National Assembly for Wales

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn.

Felly, cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a’r Gymraeg yn gyntaf. Mae'r cwestiwn cyntaf [OQ63063] wedi ei dynnu nôl. Cwestiwn 2, Siân Gwenllian.

Prynhawn da. Llywydd, rydyn ni’n parhau i weithio drwy’r rhaglen safonau. Mae’r ymgynghoriad ar reoliadau drafft ar gyfer cymdeithasau tai bellach wedi cau. Y bwriad yw gosod y rheoliadau terfynol yn y Senedd yn gynnar yn 2026.

Dwi'n falch o weld y gwaith ar safonau ar gyfer y cymdeithasau tai yn symud ymlaen, efo'r ymgynghoriad newydd gau ddoe, fel roeddech chi'n dweud. Mae sicrhau bod gan denantiaid tai cymdeithasol yr un hawliau â thenantiaid tai cyngor i ddefnyddio eu Cymraeg yn hanfodol. Efallai y byddwch chi'n cofio'r helynt efo Cartrefi Cymunedol Gwynedd, 10 mlynedd yn ôl bellach.

Dwi'n deall mai'r set nesaf o safonau y byddwch chi'n gweithio arnyn nhw ydy rhai trafnidiaeth gyhoeddus. Mae yna anghysondeb mawr yn y ddarpariaeth Gymraeg yn y sector yma, efo hyd yn oed Trafnidiaeth Cymru yn methu darparu gwybodaeth yn y ddwy iaith ar brydiau—er enghraifft, ar drên y bûm arno i Gaerffili yn ddiweddar, lle nad oedd y Gymraeg i'w gweld na'i chlywed. Ond dwi yn bryderus braidd efo ateb ysgrifenedig y mae'r Llywodraeth wedi ei roi i Heledd Fychan, llefarydd y Blaid ar y Gymraeg, sy'n dweud eich bod chi, a dwi'n dyfynnu,

'yn bwriadu cysoni’r broses o gyflwyno safonau ar gyfer darparwyr trafnidiaeth gyhoeddus â sefydlu...Great British Railways'.

Bydd y gwaith polisi yn parhau, meddwch chi yn yr un un ateb, gan gynnwys ystyried cynnwys darparwyr bysiau yn y rheoliadau hynny. Felly, dwi'n gweld eich bod chi'n rhoi y pwyslais ar y gwaith polisi a ddim yn sôn am amserlen cyflwyno safonau. Ydy hyn yn golygu eich bod chi'n rhwyfo nôl o'r ymrwymiad i osod safonau'r Gymraeg ar drafnidiaeth gyhoeddus?

Diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiwn, a diolch am beth ddywedodd hi am y gwaith sy'n bwrw ymlaen yn y maes cymdeithasau tai cymdeithasol. Roedd y cytundeb cydweithio yn cadarnhau'r rhaglen waith uchelgeisiol, sydd wedi ei chyflawni dros dymor y Senedd hon, ac roedd dod â thrafnidiaeth gyhoeddus dan y safonau yn rhan o'r cytundeb. So, rydyn ni yn bwrw ymlaen i wneud y gwaith; dydy hynny ddim wedi newid. Mae'r Llywodraeth eisiau gweld datblygiadau ym maes trafnidiaeth gyhoeddus, ond, fel y dywedais i yn yr ateb ysgrifenedig i Heledd Fychan, mae'r cyd-destun yn newid, a dyw rhai pethau ddim yn eu lle heddiw.

So, beth rŷm ni'n ei wneud yw dal i weithio ar y polisi. Rŷm ni wedi bod yn siarad â'r bobl sy'n gweithio ar Great British Railways, i fod yn glir gyda nhw am y disgwyliadau sydd gyda ni, a beth fydd yr oblygiadau pan fydd y safonau yn eu lle. A hefyd, mae'r Bil yn mynd drwy'r Senedd ar hyn o bryd i ailreoleiddio bysus, ac mae hynny'n mynd i newid y cyd-destun hefyd. So, dŷn ni ddim yn sefyll yn ôl o gwbl o'r bwriad i ddod â thrafnidiaeth gyhoeddus o dan y safonau, ond rŷn ni eisiau ei wneud e mewn ffordd sy'n delio â'r newidiadau yn y maes yma. Bydd y gwaith yn cael ei wneud yn ystod tymor y Senedd hon, i'r Senedd nesaf, i roi'r Senedd nesaf mewn sefyllfa i alinio cyflwyno'r safonau â sefydlu Great British Railways a phopeth arall sy'n newid yn y maes.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands. 

Llefarydd Plaid Cymru nawr—Heledd Fychan.

Diolch, Llywydd. Dwi wedi bod yn gwrando'n astud iawn ar eich atebion chi yn y fan yna. Yn amlwg, mae'r mater yswiriant gwladol wedi dod i fyny droeon. Sut dŷn ni'n mynd i symud ymlaen efo hyn rŵan? Roeddech chi'n nodi yn eich ymateb i Sam Rowlands eich bod chi felly'n mynd i fod yn clustnodi'r £36 miliwn. Mi oedd hynny wedi dod o'r cronfeydd wrth gefn yn y flwyddyn ariannol yma. Ydy hwn yn mynd i ddod o'r cronfeydd wrth gefn, neu ydy hwn yn mynd i fod yn wariant parhaus rŵan o ran y Llywodraeth?

