Y Cyfarfod Llawn

Plenary

27/11/2024

Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.

In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio
1. Questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning

Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn y prynhawn yma. Y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio sydd gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Russell George.

Good afternoon and welcome to this afternoon's Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, and the first question is from Russell George.

Dydd Sadwrn Busnesau Bach
Small Business Saturday

1. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo Dydd Sadwrn Busnesau Bach yn sir Drefaldwyn? OQ61946

1. What is the Welsh Government doing to promote Small Business Saturday in Montgomeryshire? OQ61946

Micro and small businesses represent 98.4 per cent of all businesses in Wales and are the lifeblood of our communities. The Welsh Government remains committed, as it always has been, to supporting micro and small businesses and will be actively promoting Small Business Saturday through the Business Wales digital channels.

Microfusnesau a busnesau bach yw 98.4 y cant o'r holl fusnesau yng Nghymru ac maent yn anadl einioes i'n cymunedau. Fel erioed, mae Llywodraeth Cymru yn parhau'n ymrwymedig i gefnogi microfusnesau a busnesau bach, a bydd yn mynd ati i hyrwyddo Dydd Sadwrn y Busnesau Bach drwy sianeli digidol Busnes Cymru.

Thank you for your answer, Cabinet Secretary, and, of course, it is really important that we all support our small and independent shops, particularly in the lead-up to Christmas as well, and I’ll be doing all that I can to encourage people to consider shopping local in the lead-up to Christmas. Now, I have actively been visiting shops across my constituency—those small independent shops in Newtown, Welshpool, Llanfyllin. Llanidloes—I’m going to visit shops there on Friday. Last Saturday, I visited shops in Machynlleth and what one shopkeeper was telling me was that they feel the squeeze at the moment in all directions. One, particularly, is that there is concern and anxiety from some businesses that employ a small number of people about the rise in employers' national insurance contributions, and the other squeeze for them is around business rates and the less attractive offer than has been there in previous years. So, Cabinet Secretary, as I continue to visit small businesses in my own constituency, what positive information can you provide me with that I can pass on to those businesses to encourage them as they think about their businesses going into the future?

Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet, ac wrth gwrs, mae'n bwysig iawn ein bod i gyd yn cefnogi ein siopau bach ac annibynnol, yn enwedig yn y cyfnod cyn y Nadolig, a byddaf yn gwneud popeth yn fy ngallu i annog pobl i ystyried siopa'n lleol yn y cyfnod cyn y Nadolig. Nawr, rwyf wedi bod yn ymweld â siopau ar draws fy etholaeth—y siopau bach annibynnol yn y Drenewydd, y Trallwng, Llanfyllin. Llanidloes—rwy'n mynd i ymweld â siopau yno ddydd Gwener. Ddydd Sadwrn diwethaf, fe ymwelais â siopau ym Machynlleth a dywedodd un perchennog siop wrthyf eu bod yn teimlo'r wasgfa ym mhob ffordd ar hyn o bryd. Un yn arbennig yw bod pryder gan rai busnesau sy'n cyflogi nifer bach o bobl ynghylch y cynnydd yng nghyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr, a'r wasgfa arall arnynt yw ardrethi busnes a'r cynnig llai deniadol nag a fu yn y blynyddoedd blaenorol. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, wrth imi barhau i ymweld â busnesau bach yn fy etholaeth, pa wybodaeth gadarnhaol y gallwch ei rhoi i mi i'w throsglwyddo i'r busnesau hynny i'w hannog wrth iddynt feddwl am eu busnesau yn y dyfodol?

Well, I'm very grateful for the question and for the opportunity to highlight Small Business Saturday and encourage all colleagues to celebrate it, as I know that you have been—I've been following your social media adventures and your early start on your Christmas shopping in Newtown as well. So, absolutely, I hope that all colleagues follow your sterling example in that space.

There have been difficult trading conditions for small businesses in recent times with the cost of living and, of course, the impact of inflation. But in specific reference to the national insurance contributions, the UK Government analysis showed that, as a result of all of the measures in the budget, 865,000 UK businesses will pay no national insurance contributions at all and more than half of all employers' national insurance contribution liabilities will see either no change or will actually gain overall next year. So, I do think that that has been lost in the debate that's been had in relation to national insurance contribution.

For our part, though, we're very much focused on using the levers that we have to support small businesses and microbusinesses here in Wales. Obviously, I would highlight the Development Bank for Wales and the great work that is going on there, particularly so through the micro-loans fund, which is supporting over 280 different businesses a year with over £8 million of micro-loan finance, and that’s between £1,000 and £50,000.

And, of course, the work of Business Wales as well, I think, is instrumental. We know that businesses, when they start up, if they go to Business Wales and seek support, they are twice as likely to still be trading five years later, and I think that really speaks to the value of the Business Wales offer that we have here in Wales. So, if businesses are perhaps struggling at the moment or just thinking about how they can expand and grow, then absolutely I would encourage them to speak to a Business Wales adviser.

Wel, rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn ac am y cyfle i dynnu sylw at Ddydd Sadwrn y Busnesau Bach ac rwy'n annog pob cyd-Aelod i'w ddathlu, fel y gwn eich bod chi wedi ei wneud—rwyf wedi bod yn dilyn eich anturiaethau ar y cyfryngau cymdeithasol a'ch dechrau cynnar ar eich siopa Nadolig yn y Drenewydd hefyd. Felly, yn hollol, rwy'n gobeithio y bydd pob cyd-Aelod yn dilyn eich esiampl ragorol yn hynny o beth.

Cafwyd amodau masnachu anodd i fusnesau bach yn ddiweddar gyda chostau byw, ac effaith chwyddiant wrth gwrs. Ond i gyfeirio'n benodol at y cyfraniadau yswiriant gwladol, dangosodd dadansoddiad Llywodraeth y DU, o ganlyniad i'r holl fesurau yn y gyllideb, na fydd 865,000 o fusnesau'r DU yn talu unrhyw gyfraniadau yswiriant gwladol o gwbl a bydd mwy na hanner holl rwymedigaethau cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr naill ai'n golygu na fydd unrhyw newid neu y byddant ar eu hennill at ei gilydd y flwyddyn nesaf. Felly, rwy'n credu bod hynny wedi'i golli yn y ddadl a gafwyd ar y cyfraniad yswiriant gwladol.

O'n rhan ni, serch hynny, rydym yn canolbwyntio ar ddefnyddio'r dulliau sydd gennym at ein defnydd i gefnogi busnesau bach a microfusnesau yma yng Nghymru. Yn amlwg, rwy'n tynnu sylw at Fanc Datblygu Cymru a'r gwaith gwych sy'n digwydd yno, yn enwedig drwy'r gronfa microfenthyciadau, sy'n cefnogi dros 280 o fusnesau gwahanol y flwyddyn gyda dros £8 miliwn o gyllid microfenthyciadau rhwng £1,000 a £50,000.

Ac wrth gwrs, mae gwaith Busnes Cymru yn allweddol hefyd. Rydym yn gwybod bod busnesau, pan fyddant yn dechrau, os ydynt yn troi at Busnes Cymru ac yn ceisio cymorth, eu bod ddwywaith yn fwy tebygol o fod yn dal i fasnachu bum mlynedd yn ddiweddarach, ac rwy'n credu bod hynny'n dweud rhywbeth am werth y cynnig Busnes Cymru sydd gennym yma yng Nghymru. Felly, os yw busnesau'n ei chael hi'n anodd ar hyn o bryd neu'n ystyried sut y gallant ehangu a thyfu, rwy'n eu hannog i siarad â chynghorydd Busnes Cymru.

Cyfraniadau Yswiriant Gwladol Cyflogwyr
Employer National Insurance Contributions

2. Pa asesiad y mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o'r effaith y mae'r cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr wedi'i chael ar fentrau cymdeithasol? OQ61944

2. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact on social enterprises of the increase in employer national insurance contributions? OQ61944

Welsh Government officials regularly discuss a range of matters with the social enterprise sector. Our Social Business Wales service is on hand to provide specialist support to offer information, guidance and support to social enterprises across Wales.

Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn trafod amrywiaeth o faterion yn rheolaidd gyda'r sector mentrau cymdeithasol. Mae ein gwasanaeth Busnes Cymdeithasol Cymru wrth law i ddarparu cymorth arbenigol i gynnig gwybodaeth, arweiniad a chefnogaeth i fentrau cymdeithasol ledled Cymru.

Diolch yn fawr am yr ateb yna.

Thank you very much for that response.

The ramifications of last month's Labour UK Government budget are dawning on many sectors that have been earmarked to make up budgetary shortfalls. Plaid Cymru have contended from the outset that the wrong choices have been made. The hit on social enterprises through the national insurance rise is one such area. The head of policy at Social Enterprise UK said that there are increased risks in placing a greater burden on social enterprises that deliver vital public services and create employment opportunities, often for those furthest from the Labour market. One social enterprise in my region, which employs nine people in a deprived area, has to find an extra £7,000 per annum due to the increase in NI. That's before any pay rises and with heating costs trebled. As a senior member of staff said, 'Because there is no slack left, this can only be met by a reduction in services'. Cabinet Secretary, do you share my concerns about what your Westminster colleagues have done to social enterprises? Are you lobbying your party colleagues for some leeway for those social enterprises? And, finally, what mitigation has your Government considered putting in place to ease the burden on our social enterprises, many of whom carry out essential front-line services?

Mae goblygiadau cyllideb Llywodraeth Lafur y DU fis diwethaf yn gwawrio ar lawer o sectorau a gafodd eu clustnodi ar gyfer adfer diffygion cyllidebol. Mae Plaid Cymru wedi dadlau o'r dechrau bod y dewisiadau anghywir wedi eu gwneud. Mae'r ergyd i fentrau cymdeithasol trwy'r cynnydd i yswiriant gwladol yn un o'r rheini. Dywedodd pennaeth polisi Social Enterprise UK fod mwy o risgiau wrth roi mwy o faich ar fentrau cymdeithasol sy'n darparu gwasanaethau cyhoeddus hanfodol ac yn creu cyfleoedd cyflogaeth, yn aml i'r rhai sydd bellaf o'r farchnad Lafur. Mae'n rhaid i un fenter gymdeithasol yn fy rhanbarth i, sy'n cyflogi naw o bobl mewn ardal ddifreintiedig, ddod o hyd i £7,000 ychwanegol y flwyddyn oherwydd y cynnydd i yswiriant gwladol. Mae hynny cyn unrhyw godiadau cyflog a chyda chostau gwresogi wedi treblu. Fel y dywedodd uwch aelod o staff, 'Am nad oes unrhyw hyblygrwydd yn weddill, nid oes modd gwneud hyn heb leihau gwasanaethau'. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n rhannu fy mhryderon ynglŷn â'r hyn y mae eich cymheiriaid yn San Steffan wedi'i wneud i fentrau cymdeithasol? A ydych chi'n lobïo eich cymheiriaid yn eich plaid am rywfaint o hyblygrwydd i'r mentrau cymdeithasol hynny? Ac yn olaf, pa fesurau lliniarol y mae eich Llywodraeth wedi ystyried eu rhoi ar waith i leddfu'r baich ar ein mentrau cymdeithasol, gyda llawer ohonynt yn cyflawni gwasanaethau hanfodol ar y rheng flaen?

13:35

Again, I'm grateful for the question. It's been said before, of course, that the Chancellor faced a really difficult set of circumstances when she came into post and had to develop her first budget, and will have made decisions that she certainly wouldn't have wanted to, or even expected to have to take. But, in doing so, she has been able to balance the books and put the country on a firm and steady footing, which was the intention. And there were difficult choices made along that road, I know.

So, for our part, the Welsh Government is exploring how we can best use the levers that we have. So, I've already mentioned some of the support that is available through Business Wales. That, of course, will also be available through Social Business Wales to social enterprises. I did have the pleasure of visiting Thrive in Port Talbot last week, to celebrate Social Enterprise Day, which is an incredible social enterprise. They deliver high-quality commercial cleaning and catering services to businesses and organisations. But the special thing about that is that all of the money that is raised is reinvested in targeting violence against women and supporting people who have survived those awful circumstances. So, that's just one example of the great work that is going on, and, as I say, we're using our levers. So, we are investing £1.7 million a year until next year in the social enterprise sector, to provide specialist business advice to support the 'Transforming Wales through social enterprise' vision, and that is about putting social enterprises at the heart of a fairer, more sustainable and more prosperous Wales. At that visit, I did have the opportunity to talk to Cwmpas and Social Business Wales about how businesses can best address the challenges that they're facing, particularly in regard to national insurance contributions. As a first step, I would encourage those businesses in that sector to engage with Social Business Wales and seek out their advice and support.

Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar am y cwestiwn. Fe ddywedwyd o'r blaen, wrth gwrs, fod y Canghellor yn wynebu set o amgylchiadau anodd iawn pan ddaeth i'w swydd a'i bod wedi gorfod datblygu ei chyllideb gyntaf, ac wedi gwneud penderfyniadau na fyddai hi wedi bod eisiau eu gwneud, neu hyd yn oed yn disgwyl gorfod eu gwneud. Ond wrth wneud hynny, mae hi wedi gallu mantoli'r cyfrifon a rhoi'r wlad ar sail gadarn a sefydlog, sef y bwriad. Ac fe wnaed dewisiadau anodd ar y daith honno, rwy'n gwybod.

Felly, o'n rhan ni, mae Llywodraeth Cymru yn archwilio sut y gallwn ddefnyddio'r dulliau sydd gennym ni yn y ffordd orau. Felly, rwyf eisoes wedi sôn am rywfaint o'r cymorth sydd ar gael drwy Busnes Cymru. Bydd hwnnw ar gael hefyd drwy Busnes Cymdeithasol Cymru i fentrau cymdeithasol. Yr wythnos diwethaf, cefais y pleser o ymweld â Thrive, sy'n fenter gymdeithasol anhygoel ym Mhort Talbot, i ddathlu Diwrnod Menter Gymdeithasol. Maent yn darparu gwasanaethau glanhau ac arlwyo masnachol o ansawdd uchel i fusnesau a sefydliadau. Ond y peth arbennig amdanynt yw bod yr holl arian sy'n cael ei godi yn cael ei ailfuddsoddi i dargedu trais yn erbyn menywod a chefnogi pobl sydd wedi goroesi'r amgylchiadau ofnadwy hynny. Felly, dyna un enghraifft yn unig o'r gwaith gwych sy'n digwydd, ac fel y dywedais, rydym yn defnyddio'r dulliau sydd ar gael i ni. Felly, rydym yn buddsoddi £1.7 miliwn y flwyddyn tan y flwyddyn nesaf yn y sector mentrau cymdeithasol, i ddarparu cyngor busnes arbenigol i gefnogi gweledigaeth 'Trawsnewid Cymru trwy fentrau cymdeithasol', ac mae hynny'n ymwneud â rhoi mentrau cymdeithasol wrth galon Cymru decach, fwy cynaliadwy a mwy ffyniannus. Yn ystod yr ymweliad hwnnw, cefais gyfle i siarad â Cwmpas a Busnes Cymdeithasol Cymru am y ffordd orau i fusnesau fynd i'r afael â'r heriau y maent yn eu hwynebu, yn enwedig cyfraniadau yswiriant gwladol. Fel cam cyntaf, rwy'n annog busnesau yn y sector hwnnw i ymgysylltu â Busnes Cymdeithasol Cymru a gofyn am eu cyngor a'u cefnogaeth.

Cabinet Secretary, Labour's decision to drastically hike national insurance contributions in the recent budget has caused a lot of anxiety and concern in the hospitality industry, a sector that has already been under immense pressure before this move. I've spoken to many businesses in my region of south-east Wales about the impact this decision will have on them, and, believe me, Cabinet Secretary, it's not a pretty picture at all. One particular business I've spoken to revealed that additional net costs will be more than £180,000 in 2025-26. Businesses here in Wales have already been punished, with the highest business rates in Great Britain, and Labour's greatest budget is quite frankly an absolute betrayal. Labour Ministers here, as we know, slashed rate relief, from 75 per cent to a mere 40 per cent for retail and hospitality businesses, and, as we saw recently, the UK Labour Government followed suit and dropped rate relief to 40 per cent. Well, I guess we can now also add business owners onto the ever-growing list of people that are on Labour's hitlist, alongside pensioners and farmers. So, Cabinet Secretary, with extra funding making its way to the Welsh Government's coffers, will this Government commit to reinstating relief to 75 per cent, to sincerely support this important sector at this very difficult time? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, mae penderfyniad Llafur i godi cyfraniadau yswiriant gwladol yn sylweddol yn y gyllideb ddiweddar wedi achosi llawer o bryder yn y diwydiant lletygarwch, sector sydd eisoes wedi bod dan bwysau aruthrol cyn hyn. Rwyf wedi siarad â llawer o fusnesau yn fy rhanbarth yn ne-ddwyrain Cymru am yr effaith y bydd y penderfyniad hwn yn ei chael arnynt, a chredwch fi, Ysgrifennydd y Cabinet, nid yw'n ddarlun braf o gwbl. Datgelodd un busnes penodol y siaradais ag ef y bydd costau net ychwanegol yn fwy na £180,000 yn 2025-26. Mae busnesau yma yng Nghymru eisoes wedi cael eu cosbi, gyda'r ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, ac mae cyllideb fawr Llafur yn frad llwyr a dweud y gwir. Fel y gwyddom, fe wnaeth gweinidogion Llafur yma leihau rhyddhad ardrethi o 75 y cant i ddim ond 40 y cant ar gyfer busnesau manwerthu a lletygarwch, ac fel y gwelsom yn ddiweddar, dilynodd Llywodraeth Lafur y DU yr un esiampl a gostwng rhyddhad ardrethi i 40 y cant. Wel, rwy'n credu y gallwn ychwanegu perchnogion busnes at y rhestr gynyddol o bobl sydd ar restr dargedau Llafur, ochr yn ochr â phensiynwyr a ffermwyr. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda chyllid ychwanegol yn gwneud ei ffordd i goffrau Llywodraeth Cymru, a wnaiff y Llywodraeth hon ymrwymo i adfer rhyddhad i 75 y cant, i roi cefnogaeth go iawn i'r sector pwysig hwn ar yr adeg anodd hon? Diolch.

I think the inflammatory language used in that question was completely unnecessary; I think it is possible to make important points in different ways. I will also just add that, of course, this question is about social enterprises, and, whilst the question that was raised by you was about hospitality businesses, I will nonetheless address the point in relation to non-domestic rates. The Welsh Government has a long history of providing significant support to the retail, hospitality and leisure sectors through our non-domestic rates relief support. We're providing over £130 million this year in support, and that is, of course, in addition to the £250 million that we provide annually. So, this year alone, over £0.3 billion is going to support those businesses, and that is a really significant investment. Colleagues will be aware that the temporary rate relief support provided to the retail, hospitality and leisure sectors was just that—it was temporary. It was in relation to the specific circumstances caused by the COVID pandemic, and then, of course, as we moved into the cost-of-living crisis, we decided to keep some of that support. But, overall, we've provided almost £1 billion of support through those rate relief schemes since 2020-21, and that is really significant support for the sector. And, of course, it's alongside all of the other support I've referred to, which Business Wales is there to offer businesses, alongside, of course, the development bank.

Rwy'n credu bod yr iaith ymfflamychol a ddefnyddiwyd yn y cwestiwn yn gwbl ddiangen; rwy'n credu ei bod yn bosibl gwneud pwyntiau pwysig mewn ffyrdd gwahanol. Rwyf am ychwanegu hefyd fod y cwestiwn yn ymwneud â mentrau cymdeithasol, ac er bod y cwestiwn a ofynnwyd gennych yn ymwneud â busnesau lletygarwch, fe af i'r afael â'r pwynt mewn perthynas ag ardrethi annomestig. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes hir o ddarparu cefnogaeth sylweddol i'r sectorau manwerthu, lletygarwch a hamdden drwy ein cymorth rhyddhad ardrethi annomestig. Rydym yn darparu dros £130 miliwn eleni mewn cymorth, a hynny, wrth gwrs, yn ychwanegol at y £250 miliwn a ddarparwn bob blwyddyn. Felly, eleni'n unig, mae dros £0.3 biliwn yn mynd tuag at gefnogi'r busnesau hynny, ac mae hwnnw'n fuddsoddiad sylweddol iawn. Bydd cyd-Aelodau'n gwybod mai rhyddhad dros dro oedd y cymorth rhyddhad ardrethi a ddarparwyd i'r sectorau manwerthu, lletygarwch a hamdden—dros dro. Cafodd ei roi mewn perthynas â'r amgylchiadau penodol a achoswyd gan bandemig COVID, ac yna, wrth inni symud i mewn i'r argyfwng costau byw, fe wnaethom benderfynu cadw peth o'r cymorth hwnnw. Ond yn gyffredinol, rydym wedi darparu bron i £1 biliwn o gymorth drwy'r cynlluniau rhyddhad ardrethi ers 2020-21, ac mae hwnnw'n gymorth sylweddol iawn i'r sector. Ac fe ddaw ochr yn ochr â'r holl gymorth arall y cyfeiriais ato, y mae Busnes Cymru yno i'w gynnig i fusnesau, gyda'r banc datblygu wrth gwrs.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Samuel Kurtz. 

Questions now from the party spokespeople. The Welsh Conservative spokesperson, Samuel Kurtz. 

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, Deutsche Bank has estimated that 100,000 jobs could be lost due to Labour’s budget. Has the Welsh Government conducted any assessment of how many of those jobs will be lost in Wales?  

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae Deutsche Bank wedi amcangyfrif y gallai 100,000 o swyddi gael eu colli oherwydd cyllideb Llafur. A yw Llywodraeth Cymru wedi cynnal unrhyw asesiad o faint o'r swyddi hynny fydd yn cael eu colli yng Nghymru?  

The Welsh Government is completely understanding of the fact that the Chancellor faced, as I said, a really, really difficult set of circumstances when she was going about setting her budget, and she made choices that she wouldn’t have had to do. But I think that we all know that the response that the Chancellor was making was to the huge challenge of the dreadful situation that was left to her by the previous UK Government. I’m hearing mutterings from the Conservative benches that it wasn’t a dreadful—[Interruption.]—

Fel y dywedais, mae Llywodraeth Cymru yn deall yn llwyr fod y Canghellor wedi wynebu set o amgylchiadau anodd iawn pan aeth ati i osod ei chyllideb, a gwnaeth ddewisiadau na fyddai wedi gorfod eu gwneud. Ond rwy'n credu ein bod i gyd yn gwybod bod y Canghellor yn ymateb i her enfawr y sefyllfa ofnadwy a adawyd iddi gan Lywodraeth flaenorol y DU. Rwy'n clywed mwmian oddi ar feinciau'r Ceidwadwyr nad oedd yn sefyllfa ofnadwy—[Torri ar draws.]—

Can you allow the Cabinet Secretary to respond, please?

A wnewch chi ganiatáu i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb, os gwelwch yn dda?

I’m hearing suggestions that it wasn’t a dreadful set of circumstances that the Chancellor was presented with. Well, of course it was. We know that there were millions and billions of pounds of uncosted announcements that had been made by the UK Government. Some of them related specifically to us here in Wales, when you look at Tata, when you look at the investments zones—all announcements, but none of them funded. So, I think that we have to look very carefully at the budget and understand that difficult choices had to be made.

Rwy'n clywed awgrymiadau na wynebodd y Canghellor set ofnadwy o amgylchiadau. Wrth gwrs ei bod. Gwyddom fod miliynau a biliynau o bunnoedd o gyhoeddiadau heb eu costio wedi eu gwneud gan Lywodraeth y DU. Roedd rhai ohonynt yn ymwneud yn benodol â ni yma yng Nghymru, pan edrychwch chi ar Tata, pan edrychwch chi ar y parthau buddsoddi—cyhoeddiadau bob un, ond ni chafodd yr un ohonynt ei ariannu. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni edrych yn ofalus iawn ar y gyllideb a deall bod yn rhaid gwneud dewisiadau anodd.

Thank you. I take it from that that no analysis has been made on the economic fortunes of Wales following that budget. And let’s remind ourselves of what the UK Labour Government did inherit. It inherited the fastest growing economy in the G7, inflation at 2 per cent—an economy that created, over the last 14 years, 800 jobs a day. And the Federation of Small Businesses Wales recently stated that the UK Government’s budget leaned heavily on smaller businesses, the very businesses that will be relied upon to return the UK and Welsh economies to more sustainable growth. And why have they said this? Because, from April 2025, employer national insurance contributions will rise from 13.8 per cent to 15 per cent, adding an estimated £24.5 billion to the costs faced by businesses annually. On top of that, threshold reductions mean small businesses will have to pay national insurance contributions on employee earnings starting at £5,000, down from £9,100, further increasing the strain on employment costs. The FSB also rightly highlight that small and medium-sized businesses are the lifeblood of the Welsh economy, accounting for 99.3 per cent of the business population, 62.3 per cent of private sector employment, and 43.4 per cent of turnover. These businesses—our small restaurants, manufacturers, retailers and service providers—create jobs and spread prosperity across Wales. So, in light of this, Cabinet Secretary, with inflation rising, the energy price cap increasing and national insurance contributions set to go up, how is the Welsh Government supporting these vital businesses to weather these escalating pressures?

