond a gaf i ddim ond dweud, fel rwy'n dweud bob amser y caiff hyn ei godi fod yr Arglwydd Hodge, wrth roi'r dyfarniad, wedi nodi nad buddugoliaeth un neu ragor o grwpiau yn ein cymdeithas ni ar draul un arall oedd hyn, ac rydym ni'n o'r farn y dylai penderfyniadau o ran cyfranogiad yn unrhyw ran o'r gymdeithas fod yn tarddu o gynhwysiant pawb.

Rwy'n croesawu eich datganiad yn fawr, Trefnydd, ar Bythefnos Masnach Deg 2025, sy'n rhedeg nawr tan 5 Hydref. Rwy'n falch iawn mai Cymru oedd Cenedl Masnach Deg gyntaf y byd yn ôl yn 2008, ac fe gafodd hynny ei ysgogi gan ein cyn-Brif Weinidog, Rhodri Morgan. Rwy'n falch iawn hefyd i Wrecsam fod yn fwrdeistref sirol masnach deg gyntaf yng Nghymru tua'r un adeg. Rwy'n siŵr eich bod chi'n cytuno â mi ei bod hi'n briodol fod Jenipher Sambazi o Mbale wedi dychwelyd i Gymru i adrodd ei stori wrthym ni, sy'n un ysbrydoledig iawn, ynglŷn â sut y daeth hi'n gynhyrchydd masnach deg a'r cyfan y mae hynny'n ei olygu iddi hi, ac i'n hatgoffa ni i gyd i fynegi ein hymrwymiad i fasnach deg unwaith eto.

Diolch yn fawr iawn i chi, Lesley Griffiths, ac rwy'n cofio hynny fy hunan ac yn cofio'r diwrnod pan wnaeth Rhodri Morgan y datganiad hwnnw, y penderfyniad hwnnw, yn 2008, y byddai Cymru yn creu hanes wrth fod yn Genedl Masnach Deg gyntaf yn y byd. Ac rwy'n gobeithio bod honno'n etifeddiaeth yr ydym ni'n falch o'i chynnal ar draws y Siambr hon heddiw. Rydym ni wedi ymrwymo yn gadarn i gefnogi masnach deg a defnydd moesegol, i rymuso cynhyrchwyr ledled y byd, cynorthwyo wrth ddiogelu'r dyfodol i'n hoff fwydydd, y cynhyrchion sy'n hanfodol i ni a'r blaned gyfan. Felly, rwy'n gwybod bod Gweinidogion ac Aelodau'r Senedd, o bob ochr i'r Siambr, wedi cwrdd â Masnach Deg Cymru'r wythnos diwethaf i ddysgu am feini prawf y Genedl Masnach Deg a gafodd eu diweddaru, a'r effaith ddiriaethol yn y byd o ddewis cynhyrchwyr masnach deg yn fyd-eang.

Ond a gaf innau hefyd groesawu Jenipher Sambazi o Jenipher's Coffi yn ôl i Gymru? Mae llawer ohonoch chi wedi cwrdd â hi. Mae hi wedi bod yn y ffreutur gyda ni. Fe gynhaliodd hi ddigwyddiad ym Mhorthcawl ddydd Sul diwethaf, sef Noson Uganda. 'Gwnewch Bethau’n Deg', wrth gwrs, yw'r thema ar gyfer masnach deg, ac o ran Jenipher's Coffi, mae'r sector coffi wedi cael ei rheoli gan wŷr ers amser maith, gyda menywod yn hanesyddol yn llai tebygol o allu cael gafael ar dir, credyd neu gymorth technegol. Rwy'n cael fy ysbrydoli am ein bod ni'n ei chynorthwyo hi drwy ein rhaglen Cymru ac Affrica, sy'n sicrhau bod Jenipher, sy'n rhoi ysbrydoliaeth wirioneddol, yn arwain y ffordd ar gyfer menywod a chymunedau yn y maes hwn. Ac fe wn i y bydd hi'n ymweld â gwaith rhostio Ferrari ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle mae ei choffi hi'n cael ei rostio a'i becynnu er mwyn ei werthu i'r cyhoedd, ar gyfer contractau gyda sefydliadau sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, y Bathdy Brenhinol, Tŷ'r Cwmnïau a'r Asiantaeth Trwyddedu Gyrwyr a Cherbydau.

Fe hoffwn i godi pryderon ynghylch dyfodol gwasanaethau rheolaeth adeiladu yng Nghymru. Mae timau rheolaeth adeiladu ar flaen y gad o ran diogelwch y cyhoedd, ac maen nhw'n ymateb i strwythurau peryglus fel llechi rhydd, toeau sy'n cwympo ac adeiladau adfeiliedig sy'n anniogel. Maen nhw'n aml ar y safle o fewn 24 awr, ond mae eu swyddogaeth yn cael ei chamddeall, maen nhw'n brin o adnoddau ac mewn argyfwng.

Ers adroddiad Hackitt a chyflwyniad y gofynion trwyddedu newydd gan Lywodraeth Cymru, fe welsom ni ymadawiad swyddogion profiadol, anhawster o ran recriwtio rhai yn eu lle nhw, a goblygiadau o ran iechyd meddwl oherwydd pwysau gwaith ychwanegol. Mae timau lleol ar draws pob awdurdod lleol yn cael eu gorfodi i gwrdd â'r un beichiau rheoleiddio â dinasoedd sydd ag adeiladau uchel, er gwaethaf y proffiliau risg gwahanol iawn mewn ardaloedd mwy gwledig fel sir Ddinbych. Felly, yn amlwg, fe geir problemau gyda'r dull o drin pawb yr un fath ac mae swyddogion rheolaeth adeiladu yn ceisio diweddariad i'r ddeddfwriaeth.

Fe fyddwn i'n ddiolchgar, felly, am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol i fynd i'r afael â rhai o'r materion o fewn gofynion trwyddedu cyfredol Llywodraeth Cymru ar weithwyr proffesiynol rheolaeth adeiladu, a sut y bydd unrhyw ddiweddariad yn mynd i'r afael â'r materion hynny.

Diolch am y cwestiwn yna, Gareth Davies. Wrth gwrs, mae hwn yn gyfrifoldeb pwysig iawn i lywodraeth leol, wrth weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru o ran y rheoliadau, i sicrhau bod rheolaeth adeiladu yn addas i'r diben. Ac fe wn i fod yr awdurdodau lleol yn ystyried eu cyfrifoldebau nhw'n ddifrifol iawn. Ac, unwaith eto, pe byddech chi'n dymuno codi'r cwestiynau hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Dai a Llywodraeth Leol, fe wn i y byddai hi'n gallu rhoi mwy o adborth i chi ac, rwy'n gobeithio, yn ymateb i'ch enghreifftiau arbennig a phenodol o'r pwysau y gwnaethoch chi eu nodi heddiw.

Fe hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth heddiw, os gwelwch chi'n dda. Ddydd Sadwrn, fe gefais i'r pleser o fod yn bresennol yn nigwyddiad Hanes Pobl Dduon Cymru 365 yn Sain Ffagan, a gynhaliwyd gan Race Council Cymru. Ac rwy'n gwybod bod y Trefnydd hefyd wedi mynd i'r digwyddiad hwn. Roeddwn i'n meddwl ei fod yn ddigwyddiad gwych, ac yn ffordd wych o gydnabod a dathlu amrywiaeth Cymru. Felly, a fyddai'r Trefnydd yn cytuno i wneud datganiad ynghylch sut mae Cymru benbaladr yn dathlu hanes pobl dduon, a'r cyfraniadau y mae pawb yn eu gwneud i Gymru?

Ac yna, yn ail, fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet priodol ynglŷn â'r rhethreg bryderus sy'n dod o'r America ynglŷn ag ymchwil wyddonol—rhyfel Trump yn erbyn gwyddoniaeth—a sut y gallai hyn effeithio ar y gwaith hanfodol sy'n digwydd yma yng Nghymru ac yn y DU. Yng Nghymru, a ledled y DU, mae gennym ni sylfaen bwysig o ymchwil wyddonol, gyda darganfyddiadau yn cael eu gwneud drwy'r amser. A'r un diweddaraf, wrth gwrs, yw'r driniaeth ar gyfer clefyd Huntington. Ac wrth gwrs mae hynny'n gysylltiedig â ni am fod gennym ni, ym Mhrifysgol Caerdydd, y Ganolfan Niwrotherapïau Uwch, un o'r ychydig leoedd yn y byd sydd â'r gallu i berfformio therapi genynnau. Felly, a gawn ni ddatganiad ar sut yr effeithir ar yr ymchwil arloesol hon gan ryfel Trump yn erbyn gwyddoniaeth?

Diolch yn fawr iawn am y ddau gwestiwn yna, cwestiynau pwysig iawn, Julie Morgan. Roeddwn hefyd yn falch iawn o fynychu lansiad Hanes Pobl Dduon Cymru 365 ddydd Sadwrn yn Sain Ffagan Amgueddfa Werin Cymru, a oedd wrth gwrs yn ddigwyddiad cyhoeddus iawn oherwydd roedd miloedd o bobl yn dod i mewn i weld y dathliadau a gynhaliwyd. A gaf i achub ar y cyfle unwaith eto i ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo yn llwyr i fod yn genedl wrth-hiliol erbyn 2030? Mae'r ymrwymiad hwn yn cael ei ategu gan 'Gynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol', a gynhyrchwyd ar y cyd â phobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru ac a adnewyddwyd yn ôl ym mis Tachwedd 2024. Rwy'n credu bod hon yn adeg pan fo rhaid i ni ymrwymo a datgan yr ymrwymiad hwnnw unwaith eto i'n 'Cynllun Gweithredu Cymru Wrth-hiliol' ar goedd gwlad, gan symud oddi wrth eiriau ac at weithredu. Ond fe hoffwn i ddweud hefyd mai'r pethau rhagorol am y digwyddiad ar ddydd Sadwrn oedd y gerddoriaeth lawen a glywsom, yr areithiau, a'r bwyd y gwnaethom ni ei fwynhau. Y thema ar gyfer 2025-26 yw Dyfodol Du, Dyfodol Cymru. Nawr, mae hynny'n rhywbeth y gadewch i ni ddal ati: Dyfodol Du, Dyfodol Cymru. Mae'n adlewyrchu ein huchelgais cyffredin.

A gaf i ddweud hefyd ein bod ni'n falch o fod yn cefnogi gwaith i sicrhau y dylai pob plentyn yng Nghymru dyfu i fyny yn deall mai hanes pobl dduon yw hanes Cymru? Cafodd hynny ei wneud yn orfodol. Mae gennym ni gerflun o Betty Campbell i lawr yng nghanol Caerdydd, lle mae hi'n fynegiant o—. Ei galwad hi am gymaint o flynyddoedd oedd y dylid dysgu hanes pobl dduon yn ein hysgolion ni. Rydym ni'n falch o fod yn cefnogi'r fenter hon drwy gyllid grant ar gyfer prosiect Hanes Pobl Dduon Cymru 365, gan gynnwys cyllid ar gyfer pennaeth cyfathrebu a marchnata Hanes Pobl Dduon Cymru, gweinyddwr i Hanes Pobl Dduon Cymru, a swyddog cyfryngau cymdeithasol i Hanes Pobl Dduon Cymru. Rwy'n falch ein bod ni'n ariannu'r swyddi hyn i sicrhau y gallwn ni sicrhau y bydd hanes pobl dduon yn gynwysedig yng ngwersi hanes Cymru yn ein hysgolion.

Rwy'n credu y dylem ni i gyd gydnabod, ac rwy'n falch fy mod i wedi cael y cyfle i gydnabod, y datganiad gan ein prif swyddog meddygol mewn ymateb i'r gamwybodaeth a fynegwyd gan Trump o ran defnyddio poenladdwyr effeithiol yn ystod beichiogrwydd. Cyhoeddodd y prif swyddog meddygol, Isabel Oliver, y neges hon ar X ac ar Facebook ynglŷn â'r honiadau ffug ynghylch paracetamol. Meddai hi:

'Mae paracetamol yn feddyginiaeth ddiogel ac effeithiol ar gyfer lleddfu poen a thwymyn yn ystod beichiogrwydd pan gymerir hi yn unol â'r cyfarwyddiadau.

'Nid oes unrhyw dystiolaeth fod cymryd paracetamol yn ystod beichiogrwydd yn achosi awtistiaeth mewn plant ond fe all poen a thwymyn heb eu trin achosi risg i fenywod beichiog a'r ffetws.

'Dylai menywod beichiog barhau i ddilyn cyngor cyfredol y GIG, sef cymryd paracetamol pan fo'r angen yn unig ac yn unol â'r cyngor ar y label bob amser.

'Os oes cwestiynau gennych chi am unrhyw feddyginiaeth yn ystod beichiogrwydd, mynnwch air â'ch meddyg neu eich fferyllydd.'

Felly, unwaith eto, rydych chi'n tynnu sylw at y datblygiad ar gyfer clefyd Huntington a gwaith arloesol Prifysgol Caerdydd o ran therapi genynnau. Fe gafodd y cyngor ar y defnydd o feddyginiaethau ei reoleiddio mor drylwyr, beth bynnag, ond mae'n rhaid i ni gydnabod hefyd fod yr Asiantaeth Rheoleiddio Meddyginiaethau a Chynhyrchion Gofal Iechyd gennym ni, sy'n monitro diogelwch pob meddyginiaeth, gan gynnwys y rhai a ddefnyddir yn ystod beichiogrwydd. Ond mae eisiau dweud bod y datblygiadau hyn yr ydym yn eu cyflwyno yma yng Nghymru hefyd, yng Nghaerdydd, bod rhaid i ni barchu, cydnabod a chyhoeddi'r datblygiadau hynny o ran cynnydd gwyddoniaeth feddygol.

Rwy'n galw i ddatganiad llafar ar gymorth cyflogaeth i bobl anabl yng Nghymru fod ar agenda'r Cyfarfod Llawn cyn gynted â phosibl. Er bod Llywodraeth y DU yn bwriadu torri budd-daliadau anabledd sy'n cefnogi mwy o bobl anabl i ddod o hyd i waith, fe gaeodd y rhaglen Gwaith ac Iechyd ar gyfer atgyfeiriadau newydd flwyddyn yn ôl i heddiw, a oedd yn cefnogi pobl anabl a phobl â chyflyrau iechyd yng Nghymru i ddod o hyd i gyflogaeth a'i chadw. Derbyniodd y rhaglen hon 24,000 o atgyfeiriadau yng Nghymru tan 30 Medi'r llynedd, ond dim oll ers hynny. Fe ddatganolwyd Cysylltu â Gwaith, y rhaglen gan Lywodraeth y DU a'i dilynodd, i'r awdurdodau lleol. Er y dylai honno gael ei chynnig yng Nghymru o fis Ionawr 2026, nid yw'r darparwyr allanol profiadol wedi clywed dim ac maen nhw'n gorfod diswyddo'r staff sydd â'r arbenigedd angenrheidiol. Yn wahanol i hynny, mae'r awdurdodau lleol yn Lloegr yn contractio ar sail ranbarthol. Rwy'n deall hefyd nad yw'r niferoedd o atgyfeiriadau a roddir i awdurdodau lleol gan yr Adran Gwaith a Phensiynau mor fawr â'r rhai ag a gâi'r rhaglen Gwaith ac Iechyd. A fydd yr awdurdodau lleol yng Nghymru, yn lle gwneud hynny, yn cyflwyno'r rhaglen eu hunain, heb arbenigedd o ran dod o hyd i gyflogaeth a chadw cyflogaeth, a chyda'r perygl y bydd pob awdurdod lleol yn cysylltu ar wahân wedyn â'r un cyflogwyr? Sut caiff hyn ei fonitro a'i werthuso? Rwy'n galw am ddatganiad llafar brys ar agenda'r Cyfarfod Llawn yn unol â hynny.

Diolch yn fawr iawn i chi, Mark Isherwood, a diolch i chi am godi'r materion hyn yn y Siambr y prynhawn yma. Wrth gwrs, fe fyddaf i'n mynd â'r materion hyn gyda mi i'w codi nhw gyda Llywodraeth y DU. Syr Stephen Timms, fe wnes i gwrdd ag ef yn ystod yr haf, oherwydd ef yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am bobl anabl ac yn wir y budd-daliadau ehangach, megis credyd cynhwysol a budd-daliadau pobl anabl. Yr hyn a oedd yn bwysig iawn oedd bod Syr Stephen Timms wedi cwrdd â phobl anabl, pobl sy'n cyfranogi yn ein fforwm cydraddoldeb anabledd a'n tasglu hawliau anabledd. Fe wnaeth ef gyfarfod â nhw, heb i mi fod yno, er mwyn iddyn nhw allu codi pryderon a materion eu cleientiaid nhw ynglŷn â'r adolygiad y mae ef yn ei lunio nawr o ran taliadau annibyniaeth bersonol. Yna, fe wnes i gyfarfod ag ef yn fuan wedyn, gyda phobl anabl eu hunain a sefydliadau pobl anabl.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n rhoi hyn ar gofnod heddiw, sef iddo ef ddweud na fyddai'r adolygiad yn seiliedig ar wneud toriadau i daliadau annibyniaeth bersonol. Fe ddywedodd ef y byddai'n ystyried yn agored ac yn dymuno ymgysylltu, fel gwnaethom ni ofyn iddo wneud, gyda Chymru, oherwydd ein profiad o ran cyd-gynhyrchu ein cynllun hawliau pobl anabl. Rwy'n gobeithio bod hynny'n rhoi rhywfaint o sicrwydd i chi o ran bod â dylanwad ar Lywodraeth y DU. Hefyd, rwy'n falch iawn, fel gwyddoch chi, ein bod ni wedi cyflogi hyrwyddwyr cyflogaeth pobl anabl ers llawer o flynyddoedd, sy'n gweithio gyda chyflogwyr ledled Cymru. Ond diolch i chi am godi'r materion ynglŷn ag atgyfeiriadau'r rhaglen Gwaith ac Iechyd at yr Adran Gwaith a Phensiynau. Fe wnaf i godi hynny ac fe fyddaf i'n gallu adrodd yn ôl i'r Senedd ar ganlyniad fy nhrafodaethau ac ymofyn oddi wrth Lywodraeth y DU.

Trefnydd, er mai mater Llywodraeth y DU yw hwn, mae Prif Weinidog Cymru wedi dangos ymrwymiad cryf heddiw wrth ochri â Llywodraeth y DU ar orfodi cardiau adnabod ar bobl Cymru, tra bod ganddi hi a Phlaid Cymru bryderon cryf iawn ynglŷn â pha faner fydd ar y cerdyn adnabod. Rydym ni yn Reform yn pryderu fwyaf am yr erydiad o ryddid sifil y mae'n ei gyflwyno a faint o ymyriad y bydd yn ei olygu. Fe allai roi pobl mewn perygl, yn ogystal ag amharu ar ryddid dinasyddion sy'n ufudd i'r gyfraith. Mae goresgyniad Orwelaidd y polisi hwn yn ofnadwy ac mae angen ei ddileu. Ni ellir gwadu cryfder yr angerdd yn hyn o beth, gyda'r ddeiseb ar yr adnabod digidol eisoes wedi cael 2.5 miliwn o enwau arni. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n angenrheidiol i'r Prif Weinidog wneud datganiad llafar i'r Siambr hon, yn amlinellu pam mae hi'n credu y byddai cardiau adnabod o fudd i bobl Cymru a pham mae hi'n cefnogi Llywodraeth y DU wrth wthio'r fenter Orwelaidd amhoblogaidd, ymwthiol hon ar y bobl yma yng Nghymru. Fe fyddwn i'n gwerthfawrogi pe caem ni naill ai hynny neu, mewn gwirionedd, ddadl lawn ar lawr y Senedd hon, os gwelwch chi'n dda, Trefnydd. Rwy'n siŵr y byddai hynny'n ddiddorol iawn i bawb yng Nghymru. Diolch.

Rwy'n rhyfeddu ychydig at y safbwyntiau gan ein hunig Aelod o Reform UK yn y fan hon, o ystyried y gamwybodaeth a'r dwyllwybodaeth sy'n dod o'ch plaid a'ch arweinydd o ran hawliau pobl. Rwy'n gresynu, mewn gwirionedd, oherwydd y gamwybodaeth a'r dwyllwybodaeth oddi wrth Nigel Farage ac oddi wrth Reform. Fe glywsom ni'r prynhawn yma, oni wnaethom ni, am yr ymgeisydd yn isetholiad Caerffili a fu'n gweithio i Nathan Gill, sydd bellach wedi cael ei ddyfarnu'n euog o dwyll ac ymgysylltiad â Rwsia. Felly, nid oes gennyf i amser o gwbl ar gyfer eich cwestiwn chi, heblaw am ddweud, yn eglur, rhywbeth sy'n bolisi i Lywodraeth y DU yw hyn, ac rwy'n siŵr y bydd pawb yn rhoi barn am hynny. 

Fe glywsom ni'n gynharach am euogfarn cyn-arweinydd Reform yng Nghymru a blediodd yn euog o gymryd arian gan Putin a thanseilio pobl Wcráin. Mae'r Senedd, y Senedd hon, wedi cefnogi pobl Wcráin gant y cant, ac mae hi'n ofnadwy bod ffigwr cyhoeddus yn defnyddio swydd gyhoeddus, a Putin yn ei dalu am hynny, i danseilio pobl Wcráin. Ond roedd ef yn Aelod yma hefyd. Felly, fe hoffwn i gael datganiad gan y Llywydd i sicrhau ein bod ni i gyd yn gallu sicrhau nad oes unrhyw adnodd cyhoeddus yn y lle hwn yn cael ei ddefnyddio gan Reform i gefnogi Putin, ac nad oes unrhyw adnodd cyhoeddus wedi cael ei ddefnyddio tra roedd yr unigolyn hwn yn Aelod yn y fan hon i gefnogi agenda ffasgaidd Rwsia yn Wcráin, a'n bod ni'n gallu bod yn hollol sicr ein meddyliau nad oes unrhyw ddefnydd o adnoddau cyhoeddus wedi bod gan Reform i gefnogi Putin. 

Ar yr un pryd, fe hoffwn i ofyn i'r rheolwr busnes wneud datganiad llawn ar bolisi'r genedl noddfa oherwydd mae llawer ohonom ni wedi cefnogi pobl Wcráin—fe fydd Mick Antoniw a minnau'n mynd i Wcráin unwaith eto yn y mis nesaf ar orchwyl arall i ddarparu cymorth i bobl Wcráin—a sicrhau bod pobl yn deall ystyr polisi cenedl noddfa sy'n cefnogi ffoaduriaid o Wcráin, pobl sydd wedi dianc rhag y rhyfel yn Wcráin, pobl sy'n byw yn ein cymunedau ni, a phobl sydd wedi dod yma am noddfa wirioneddol.

Mae angen i chi orffen nawr, Alun, os gwelwch chi'n dda.

Ac mae pawb ohonom ni sydd wedi clywed y rhybuddion am gyrchoedd awyr yn Kyiv yn deall yr hyn y mae noddfa yn ei olygu.

Diolch yn fawr, Alun Davies. Diolch i chi am eich pwynt a'ch cwestiwn perthnasol iawn ynglŷn â chyn-Aelod o'r Senedd hon, sef cyn-arweinydd Reform yn y Senedd hon, a'r cwestiwn ynglŷn ag unrhyw adnodd cyhoeddus a ddefnyddiwyd o ran y ffaith, fel rydych chi'n dweud, ei fod ef wedi pledio yn euog i'r honiadau a roddwyd ger ei fron. Nawr ei fod ef wedi pledio yn euog, ac mae angen i ni sicrhau bod hynny'n cael ei ddilyn ymlaen.

Oherwydd fy nghyfrifoldeb i, rwy'n diolch i chi am eich ail bwynt ynglŷn â'r cwestiwn am ein cenedl noddfa. Fe fyddwn i'n hapus iawn i gyhoeddi datganiad am yr hyn y mae ein cenedl noddfa yn ei olygu. Ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi cael llawer o gefnogaeth i'n cenedl noddfa ar yr ochr hon i'r Siambr, yn y Senedd, yr wythnos diwethaf. Fel Llywodraeth Cymru, mae gweledigaeth gennym ni o Gymru'r genedl noddfa. Nid ydym ni'n genedl noddfa eto. Rydym ni'n ceisio bod, rydym ni'n ceisio bod yn genedl noddfa. Rydym ni'n ceisio sicrhau bod ceiswyr noddfa yn gallu cael gafael ar wasanaethau cyngor, gwybodaeth am hawliau, cyfrifoldebau a hawliau, a gwasanaethau integreiddio, er mwyn gallu cyfrannu yn llawn at fywyd y gymdeithas yng Nghymru.

Ers 2022, mae tua 8,000 o Wcreiniaid wedi cael eu croesawu yng Nghymru, ac mae llawer ohonyn nhw'n gwneud cyfraniad at eu cymunedau nhw erbyn hyn. Ac fe wnaethom ni gwrdd, yn ddiweddar iawn, ag Wcreiniaid a ddywedodd wrthym ni pa mor drist y maen nhw wedi teimlo yn ystod yr wythnos ddiwethaf gan y ffyrdd nad oedd—ac mae'n rhaid i mi ddweud fy mod innau'n drist iawn o glywed hyn gan y Ceidwadwyr Cymreig—nad oedd cydnabyddiaeth i'r genedl noddfa fod yn ddull gweithredu a'u croesawodd nhw, yr 8,000 o Wcreiniaid hynny, i Gymru. Ac maen nhw'n gweithio, maen nhw'n gwirfoddoli ac maen nhw'n cyfoethogi bywyd yn lleol. Ond rwy'n ceisio cywiro'r camddehongli o ran y genedl noddfa, ac fe fyddaf i'n cyhoeddi datganiad. A gaf i ddweud bod y gyllideb a wariwyd ar ein cefnogaeth i Wcreiniaid yn 2022-24 yn cynrychioli 82 y cant o gyllideb cenedl noddfa Llywodraeth Cymru dros chwe blynedd rhwng 2019-25? Ac felly, rwy'n drist iawn wir fod Darren Millar, fel arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, wedi galw am ddileu'r polisi o genedl noddfa. Nid wyf i'n gwybod a ydych chi'n sylweddoli pa mor niweidiol a fu hynny i'r rhai y gwnaethom ni eu croesawu nhw yma, yn enwedig yr 8,000 yna o Wcreiniaid, ond llawer, llawer mwy o'r bobl hefyd y gwnaeth Julie Morgan a minnau eu cyfarfod ddydd Sadwrn yn nigwyddiad Race Council Cymru ac mewn llawer o ddigwyddiadau hefyd lle byddwn ni'n cwrdd â llawer o bobl sydd wedi integreiddio yng Nghymru ac wedi dod yn ddinasyddion Cymru a'u croesawu nhw drwy gyfrwng y genedl noddfa.

And finally, Sam Rowlands. 

Trefnydd—[Torri ar draws.] Rwy'n credu bod angen datganiad gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r posibilrwydd o gyflwyno system adnabod ddigidol orfodol yng Nghymru, nid o reidrwydd am y rhesymau a amlinellwyd gan eraill yn y Siambr hon, ond yn sicr i ddeall effaith gweithrediad system o'r fath ar gymwyseddau datganoledig ac ar gyfer gwybod hefyd am unrhyw drafodaethau, os o gwbl, a gafodd Llywodraeth Cymru gyda Llywodraeth y DU cyn y cyhoeddiad annisgwyl hwnnw a wnaeth Keir Starmer yr wythnos diwethaf. Mae dros 30,000 o'm hetholwyr i yn Wrecsam, sir y Fflint a'r gogledd wedi llofnodi deiseb yn gwrthwynebu cyflwyno adnabod digidol gorfodol, ac mae gan lawer ohonyn nhw bryderon gwirioneddol. Felly, rwy'n gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ei safbwynt hi, i ddeall yr effaith ar unrhyw gymwyseddau datganoledig, ac ar gyfer deall pa drafodaethau a gynhaliwyd gyda Llywodraeth y DU cyn y cyhoeddiad hwnnw. Diolch i chi.