Hefyd, a fedrwch chi roi eglurder o ran y sefyllfa efo cyrff hyd braich? Yn flaenorol, i ni, dŷch chi wedi dweud bod sefydliadau fel Amgueddfa Cymru a'r llyfrgell genedlaethol ac ati ddim yn cael yr arian oherwydd nad ydych chi wedi cael eich digolledi gan Llafur yn Llundain. Dwi yn deall bod rhai o'r sefydliadau hynny wedi derbyn cyllid ychwanegol eleni. A fedrwch chi roi eglurder o ran hynny? Beth dŷch chi'n rhagweld fel y sefyllfa fydd yn mynd rhagddi yn y dyfodol?

Diolch. Dwi'n gobeithio y cawn ni, yn sgil y ddadl y prynhawn yma, weld a oes yna ffordd inni fynd â hyn rhagddo, a thrio dylanwadu ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig fel eu bod yn sicrhau ein bod ni'n cael yr hyn sy'n ddyledus i ni yn llawn i fynd i'r afael â'r bwlch yma. Oherwydd, yn amlwg, dŷn ni wedi gweld dros yr wythnosau diwethaf yma Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn ysgrifennu atom ni oll i amlinellu difrifoldeb y sefyllfa y maen nhw'n ei hwynebu. Maen nhw wedi dweud ei bod yn sefyllfa risg uchel sy'n cynnwys pwysau ariannu o dros £400 miliwn a rhagolwg o godiadau treth cyngor o hyd at 20 y cant. 

Mi oeddech chi o'r farn yn Nhachwedd 2023 y byddai cael Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn arwain at Gymru'n cael, a dwi'n dyfynnu,

'y buddsoddiad sydd ei angen arnom yn ein gwasanaethau cyhoeddus.'

Ydych chi dal o'r un farn?

Mae cwestiwn 4 [OQ63079] wedi'i dynnu nôl. Cwestiwn 5, felly, Sioned Williams.

Diolch. Rŷn ni wedi cael haf hyfryd, onid ydyn ni, a phawb wedi mwynhau'r heulwen, dwi'n siŵr. Ond rŷn ni hefyd yn gwybod, o'r pedair cenedl yn y Deyrnas Gyfunol, mai Cymru sydd â'r gyfradd uchaf o ganser y croen, canser y mae modd ei atal, gan fwyaf, gan obeithio, wedyn, fod pobl ddim yn gorfod mynd i'r ysbytai lle mae'r adnoddau sydd gyda nhw i'w trin nhw, a mynd trwy y trawma yna, a'r gost yna, wrth gwrs, i'r pwrs cyhoeddus.

Gwnes i ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cabinet dros Addysg am fesurau i atal canser y croen, yn cynnwys dileu treth ar werth ar eli haul, sy'n cael ei ddynodi'n gynnyrch cosmetig ar hyn o bryd. Dywedodd y byddai'n codi'r mater gyda chi, ac yna cadarnhaodd e fod eich swyddogion chi wedi codi hyn gyda Llywodraeth San Steffan. Byddai hyn, wrth gwrs, yn helpu lleihau achosion o ganser y croen yng Nghymru a'r pwysau ar ein gwasanaeth iechyd. Felly, a wnewch chi ddarparu mwy o wybodaeth am ymateb Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol i'ch swyddogion? A fydd gweithredu ar hyn, ac os felly, pryd?

Wel, diolch yn fawr i Sioned Williams am y cwestiynau ychwanegol yna, Llywydd. Dwi wedi gweld y llythyr oddi wrth yr Aelod a'r ymateb gan Jeremy Miles, ac, wrth gwrs, rydw i wedi trafod y pethau gyda Jeremy Miles hefyd, ac mae fy swyddogion i wedi codi popeth gyda'r swyddogion yn y Trysorlys. Yr ymateb rŷn ni wedi ei gael ar hyn o bryd yw does dim cynllun gyda nhw i newid VAT yn y maes yma. Maen nhw'n rhoi nifer o resymau pam mae hwnna'n dal i fod, yn eu meddwl nhw. Ond mae tîm o Weinidogion newydd yn y Trysorlys nawr; mae cyfarfodydd yn y dyddiadur i fi i gwrdd â nhw, a dwi'n fodlon ailgodi'r pwynt y mae Sioned Williams wedi'i godi y prynhawn yma, pan fydd cyfle gyda fi i wneud hynny yn y cyfarfodydd.

Diolch yn fawr i Peredur Owen Griffiths am y cwestiwn, Llywydd. Rydyn ni wedi darparu dros £33 miliwn o gyllid grant cyfalaf i awdurdodau lleol yn y rhanbarth, gydag £1.8 miliwn ychwanegol trwy'r grant addysg, i weithredu ar ymrwymiadau o fewn eu cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg. Mae hyn wedi arwain at agor chwe ysgol Gymraeg newydd ers 2022.