Diolch. Rwy'n cymryd o hynny nad oes unrhyw ddadansoddiad wedi'i wneud o dynged economaidd Cymru yn dilyn y gyllideb honno. A gadewch inni atgoffa ein hunain o'r hyn a wnaeth Llywodraeth Lafur y DU ei etifeddu. Fe etifeddodd yr economi sy'n tyfu gyflymaf yn y G7, chwyddiant ar 2 y cant—economi a greodd 800 o swyddi y dydd, dros y 14 mlynedd diwethaf. Ac yn ddiweddar dywedodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru fod cyllideb Llywodraeth y DU yn pwyso'n drwm ar fusnesau llai, yr union fusnesau y dibynnir arnynt i ddod ag economïau'r DU a Chymru yn ôl i dwf mwy cynaliadwy. Pam y gwnaethant ddweud hyn? Oherwydd, o fis Ebrill 2025, bydd cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn codi o 13.8 y cant i 15 y cant, gan ychwanegu £24.5 biliwn amcangyfrifedig at y costau y mae busnesau'n eu hwynebu bob blwyddyn. Ar ben hynny, mae gostyngiadau i'r trothwyon yn golygu y bydd yn rhaid i fusnesau bach dalu cyfraniadau yswiriant gwladol ar enillion gweithwyr gan ddechrau ar £5,000, i lawr o £9,100, gan gynyddu'r straen ar gostau cyflogaeth ymhellach. Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach hefyd yn tynnu sylw at y ffaith mai busnesau bach a chanolig yw anadl einioes economi Cymru, gan gynrychioli 99.3 y cant o'r boblogaeth fusnes, 62.3 y cant o gyflogaeth y sector preifat, a 43.4 y cant o'r trosiant. Mae'r busnesau bach hyn—ein bwytai bach, gweithgynhyrchwyr, manwerthwyr a darparwyr gwasanaethau—yn creu swyddi ac yn lledaenu ffyniant ledled Cymru. Felly, yng ngoleuni hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, gyda chwyddiant yn codi, y cap ar brisiau ynni yn codi a chyfraniadau yswiriant gwladol ar fin codi, sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r busnesau hanfodol hyn i oroesi'r pwysau cynyddol?

So, of course, this is from the party that literally crashed the economy, but the Welsh Government, of course, is working hard to support businesses in the ways that we can, with the levers that we have. And I think it’s also worth reflecting on the fact that, as I mentioned earlier, around 53 per cent of employers will be better or, at least, no worse off following the changes to employer national insurance contributions. As part of the package of changes to those employer national insurance contributions introduced by the Chancellor, the employment allowance, which is the amount available to businesses in which employer NI is not payable, was increased by £5,000. So, that’s equivalent to a 90 per cent increase. And that change means employers will now get a £10,500 discount on their NICs bill, and that’s a change that particularly, actually, benefits small businesses. So, in a statement, the Secretary of State for Wales was really clear that this allows Welsh firms to employ four national living wage workers full-time without paying employer national insurance on their wages, and we know that many of our small businesses and microbusinesses are in that space in terms of staff numbers.

Daw hyn gan y blaid a wnaeth chwalu'r economi yn llythrennol, ond mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed i gefnogi busnesau yn y ffyrdd y gallwn wneud hynny, gyda'r dulliau sydd gennym at ein defnydd. Ac rwy'n credu ei bod hefyd yn werth ystyried, fel y soniais yn gynharach, y bydd tua 53 y cant o gyflogwyr yn well eu byd neu o leiaf, heb fod yn waeth eu byd yn dilyn y newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. Fel rhan o'r pecyn o newidiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr a gyflwynwyd gan y Canghellor, gwelwyd cynnydd o £5,000 i'r lwfans cyflogaeth, sef y swm sydd ar gael i fusnesau lle nad oes yswiriant gwladol cyflogwr yn daladwy. Mae hynny'n cyfateb i gynnydd o 90 y cant. Ac mae'r newid hwnnw'n golygu y bydd cyflogwyr nawr yn cael gostyngiad o £10,500 yn eu bil yswiriant gwladol cyflogwr, ac mae hwnnw'n newid a fydd o fudd arbennig i fusnesau bach. Felly, mewn datganiad, roedd Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn glir iawn fod hyn yn caniatáu i gwmnïau Cymreig gyflogi pedwar gweithiwr cyflog byw cenedlaethol yn llawn amser heb dalu yswiriant gwladol cyflogwr ar eu cyflogau, a gwyddom fod llawer o'n busnesau bach a'n microfusnesau yn y categori hwnnw o ran niferoedd staff.

Well, I’ll come back to the point that we had from the first question, Cabinet Secretary, which is that there’s been no analysis of how many jobs—those 100,000 jobs—that Deutsche Bank highlighted will be lost in Wales. So, what the Secretary of State for Wales is saying there is disingenuous to say that least.

But, later today, we will be debating Small Business Saturday, and it was pleasing to hear Russell George raise that previously, and your support for this as well, Cabinet Secretary. It is a valuable opportunity to celebrate the crucial role small businesses play not just in our economy, but, as you said rightly in your answer, Cabinet Secretary, in our communities as well. When you buy from a small, local business, you’re supporting a family, not distant shareholders. As finance Minister, you chose to cut business rates relief to retail from 75 per cent to 40 per cent. And, yes, I heard in your answer that this was a temporary measure, but we Conservatives were chastised for a temporary measure coming to an end in England. So, will you be listening to our calls to revert that back to 75 per cent, or at least listening to the calls of the FSB on maintaining it at 40 per cent? With less than a month to go until Christmas, Cabinet Secretary, will you give Welsh businesses some much needed festive cheer, because after 25 years of Labour’s policies here in Wales, goodness knows, they deserve it?

Wel, dof yn ôl at y pwynt a gawsom o'r cwestiwn cyntaf, Ysgrifennydd y Cabinet, sef na fu dadansoddiad o faint o swyddi—y 100,000 o swyddi hynny—y gwnaeth Deutsche Bank nodi y cânt eu colli yng Nghymru. Felly, mae'r hyn y mae Ysgrifennydd Gwladol Cymru yn ei ddweud yn annidwyll a dweud y lleiaf.

Ond yn hwyrach heddiw, byddwn yn trafod Dydd Sadwrn y Busnesau Bach, a braf oedd clywed Russell George yn codi hynny yn flaenorol, a'ch cefnogaeth chi i hyn hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n gyfle gwerthfawr i ddathlu'r rôl hanfodol y mae busnesau bach yn ei chwarae nid yn unig yn ein heconomi, ond yn ein cymunedau hefyd, fel y dywedoch chi'n gywir ddigon yn eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Pan fyddwch chi'n prynu gan fusnes bach lleol, rydych chi'n cefnogi teulu, nid cyfranddalwyr pell. Fel Gweinidog cyllid, fe wnaethoch chi ddewis lleihau rhyddhad ardrethi busnes i fusnesau manwerthu o 75 y cant i 40 y cant. A do, fe glywais yn eich ateb mai mesur dros dro oedd hwn, ond fe gafodd y Ceidwadwyr eu ceryddu am fod mesur dros dro wedi dod i ben yn Lloegr. Felly, a fyddwch chi'n gwrando ar ein galwadau i godi hwnnw'n ôl i 75 y cant, neu o leiaf yn gwrando ar alwadau'r Ffederasiwn Busnesau Bach am ei gynnal ar 40 y cant? Gyda llai na mis i fynd tan y Nadolig, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi roi rhywfaint o newyddion da mawr ei angen i fusnesau Cymru, oherwydd, mawredd, ar ôl 25 mlynedd o bolisïau Llafur yma yng Nghymru, maent yn ei haeddu?

13:45

Well, Llywydd, there’s less than a month to wait for the Welsh Government’s budget, and that will be published on 10 December. Of course, I wouldn’t be in any position to make any announcements in advance of that.

Wel, Lywydd, mae llai na mis i fynd tan y cawn gyllideb Llywodraeth Cymru, a bydd honno'n cael ei chyhoeddi ar 10 Rhagfyr. Wrth gwrs, nid wyf mewn unrhyw sefyllfa i wneud unrhyw gyhoeddiadau cyn hynny.

Cwestiynau nawr gan lefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.

Questions now from the Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.

Diolch, Llywydd. Let’s focus on Great British Energy and its implications for Wales. GB Energy is poised to invest £8.3 billion over the next five years with a clear mandate to develop, own and operate clean energy assets. However, there remains a significant lack of clarity about how its promises to reduce consumer bills will be fulfilled, especially in the absence of meaningful market reform or efforts to address the inequities of standing charges.

The Great British Energy Bill was introduced to the House of Commons on 25 July and is subject to the legislative consent process, yet we still lack crucial details about how this Bill will impact Wales. So, what specific concerns does the Government have about GB Energy’s operations and its potential material impact, because we’re left with little understanding of the practical implications? So, how are these uncertainties shaping the Government’s recommendations to the Senedd?

Diolch, Lywydd. Gadewch inni ganolbwyntio ar Great British Energy a'i oblygiadau i Gymru. Mae GB Energy ar fin buddsoddi £8.3 biliwn dros y pum mlynedd nesaf gyda mandad clir i ddatblygu, perchnogi a gweithredu asedau ynni glân. Fodd bynnag, mae diffyg eglurder sylweddol o hyd ynghylch sut y bydd ei addewidion i leihau biliau defnyddwyr yn cael eu cyflawni, yn enwedig yn absenoldeb diwygiadau ystyrlon i'r farchnad neu ymdrechion i fynd i'r afael ag annhegwch taliadau sefydlog.

Cyflwynwyd Bil Ynni Prydain i Dŷ'r Cyffredin ar 25 Gorffennaf ac mae'n amodol ar y broses cydsyniad deddfwriaethol, ac eto nid oes gennym fanylion hanfodol o hyd ynglŷn â sut y bydd y Bil hwn yn effeithio ar Gymru. Felly, pa bryderon penodol sydd gan y Llywodraeth am weithrediadau GB Energy a'i effaith berthnasol bosibl, oherwydd nid oes gennym fawr o ddealltwriaeth o'r goblygiadau ymarferol? Felly, sut y mae'r ansicrwydd hwn yn siapio argymhellion y Llywodraeth i'r Senedd?

As Luke Fletcher says, the Great British Energy Bill was introduced to the House of Commons by the UK Government in July of this year. Essentially, the Bill itself only seeks to go about establishing Great British Energy as a publicly owned company. There will be much further work to do in terms of the operation of that, and we’re having those early discussions with the UK Government. I’ve had the opportunity on a couple of occasions to talk to Minister Michael Shanks about the synergy that there already is in terms of Trydan Gwyrdd Cymru, and the work that we can do together to ensure that we fast-track some of the opportunities that we have in Wales.

In terms of the Bill itself, we’re still, as I say and as I gave evidence to committee on, in the process of considering our position in relation to legislative consent. Those issues are still in discussion in relation to the points about consulting versus consent and so on. But I’ll just reassure colleagues that we are still continuing to have those discussions, and as soon as I’m in a position to be able to provide a clearer answer to colleagues in terms of the Welsh Government’s recommendation in relation to legislative consent, I’ll be keen to do that as soon as I can.

Fel y dywed Luke Fletcher, cafodd Bil Ynni Prydain ei gyflwyno i Dŷ'r Cyffredin gan Lywodraeth y DU ym mis Gorffennaf eleni. Yn y bôn, nid yw'r Bil ei hun ond yn mynd ati i sefydlu Great British Energy fel cwmni sy'n eiddo i'r cyhoedd. Bydd llawer mwy o waith i'w wneud ar ei weithrediad, ac rydym yn cael trafodaethau cynnar gyda Llywodraeth y DU. Rwyf wedi cael cyfle ar ambell achlysur i siarad â'r Gweinidog Michael Shanks am y synergedd sydd eisoes yn bodoli o ran Trydan Gwyrdd Cymru, a'r gwaith y gallwn ei wneud gyda'n gilydd i sicrhau ein bod yn mynd ar drywydd rhai o'r cyfleoedd a gawn yng Nghymru.

O ran y Bil ei hun, fel y dywedais, ac fel y rhoddais dystiolaeth yn ei gylch i'r pwyllgor, rydym yn dal i fod yn y broses o ystyried ein safbwynt mewn perthynas â chydsyniad deddfwriaethol. Mae'r materion hynny'n dal i gael eu trafod mewn perthynas â'r pwyntiau ynglŷn ag ymgynghori yn hytrach na chydsyniad ac yn y blaen. Ond rwyf am sicrhau fy nghyd-Aelodau ein bod yn parhau i gael y trafodaethau hynny, a chyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i allu darparu ateb cliriach i fy nghyd-Aelodau ynghylch argymhelliad Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chydsyniad deddfwriaethol, byddaf yn awyddus i wneud hynny cyn gynted ag y gallaf.