Diolch, Sam Rowlands. Rwy'n siŵr y bydd digon o amser ar gyfer trafodaeth fel honno ac adborth ar gynnig sydd, yn amlwg, yn gynnig gan Lywodraeth y DU. Rwy'n siŵr y bydd cyfle gennym ni i ymgysylltu â'r cynnig hwnnw wrth iddo gael ei ddwyn ymlaen.

Thank you, Trefnydd.

Item 3 this afternoon is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. I call on the Deputy First Minister, Huw Irranca-Davies.

Today, I am introducing the Prohibition of Greyhound Racing (Wales) Bill. This is a landmark piece of legislation that reflects our commitment to animal welfare and the evolving values of Welsh society.

Os caiff ei basio, fe fydd y Bil hwn yn gwahardd rasio milgwn yng Nghymru, sy'n adlewyrchiad o'r gydnabyddiaeth gynyddol ei fod yn weithgaredd anghydnaws â safonau cyfoes lles anifeiliaid a gwerthoedd cymdeithasol sy'n datblygu hefyd. Mae cyflwyno'r Bil hwn yn dilyn cefnogaeth gref gan y cyhoedd, gan gynnwys deiseb gyda thros 35,000 o enwau arni sy'n galw am derfynu rasio milgwn yng Nghymru. Atgyfnerthwyd y mandad cyhoeddus hwn gan adroddiad Pwyllgor Deisebau'r Senedd, 'Y Tro Olaf?', a ddaeth i'r casgliad bod rasio milgwn yn golygu niwed sylweddol a pharhaus ac argymhellodd y dylid ymgynghori ynglŷn â gwaharddiad. Yn yr ymgynghoriad cyhoeddus a ddilynodd ynglŷn â thrwyddedu sefydliadau, gweithgareddau ac arddangosfeydd lles anifeiliaid, roeddem ni'n gofyn am safbwyntiau am drwyddedu perchnogion, ceidwaid a hyfforddwyr milgwn rasio, yn ogystal â cheisio barn a thystiolaeth ar waharddiad graddol. Roedd yr ymateb yn eglur: mynegodd dros 1,100 o bobl eu barn, gyda bron i 65 y cant o blaid gwaharddiad, sy'n dangos pryder mawr ymhlith y cyhoedd. Mae'r dystiolaeth a gyflwynwyd wedi cynorthwyo wrth ddangos bod y risgiau hirsefydlog sy'n gysylltiedig â rasio milgwn yn aros.

Ni ellir rhoi gormod o bwyslais ar deimlad y cyhoedd ynglŷn â'r mater hwn. Mae ymgyrchoedd dan arweiniad grwpiau lles anifeiliaid wedi cynnull miloedd o leisiau i gefnogi diwygiad. Mae'r tystiolaethau hyn wedi helpu i lunio'r ymateb deddfwriaethol hwn. Rydym ni wedi ymgysylltu â rhanddeiliaid yn y diwydiant ac yn cydnabod yr ymdrechion a gafodd eu gwneud i wella lles, gan gynnwys gwella diogelwch traciau a rhoi polisïau ar waith i ailgartrefu. Serch hynny, mae'r perygl o anafiadau, marwolaethau a chanlyniadau gwael ar ôl rasys yn parhau. Mae'r Llywodraeth hon wedi gwrando. Rydym ni wedi ystyried y dystiolaeth yn ofalus, rydym ni wedi gwrando ar leisiau ymgyrchwyr, rydym ni wedi nodi barn Aelodau'r Senedd ac wedi cydnabod yr ymdrechion a wnaeth y diwydiant, ac mae'r casgliad yn eglur: ni ellir cyfiawnhau'r niwed yn sgil rasio milgwn erbyn hyn yn y Gymru gyfoes, a thrugarog. Yn fyd-eang, mae ymagweddau yn newid. Er enghraifft, mae Seland Newydd wedi cyhoeddi cynlluniau i wahardd rasio milgwn, tra bod Bil preifat gan Aelod yn yr Alban sy'n gwahardd rasio milgwn yn adlewyrchu pryder cynyddol yn y fan honno. Mae'r Bil hwn yn cymryd agwedd ragweithiol, a fydd yn terfynu'r rasio presennol ac yn atal niwed yn y dyfodol drwy sicrhau na ellir sefydlu traciau na gweithrediadau rasio yma yng Nghymru.

Mae Deddf Lles Anifeiliaid 2006 yn darparu amddiffyniadau cyffredinol i bob anifail, ond ar hyn o bryd nid oes gan Gymru unrhyw ddeddfwriaeth benodol ar gyfer milgwn rasio. Mae'r bwlch hwn yn eu gadael nhw'n agored i niwed. Felly, fe fydd y Bil yn cyflwyno dwy drosedd newydd. Yn gyntaf, fe fydd hi'n drosedd i redeg stadiwm neu leoliad o'r fath yng Nghymru a chaniatáu ei ddefnydd yn fwriadol ar gyfer rasio milgwn. Yn ail, fe fydd trefnu ras milgwn mewn unrhyw leoliad yng Nghymru yn drosedd. Mae'r diffiniad o 'rasio milgwn' yn cynnwys unrhyw ddigwyddiad lle bydd milgwn yn rhedeg ar ôl deniad mecanyddol o amgylch trac. Mae hynny'n cynnwys gweithgareddau rasio, hyfforddi a threialu.

Bydd y Bil, pe byddai'n dod yn gyfraith, yn cael ei orfodi gan arolygwyr o'r awdurdodau lleol. Rwy'n disgwyl y bydd toriadau yn ei ddarpariaethau yn ddigwyddiadau prin, naill ai drwy anwybyddu'r gwaharddiad neu drwy atal yn fwriadol arolygydd sy'n ymarfer ei ddyletswydd. Rwy'n disgwyl i'r rhai sy'n rhedeg caeau ras a threfnwyr y rasys gydymffurfio â darpariaethau'r ddeddfwriaeth. Mae'r Bil yn darparu ar gyfer cyfnod i'w roi ar waith ar gyfer cynorthwyo i gefnogi pontio llyfn er mwyn y milgwn a'u perchnogion nhw, ar gyfer sefydliadau lles, ar gyfer y diwydiant a'r cymunedau lleol. Mae'n sicrhau y bydd gan bawb ddigon o gyfle i addasu a pharatoi ar gyfer y newidiadau pwysig hyn. Bydd y Bil yn gwahardd rasio milgwn yng Nghymru yn uniongyrchol, gan leihau'r perygl o anafiadau a marwolaethau yn sylweddol, ac yn mynd i'r afael â niwed y gellir ei atal yn llygad y ffynnon. Bydd yn arwain at ddirwyn y diwydiant i ben yma ac yn anfon neges bendant fod lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i Gymru.

Nawr, rwyf i wedi amlinellu'r hyn y bydd y Bil yn ei wneud; mae hi'n bwysig fy mod i'n eglur ynglŷn â'r hyn na fydd y Bil yn ei wneud. Ni fydd yn atal unigolion rhag bod yn berchen ar filgwn rasio na'u hyfforddi i rasio oddi ar gae ras, ac ni fydd yn gwahardd bridio neu fewnforio ac allforio milgwn rasio. Ond mae'n rhaid i'r gweithgareddau hyn gydymffurfio â rheoliadau lles, bridio a chludiant anifeiliaid presennol. Drwy gymryd y cam hwn, rydym ni'n anfon neges eglur nad yw Cymru yn gefnogol i ddefnyddio milgwn ar gyfer adloniant. Mae'r effaith ar gymunedau ac economïau lleol yn ystyriaeth allweddol, ac fe fyddwn ni'n defnyddio ein cynlluniau cymorth presennol i ddarparu cymorth a chyngor lle bod angen. Mae Llywodraeth Cymru wedi sefydlu grŵp gweithredu i lywio'r trawsnewidiad hwn. Mae'r grŵp yn cynnwys rhanddeiliaid o'r diwydiant rasio, sefydliadau lles anifeiliaid a'r awdurdodau lleol. Ei swyddogaeth yw sicrhau y bydd y gwaharddiad yn cael ei weithredu mewn ffordd deg, gyda chefnogaeth i unigolion a'r cymunedau yr effeithir arnynt.

Nawr, ym mis Chwefror, fe wnes i nodi fy mwriad i symud tuag at wahardd rasio milgwn. Heddiw, rwy'n cyflawni'r ymrwymiad hwnnw. Mae'r pwnc hwn wedi bod yn ganolbwynt ymgyrchu i lawer o Aelodau o'r Senedd hon, ar draws y pleidiau, ers blynyddoedd lawer, ac fe hoffwn i ddiolch i gyd-Aelodau am y gwaith hwnnw. Rwy'n awyddus iawn i barhau yn yr ysbryd hwnnw o weithio adeiladol a chydweithredol wrth i'r Bil fynd rhagddo trwy'r broses graffu.

Dirprwy Lywydd, I urge Members to support this Bill and help us make history by ending the harm caused by greyhound racing in Wales. I look forward to working with Members and Senedd committees to ensure that the Bill is passed and put on the statute book. Thank you very much.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad? Mae hwn yn bwnc sy'n ennyn safbwyntiau cadarn, a ddelir yn daer iawn yn aml ar y ddwy ochr i'r ddadl. Fel roeddech chi'n dweud yn eich datganiad, mae ymgyrchoedd dan arweiniad grwpiau lles anifeiliaid wedi cynnull miloedd o leisiau i gefnogi diwygiad, gyda deisebau ac ymgynghoriadau yn dangos bod cefnogaeth sylweddol i waharddiad. Mae llawer o bobl yn credu yn angerddol bod y cam hwn yn hanfodol i wella lles anifeiliaid yng Nghymru. Mae eraill, serch hynny, yn ystyried hyn fel diwedd ar gystadleuaeth sydd â thraddodiad hir a hanesyddol, un sydd, i rai cymunedau, wedi bod yn rhan o'u diwylliant lleol nhw ers degawdau. Mae'r ddau safbwynt yn haeddu cael eu clywed gyda pharch a chael eu hystyried gan y Senedd yn ddifrifol.

I lawer, mater o gydwybod yw hwn, felly mae bod â'r ffeithiau i gyd yn hollbwysig er mwyn i bob un ohonom ni allu gwneud penderfyniad ar sail gwybodaeth, yn enwedig gan nad yw'r ddeddfwriaeth hon yn dod o ymrwymiad maniffesto'r Llywodraeth, nac o'i rhaglen ar gyfer llywodraethu ond mae'n deillio, yn hytrach, o fargen i sicrhau bod y gyllideb yn cael ei phasio. Cyn i unrhyw bleidlais gael ei chynnal ymhellach ymlaen, mae hi'n amlwg fod yna nifer o gwestiynau pwysig y bydd yn rhaid i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â nhw yn fy marn i. Cwestiwn ei gyfreithlondeb yw'r cyntaf. Fe fyddai'r cynnig hwn yn golygu mai Cymru yw'r genedl gyntaf yn y DU i gyflwyno gwaharddiad cyflawn ar rasio milgwn. Fel cafodd ei esbonio, fe fydd hi'n drosedd i redeg stadiwm neu drefnu ras yma yng Nghymru. Ond o ystyried nad yw Llywodraeth y DU wedi cymryd yr un ymagwedd, mae angen i ni fod yn gyfan gwbl eglur o ran presenoldeb lawn y ddeddfwriaeth hon o fewn cymhwysedd datganoledig. Felly, rwy'n gofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet, a oes unrhyw oblygiadau cyfreithiol i weithredu chwaraeon pan fo un genedl yn unig yn rhoi gwaharddiad yn ei le? Rwy'n gwybod y bydd pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad y Senedd yn archwilio hyn yn fanwl, ond fe fyddai eglurder oddi wrthych chi'n ddefnyddiol heddiw.

Yn ail, yr agwedd economaidd. Fe wnaethoch chi sôn am sefydlu grŵp gweithredu i gefnogi cymunedau a diwydiant drwy'r trawsnewidiad hwn, ond nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ei memorandwm esboniadol na'r asesiad effaith rheoleiddiol ar gyfer y Bil eto. Hyd nes y bydd y rhain ar gael, mae hi'n anodd iawn cynnal dadl cwbl gytbwys. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, pa mor fuan y caiff y dogfennau hyn eu cyhoeddi?

Gan droi at yr unig leoliad sydd ar ôl yng Nghymru, sef Stadiwm Milgwn Valley yn Ystrad Mynach, roeddech chi'n cyfeirio at beryglon yn eich datganiad chi sy'n parhau er gwaethaf gwelliannau yn y diwydiant, ond yn 2023 yn unig y cafodd y lleoliad hwn ei drwyddedu yn llawn gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr ar ôl gwelliannau gwerth £2 filiwn i fodloni'r safonau a bennwyd gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr. A oes digon o amser wedi mynd heibio i gasglu data priodol ar effaith y newidiadau hynny? Cyn i ni gau'r drws ar unrhyw leoliad ar gyfer chwaraeon, yn enwedig un sydd â hanes mor hir iddo, mae'n rhaid i ni wybod a ellid ei ailbwrpasu, ei ailddatblygu neu ei gefnogi mewn rhyw ffordd arall. Fel byddai Hefin David yn ei nodi yn aml, mae deddfu ar gyfer cau heb gynllun pendant yn peryglu gadael gwagle daearyddol ac economaidd yn y gymuned hon. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, os bydd y gwaharddiad hwn yn mynd rhagddo, beth fydd yn digwydd i'r safle hwn? Beth fydd yn digwydd i'r staff sy'n cael eu cyflogi yno, neu i'r busnesau lleol sy'n elwa ar fynychwyr? A oes cynllun economaidd manwl ar gyfer ei ddefnydd yn y dyfodol?

Mae egwyddor fwy eang yma hefyd. Er i chi ei gwneud hi'n eglur o ran yr hyn y bydd y Bil yn ei wneud a'r hyn na fydd yn ei wneud—er enghraifft, ni fydd yn gwahardd unigolion rhag bod yn berchen ar filgwn na'u hyfforddi i ffwrdd o drac—mae gen i amheuon ynghylch y cynsail a osodir pan fydd llywodraethau yn penderfynu gwahardd gweithgareddau yn gyfan gwbl. Mae hi'n rhaid i ni ofyn i ni ein hunain, os rasio milgwn yw e' heddiw, beth allai fod yfory? Chwaraeon eraill? Gweithgareddau eraill yng nghefn gwlad? Gweithgareddau sydd, er eu bod nhw'n ddadleuol i rai, sydd wedi bod yn gyfreithlon bob amser ac wedi cael eu rheoleiddio? Nid yw hi'n afresymol gofyn a yw hyn yn cynrychioli dechrau tuedd fwy eang, ac nid tuedd fyddai honno y byddwn i'n dymuno ei gweld hi.

I fod yn eglur, nid wyf i yma i ddatgan fy safbwynt terfynol ynghylch y Bil hwn. Efallai y bydd eraill yn gwneud felly, gan eu bod nhw wedi dal safbwyntiau cryf ar y mater hwn. Fy mwriad i yw sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn darparu eglurder llwyr o ran sail gyfreithiol y gwaharddiad, o ran y canlyniadau economaidd, ac o ran y cynsail y mae hyn yn ei osod i'r dyfodol. Dim ond pan fydd y darlun llawn gennym ni y bydd y Senedd hon yn gallu cynnal dadl gytbwys a deallus sy'n haeddiannol—dadl sy'n cydnabod cryfder teimlad ar y ddwy ochr, ac un sy'n sicrhau y bydd unrhyw benderfyniad a wneir yn cael ei wneud ar sail tystiolaeth ac nid ar emosiwn yn unig. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Sam, diolch yn fawr iawn. Gadewch i mi ateb eich cwestiynau yn uniongyrchol. Yn gyntaf oll, y rheswm pam rydym ni'n cyflwyno'r gwaharddiad hwn, yn ogystal â'r sylwadau agoriadol a wnes i yn fy natganiad. Mae'r data a gyhoeddwyd gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr ym mis Mehefin 2025 yn darparu data hyd at a chan gynnwys 2024. Mae'n dangos, o 355,682 o rediadau cŵn yn 2024 ar draciau Bwrdd Milgwn Prydain Fawr trwyddedig yng Nghymru a Lloegr, roedd 3,809 o anafiadau a 123 o farwolaethau yn gysylltiedig â thrac.

Fe wnaethom groesawu trwyddedu stadiwm Valley ers mis Tachwedd 2023, ond fel y gwyddoch chi, mae ymgyrchwyr wedi parhau i godi pryderon bod trwyddedu wedi arwain at gynnydd mewn gweithgarwch rasio ar y trac hwnnw, ac rydym yn deall bod hynny'n wir, sydd wrth gwrs wedyn yn cynyddu'r siawns o farwolaethau ac anafiadau, yn enwedig wrth redeg rownd y troeon ar y traciau hynny. Mae'n golygu bod mwy o gŵn yn cael eu rasio, felly nid yw barn y grwpiau lles anifeiliaid a'r grwpiau ymgyrchu wedi newid—i'r gwrthwyneb. Maen nhw'n pryderu y gallai'r cynnydd mewn rasio arwain at fwy o farwolaethau ac anafiadau.

Dim ond i gadarnhau i chi, Sam, mae gan Gymru y cymhwysedd deddfwriaethol ar gyfer y gwaharddiad fel y'i disgrifir. Ydym, rydym yn cyhoeddi'r asesiad effaith amgylcheddol ac asesiadau eraill, a'r memorandwm esboniadol. Fe'u cyhoeddwyd ddoe. Os nad ydych wedi eu gweld eto, rwy'n fwy na hapus i'w hanfon atoch chi ar wahân, ond maen nhw allan yna eisoes.

Mae ailbwrpasu'r safle yn ein meddyliau yn sicr. Rydych chi'n hollol iawn, roedd ein diweddar gyd-Aelod Hefin yn canolbwyntio'n gryf ar hynny. Dyna pam mae gan y grŵp gweithredu, sydd wedi cyfarfod tair gwaith eisoes, bresenoldeb awdurdod lleol arno, a hefyd y trac ei hun. Y rhai sydd wedi gwrthod bod yn rhan o'r grŵp hwnnw yw Bwrdd Milgwn Prydain Fawr eu hunain, ond mae yna gynrychiolwyr trac Valley arno. Oherwydd ei bod yn hanfodol, Sam, bod y grŵp gweithredu yn edrych, yn y trawsnewidiad hwn, ar y defnydd o'r cyfleuster hwnnw yn y dyfodol.

A Sam, dim ond i ddweud, nid oes unrhyw chwaraeon eraill o gwbl wedi'u dal o fewn hyn. Codi sgwarnog yw hyn yn llwyr. Mae hwn yn canolbwyntio'n gryf, am y rhesymau a nodais yn fy natganiad agoriadol, ar rasio milgwn. Dyna fe. Ond diolch am eich cwestiynau.

A gaf i ddweud, yn gyntaf oll, Dirprwy Brif Weinidog, nid dyma'r ffordd i wneud hyn, nage? Mae hyd yn oed rhai pobl sydd o blaid y gwaharddiad ychydig yn anghyfforddus gyda'r ffaith mai'r unig reswm y mae hyn yn digwydd nawr yw oherwydd twyll gwleidyddol. Wedi dweud hynny, rwy'n amlwg yn gwerthfawrogi pwysau'r gefnogaeth i weithredu gan Aelodau'r Senedd, ar draws pleidiau, gan gynnwys fy un i.

Ond nid wyf yn teimlo'n gyfforddus iawn a minnau wedi bod yn eistedd yn y Siambr yn gwrando ar y Llywodraeth yn dweud wrthyf, dro ar ôl tro, nad oes dim amser nac unrhyw gapasiti i wneud unrhyw beth ychwanegol i'r rhaglen lywodraethu bresennol a'r rhaglen ddeddfwriaethol a gynigiwyd yn wreiddiol ar gyfer y Senedd, ond yna, ar yr esgus lleiaf, rydych chi'n dod o hyd i'r amser a'r capasiti i gyflwyno'r Bil hwn ger ein bron.

Fel y dywedais i, rwy'n derbyn lle mae'r consensws gwleidyddol ar hyn, a fy mlaenoriaeth, felly, nawr, yw ceisio bod yn adeiladol wrth graffu ar y Bil, ac i'w wneud yn Fil sy'n gwneud yr hyn y mae'n ei ddweud ar y tun, sy'n effeithiol, ond hefyd yn bragmataidd, ac yn ymwybodol o'i effeithiau nid yn unig ar les cŵn, ond hefyd ar y bobl sy'n ymwneud â'r sector, ac rwy'n siŵr ei fod yn rhywbeth rydych chi'n ei rannu hefyd.

Y broblem amlwg sydd wedi'i hanwybyddu, wrth gwrs, yw'r adolygiad barnwrol. Gallaf weld eich bod chi'n cael problemau. Na, iawn. Mae'r adolygiad barnwrol yn broblem amlwg sydd wedi'i hanwybyddu. Efallai y bydd yn anodd i chi wneud sylwadau, ond rwy'n teimlo bod angen i ni ddeall pa asesiad y gallai'r Llywodraeth fod wedi'i wneud o unrhyw effeithiau posibl yr adolygiad ar amserlen y ddeddfwriaeth, ond hefyd pa un a allai oedi neu rwystro gweithredu'r gwaharddiad. Byddwn yn gofyn i chi a fyddech chi'n darparu datganiad cyhoeddus yn egluro safbwynt y Llywodraeth ar yr adolygiad barnwrol, oherwydd nid wyf yn ymwybodol ein bod wedi clywed unrhyw beth yn ffurfiol gennych chi ar hynny.

Yn ail, rydych chi wedi amlinellu yn y Bil, ffenestr benodol ar gyfer pontio, rhwng 2027 a 2030, ar gyfer gweithredu gwaharddiad. Hoffwn glywed ychydig mwy gennych chi am y sail resymegol ar gyfer hynny, oherwydd, yn amlwg, bu cyfeiriadau at y profiad yn Seland Newydd a rhai materion a gododd yno. A hefyd rydym yn clywed gan bartneriaeth milgwn Cymru bod capasiti i ailgartrefu. Felly byddai'n ddiddorol deall pam rydych chi wedi mynd am y cyfnod pontio, hirach efallai.

Hefyd, pa ystyriaeth wnaethoch chi ei rhoi i gryfhau'r cosbau sy'n cael eu cynnig yn y Bil? Pam ddim dirwyon diderfyn neu ddedfrydau carchar, er mwyn iddynt fod yn ataliadau gwirioneddol o ran rasio anghyfreithlon? Efallai yr hoffech ymhelaethu ychydig ar y gorfodi hefyd, oherwydd nid yw unrhyw waharddiad ond mor effeithiol â'r pŵer gorfodi sydd ar gael.

Yn amlwg, mae yna lawer, llawer mwy o gwestiynau. Rydych chi'n dweud bod hwn yn waharddiad ar rasio milgwn, ond mewn gwirionedd nid ydyw, nag yw? Mae'n waharddiad ar rasio milgwn ar drac y tu ôl i atyniad mecanyddol. Byddai gen i ddiddordeb mawr mewn deall beth yw eich diffiniad o 'drac', oherwydd, yn amlwg, oni bai ei fod yn drac cydnabyddedig, yna o bosibl nid yw'n waharddiad. Ond dwi ddim yn siŵr. Efallai y gallwn drafod hynny yn y pwyllgor. Ond mae angen i ni astudio'r memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol hefyd. Felly, pe gallech fynd i'r afael â'r pwyntiau hynny i ddechrau, byddwn yn ddiolchgar, ond yn amlwg bydd mwy o gyfle i ni graffu'n fanylach wrth i ni symud ymlaen gyda'r Bil ar ei hynt drwy'r Senedd. Diolch.

Diolch, Llyr. Yn wir, gallwn archwilio rhai o'r cwestiynau hyn yn fwy manwl wrth i'r Bil fynd ar ei hynt. Ond i droi at eich cwestiwn olaf yn gyntaf, mae amcan polisi'r Bil hwn yn benodol iawn. Mae'n gwahardd rasio milgwn yng Nghymru. Er mwyn cyflawni hyn, bydd dwy drosedd newydd. Mae'r cyntaf yn ei gwneud hi'n drosedd i weithredu stadiwm neu leoliad tebyg yng Nghymru a'i ddefnyddio neu ganiatáu iddo gael ei ddefnyddio ar gyfer rasio milgwn a bod yn ymwybodol o hynny. Mae'r ail yn ei gwneud hi'n drosedd i fod yn ymwneud â threfnu rasio milgwn yng Nghymru. Fe welwch, yn y memorandwm esboniadol a'r Bil ei hun, ei fod yn disgrifio hynny'n eithaf penodol yn nhermau deniad mecanyddol ac ati. Felly, mae'n glir ac yn benodol iawn, ond Llyr, gallwn archwilio hyn yn fwy pan fyddwn yn mynd i mewn i'r manylion ar y Bil.

Gadewch i mi droi at y mater o adolygiad barnwrol. Rwy'n ymwybodol bod hawliad adolygiad barnwrol wedi'i gyhoeddi, yn ceisio herio'r cyhoeddiad gweinidogol sy'n cynnig cyflwyno gwaharddiad y Senedd ar rasio milgwn yng Nghymru, ac rydym wedi ymateb i'r hawliad. Mae terfyn i'r hyn y gallaf ei ddweud am hyn, Llyr, wrth gwrs, oherwydd ei fod yn adolygiad barnwrol. Rydym yn aros am benderfyniad y llys ynghylch a fydd yr hawliad yn cael caniatâd i fynd ymlaen i wrandawiad llawn. Ni allwn ragweld pryd y bydd penderfyniad yn cael ei wneud—mae'n fater i'r llysoedd, wrth gwrs. Mae terfyn i'r hyn y gallwn ei ddweud ar hyn. Nid ydym yn gwybod pryd y byddai gwrandawiad, os caiff ei ganiatáu, yn digwydd, ond gallech ragweld y byddai gwanwyn y flwyddyn nesaf yn rhesymegol fel y dyddiad cynharaf. Ond gan fod hyn bellach yn destun ymgyfreitha byw, nid yw'n briodol i mi fel Gweinidog Llywodraeth Cymru wneud sylwadau pellach arno ar hyn o bryd.

O ran yr amserlen, sydd mor gynnar â 2027 a dim hwyrach na 2030, mae hynny yno'n fwriadol er mwyn cael gwybodaeth gan y grŵp gweithredu, oherwydd mae'r grŵp gweithredu yn edrych ar rai pethau allweddol, nid yn unig y defnydd o'r trac yn y dyfodol, nid yn unig ailsgilio gyda chefnogaeth Llywodraeth Cymru ac ailhyfforddi ar gyfer y bobl hynny sy'n gweithio ar y trac ar hyn o bryd hefyd, ond hefyd ailgartrefu milgwn. Rwy'n falch iawn bod yr elusennau lles anifeiliaid a'r elusennau ailgartrefu wedi dweud eu bod yn wirioneddol barod i gamu i'r adwy gyda hyn, ond dyna'n union y math o ystyriaeth y mae'r grŵp gweithredu yn edrych arno. Byddwch yn cofio pan wnes i fy natganiad yn ôl ym mis Chwefror, fy mod wedi gwneud yn glir fy mod eisiau gweld y gwaharddiad cyn gynted ag y bo modd. Dyna fy mwriad o hyd, ond rwyf eisiau i hyn gael ei arwain gan ystyriaethau y grŵp gweithredu hwnnw.