Thank you very much for that response. I'd like to focus on one of those schools—Ysgol Gymraeg Trefynwy—which has just celebrated a year since it opened. The school is succeeding in nurturing a love of the Welsh language among children and families, but no specific home has been provided to the school at the moment by the county. So, can I ask you, therefore, how you will ensure that adequate funding is available to maintain and develop the Welsh language locally, particularly in the case of Monmouthshire, where the need is particularly great? How will the Government ensure that appropriate and sustainable investment is made in order to secure the future of the school, and others in my region that you've already mentioned, and to strengthen the Welsh language in the community and in the education system?

Diolch yn fawr i Peredur Owen Griffiths, Llywydd, am y cwestiynau ychwanegol. Dwi'n ymwybodol am y sefyllfa yn Ysgol Gymraeg Trefynwy. Fel mae'r Aelod wedi dweud, mae'r ysgol, sydd newydd dechrau, wedi llwyddo. Mae mwy o blant wedi dod ymlaen i gael addysg drwy gyfrwng y Gymraeg nag oedd y cyngor sir yn disgwyl yn wreiddiol. Y pwynt nawr yw bod yn glir am ddyfodol yr ysgol yn yr hir dymor.

Yn olaf, cwestiwn 10, Mabon ap Gwynfor. 

Diolch yn fawr am y cwestiwn. Llywydd, mae hyrwyddo defnydd o’r Gymraeg gan fusnesau preifat yn elfen bwysig o’n strategaeth 'Cymraeg 2050'. Un enghraifft o’r gefnogaeth rydyn ni'n ei rhoi i fusnesau yw’r gwaith mae gwasanaeth Helo Blod yn ei gyflawni. Ers ei sefydlu, rydyn ni wedi prosesu 8,000 o geisiadau am gymorth gan fusnesau.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am yr ymateb yna. Mae'n dda clywed bod mwy o fusnesau'n cymryd diddordeb mewn darparu gwasanaethau Cymraeg. Nôl ar ddechrau'r 1990au, roedd Deddf yr Iaith Gymraeg 1993 bryd hynny yn gwbl drawsnewidiol, gan roi dyletswydd ar gyrff cyhoeddus i roi darpariaeth ddwyieithog neu gyfrwng Cymraeg. Ond ers hynny, wrth gwrs, rydyn ni wedi gweld lot yn fwy o wasanaethau cyhoeddus Cymru yn allanoli eu gwaith i gwmnïau preifat sydd heb y disgwyliad yna, felly, i roi'r ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg. Pa ystyriaeth ydych chi fel Ysgrifennydd y Cabinet a'r Llywodraeth wedi ei wneud er mwyn sicrhau bod cwmnïau preifat sydd yn ennill contractau cyhoeddus yn darparu gwasanaethau cyfrwng Cymraeg ar draws Cymru?

Wel, fel mae'r Aelod wedi ei ddweud, Llywydd, does dim pwerau statudol gennym ni ar hyn o bryd i roi dyletswyddau ar fusnesau preifat, ac ar y cyfan dwi’n meddwl ein bod ni wedi llwyddo i gydweithio â nhw a’u perswadio i ddefnyddio mwy o Gymraeg, ac mae'r gwaith mae Comisiynydd y Gymraeg wedi ei wneud yn y maes yma wedi bod yn bwysig. Ond hefyd rydyn ni yn clywed ac rydyn ni'n gwybod am enghreifftiau ble mae busnesau yn tynnu nôl o ddefnyddio’r Gymraeg. Bob tro mae hynny'n digwydd, mae'n rhoi mwy o bŵer i bobl sy'n dadlau am gael mwy o bwerau statudol yn y maes yma. Nawr, ar hyn o bryd, rydym yn bwrw ymlaen gyda’r pwerau sydd gennym ni i berswadio pobl, gan roi yr enghreifftiau da sydd gennym ni i berswadio pobl eraill. Ond, yn y tymor nesaf o'r Senedd, dwi’n siŵr y bydd pobl eisiau ystyried os ydyn ni wedi dod at y pwynt ble mae angen deddfu i roi mwy o bwerau yn nwylo’r comisiynydd, a mwy o ddyletswyddau ar fusnesau preifat, os ydyn ni wedi cyrraedd y pwynt yna. Dydyn ni ddim yna eto ac, ar y cyfan, rydyn ni wedi llwyddo i gynyddu defnydd y Gymraeg trwy'r enghreifftiau da a pherswadio pobl i’w wneud e.

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Peredur Owen Griffiths.

Diolch am yr ateb yna.