Of course, the primary concern here is that we might be asked to consent to the establishment of GB Energy without actually knowing what it’s going to achieve or how it will interact with Welsh Government organisations already operating in the energy sector. Of course, one of the primary motivations of Welsh Government policy around energy production is the community value and the community benefit of it.

To be fair, the chairman of Great British Energy stated at the Confederation of British Industry's annual conference on Monday that new clean-power projects must 'show benefit' to local groups and 'take communities with us' during the green energy transition. Unfortunately, phrases like these have become increasingly hollow, because we know, and crucially our communities know, that the financial benefits of this transition often bypass the communities closet to the generating assets, flowing instead to investors far removed from these areas. No amount of community washing can obscure this reality. Ownership matters.

The founding statement for GB Energy gives it a role in funding the local power plan, again there is no detail yet, but the stated aim is to roll out small and medium-scale renewable energy projects. So, with this in mind, I’m thinking specifically about the role and remit of Ynni Cymru, can the Cabinet Secretary provide an update on any discussions between Welsh Government officials and their counterparts in the Department for Energy Security and Net Zero? Has any consideration been given to how this interplay will be managed in practice, because we really need to get this detail right now?

Wrth gwrs, y prif bryder yma yw y gellid gofyn inni gydsynio i sefydlu GB Energy heb wybod mewn gwirionedd beth y bydd yn ei gyflawni na sut y bydd yn rhyngweithio â sefydliadau Llywodraeth Cymru sydd eisoes yn gweithredu yn y sector ynni. Wrth gwrs, un o brif gymhellion polisi Llywodraeth Cymru mewn perthynas â chynhyrchu ynni yw ei werth i'r gymuned a'i fudd cymunedol.

I fod yn deg, dywedodd cadeirydd Great British Energy yng nghynhadledd flynyddol Cydffederasiwn Diwydiant Prydain ddydd Llun fod yn rhaid i brosiectau pŵer glân newydd 'ddangos budd' i grwpiau lleol a 'dod â chymunedau gyda ni' yn ystod y pontio i ynni gwyrdd. Yn anffodus, mae ymadroddion fel y rhain wedi dod yn fwyfwy diystyr, oherwydd fe wyddom, ac yn hollbwysig mae ein cymunedau'n gwybod, fod manteision ariannol y pontio hwn yn aml yn anwybyddu'r cymunedau sydd agosaf at yr asedau cynhyrchu, gan lifo yn lle hynny i fuddsoddwyr sydd ymhell o'r ardaloedd hyn. Ni all unrhyw wyngalchu cymunedol guddio'r realiti hwn. Mae perchnogaeth yn bwysig.

Mae'r datganiad sefydlu ar gyfer GB Energy yn rhoi rôl iddo yn ariannu'r cynllun pŵer lleol, ac unwaith eto nid oes unrhyw fanylion eto, ond y nod a nodwyd yw cyflwyno prosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fach a chanolig. Felly, gyda hyn mewn golwg, rwy'n meddwl yn benodol am rôl a chylch gwaith Ynni Cymru, ac a all Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw drafodaethau rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a'u cymheiriaid yn yr Adran Diogeledd Ynni a Sero Net? A oes unrhyw ystyriaeth wedi'i rhoi i sut y bydd y rhyngweithio hwn yn cael ei reoli'n ymarferol, oherwydd mae gwir angen inni gael y manylion hyn nawr?

So, again, very grateful for these important points. Just to reassure colleagues, our Welsh Government officials are in constant discussion with their counterparts in the UK Government in relation to specifically that point about the interplay between Trydan Gwyrdd Cymru and Great British Energy. I think we do have to understand the position of the UK Government at this point. The Bill itself, as I said, goes about setting up Great British Energy as a publicly owned company, but there's an awful lot of work to do in relation to how that is operationalised, so those are part of the discussions. And UK Government is learning from us, because with Trydan Gwyrdd Cymru, we're several years ahead now of where the UK Government is currently, so they're very much learning from us.

And something that's absolutely critical to our approach is around community benefits and it's showing how we can do community benefits differently in Wales, how you can absolutely provide a template, really, for how community benefits should be done, and that is our intention through Trydan Gwyrdd Cymru. And, of course, we've got ambitions around community ownership as well, and we're continuing to support those kinds of projects. And I'd highlight Ynni Cymru as an opportunity to develop more, because, of course, we've got our £10 million investment in that as well. So, the UK Government is following us, in many ways, on this journey, because we have been working in this space for such a long time.

Unwaith eto, diolch am y pwyntiau pwysig hyn. I dawelu meddyliau cyd-Aelodau, mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn trafod yn gyson â'u cymheiriaid yn Llywodraeth y DU mewn perthynas â'r pwynt penodol am y rhyngweithio rhwng Trydan Gwyrdd Cymru a Great British Energy. Rwy'n credu bod yn rhaid inni ddeall safbwynt Llywodraeth y DU ar y pwynt hwn. Mae'r Bil ei hun, fel y dywedais, yn mynd ati i sefydlu Great British Energy fel cwmni sy'n eiddo cyhoeddus, ond mae llawer iawn o waith i'w wneud ar sut y caiff hynny ei weithredu, felly dyna ran o'r trafodaethau. Ac mae Llywodraeth y DU yn dysgu gennym ni, oherwydd gyda Trydan Gwyrdd Cymru, rydym ni sawl blwyddyn ar y blaen nawr o ble y mae Llywodraeth y DU arni ar hyn o bryd, felly maent yn dysgu llawer gennym ni.

A rhywbeth sy'n gwbl hanfodol i'n dull o weithredu yw buddion cymunedol ac mae'n dangos sut y gallwn wneud buddion cymunedol yn wahanol yng Nghymru, sut y gallwch chi ddarparu templed ar gyfer sut y dylid gwneud buddion cymunedol, a dyna yw ein bwriad drwy Trydan Gwyrdd Cymru. Ac wrth gwrs, mae gennym uchelgeisiau yn ymwneud â pherchnogaeth gymunedol hefyd, ac rydym yn parhau i gefnogi'r mathau hynny o brosiectau. A hoffwn dynnu sylw at Ynni Cymru fel cyfle i ddatblygu mwy, oherwydd mae gennym ein buddsoddiad o £10 miliwn yn hwnnw hefyd. Felly, mewn sawl ffordd, mae Llywodraeth y DU yn ein dilyn ni ar y daith hon, am ein bod wedi bod yn gweithio ar hyn ers amser mor hir.

13:50

The original point still stands, though, doesn't it? We'll potentially be in a position where we are consenting to the establishment of something when we don't know exactly what that thing is going to do. That sets, potentially, a dangerous precedent for this place agreeing to things before we have the full detail. If UK Government is operating within Welsh Government areas of operation already, that's quite a serious issue. If this had been the previous Government, I think the Welsh Government position would have been very different. The reason why this is important, the reason why we need to get this right now is clear for us all to see. Yet again, our constituents have received the news that the energy price cap will go up, with energy prices expected to stay high for the foreseeable future. Now, if we truly are committed to the concept of a just transition, community energy must be at its heart.

The lack of detail on GB Energy and the lack of action by Ynni Cymru has done little to address these issues around energy so far, and I fear once GB Energy is actually up and running, Ynni Cymru will be sidelined. Given, already, the lack of Welsh capital ownership in Welsh renewables developments, with the ownership of projects largely belonging to European state-owned companies and multinationals, GB Energy's success will perversely depend on partnerships with these nations whilst overlooking the needs of Wales—the very nation from which a considerable proportion of the wealth will likely be derived. So, how does the Cabinet Secretary propose that we address this issue that underlines all of the issues that we see in the Welsh economy—that of ownership?

Ond mae'r pwynt gwreiddiol yn dal i sefyll, onid yw? Efallai y byddwn mewn sefyllfa lle rydym yn cydsynio i sefydlu rhywbeth pan nad ydym yn gwybod yn union beth y bydd y peth hwnnw'n ei wneud. Gallai hynny osod cynsail peryglus i'r lle hwn gytuno i bethau cyn inni gael y manylion llawn. Os yw Llywodraeth y DU yn gweithredu ym meysydd gweithredu Llywodraeth Cymru eisoes, mae hwnnw'n fater go ddifrifol. Pe bai'r Llywodraeth flaenorol wedi gwneud hyn, rwy'n credu y byddai safbwynt Llywodraeth Cymru wedi bod yn wahanol iawn. Mae'r rheswm pam y mae hyn yn bwysig, y rheswm pam y mae angen inni wneud hyn nawr yn glir i bob un ohonom. Unwaith eto, mae ein hetholwyr wedi cael y newyddion y bydd y cap ar brisiau ynni yn codi, gyda disgwyl i brisiau ynni aros yn uchel am y dyfodol rhagweladwy. Nawr, os ydym wedi ymrwymo o ddifrif i'r cysyniad o bontio teg, mae'n rhaid i ynni cymunedol fod yn ganolog iddo.

Nid yw'r diffyg manylion am GB Energy a'r diffyg gweithredu gan Ynni Cymru wedi gwneud llawer i fynd i'r afael â'r materion hyn yn ymwneud ag ynni hyd yma, ac rwy'n ofni pan fydd GB Energy yn weithredol, y bydd Ynni Cymru yn cael ei wthio i'r cyrion. O ystyried diffyg perchnogaeth cyfalaf Cymreig mewn datblygiadau ynni adnewyddadwy yng Nghymru eisoes, gyda pherchnogaeth prosiectau yn nwylo cwmnïau a chwmnïau rhyngwladol sy'n eiddo i wladwriaethau Ewropeaidd, bydd llwyddiant GB Energy yn dibynnu ar bartneriaeth â'r gwledydd hyn gan anwybyddu anghenion Cymru—yr union wlad y bydd cyfran sylweddol o'r cyfoeth yn debygol o ddeillio ohoni. Felly, sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn cynnig ein bod yn mynd i'r afael â'r mater sy'n sail i'r holl broblemau a welwn yn economi Cymru—perchnogaeth?

I think the most important thing to set out here is that there's been absolutely no change whatsoever in this Welsh Government's position in relation to the constitutional impacts and implications of legislation flowing from the UK Government, regardless of the colour of the UK Government. Because we know that the legislation will be there beyond this Government and beyond future UK Governments of whatever colour, so the legislation has to be right for Wales and it has to respect Wales. It has to respect the Welsh Government and the Senedd and devolution, and we've been absolutely clear about that at every step of the journey.

Great British Energy isn't operating yet; it won't be up and operating for some time yet, we've still got the legislation to set it up. So, nothing's happening on the ground in Wales in relation to Great British Energy at the moment, but I think it's really positive that we're having those discussions in relation to the opportunities here in Wales. We've been able to set out how far we've come on the road in relation to Trydan Gwyrdd Cymru, the number of projects that we've identified, the sites that we've identified and the progress that we can make quickly with the UK Government. I see this as very much a partnership operation. UK Government understands Trydan Gwyrdd Cymru and the important work that that's doing. I think Ynni Cymru sits in a different space, so both Great British Energy and Trydan Gwyrdd Cymru are looking at those larger scale projects, but Ynni Cymru is very much more about community-type projects that make a difference at that very, very local level.

Rwy'n credu mai'r peth pwysicaf i'w nodi yma yw na fu unrhyw newid o gwbl yn safbwynt Llywodraeth Cymru mewn perthynas ag effeithiau cyfansoddiadol a goblygiadau deddfwriaeth sy'n deillio o Lywodraeth y DU, ni waeth beth y bo lliw'r Llywodraeth honno. Oherwydd fe wyddom y bydd y ddeddfwriaeth yno y tu hwnt i'r Llywodraeth hon a thu hwnt i Lywodraethau'r DU yn y dyfodol o ba bynnag liw, felly mae'n rhaid i'r ddeddfwriaeth fod yn iawn i Gymru ac mae'n rhaid iddi barchu Cymru. Mae'n rhaid iddi barchu Llywodraeth Cymru a'r Senedd a datganoli, ac rydym wedi bod yn gwbl glir ynglŷn â hynny ar bob cam o'r daith.