O ran gorfodi, fel y dywedais i yn fy sylwadau agoriadol, Llyr, oherwydd eglurder yr hyn y mae'r ddeddfwriaeth hon yn ei wneud a'r ffaith y bydd yn cael ei gorfodi gan swyddogion awdurdodau lleol, nid ydym yn disgwyl gweld diffyg cydymffurfio—pobl yn sydyn yn agor traciau newydd neu ganiatáu neu ganiatáu i rasio ddigwydd gyda deniadau mecanyddol ac ati. Byddai'n eithaf amlwg, mae'n rhaid i mi ddweud, pe bai hynny'n digwydd. Felly, ar orfodi, byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol wrth i'r Bil hwn fynd ar ei hynt, i weithio trwy'r materion hynny, ond rydym yn eithaf clir y dylai'r gorfodi fod yn gallu cael ei gyflawni gyda hyn, a bydd yn glir pryd mae trosedd o dan y ddwy drosedd hynny a osodwyd gennym yn digwydd.

A gaf i ddiolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am gyflwyno'r darn hanfodol hwn o ddeddfwriaeth, sy'n ategu ein hanes balch o arwain y ffordd ar les anifeiliaid? Mae'r Bil hefyd yn dangos pŵer ein proses ddeisebau yn y Senedd, gyda 35,000 o bobl ledled Cymru yn galw am roi diwedd ar y gamp greulon hon—diwydiant lle mae llawer o wastraff. Hefyd, y gweithio trawsbleidiol rydym ni wedi'i gael. Rydym hefyd wedi cael dwy ddadl ar hyn: dadl deiseb y Senedd, ac rydym wedi cael dadl fer arno. Felly, mae wedi bod yn waith trawsbleidiol gyda'n gilydd.

Mae'r glymblaid Cut the Chase yn awyddus i weld y gwaharddiad yn dod i rym cyn gynted â phosibl. Po hiraf y caniateir iddo barhau, y mwyaf o gŵn fydd yn cael eu niweidio neu eu lladd. Mae aelodau'r glymblaid eisoes yn gweithio gydag eraill o'r sector lles, gan baratoi'n weithredol i ailgartrefu cŵn sy'n rasio ar hyn o bryd. Maen nhw eisiau gwybod a fyddwch chi'n ystyried byrhau'r cyfnod pontio hwnnw, gan fod 2030 yn bell i ffwrdd. Bydd mwy o gŵn yn cael eu hanafu yn y broses tra byddwn yn aros. Mae angen i'r cosbau fod yn berthnasol i'r ddeddfwriaeth a gweithredu fel digon o ataliad i atal rasio rhag parhau ar sail anghyfreithlon, gan leihau'r risg o unrhyw droseddau ailadroddus posibl. Diolch.

Yn gyntaf oll, diolch yn fawr iawn, i'r Pwyllgor Deisebau ond hefyd ar draws y pleidiau yma, am y gefnogaeth a ddangoswyd i hyn, gan gynnwys, fel y dywedoch chi, o fewn dwy ddadl, yn ogystal â'r deisebwyr o bob cwr o Gymru. Mae'n amlwg bod naws o fewn y Senedd hon, ond hefyd yn ehangach yng Nghymru.

Y rheswm pam rydym ni wedi rhoi'r amserlen honno—gan gofio bod yn rhaid i ni basio'r ddeddfwriaeth, mynd trwy'r Cyfnod Pwyllgor ac ati—yw fel y gallai'r grŵp gweithredu ddewis dweud, 'Rydym yn credu y gellir gwneud hyn yn eithaf buan.' Mae hynny'n iawn, oherwydd mae'n dweud dim hwyrach na 2030, ond mor gynnar â 2027.

Rwy'n falch iawn bod yr elusennau lles anifeiliaid a'r elusennau ailgartrefu eisoes wedi camu i'r adwy a dweud, 'Gallwn ni helpu gyda hyn.' Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr nad yw lles y milgwn yn cael ei beryglu trwy symud yn rhy ragataliol, ac yn sicr nid ydym eisiau gweld unrhyw beth yn digwydd, er enghraifft, milgwn yn destun ewthanasia ar gefn hyn hefyd. Felly, rwy'n credu mai dyna lle mae'r grŵp gweithredu wedi cael rhan go iawn i'w chwarae. Mae ar waith, mae wedi cael tri chyfarfod, bydd ganddo fwy i ddod hefyd, ac rwy'n credu y bydd ei ystyriaeth yn ein harwain wrth i'r ddeddfwriaeth fynd drwodd.

Ond diolch am eich cefnogaeth, ac rwy'n credu bod hwn yn ddiwrnod tyngedfennol, sy'n nodi unwaith eto ymrwymiad hir y Senedd hon a'r Llywodraeth hon i les anifeiliaid.

Mae gen i ddau ddatganiad o fuddiant. Y cyntaf yw fy mod i'n berchen ar filgi a fu'n rasio yn y gorffennol, ac, yn amlwg, fe gollon ni Arthur, a oedd wedi'i niweidio'n benodol ac rydym ni'n gwybod ei fod wedi'i anafu trwy rasio milgwn. Fy ail ddatganiad o fuddiant yw mai fi oedd yr un a wnaeth y fargen wleidyddol, ac rwy'n falch o hynny. A Llyr, gwnaeth Plaid Cymru lawer o fargeinion gwleidyddol pan fu gennych chi'r tair blynedd fel rhan o'r cytundeb. Felly, os gwelwch yn dda, mae'n wirioneddol afresymol i chi ddweud hynny, ac mae'n ddrwg gen i nad ydych chi yn y Siambr er mwyn i mi ddweud hynny wrthych yn uniongyrchol.

Ond y pwynt yw hyn: mae tystiolaeth sylweddol bod cŵn yn marw a chŵn yn cael eu hanafu, ac mae gen i fy straeon personol fy hun, ac mae'n emosiynol, oherwydd os ydych chi'n berchennog cŵn, mae'n emosiynol. Felly, nid wyf i'n gwneud unrhyw esgusodion nac ymddiheuriad ei fod yn emosiynol i mi. Ond yr ail fater yw fy mod i'n gadeirydd y grŵp trawsbleidiol sy'n gysylltiedig â niwed gamblo, a gamblo ar-lein—a dyna beth yw rasio milgwn erbyn hyn; prin fod unrhyw un yn mynd i'r trac i'w gweld—mewn gwirionedd mae'n gwneud pobl yn gaeth iddo, ac rydym yn gwybod, yn anffodus, gall olygu bod pobl yn colli llawer o arian.

Felly, fy nghwestiwn i chi yw hyn: mynd yn ôl i'r amserlenni, rydym yn pryderu am hyd y cyfnod. Felly, tybed a fyddech chi'n egluro'r meini prawf y gallai'r grŵp edrych arnynt er mwyn lleihau'r amserlen. Diolch yn fawr iawn.

Wrth gwrs. Diolch yn fawr iawn. A Jane, a gaf i gydnabod eich bod wedi bod yn eiriolwr eithriadol o gryf? Ond hefyd a gaf i ddweud hefyd, rydym ni hefyd wedi cael rhai eiriolwyr cryf o bob rhan o'r Siambr, o bob plaid, ac mae hynny'n adeiladu ar ddadleuon y Senedd, y 35,000 o ddeisebwyr, y 65 y cant yn yr ymgynghoriad cyhoeddus a ddywedodd y dylem symud i waharddiad ac ati? Ond, ie, mae'r rolau rydych chi ac eraill wedi'u chwarae wedi bod yn arwyddocaol yn hyn, ond rwy'n credu ei fod yn adlewyrchu'r newid cymdeithasol ehangach hwnnw yng Nghymru hefyd: sut mae Cymru fodern yn edrych, sy'n poeni am les anifeiliaid, ac yn y sefyllfa hon, lles milgwn hefyd.

Rwy'n falch eich bod wedi codi mater yr amserlen eto. Fel yr ydym wedi'i gwneud yn glir, mae mor gynnar â 2027, yn amodol ar drafodaethau'r grŵp gweithredu sy'n grŵp dan arweiniad arbenigwyr. Rwy'n credu bod y cadeirydd yn ardderchog, mae'r aelodaeth yn wirioneddol ardderchog, ac mae'n aelodaeth eang hefyd sy'n gallu ystyried pethau fel y defnydd o'r trac yn y dyfodol, lles a llesiant yr unigolion sy'n gweithio yno ar hyn o bryd wrth ailsgilio ac ailhyfforddi, heb adael y trac hwnnw yn adfeiliedig—mae angen defnydd iddo yn y dyfodol hefyd—ailgartrefu'r milgwn, a'r holl agweddau eraill hynny a nodir yn eu cylch gorchwyl. Nawr, os ydyn nhw'n dod yn ôl ac yn dweud, 'Ein teimlad ni yw y gallwn symud yn gyflym tuag at waharddiad a gallwn weithredu ar yr holl ystyriaethau hynny', yna bydd yn bodloni'r hyn a osodais ym mis Chwefror eleni, sef 'cyn gynted â phosibl'. Rwy'n credu ei bod yn iawn eu bod yn gweithio trwy hyn ac yn cyflwyno eu cynigion ar sut i wneud hynny. Felly, nid oes rhaid iddo fod yn 2030, gallai fod yn llawer cynt, ond rydw i eisiau rhoi'r rhyddid a'r annibyniaeth iddyn nhw weithio trwy hyn a dweud sut y gallwn ni ei wneud.

Cofiwch hefyd o ran y dull a fabwysiadwyd mewn gwledydd eraill, ni wnaethon nhw gyflwyno gwaharddiad dros nos, oherwydd eu bod wedi mynd trwy'r un ystyriaethau. Maen nhw wedi cymryd amser i weithio drwyddo, fel nad ydym yn gweld goblygiadau lles negyddol i'r milgwn sydd ar hyn o bryd yn rasio neu'n cael eu hyfforddi ac ati. Felly, mae angen i ni gael hyn yn iawn, ond cyn gynted ag y bo modd yw fy mwriad o hyd, ac rwy'n gwybod bod y grŵp gweithredu yn deall hynny hefyd.

Mae e-bost ymgyrch Cut the Chase sy'n cefnogi rhoi diwedd ar rasio milgwn yng Nghymru yn nodi bod ffigurau'r diwydiant ei hun yn dangos beth yw'r risgiau, gyda 359 o gŵn sy'n ymwneud â rasio mewn stadia a reoleiddir gan Fwrdd Milgwn Prydain Fawr, GBGB, yn marw yn 2023, a mwy na 4,000 wedi'u hanafu dros yr un cyfnod. Fodd bynnag, mae'r un ffigurau'n dangos nad oedd 99.97 y cant wedi marw ac nad oedd 98.93 y cant wedi'u hanafu, bod y gyfradd anafiadau trac wedi gostwng i 1.07 y cant yn 2024, yr isaf erioed, a bod y gyfradd marwolaethau wedi haneru i 0.03 y cant rhwng 2020 a 2024. Felly, os ydych chi'n credu mewn polisi sy'n cael ei arwain gan dystiolaeth yn hytrach na thystiolaeth a arweinir gan bolisi, pa ystyriaeth ydych chi felly wedi'i roi i'r ffeithiau hyn neu'r realiti ystadegol, er enghraifft, bod cŵn anwes domestig yr un mor debygol o gael eu hanafu ar ffyrdd y DU ac mewn ymosodiadau cŵn ar gŵn, a bod y cyfraddau marwolaethau cŵn anwes domestig, er enghraifft, yn sgil ymosodiadau cŵn ar gŵn, ar 0.47 y cant yn llawer uwch na'r gyfradd marwolaethau o 0.03 y cant ar y traciau? Yn ôl pob tebyg, nid ydych chi'n bwriadu gwahardd cŵn anwes domestig.

Ac yn olaf, gwnaethoch chi gyfeirio'n fyr at yr adolygiad barnwrol a gyhoeddwyd gan GBGB yng Nghymru. Rwy'n gwerthfawrogi na allwch rannu cyngor neu safbwynt cyfreithiol Llywodraeth Cymru ar hyn, ond a allwch chi roi gwybod a yw'r hawliad hwnnw wedi'i dderbyn, ac a yw'r camau gweithredu yn mynd rhagddynt?

Felly, mae'r cwestiwn olaf sydd gennych yn fater i'r llysoedd ei benderfynu, ac rydym yn aros am eu penderfyniad ynghylch pa un a fydd yn mynd rhagddo ai peidio, ac mae terfyn, Mark, i'r hyn y gallaf ei ddweud ymhellach ar hynny. 

Dim ond i ddweud, mae eich mewnbwn i'r ddadl hon, yr wyf yn ei barchu, yn adlewyrchu bod gwahanol safbwyntiau o fewn y Senedd. Rydych chi'n dweud nad yw 99 pwynt rhywbeth y cant yn arwain at anafiadau neu farwolaethau. Ond dechreuoch chi trwy ddweud, yn wir, bod y data a gyhoeddwyd gan GBGB ei hun ym mis Mehefin 2025, sy'n darparu data hyd at ac yn cynnwys 2024, yn dangos, o'r cŵn a oedd yn rhedeg yn 2024 ar eu traciau trwyddedig yng Nghymru a Lloegr, yr adroddwyd 3,809 o anafiadau a 123 o farwolaethau sy'n gysylltiedig â thrac.

Felly, ar ben y consensws, y consensws llwyr, ar draws lles anifeiliaid, elusennau ailgartrefu ac eraill sydd wedi tyfu dros y blynyddoedd, mae'r dystiolaeth yn rhyngwladol hefyd, y newid mewn naws gymdeithasol, yn awgrymu bod yr ystadegau hynny yn annerbyniol mewn cenedl sydd mewn gwirionedd eisiau gwneud y peth iawn o ran lles anifeiliaid. Rwy'n parchu gwahanol farn o fewn y Siambr hon, ond nid yw'r ystadegau yn dweud celwydd.

Cyn i ni symud ymlaen, cawsom ddau gwestiwn ar yr adolygiad barnwrol, ac mae'r Dirprwy Brif Weinidog wedi datgan yn glir na all wneud sylwadau arno oherwydd rhesymau cyfreithiol. Gofynnaf i'r Aelodau feddwl am hynny cyn iddynt ofyn unrhyw gwestiynau pellach am yr adolygiad barnwrol. Lesley Griffiths.

Diolch, Dirprwy Lywydd, a'r Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n falch iawn o weld cyhoeddi'r ddeddfwriaeth hir-ddisgwyliedig hon ac y mae mawr ei hangen. Mae rasio milgwn yn greulon, ac nid oes lle iddo yng Nghymru lle rydym yn falch iawn o'n safonau uchel ym maes iechyd a lles anifeiliaid. Fel sy'n digwydd yn aml o ran lles anifeiliaid, mae fy mewnflwch wedi bod yn llawn iawn, iawn, gydag etholwyr sy'n cefnogi'r gwaharddiad hwn, fel llawer o gyd-Aelodau, rwy'n siŵr, ar draws y Siambr. Roedd cyfle i Gymru arwain y ffordd yma, ac fel yr ydym wedi gwneud mor aml gyda deddfwriaeth flaengar, mae'n hanfodol bod y Bil hwn bellach yn mynd ymlaen yn gyflym fel nad ydym ar ei hôl hi o ran caniatáu i'r arfer annynol hwn barhau yng Nghymru.

Bu Llywodraeth Cymru yn ymgynghori'n eang, ac roedd ymateb y cyhoedd yn dangos pryder mawr ynghylch faint o filgwn gafodd eu hanafu a'u lladd a hefyd sut y cawsant eu trin mewn bywyd ar ôl rasio. Dechreuais y gwaith hwn pan oeddwn i'n rhagflaenydd i chi, ac rwy'n falch iawn o hynny. Nid wyf yn ei weld fel bargen wleidyddol, ac rwyf i hefyd eisiau talu teyrnged i waith Jane Dodds, ond hoffwn pe bai hi ddim yn sôn am Arthur yn y Siambr. Rydych chi wedi gwneud llawer iawn o waith ar y polisi hwn.

Nodais fod y grŵp gweithredu rydych chi wedi'i ddwyn at ei gilydd, ac fe wnaethoch chi sôn ei fod eisoes wedi cyfarfod tair gwaith, a hefyd ynghylch y meini prawf mewn ateb rwy'n credu i Jane ynglŷn â sut y byddent yn penderfynu a allai gwaharddiad gael ei weithredu yn 2030 neu y gallai fod mor gynnar â 2027—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.

Hoffwn wybod gan yr Ysgrifennydd Cabinet a allai ymhelaethu ar ba waith y mae'n disgwyl y bydd y grŵp yn canolbwyntio arno i sicrhau ei fod yn cael ei roi ar y llyfr statud yn y chweched Senedd hon.

Yn wir. Os ydym yn mynd â'r ddeddfwriaeth hon drwodd, yna rydym ni ar y trywydd i wahardd rasio milgwn yng Nghymru, fel yr wyf wedi ei ddisgrifio yn y ddeddfwriaeth. A gaf i ddweud, unwaith eto, 'diolch' am eich cefnogaeth i hyn a'r gwaith a wnaed cyn fy mhenodiad o ran yr ymgynghoriad hefyd, a'r ymgysylltu â llawer o sefydliadau y tu allan? Mae'n werth dweud bod y sefydliadau hynny'n cynnwys pobl fel Blue Cross, Dogs Trust, Achub Milgwn Cymru, Hope Rescue yn fy ardal i, yr RSPCA a llawer, llawer o rai eraill, ac nid oedd eu ffocws ar rasio milgwn anghyfreithlon, roedd ar rasio milgwn trwyddedig. Wrth gydnabod y camau ymlaen a gymerwyd ar sawl trac, fe wnaethant dynnu sylw at y marwolaethau a'r anafiadau a oedd yn cynyddu. Soniais am y marwolaethau yn gynharach, Dirprwy Lywydd—roedd 123 yn 2024 ac roedd 109 y flwyddyn flaenorol, felly mae'r marwolaethau wedi cynyddu.

Felly, ie, o ran y grŵp gweithredu, yr hyn y mae hwnnw'n edrych arno, fel y dywedais i mewn ymateb yn gynharach, yw pethau fel lles y cŵn eu hunain, ac mae cefnogaeth i'r perchnogion yn ystyriaeth fel y gall y cŵn hynny symud i ffwrdd o rasio hefyd, oherwydd nid yw hyn yn gwahardd cadw milgwn, dim ond i fod yn glir—nid yw'n gwahardd bywydau iach i filgwn yng Nghymru, mae'n gwahardd rasio'r milgwn hynny yng Nghymru. Ond mae angen iddynt hefyd ystyried, fel y byddai ein diweddar ffrind a chyd-Aelod Hefin yn ei ddweud, y cymunedau lleol hynny, trawsnewidiad y gweithwyr a'r defnydd o'r safle yn y dyfodol hefyd. Mae'r holl bethau hynny'n dod at ei gilydd, ond fel y dywedais i, mae yna reswm da iawn pam, os yw'r ddeddfwriaeth hon yn cael ei chefnogi, yna bydd amserlen sy'n dweud mor gynnar â 2027, sy'n fy marn i'n realistig, neu ddim hwyrach na 2030, a gadewch i ni weld ble mae'r grŵp gweithredu yn dod i mewn. Rwy'n synhwyro'n gryf yn y Siambr heddiw—ac rwy'n siŵr y bydd y grŵp gweithredu yn clywed hefyd—os gellir tynnu pob peth at ei gilydd, mae'r rhai sy'n cefnogi'r gwaharddiad yn ffafrio cynharach yn hytrach na hwyrach. Efallai y bydd hynny'n bosibl, os gallant dynnu'r llinynnau at ei gilydd, ond rydw i wir eisiau iddyn nhw feddwl yn ddwys o ran hyn, gan gynnwys gyda'r bobl hynny sy'n cael eu cyflogi ar y trac, oherwydd mae gennym ddyletswydd iddyn nhw i wneud yn siŵr eu bod yn gallu trosglwyddo i yrfaoedd amgen. Mae gennym hanes da yng Nghymru o hynny gyda'n hyfforddiant, ein hyfforddiant ReAct ac eraill—mae angen i ni wneud hynny hefyd, a bod ar eu hochr nhw wrth i ni symud i ffwrdd o rasio milgwn tuag at beth bynnag y bydd y dyfodol yn ei gynnig.

A gaf i ddweud 'diolch', Dirprwy Brif Weinidog, Ysgrifennydd Cabinet, am y maes hwn o gyfrifoldeb ac am wneud yr hyn rydych chi'n ei wneud? Ac rwy'n diolch i chi, Leslie Griffiths, am y gwaith a wnaethoch arno. Mae wedi cymryd amser hir i hyd yn oed gyrraedd yma ac rydw i wedi gwrando ar gymaint o elusennau—. A phan fydd pobl yn ysgrifennu ataf, rwy'n gwrando'n frwd ar yr hyn sydd ganddyn nhw i'w ddweud ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod wedi bod yn llethol, nifer y bobl sydd wedi ymateb i alwadau am eu barn. A diolch, Jane, rydych chi wedi bod yn gadarn ar y mater penodol hwn. A dydw i ddim yn cytuno â fy nghyd-Aelodau ar hynny. Ond dylai fod adegau yn y ddeddfwrfa hon pan fyddwn ni'n gallu siarad o'n calonnau, ac nid yw'n ymwneud â'r hyn y mae angen i ni ei wneud—ni fyddwn yn dweud ei fod yn Fil hanfodol sy'n dod drwodd—ond mae'n ymwneud ag anrhydeddu'r hyn y mae ein hetholwyr yn ei ddymuno ledled Cymru, ac mae hefyd yn ymwneud â'r hyn y gallwn ei wneud. Mae cymaint o anifeiliaid yn dioddef yma. Roedd mwy o farwolaethau milgwn ar draciau trwyddedig Bwrdd Milgwn Prydain Fawr y llynedd nag mewn unrhyw flwyddyn ers 2020. Miloedd o gŵn yn dioddef o ganlyniad i—. A gwrandewch ar y ffigurau ar hyn: 123 o farwolaethau—

Mae angen i chi ofyn cwestiwn, Janet, os gwelwch yn dda.

—3,809, ac mae 35,000 wedi profi anafiadau. Credaf yn wirioneddol y bydd y Bil hwn yn gwneud Cymru y genedl gyntaf i wahardd yr arfer mewn gwirionedd. Yn arwain at y Bil hwn, bu ymgynghoriadau—

Cwestiwn, os gwelwch yn dda, Janet.

Ydych chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd Cabinet, y dylai lles yr anifeiliaid hardd hyn fod wrth wraidd y Bil hwn? A fyddwch chi, wrth weld hyn drwodd, adolygiad barnwrol neu beidio, unwaith y bydd drwodd, a fyddwch chi'n annog cenhedloedd eraill i gyflwyno'r gwaharddiad? Ac a allwn ni ddatrys hyn cyn diwedd y tymor deddfwriaethol hwn? Diolch yn fawr iawn.

Diolch, Janet. Gyda'ch cefnogaeth chi ac Aelodau eraill ar draws y pleidiau yma, byddwn yn gweld y gwaharddiad hwn yn mynd ymlaen i ddeddfwriaeth, i'r llyfr statud, yn ystod tymor y Senedd hon ac yna gallwn fwrw ymlaen â'r camau sydd eu hangen i gyflwyno'r gwaharddiad hwn mewn gwirionedd, a gwneud hynny mewn ffordd sy'n gweithio gyda'r bobl hynny sy'n gweithio yno ar hyn o bryd ac yn edrych ar y defnydd o'r safle yn y dyfodol, sy'n gweithio gyda'r milgwn ac ailgartrefu. Fe wnaethom ni sylwi bod yna enghreifftiau, er enghraifft, Swindon, lle bu pwysau ar elusennau lles anifeiliaid. Felly, mae angen i ni feddwl am hyn a gwneud yn siŵr nad yw hynny'n digwydd, ein bod ni'n cynllunio hyn drwyddo a'i reoli. Ond, ie, gyda'ch cefnogaeth chi, a gydag eraill ar draws y Siambr hon, gallwn roi'r gwaharddiad ar waith, gweithio gyda phawb yr effeithir arnynt hefyd, ac yna bydd hwn yn gam enfawr ymlaen i les anifeiliaid, ac yn enwedig i les milgwn yng Nghymru.

Ac, ie, yn union fel yr ydym ni yn edrych ar draws gwahanol genhedloedd, gan gynnwys Seland Newydd, sydd wedi cyflwyno cynigion, felly mae cenhedloedd eraill yn edrych arnom ni. Ac rwy'n falch o weld y cynnydd sy'n cael ei wneud yn yr Alban hefyd, ac rwy'n credu bod ganddyn nhw ddiddordeb mawr yn ein cynnydd yma. Felly, rwy'n gobeithio y bydd y Senedd, ar sail drawsbleidiol, yn cefnogi'r ddeddfwriaeth hon.

Rwy'n edrych ymlaen at y craffu hefyd. Mae yna rai pethau pwysig i'w hystyried i wneud hyn yn iawn, ond yna rydym ni'n symud ymlaen gyda'n gilydd, ac mae'r Senedd hon yn anfon neges gref ein bod ni ar ochr lles milgwn, ac ar ochr cynnydd ar les anifeiliaid.

Ysgrifennydd Cabinet, hoffwn ymuno ag eraill i groesawu'n fawr y Bil hwn, sydd mor bwysig i les anifeiliaid yng Nghymru, ac sy'n parhau, rwy'n credu, â hanes da iawn y Senedd a Llywodraeth Cymru o ran lles anifeiliaid, sydd, fel y soniodd eraill, yn wirioneddol bwysig i bobl a chymunedau yng Nghymru, a bydd yr holl Aelodau yma yn gyfarwydd â hynny o'u bagiau post eu hunain.

Pryd bynnag y byddwch chi'n mynd allan i gerdded mewn parc neu ardal hamdden lle mae llawer o gerddwyr cŵn, byddwch chi'n cwrdd â phobl sydd â milgwn sy'n gŵn achub, ac, yn aml iawn, pan fyddwch chi'n stopio a siarad â nhw, byddant yn dweud rhai ffeithiau ofnadwy wrthych am hanes y cŵn hynny a'r dioddefaint y maent wedi'i brofi. Felly, mae hon yn broblem sylweddol mewn gwirionedd, ac nid rhywbeth y dylid ei diystyru'n ysgafn gan unrhyw Aelod yma, neu unrhyw un arall. A hoffwn dalu teyrnged i'r glymblaid Cut the Chase am yr holl waith maen nhw wedi'i wneud, ynghyd ag Aelodau yma sydd wedi hyrwyddo'r achos.

O ran y cyfnod gweithredu posibl hwnnw o 12 mis, Ysgrifennydd Cabinet, y mae eraill wedi'i godi—ac rwy'n gwybod bod y glymblaid sy'n cefnogi diweddu rasio milgwn yng Nghymru yn awyddus iawn i'w weld yn 12 mis ac nid yn hirach—a wnewch chi sicrhau bod y grŵp gweithredu hwnnw'n cael ei drefnu'n briodol ac yn cael yr adnoddau priodol? Oherwydd rwy'n gwybod ei fod i fyny i'r grŵp mewn sawl ffordd, ond, yn amlwg, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y grŵp hwnnw'n gallu gweithio'n gyflym ac mewn modd amserol a bod ganddynt bopeth sy'n angenrheidiol i'w cefnogi i wneud hynny.