Diolch, Mabon. Mae ffermydd awdurdodau lleol yn ased pwysig i'r diwydiant amaethyddol. Mae'r data diweddaraf a gyhoeddwyd ar gyfer blwyddyn ariannol 2023-24 yn dangos bod 954 o ffermydd awdurdodau lleol yng Nghymru.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y dywedoch chi, maen nhw yn ased pwysig ac mae'n rhaid i ni drio eu cadw nhw. Fel rhan o'r ystâd yma o ffermydd, mae arnyn nhw, wrth gwrs, dai. Mae gan Lywodraeth Cymru reolau ynghylch ansawdd tai cyhoeddus yng Nghymru a safonau'r tai yna. Mae'n rhaid iddyn nhw gyrraedd safonau penodol er mwyn i bobl fedru byw ynddyn nhw. Ond dydy'r safonau yna a'r rheolau yna ddim yn perthyn i dai ar ffermydd awdurdodau lleol. Mae nifer o'r tai yma sydd ar ein ffermydd cyhoeddus ni yn rhai o ansawdd gwael iawn, efo toeau yn gollwng, efo tamp ynddyn nhw, efo dŵr ffynnon, ac yn y blaen. Mae angen gweld buddsoddiad ynddyn nhw. Os ydyn ni am weld parhad y ffermydd cyhoeddus yma, yna mae'n rhaid i ni weld buddsoddiad ynddyn nhw, yn benodol yn y tai, fel bod y teuluoedd yn medru byw yn y tai yna'n gyfforddus. Felly, pa gynlluniau sydd gan y Llywodraeth er mwyn sicrhau bod y buddsoddiad yna'n mynd mewn a'n bod ni'n gweld y tai ar ein ffermydd llywodraeth leol yn gwella yn eu hansawdd?

Diolch i Mabon ap Gwynfor am y cwestiwn.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders. 

Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.

Diolch am yr ateb.

Diolch, Adam. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £77 miliwn yn 2025-26 i leihau'r perygl o lifogydd ledled Cymru. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer paratoi tir ffermio neu amaethyddol. Dwi'n annog pawb i gofrestru i wasanaeth rhybuddio am lifogydd am ddim Cyfoeth Naturiol Cymru i gael gwybod a pharatoi'n well ar gyfer digwyddiadau llifogydd yn y dyfodol.

Weinidog, rwy'n siŵr eich bod chi'n ymwybodol o'r achos torcalonnus a fu yn fy etholaeth i yn ddiweddar, yn agos i Bont-iets fis yma, lle collodd ffermwr lleol 275 o ddefaid mewn llif ar ei dir o Wendraeth Fawr. Heb sôn am y gost, wrth gwrs, mae'r digwyddiad yma wedi cael effaith ofnadwy ar yr etholwyr yn emosiynol ac yn feddyliol—ar deulu sydd wedi goresgyn sawl her enfawr mewn bywyd cyn i'r llifogydd yma eu taro. Wrth i'r tywydd droi'n fwy anodd ei ddarogan yn sgil effaith newid hinsawdd, mae'n anochel y bydd rhagor o achlysuron lle mae llifogydd cyflym yn datblygu. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i leihau nifer yr achosion fel yr un yma ac i adolygu'r system ragolygon llifogydd er mwyn cefnogi tirfeddianwyr ac amaethwyr, a pha gefnogaeth arall all gael ei chynnig i'r rheini sy'n cael eu heffeithio yn y fath fodd? 

Mae cwestiwn 6 [OQ63064] wedi'i dynnu nôl. Cwestiwn 7, Llyr Gruffydd.

Diolch, Llyr. Dwi wedi cael trafodaethau helaeth gydag ystod o randdeiliaid, gan gynnwys yr undebau ffermio, yn bennaf drwy ford gron gweinidogol y cynllun ffermio cynaliadwy.

Diolch i chi.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Hannah Blythyn. 

Diolch am yr ateb. 

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau amserol. Mae'r cyntaf heddiw i'w ateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, ac i'w ofyn gan Rhun ap Iorwerth.

Diolch. Mae'n rhaid i fi ddweud roeddwn i'n siomedig ac yn flin o weld bod yr Ysgrifennydd Cabinet wedi cymeradwyo'r cynllun yma. Mi oedd cannoedd yn flin ac yn siomedig mewn cyfarfod cyhoeddus roeddwn i'n cymryd rhan ynddo fo yn Amlwch yr wythnos diwethaf hefyd. Mi fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ymwybodol o lefel y gwrthwynebiad—1,000 o bobl wedi arwyddo llythyr agored; dros 500 o bobl wedi cymryd rhan yn y broses ymgynghori. Ac mi oedd hi ei hun wedi rhoi pob arwydd i fi ei bod hi'n cytuno bod y cynllun yma'n mynd yn groes i nifer o bolisïau cynllunio Llywodraeth Cymru, yn enwedig ar ddatblygu ar dir amaethyddol BMV.