Nid yw Great British Energy yn weithredol eto; ni fydd yn weithredol am beth amser eto, ond mae gennym y ddeddfwriaeth i'w sefydlu. Felly, nid oes unrhyw beth yn digwydd ar lawr gwlad yng Nghymru mewn perthynas â Great British Energy ar hyn o bryd, ond rwy'n credu ei bod yn gadarnhaol iawn ein bod yn cael y trafodaethau hynny mewn perthynas â'r cyfleoedd yma yng Nghymru. Rydym wedi gallu nodi pa mor bell y daethom mewn perthynas â Trydan Gwyrdd Cymru, nifer y prosiectau a nodwyd gennym, y safleoedd a nodwyd gennym a'r cynnydd y gallwn ei wneud yn gyflym gyda Llywodraeth y DU. Rwy'n gweld hon fel partneriaeth i raddau helaeth. Mae Llywodraeth y DU yn deall Trydan Gwyrdd Cymru a'r gwaith pwysig y mae hwnnw'n ei wneud. Rwy'n credu bod Ynni Cymru mewn gofod gwahanol, felly mae Great British Energy a Trydan Gwyrdd Cymru yn edrych ar y prosiectau mwy o faint, ond mae Ynni Cymru yn ymwneud llawer mwy â phrosiectau cymunedol sy'n gwneud gwahaniaeth ar lefel leol iawn.

Twristiaeth ym Mhreseli Sir Benfro
Tourism in Preseli Pembrokeshire

3. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r diwydiant twristiaeth ym Mhreseli Sir Benfro? OQ61916

3. What is the Welsh Government doing to support the tourism industry in Preseli Pembrokeshire? OQ61916

The tourism industry in Preseli is supported through Visit Wales's marketing and promotional activities. Cruise Wales works with the travel trade to promote Fishguard and Milford Haven ports for cruise calls. Other support provided includes grading activities, developing skills across the industry, and a capital investment programme.

Cefnogir y diwydiant twristiaeth yn y Preseli drwy weithgareddau marchnata a hyrwyddo Croeso Cymru. Mae Cruise Cymru yn gweithio gyda'r fasnach deithio i hyrwyddo porthladdoedd Abergwaun ac Aberdaugleddau ar gyfer ymweliadau llongau mordeithio. Mae cymorth arall a ddarperir yn cynnwys gweithgareddau graddio, datblygu sgiliau ar draws y diwydiant, a rhaglen buddsoddi cyfalaf.

Cabinet Secretary, one way of supporting the tourism industry in my constituency is to once again look at the 182-day threshold on holiday lets. I've received many e-mails in the last few weeks from self-catering businesses in my constituency, who tell me that this policy is ruinous for a small business. They make the point that no other business sector in the UK has such an onerous target to achieve to qualify as a business for local taxation purposes. This year has been particularly difficult for the tourism sector, as the weather has been an enormous factor, as has the cost-of-living crisis and increased running costs. Achieving the 182-day threshold is getting more impossible each day for many of the businesses that I represent. So, Cabinet Secretary, will you now support the industry’s call for an economic impact assessment and a formal review of the 182-day policy, conducted with representatives from the visitor economy, to establish a much fairer threshold?

Ysgrifennydd y Cabinet, un ffordd o gefnogi'r diwydiant twristiaeth yn fy etholaeth i yw edrych unwaith eto ar y trothwy 182 diwrnod ar gyfer llety gwyliau. Rwyf wedi cael llawer o negeseuon e-bost yn ystod yr wythnosau diwethaf gan fusnesau hunanddarpar yn fy etholaeth i, sy'n dweud wrthyf fod y polisi hwn yn difetha busnesau bach. Maent yn gwneud y pwynt nad oes gan unrhyw sector busnes arall yn y DU darged mor feichus i'w gyrraedd i gymhwyso fel busnes at ddibenion trethiant lleol. Mae eleni wedi bod yn arbennig o anodd i'r sector twristiaeth, gan fod y tywydd wedi bod yn ffactor enfawr, yn ogystal â'r argyfwng costau byw a chostau gweithredu uwch. Mae cyrraedd y trothwy 182 diwrnod yn dod yn fwyfwy amhosibl bob dydd i lawer o'r busnesau rwy'n eu cynrychioli. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi gefnogi galwad y diwydiant am asesiad effaith economaidd ac adolygiad ffurfiol o'r polisi 182 diwrnod, wedi'i gynnal gyda chynrychiolwyr o'r economi ymwelwyr, i sefydlu trothwy llawer tecach?

13:55

Well, I'm afraid that we have got no plans to undertake a formal review of the changes to the self-catering criteria in the short term. We certainly wouldn’t want to undertake that kind of review in isolation from the package of measures within that three-pronged approach that we are taking to address the impact of second homes and holiday lets on communities and on the Welsh language. Our concern is that such a commitment to undertake that kind of review would create uncertainty for the self-catering sector, which is unlikely to be helpful at this time.

Of course, this matter sits now with the finance Minister, as he is responsible for local taxation. But, of course, I take a strong interest in the views of the visitor sector, and I had an opportunity to speak and listen to the visitor economy forum recently, and I heard very clearly the contributions that they were making.

Wel, mae arnaf ofn nad oes gennym unrhyw gynlluniau i gynnal adolygiad ffurfiol o'r newidiadau i'r meini prawf hunanddarpar yn y tymor byr. Yn sicr, ni fyddem am gynnal y math hwnnw o adolygiad yn annibynnol ar y pecyn o fesurau o fewn y dull tair rhan sydd gennym o fynd i'r afael ag effaith ail gartrefi a llety gwyliau ar gymunedau ac ar yr iaith Gymraeg. Ein pryder yw y byddai ymrwymiad o'r fath i gynnal y math hwnnw o adolygiad yn creu ansicrwydd i'r sector hunanddarpar, sy'n annhebygol o fod o gymorth ar hyn o bryd.

Wrth gwrs, mae'r mater hwn yn gyfrifoldeb i'r Gweinidog cyllid bellach, gan mai ef sy'n gyfrifol am drethiant lleol. Ond wrth gwrs, mae gennyf ddiddordeb mawr ym marn y sector ymwelwyr, a chefais gyfle i siarad a gwrando ar y fforwm economi ymwelwyr yn ddiweddar, a chlywais yn glir iawn y cyfraniadau yr oeddent yn eu gwneud.

The Welsh Labour Government's Brilliant Basics small-scale tourism fund has benefited a number of projects across Wales, including Grass Roots Caravan and Glamping in Waterston near Milford Haven. The business successfully received Development Bank of Wales funding of £205,000 via the Wales tourism investment fund to upgrade its facilities.

The Welsh Government has allocated £5 million to 27 projects over 2023 to 2025, helping local authorities and national parks get basic but essential visitor infrastructure, like public toilets, car parking and signage, to improve the visitor experience at tourism destinations. That will benefit both the visitor and also the local community. Do you agree with me, Cabinet Secretary, that this type of investment is helping, both with small businesses and also with tourism in Mid and West Wales?

Mae cronfa dwristiaeth ar raddfa fach Llywodraeth Lafur Cymru, Y Pethau Pwysig, wedi bod o fudd i nifer o brosiectau ledled Cymru, gan gynnwys Grass Roots Caravan a Glamping yn Waterston ger Aberdaugleddau. Derbyniodd y busnes gyllid Banc Datblygu Cymru o £205,000 drwy'r gronfa fuddsoddi mewn twristiaeth yng Nghymru i uwchraddio ei gyfleusterau.

Mae Llywodraeth Cymru wedi dyrannu £5 miliwn i 27 o brosiectau rhwng 2023 a 2025, gan helpu awdurdodau lleol a pharciau cenedlaethol i gael seilwaith sylfaenol ond hanfodol i ymwelwyr, fel toiledau cyhoeddus, meysydd parcio ac arwyddion, i wella profiad ymwelwyr mewn cyrchfannau twristiaeth. Bydd hynny o fudd i'r ymwelydd a hefyd i'r gymuned leol. A ydych chi'n cytuno â mi, Ysgrifennydd y Cabinet, fod y math hwn o fuddsoddiad yn helpu, gyda busnesau bach a hefyd gyda thwristiaeth yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru?

Thank you very much for that. I’m sure that all of us would agree about the importance of supporting the Brilliant Basics scheme and the difference that it is making in communities by providing investment, as Joyce Watson says, in those small but simple things that really enhance the tourist and visitor experience, but can also benefit small businesses in our areas. We have had, recently, another round of applications open for that particular scheme, and I hope to say more very shortly in terms of the response that we have had. But I think that the level of interest is really positive.

Diolch am hynny. Rwy'n siŵr y byddai pob un ohonom yn cytuno ynghylch pwysigrwydd cefnogi cynllun Y Pethau Pwysig a'r gwahaniaeth y mae'n ei wneud mewn cymunedau trwy ddarparu buddsoddiad, fel y dywed Joyce Watson, yn y pethau bach ond syml sy'n gwella'r profiad i dwristiaid ac ymwelwyr, ond a all hefyd fod o fudd i fusnesau bach yn ein hardaloedd. Yn ddiweddar, rydym wedi cael rownd arall o geisiadau'n agor ar gyfer y cynllun penodol hwnnw, ac rwy'n gobeithio dweud mwy yn fuan iawn ynghylch yr ymateb a gawsom. Ond rwy'n credu bod lefel y diddordeb yn gadarnhaol iawn.

Wythnos Waith Pedwar Diwrnod
A Four-day Work Week

4. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am waith y Llywodraeth yn ymwneud ag wythnos waith pedwar diwrnod? OQ61947

4. Will the Cabinet Secretary provide an update on the Government's work relating to a four-day work week? OQ61947

Diolch. Together with our social partners, we thoroughly examined the opportunities and challenges of a four-day working week. This effort resulted in a report that the workforce partnership council reviewed, approved and published.

Diolch. Gyda'n partneriaid cymdeithasol, fe wnaethom archwilio cyfleoedd a heriau wythnos waith pedwar diwrnod yn drylwyr. Arweiniodd yr ymdrech hon at adroddiad y gwnaeth cyngor partneriaeth y gweithlu ei adolygu, ei gymeradwyo a'i gyhoeddi.

Diolch am yr ateb, Weinidog.

Thank you for that answer, Minister.

Of course, the UK pilot carried out by an adept research team from a variety of institutions demonstrated last year that this has an overwhelmingly positive impact on workers and employers, and is something that could be tailored to a diverse range of organisations across many sectors. And of course, we have the current public sector pilot in Scotland.

Now, of course, he's mentioned the work of the workforce partnership council. It seems that things have gone quiet, though, since April. I think that there's a wider point to be made around the need to look at how we roll this out to front-line workers and so on—those on shift work—but is the Government still committed to getting a public sector pilot over the line? And, if so, what work has been done since April to make this happen? A number of organisations and a number of businesses that are very supportive of piloting a four-day work week are starting to worry that the Government has lost its commitment.

Wrth gwrs, dangosodd peilot y DU a gynhaliwyd gan dîm ymchwil medrus o amrywiaeth o sefydliadau y llynedd fod hyn yn cael effaith gadarnhaol iawn ar weithwyr a chyflogwyr, ac mae'n rhywbeth y gellid ei deilwra i ystod amrywiol o sefydliadau ar draws sawl sector. Ac wrth gwrs, mae gennym y peilot sector cyhoeddus cyfredol yn yr Alban.

Nawr, wrth gwrs, fe soniodd am waith cyngor partneriaeth y gweithlu. Er hynny, mae'n ymddangos bod pethau wedi mynd yn dawel ers mis Ebrill. Rwy'n credu bod pwynt ehangach i'w wneud ynghylch yr angen i edrych ar sut y gwnawn gyflwyno hyn i weithwyr rheng flaen ac yn y blaen—y rhai ar waith shifft—ond a yw'r Llywodraeth yn dal i fod yn ymrwymedig i gael cynllun peilot sector cyhoeddus ar y gwell? Ac os felly, pa waith sydd wedi'i wneud ers mis Ebrill i wneud i hyn ddigwydd? Mae nifer o sefydliadau a nifer o fusnesau sy'n gefnogol iawn i dreialu wythnos waith pedwar diwrnod yn dechrau poeni bod y Llywodraeth wedi colli ei hymrwymiad.

I'm grateful to Luke Fletcher for highlighting this important issue. The Member's right to point to the work of the workforce partnership council and the working group that was set up in response to a Senedd petition inquiry, which I had the pleasure of chairing. The Member sat on the committee and took part in that inquiry. Presiding Officer, I think I'd like to pay tribute on the record to the lead petitioner, Mark Hooper, who started that process and that inquiry that followed.

The Member is right to point to UK pilots where there have been successes. My view on the topic has not changed. The results from pilots across sectors, including the private sector, are very clear: where a shorter working week has been introduced in partnership with its workforce, the benefits are there to be seen. The Member points to the report that was published in March of this year. The report did not propose an immediate introduction of a four-day week in either the Welsh Government or devolved public services, but it did set out the core principles that employers and trade unions should consider if they were to consider trialling a shorter working week. 

The responsibility for trialling a shorter working week or for the management of the organisation and their own workplaces is with the devolved public sector bodies themselves. I expect them to discharge those responsibilities in social partnership. So, when it comes to the next phase of that report, and the consideration of that report, it's for employers in the devolved public sector, workers and their trade unions to consider what that report means for them and their particular circumstances. If there was to be engagement in that, I'd be happy to help facilitate some of those conversations.