Diolch, John. Ac rwy'n ymuno â chi i dalu teyrnged i'r sefydliadau hynny sydd wedi ymgyrchu'n hir ac yn galed ar hyn, llawer ohonynt ledled Cymru, ond hefyd yr unigolion hynny—gan gynnwys Jane Dodds—ac, mewn gwirionedd, llawer o bobl sy'n gweithio gydag elusennau fel Hope Rescue yn fy etholaeth i, sy'n camu ymlaen i ailgartrefu milgwn eu hunain a bod y teulu cariadus hwnnw o'u cwmpas.

O ran y grŵp, ydym, rydym ni'n rhoi mwy na digon o adnoddau iddo. Mae ar waith yn barod. Mae wedi cwrdd tair gwaith. Rydym yn rhagweld y bydd yr adroddiad cychwynnol y byddant yn ei gyflwyno yn dod yn ddiweddarach yn yr hydref, ond rydym yn gofyn iddyn nhw gyflwyno adroddiadau rheolaidd hefyd, felly byddaf yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau a'r Senedd am y cynnydd rydym ni'n ei wneud yno hefyd.

Felly, ydym, rydym ni'n gwneud yn siŵr bod ganddyn nhw adnoddau digonol, gallant wneud eu gwaith, ac mae'n wych gweld bod gennym elusennau lles anifeiliaid sy'n tracio eu hunain, cyngor Caerffili, ac eraill—pawb sydd angen gweithio trwy fanylion ynghylch sut rydym ni'n dwyn hwn ymlaen. Ac, fel y dywedaf, mae'n parhau i fod yr ymrwymiad hwnnw a wnes i ym mis Chwefror, sef yr hoffwn weld hyn cyn gynted ag y bo'n ymarferol bosibl. Ond cadwch mewn cof yr ymadrodd hwnnw, 'ymarferol bosibl'—gadewch i ni ei wneud yn iawn i'r bobl sy'n gweithio yno, ar gyfer dyfodol y safle, er lles y milgwn hefyd. Cael y cyfan yn iawn, a dysgu o ble mae eraill, efallai, wedi gwneud camgymeriadau. Gadewch i ni ei gael yn hollol iawn. Rwy'n credu mai dyna fyddwn ni i gyd eisiau ei weld.

Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Pan gododd y ddadl yn ôl ym mis Chwefror, roeddwn i'n meddwl, 'Wel, dydw i ddim yn gwybod llawer am y gamp hon; mae angen i mi fynd i edrych drosof fy hun.' Felly, rwy'n dal i aros yn niwtral, ac rwy'n cadw at fy marn, ond rydw i eisiau bwydo'n ôl yr hyn a welais pan es i ymweld â stadiwm Valley, oherwydd nid oedd yn debyg o gwbl i'r hyn yr oedd elusennau, unigolion yn ei honni, ac fe welais rywbeth hollol wahanol i'r disgrifiadau a glywais i. Dydw i ddim yn ceisio gwadu bod pethau drwg yn digwydd, neu wedi digwydd, o fewn y gymuned milgwn dros nifer o flynyddoedd. Fodd bynnag, yr hyn a welais i oedd stadiwm gydag anifeiliaid yn cael gofal da, teuluoedd yn caru eu hanifeiliaid, milfeddygon yn gwylio ac yn archwilio. Gwelais ble roedd y cŵn yn gorffwys ar ôl y ras. Roeddwn i'n chwilio am bethau nad oeddent yn iawn. Yna es i ac edrych ar y trac, a'r troeon a natur yr wyneb maen nhw'n rhedeg arno, a'r holl bethau hyn. Ac eisteddais i lawr wedyn ac roeddwn i'n meddwl nad oeddwn i'n gallu dod o hyd i lawer o'i le gyda'r trac hwnnw a beth oedd yn digwydd a'r rhan yr oedd yn ei chwarae o fewn y gymuned honno.

Felly, fel y dywedaf, rwy'n dal i fod yn niwtral. Ond roeddwn i'n meddwl ei fod yn bwysig, oherwydd nid yw'n ymddangos bod llawer o Aelodau o'r Senedd hon wedi ei weld ac wedi ymweld â'r lle. A byddwn yn gofyn—

Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, Peter, os gwelwch yn dda.

Ar y pwynt hwnnw felly, byddwn yn gofyn—. Gan gydnabod eich bod wedi dweud sawl gwaith, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod eisiau gweithio gyda phawb yr effeithir arnynt, a gaf i annog chi eich hun neu'ch cyd-Aelodau i fynd i ymweld a siarad â'r bobl, fel y gellir cynnal y cyfnod pontio er budd yr holl gymunedau hynny sydd yno? Ond roeddwn i'n meddwl ei bod hi'n bwysig, Dirprwy Lywydd, i rannu'r hyn a welais, ac annog eraill i'w weld.

Yn wir. Peter, a gaf i ddweud, yn gyntaf oll, ei bod yn dda bod gennym wahanol safbwyntiau yn cael eu mynegi? Rwy'n deall eich bod chi'n dweud eich bod chi'n cadw safbwynt niwtral, felly cadwch lygad ar hwn wrth i hwn fynd rhagddo. Edrychwch, rydym yn cydnabod bod GBGB yn gweithredu dau gynllun lles: mae ganddyn nhw gynllun adfer anafiadau, mae ganddyn nhw gynllun ymddeol milgwn. Ac mewn rhai o'r rheini, maen nhw wedi gweithio gydag elusennau lles anifeiliaid. Ond ni allwn gerdded i ffwrdd o'r ystadegau caled, gan gynnwys cynnydd mewn marwolaethau ar draws traciau, a bod stadiwm Valley ei hun, nawr ei fod wedi mynd i lawr y llwybr trwyddedu, sydd, mewn rhai ffyrdd, i'w groesawu, yn golygu bod mwy o ddigwyddiadau rasio yn digwydd yno, sydd, yn rhesymegol, yn golygu bod tuedd i anafiadau a marwolaethau gynyddu, fel sydd wedi digwydd mewn traciau eraill. Does gennym ni ddim rheswm i amau y byddai'r gymhareb rasys i anafiadau a marwolaethau yn wahanol i'r hyn a geir mewn traciau trwyddedig eraill.

Ond, o ran ymweld, ie. Edrychwch, yn gyntaf oll, mae fy swyddogion wedi ymweld â'r trac o'r blaen. Rydw i wedi cael gwahoddiad yn ddiweddar. Rydw i mewn gwirionedd yn eithaf awyddus i ymweld â stadiwm Valley a gweld beth sydd yno yng ngoleuni'r hyn rydym ni'n ei wneud nawr, sef symud tuag at waharddiad ar rasio milgwn, ond mewn gwirionedd gweithio gyda'r bobl yno i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael defnydd da o'r safle hwnnw yn y dyfodol, ailhyfforddi, ailsgilio, ac nad yw'n cael ei adael yn wag ac yn adfeiliedig ac ati, bod defnydd da yn y dyfodol. Efallai y byddai'n briodol, er enghraifft, i mi fynd yno ar ryw adeg pan fydd aelodau'r grŵp gweithredu hefyd ar gael ar gyfer ymweliad. Felly, rwy'n eithaf awyddus i ymweld er mwyn gweld sut y gallwn wneud y trawsnewidiad hwn nawr i waharddiad.

And finally, James Evans.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwyf am gofnodi fy ngwrthwynebiad llwyr i'r Bil sydd wedi'i gyflwyno i'r Senedd. Mae gen i wrthwynebiad iddo yn bennaf ar egwyddor, ond yn bennaf oherwydd sut mae'r ddeddfwriaeth hon wedi dod i fodolaeth. Nid oedd unrhyw ymgysylltiad â'r diwydiant yn y cyfnod cyn y gwaharddiad hwn. Ni chafwyd unrhyw ymweliadau â'r safle gennych chi fel yr Ysgrifennydd Cabinet. Rydych chi'n dweud eich bod chi'n mynd nawr, sy'n gadarnhaol—mae'n teimlo ychydig fel rhoi'r drol o flaen y ceffyl. O ystyried bod Aelodau'r Senedd a Gweinidogion y Llywodraeth yn cael hunluniau y tu allan i'r Senedd hon gyda chyrff gwrth-rasio ac nad oeddent yn siarad â GBGB yn uniongyrchol, nid dyna'r ffordd rydych chi'n deddfu. Rydych chi'n ymgynghori'n briodol ymlaen llaw â'r diwydiant, gyda'r holl bobl sy'n gysylltiedig, gyda pherchnogion, gyda hyfforddwyr, gyda milfeddygon sy'n gweithio yno, yna rydych chi'n mabwysiadu safbwynt.

Yn anffodus, mae hyn wedi'i wneud drwy gytundeb ystafell gefn gyda Jane Dodds i gael y gyllideb drwodd. Mae gen i wrthwynebiad llwyr iddo. Nid wyf yn credu mai dyma'r ffordd iawn i ddeddfu. Dylai'r trac fod wedi cael digon o amser. Maen nhw wedi gwneud y newidiadau yno, wedi gwneud y buddsoddiad, ac rwy'n credu bod gwelliant o'i gymharu â'r hyn oedd yno o'r blaen. Rwy'n credu, Dirprwy Brif Weinidog, bod hwn yn gamgymeriad enfawr y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud. Mae'r cymunedau a'r bobl sy'n byw yno yn teimlo bod y gwleidyddion yma yn eu hesgeuluso unwaith eto. A yw'n syndod eu bod yn gadael y pleidiau prif ffrwd ac yn mynd i rywle arall, pan fyddant yn teimlo felly? Felly, gofynnaf i chi, Dirprwy Brif Weinidog, a allwch chi ryddhau'r holl wybodaeth sydd gan Lywodraeth Cymru am yr ymgysylltiad â GBGB, ynghylch y trac, ac unrhyw ymweliadau â swyddogion, cyn i'r cyhoeddiad hwn gael ei wneud, cyn dod i gytundeb gyda Jane Dodds?

Dim ond i egluro, James, ac yn groes i'r hyn yr oeddech chi'n ei ddweud, mae fy nhîm o swyddogion wedi bod yn ymgysylltu â GBGB cyn ac ar ôl yr ymgynghoriadau. A dim ond i ddweud wrthych, y rheswm pam mae hyn wedi digwydd yw oherwydd bod cefnogaeth sylweddol i waharddiad ar rasio milgwn ar sail lles, ac i osgoi ecsbloetio a thrin milgwn fel nwyddau.

Mae yna hefyd, gyda llaw, ystyriaethau moesegol a moesol ehangach. Mae llawer o unigolion, sefydliadau, ac, yn wir, Aelodau o'r Senedd hon, fel y clywsoch chi, yn credu bod rasio milgwn yn syml yn annerbyniol ac yn hen ffasiwn. Mae cefnogaeth y cyhoedd gan grwpiau ymgyrchu, ymatebion i ddeiseb 2023 ac ymgynghoriad 2024 wedi dylanwadu ar y penderfyniad hwn. Ac nid yw'n benodol i Gymru. Mae tystiolaeth o wledydd eraill, fel yr Alban a Seland Newydd, yn cynnig mewnwelediad gwerthfawr i'r materion ehangach sy'n gysylltiedig â rasio milgwn. Mae hyn wedi'i ystyried ochr yn ochr â'n tystiolaeth ein hunain, gan gynnwys yr ymatebion i'r ymgynghoriad a data GBGB, y cyfeiriwyd ato sawl gwaith ar y llawr yma heddiw, am anafiadau a marwolaethau ar draciau trwyddedig. Mae hynny i gyd wedi llywio ein dealltwriaeth a'n dull gweithredu.

Felly, rydym ni wedi gwrando ar y safbwyntiau a fynegwyd a nawr rydym ni'n gweithredu. Nid ydym ar ein pen ein hunain; mae Seland Newydd wedi cytuno'n ffurfiol i roi terfyn ar rasio milgwn erbyn 2026, yn dilyn sawl adolygiad na allai'r diwydiant fodloni'r safonau lles anifeiliaid gofynnol. [Torri ar draws.]

Rydych chi wedi cael cyfle i ofyn y cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet. Byddwn yn falch o beidio â chael sylwadau ar eich eistedd, oherwydd rwyf eisiau gwrando ar yr ymateb, y byddwn wedi meddwl y byddech chi eisiau hynny hefyd. Ysgrifennydd Cabinet.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Roeddwn i'n gallu clywed y mwmian, ond roeddwn i'n ceisio ymateb i James mewn ffordd barchus, gan gydnabod bod gwahaniaethau barn.

Dim ond i grynhoi, mae'r mater wedi cael ei drafod ac wedi bod yn destun dadl yma yn y Senedd hon. Mae cefnogaeth drawsbleidiol amlwg, a ddangoswyd ar 12 Chwefror 2025 yn ystod y ddadl. Mae'r gefnogaeth drawsbleidiol hon hefyd wedi cael ei hystyried gennyf. Rwy'n ddiolchgar iawn am hynny. Rwyf wedi ystyried hon a safbwyntiau'r cyhoedd a grwpiau ymgyrchu wrth ddod i'r penderfyniad hwn.

Yn 2022, fel y dywedom, roedd Pwyllgor Deisebau'r Senedd wedi adolygu'r ddeiseb 'Gwahardd rasio milgwn yng Nghymru', a oedd â dros 35,000 o lofnodion. Roedd bron i 65 y cant o'r ymatebwyr, James, i'r ymgynghoriad 'Trwyddedu sefydliadau lles, gweithgareddau ac arddangosfeydd anifeiliaid yn cefnogi'r gwaharddiad graddol hwnnw ar rasio milgwn, gan ddangos cryfder teimlad y cyhoedd. Ac ni allwn anwybyddu, wrth gwrs, yr ymgyrchoedd hynny sydd wedi cael eu harwain gan bobl fel Blue Cross, Dogs Trust, Achub Milgwn Cymru, Hope Rescue, RSPCA.

Felly, mae'r holl ffactorau hynny, James, wedi dod â ni i'r sefyllfa rydym ni ynddi heddiw, lle rydym ni'n cymryd y cam i wahardd rasio milgwn yng Nghymru. Rwy'n parchu bod gennych farn wahanol, ond byddwn yn syml yn dweud wrthych: peidiwch â cheisio dyfalu fy rhesymau dros ddod â hyn ymlaen; mae gan Gymru enw da ym maes lles anifeiliaid, ac rydym yn bwriadu adeiladu arno.

Thank you, Cabinet Secretary.

Item 4 is a statement by the Cabinet Secretary for Finance and Welsh Language, priorities for Welsh place names. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Mark Drakeford.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Place names matter. They anchor us in a changing world, they connect us to our past, and they help tell the story of our journey to the present day. In Wales, they matter especially, because of the way all of this is conveyed through the language that we speak.

Some Members here will recall the Bill presented to the Senedd in 2017 by Dr Dai Lloyd. It was motivated by an anxiety that historic place names in the Welsh language were being lost, and that action was needed to reverse that trend. 

The same concern lay behind the research commissioned by this Government, research on current trends in relation to changes to place names in Wales. That research reflected the commitment in our programme for government to act to protect Welsh language place names, and that was reinforced again in the co-operation agreement. I am grateful, once again, for the constructive engagement in this work by the two Plaid Cymru designated Members.

The research report was published in June, and today I aim to set out the next steps that we plan to take in response to its findings, particularly those that focus on the built environment. One of the report’s key conclusions is that most changes to property names don’t involve a change in language at all. When the language does change, properties across Wales are at least three times more likely to be renamed from English to Welsh than vice versa.

Based on the report, we’ve identified four priority areas for action. First, Dirprwy Lywydd, the overall position is positive, and we can strengthen it further through clearer and more practical guidance to support organisations responsible for place names. And this includes: template letters and advice for local authority officers dealing with property name change applications; a set of guidelines on how to record name changes; and further encouraging the establishment of forums to share best practice, building on our place names forum with officials from Arfor local authorities.   

We already provide advice to businesses and charities on their use of Welsh through our free Helo Blod service. We’re also working with Business Wales and Visit Wales to raise awareness of the value of Welsh language place names and the contribution that they make to our unique Welsh offer and sense of place. This will include developing guidance on the way that brown tourist signs are used, as mapping agencies use the visual environment as evidence of local naming practice. With Eryri and Bannau Brycheiniog national parks leading the way in prioritising Welsh names, other organisations have been asking how best to incorporate Welsh names in their materials. We’ve trialled a set of guidelines that will be published online and promoted widely in the coming weeks.

Secondly, recording and data collection are essential if names are to be safeguarded for future generations. Recently, I spoke to the curator of the list of historic place names, a statutory resource that is funded by the Welsh Government and maintained by the Royal Commission on the Ancient and Historical Monuments of Wales. It’s a hugely valuable resource for public authorities, developers and members of the public when naming and renaming places and properties. With over 700,000 entries, the list continues to grow. During the last year, over 5,000 names from Eryri alone have been added to the list.

We’re also promoting other place name collection projects around Cymru, working with partners such as Mapio Cymru, OpenStreetMap and Welsh Wikipedia to increase the number of Welsh names on digital maps. The more evidence that exists to demonstrate the continuing use of Welsh names, the less likely they are of being displaced. To bolster collection activity such as this, we’ve launched a place names recording tool through DataMapWales, so that anyone can record Welsh and historic names that don’t appear on online maps. You can contribute names for places and features of all kinds, and we’ll share the data widely. 

As the UK’s main mapping agency, Ordnance Survey is central in identifying and sharing place names. The research report suggests an occasional lack of clarity behind decisions about Welsh names, and we'll explore with Ordnance Survey and the Welsh Language Commissioner possibilities for improving processes in relation to Welsh naming practices.

Dirprwy Lywydd, thirdly, while the report focused on property names, business names and street names, it also highlighted the need for further research into topographical names, particularly those used by tourism and outdoor pursuits communities and which are then later adopted locally and online. We'll commission a second phase of research to explore this area, helping us better understand how these versions emerge and how Welsh language names can be safeguarded.

Finally, place names bring people together. We’re not alone in Wales in terms of some of the issues we face, and we can learn a great deal from others, whilst acknowledging that the situation here in Wales is unique. We chair the British-Irish Council’s indigenous, minority and lesser-used languages group, and we recently hosted a place names meeting to share best practice. We've also started working with UNESCO, to learn from international efforts to protect names.

Place names, both Welsh and historical, are something in which individual citizens and local groups take a close interest. Many of them are helping by recording sound clips and providing phonetic spellings to be included in online resources such as Wikipedia. We can facilitate this by working with communities through the mentrau iaith, schools, and influential outdoor activity societies. Equally, that’s why it’s right and reasonable that we engage constructively when businesses or property owners decide to change a name. There are numerous examples that demonstrate how community engagement can influence decisions for the better.

Dirprwy Lywydd, we’ve come a long way during this Senedd in terms of putting place names on the agenda. There’s always, of course, more to do, for instance exploring the relationship between names, people and land use. Understanding past land use can help us to plan for the future, and names provide us with valuable clues. For this reason and many others, Welsh place names will continue to be deserving of our care and attention. Thank you.

Thank you, Cabinet Secretary, for your statement this afternoon. As Welsh Conservatives, we are supportive of the Welsh Government's commitment to retain our cultural heritage by promoting Welsh place names. I want to start by expressing my full support for this new initiative, which provides an excellent opportunity for communities across Wales to engage with their history, their landscapes and the stories that are rooted in the names of our fields, hills, streets and homes. It's wonderful to see an approach that encourages everyone to participate, recognising that it's often local people who have the best information to keep these traditions alive.

Place names form a major part of our identity. They tell us not only where we are, but who we are, reflecting centuries of language, culture and life experience. So, I am pleased that the Government sees that protecting Welsh place names is crucial in order to keep the language and our heritage for future generations.

But simultaneously, it's important to note that we must respect the choices made by individual people and communities as to how they use the language in using place names. Although the Welsh language has a central place in our national identity, appropriately, we must remember that many people live in bilingual communities or speak English only, and we should respect decisions on the naming of places in these contexts too. So, I'd be grateful if the Cabinet Secretary could explain a little as to how this programme will work on a practical basis.

First of all, it's an excellent idea to give the public an opportunity to contribute to names, phonetic spellings and to provide sound recordings, but how will the Government ensure that those things that are presented are accurate, are properly checked and respect local traditions? Will there be some process to check the information without preventing people from participating? Also, I would like to know how the Government is going to strike a balance between encouraging the use of Welsh place names as well as respecting the rights of owners or communities who would prefer to keep English names or use bilingual signs. How will you ensure that this doesn't become something that is enforced on everyone, rather than supporting the choices of local people?

Also, it's crucially important to include young people if we want this work to continue in the long term. So, can the Cabinet Secretary share with me how the Government intends to make this resource accessible and attractive to young people? How will you encourage them to participate and ensure that their views and identities are included and appreciated?

We know that place names can occasionally lead to tensions between authorities and local communities, particularly where names have emotional or historical echoes. How does the Government intend to deal with any such conflict in a way that respects local traditions? Once again, we praise the Government for building on the work that's already been done with projects such as Mapio Cymru, which you mentioned, and the list of historic place names by the royal commission. Collaboration is crucially important, and it would be good to have further information as to how the Government will work with public bodies, local authorities and community initiatives in order to ensure that this programme is successful and builds on what's already been done.

I want to reiterate my support for the Welsh language and the cultural importance of protecting place names. Simultaneously, I do hope that this programme will promote not only conservation, but also choice, by honouring the rich and diverse ways that people live their lives and express their connection with place. Thank you.

Thank you very much to Tom Giffard for what he said and for his general support for what we are seeking to do to safeguard place names, and what he said about what local names demonstrate to us about who we are, as Tom Giffard said.

To turn to the questions that he asked, may I say clearly that, as a Government, we do respect people's individual choices? We don't currently want to follow the path of legislating in this area, because we're gaining ground without doing that. Naturally, people generally and across Wales want to safeguard place names.

In the research, the people undertaking that research had asked people in areas of Wales where Welsh isn't used on a daily basis about their views, and a great many people who don't speak Welsh at all said that they appreciated seeing, for example, new streets with Welsh names, because it demonstrated to them something about the unique individual places where they lived. When we’re lucky to maintain goodwill towards the Welsh language, we can work in that way to do more to help people, to do more to support people, but without saying to people who want to use the English language or who want to use bilingual language that they will have to do something that other people want them to do.

On the issues that Tom Giffard raised about how people can provide assistance through sound clips and so on, I don't want to create some kind of overly bureaucratic system. We know that the way that people say things changes from one village to the next in Wales, so I want people to just contribute, to be confident if they some say something in some way that they can share it in that way in the contribution that they make. That is part of the rich nature of the language that we have. And in terms of young people, of course we want to draw young people into this. They are the people who are going to be using these terms in future. We can do that through the agencies that they use and that we use, for example through the mentrau iaith.

Tom Giffard asked about how we can do more to work with local authorities. I said in the statement, Dirprwy Lywydd, that we want to do more with more local authorities. We've had a particularly good experience with the local authorities that have come together already in a forum to discuss matters like this. Now we want to do more with the other local authorities. There will be a meeting Thursday of this week with my officials and every local authority to speak to them about what they're doing already, what else they can do, and to bring them together with other people who have experience and an interest in this field.

In the questions that Tom Giffard asked, I think that he was referring to the importance of collaboration to bring people into the discussion, to help people to be part of the journey that I've tried to outline this afternoon, and I agree entirely with what he said in that regard.

Thank you, Cabinet Secretary, for this afternoon's statement. Thank you too for recognising the role of Plaid Cymru through the co-operation agreement and for referring, of course, to Dr Dai Lloyd. Although I wasn't here the time of that vote, I do recall seeing very lively clips of Dr Dai speaking on this topic. I think it's also important to remind everyone that it was a Bill to safeguard historical place names in Wales. That's what Dai Lloyd brought forward, and it covered a range of languages in Wales at the time. He was keen to cover the historical place names, be they Norwegian, Latin or whatever language they were in, because of course we do have an interesting history and the loss of place names does mean a loss of identity. This is crucially important, and I'm also pleased to see the work done under the co-operation agreement.

I do have a few questions just in terms of how we can take this forward. Of course, I welcome the place name recording tool, but there will be no legal requirement to protect the names on the list. So could I ask you why you've come to the view that legislation is not an option to take this forward? Because likewise you say in your statement about community campaigning having an influence on decisions and sometimes changing people's decisions on place names. But why do we always have to fight for the Welsh language? Why can't we safeguard our historic place names so that these aren't lost? It's one thing to make them available on a list, but having them protected is something that I would like to see.

You mentioned the further work with the topographical names, and I truly welcome that. Can you outline the timetable for that work? Likewise, you mentioned the work with the Ordnance Survey and the Welsh Language Commissioner. What is the timetable in relation to that?

I too had the privilege recently of meeting the curator of historic place names, who is doing incredible work. I think it's important to note that it's one individual doing that work. As we scrutinised the work of the royal commission recently, we noted that they could be doing so much more, even. We appreciate the resource, but how much assurance can you provide that that resource will continue?

One of the things that emerged from scrutiny was, of course, the potential of this work in terms of changes as a result of the new curriculum, particularly in terms of cynefin. There is so much more that we could be doing, not only to get these lists up and running, but to ensure that we use these to bring history to life. Can I ask you whether there have been any discussions with the Cabinet Secretary for Education to consider how we can make that connection between this work and the changes to the curriculum?

I wanted to give one example of why place names are so important. Perhaps some of you will have visited Llys Llywelyn at St Fagans, which is based on Llys Rhosyr near Newborough, the court that exists from the times of the princes of Gwynedd, the only existing example. For many years, Llys Rhosyr was lost. Nobody knew where it was, but you do know what the field's name was where it was located? It was called Cae Llys, so the clue was in the name of the field, and that's where Llys Rhosyr was discovered, which is now Llys Llywelyn at St Fagans. So, there are clues out there, aren't there, in these names, and it was only in the 1990s that Llys Rhosyr was discovered.

Obviously, I welcome much of the work that's been done and some of the developments outlined, but I would like us to look further and to consider legislating in this area. I think protection—not enforcement, but protection—is important, and if we can ensure not only that these are included on a list, but that they are also used for benefit. And who knows where else we will discover that's been missing for centuries that perhaps will also be in St Fagans one day? 

Thank you very much to Heledd Fychan for what she said, and the constructive manner in which she made her contribution today. I agree entirely with what she said at the end of her contribution—that names are more than just names. They give clues to us about what has happened in places across Wales.

When I had the opportunity to speak to Dr James about the work that he's done—and I acknowledge the fact that he's the only one working on this, but there are many people volunteering alongside him too—he referred to the fact that when you speak to older people now, they remember conversations that they had with their grandparents. They remember back to not the last century, but the century before that. So, it goes back into our history and the names show us things about what has happened in our communities over that time.

I am confident that we have funding to continue with the work to add names to the statutory list. We are the only nation in the United Kingdom with a statutory list where local authorities have to use the list when they're thinking about naming new streets, and so on. I'm confident that that work will continue.

Back to the point that Heledd Fychan raised at the beginning in terms of legislation. I understand what she says, that the reason why some people want legislation is to protect certain things. The reason that I haven't been persuaded so far is that we are doing that, and there's more that we can do, without legislating. Legislating in this area is quite complex. There are some things that we can't do at all. So, business names for example—that isn't one of the responsibilities that has been devolved. So, we can legislate, but we can't do anything in that particular area. If anybody wants to change the name of their home, if the home has a number, then they can call the house whatever they want.