Mae gwaith yn mynd ei flaen rŵan i wrthwynebu'r penderfyniad yma, a'r unig ffordd i wneud hynny ydy drwy adolygiad barnwrol. Mae yna ambell i elfen o fewn y datblygiad sy'n cael ei hystyried ar gyfer apêl. Mae'n gonsýrn dyw'r broses ddim wedi ystyried lleoliadau eraill. Beth am y ffordd dispersed solar dwi ag eraill yn ei chefnogi—pob to, pob sied amaethyddol, ochrau ffyrdd, meysydd parcio ac yn y blaen? Ond hefyd mae yna bryderon am benderfyniad PEDW i anwybyddu—take out of scope—y peryglon sy'n gysylltiedig â'r storfa fatri ar y safle, yn benodol y llygredd posib o'r cyflenwad dŵr cyhoeddus dwy gronfa ddŵr allweddol Llyn Alaw. 'Out of scope'—sut y gallai hynny fod, mewn maes sydd yn datblygu o ran y peryglon? Mae'r ffenest apelio yn fyr iawn; 7 Hydref ydy'r diwrnod terfyn i gyflwyno yr apêl. A gaf i, o ystyried lefel y rhwystredigaeth yn lleol, ofyn a fyddai'r Ysgrifennydd Cabinet yn barod i gynnig estyniad yn y broses apelio ar gyfer y datblygiad penodol yma, fel bod trigolion yn gallu apelio'r penderfyniad mewn ffordd gyfreithiol deg?

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Cwnsler Cyffredinol, ac i'w ofyn gan Mick Antoniw.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Bydd y cwestiwn amserol olaf heddiw gan Sioned Williams.

Ac yn olaf, Jenny Rathbone. 

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet. 

Eitem 4 heddiw yw'r datganiadau 90 eiliad. Yn gyntaf, Siân Gwenllian. 

Dros y pum mlynedd diwethaf, mae Pwyllgor Pentra Deiniolen wedi bod yn gweithio’n ddiflino i sicrhau cartref parhaol yn nwylo’r gymuned, ac wythnos diwethaf, fe gyrhaeddon nhw eu targed ariannol o £20,000 er mwyn prynu'r hen lyfrgell yn y pentref. Ar draws Cymru, ac yn enwedig yng Ngwynedd, mae cymunedau yn hawlio eu dyfodol, ac yn cymryd tafarndai, prosiectau ynni a chanolfannau cymunedol i'w dwylo eu hunain. Mae'r symudiad tuag at berchnogaeth gymunedol yn chwyldro tawel yma yng Ngwynedd, a dwi mor falch bod pentref Deiniolen yn ymuno efo'r chwyldro hwnnw.

Perchnogaeth gymunedol ydy'r dyfodol. Mae'n rhoi'r grym yn nwylo’r bobl yn hytrach na chorfforaethau a grymoedd sy'n bell o’n cymunedau. Mae'n rhoi'r gallu inni siapio ein dyfodol ein hunain. Dŷn ni'n ffodus iawn i gael gwirfoddolwyr sy'n rhoi eu hamser, eu gweledigaeth a'u hegni fel y bydd ein pentrefi ni yn ffynnu, ac felly dwi'n achub ar y cyfle heddiw i ddiolch o galon i Bwyllgor Pentra Deiniolen am eu gwaith a'u llongyfarch ar eu llwyddiant.

Pen-blwydd hapus i chi.

Diolch.

Yr eitem nesaf yw cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, a galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i'w wneud yn ffurfiol—Paul Davies.

Yn ffurfiol.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig wedi ei dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 5 heddiw yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, P-06-1307, 'Dylai Llywodraeth Cymru ymrwymo i fabwysiadu gwaith cynnal a chadw ystadau tai newydd gan awdurdodau lleol'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Carolyn Thomas.

Carwn i ddiolch i Eleri Lewis, y deisebydd yn y mater yma. Mi wnes i chwarae rhan yn llunio'r ddeiseb yn y lle cyntaf, ac yna fe ddes i'n aelod o'r pwyllgor a ges i'r fraint o fod yn bresennol i wrando ar Hefin David yn rhoi tystiolaeth arbenigol i ni. Codwyd y mater yma yn y lle cyntaf wrth i breswylwyr The Mill, oedd yn cynnwys Eleri Lewis, gael biliau blynyddol heb unrhyw breakdown o gwbl yn y bil a heb unrhyw fanylion pan oedden nhw'n holi am fanylion, a'r bil yn mynd i fyny bob blwyddyn.

Yn gyntaf, diolch yn fawr iawn i Carolyn Thomas am gyflwyno’r ddeiseb hollbwysig yma i’r Senedd heddiw, a diolch hefyd i'r diweddar Hefin David am ei waith diflino yn y maes yma. Diolch am yr adroddiad sydd yn edrych ar broblemau sy'n wynebu pobl ym mhob cwr o Gymru. Yn y bôn, mae’r problemau yn symptom o system dai sydd wedi’i strwythuro nid i gefnogi trigolion, ond i lenwi pocedi cwmnïau mawr.