Rwy'n ddiolchgar i Luke Fletcher am dynnu sylw at y mater pwysig hwn. Mae'r Aelod yn gywir i nodi gwaith cyngor partneriaeth y gweithlu a'r gweithgor a sefydlwyd mewn ymateb i ymchwiliad i ddeiseb Senedd, y cefais y pleser o'i gadeirio. Roedd yr Aelod ar y pwyllgor a chymerodd ran yn yr ymchwiliad hwnnw. Lywydd, hoffwn dalu teyrnged i'r deisebydd arweiniol, Mark Hooper, a ddechreuodd y broses honno a'r ymchwiliad a ddilynodd.

Mae'r Aelod yn iawn i nodi treialon yn y DU lle cafwyd llwyddiannau. Nid yw fy marn i ar y pwnc wedi newid. Mae canlyniadau cynlluniau peilot ar draws sectorau, gan gynnwys y sector preifat, yn glir iawn: lle cyflwynwyd wythnos waith fyrrach mewn partneriaeth â'i weithlu, mae'r buddion yno i'w gweld. Mae'r Aelod yn cyfeirio at yr adroddiad a gyhoeddwyd ym mis Mawrth eleni. Nid oedd yr adroddiad yn argymell cyflwyno wythnos pedwar diwrnod ar unwaith naill ai yn Llywodraeth Cymru na gwasanaethau cyhoeddus datganoledig, ond nododd yr egwyddorion craidd y dylai cyflogwyr ac undebau llafur eu hystyried pe baent yn ystyried treialu wythnos waith fyrrach. 

Mae'r cyfrifoldeb am dreialu wythnos waith fyrrach neu am reoli'r sefydliad a'u gweithleoedd eu hunain gyda'r cyrff sector cyhoeddus datganoledig eu hunain. Rwy'n disgwyl iddynt gyflawni'r cyfrifoldebau hynny mewn partneriaeth gymdeithasol. Felly, cam nesaf yr adroddiad hwnnw, a'r ystyriaeth o'r adroddiad hwnnw, yw i gyflogwyr yn y sector cyhoeddus datganoledig, gweithwyr a'u hundebau llafur ystyried beth y mae'r adroddiad hwnnw'n ei olygu iddynt hwy a'u hamgylchiadau penodol. Pe bai hynny'n digwydd, buaswn yn hapus i helpu i hwyluso rhai o'r sgyrsiau hynny.

14:00

As we know, the main issue of a four-day working week is that it would not be possible to roll it out across every sector, meaning that some public sector workers would attain a privilege that would not be enjoyed by most private sector workers, and even many other front-line public sector workers. Whilst I know there are calls for a four-day working week, my position, and that of my group, is that we believe the same benefits of a four-day working week can be obtained by simply improving the flexibility for workers to take time off, to balance family life and other commitments.

There are two ways of achieving a four-day working week. You can either condense five days of work and its outcomes into four days, resulting in longer working hours, or you can pay an employee their existing salary for fewer hours of work, which could, in effect, be seen as awarding them a 20 per cent pay rise. We know it is not the UK Labour Government policy to support a general move to a four-day working week for five days' worth of pay. Can I therefore ask the Minister if the Welsh Government has considered the impact on all public services potentially working at different times of days, should the four-day working week be introduced here?

Fel y gwyddom, y brif broblem gydag wythnos waith pedwar diwrnod yw na fyddai’n bosibl ei chyflwyno ym mhob sector, gan olygu y byddai rhai gweithwyr yn y sector cyhoeddus yn cael braint na fyddai’r rhan fwyaf o weithwyr y sector preifat yn ei mwynhau, a hyd yn oed llawer o weithwyr rheng flaen eraill yn y sector cyhoeddus. Er y gwn fod galwadau am wythnos waith pedwar diwrnod, fy marn i a barn fy ngrŵp yw ein bod yn credu y gellir cael manteision wythnos waith pedwar diwrnod drwy wella’r hyblygrwydd i weithwyr gymryd amser o'r gwaith, i gydbwyso bywyd teuluol ac ymrwymiadau eraill.

Mae dwy ffordd o gyflawni wythnos waith pedwar diwrnod. Gallwch naill ai gywasgu pum diwrnod o waith a chanlyniadau hynny i mewn i bedwar diwrnod, gan arwain at oriau gwaith hwy, neu gallwch dalu eu cyflog presennol i weithwyr am lai o oriau gwaith, a allai, i bob pwrpas, gael ei ystyried fel codiad cyflog o 20 y cant iddynt. Gwyddom nad yw’n bolisi gan Lywodraeth Lafur y DU i gefnogi newid cyffredinol i wythnos waith pedwar diwrnod am werth pum diwrnod o gyflog. A gaf i ofyn felly i'r Gweinidog a yw Llywodraeth Cymru wedi ystyried effaith y posibilrwydd o weithio ar wahanol adegau yn y dydd ar yr holl wasanaethau cyhoeddus, pe bai'r wythnos waith pedwar diwrnod yn cael ei chyflwyno yma?

I thank the Member for those comments. I agree with the Member on the approach to flexible working in general—not just the four-day working week being the solution to the problems in there, but very much could be a solution to the problems. This is about a suite of options that could be available for employers and employees. The important part of this is that it's not imposed on the workforce, it's done with the workforce, very much in the Welsh way of social partnership. I've always been very clear, Presiding Officer, that, where you can bring forward these types of proposals in the workplace, the benefits are there to be seen.

The Member pointed to perhaps the public sector having a privilege over the private sector. Well, the private sector are very much leading the way on this issue. So, if the Member's trying to say in the Chamber that those business leaders are wrong, I'd ask him to reflect on those points. But I've always been very, perhaps, surprised in some ways, but maybe not so much in others, that these are the same arguments used, Presiding Officer, not just by the Member, but more broadly by his group when these debates happen. They were the same arguments used for the weekend as we know it, they were the same arguments used for the introduction of the minimum wage, they were the same arguments used against the creation of the NHS. The logic of these arguments would be the same arguments used to still send children down the mines and be okay with that. This is a potential solution to some of the challenges that workers face. It should be done in the way of social partnership. This Senedd and the Welsh Government should support that approach.

Diolch i’r Aelod am ei sylwadau. Rwy’n cytuno â’r Aelod ynghylch y dull gweithio hyblyg yn gyffredinol—nid mai'r wythnos waith pedwar diwrnod yw’r unig ateb i’r problemau sydd yno, ond y gallai fod yn ateb i’r problemau i raddau helaeth. Mae a wnelo hyn â chyfres o opsiynau a allai fod ar gael i gyflogwyr a gweithwyr. Y rhan bwysig o hyn yw nad yw'n cael ei orfodi ar y gweithlu, ei fod yn cael ei wneud gyda'r gweithlu, yn y dull Cymreig o bartneriaeth gymdeithasol. Rwyf bob amser wedi dweud yn glir iawn, Lywydd, lle gallwch gyflwyno’r mathau hyn o gynigion yn y gweithle, fod y manteision yno i’w gweld.

Cyfeiriodd yr Aelod at y sector cyhoeddus efallai'n cael braint dros y sector preifat. Wel, y sector preifat sy'n sicr yn arwain ar y mater hwn. Felly, os yw'r Aelod yn ceisio dweud yn y Siambr fod yr arweinwyr busnes hynny'n anghywir, hoffwn ofyn iddo ystyried y pwyntiau hynny. Ond rwyf bob amser wedi fy synnu'n fawr mewn rhai ffyrdd, efallai, ond ddim cymaint mewn ffyrdd eraill, mai dyma'r un dadleuon a ddefnyddir, Lywydd, nid yn unig gan yr Aelod, ond yn fwy cyffredinol gan ei grŵp pan fydd y dadleuon hyn yn codi. Rhain oedd yr un dadleuon a ddefnyddiwyd ar gyfer y penwythnos fel y gwyddom amdano, yr un dadleuon a ddefnyddiwyd ar gyfer cyflwyno'r isafswm cyflog, yr un dadleuon a ddefnyddiwyd yn erbyn creu'r GIG. Yn ôl rhesymeg y dadleuon hyn, byddai'r un dadleuon yn cael eu defnyddio i barhau i anfon plant i'r pyllau glo, a bodloni ar hynny. Mae hwn yn ateb posibl i rai o'r heriau y mae gweithwyr yn eu hwynebu. Dylid ei wneud drwy ddull partneriaeth gymdeithasol. Dylai’r Senedd hon a Llywodraeth Cymru gefnogi’r dull hwnnw o weithredu.

14:05
Prosiectau Ynni Adnewyddadwy ar Raddfa Fawr
Large-scale Renewable Energy Projects

5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd prosiectau ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr yng Ngogledd Cymru? OQ61952

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the progress of large-scale renewable energy projects in North Wales? OQ61952

We have set ambitious targets to generate enough renewable energy across Wales to meet the equivalent of 100 per cent of our annual electricity consumption by 2035. In doing so, we expect to see benefits to our communities, including through job creation and local investment.

Rydym wedi gosod targedau uchelgeisiol i gynhyrchu digon o ynni adnewyddadwy ledled Cymru i sicrhau'r hyn sy’n cyfateb i 100 y cant o’n defnydd blynyddol o drydan erbyn 2035. Wrth wneud hynny, rydym yn disgwyl gweld buddion i’n cymunedau, gan gynnwys drwy greu swyddi a buddsoddiad lleol.

As we know, Cabinet Secretary, it is critical, of course, that Wales reaches its net-zero targets, but we are in a scramble to harness some of Wales's renewable energy potential. We're increasingly seeing multinational companies often riding roughshod over local communities in pursuit of planning approval. We're all well aware of the two proposed large-scale solar farms on Anglesey, sites that will gobble up around 3,700 acres of farmland. The biggest of these developments, of course, won't be consented in Wales due to its size, and the decision on its future is going to be sanctioned in Whitehall. So, does the Cabinet Secretary agree with me that consent for all energy projects should be devolved to Wales, so that it's Wales that decides on the best use of our natural resources?

Fel y gwyddom, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n hollbwysig fod Cymru'n cyflawni ei thargedau sero net, ond rydym ar frys i harneisio rhywfaint o botensial ynni adnewyddadwy Cymru. Rydym yn gweld mwy a mwy o gwmnïau rhyngwladol yn aml yn diystyru cymunedau lleol yn llwyr wrth geisio cael cymeradwyaeth gynllunio. Gŵyr pob un ohonom am y ddwy fferm solar fawr arfaethedig ar Ynys Môn, safleoedd a fydd defnyddio oddeutu 3,700 erw o dir fferm. Ni fydd y mwyaf o’r datblygiadau hyn yn cael caniatâd yng Nghymru oherwydd ei faint, a bydd y penderfyniad ar ei ddyfodol yn cael ei wneud yn Whitehall. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai caniatâd ar gyfer pob prosiect ynni gael ei ddatganoli i Gymru, fel mai Cymru sy'n penderfynu ar y defnydd gorau o'n hadnoddau naturiol?

I'm very grateful for that point. Of course, that relates to the Maen Hir project, which the UK Government would be—currently, under the existing rules—due to make a determination on. I think the point raised is an important one, and actually, I think it's one that I would be happy to have some further discussion with my colleagues in Westminster on, because it is an important point that is made.

Rwy'n ddiolchgar iawn am y pwynt hwnnw. Wrth gwrs, mae a wnelo hynny â phrosiect Maen Hir, y byddai Llywodraeth y DU—ar hyn o bryd, o dan y rheolau presennol—yn gwneud penderfyniad yn ei gylch. Credaf fod y pwynt a godwyd yn un pwysig, ac mewn gwirionedd, credaf ei fod yn un y buaswn yn fwy na pharod i gael trafodaeth bellach arno gyda fy nghymheiriaid yn San Steffan, gan fod y pwynt a wnaed yn un pwysig.

Copper is critical to the manufacture of much of the green technology, such as wind turbines, electric vehicles, solar panels, and the electrical infrastructure. Copper is also essential to support the transition away from fossil fuels, and I've been round a mine in Anglesey recently that does gold, silver, bronze, iron ore and copper.

United Kingdom imports of copper were over £1.5 billion during 2023, although large reserves of iron and copper ore do exist in the United Kingdom. These ores are now largely imported, such as from Chile and China. As the Member for Aberconwy, I can speak at first-hand of how valuable the copper mines on the Great Orme have been for many years. It was the wealth from the mining of that copper that helped to form the town that stands there now.

Copper is still not on the UK critical minerals list, unlike in the EU and USA, despite there being such huge potential for mining it here in Wales. Will you co-operate with the UK Government to see copper placed on the UK critical minerals list, so that green infrastructure is developed in Wales with Welsh, not foreign, copper, so that we can rely less on such a heavy carbon footprint of importing such rare and precious metals? Diolch.