There's nothing that we can do in law to change that. We can try to persuade people, but we can't make it compulsory for them to do it. So, for several reasons, the only reasons that came up—. I remember the debate on the floor of the Senedd with Dr Lloyd, and he was hugely enthusiastic. He acknowledged, as I remember, that there are some things in terms of human rights that are involved here. So, I can see us spending a great deal of energy and spending a great deal of time legislating where we're not quite sure whether that will have the impact that we want to see, whilst there are things that we can continue to do now, with that spirit of goodwill that we have, to safeguard and protect local place names and to build on what we've already done.

I agree with Heledd Fychan about the important role that local authorities have to play, and that's why we want to do more with them. But there's more that we can do with others too. We do want to do more with the Ordnance Survey, and my officials have a meeting with the Ordnance Survey's officials next week, just to ask them how they make certain decisions, what resources do they use, and can we help them make decisions that are of greater assistance to us in safeguarding and protecting Welsh place names.

So, drawing everything together, Deputy Llywydd, I believe that the measures that I've outlined today can be effective and will be effective in good time, whereas legislation would take a great deal of time and may involve things that we might not be able to deal with effectively.

Rwy'n croesawu'n wresog y mentrau y mae Llywodraeth Cymru a'i phartneriaid wedi'u gweithredu i ddarparu camau ymarferol er mwyn cadw enwau lleoedd, yn enwedig y fenter cyfrannu torfol drwy'r wefan, i ddod o hyd i bobl sydd â chwedlau gwerin ac atgofion am ddarnau o dir. Rwy'n credu bod hynny'n ardderchog. Rydyn ni'n gwybod pa mor bwysig yw enwau i ymdeimlad o hunaniaeth pobl o enw barddol y Gweinidog cyllid ei hun, Mark Pengwern. Bydd y rhai sydd wedi gweld y gyfres ardderchog ar S4C, Cyfrinachau'r Llyfrgell, yr wyf i'n ei hargymell yn fawr, yn gwybod bod yr olygfa o Mark Drakeford yn mynd i'r llyfrgell a gweld yr hen fapiau gyda'r enw hwn a oedd yn golygu cymaint iddo ef a'i linach deuluol arnyn nhw yn wirioneddol ysbrydoledig a chalonogol. Mae hynny'n dangos bod hyn yn mynd y tu hwnt i ymlyniad rhesymegol; mae'r rhain yn gysylltiadau emosiynol a diwylliannol cryf, dwfn hefyd.

Rydw i ond eisiau gofyn rhywfaint am yr ymchwil y gwnaeth y Gweinidog cyllid ei ddyfynnu, sef bod enwau tai dair gwaith yn fwy tebygol o gael eu newid i rai Cymraeg na rhai Saesneg. Ydyn ni'n gwybod manylion hynny? Er enghraifft, a fydd gennym ni lawer o dai o'r enw Tŷ Bach o Twt o amgylch Cymru, neu enwau swynol nad ydyn nhw'n arbennig o frodorol i'r ardal, ar draul enwau sydd â llinach leol gref, neu a yw'r ymchwil yn dweud wrthym ni, mewn gwirionedd, fod gan yr enwau y mae pobl yn newid iddyn nhw gysylltiad lleol cryf? Oherwydd mae enghraifft enwog ac anhygoel o Lyn Bochlwyd yn Eryri yn fy nharo i, a newidiwyd i Lake Australia. Pan fyddwn ni'n colli enwau sy'n golygu rhywbeth, i enwau dibwys, mae hynny'n niweidio'r ardal yn fawr, ac nid yw pobl yn newid eu henwau i enwau gwerinol swynol nad oes ganddyn nhw unrhyw gysylltiad lleol yn gwneud yn iawn am hynny.

Wel, diolch i'r Aelod am yr hyn y dywedodd am y rhaglen am y llyfrgell genedlaethol, sy'n adnodd mor wych. Mae'n gywir, mae elfen emosiynol i hyn i gyd. Roedd y ffaith bod gan y llyfrgell y bil gwerthiant yn y Boar's Head yng Nghaerfyrddin yn 1920 o ddarn o dir yr oeddwn i'n arfer mynd i ymweld ag ef mor rheolaidd fel plentyn, yn foment ryfeddol, ac mae'n dweud wrthych chi pam mae gan rai o'r dadleuon hyn a rhywfaint o'r gwaith y mae pobl yn ei wneud yn lleol gymaint o angerdd y tu ôl iddyn nhw. Mae pobl yn ei wneud nid dim ond o ymdeimlad o hanes, ond o ymdeimlad o hunaniaeth hefyd.

Mae'r ymchwil yn glir iawn yn ei chanfyddiadau cyffredinol, nad yw'r rhan fwyaf o enwau lleoedd yn newid; nid yw'r rhan fwyaf o enwau tai yn newid. Ond lle maen nhw'n gwneud hynny, mae'n llawer mwy tebygol y bydd enw Saesneg yn newid i enw Cymraeg nag i'r gwrthwyneb. Nid wyf i'n credu bod tystiolaeth yna bod yr enwau y mae pobl yn eu dewis o ganlyniad i wneud y newid hwnnw yn enwau dibwys, ond mae yna bethau y gallwn ni eu gwneud yn bendant i helpu pobl i wneud y dewisiadau hynny, fel bod yna awdurdod lleol yng Nghymru sy'n cysylltu â nhw yn uniongyrchol bob tro y mae rhywun yn rhoi gwybod iddyn nhw am fwriad i newid ac yn sicrhau bod ganddyn nhw rai adnoddau y gallan nhw eu defnyddio i wneud y dewis hwnnw.

Mae yna enghraifft arall lle mae gwaith yn cael ei wneud i weld a fyddai'n bosibl, fel rhan o'r trefniadau trawsgludo i gysylltu pobl ag adnoddau y byddan nhw'n gallu'u defnyddio i wneud dewis na fyddai o'r math y gwnaeth Lee Waters ei awgrymu, ond a fyddai â rhywfaint o naws ac ystyr leol. Yn y fforwm a fydd yn dod at ei gilydd ddydd Iau yr wythnos hon, rwyf i eisiau archwilio gydag awdurdodau lleol a oes mwy o gymorth y byddai'n bosibl ei gynnig i bobl sy'n gwneud y newidiadau hyn, fel eu bod o leiaf yn ystyried enwau a fyddai â chysylltiad gwirioneddol â'r ardal honno, ac yna, lle maen nhw'n dymuno gwneud hynny, i'w adfer gan wneud yn siŵr bod gan yr enw y maen nhw'n ei ddewis rywfaint o gysylltiad a rhywfaint o ystyr.

Diolch yn fawr iawn am eich datganiad y prynhawn yma, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid a'r Gymraeg. Rwy'n falch bod hyn wedi cael ei godi heddiw, gan fy mod wedi sôn amdano yn y pwyllgor diwylliant yr wythnos diwethaf. Rhywbeth yr ydw i wedi bod yn awyddus i'w godi yw enwau ffyrdd, sydd ochr yn ochr, yn gallu bod yn effeithiol iawn. Rydyn ni wedi gweld enghreifftiau da yn fy etholaeth i, lle, yn y Rhyl, er enghraifft, ar yr ystadau newydd, maen nhw wedi cael eu henwi yn Gymraeg ar ôl rhai cyn-filwyr—dim ond un o'r enghreifftiau hynny yw Llys Walsh, er enghraifft. Ond yr hyn mae'n debyg ein bod ni'n ei weld, yw amrywiaethau lleol ar draws awdurdodau lleol. Mae gan Wrecsam, er enghraifft, arwyddion ffordd dwyieithog ar draws y sir gyfan, er bod eraill yn Saesneg yn unig. Mae rhai ohonyn nhw'n Gymraeg yn unig. Felly, rydych chi wedi cyffwrdd ar hyn yn fyr mewn atebion i gyfraniadau eraill, ond rwy'n chwilio am fwy o atebion ynghylch pa ganllawiau a pha gyngor y byddai'n bosibl ei roi i awdurdodau lleol i gysoni'r uchelgais honno'n well a chael mwy o lif ar draws y system trwy lefelau lleol hefyd.

Diolch am y cwestiwn diddorol hwnnw. Edrychwch, mae'r gyfraith yn glir, yr hyn a ddylai ddigwydd, dros amser, yw y dylai cynrychiolaeth gyhoeddus enwau fod yn ddwyieithog, gyda'r Gymraeg yn gyntaf a'r Saesneg oddi tano. Nid yw hynny'n ei gwneud yn ofynnol i enwau sydd eisoes yno gael eu tynnu i lawr a'u newid. Mae'n rhywbeth fydd yn datblygu dros amser. Ond wrth i amser fynd yn ei flaen, bydd mwy a mwy o enwau yn ymddangos yn y modd hwnnw, ac yn sicr mae angen i unrhyw enwau newydd, strydoedd sydd newydd gael eu henwi, gydymffurfio â'r hyn sydd eisoes yn ofynnol gan y gyfraith.

Diolch i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd am strydoedd sydd newydd eu henwi. Dyna oedd un o'r cwestiynau a ofynnwyd i bobl yn y gogledd-ddwyrain a'r de-ddwyrain yn benodol, fel rhan o'r ymchwil. Pobl nad oedden nhw'n siarad Cymraeg o gwbl: beth oedden nhw'n ei feddwl am strydoedd o'u cwmpas—strydoedd newydd—yn cael eu henwi yn Gymraeg? Ac o ran y mwyafrif llethol, yr ateb oedd bod pobl yn ei hoffi'n fawr. Oherwydd, unwaith eto, mae'n cyfleu'r ymdeimlad hwnnw o le a phwrpas, on'd ydy? Felly, mae'n dda iawn gwybod ein bod ni'n cyd-fynd â'r hyn y byddai'n well gan bobl ei weld yn eu hardaloedd nhw. Ac fel y dywedais i mewn ymateb i rai Aelodau'n gynharach, rwy'n credu, er bod gennym ni'r gwynt yn ein hwyliau yn y modd hwnnw, y mesurau yr wyf i wedi'u hamlinellu y prynhawn yma, y gwaith ychwanegol y byddwn ni'n ei wneud gyda'n hawdurdodau lleol, gyda chyrff pwysig eraill yn y maes hwn, y buddsoddiad y byddwn ni'n ei wneud mewn ymchwil arall ar enwau topograffig, y gwaith sydd eisoes yn cael ei wneud drwy'r comisiwn brenhinol ac yn y blaen—rwy'n credu bod y rhain yn fesurau a fydd yn caniatáu i ni gyd-fynd â'r hyn yr hoffai pobl ei weld yma yng Nghymru, gan wneud yn siŵr, ein bod ni'n trosglwyddo i'r bobl ifanc hynny y cyfeiriodd Tom Giffard atyn nhw yn ei gyfraniad, cyfres o waith bywiog, gwybodus ac ystyrlon yn y maes hwn.

And finally, Siân Gwenllian.

Thank you very much. I must confess that I never understood exactly why the Government was opposed to legislating to protect Welsh place names from being replaced by English names—names in the built landscape and in the topographic landscape. Legislating is the only way to ensure that map makers, for example, use the original Welsh place names on maps in future.

I do thank you for all of the research and recording work that has been done, but I am concerned that all of this could have been in vain, bearing in mind that the stance of one party, which could play a prominent role in the next Senedd, namely Reform, is one that devalues the Welsh language and culture. So, there is a need for more than just guidance, template letters, encouragement to establish forums, raising awareness, gathering data and recording forms—all of these are important, but there is a need to do more to safeguard the Welsh language for the future, particularly in the current political climate. In other words, we need to legislate. We can't depend on goodwill alone.

So, with all of that in mind, will you commit the current Government to at least consider what could be included in draft legislation—things that are within the competence of the Senedd to be scrutinised by the next Senedd?

I thank Siân Gwenllian, not only for the comments that she's made this afternoon, but also for all the work that she and Cefin Campbell did in this area when we were co-operating as two parties. I hear Siân's comments on other parties outside of this Senedd. One of the things that I'm pleased to see here is that every party in the current Senedd is supportive of the Welsh language. When other parties are attacking the Welsh language, I think they lose ground rather than gain ground, because people in the areas where they're campaigning—. They too, we know, are supportive of the Welsh language. 

Now, as I've already said, in the programme that I've set out this afternoon, we are not moving to legislation, but I haven't closed the door on legislation either. I don't think that we will have time over the next six months remaining to us to bring forward a draft Bill, but I am more than happy to follow the evidence. The evidence at the moment suggests to me that we are gaining ground and that there is more that we can do without legislation. If the evidence shows us that legislation is the only way to protect things and to safeguard the ground that we've already gained, well the argument would then change.

I thank the Cabinet Secretary.

Item 5 today is a statement by the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs on the future of the Crown Estate in Wales. I call on the Deputy First Minister to make the statement—Huw Irranca-Davies.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. Today I wish to provide Members with an update on our proposed approach for the remainder of this parliamentary term for pressing the case for the devolution of the Crown Estate to Wales.

Rydyn ni'n glir y dylai Ystad y Goron fod yn gyfrifoldeb i'r Llywodraeth ddatganoledig yng Nghymru. Yn wir, dyma un o argymhellion y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Derbyniodd Llywodraeth Cymru yr argymhelliad hwn ac mae'r Senedd hefyd wedi cymeradwyo canfyddiadau'r comisiwn. Ac fel y gŵyr yr Aelodau, mae pob un o'r 22—pob un o'r 22—o awdurdodau lleol ledled Cymru erbyn hyn wedi pasio cynigion yn galw am ddatganoli Ystad y Goron. Yn fyr, mae consensws cynyddol y dylai Ystad y Goron gael ei datganoli i Gymru. Byddwn ni'n parhau i bwyso'r achos ar bob cyfle.

Mae gan ein plaid hanes balch o ymgyrchu dros ddatganoli a'i gyflawni. Dyma un o nifer o feysydd lle y byddwn ni'n parhau i bwyso amdano, fel bod pobl Cymru yn gallu gwneud mwy o benderfyniadau yn agosach at adref. Nawr, i fod yn glir, nid yw hyn yn fater o fogailsyllu cyfansoddiadol, fel y mae rhai yn y Siambr hon wedi honni mewn dadleuon blaenorol ar y mater hwn. Byddai datganoli Ystad y Goron yn gyson â'r pwerau ehangach sydd eisoes wedi'u datganoli, gan gynnwys y rhai sy'n ymwneud â rheoli a chynllunio tir a gwely'r môr. Byddai'n galluogi Llywodraeth Cymru i ddatblygu ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer ynni sero net. Mae'n bwysig bod gan Lywodraeth Cymru y pwerau i fynd ar drywydd sero net mewn ffordd sy'n cadw cyfoeth yng Nghymru, lle mae gan gymunedau Cymru lais a'u bod yn gallu elwa ar y manteision. Byddai rheoli asedau Ystad y Goron yn gyfraniad pwysig at y nod hwn.

I fod yn hollol glir, ni fyddai Ystad y Goron datganoledig yn bygwth mewn unrhyw ffordd y gweithgaredd sydd ar y gweill erbyn hyn gan Ystad y Goron ledled Cymru. Rydyn ni'n deall bod rhai yn parhau i bryderu am y pwyntiau hyn, ac rydyn ni eisiau bod yn glir bod diwydiant ynni adnewyddadwy llewyrchus yng Nghymru yn allweddol i ddyfodol gwyrddach a thecach, lle'r ydyn ni'n ymdrin â newid hinsawdd ac yn creu'r swyddi diogel hynny o ansawdd uchel ar hyd y ffordd.

Rydyn ni, fel Llywodraeth Cymru eisiau gweithio gydag Ystad y Goron i fod mor llwyddiannus â phosibl gan ddarparu'r manteision mwyaf posibl i Gymru. Rydyn ni'n cefnogi'n llwyr ddatblygu map llwybr cyflenwi morol, rydyn ni eisiau cyflymu'r broses o ddefnyddio ynni adnewyddadwy morol, ac rydyn ni eisiau defnyddio tir yng Nghymru ar gyfer adfer natur ac ar gyfer cadwraeth.

Nawr, trwy gydol y tymor seneddol hwn, mae nifer o Weinidogion Llywodraeth Cymru wedi gwneud yr achos hwn i Weinidogion y DU. Byddwn ni'n parhau i wneud hynny. Ac mae hefyd yn werth i ni gyd gofio na wnaeth datganoli Ystad y Goron yn yr Alban ddigwydd dros nos. Cafodd nifer o adroddiadau, sylweddol, yn seiliedig ar dystiolaeth eu cynhyrchu, yn asesu'r achos dros ddatganoli Ystad y Goron, o lu o wahanol ffynonellau, gan gynnwys awdurdodau lleol, pwyllgorau seneddol yr Alban a'r DU ac eraill. Cymerodd hynny flynyddoedd lawer i'w roi at ei gilydd. Rydyn ni'n dysgu o'r profiad hwn yn yr Alban ac yn cyflwyno'r achos ein hunain. Rydyn ni'n gwthio am fwy o dryloywder a rhannu gwybodaeth.

Felly, er ein bod ni'n croesawu'r adroddiad blynyddol y mae Ystad y Goron yn ei gyhoeddi ar gyfer Cymru, nid ydyn nhw ar hyn o bryd yn darparu data o ansawdd tebyg sy'n hawdd ei gymharu ar draws gwahanol genhedloedd y DU, ac mae'n ei gwneud hi'n anoddach barnu eu perfformiad cymharol. Felly, rydyn ni wedi cysylltu ag Ystad y Goron a Llywodraeth y DU, gan ofyn iddyn nhw rannu'r wybodaeth sydd ganddyn nhw, gan gyfiawnhau eu honiadau o ran y manteision i Gymru, ac maen nhw wedi nodi y bydd adroddiad blynyddol y flwyddyn nesaf yn cynnwys mwy o wybodaeth benodol i Gymru. Ac er ein bod ni'n croesawu hyn, byddwn ni'n parhau â'n pwysau i sicrhau bod yr wybodaeth sy'n cael ei darparu yn ddigon penodol i roi sicrwydd i'r cyhoedd yng Nghymru am y manteision a'u bod yn cael bargen deg.

Er mwyn datblygu sylfaen dystiolaeth debyg i Gymru, mae'n bleser gennyf gyhoeddi heddiw ein bod nawr yn creu'r grŵp Cymru ar Ystad y Goron, y panel arbenigol fel y gwnaeth ein Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru ei argymell. Bydd y panel hwn yn dod ag arbenigwyr ynghyd i ystyried y ffordd orau o ddatganoli Ystad y Goron i Gymru. Bydd yn ystyried canlyniadau ymarferol datganoli, gan gynnwys pwysigrwydd y goblygiadau ariannol a llywodraethu i Gymru a'r ffordd orau o fwrw ymlaen. Bydd yn ystyried y cyfleoedd hynny i wella strwythurau llywodraethu ac atebolrwydd ar gyfer Ystad y Goron. A bydd yn ystyried sut y gallwn ni wneud y mwyaf o'r buddion economaidd a chymdeithasol i bobl Cymru mewn ffordd sy'n meithrin ymddiriedaeth y cyhoedd yn y sefydliad. Bydd aelodau panel y grŵp yn cael eu dewis yn seiliedig ar eu profiad technocrataidd yn y sector preifat neu arbenigedd cyfansoddiadol o bob rhan o sectorau perthnasol, gan gynnwys y gyfraith, cyllid, llywodraeth leol a datblygu economaidd rhanbarthol.

Nawr, ein gobaith yw y bydd yr adroddiad hwn yn rhoi'r sylfaen dystiolaeth gadarn honno ar gyfer y Senedd hon, ar gyfer Senedd y DU a phobl Cymru a fydd yn helpu i ddatblygu'r llwybr i ddatganoli yn y dyfodol. A bydd yr asesiad hwn hefyd yn gwneud cyfraniad pwysig trwy ystyried yn realistig y manteision a ddaw o ddatganoli Ystad y Goron. Hoffem ni fod cefnogaeth drawsbleidiol gan y grŵp, gan anfon neges glir iawn nad yw Cymru'n credu bod y strwythurau presennol yn gweithredu dros y bobl ac mae angen eu diwygio.

The establishment of this group marks an important moment in our journey towards the devolution of the Crown Estate. I will keep Members informed of the progress of the group as this work continues. Thank you, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n credu ei bod yn deg dweud, Ysgrifennydd Cabinet, eich bod chi'n gwybod fy mod i'n siarad ar ran grŵp y Ceidwadwyr Cymreig, ac nid wyf i'n cytuno â'ch symudiadau o gwbl ar hyn. O dan Lywodraeth Lafur Cymru, gyda chefnogaeth Plaid, dros 26 mlynedd, rydyn ni wedi gweld methiannau o'r fath yn ein haddysg, y canlyniadau isaf yn y Rhaglen ar gyfer Asesu Myfyrwyr Rhyngwladol yn y DU. Rydyn ni nawr mewn man lle mae gennym ni 38,374 o gleifion yn marw tra byddant ar restr aros iechyd am driniaeth. Cymru sydd â'r gyfradd gyflogaeth isaf yn y DU. Mae gennym ni rai o'r ffyrdd a'r palmentydd gwaethaf yn y DU. Y cyfan y mae'n ymddangos eich bod chi'n poeni'n obsesiynol amdano—. Ac rwy'n teimlo eich bod chi'n gwneud hyn, mewn gwirionedd, i lonyddu Plaid Cymru, yn fwy na gwneud hynny oherwydd bod angen ei wneud.

Bydd y pwerau ychwanegol a fydd yn cael eu rhoi i ganiatáu datganoli Ystad y Goron i Gymru yn methu â defnyddio'r pwerau datganoledig presennol. Nid oes gwadu bod niferoedd enfawr o fethiannau wedi bod. Pam ar y ddaear ydych—? Ac rwy'n credu mai dyna pam, mae'n deg dweud, mae pobl yn troi yn erbyn Plaid Cymru a Llafur wrth i ni agosáu at yr etholiad nesaf, oherwydd nad ydych chi'n gwrando ar bobl. Dydyn nhw ddim eisiau mwy o ddatganoli. Dydyn nhw ddim eisiau i chi gael mwy o bwerau yn eich dwylo, na finnau chwaith. Does dim gwadu'r methiannau yr ydych chi wedi bod yn gyfrifol amdanyn nhw. Pam ar y ddaear fyddech chi'n datganoli Ystad y Goron?

Rydyn ni eisoes yn arwain y byd gyda ffermydd gwynt ar y môr, trwy Lywodraeth Geidwadol y DU efallai y dylwn i ei ychwanegu, a'r 14 mlynedd hynny yr ydych chi'n eu dilorni. Wel, gadewch i ni wynebu'r gwirionedd yma, a phopeth da y gwnaeth Llywodraeth Geidwadol y DU. Pam fyddech chi'n gamblo ar ddatganoli Ystad y Goron? Mae RenewableUK, Cyngor y Diwydiant Ffermydd Gwynt ar y Môr, Ystad y Goron ac Ystad y Goron yr Alban eu hunain wedi rhybuddio bod y byd wedi deffro i'r llwyddiant yr ydyn ni'n arloesi yn y DU, ac mae'r llif byd-eang o brosiectau ffermydd gwynt ar y môr wedi mwy na dyblu ers 2022.

Dydy o ddim yma, ond fe wnaeth fy nghyd-Aelod Andrew Davies ei grynhoi ddiwrnod o'r blaen pan ddywedodd na fydd yn dod ag unrhyw arian ychwanegol i Gymru, gydag arian canlyniadol fformiwla Barnett a sut mae'n gweithio. Yn fyd-eang, mae 120 o genhedloedd wedi ymrwymo i dreblu capasiti ynni adnewyddadwy erbyn diwedd y degawd hwn. Ydych chi mewn gwirionedd yn cydnabod y dylai egni'r Senedd hon bellach ganolbwyntio ar ymdrin â'r ffaith ein bod yn rhy ddibynnol ar elfennau allweddol pwysig ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy? Rydych chi newydd basio—er ei fod yn destun adolygiad barnwrol—gynllun Alaw Môn, lle'r ydyn ni'n mynd i weld llawer o'n tir amaethyddol wedi'i ddifetha'n llwyr gan gymaint o baneli solar.

Er gwaethaf cystadleuaeth gynyddol gan genhedloedd ledled y byd, mae Plaid Cymru a Llafur yn y Senedd hon yn credu ei bod hi'n ddoeth mynd yn ôl i'r cychwyn cyntaf gan edrych ar ddatganoli Ystad y Goron. Un o'r prif resymau sydd gennych chi, Plaid Cymru, dros ddatganoli Ystad y Goron yw oherwydd potensial y ffermydd gwynt arnofiol ar y môr. Ac rwy'n credu ei fod oherwydd nad ydych chi'n hoffi unrhyw beth gyda'r gair 'coron' arno. [Chwerthin.] Rhyfedd ond yn wir. Yr hyn yr ydych chi'n methu â chydnabod yw, diolch i Ystad y Goron, y DU yw'r farchnad fferm wynt fwyaf llwyddiannus ond un yn y byd. Erbyn hyn, mae Cymru ar fin bod yn arweinydd byd-eang yn y sector hwn. Byddai'n ffôl peryglu hynny trwy achosi ansicrwydd trwy ddatganoli i'r Llywodraeth Lafur hon sydd wedi cael ei chefnogi gan Plaid yn ystod y 26 mlynedd diwethaf. Llywodraeth Cymru, dylech chi fod eisiau gweithio gydag Ystad y Goron Cymru a rhoi'r hyn sydd orau er buddiannau pobl Cymru. Fel yr ydyn ni eisoes yn ei wybod, gyda—. Mae'n rhaid i mi ofyn i chi, Ysgrifennydd Cabinet: faint fydd cost y felin drafod hon, y panel hwn, i'n trethdalwyr yng Nghymru? Byddai ddiddordeb gennyf i os wnewch chi gyflwyno'r ffigwr hwnnw yma yn y Senedd y prynhawn yma.

Ond Ystad y Goron yr Alban, maen nhw'n gwybod—. Wel, dylech chi wybod y bydd angen deddfwriaeth arnyn nhw yn Senedd y DU i ddatganoli'r cyfrifoldeb. Bydd angen deddfwriaeth arnoch chi yn Senedd Cymru i sefydlu corff Ystad y Goron Cymru, bydd angen i chi benodi bwrdd, gweithredwr, uwch-reolwr a thîm staffio cyfan. Mae gennym ni bron i 40,000 o bobl a wnaeth farw ar restr aros am driniaeth iechyd. Ydych chi'n wir yn credu bod pobl allan yna yn hidio dim eich bod chi eisiau datganoli Ystad y Goron? Nid yn fy nhyb i.

Mae'r weithrediaeth, y rheolwyr a'r aelodau'r bwrdd yn costio dros £0.5 miliwn i Ystad y Goron yr Alban bob blwyddyn, ac mae hynny heb bensiynau. Mae cyfanswm y bil staffio tua £6 miliwn bob blwyddyn. Felly, pa asesiadau ydych chi eisoes wedi'u gwneud, wrth benderfynu hyd yn oed cael panel, o gostau blynyddol cynnal Ystad y Goron ddatganoledig? Ydych chi'n cytuno â mi a yw Ystadau'r Goron eisoes yn gwneud—

A wnewch chi orffen nawr, os gwelwch yn dda?

Gwnaf, rydw i'n gwneud hynny bob amser. [Chwerthin.] P'un ai yw'r—. Dim ond pan fydd ef—. Ydy, mae'r Dirprwy Lywydd yno. Y peth yw, nid dyma'r cysyniad doethaf y gallech chi fod yn ei gyflwyno ar hyn o bryd. Pe baech chi, neu'r Prif Weinidog, yn sefyll yno nawr, yn dweud sut yr ydych chi'n mynd i wella ein hamseroedd aros iechyd ar gyfer triniaeth, yna gallwn i gytuno â'r hyn rydych chi'n ei ddweud. Diolch.