Yn fy etholaeth i fy hun yn Arfon, dwi wedi gweld annhegwch y sefyllfa ar sawl ystad, a’r enghraifft fwyaf diweddar ydy ystad Gwêl y Llan yng Nghaernarfon. Mae'r trigolion yn talu ffioedd rheoli ers pan oedd Gwêl y Llan yn cael ei rheoli'n breifat, a bwriad y ffioedd yn wreiddiol oedd talu am ffyrdd, goleuadau a draeniau. Ond mae'r cyfrifoldebau hynny bellach wedi cael eu trosglwyddo i Gyngor Gwynedd a Dŵr Cymru, ac eto, am ryw reswm, mae ffioedd rheoli’r cwmni, Trinity Estates, yn parhau i godi. Mi liciwn i ddiolch i'r Cynghorydd Dewi Jones, sydd wedi dal ati'n ddygn i ddwyn pwysau ar y cwmni ar ran trigolion. Mae ei ymgyrch o wedi datgelu unwaith eto fod y system yn caniatáu i gwmnïau rheoli lenwi eu pocedi, a hynny heb roi gwerth yn ôl i’r trigolion. Mae trigolion yng Nghaernarfon a ledled Cymru yn haeddu tegwch yn hytrach na’r diffyg cyfathrebu a’r ffioedd cynyddol am wasanaethau nad ydyn nhw’n eu derbyn.

Rydym ni yng nghanol argyfwng tai. Mae Shelter Cymru wedi rhybuddio’n glir bod perchnogion tai yn cael eu gwasgu rhwng y cynnydd mewn morgais a rhent, ac mae ffioedd ystadau afresymol yn ychwanegu at y pwysau yma. Mae’r perygl bob amser yr un peth: bod teuluoedd yn syrthio i ddigartrefedd. Mae’r dystiolaeth yn dangos mai dyma ydy canlyniad diffyg deddfwriaeth ers blynyddoedd, a dydy’r broblem ddim am leihau oni bai ein bod ni'n gweithredu ar frys. Mae cwmnïau rheoli yng Nghymru eisoes yn paratoi i gymryd dros 24 o ystadau newydd efo dros 4,000 o gartrefi.

Oes, mae yna rai newidiadau wedi dod drwy Ddeddf San Steffan, Deddf Diwygio Cyfraith Lesddaliad a Rhydd-ddaliad 2024, ond mae’r mwyafrif o’r darpariaethau eto i ddod i rym, ac mae’r system bresennol yn dal i adael pŵer anferth yn nwylo’r cwmnïau rheoli.

Dros yr haf, fe wnes i gychwyn mynd ar ôl hyn i gyd unwaith eto a chyflwyno cwestiwn ysgrifenedig i’r Llywodraeth yn holi pryd y bydd darpariaethau Ddeddf diwygio 2024 yn dod i rym yng Nghymru, achos maen nhw'n ddarpariaethau a allai gynnig gwarchodaeth i berchnogion tai rhydd-ddaliadol ar ystadau preifat, gan gynnwys y gofynion ynghylch tryloywder dros eu taliadau ystad, a’r gallu i herio’r taliadau maen nhw’n eu talu drwy ddwyn achos gerbron tribiwnlys.

Yr ateb siomedig y ces i oedd bod angen ymgynghori pellach a datblygu is-ddeddfwriaeth fanwl gan Weinidogion Cymru yn cydweithio efo Gweinidogion y Deyrnas Unedig. Pryd, felly, fydd hyn yn digwydd, a phryd gallwn ni weld cwmnïau fel Trinity Estates, a fu’n gweithredu yn Gwêl y Llan yn perthyn i gynllun lle mae’r preswylwyr yn mynd i fedru i’w dwyn nhw i gyfrif?

Gweinidogion Cymru fydd, yn dechnegol ac yn gyfreithiol, yn gwneud yr is-ddeddfwriaeth yma, ac felly mae’n siomedig iawn bod Llywodraeth Cymru yn gadael i ddeddfwrfa arall arwain y ffordd ar hyn o bryd. Buaswn i’n dadlau hefyd fod angen mwy na jest yr hyn sydd yn Neddf San Steffan 2024, a bod angen deddfu yma yn y Senedd i sicrhau tegwch, tryloywder a chyfrifoldeb. Mae hwn yn fater datganoledig, ac mae'n ddyletswydd arnom ni i weithredu, ond unwaith eto mae’n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn mynd i ddisgwyl i weld beth ddaw o San Steffan yn hytrach na bwrw ati i greu trefn ein hunain. Mae yna wahaniaethau cyfreithiol yn bodoli yn barod, ac mae angen trefn addas i Gymru. Mae creu isadeiledd gwydn ar gyfer y dyfodol yn hollbwysig i’n gwlad ni, ac mae trigolion ar hyd a lled Cymru yn haeddu gwell.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Thai, Jayne Bryant.

Galwaf ar Carolyn Thomas i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 6 heddiw yw'r ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol, 'Cynyddu'r gwres cyn 2160: amser i gyflymu'r gwaith o drechu tlodi tanwydd'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Jenny Rathbone.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol a'r Trefnydd, Jane Hutt.