Mae copr yn hanfodol i weithgynhyrchu llawer o dechnoleg werdd, megis tyrbinau gwynt, cerbydau trydan, paneli solar, a'r seilwaith trydan. Mae copr hefyd yn hanfodol i gefnogi'r newid o ddefnyddio tanwydd ffosil, ac ymwelais â mwynglawdd ar Ynys Môn yn ddiweddar sy'n cloddio am aur, arian, efydd, mwyn haearn a chopr.

Mewnforiodd y Deyrnas Unedig werth dros £1.5 biliwn o gopr yn 2023, er bod cronfeydd mawr o haearn a mwyn copr yn bodoli yn y Deyrnas Unedig. Mae’r mwynau hyn bellach yn cael eu mewnforio'n bennaf, o wledydd fel Chile a Tsieina. Fel yr Aelod dros Aberconwy, gallaf siarad o fy mhrofiad fy hun am ba mor werthfawr y mae’r mwyngloddiau copr ar y Gogarth wedi bod ers blynyddoedd lawer. Y cyfoeth o gloddio'r copr hwnnw a helpodd i ffurfio'r dref sydd yno heddiw.

Nid yw copr ar restr mwynau hanfodol y DU o hyd, yn wahanol i’r UE ac UDA, er bod cymaint o botensial i’w gloddio yma yng Nghymru. A wnewch chi gydweithredu â Llywodraeth y DU i sicrhau bod copr yn cael ei gynnwys ar restr mwynau hanfodol y DU, fel bod seilwaith gwyrdd yn cael ei ddatblygu yng Nghymru gyda chopr Cymru, nid copr tramor, fel y gallwn ddibynnu llai ar ôl troed carbon mor drwm yn sgil mewnforio metelau prin a gwerthfawr o'r fath? Diolch.

I'm grateful for the question. That sounds like a very interesting visit that Janet Finch-Saunders has had. I would welcome the opportunity, perhaps outside of the Chamber, to have a further discussion about what you learned on that particular visit, so that I can consider what, if any, further discussions I would have to have with colleagues. But I'm keen to learn—[Interruption.]—what you and Rhun ap Iorwerth learned on your visit.

Diolch am y cwestiwn. Mae'n swnio fel pe bai Janet Finch-Saunders wedi cael ymweliad diddorol iawn. Rwy'n croesawu’r cyfle, y tu allan i’r Siambr efallai, i gael trafodaeth bellach am yr hyn a ddysgoch chi ar yr ymweliad hwnnw, fel y gallaf ystyried pa drafodaethau pellach, os o gwbl, y byddai’n rhaid imi eu cael gyda chydweithwyr. Ond rwy’n awyddus i ddysgu—[Torri ar draws.]—yr hyn a ddysgwyd gennych chi a Rhun ap Iorwerth ar eich ymweliad.

Y Sector Gwyddorau Bywyd
The Life Sciences Sector

6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gwyddorau bywyd yng Ngorllewin De Cymru? OQ61945

6. How does the Welsh Government support the life sciences sector in South Wales West? OQ61945

We support the life sciences sector in Wales in a number of ways, including through our SMART flexible innovation support programme, the financial support we provide to the Life Sciences Hub Wales, and our support for trade events, both in Wales and internationally. 

Rydym yn cefnogi’r sector gwyddorau bywyd yng Nghymru mewn nifer o ffyrdd, gan gynnwys drwy ein rhaglen cymorth arloesedd hyblyg SMART, y cymorth ariannol a ddarparwn i Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru, a’n cymorth i ddigwyddiadau masnach, yng Nghymru ac yn rhyngwladol.

Thank you, Cabinet Secretary. I recently had the opportunity to visit the CanSense laboratory at Swansea University to see first-hand the excellent work being undertaken in the life sciences sector in my region. While the prospects for the economy of my region coming out of CanSense and the wider life sciences sector are fantastic, the scientific advancements are immeasurable. CanSense are developing inexpensive blood tests that can diagnose bowel cancer much sooner than current tests, therefore tackling one of the biggest killers in Wales, while at the same time reducing the burden on the NHS, both of which have wider economic costs beyond the human costs. Similar labs are also developing simple blood tests for the early diagnosis of Alzheimer's. Cabinet Secretary, what discussions have you had with the Cabinet Secretary for health about further investment in laboratories like CanSense to maximise the benefits to the health and economy of our nation?  

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn ddiweddar, cefais gyfle i ymweld â labordy CanSense ym Mhrifysgol Abertawe i weld â fy llygaid fy hun y gwaith rhagorol sy’n mynd rhagddo yn y sector gwyddorau bywyd yn fy rhanbarth. Er bod y rhagolygon ar gyfer yr economi yn fy rhanbarth a ddaw yn sgil CanSense a’r sector gwyddorau bywyd ehangach yn wych, mae’r datblygiadau gwyddonol yn anfesuradwy. Mae CanSense yn datblygu profion gwaed rhad a all wneud diagnosis o ganser y coluddyn yn llawer cynt na’r profion presennol, gan fynd i’r afael ag un o’r lladdwyr mwyaf yng Nghymru, gan leihau'r baich ar y GIG ar yr un pryd, dau beth sydd â chostau economaidd ehangach y tu hwnt i'r costau dynol. Mae labordai tebyg hefyd yn datblygu profion gwaed syml ar gyfer gwneud diagnosis cynnar o glefyd Alzheimer. Ysgrifennydd y Cabinet, pa drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd am fuddsoddiad pellach mewn labordai fel CanSense i sicrhau’r manteision mwyaf posibl i iechyd ac economi ein cenedl?

14:10

I'm very grateful for that question this afternoon. It builds on the debate that Mike Hedges led in the Senedd very recently, which included a really strong focus on the life sciences industry and how it's scaling at pace. It's one of our most exciting and dynamic growth sectors in Wales, turning over more than £2.85 billion a year. We're very supportive of businesses in this sector and of innovation in this sector. You asked how I'm working alongside Jeremy Miles. Our departments co-fund the Life Sciences Hub Wales and this year we awarded annual funding of £3.5 million, so partly from the economy budget and partly from the health budget. That enabled the hub to work towards its mission of transforming the health and economic well-being of the nation. I know Jeremy visited just last week to find out more. 

I'm really keen to understand how we break down the barriers for adopting the innovation that's happening in Wales and making sure that it's available to the NHS as quickly as possible. I know that Jeremy Miles is very interested in that as well. I did have the opportunity to visit Medica, which is one of the world's largest trade fairs for the medtech sector, just recently. We took 33 different businesses from Wales over there, alongside 50 other delegates. We were able to showcase the incredible innovative work that is going on here in Wales and give those businesses a platform to be able to sell and export. We also have an export cluster programme that looks particularly at the medtech and diagnostic sector as well. So, this is a really exciting area. It's a growth area and I really welcome the interest that colleagues show in it. 

Rwy’n ddiolchgar iawn am y cwestiwn hwnnw y prynhawn yma. Mae'n adeiladu ar y ddadl a arweiniwyd gan Mike Hedges yn y Senedd yn ddiweddar iawn, a oedd yn cynnwys ffocws cryf iawn ar y diwydiant gwyddorau bywyd a sut y mae'n tyfu mor gyflym. Mae’n un o’n sectorau twf mwyaf cyffrous a deinamig yng Nghymru, gyda throsiant o fwy na £2.85 biliwn y flwyddyn. Rydym yn gefnogol iawn i fusnesau yn y sector hwn ac i arloesi yn y sector hwn. Fe ofynnoch chi sut rwy'n gweithio ochr yn ochr â Jeremy Miles. Mae ein hadrannau’n cyd-ariannu Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru, ac eleni dyfarnwyd cyllid blynyddol o £3.5 miliwn gennym, felly'n rhannol o gyllideb yr economi ac yn rhannol o’r gyllideb iechyd. Fe alluogodd hynny’r hwb i weithio tuag at ei genhadaeth o drawsnewid iechyd a lles economaidd y genedl. Gwn fod Jeremy wedi ymweld yr wythnos diwethaf i ddarganfod mwy.

Rwy'n awyddus iawn i ddeall sut rydym yn chwalu'r rhwystrau ar gyfer mabwysiadu'r arloesedd sydd i'w gael yng Nghymru a sicrhau ei fod ar gael i'r GIG cyn gynted â phosibl. Gwn fod gan Jeremy Miles gryn ddiddordeb yn hynny hefyd. Yn ddiweddar, cefais gyfle i ymweld â Medica, sef un o ffeiriau masnach mwyaf y byd ar gyfer y sector technoleg feddygol. Aethom â 33 o wahanol fusnesau o Gymru yno gyda 50 o gynrychiolwyr eraill. Fe wnaethom arddangos y gwaith arloesol anhygoel sy’n mynd rhagddo yma yng Nghymru a rhoi llwyfan i’r busnesau hynny allu gwerthu ac allforio. Mae gennym raglen clwstwr allforio hefyd sy’n edrych yn benodol ar y sector technoleg feddygol a diagnostig. Felly, mae hwn yn faes cyffrous iawn. Mae'n faes twf ac rwy'n croesawu diddordeb fy nghyd-Aelodau ynddo.

For the second time this week, I'm asking a question on the importance of life science. The Swansea bay city deal has formed key relationships with companies in the health and well-being sector ready for procurement. Led by Swansea University, the project has also utilised funding opportunities available for a skills and talent pilot project and been awarded £1.5 million from the digital infrastructure programme's 5G innovation fund. The project will deliver research and development, trials and testing facilities, enabling co-location of research and industry alongside clinical infrastructure and investment opportunities. Can the Minister give a further update on the £22.4 million bioscience grant for a training programme involving Swansea University?  

Am yr eildro yr wythnos hon, rwy'n gofyn cwestiwn ynglŷn â phwysigrwydd gwyddorau bywyd. Mae bargen ddinesig bae Abertawe wedi ffurfio cysylltiadau allweddol gyda chwmnïau yn y sector iechyd a lles yn barod ar gyfer caffael. Dan arweiniad Prifysgol Abertawe, mae'r prosiect hefyd wedi defnyddio'r cyfleoedd ariannu sydd ar gael ar gyfer prosiect peilot sgiliau a thalent ac wedi cael £1.5 miliwn o gronfa arloesi 5G y rhaglen seilwaith digidol. Bydd y prosiect yn darparu ymchwil a datblygu, cyfleusterau profi a threialu, gan alluogi ymchwil a diwydiant i gael eu cydleoli ochr yn ochr â seilwaith clinigol a chyfleoedd buddsoddi. A all y Gweinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y grant biowyddoniaeth o £22.4 miliwn ar gyfer rhaglen hyfforddi y mae Prifysgol Abertawe yn rhan ohoni?

I'm very grateful for the question and for Mike Hedges's passion for the life sciences sector, having, as I mentioned earlier, brought forward a debate that focused really strongly on the promotion of that sector. Just on the doorstep for Mike and myself in Swansea we have some incredible work going on, harnessing the unique capabilities and the thriving life science ecosystem that is part of the Swansea bay city region. They're establishing an international centre for innovation in life science, well-being and sport, supporting preventative interventions in healthcare and medicine, and driving the growth of a globally significant sportstech industry as well. Those are just part of the work that is going on through the funding that we've been able to provide. 

As Mike says, it will deliver R&D, trials and testing facilities, enabling the co-location of research and industry alongside clinical infrastructure and investment opportunities. Having that approach where you've got a range of businesses and academics working in the same field together I think is really important, because those ideas spark off each other. The networks that are involved are also there to collaborate as well. So, it's a really exciting sector and a lot of this is happening just on Mike's doorstep and mine in Swansea.   

Rwy'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn ac am angerdd Mike Hedges ynghylch y sector gwyddorau bywyd ac yntau, fel y soniais yn gynharach, wedi cyflwyno dadl a oedd yn canolbwyntio'n gadarn iawn ar hyrwyddo'r sector hwnnw. Ar garreg drws Mike a minnau yn Abertawe, mae gennym waith anhygoel yn mynd rhagddo, sy'n harneisio’r galluoedd unigryw a’r ecosystem gwyddorau bywyd ffyniannus sy’n rhan o ddinas-ranbarth bae Abertawe. Maent yn sefydlu canolfan ryngwladol ar gyfer arloesi mewn gwyddorau bywyd, llesiant a chwaraeon, yn cefnogi ymyriadau ataliol mewn gofal iechyd a meddygaeth, ac yn sbarduno twf diwydiant technoleg chwaraeon o bwys byd-eang hefyd. Nid yw'r rheini ond yn rhan o'r gwaith sy'n mynd rhagddo drwy'r cyllid y gallasom ei ddarparu.