Dyna ni. Janet, diolch yn fawr iawn. Rwy'n credu ein bod ni'n anghytuno ar bron popeth yr ydych chi wedi'i ddweud, ond rwy'n falch o weld y Prif Weinidog yma. Wrth gwrs, nid dadl iechyd yw hon, ond mae gostwng yr amseroedd aros hiraf yng Nghymru, yn gyson nawr dros y mis ar ôl mis ar ôl mis ar ôl mis diwethaf yn deyrnged gwirioneddol i'r buddsoddiad sydd wedi'i wneud, a'r ffaith ein bod ni'n canolbwyntio, mewn gwirionedd, ar y materion hynny.

Ond gadewch i mi droi at y sylwedd. Fe wnaf i ymdrin â'r un cwestiwn penodol y gwnaethoch chi ei ofyn yn y fan yna, sef: faint fydd hyn yn ei gostio? Y gost o sefydlu'r grŵp hwn a bwrw ymlaen â'r gwaith fydd y swm anghymedrol o tua—. Rydyn ni wedi cyllidebu am tua £20,000. Felly, am yr £20,000 hwnnw, os gallwn ni sefydlu mewn gwirionedd, yn seiliedig ar rannu data a thryloywder, y manteision y gall Cymru eu cael o ddatganoli Ystad y Goron—cofiwch nad oes unrhyw un o aelodau'r grŵp hwn yn cael eu talu, byddan nhw ond yn cael eu treuliau i fynychu'r cyfarfodydd; byddan nhw'n rhoi o'u harbenigedd er mwyn ysgogi'r gwaith hwn a chasglu'r dystiolaeth—bydd hynny'n £20,000 wedi'i wario'n ddoeth iawn mewn gwirionedd.

Dof yn ôl at pam mewn eiliad, ond dim ond i ddileu'r bwganod sydd wedi'u codi am eiliad o ran ynni adnewyddadwy a'n gwaith gydag Ystad y Goron, rydyn ni'n parhau i weithio'n effeithiol iawn gydag Ystad y Goron. Mewn gwirionedd, mae Cymru wedi arwain y ffordd ym maes ffermydd gwynt ar y môr. Yn y gogledd y cawson ni'r prosiectau sefydlog cyntaf, wrth gwrs, fel y gwyddoch chi'n dda iawn, i'r ffermydd gwynt arnofiol cyntaf ar raddfa fasnachol a fydd yn ymddangos yn y môr Celtaidd. Mae gennym ni lif o dros 15 GW o brosiectau ffermydd gwynt ar y môr, cyfle enfawr i'n heconomi a'n hallforion ni, gan gynnwys y gwaith yr ydyn ni'n ei wneud gyda'n porthladdoedd hefyd a'r gadwyn gyflenwi. Felly, fe wnaethon ni lansio'r cynllun gweithredu'r grŵp gorchwyl a gorffen gwynt ar y môr i wneud y mwyaf o'r gwerth economaidd a chymdeithasol i Gymru. Rydyn ni'n gwneud hynny nawr, Janet. Rydyn ni'n gwybod bod gan Gymru rhan allweddol i'w chwarae wrth ysgogi pŵer glân a diogelwch ynni ac mae cynllun gweithredu'r grŵp gorchwyl a gorffen yn nodi ein gweledigaeth gref iawn ar gyfer yr economi ac adfywio llawer o'n cymunedau.

Dim ond i ddweud, mae ffermydd gwynt ar y môr yn y môr Celtaidd erbyn hyn wedi symud o gynllunio i gyflenwi gwirioneddol. Mae'n garreg filltir bwysig i Gymru. Mae gennym ni ddau gynigydd llwyddiannus, a fydd yn darparu dros 3 GW o ynni glân, ac mae Ystad y Goron, gan weithio gyda ni, wedi ymrwymo i'r 4.5 GW cyfan. Felly, ni fydd hyn yn tarfu ar y gwaith hwn o gwbl. Dyma ddechrau ar biliynau o fuddsoddi posibl a miloedd o swyddi newydd yng Nghymru o dan Lywodraeth Lafur Cymru.

Ond gadewch i mi droi at sylwedd hyn, oherwydd fe wnaethoch chi fynd ar y trywydd arferol yn y fan yna o ddweud, 'Wel, a ddylen ni fod yn poeni ein pennau bach yma yng Nghymru am hyn? Nid yw hyn yn bwysig o gwbl.' Gadewch i mi ddweud, trwy gydol y Senedd hon, mae Llywodraeth Cymru wedi galw yn gyson am ddatganoli Ystad y Goron am reswm da iawn. Rydyn ni'n credu y dylai penderfyniadau am Gymru gael eu gwneud yng Nghymru. Mae eisoes gan yr Alban reolaeth dros Ystad y Goron; mae Cymru'n haeddu'r un peth. Nid ydyn ni'n gofyn am fwy; rydyn ni'n gofyn am yr un peth—rheolaeth dros ein hadnoddau. Does dim rheswm da, Janet, pam y dylai Cymru gael ei thrin yn wahanol i'r Alban. Mae pob dadl dros pam y gafodd Ystad y Goron ei datganoli yn yr Alban yn yr un mor berthnasol i Gymru; dylen ni gael yr un fargen.

Nawr, mae hyn yn ymwneud â thegwch. Mae hyn yn ymwneud â sefyll dros bobl Cymru. Pe bai gennym ni reolaeth, byddai'r arian hwnnw'n aros yng Nghymru. Gallen ni ei ddefnyddio, Janet, i greu swyddi newydd mewn trefi arfordirol yn y gogledd a'r de orllewin, i wella trafnidiaeth leol, i fuddsoddi mewn ysgolion ac ysbytai a gwasanaethau eraill. Felly, dyna beth yw hyn, nid bogailsyllu, nid pethau eraill—mae'n ymwneud â chyflawni'n ymarferol iawn i bobl Cymru. A dyna pam ein bod ni'n sefydlu'r grŵp hwn i fwrw ymlaen â hynny ac archwilio'r anawsterau, yr heriau, y gwirionedd ymarferol ac i fwrw ymlaen â'r achos hwnnw dros ddatganoli Ystad y Goron yng Nghymru.

Thank you to the Cabinet Secretary for the statement. The Senedd Record here, as well as Hansard in Parliament, will show that Plaid Cymru has led the debate on the devolution of the Crown Estate to Wales for a decade and more. Our belief that the people and communities of Wales, not the Treasury and the monarchy, should benefit from Welsh resources, is not a new idea in any way whatsoever. But, without doubt, it's been good to see the argument gather momentum in recent years. As we heard, every local authority in Wales is now calling for the devolution of the Crown Estate, and prior to that a majority of Senedd Members here had voted in favour of a Plaid Cymru motion back in the summer of 2023. And if it was difficult to understand the fierce opposition of Westminster to this very simple principle before that, it's even more difficult now, given that the will of the Senedd and local authorities in Wales has been so steadfast. It's difficult to understand the opposition. So, what I want to know is what the Government here has been doing in terms of recent conversations with the Westminster Government to remind them specifically of the will expressed in this place.

I certainly agree with the Cabinet Secretary that we need to build a consensus—that's what we've sought to do over recent years, in bringing forward debates and motions here in the Senedd and campaigning on the ground too. But the block, of course, here is Labour in Westminster now. We expect no better from the Conservatives, and Janet Finch-Saunders came very close to opposing the principle of devolution itself in her contribution this afternoon, and that is no surprise to us. But we see the messaging from Westminster: 'No commercial sense' was the judgment made by the Labour Treasury Minister, James Murray, back in February in response to a request from Plaid Cymru in the Commons to devolve the Crown Estate.

Mae'r frawddeg honno, 'Dim synnwyr masnachol', yn bradychu, onid yw, brif gymhelliant San Steffan dros lynu at reoli gwerth Ystad y Goron yng Nghymru. Oherwydd ei bod hi'n hen, hen stori bod yr hyn a allai wneud synnwyr masnachol i Drysorlys y DU mor aml yn dod ar draul Cymru a'n cymunedau ni: fformiwla Barnett annheg sydd wedi dyddio, gwrthod rhoi ein cyfran ni o gyllid HS2 i Gymru. Ond nid oes rhaid i'r Alban oddef hyn, wrth gwrs. Mae'r Alban yn cael cyllid canlyniadol o HS2, mae Ystad y Goron wedi'i datganoli i'r Alban, oherwydd mae gan yr Alban, wrth gwrs, Lywodraeth sy'n barod, bob amser, i sefyll ac ymladd drosti.

Felly, unwaith eto, rwy'n croesawu pob cam tuag at sicrhau y byddwn ni'n gweld datganoli Ystad y Goron yn cael ei wireddu. Ac i'r graddau hwnnw, wrth gwrs, byddwn ni'n cefnogi gwaith y grŵp Cymru hwn. Ond ni all rhywun beidio â theimlo ar yr un pryd, 'Ai dyma yw hi? A pham dim ond nawr?' Yr eliffant yn yr ystafell yw, fel yr wyf i'n ei ddweud, nid yn y Senedd hon mae'r rhwystr; mae'n gorwedd gyda rhengoedd Aelodau Seneddol Llafur o Gymru a'u cyd-Aelodau Llafur yn y DU, ac mae'r gwrthwynebiad i ddatganoli Ystad y Goron yn wleidyddol, ac mae'n adlewyrchu lle mae sylfaen pŵer Llafur mewn gwirionedd.

A chwestiwn syml, rwy'n credu, ar y diwedd. Mae'r Ysgrifennydd Cabinet yn dweud y bydd Llywodraeth y DU yn cydweithio a bydd yn cefnogi'r panel i gael yr wybodaeth, h.y. byddan nhw'n hwyluso gwaith y panel. Ond os bydd yn cefnogi'r gwaith hwnnw, pam nad yw ond yn cefnogi datganoli Ystad y Goron? Dyna beth yw ein nod mewn gwirionedd. Nid oes angen mwy o rwystrau arnon ni.

Rhun, diolch yn fawr iawn. Diolch am amrywiaeth o syniadau a rhai cwestiynau yn y fan yna. Yn gyntaf oll, rydych chi'n gywir: mae momentwm yn cynyddu, ac mae hynny'n ddefnyddiol. Pan fydd gennych chi 22 awdurdod lleol o bob gwahanol safbwynt gwleidyddol, pob awdurdod lleol yng Nghymru, yn dweud, 'Mae angen datganoli hyn', a hynny oherwydd eu bod yn byw gyda'r gwirionedd ymarferol o ddydd i ddydd, ac maen nhw'n gweld potensial hyn. Nid ydyn nhw ond yn edrych ar yr Alban. Maen nhw'n edrych ar rannau eraill o'r DU ac yn dweud, 'Wel, pam na wnawn ni fachu'r manteision ar gyfer ein cymunedau ni?' Mae hynny'n ddefnyddiol iawn i ni yn ein dadleuon, wrth symud ymlaen.

Rwy'n awyddus i ddatblygu'r consensws hwnnw. Rydyn ni wedi clywed safbwynt y Ceidwadwyr yn cael ei nodi, ac rwy'n siomedig ag ef. Byddai'n wych pe gallai'r Senedd gyfan hon ddweud, ar yr egwyddor o'r hyn sy'n ddigon da i'r Alban yn hyn o beth, a'r manteision y maen nhw wedi'u cronni—. Mae dadansoddiadau wedi bod o beth yw'r manteision economaidd i'r Alban, ac maen nhw wedi dangos beth yw'r manteision hynny. Ond mae yna egwyddor hefyd, ynglŷn â rheolaeth o fewn Llywodraeth ddatganoledig i wir wneud y penderfyniadau hynny'n well. Nid oes unrhyw beth yma ynglŷn â chael ein gwyro oddi ar drywydd yr hyn yr ydyn ni'n ceisio'i wneud o ran ynni adnewyddadwy. Rydyn ni'n arwain y ffordd yma yng Nghymru. Byddwn ni'n parhau i arwain y ffordd. Ond mae angen i ni ddatblygu'r consensws hwnnw'n gryf, ac rwy'n gobeithio y bydd y Ceidwadwyr yn gweld y goleuni ac yn dweud mai dyma beth ddylen ni fod yn ei wneud gyda'n gilydd.

Mae'r cwestiwn yn San Steffan yn un diddorol. Rydyn ni wedi ymgysylltu'n adeiladol, sy'n dal i fynd rhagddo, ynglŷn â gwaith y grŵp yr ydyn ni'n ei sefydlu nawr. Rydyn ni eisoes wedi cael, fel y dywedais i yn y fan yna yn fy sylwadau agoriadol, ymrwymiad i ddarparu mwy o dryloywder, ond mae angen i ni weld ei fod mor dryloyw ag y mae mewn mannau eraill, yn yr Alban ac mewn rhannau eraill o'r DU. Mae angen i ni gael y data hwnnw. Ond bydden ni wir yn croesawu'r ymgysylltu—yr ymgysylltu cadarnhaol, ymgysylltu rhagweithiol, mewn un ffordd neu'r llall—gyda gwaith y grŵp hwn yr ydyn ni'n ei sefydlu, ac rwy'n credu y byddwn ni'n cael hynny o ran data a gwybodaeth a thystiolaeth. Rwy'n credu mai un o'n heriau i Lywodraeth y DU fyddai dweud, 'Os ydych chi'n teimlo nad oes achos cymhellol dros hyn, p’un ai yw hynny'n economaidd neu beth bynnag, cyflwynwch y dystiolaeth honno fel y gallwn ni ei gweld, y gallwn ni weithio arni, y gallwn ni edrych arni, y gallwn ni ei harchwilio, ymhlith yr holl dystiolaeth arall sydd ar gael.' Rydyn ni eisiau iddyn nhw fod yn bartner yn yr archwiliad hwn.

Dim ond i ddweud yn glir iawn hefyd, yr hyn y bydd y grŵp hwn yn ei wneud: bydd yn ystyried perfformiad Ystad y Goron wrth gyflawni ar gyfer pobl Cymru. Byddwn ni'n dadlau, gyda llaw, bod ein hymgysylltiad ag Ystad y Goron yn dda iawn, a'n bod yn ei gyflawni i bobl Cymru, hyd yn oed yn y ffordd—beth fydden ni'n ei ddweud—llai na gorau posibl hon o weithio. Bydd yn ystyried y goblygiadau ymarferol hynny. Oherwydd bod angen i ni, fel Llywodraeth sydd o ddifrif, weithio trwy beth yw goblygiadau ymarferol datganoli, gan gynnwys yr agweddau llywodraethu ac ariannol, ond hefyd pa ddewisiadau sydd yno ar hyn o bryd i wella atebolrwydd a chyflawni Ystad y Goron yng Nghymru sy'n brin o ddatganoli hefyd. Gadewch i ni edrych ar y gyfres gyfan yno. Felly, byddwn ni'n parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU fel y gallan nhw gyfrannu'n gadarnhaol at waith y grŵp hwn.

Fe wnaethoch chi ofyn am ymgysylltu â Llywodraeth y DU, yn y gorffennol. Wel, yn gyson trwy gydol bywyd y Senedd hon, mae Gweinidogion yma—o Brif Weinidogion, trwy Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, trwy Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi, yn ogystal â minnau a'r Prif Weinidog—wedi'i godi'n gyson gydag uwch Weinidogion Llywodraeth y DU. Yn fwyaf diweddar, fe wnaeth yr Ysgrifenyddion Cabinet Mark Drakeford a Rebecca Evans gyfarfod â'r Arglwydd Livermore, Ysgrifennydd Ariannol y Trysorlys, i drafod ein cynlluniau ar gyfer y grŵp arbenigol hwn a'u gwahodd i wir gyfrannu'n gadarnhaol. Mae cyfarfodydd blaenorol wedi bod gyda Gweinidogion hefyd, gan bwysleisio'r egwyddor yr ydyn ni'n mynd ar ei thrywydd hefyd.

Felly, byddwn ni'n parhau i wneud hyn, ac rydyn ni'n credu bod y grŵp hwn yr ydyn ni'n ei sefydlu nawr, gyda chonsensws eang, er bod un blaid wleidyddol yn y Senedd yn dweud, 'Rydyn ni'n credu bod hyn yn wastraff amser'—. Rydyn ni'n credu bod hynny, ochr yn ochr â 22 awdurdod lleol, yn rhoi sail dda iawn nawr i ddweud, 'Gadewch i ni lunio'r achos hwn, fel ein bod ni'n barod.' Yna, gallwn ni ddweud wrth Lywodraeth y DU, 'Gweithiwch gyda ni nawr i wireddu hyn.' Rydyn ni'n sefyll yn gryf dros y safbwynt y dylen ni ddatganoli Ystad y Goron.

Mae'n siomedig iawn nad yw'r Torïaid Cymreig eisiau rhannu cyfoeth Cymru ymhlith pobl Cymru. Mae'n fyrbwyll o'u rhan nhw—o ran unrhyw un, mewn gwirionedd—i fod yn gwadu barn unfrydol pob un o'r 22 awdurdod lleol, sydd yno ar lawr gwlad, yn gwrando ar gymunedau. Mae angen i ni sicrhau nad ydyn ni'n ailadrodd hanes. Rydyn ni i gyd yn gwybod yr hyn a ddigwyddodd gyda Tryweryn, a'r drwgdeimlad yr achosodd. Ac nid ein rôl ni'n unig yw arwain y ffordd ar drawsnewid ein system ynni sy'n cael ei rheoli gan garbon. Yn y dyfodol, efallai y bydd gennym ni gymaint o newid hinsawdd fel y bydd yn rhaid i ni edrych eto ar y ffordd yr ydyn ni'n cynnal ein hadnodd mwyaf gwerthfawr, sef dŵr. Felly, rwy'n credu ei bod yn siomedig iawn bod Llywodraeth y DU yn anwybyddu'r adroddiad a gafodd ei gomisiynu ganddyn nhw, gan Gordon Brown i gynghori ar lywodraethu y DU yn y dyfodol, lle dywedodd yn glir nad oedd unrhyw reswm pam na ddylai  unrhyw gyfrifoldebau sydd wedi'u datganoli i'r Alban gael eu datganoli i Gymru.

Felly, sut y bydd y grŵp arbenigol hwn yn mynd ati i newid meddylfryd Trysorlys y DU, sef y prif wrthwynebwyr, nad yw'n bosibl llywodraethu pethau'n effeithiol o San Steffan a Whitehall, a bod angen i holl genhedloedd a rhanbarthau Prydain fod yn rhan o'r gwaith o ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen ar ein cymunedau yn eu cymunedau eu hunain? 

Diolch, Jenny. Rydych chi yn llygad eich lle. Byddwn yn gwahodd, unwaith eto, ein cydweithwyr yn y blaid Geidwadol yma i ailystyried hyn ac i gefnogi mewn gwirionedd, oherwydd gallai'r buddsoddiad a'r rheolaeth y gallem ei gael o'r adnoddau yma yng Nghymru fod o fudd uniongyrchol i gymunedau arfordirol, strydoedd mawr, gwasanaethau cyhoeddus. Ac, unwaith eto, rwy'n ailadrodd: os yw'n ddigon da i'r Alban, pam nad yw'n ddigon da i Gymru?

Rydych chi'n gofyn y cwestiwn hollol gywir: beth mae'r grŵp hwn bellach yn ei ychwanegu ato? Nid ydym ni erioed wedi bod yn swil wrth ddod ymlaen a chyflwyno'r achos dros ddatganoli dros lawer iawn, iawn o flynyddoedd, yn y Senedd hon, ond hefyd yn y Llywodraeth, a hefyd o fewn ein plaid hefyd, ac rwy'n credu bod hyn yn rhan ohono. Gyda chonsensws eang ynglŷn â hyn, gan gynnwys gan awdurdodau lleol ac o leiaf ddwy, o bosibl tair, rwy'n credu, o'r pleidiau yma yn y Senedd, mae angen i ni nawr edrych ar yr ystyriaethau ymarferol o ran sut y dylid datganoli Ystad y Goron trwy gynnull y grŵp hwn at ei gilydd. Ac mae hynny'n dadlau'r achos felly, gan gynnwys y gwahoddiad i Lywodraeth y Deyrnas Unedig—ac rydym yn cynnal trafodaethau da â nhw ynghylch hyn—o ran sut y gallen nhw gyfrannu at y grŵp hwn, gan gynnwys eu cynnwys nhw ynddo, fel ein bod yn cyrraedd y pwynt lle mae'r ddadl dros ddatganoli Ystad y Goron ar sylfeini da, wedi'i mynegi'n dda ac ystyriaethau ymarferol wedi'u cloriannu. Rydym ni wedi gweithio trwy faterion cyllid. Rydym ni wedi gweithio trwy faterion llywodraethu. Rydym ni wedi dirnad sut rydym ni'n defnyddio hyn i roi hwb i'n buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy, rhoi hwb i'n buddsoddiad mewn cadwraeth natur ac yn y blaen. Rydym ni wedi gwneud yr holl waith caled. Ac mae hynny'n ein galluogi ni i ddadlau a dweud, 'Iawn, gadewch i ni symud nawr, mae angen i ni ddatganoli mewn gwirionedd.'

Y peth arall y bydd y grŵp hwn yn edrych arno, fel y soniais yn fy ateb i Rhun, yw, heb ddatganoli, beth y gellir ei wneud yma, ar hyn o bryd. Felly, er enghraifft, rydym ni'n awyddus iawn—ac rydym ni'n trafod yn frwd â Llywodraeth y Deyrnas Unedig rôl y fan yma a Llywodraeth Cymru wrth benodi'r comisiynydd. Rydym yn credu y dylai fod yn gyfartal. Fe ddylem ni fod yn bartneriaid cyfartal yn hynny, felly o leiaf y comisiynydd yna, mae gennym ni ran yn hynny. Nid yn nwylo San Steffan yn unig mae hynny ac yn y blaen. Ond mae yna agweddau eraill y gallwn ni edrych arnyn nhw yma, ar hyn o bryd ynglŷn â sut rydym ni'n cael mwy o ddata, fel y gallwn ni weld yn fawl iawn yr hyn y mae Ystad y Goron yn ei gyflawni yng Nghymru, a hefyd sut rydym ni'n ymgysylltu ymhellach ag Ystad y Goron.

Er bod yn rhaid i mi ddweud, dim ond i dawelu Janet unwaith eto, wrth gyflwyno'r ddadl ffug dros danseilio buddsoddiad, byddwn yn parhau i weithio gydag Ystad y Goron, gyda'r Porthladd Rhydd Celtaidd a gydag eraill i gyflawni'r buddsoddiad hwnnw mewn ynni adnewyddadwy mewn gwirionedd. Rydym ni'n gwneud yn eithriadol o dda, a byddwn yn parhau i wneud hynny, yn ogystal â hyn.

Ym mis Mehefin, dywedodd Aelod Seneddol Llafur Dwyrain Caerdydd, Jo Stevens, sy'n digwydd bod yn Ysgrifennydd Gwladol Cymru, wrth Senedd y Deyrnas Unedig, ac rwy'n dyfynnu, 'Hyd yn oed'—y gellid datganoli Ystad y Goron—

'heb beryglu'r refeniw, ni fyddai hynny'n arwain at fwy o arian i Lywodraeth Cymru yn awtomatig, oherwydd fe wneid iawn mae'n debyg am unrhyw refeniw a gedwid drwy leihau'r grant blog, fel a wneir yn yr Alban.'

Oedd hi'n iawn?

Mark, dyma'n union pam rydym ni wedi sefydlu'r grŵp, i wyntyllu'r ystyriaethau ariannol, llywodraethu a phob ystyriaeth ymarferol arall. Ond byddwn i'n dweud wrthych chi, Mark, mae'r gwaith sydd wedi'i wneud yn yr Alban i ddadansoddi'r manteision economaidd sydd wedi dod i'r Alban wedi dangos tystiolaeth gadarn o'r manteision sydd wedi dod i'r Alban. Mae angen i ni nawr wneud yr un darn o waith i Gymru. Dyna beth yw hyn. Byddwn yn gobeithio y byddech chi a'r Blaid Geidwadol yn croesawu dadansoddi'r dystiolaeth ac ymgysylltu â hi, yn hytrach na bod yn wrthwynebus i'r hyn y byddech chi, o ran gwaith y grŵp a'r egwyddor o bobl yng Nghymru yn arddel rheolaeth dros yr adnoddau yng Nghymru, yn ei gefnogi. Mae hon yn Senedd ddatganoledig. Rydym ni'n Llywodraeth ddatganoledig. Pam na fyddech chi'n cefnogi hyn mewn egwyddor, yn ogystal â'r gwaith ymarferol rydym ni'n mynd i'w wneud nawr? 

Mae'n rhaid i mi ddweud, mewn gwirionedd, bod cyfraniad Janet Finch-Saunders yn swnio'n debyg iawn i'r atebion a roddodd Prif Weinidog Cymru i Rhun ap Iorwerth yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynglŷn â chanolbwyntio gormod ar faterion cyfansoddiadol yn hytrach na'r problemau bob dydd. Ond rwy'n gobeithio bod y Prif Weinidog yn gwrando ar y Dirprwy Brif Weinidog wrth iddo nodi'n glir iawn pam mae materion cyfansoddiadol yn bwysig i'r materion bob dydd hynny, yn enwedig pan ystyriwn ni Ystad y Goron.

Nawr, gan droi at y datganiad, wrth gwrs rwy'n cefnogi sefydlu'r grŵp hwn, ond nid wyf ychwaith yn mynd i sefyll yma a dweud bod hyn yn gynnydd ar y mater o ddatganoli Ystad y Goron. Rwy'n credu bod hon yn sefyllfa ddisymud ar y gorau, wrth gwrs gan dderbyn bod adroddiad y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru yn argymell hyn.

Wrth edrych trwy'r datganiad, mae yna lawer i gytuno ag ef ar y dechrau, onid oes? Rwy'n credu bod cryn gytundeb rhyngof i a'r Dirprwy Brif Weinidog, ond rwy'n credu bod y gwendid i'w weld yn yr ychydig baragraffau olaf hynny o'r datganiad, er enghraifft—tynnodd Rhun ap Iorwerth sylw ato—

'Rydym ni wedi trafod y panel gyda Gweinidogion Llywodraeth y Deyrnas Unedig ac maen nhw wedi ymrwymo i ymgysylltu â'r grŵp'.

Nid yw hynny'n ymrwymiad i ddatganoli Ystad y Goron, ac yn syth wedyn rydych chi'n gweld lle gallwn ni faglu yma o ran dadlau hynny i Ystad y Goron. Os nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig eisiau hynny, wel, nid yw'n mynd i ddigwydd.

Y pwynt arall:

'ein gobaith yw y bydd yr adroddiad hwn yn rhoi'r sylfaen dystiolaeth gadarn honno ar gyfer y Senedd hon, ar gyfer Senedd y Deyrnas Unedig a phobl Cymru'.

Nid wyf yn credu y gallwn ni sefyll yma a dweud o ddifrif nad oes unrhyw sail dystiolaeth dros ddatganoli Ystad y Goron fel y mae pethau ar hyn o bryd. Ydych chi'n bwriadu dweud wrthyf fod 22 awdurdod lleol a bleidleisiodd o blaid datganoli Ystad y Goron wedi gwneud hynny ar sail greddf? Felly, yr hyn y byddwn yn gobeithio yw y gall y Dirprwy Brif Weinidog roi peth sicrwydd yn ei gylch nad ydym ni'n dal yn rhygnu ar yr un hen dant.