Galwaf ar Jenny Rathbone i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi'i dderbyn yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Eitem 7 heddiw yw dadl Plaid Cymru, cyllideb hydref Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Galwaf ar Heledd Fychan i wneud y cynnig.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae dadl heddiw yn gyfle i ni fel Senedd uno a gyrru neges gadarn a diamheuol ein bod yn gweld cyllideb hydref y Deyrnas Unedig ar 26 Tachwedd fel cyfle—eu cyfle olaf cyn etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf—i ddangos bod Llywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig yn malio am Gymru. Mae’r gyllideb hefyd, wrth gwrs, y prawf olaf cyn etholiad y Senedd o’r bartneriaeth mewn pŵer rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Llywodraeth Lafur y Deyrnas Unedig, oherwydd mae dirfawr angen i’r bartneriaeth honno ddechrau dangos ei gwerth a dangos bod llais Cymru’n cael ei chlywed a’i pharchu.

Oherwydd sawl gwaith y clywsom ni am flynyddoedd gan aelodau o Lywodraeth Llafur Cymru, a hyd yn oed bryd hwnnw rhai o Aelodau Seneddol Llafur, am ba mor wahanol y byddai pethau gyda dwy Lywodraeth Lafur wrth y llyw, gyda hyd yn oed Jo Stevens, sydd bellach yn Ysgrifennydd Gwladol dros Gymru, yn sôn am y sgandal o ran y biliynau o bunnau oedd yn ddyledus i Gymru drwy HS2 yn unig. Mae'n anhygoel y gwahaniaeth sy'n gallu bod pan fo rhywun mewn gwrthblaid, a bod mewn grym a gallu gwneud rhywbeth am y peth.

Rwyf wedi dethol y gwelliannau i'r cynnig ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. A galwaf ar Sam Rowlands i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. 

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg i gynnig yn ffurfiol welliant 2.

Ffurfiol.

Mae'r tanfuddsoddi sylweddol yn seilwaith rheilffyrdd Cymru dros ddegawdau yn adlewyrchu'r diffyg tegwch sydd wrth wraidd ein setliad ariannol presennol. Ac eto, er bod Gweinidog trafnidiaeth San Steffan wedi cydnabod y camwahaniaethu hanesyddol erbyn diwedd y llynedd, mae'n amlwg nad oes unrhyw ymdrech ystyrlon gan Lafur i droi'r dudalen a dechrau pennod newydd o degwch. Os rhywbeth, mae’r Llywodraeth bresennol yn San Steffan yn benderfynol o barhau ag annhegwch fformiwla Barnett. Roedd y rhybuddion yno ers tro.

Wedi blynyddoedd o alw am ein siâr deg o arian HS2—dros £4 biliwn yn ôl Ysgrifennydd Gwladol Cymru—gwnaeth Llafur fynd yn fwy a mwy tawedog wrth i'r etholiad cyffredinol agosáu. Tawel iawn fu Llywodraeth Lafur Cymru hefyd. Ac er i'r Prif Weinidog honni'n ddiweddar ei bod yn gwneud yr achos dros ariannu teg yn sgil HS2, y gwir yw nad yw un geiniog wedi dod i Gymru yn ei sgil. Ai dyma ydy pen draw'r ffordd goch Gymreig—twnnel o anobaith?

Ond symptom ydy HS2 o broblem ddyfnach. Mae tanfuddsoddi hanesyddol—rhwng £2.4 biliwn a £5.1 biliwn, yn ôl Llywodraeth Cymru ei hun—wedi bod yn nodwedd barhaol o'n perthynas anghytbwys â San Steffan. Ac er bod San Steffan yn honni ei fod yn cydnabod yr anghyfiawnder hwn, mae'r sefyllfa’n gwaethygu. Roedd yr adolygiad gwariant diweddar hyd yn oed yn llai hael na'r un blaenorol, yn enwedig o ran cyllid cyfalaf. Amcangyfrifodd yr Athro Mark Barry y byddai angen o leiaf £250 miliwn ychwanegol y flwyddyn dros y 15 mlynedd nesaf ar gyfer gwelliannau

ar gyfer gwelliannau i rwydwaith y core Valleys lines a Network Rail. Mae hynny’n rhoi’r £445 miliwn dros y ddegawd nesaf mewn persbectif gwbl wahanol.

Felly, does dim syndod i ganfyddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru fod cynlluniau’r Canghellor yn methu â mynd i’r afael â’r problemau systemig yn y ffordd y caiff seilwaith rheilffyrdd Cymru ei ariannu ac nad oes sail o gwbl i honiad bod arian yr adolygiad gwariant yn gwneud iawn am golli arian HS2. Does dim syndod chwaith fod yr Ysgrifennydd trafnidiaeth wedi gwrthod cynnal asesiad diwygiedig o fuddsoddiad hanesyddol yng Nghymru, oherwydd mae’n gwybod yn iawn beth fyddai’r casgliad: dan Lafur, mae pob llwybr wedi arwain at danfuddsoddi, esgeulustod a Chymru’n cael ei gadael ar ôl.