Ac un pwynt olaf gennyf i, Llywydd, ac fe amlygodd y rhain eu hunain fel pethau i ochelyd rhagddyn nhw: y geiriau 'technocrataidd' a 'realistig'. Oherwydd, yn fy marn i, 'technocrataidd' a 'realistig' yw gelyn uchelgais. Ac o eistedd yn y Siambr hon a gwrando ar ddatganiadau'r Llywodraeth dro ar ôl tro, yn aml mae'r geiriau hyn yn gysylltiedig â dim ond ffwdanu. Rydym ni wedi gweld elfen o hynny gyda'r comisiynydd ar gyfer Ystad y Goron yn cael ei sefydlu, a hynny'n cael ei frolio fel rhyw fuddugoliaeth enfawr. Ond pa sicrwydd y gall y Dirprwy Brif Weinidog ei roi i ni nawr nad yw hyn yn mynd i fod yn ymarfer profiad technocrataidd a chynigion realistig? A pha sicrwydd y gall ei roi i mi—? Neu sut, mewn gwirionedd, y gall gysoni'r uchelgais a osododd ar ddechrau ei ddatganiad â'r geiriau hynny, sy'n tanseilio'r uchelgais hwnnw yn llwyr, yn fy marn i?

Gwrandewch, peidiwch â thynnu un gair allan o ddatganiad a gwneud hynny'n elyn i'r da cyffredinol yma. Mae angen rhai pobl sydd â dealltwriaeth technocrataidd dda i wneud i'r peth hwn weithio, ond rwy'n pwysleisio cyllid, cyfreithiol, llywodraethu ac amrywiaeth o arbenigwyr cyfansoddiadol eraill hefyd. Hefyd, mae'n bwysig nodi nad ydym ni'n gwthio hyn ymhell bell i'r dyfodol. Rydym yn gobeithio y bydd gennym ni adroddiad dros dro gan y grŵp hwn yn gynnar yng ngwanwyn y flwyddyn nesaf, iawn? Felly, cyn i ni gael yr etholiadau, mae arnom ni eisiau gweld rhai canlyniadau.

Ac rydych chi'n iawn: mae tystiolaeth yn bod eisoes. Ond beth rydym ni'n sefydlu'r grŵp hwn i'w wneud—. Mae'n seiliedig ar, gyda llaw, yn union fel y dywedoch chi, argymhelliad y grŵp cyfansoddiadol annibynnol yn ôl yn gynnar yn 2024, sef sefydlu'r grŵp arbenigol hwn, a dyna'n union beth rydym ni'n ei wneud. Ac rydym ni'n eu hymrwymo i wyntyllu'r manylion, gweithio gyda'r hyn sydd yno eisoes, ond ymgysylltu ag eraill. A byddwn i'n rhoi'r her hon. I'r rhai a fyddai'n dweud nad oes unrhyw fudd mewn datganoli Ystad y Goron, boed iddyn nhw gyflwyno eu dadleuon a'u tystiolaeth a boed iddyn nhw gyflwyno eu data. Oherwydd yr hyn rydym ni'n ei wybod am yr Alban yw ei fod yn gweithio. Yr hyn rydym ni'n ei wybod am wledydd eraill lle maen nhw wedi sefydlu modelau tebyg ac wedi sefydlu pethau fel cronfeydd cyfoeth sofran yn seiliedig ar hynny, rydym ni wedi gweld y dystiolaeth gymhellol ar gyfer sut mae hynny'n gweithio a'r buddsoddiad a all arwain ato.

Felly, rwy'n dweud hyn nid mewn ffordd wrthwynebus, ond os oes eraill sy'n teimlo nad yw'n werth gwneud hyn, boed iddyn nhw gyflwyno'r dadleuon a'r dystiolaeth, oherwydd rydym ni'n credu fod yna ddadl, un gref eisoes, ond mae arnom ni eisiau i'r grŵp hwn nawr gyflwyno ei ganfyddiadau clir ar yr achos dros ddatganoli. A hefyd yr hyn y gallwn ni ei wneud hyd yn oed heb ddatganoli, yma ar hyn o bryd, i gyflwyno dadl gryfach dros y ffordd rydym ni'n gweithio gydag Ystad y Goron. Ac fel y dywedais i, ein canllaw i'r grŵp fydd y byddwn yn hoffi gweld rhywbeth yn gynnar yn y gwanwyn fel adroddiad dros dro, nid yr un terfynol.

Dirprwy Brif Weinidog, does gen i ddim amheuaeth eich bod chi ac eraill yn Llywodraeth Cymru yn dadlau'r achos dros ddatganoli Ystad y Goron. Ond fel rydym ni wedi clywed o ddyfyniadau yn gynharach eleni, nid yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn gwrando. Mae 'dim synnwyr masnachol' yn gymaint o 'na' syfrdanol ag y gallwch ei gael. Mae gennych chi ac unrhyw Lywodraeth Cymru yn y dyfodol lawer o berswadio i'w wneud. Mae yna ddadleuon cryf iawn i ddatganoli Ystad y Goron, ond ni allaf weld ar hyn o bryd beth all ddigwydd i newid barn Llywodraeth y Deyrnas Unedig.

Yn sicr, nid yw panel arbenigol yn mynd i newid barn Llywodraeth y Deyrnas Unedig, oherwydd rydym ni wedi bod yma o'r blaen. Ymgysylltodd Llywodraeth y DU ag adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Adroddiad panel arbenigol ar ddatganoli cyfiawnder oedd hwnnw, dadl gref o blaid datganoli cyfiawnder. Beth wnaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar ôl iddi adrodd? Dim. Dim ymgysylltiad go iawn o gwbl wedyn.

Dywedodd yr Athro Roger Scully wrthyf unwaith fod comisiynu adroddiadau yn gamp genedlaethol yng Nghymru. Yr hyn nad oes ei angen arnom ni yng Nghymru yw adroddiad arbenigol arall sy'n casglu llwch, a dyna fy mhryder. Fe wnaethoch chi sôn y bydd gennych chi rai sylwadau yng ngwanwyn y flwyddyn nesaf. Pryd fydd y gwaith hwnnw'n digwydd? Oherwydd, wrth gwrs, efallai y bydd gennym ni rai lleisiau uchel iawn yn y Senedd ar ôl mis Mai nesaf sy'n gwrthwynebu unrhyw ddatganoli pellach o gwbl. I fod yn gwbl onest, maen nhw eisiau gwrthdroi datganoli. Diolch.

Diolch yn fawr iawn am hynny. Hanes y sefydliad hwn a Deddfau Llywodraeth Cymru olynol yw y bu'n rhaid i ni ddadlau'n daer bob cam o'r ffordd, ac nid ydym ni wedi sefyll yn llonydd wrth wneud hynny. Rydym ni'n cywain y dystiolaeth, rydym ni'n dod â'r bobl at ei gilydd ac rydym ni'n curo at y drysau hynny nes eu bod yn cael eu taro i lawr neu eu hagor. Mae hynny'n rhan o hyn. Dim ond i ddweud, nid Llywodraeth Cymru sy'n penderfynu y byddwn yn gwneud hyn o ddim. Roedd hwn yn argymhelliad uniongyrchol o'r comisiwn cyfansoddiadol annibynnol hwnnw. Fe wnaethom ni dderbyn yr holl argymhellion. Dyma'r un rydym ni'n ei roi ar waith nawr ac rydym ni eisiau bwrw ymlaen â'r gwaith hwnnw.

Rydych chi'n iawn, mae gennym ni waith i berswadio Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ond dyna'n union beth rydym ni'n ei wneud. Rydym ni'n datblygu'r ddadl, rydym ni'n ei datblygu mewn modd perswadiol, ac rydym ni wedi llwyddo o'r blaen lle rydym ni wedi llwyddo i gael datganoli. Rydym ni'n ymwneud yn fawr â maes gwahanol ar hyn o bryd ar yr union agwedd honno ar ddatganoli cyfiawnder, yn enwedig o ran y gwasanaeth prawf a chyfiawnder ieuenctid. Mae trafodaethau adeiladol ar y gweill. Rydw i, Jane Hutt, Julie Morgan, Mark Drakeford ac eraill i gyd yn dadlau'r achos yn y fan yna, ac mae trafodaethau da ar y gweill. Dyna sut rydym ni'n ei wneud. Rydym ni'n trafod, rydyn ni'n gwneud y gwaith caled, er mwyn perswadio pobl mewn gwirionedd, a dyna beth yw hyn i gyd. Rwy'n teimlo rhywfaint o amheuaeth, ond nid oedd datganoli erioed yn hawdd ei ennill.

I thank the Deputy First Minister. 

Item 6 is the next item, and it's a statement by the Minister for Mental Health and Well-being on the NHS Wales app. Sarah Murphy will be making that statement.

Diolch, Llywydd. Rwy'n falch iawn o ddod â'r datganiad hwn i'r Cyfarfod Llawn heddiw i siarad mwy am ddatblygiad un, efallai, o'r arloesiadau digidol mwyaf arwyddocaol yng Nghymru o safbwynt y cyhoedd—ap GIG Cymru. Nid ap yn unig yw hwn sy'n caniatáu inni wirio ychydig o ffeithiau a ffigurau sylfaenol am wasanaethau iechyd, neu ein data iechyd ein hunain. Mae hwn yn blatfform defnyddiol a phwerus gyda photensial enfawr i newid y ffordd rydym ni i gyd yn defnyddio ac yn rhyngweithio â'n gwasanaeth iechyd. Mae'n newid sylfaenol yn y ffordd rydym ni'n grymuso pobl i ymwneud â'u gwasanaethau gofal iechyd ac iechyd. Mae mewn sefyllfa berffaith i esblygu i fod yn ddrws ffrynt digidol y GIG, sy'n gallu ein cyfeirio at y gwasanaeth cywir ar gyfer ein hanghenion. Dyna'r weledigaeth ar gyfer y dyfodol agos a datblygiad parhaus ap GIG Cymru.

Ers lansio'r fersiwn beta ym mis Ebrill 2023, mae ap GIG Cymru wedi cael ei lawrlwytho gan fwy na 0.5 miliwn o bobl. Mae hynny'n cyfateb i un o bob pum oedolyn yng Nghymru sydd â'r ap ar eu ffôn yn eu poced. Ac mae ei ddefnydd yn tyfu'n gyson, gyda mwy na 9 miliwn yn mewngofnodi, 2.3 miliwn o bresgripsiynau rheolaidd wedi'u harchebu trwy'r ap, ac mae 2,000 o bobl wedi cwblhau eu cofrestriad rhoi organau ar yr ap hefyd. Mae adborth gan ddefnyddwyr a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol am yr ap wedi bod yn hynod gadarnhaol. Mae hyn yn arwydd clir bod pobl yn fodlon ac yn barod i gofleidio gwasanaethau iechyd digidol.

Mae ap GIG Cymru ar gael i bawb sy'n 16 oed a throsodd ac sydd wedi cofrestru gyda meddyg teulu yng Nghymru. Diolch i ddatblygiad gwasanaeth gwirio hunaniaeth Cymru, gall hyd yn oed y rhai nad oes ganddyn nhw brawf adnabod â llun gael mynediad ato, gan sicrhau nad oes neb yn cael ei adael ar ôl. Mae'r fersiwn gyfredol o'r ap yn galluogi pobl i archebu presgripsiynau rheolaidd, archebu rhai apwyntiadau gofal sylfaenol, gweld cofnodion iechyd, anfon negeseuon diogel, rheoli dewisiadau rhoi organau, a chael mynediad at wasanaethau dibynadwy y GIG, o 111 i sgrinio.

Mae hyn yn ganlyniad cydweithio ar draws Llywodraeth Cymru, GIG Cymru, Iechyd a Gofal Digidol Cymru, a'n partneriaid cyflenwi. Mae pob meddygfa bellach yn rhan o'r cynllun, ac rydym ni'n gweithio'n agos gyda chlinigwyr, timau digidol a grwpiau cleifion i sicrhau bod ap GIG Cymru yn adlewyrchu realiti gofal rheng flaen. Ond fe wyddom ni nad yw mabwysiadu hyn ar ei ben ei hun yn ddigon. Rydym ni'n dysgu o brofiad GIG Lloegr: mabwysiadu'r hyn sy'n gweithio, osgoi'r hyn nad yw'n gweithio, a sicrhau bod ein dull yn gynhwysol ac yn gynaliadwy.

Yr her nesaf yw darparu rhywbeth ymarferol sy'n gyson, yn deg ac yn ystyrlon ledled Cymru. Rydym ni wedi cyflwyno'r cam cyntaf o wasanaethau yn yr ap, ac mae mwy i'w wneud i wneud yr ap yn fwy ymarferol ac i wireddu ei botensial llawn. Byddwn yn gwneud hyn trwy weithio gyda'n holl bartneriaid gyda thryloywder, brys, a phwyslais di-baid ar gyflawni.

Bydd y gyfres nesaf o ddiweddariadau sy'n dod yr hydref hwn yn adeiladu ar y cynllun peilot llwyddiannus yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, sydd wedi galluogi rhannu gwybodaeth am restrau aros ar gyfer llawfeddygaeth gyffredinol a negeseuon apwyntiadau drwy'r ap. Mae nodweddion eraill fel mynediad dirprwy i ofalwyr, enwebu fferyllfa ar gyfer eich presgripsiynau, statws rhestr aros ac olrhain apwyntiadau ysbyty ar draws pob bwrdd iechyd naill ai eisoes ar gael neu yn wrthi'n cael eu cyflwyno.

Ar y gweill i'w cyflwyno yng ngwanwyn 2026 mae canlyniadau profion, y gallu i bobl grybwyll eu profiad eu hunain o ofal—yr hyn y mae'r GIG yn ei alw'n 'ganlyniadau a adroddir gan gleifion'—a nodwedd 'amdanaf i' sy'n mynd i'r afael â'r wybodaeth bwysicaf y mae pobl eisiau ei rhannu gyda gweithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, mewn unrhyw sefyllfa. Mae caniatáu i bobl gofnodi'r wybodaeth maen nhw am ei rhannu sy'n hanfodol i'w hanghenion gofal uniongyrchol wrth wraidd eu gofal a'u lles ac yn rhoi mwy o reolaeth iddyn nhw dros eu gofal iechyd.

Mae'r rhain i gyd yn ddatblygiadau cadarnhaol, ond fe hoffwn i fod yn glir: nid yw datblygiad ap GIG Cymru yn dibynnu ar ddim ond diweddaru'r dechnoleg sy'n sail i'r ap. Mae'r ap yn rhan o system iechyd a gofal cymdeithasol ehangach a chymhleth. Mae'r diweddaru yn aml yn dibynnu ar symleiddio prosesau a gwella uniondeb data mewn mannau eraill yn y GIG, er mwyn sicrhau'r profiad di-dor hwnnw i gleifion. Os ydym ni am wireddu ei lawn botensial fel drws ffrynt digidol i'r GIG, mae angen i bobl gael yr ymddiriedaeth honno yn yr ap a gweld y manteision o'i ddefnydd.

Llywydd, wrth i ni edrych ymlaen, mae ein blaenoriaethau ar gyfer ap y GIG yn cynnwys  ehangu nodweddion gofal eilaidd, gan gynnwys gwneud yr holl restrau aros yn weladwy fel y gellir rheoli pob apwyntiad, ac integreiddio llwyfannau masnachol fel porth cleifion Bae Abertawe i wella'r agwedd ryngweithiol honno, ond dim ond lle mae'n ychwanegu gwerth. Mae ap y GIG yn Lloegr wedi gwneud cynnydd sylweddol, ac mae bellach yn cefnogi rheoli apwyntiadau ar draws 102 o ymddiriedolaethau acíwt a chwe ymddiriedolaeth arbenigol; olrhain presgripsiynau gydag integreiddio fferylliaeth estynedig; negeseuon trwy lwyfannau trydydd parti; a mynediad i gofnodion meddygon teulu. Mae hyn yn drawiadol, ond nid ras rhwng dwy wlad yw hon; mae hwn yn gyfle i ni ddysgu oddi wrth ein gilydd.

Ein huchelgais yw cyd-fynd ag ymarferoldeb yr ap yn Lloegr ac yna mynd ymhellach. Rydym ni'n creu ap sy'n ddwyieithog yn ôl ei ddyluniad, sy'n adlewyrchu ein hunaniaeth genedlaethol; yr un mor hawdd i bawb ei ddefnyddio, gyda nodweddion dilysu a dirprwy cynhwysol; ac wedi'i integreiddio ar draws systemau, gan gynnwys llwyfannau masnachol. Mae arnom ni eisiau i ap GIG Cymru ddod yn ddrws ffrynt digidol i wasanaethau iechyd a gofal yng Nghymru. Mae hyn yn golygu gwasanaeth cyson ar draws pob agwedd ar ofal sylfaenol ac eilaidd, a buddsoddiad parhaus mewn nodweddion sy'n bwysicaf i bobl. Mae hwn yn ymrwymiad cenedlaethol i wella mynediad, tegwch, ac, yn y pen draw, canlyniadau. Mae ein llwyddiant yn dibynnu ar y cydweithrediad hwnnw, tryloywder, a phwyslais diwyro ar ddarparu, fel y gallwn ni gyda'n gilydd drawsnewid gofal iechyd i bawb. Diolch.

Mae arloesi mewn mynediad digidol i ofal iechyd wedi bod yn drawsnewidiad a brofwyd ledled y byd. Mae wedi gwella sut mae cleifion yn rhyngweithio â gwasanaethau iechyd, gwneud gofal yn fwy ymatebol, ac yn grymuso pobl i gymryd mwy o reolaeth dros eu hiechyd. Felly, rwy'n falch iawn o weld cyflwyno'r ap yma. Yma yn y Deyrnas Unedig, fodd bynnag, Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Unedig wnaeth gydnabod y potensial hwn yn gynnar. O dan arweinyddiaeth yr Ysgrifennydd Iechyd ar y pryd, Jeremy Hunt, amlinellodd wyth her glir i sicrhau y byddai'r ap GIG yn Lloegr yn diwallu gwir anghenion ei ddefnyddwyr. Mae'n rhywbeth rydw i'n falch ohono, ac rwy'n siŵr bod Janet Finch-Saunders, sydd wrth fy ymyl i, ac eraill, yn falch ohono, oherwydd ei fod wedi sefydlu dull o ofal iechyd digidol sy'n wirioneddol dan arweiniad cleifion.

Dyma pam mae fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau yn gweld y ffordd y mae Llywodraeth Lafur Cymru yn ymdrin ag ap GIG Cymru mor rhwystredig, ac weithiau'n siomedig i fod yn onest. Pan lansiodd ap GIG Cymru fersiwn beta ym mis Ebrill 2023, roedd ap y GIG yn Lloegr eisoes ar gael ar y lefel honno ers bron i naw mlynedd. Ac er bod Gweinidogion bellach yn siarad yn gadarnhaol am ddrws ffrynt digidol y GIG, mae cleifion ledled Cymru yn dal yn methu â gwneud pethau sylfaenol fel gwirio dyddiadau eu hapwyntiadau ysbyty, gweld eu lle ar restr aros, neu dderbyn canlyniadau eu profion. Mae cleifion Lloegr eisoes yn cymryd hyn yn ganiataol, felly mae angen i ni symud yn gyflymach yn hynny o beth. Fe hoffwn i wybod gennych chi, Gweinidog, pryd fydd y pethau hynny ar gael.

Fe wnaethoch chi gyfeirio at y prosiect peilot ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, ac addo bod cyflwyniad cenedlaethol o hyn ar y ffordd. Ond beth mae hynny'n ei olygu i gleifion heddiw? Rwy'n credu ei fod yn golygu bod rhai yn gallu gweld eu hapwyntiadau meddyg teulu, tra nad yw eraill yn gallu. Mae'n golygu y gall rhai enwebu fferyllfa, tra bod eraill yn sownd yn defnyddio'r slipiau papur, sy'n rhywbeth y mae angen i ni gefnu arno. Ac mae'n golygu, os ydych chi'n byw mewn un bwrdd iechyd, efallai y byddwch chi'n derbyn canlyniadau profion yn electronig, ond os ydych chi mewn un cyfagos, yn y sir nesaf, byddwch chi'n eu derbyn drwy'r post. Dydw i ddim yn meddwl bod hynny'n deg; mae hynny'n loteri cod post, ac mae angen i ni ddileu'r elfen honno ledled Cymru.

Fe hoffwn i glywed ychydig mwy gennych chi am hynny, am yr amserlen cyflwyno a phryd y byddant yn cael eu bodloni, oherwydd mae angen i ni wneud yn siŵr, os nad ydynt yn cael eu bodloni, mae'r byrddau iechyd yn cael eu dal yn atebol am beidio â darparu'r data. Fe wnaethoch chi sôn bod hyn yn dibynnu ar ddata da, bod angen diwygio systemau a gwasanaethau ar y cyd, ond er mwyn gwneud hynny mae'n rhaid i'r byrddau iechyd eu rhoi i chi. Felly, byddai gen i ddiddordeb clywed sut rydych chi'n eu dal yn atebol i wneud yn siŵr bod hyn yn cael ei gyflawni.

Rwy'n croesawu cyflwyno'r gwasanaeth gwirio hunaniaeth yng Nghymru, sy'n caniatáu i'r defnyddiwr wneud hynny heb ddogfen adnabod â llun. Rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn. Efallai y bydd yn rhaid iddyn nhw gael dogfen gyda llun yn y dyfodol os gaiff Keir Starmer ei ffordd, ond fe gawn ni weld. Ond y cwestiwn gwirioneddol yw sut ydym ni'n gwneud yn siŵr bod yr ap yn wirioneddol gynhwysol i bobl hŷn hefyd, a phobl sy'n byw yn yr ardaloedd gwledig hynny sydd â chysylltiadau gwael, i ofalwyr a chleifion sydd angen y cymorth i reoli eu gofal yn ddigidol.

Rhywbeth yr hoffwn i ei wybod, Gweinidog, yw sut mae'r ap yn mynd i ryngweithio â'r ap yn Lloegr. Os ydych chi'n byw yn fy etholaeth i, ac rwy'n siŵr yn etholaeth Russell George ac ychydig o rai eraill, mae pobl yn cael mynediad i'w gofal iechyd ar ddwy ochr y ffin. Dydw i ddim eisiau gweld sefyllfa lle mae'n rhaid i mi neu eraill lawrlwytho ap GIG Cymru ac ap y GIG ar gyfer Lloegr. Byddai'n llawer gwell pe gallech chi weld y cyfan mewn un ap, mewn un lle, oherwydd efallai na fydd pobl sydd efallai mor hyddysg yn ddigidol â rhai ohonom ni yn y Siambr hon yn gallu rheoli hynny. Felly, rwy'n credu y byddai ychydig mwy o wybodaeth am hynny yn ddefnyddiol iawn.

Gweinidog, rwy'n falch ein bod ni'n gweld y cam hwn. Mae angen trawsnewid digidol yn y GIG yn bendant. Rydym ni wedi cael datganiadau gan yr Ysgrifennydd Cabinet. Ond mae angen i ni wneud hyn yn gyflymach. Mae angen i ni fynd yn llawer cyflymach, fel y dywedais i, oherwydd os ydym ni'n mynd i wella canlyniadau i bobl ledled y wlad ac rydym ni'n mynd i wneud y system yn fwy effeithlon mewn difri, y mae angen i ni ei weld, mae angen i ni wneud yn siŵr bod yr elfen ddigidol wrth wraidd hyn. Felly, byddai unrhyw ddiweddariadau ar y cwestiynau rydw i wedi'u gofyn i chi yn ddefnyddiol iawn. Diolch, Llywydd.

Diolch yn fawr, James Evans. Rwy'n rhannu eich brwdfrydedd am y gwahaniaeth anhygoel y gall hyn ei wneud a'r potensial yn y dyfodol. Fel y soniais i, eisoes mae gennych chi ap GIG Lloegr yn cyhoeddi mwy y maen nhw'n mynd i'w wneud yn y dyfodol. Ac wrth gwrs, rhoddwyd y cod ar gyfer ap GIG Lloegr i Gymru er mwyn i ni allu seilio'r ap ar hynny. Ond fel y dywedais i, rydym ni wedi ymrwymo i ddarparu ap dwyieithog. Hefyd, mae'n fwy cynhwysol o ran y gall pobl fynd i mewn a dangos eu prawf adnabod papur ac fe allan nhw wneud yn siŵr eu bod yn gallu cael mynediad ato, waeth a oes ganddyn nhw brawf adnabod digidol ai peidio.

Pan ddes i i'r swydd hon tua blwyddyn yn ôl, roedd hynny'n rhywbeth roeddem ni mewn cyfyng gyngor braidd drosto. Er mwyn datrys hynny a cheisio dod o hyd i'r ffordd fwyaf teg, fe gawsom ni'r rhaglen drwy'r grŵp cleifion a sicrwydd cyhoeddus, ac fe wnaethon nhw gydweithio'n frwd gydag ystod eang o grwpiau. Mae hyn yn dod i'ch cwestiwn ynglŷn â sut rydym ni'n sicrhau ein bod yn cael llais ac adborth y claf gan bawb. Roedd hynny'n cynnwys RNIB, RNID, Age Cymru, Macmillan, Mind, Diverse Cymru, yr Ymddiriedolaeth Gofalwyr, a llawer iawn o rai eraill—grwpiau anabledd, er enghraifft, grwpiau gwirfoddol—i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud yr hyn yr oedd ei angen arnyn nhw a'u bod yn gofyn i ni ei wneud. Roedd hyn mewn gwirionedd yn rhan fawr ohono. Mae'r grwpiau hyn wedi bod yn ganolog i lunio hygyrchedd a defnyddioldeb yr ap. Unwaith eto, rwy'n teimlo fel bod hynny'n dangos ffordd Gymreig ein bod ni'n gwneud pethau trwy ap GIG Cymru.

Un o'r pethau allweddol eraill y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, y Gweinidog gofal cymdeithasol a minnau wedi'i wneud, oherwydd mae'n bendant yn gydweithrediad enfawr yma, yw ein bod wedi gweithio gyda'n gilydd i sicrhau bod gennym ni'r trefniadau llywodraethu cywir ar waith. Felly, roeddech chi'n gofyn wedyn ynghylch sut ydym ni'n gwneud yn siŵr y caiff hyn ei gyflawni. Felly, ym mis Mai fe wnes i gyhoeddiad yn y gynhadledd ddigidol a oedd yn nodi'r cynllun 12 mis nesaf, sef cyflawni popeth rydych chi wedi'i ddweud. Ar y diwrnod hwnnw fe wnaethom ni hefyd adfer y bwrdd data, digidol a thechnoleg. Ac o ran hynny, felly, mae gennym ni'r cynrychiolwyr o haenau uchaf pob un o'r byrddau iechyd, sy'n cynrychioli Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, yn cynrychioli deallusrwydd artiffisial, yn cynrychioli llawer o wahanol grwpiau, pawb sydd eu hangen arnom ni o amgylch y bwrdd, bwrdd enfawr, y prif swyddog meddygol, y prif swyddog nyrsio, i wneud yn siŵr, nawr, eu bod yn cwrdd yn rheolaidd iawn, yn fisol, ers i ni ei lansio, fel eu bod i gyd yn dod at ei gilydd, i wneud yn siŵr bod popeth, yn syml, yn cael ei gyflawni ar yr adegau cywir yn yr ardaloedd cywir. A dyna beth yw hanfod hyn, mae hynny mor syml â hynny. Ond nid yw'n hawdd cydlynu pob un o'r gwahanol feddygon teulu hynny a'r holl fyrddau iechyd. Felly, dim ond i ddweud bod gennym ni'r strwythurau hynny ar waith nawr, y strategaeth 'unwaith i Gymru' sydd gennym ni, fel y dywedoch chi, sicrhau ein bod yn darparu'r cynnig cyson hwnnw, y drws ffrynt digidol cyson hwnnw.

Felly, mae arna i eisiau sicrhau pobl y byddwn ni, yn sicr—. Er i ni ddechrau'n hwyrach—fe wnaethom ni—na Lloegr, rwy'n teimlo ein bod ni'n mynd i ddal i fyny yn y 12 mis nesaf. Rydym ni'n mynd i gael y cysondeb hwnnw ledled Cymru, gan atal y loteri cod post hwnnw, fel y dywedoch chi. A hefyd rydym ni'n parhau i weithio'n agos iawn nawr gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Felly, wrth iddyn nhw wneud y cyhoeddiadau hyn o'r hyn maen nhw'n mynd i fod yn ei wneud nesaf, rydym ni'n gweithio mewn gwirionedd yn llawer agosach, fel ein bod ni gyda nhw bob cam o'r ffordd.

Ac yna fe wnaethoch chi sôn hefyd am allu symud ar draws byrddau iechyd a symud ar draws ffiniau Cymru a Lloegr hefyd. Felly, bydd hynny wedyn ynghylch y cofnod iechyd electronig, ac mae hynny'n brosiect mawr arall rydym ni'n gweithio arno hefyd. Ac wrth gwrs, yna, fel y dywedais i, rydym ni eisoes yn cydweithio i raddau helaeth iawn. Ac os yw pobl yn trosglwyddo ac yn croesi ffiniau mewn bywyd go iawn, yna fe ddylen nhw allu gwneud hynny trwy eu bywyd digidol hefyd. Felly, mae hynny'n rhywbeth sy'n bwyslais gwirioneddol wrth i ni ddechrau cyflwyno hynny hefyd. Diolch.

Thank you to the Minister for the statement. It should go without saying that any statement on progress in this area is to be welcomed, of course. Digitising in the NHS should be a central aim of the Government, and it's a matter of regret that the Government has not given the due attention to this matter to date. Done right, it will not only ultimately save money, but it will improve efficiency and improve outcomes for patients, which is what the objective should be, of course. The truth is that far too many of our health services continue to rely on twentieth-century systems, be it paperwork or technology like the fax. And the unfortunate truth is that, while statements have been made several times over the past few years, there's been precious little progress to date.

There are very positive developments to be seen here today, like the fact that I'll be able to make an appointment to see my GP through the app, which is an important and a major step forward. Now, the fact that GPs are now able to do some of these fundamental things is positive. But, of course, the health service is supposed to be integrated, from primary care through to secondary, and then on to the care service. But when it comes to digital services, the system is a mess, with DHCW responsible for GP services, while the health boards are developing their own systems, independently, and then the care service coming under the auspices of local authorities. We heard the Minister speaking about this 'once for Wales' concept, but the truth is that it is, to date, not working. So, I'm fairly sure that this app won't be able to tie into clinical information from hospitals, not to mention our county council systems. But if the app is to successfully fulfil its potential, then this is what will need to happen. The long-standing problem of independent health boards failing to collaborate with other independent systems, and digital systems being developed independently that aren't compatible, must be solved.

By the same token, as James Evans mentioned, we're aware that a number of the services that we have in Wales are commissioned over the border in England. Yet there'll be a record held by some systems in England that won't be compatible with systems here in Wales. So, when are we going to genuinely tackle this question of solving the problem that the systems in Wales don't speak together, once and for all?

Not only that, but we must ensure that the app is compatible with pharmacy systems. I see immediately today, for example, that medicine prescribed by the pharmacist is not shown on the app. If all of the pharmacies aren't part of this, and if all of the medicines that are prescribed in the pharmacies aren't included, then that could pose a risk to the patient. Are you therefore going to ensure that every pharmacy is part of the system, without these current glitches, perhaps, that are within it?

Artificial intelligence, AI, unlocks vast potential with developments like this, particularly in looking at some specific conditions, such as mental health assessments. However, to date, we haven't heard anything about an intention to incorporate AI capability into the technology. Of course, this cannot happen overnight, but it would be good to see movement in this direction. So, what intention does the Government have to incorporate AI into the new app and the NHS's wider digital practice? What is the Government's vision to this end?

I welcome the road map that you've mentioned, Minister, with the intention to roll out further features in 2026. But bearing in mind the Government's record when it comes to developing digital services to date, one cannot be blamed for being sceptical when looking at the timescale. So, how confident is the Minister that these promises will be fulfilled according to the timescale that has been set out?

Finally, may I stray slightly from the app to a related matter, namely cyber security? Concerns about cyber security should not prevent us from developing resources like this. No one system is completely secure, after all. The truth is that all digital systems are likely to be hacked at one time or another. Therefore, what steps are you taking now to respond to that eventuality, which is almost an inevitability? Assuming that you cannot completely prevent such an attack, a plan must therefore be developed in response to that likelihood. So, I'd like to hear more about what is being done in this regard. Thank you.

Diolch yn fawr am yr holl gwestiynau hynny. Dim ond i ddechrau trwy ddweud fy mod i'n diolch i chi am groesawu'r cynnydd, oherwydd mae llawer iawn wedi bod yn y chwe mis diwethaf, ac, fel y dywedais i, pan ddes i i'r swydd hon tua blwyddyn yn ôl, byddaf yn onest gyda chi, efallai fod pethau wedi mynd ychydig yn sownd. Fe ddywedais i, pan siaradais yn y gynhadledd ddigidol ym mis Mai ei bod hi'n hollol hanfodol ailddatgan ac ail-danio, i fod yn onest, yr holl bobl a oedd yn y system am beth yw 'unwaith i Gymru' a pham ei bod hi mor bwysig ein bod yn darparu'r cynnig cyson a theg a chydradd hwnnw fel drws ffrynt digidol ledled Cymru. Felly, byddaf yn onest gyda chi, nid yw'r flwyddyn ddiwethaf wedi bod yn hawdd. Ond byddaf hefyd yn dweud bod swyddogion Llywodraeth Cymru y tu ôl i'r llenni, o sawl portffolio gwahanol, i gyd wedi dod at ei gilydd i geisio canfod cymaint o atebion i rai o'r problemau y cawsom ni. Ac rydym ni wedi gwthio trwy bob un ohonyn nhw, ac rwy'n hyderus iawn bod gennym ni'r cynllun hwn. Ac ynghyd â'r bwrdd—y bwrdd llywodraethu, nawr—gyda phawb o gwmpas y bwrdd yn gorfod dod at ei gilydd yn rheolaidd i gyflwyno ble maen nhw a ble maen nhw wedi mynd yn sownd wedi gwneud gwahaniaeth enfawr wrth ddatrys rhai o'r heriau hynny a gawsom ni.

Rwy'n cytuno'n llwyr â chi hefyd, fodd bynnag, ac fel y dywedais i yn fy araith am ddigideiddio ein holl iechyd a gofal cymdeithasol, mae'n hollol sylfaenol. Felly, dim ond i ddweud bod gennym ein cronfa fuddsoddi blaenoriaeth ddigidol, ac er bod ap y GIG yn flaenoriaeth allweddol i mi, ac roedd yn flaenoriaeth allweddol a gyflëwyd i'r Prif Weinidog pan aeth allan i gwrdd â'n cymunedau yr haf cyn y llynedd, a daeth ataf a dywedodd, 'Mae'n rhaid i'r ap GIG fod yn flaenoriaeth ac mae'n rhaid i ni wneud hyn', mae gennym ni hefyd bethau eraill, fel diagnosteg deallusrwydd artiffisial a llwyfannau monitro o bell. Mae gennym ni e-bresgripsiynu yn cael eu cyflwyno. Mae gennym ni systemau rheoli gwybodaeth labordy. Mae gennym ni ein system gwybodeg radioleg yn cael ei chyflwyno. Rwyf hefyd yn goruchwylio'r broses o gyflwyno'r ap mamolaeth digidol, a fydd yn cael ei wneud erbyn diwedd tymor y Senedd hwn. Mae gennym ni gofnod gofal nyrsio Cymru. Ac yna fe wnaethoch chi dynnu sylw at rai o'r ymrwymiadau llawer mwy, hirdymor hynny sydd gennym ni.

Felly, mae Cysylltu Gofal yn brosiect enfawr sydd gennym ni, a dyna'r un lle rydych chi'n cysylltu'r holl awdurdodau lleol, pob un ohonyn nhw, i gyd gyda'i gilydd, ac maen nhw'n gweithio'n wych o dda gyda'i gilydd gyda chymorth Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac yna'n cysylltu hynny â gofal eilaidd, felly gweithio gyda'r holl fyrddau iechyd a gallu cysylltu'r holl ddata hwnnw. Yn bennaf ar hyn o bryd bydd yn cael ei ddefnyddio mewn gofal cymdeithasol, byddaf yn dweud, ond, eto, bydd dim ond cael y cysylltiad hwnnw rhwng y data yn gwbl amhrisiadwy. Felly, mae'n brosiect enfawr sy'n digwydd ar hyn o bryd y mae pobl yn gweithio'n galed i'w wneud.

Fe wnaethoch chi hefyd sôn am y rhyngweithrededd. Felly, mae gennym ni wedyn y bensaernïaeth genedlaethol—eto, prosiect enfawr, enfawr arall, a bydd unrhyw genedl yn dweud hyn wrthych chi. Rydym ni wedi gwneud cynnydd enfawr nawr o ran cael cyngor da iawn a strategaeth ddwy flynedd ar gyfer sut rydym ni'n mynd i weithio trwy'r ddwy flynedd nesaf a mynd â ni i le lle mae gennym ni bopeth wedi'i amlinellu ledled Cymru ac fe allwn ni ddechrau mewn difrif ar ble rydym ni'n mynd o fan hyn. Rwy'n gwybod, Mabon ap Gwynfor, rydym ni wedi siarad o'r blaen am edrych ar systemau eraill mewn rhannau eraill o'r wlad, er enghraifft. Y peth yw, yng Nghymru, rydym ni'n dechrau gyda saith bwrdd iechyd, ac mae gan rai ohonyn nhw gannoedd o systemau—cannoedd o systemau—sydd wedi eu hadeiladu dros y blynyddoedd y mae'n rhaid i ni eu mapio. Ond byddwn yn cyrraedd lle, felly, lle bydd gennym ni'r bensaernïaeth genedlaethol honno ac yna bydd y rhyngweithrededd hwnnw'n gwneud gwahaniaeth enfawr, enfawr. Fe wnaethoch chi hefyd sôn am—unwaith y byddwn ni wedi cyflawni hynny, fe ddywedoch chi, 'A yw'n bosibl, wedyn, i groesi ffiniau?' Wrth gwrs. Wrth gwrs. Dyna beth sydd ei angen arnom ni.

O ran y fferyllfa a'r presgripsiynu electronig a'i gyflwyno i'r fferyllwyr, mae'n gwneud ei ffordd ledled Cymru. Rwy'n gwenu dim ond oherwydd fy mod yn meddwl am fy fferyllydd fy hun sydd, pryd bynnag y byddaf yn mynd i mewn i'w weld, yn rhoi ei ddiweddariad i mi. Ar y dechrau, doedd e ddim yn arbennig o hapus am y peth, roedd y cyfan braidd yn drwsgwl ac roedd pethau'n dal i gael eu hanfon gyda phapur, ond wrth i'r wythnosau fynd rhagddyn nhw, rwy'n cael fy sicrhau wrth iddo ddweud wrthyf, 'O, mae wedi'i sortio nawr. Mae'n dda. Nawr mae'n gweithio, mae'r cyfan yn dda.' Felly, rwyf yn credu ei fod yn achos o gynefino, ac mae'n mynd i gynefino ar draws Cymru gyfan.

Fe wnaethoch chi hefyd ofyn am ddeallusrwydd artiffisial. Mae'n debyg mai un o'r enghreifftiau gorau y gallaf ei roi i chi yw bod arian wedi'i roi yn benodol i edrych ar ddefnyddio deallusrwydd artiffisial ar gyfer diagnosteg canser. Felly, mae gennym y Qure.ai, a dyna'r offeryn deallusrwydd artiffisial sy'n cefnogi radiolegwyr trwy dorri amseroedd adrodd ar gyfer pelydr-x y frest a sganiau CT. Ac felly rydym ni wedi gweld gwelliannau mewn adrodd—65 y cant yn Aneurin Bevan, 17 y cant yng Nghwm Taf Morgannwg. Rydym ni'n gwneud asesiad ohono ar hyn o bryd, ac mae hynny'n rhywbeth a fydd wedyn yn cyfrannu at ein menter mynd i'r afael â chanser. Felly, unwaith eto, mae cymaint o waith yn digwydd ochr yn ochr â hyn i gyd.

Fe wnaethoch chi ofyn i mi am yr hyder. Mae'r hyder, mewn gwirionedd, yn ymwneud â phawb yn cydweithio ar yr un peth, ac rwy'n teimlo'n hyderus nawr ein bod ni'n gwneud y cynnydd hwnnw, ein bod ni i gyd yn tynnu i'r un cyfeiriad. Fe allwn ni weld ble rydym ni'n mynd, mae gennym ni'r prosiectau mawr hyn sydd angen eu gwneud, mae gennym ni'r mentrau eraill hyn sy'n golygu cymaint i bobl Cymru ein bod wedi ymrwymo i'w cyflawni.

Ac yna, yn olaf, fe ddywedoch chi am seiberddiogelwch. Felly, rydw i wedi gwneud rhywfaint o hyfforddiant seiberddiogelwch fy hun yn ddiweddar gyda'r ganolfan arloesi ym Mhrifysgol Caerdydd, ac maen nhw'n dweud mewn gwirionedd—ac rwy'n meddwl tybed a yw ein tîm Technoleg Gwybodaeth yn gwylio hyn, oherwydd eu bod wedi dweud bod y rhan fwyaf o'r bygythiadau seiberddiogelwch oherwydd camgymeriadau dynol. Mae rhai o'r rhai rydym ni wedi'u gweld yn y gwasanaeth iechyd yn aml oherwydd camgymeriad dynol. Mae'n gamgymeriad nad oeddech chi'n meddwl amdano ac maen nhw'n gallu mynd i mewn trwy ddrws cefn system nad oeddech chi hyd yn oed yn cysylltu â gallu gwneud y math hwnnw o ddifrod. Felly, mewn gwirionedd, mae llawer ohono oherwydd hyfforddiant dynol a hyfforddi pobl o fewn y gwasanaeth iechyd. Ac rwy'n gwybod, ym mhob gwasanaeth iechyd, bod yna bobl yno sy'n gwbl ymroddedig ac yn gorfod cyflawni hynny. Diolch.

Diolch, Gweinidog. Rwy'n hoff o'r ap. Rwy'n ei ddefnyddio yn rheolaidd i archebu presgripsiynau. Mae'n hawdd i'w ddefnyddio, mae'n gwneud y gwaith yn dda. Tybed, fodd bynnag, wrth wrando ar eich sylwadau ehangach, o ran ein strategaeth fel cenedl, p'un a ydym ni'n ceisio gwneud gormod ai peidio. Mae yna gyfaddawd rhwng y bwrdd mawr iawn y sonioch chi amdano, lle mae pawb yn cael sedd ac yn cael feto, a chyflymder a brys y cyflwyno. Fe glywsom ni y prynhawn yma y Prif Weinidog yn cyhoeddi bod NHS online England yn mynd i ddod yn ymddiriedolaeth GIG cwbl ddigidol, gyda miliynau o apwyntiadau ac, fel y dywedoch chi eich hun, rydym yn cael trafferth cadw i fyny i gyflawni'r ymrwymiadau lluosog yr ydym ni wedi'u gwneud. Mae'r rhan fwyaf o'r prosiectau mawr hynny y soniwyd amdanyn nhw ar eu hôl hi. Mae Iechyd a Gofal Digidol Cymru wedi bod mewn mesurau arbennig; a byddwn yn ddiolchgar am ddiweddariad ar ble rydym ni gyda hynny. Mae ganddyn nhw 1,000 o staff, mae ganddyn nhw gyllideb o £186 miliwn. Mae hwn yn sefydliad gyda chapasiti, ond yn cael trafferth gyda chyflawni. Ac rwy'n poeni am gyflymder y newid, yn y farchnad breifat, sy'n symud ar gyflymder sy'n rhoi pendro i rywun, ac ar draws y ffin yn Lloegr, p'un a yw ein nod am berffeithrwydd yn ein gadael ar ôl ai peidio, ac mae perygl bod hynny'n gadael dinesydd wedyn yn colli ffydd a pheidio â chael y buddion sydd gan yr elfen ddigidol i'w cynnig.

Rwy'n gwybod eich bod yn angerddol iawn am gynhwysiant digidol a gallu gwneud bywydau pobl yn haws, ac mae'n dda iawn clywed eich bod yn defnyddio'r ap. Rwy'n teimlo'r un peth, ond rydw i eisiau iddo wneud mwy. Rydw i wir eisiau iddo wneud mwy, ac rwy'n credu mai'r thema o gwestiynau pawb heddiw yw: a yw pobl mewn gwirionedd yn mynd i weld gwahaniaeth? Ac fel y dywedais i, rydym ni wedi ymrwymo i'r cynllun hwn yn y 12 mis nesaf, a bydd yr holl bethau ychwanegol hyn wedyn gyda'r ap yn cael eu cyflwyno. Ac rwy'n credu y bydd pobl yn gallu gweld ble maen nhw ar restrau aros yn gwneud gwahaniaeth enfawr. Mae'n un o'r prif bethau sy'n—. Mae meddygfeydd yn dweud wrthyf fod pobl yn galw heibio. Maen nhw'n galw heibio i ddweud, 'Ydw i'n dal ar y rhestr aros? Allwch chi eu ffonio nhw? Allwch chi wirio?' Felly, mae cael y cysylltiad hwnnw â gofal eilaidd yn mynd i wneud gwahaniaeth enfawr. Bydd y pethau hynny, rwy'n credu, wir yn trawsnewid cysylltiad pobl â'r GIG yng Nghymru, i fod yn onest.

Ond dim ond i ddweud, mae gennym ni'r bwrdd data, digidol a thechnoleg, ac mae gennym ni bawb o amgylch y bwrdd. Ond, i fod yn glir iawn, ac roeddwn i'n glir iawn pan gadeiriais y bwrdd cyntaf, nid oes feto. Maen nhw'n adrodd i ni, wyddoch chi, ac rydym ni wedi nodi mai dyma'r strategaeth yng Nghymru. Ac mae pawb yn dod o gwmpas i adrodd yn ôl ar yr amcanion rydym ni wedi'u gosod ar gyfer y GIG yng Nghymru, yn seiliedig ar yr hyn y mae'r cyhoedd wedi dweud wrthym ni fod arnyn nhw ei eisiau a'i angen o'u gofal iechyd a chymdeithasol nawr ac ymhell i'r dyfodol. Yna mae'n cael ei gadeirio gan gyfarwyddwr cyffredinol y GIG yng Nghymru.

Ac fel y dywedais i, rwy'n credu, mewn llawer o achosion, roedd rhai rhannau yn cael trafferth, i fod yn onest, yn y system, ac nid oedd arnyn nhw eisiau dweud eu bod efallai yn cael trafferth. Ac rwy'n credu bod cael pawb o gwmpas y bwrdd nawr a'r tryloywder hwnnw a gallu siarad am rai o'r heriau wedi bod yn hynod ddefnyddiol. Ond fe wnaethon ni osod cylch gwaith ar gyfer Iechyd a Gofal Digidol Cymru, fi a'r Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd, yn gynharach yn y flwyddyn, gan nodi'r holl brojectau hyn sydd angen eu cwblhau.

Rydych chi'n iawn, mae rhai ohonyn nhw'n brosiectau mawr iawn, ac yn rhyngwladol—. Wyddoch chi, rydw i bob amser yn edrych o gwmpas yn ceisio gweld beth mae gwledydd eraill yn ei wneud a sut maen nhw'n gwneud hynny. Mae gennym ni dirwedd eithaf gwahanol yng Nghymru, fel y dywedais i, gyda'r gwahanol fyrddau iechyd, y nifer o wahanol awdurdodau lleol a hefyd llawer o systemau a etifeddwyd a hefyd mae angen iddo fod yn ddwyieithog a chynhwysol. Felly, mae'n ychydig yn wahanol, ond nid ydym yn mynd i allu dianc o angen y cofnod iechyd electronig hwnnw, nid ydym yn mynd i allu dianc o angen pensaernïaeth genedlaethol ryngweithiol, ac rydym ni'n mynd i fod angen rhywle, sef yr adnodd data cenedlaethol, a dyna lle rydyn ni'n mynd i allu cael yr holl ddata hwnnw yn y pen draw fel y gallwn ni weld pethau mewn amser real.

Byddwch chi'n gwybod eich hun, o fod yn y Llywodraeth, eich bod yn aml yn edrych ar ddata sy'n wythnos, mis, oed, ac mae angen i ni gyrraedd lle rydym ni'n gweld popeth mewn amser real. Bydd yn cael effaith drawsnewidiol. Ond mae'r rhain yn brosiectau mawr gyda llawer o bobl sydd angen dod gyda ni, a dw i'n meddwl bod yna ddealltwriaeth wirioneddol yn Llywodraeth Cymru o'r her a'r ymdrech fydd ei angen i gyflawni hyn. Ond mae'n gwbl hanfodol ar gyfer y dyfodol.

O ran uwchgyfeiro, mae'n dal i fod wedi ei uwchgyfeirio. Mae hynny'n cael ei oruchwylio i raddau helaeth iawn gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd. Rydym yn recriwtio cadeirydd newydd Iechyd a Gofal Digidol Cymru. Rydw i'n ymweld â swyddfeydd Iechyd a Gofal Digidol Cymru yfory; rwy'n cwrdd â nhw yn rheolaidd iawn, iawn ac rydym ni'n gweithio'n agos iawn. Ac eto, mae'n ymwneud weithiau â chael yr ymddiriedaeth honno ymhlith yr holl randdeiliaid ein bod ni i gyd yn gweithio at yr un nod, ond hefyd, yn onest, bod yn glir iawn gyda'r system mai Llywodraeth Cymru sydd ar frig y goeden honno, ac rydym ni'n nodi'r hyn rydym ni'n ei ddisgwyl a'r hyn rydym ni'n ei wneud i bobl Cymru. Ac felly dyna ein prif ystyriaeth.

Felly, rwy'n gobeithio fy mod wedi ateb eich holl gwestiynau yn y fan yna. A diolch yn fawr iawn.

Mae Cymru wedi bod ymhell ar ei hôl hi o ran cyflwyno a datblygu'r ap, ond rwy'n ddiolchgar heddiw am y diweddariad; mae'n dda clywed y cynnydd sy'n cael ei wneud.

Gofynnodd James Evans ac eraill gwestiynau am natur drawsffiniol yr ap, ac roedd arna i eisiau rhoi cyfle i chi fynd i ychydig mwy o fanylion am hynny, oherwydd bydd miloedd o bobl ledled Cymru yn cael eu triniaeth o GIG Lloegr ac ysbytai yn Lloegr. Felly, o'ch safbwynt chi, a fydd yr ap yn gweithio yr un mor effeithiol i gleifion o Gymru sy'n derbyn eu triniaeth yn Lloegr, o ran trefnu apwyntiadau cleifion allanol a chael mynediad at ddata, ag ar gyfer claf o Gymru sy'n derbyn triniaeth yng Nghymru? Ac os na, beth yw'r rhwystrau sy'n bodoli sydd angen eu goresgyn i wneud i'r ap GIG hwnnw weithredu yr un mor dda p'un a ydych chi'n cael triniaeth yng Nghymru neu Loegr?

Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedais i, bydd hynny'n ddibynnol ar y cofnod iechyd electronig hwnnw. Dyna beth wedyn sy'n fy ngalluogi i fynd i ysbyty ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr ac iddyn nhw allu cael gafael ar fy nghofnodion, a hefyd wedyn os byddwn i'n croesi i Loegr. Mae'n debyg mai'r dyna'r mwyaf—. A dyna'r nod yn llwyr, felly gadewch i mi fod yn glir iawn ar hynny. Mae'n debyg mai, nid y 'rhwystr' mwyaf, ond yr her fwyaf yw honno y bydd yn rhaid i ni ei goresgyn o ran y rheoliad diogelu data a bydd ynghylch y math hwnnw o rannu data. Ond, ar ddiwedd y dydd, rwy'n credu'n fawr—fel y gwyddoch chi o'm hamser ar y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol gyda chi, ac roedden ni'n arfer siarad llawer iawn am ddata iechyd—mai fi yw'r claf, fy nata i yw e, ac os ydw i'n rhoi caniatâd a chydsyniad yna rwy'n hapus i hynny gael ei weld lle bynnag y mae angen ei weld. Felly, dyna'r ethos a'n safbwynt ni.

Yn amlwg, felly, mae GIG Lloegr ar eu taith eu hunain o ran y cofnod iechyd electronig, felly bydd yn achos o ble maen nhw'n cyrraedd, ble rydym ni'n cyrraedd, a gallu cysylltu'r ddau. Nawr, o ran y cofnod iechyd electronig, rydym yng Nghymru wedi blaenoriaethu'r cofnod iechyd meddwl electronig, ac rydym ni wedi blaenoriaethu hynny wedyn hyd yn oed ymhellach o fewn byrddau iechyd Betsi a Chwm Taf Morgannwg. Felly, maen nhw'n gweithio'n agos iawn, iawn nawr, fel y gallwn ni gyflwyno'r cofnod iechyd electronig yn benodol ar gyfer cofnodion iechyd meddwl. Ar ôl i ni wneud hynny, mae'n llawer haws yna ei gyflwyno i fyrddau iechyd eraill, a dyna'r digideiddio rydym ni'n chwilio amdano y mae pobl wedi sôn amdano. Ac yna dyna'r garreg naid i fod yn gwneud y cofnod iechyd electronig ochr yn ochr ag ef. Bydd hynny'n hollol—. Bydd hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr iawn.

O ran cenhedloedd eraill, rydym ni'n ar y blaen o ran hynny, i fod yn onest. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod cleifion yn cael dweud eu dweud yn hynny o beth a'i fod yn ffrwyth cydweithio ac yn gynhwysol, a'i fod yn ystyried diogelu hefyd, sy'n bwysig iawn. Felly, ie, i fod yn onest, dim ond o ran pryd y bydd y ddwy genedl mewn sefyllfa i symud ymlaen gyda'r cofnod iechyd electronig, pa mor rhyngweithiol ydyw, ac yn ôl pob tebyg rhai agweddau cyfreithiol ynghylch cydsyniad.

Thank you, Minister.

Rydw i wedi bod yn cael trafferth defnyddio ap GIG Cymru, ac, fel pe bai drwy weithred hud, yn ystod y datganiad hwnnw, daeth y cod diogelwch ar fy ffôn symudol, ac rwyf wedi llwyddo i archebu fy mhresgripsiwn rheolaidd yn ystod eich datganiad.

Fe wnaethoch chi sôn amdano i mi—. Fe wnaethoch chi sôn wrthyf 20 munud yn ôl, Llywydd. Felly, wyddoch chi, rwy'n gweithio'n gyflym iawn, yn wir. [Chwerthin.]

Thank you all very much. Thank you very much—[Interruption.] Yes. Thank you all very much for that statement, and that brings today's proceedings to a close.