Gan fynd yn ôl at bwynt agoriadol Heledd Fychan, dyma gyfle olaf Llafur i brofi bod y newid a addawyd yn ystod yr etholiad diwethaf yn golygu mwy na jest geiriau gwag. Rhaid gweld ymrwymiad pendant, diamod, i dalu pob ceiniog sy’n ddyledus i Gymru o HS2 ar unwaith fel rhan o raglen lawn i unioni degawdau o danfuddsoddi yn ein trafnidiaeth gyhoeddus. Diolch yn fawr.

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a'r Gymraeg, Mark Drakeford.

the mean dependent variable, the standard deviation dependent variable, the Akaike information criterion, the Schwarz criterion, the Hannan-Quinn criterion and the Durbin-Watson statistic. Now, do you think that your motion is reduceable, in the way you do, to that single line and then pretend to the rest of us that this was something as easy as just asking for it to happen and by passing a resolution, somehow you will have made it happen? That’s why the Government cannot possibly support the motion this afternoon.

There have been some serious contributions to this debate. I listened carefully to what Rhys ab Owen said. I listened carefully to Alun Davies and to what Mike Hedges, in his explanation of the complexity of reform, said. But you don’t bring about policy change and really significant advantages for Wales by not being prepared to do the hard work that lies behind it. This motion is the opposite of that. Members shouldn’t support it this afternoon. It’s to pretend that, simply by passing a resolution, you can change the world. You certainly can’t. What we will do is what this Government always does—that careful, hard, patient business of talking, of arguing and of making the case and then delivering for people in Wales.

Galwaf ar Heledd Fychan i ymateb i'r ddadl.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, gohiriaf y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Rydyn ni wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio hwnnw nawr. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu’r gloch, symudaf yn syth i’r cyfnod pleidleisio.

Yr unig eitem y byddwn yn pleidleisio arni heddiw yw eitem 7, dadl Plaid Cymru ar gyllideb hydref Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.

Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Paul Davies. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, un yn ymatal a 38 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod.

Felly, galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais.

Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 25 against, therefore amendment 2 is agreed. 

Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 25 yn erbyn, felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.

Symudwn ymlaen nawr at eitem 9, y ddadl fer. Symudaf nawr at y ddadl fer, a galwaf ar Cefin Campbell i siarad.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Mae'n bleser gen i gyflwyno'r ddadl fer heno, a dwi'n bwriadu rhoi munud o fy amser i Sioned Williams a Mabon ap Gwynfor. 

Yn anffodus, dyw’r cynllun ddim yn mynd i'r afael â’r heriau penodol mae menywod yn eu hwynebu mewn ardaloedd gwledig. Mae'n sôn am wasanaeth ataliol, ond eto'n anwybyddu’r ffaith bod meddygfeydd ac adrannau damweiniau ac achosion brys gwledig yn cau; bod trafnidiaeth gyhoeddus yng nghefn gwlad Cymru yn sobor o wael; bod cysylltedd digidol yn annibynadwy, a seilwaith angenrheidiol yn annigonol. Mae'r rhain i gyd yn tanseilio argaeledd gwasanaethau ataliol trwy ddatgymalu mynediad at ofal.

Nid mater meddygol yn unig yw iechyd menywod. Mae'n sail i ffyniant economaidd, lles teuluol, a chydlyniant cymunedol. Ac eto, yng nghefn gwlad Cymru, mae menywod yn wynebu clytwaith unigryw o rwystrau sy'n cyfyngu ar eu mynediad at ofal iechyd sylfaenol a gwasanaethau atgenhedlu. Mae’n rhaid i’r llywodraeth gydnabod nad yr un atebion sydd eu hangen mewn ardaloedd trefol â sydd mewn ardaloedd gwledig. 'One size doesn’t fit all' mor bell ag mae iechyd menywod yn y cwestiwn ar draws Cymru.

ar draws Cymru. Cymerwch drafnidiaeth gyhoeddus: mae diffyg cysylltiadau dibynadwy yn ei gwneud hi bron yn amhosibl cyrraedd clinig neu feddygfa. Mae'r cynllun yn sôn am arloesedd digidol, ac mewn llawer o ardaloedd gwledig, mae cysylltedd yn rhy wael i'w ddefnyddio. Mewn rhanbarthau twristaidd fel Ceredigion, rhannau o sir Gâr, sir Benfro, mae menywod yn aml yn dibynnu ar waith tymhorol a chyflog isel, ac yn wynebu, hefyd, cyfraddau tlodi mor uchel â 34 y cant. Mae'r pwysau hyn yn achosi straen gronig ychwanegol at y straen y mae'r tlodi sylfaenol yn ei gynnig. Canlyniadau iechyd gwaeth o ganlyniad i hynny, ac yn dyfnhau'r cylch dieflig sy'n gysylltiedig â thlodi gwledig.

Nawr, mae'r rhyngblethiad daearyddol dwfn rhwng tlodi ac anghydraddoldeb rhywedd yn gwneud iechyd menywod yn yr ardal dwi'n ei chynrychioli nid yn unig yn fater clinigol ond yn un cymdeithasol ac economaidd. Mae prinder arbenigwyr a diffyg parhad gofal yn golygu bod menywod yn cael eu gadael i aros, i ddioddef a chael eu hanwybyddu.