Fel y dywed Mike, bydd yn darparu cyfleusterau profi, treialu ac ymchwil a datblygu, gan alluogi ymchwil a diwydiant i gael eu cydleoli ochr yn ochr â seilwaith clinigol a chyfleoedd buddsoddi. Credaf ei bod yn bwysig iawn cael y dull gweithredu hwnnw lle mae gennych amrywiaeth o fusnesau ac academyddion yn gweithio yn yr un maes gyda'i gilydd, gan fod y syniadau hynny'n tanio'i gilydd. Mae'r rhwydweithiau sydd ynghlwm wrth hyn yno i gydweithio hefyd. Felly, mae'n sector cyffrous iawn, ac mae llawer o hyn yn digwydd ar garreg drws Mike a minnau yn Abertawe.

Atgyweirio Pont y Borth
Menai Bridge Repairs

7. Beth yw asesiad Llywodraeth Cymru o'r effaith fydd ymestyn rhaglen waith atgyweirio Pont y Borth yn ei gael ar fusnesau Ynys Môn? OQ61951

7. What is the Welsh Government's assessment of the impact that extending the Menai Bridge repair programme will have on businesses in Anglesey? OQ61951

The duration of the physical works has not altered. Through listening to the local community, we've rescheduled the start date, which brings a number of benefits. I'd encourage any business facing uncertainties due to the repair programme to contact Business Wales for advice as soon as possible.

Nid yw hyd y gwaith ffisegol wedi newid. Drwy wrando ar y gymuned leol, rydym wedi aildrefnu'r dyddiad dechrau, sy'n mynd i arwain at nifer o fanteision. Hoffwn annog unrhyw fusnes sy’n wynebu ansicrwydd oherwydd y rhaglen atgyweirio i gysylltu â Busnes Cymru am gyngor cyn gynted â phosibl.

14:15

Diolch am yr ymateb yna. Mae yna anniddigrwydd mawr yn Ynys Môn ynglŷn â'r newid amserlen yma. Pan gafodd y gwaith ei oedi dros y gaeaf yma, roedd pobl yn cymryd bod hynny'n golygu bod pethau o flaen amser. Wedyn, wrth gwrs, mi gyhoeddwyd bod y gwaith oedd i fod i orffen tua diwedd yr haf nesaf yn mynd i fod yn cario ymlaen tan y Nadolig. Rŵan, nid dim ond anghyfleustra ydy hynny, mae o'n cael effaith economaidd ar gymunedau o fewn yr ynys ac ar yr ynys gyfan.

Felly, beth fydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn ei wneud i edrych ar sut i gynnig rhagor o gefnogaeth i fusnesau a fydd rŵan yn colli allan yn y cyfnod yn arwain at y Nadolig 2025, pan oedden nhw'n cymryd y byddai pethau nôl i'r arfer erbyn hynny, a hefyd i edrych ar y sefyllfa o gwmpas pont Britannia? Oherwydd mae'r arafwch o hyd yn ymateb Llywodraeth Cymru i'r angen am ateb i broblemau traffig ar bont Britannia a phroblemau resilience ar bont Britannia yn cael effaith economaidd ar yr ynys. Beth fydd yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr economi yn ei wneud i roi pwysau ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth i sortio'r broblem yma allan unwaith ac am byth?

Thank you for that response. There is great disquiet on Anglesey in terms of this change of timetable. When the work was paused over this winter, people assumed that that meant that things were ahead of schedule. Then, of course, there was an announcement that the work that was supposed to be concluded by the end of next summer will continue until Christmas. Now, that's not just inconvenient, it has an economic impact on communities on the island and on the island as a whole.

So, what will the Cabinet Secretary do to look at how to provide more support for businesses that will now miss out in the period leading up to Christmas 2025, when they assumed that things would be back to normal, and to look at the situation around the Britannia bridge? Because the sluggishness in the Welsh Government's response to the need for a solution to the traffic problems on the Britannia bridge and the resilience problems on that bridge is having an economic impact on the island. What will the Cabinet Secretary for the economy do to put pressure on the Cabinet Secretary for transport to sort this problem out once and for all?

Well, as I understand it, from the transport Secretary and his officials, the change in timing and rescheduling the start date to March 2025 was at the request of the local community—

Wel, yn ôl yr hyn a ddeallaf gan yr Ysgrifennydd trafnidiaeth a’i swyddogion, newidiwyd yr amserlen ac aildrefnwyd y dyddiad cychwyn i fis Mawrth 2025 ar gais y gymuned leol—

—including local businesses. A number of benefits were suggested that it would bring to local businesses, for example less chance of cancellations and delay due to bad weather, risk of HGVs and other vehicles not being able to cross the Menai strait during the winter, improved traffic flow to and from Menai Bridge, which would assist schools and Bangor hospital, and ensuring that Holyhead port remains operational for longer. So, these are the arguments that I understood have been made to the transport Secretary and his officials, and part of that, of course, is because of the winter weather. But I know the bridge is nearing its two-hundredth anniversary and, obviously, we need to maintain the bridge, and want to see those works finished by the time of its two-hundredth anniversary. But obviously I will have those discussions with the transport Secretary in relation to the impacts on businesses, but my understanding is that the changes were made at the request of the community.

—gan gynnwys busnesau lleol. Awgrymwyd nifer o fanteision y byddai’n eu sicrhau i fusnesau lleol, er enghraifft llai o berygl o ganslo gwasanaethau ac oedi oherwydd tywydd gwael, risg o gerbydau nwyddau trwm a cherbydau eraill yn methu croesi’r Fenai yn ystod y gaeaf, gwell llif traffig i ac o Borthaethwy, a fyddai o gymorth i ysgolion ac ysbyty Bangor, a sicrhau bod porthladd Caergybi yn parhau i fod yn weithredol am gyfnod hwy. Felly, dyma’r dadleuon a wnaed yn ôl yr hyn a ddeallaf i’r Ysgrifennydd trafnidiaeth a’i swyddogion, ac mae rhan o hynny, wrth gwrs, oherwydd tywydd y gaeaf. Ond gwn fod y bont yn agosáu at ei deucanmlwyddiant, ac yn amlwg, mae angen inni gynnal a chadw’r bont, ac rydym am i'r gwaith hwnnw gael ei gwblhau erbyn ei deucanmlwyddiant. Ond yn amlwg, byddaf yn cael y trafodaethau hynny gyda'r Ysgrifennydd trafnidiaeth mewn perthynas â'r effeithiau ar fusnesau, ond fy nealltwriaeth i yw bod y newidiadau wedi'u gwneud ar gais y gymuned.

Diwydiannau Creadigol
Creative industries

8. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn defnyddio Banc Datblygu Cymru i annog twf a buddsoddiad mewn diwydiannau creadigol, yn enwedig y rhai sy'n gweithredu yn ôl amserlenni hirach ar gyfer eu prosiectau? OQ61934

8. How will the Welsh Government utilise the Development Bank of Wales to encourage growth and investment in creative industries, particularly those who operate on longer project timelines? OQ61934

Diolch, Rhys. As we saw from the statistics released last week, the growth of the creative industries in Wales continues to be a success story. Through Creative Wales and the Development Bank of Wales, we offer a range of financial support schemes, which are continually reviewed in light of market demands.

Diolch, Rhys. Fel y gwelsom o’r ystadegau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, mae twf y diwydiannau creadigol yng Nghymru yn parhau i fod yn llwyddiant. Drwy Cymru Greadigol a Banc Datblygu Cymru, rydym yn cynnig amrywiaeth o gynlluniau cymorth ariannol, sy’n cael eu hadolygu’n barhaus yng ngoleuni galwadau'r farchnad.

Diolch, Weinidog. You'll remember last week Mike Hedges telling us about the incredible contribution of video-gaming to the Welsh economy. Now, I looked into this after that, and I saw that, following the loss of EU funding, longer term projects, such as video games, end up being funded only in part now, meaning there are far more potential moments of failure. The majority of video game companies in Wales fail now within the first five years of trading. The Federation of Small Businesses recently recommended that the Welsh Government explore the use of Government loan guarantees, following the example of places such as South Korea, a country that has been very successful in exporting film, tv and music, in their language, worldwide. The creative industries there represent more than 10 per cent of the total venture capital raised. Will the Minister encourage Creative Wales and the Development Bank of Wales to follow the example of successful funding models across the world, so that Wales can reach its creative potential? Diolch yn fawr.

Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn cofio Mike Hedges yn dweud wrthym yr wythnos diwethaf am gyfraniad anhygoel gemau fideo i economi Cymru. Nawr, ymchwiliais i hyn wedi hynny, a gwelais, yn sgil colli cyllid yr UE, fod prosiectau mwy hirdymor, fel gemau fideo, ond yn cael eu hariannu'n rhannol bellach, sy'n golygu bod llawer mwy o berygl o fethu. Mae'r rhan fwyaf o gwmnïau gemau fideo yng Nghymru bellach yn methu o fewn y pum mlynedd cyntaf o fasnachu. Argymhellodd y Ffederasiwn Busnesau Bach yn ddiweddar y dylai Llywodraeth Cymru archwilio’r defnydd o fenthyciadau gwarantedig y Llywodraeth, gan ddilyn esiampl lleoedd fel De Korea, gwlad sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn am allforio ffilm, teledu a cherddoriaeth, yn eu hiaith eu hunain, ledled y byd. Mae’r diwydiannau creadigol yno’n cynrychioli mwy na 10 y cant o gyfanswm y cyfalaf menter a godir. A wnaiff y Gweinidog annog Cymru Greadigol a Banc Datblygu Cymru i ddilyn esiampl modelau cyllido llwyddiannus ledled y byd, fel y gall Cymru wireddu ei photensial creadigol? Diolch yn fawr.

Well, diolch yn fawr, Rhys, for your continued interest in the creative industries. You are a true champion for the sector in all of its ambitions. The Member points to video-gaming and the work of Mike Hedges—well, I'm grateful for the opportunity to be able to speak to that. So, we do, through Creative Wales, go on to support the video games industry. Rocket Science, again, just down the road from here, is one example of that. But the particular ask of the Member around the development bank and the work that they may do in the future—I'm very interested in what they may be able to offer in the future. It's a conversation that I will pick up with colleagues from Creative Wales. This is a real area that has great potential for growth and an ambition that matches that from the industry itself, so I will pick up that conversation with colleagues in Creative Wales and the Development Bank.

It's a conversation that I would also like to have with the UK Government, who have also recognised creative industries in their industrial strategy. I think gaming plays a key part of that. The games fund, which I'll make sure the Member has the detail of, is available to companies already, but where we can further support this industry, perhaps through the development bank—. There is a pilot programme now that looks at supporting cash flow in the production industry, particularly around films. That might be something we could explore in the games industry as well. So, the outcome of that pilot will be important, but where we can further enhance our offer in this sector, I'd be very keen to look at those opportunities. Diolch.

Wel, diolch yn fawr, Rhys, am eich diddordeb parhaus yn y diwydiannau creadigol. Rydych yn hyrwyddwr gwirioneddol ar ran y sector a'i holl uchelgeisiau. Mae’r Aelod yn tynnu sylw at gemau fideo a gwaith Mike Hedges—wel, rwy’n ddiolchgar am y cyfle i allu siarad am hynny. Felly, drwy Cymru Greadigol, rydym yn parhau i gefnogi’r diwydiant gemau fideo. Mae Rocket Science, unwaith eto, i lawr y ffordd, yn enghraifft o hynny. Ond ar gwestiwn penodol yr Aelod ynghylch y banc datblygu a'r gwaith y gallant ei wneud yn y dyfodol—mae gennyf gryn ddiddordeb yn yr hyn y gallent ei gynnig yn y dyfodol. Mae'n sgwrs y byddaf yn ei chael gyda chydweithwyr o Cymru Greadigol. Mae hwn yn faes ag iddo botensial mawr ar gyfer twf ac uchelgais sy’n cyfateb i hynny gan y diwydiant ei hun, felly byddaf yn cael y sgwrs honno gyda chydweithwyr yn Cymru Greadigol a’r Banc Datblygu.

Mae'n sgwrs yr hoffwn ei chael hefyd gyda Llywodraeth y DU, sydd hefyd wedi cydnabod diwydiannau creadigol yn eu strategaeth ddiwydiannol. Credaf fod gemau fideo yn rhan allweddol o hynny. Mae’r gronfa gemau, y byddaf yn sicrhau bod yr Aelod yn cael y manylion amdani, ar gael i gwmnïau eisoes, ond lle gallwn gefnogi’r diwydiant hwn ymhellach, efallai drwy’r banc datblygu—. Mae rhaglen beilot ar waith sy’n edrych ar gefnogi llif arian yn y diwydiant cynhyrchu, yn enwedig o ran ffilmiau. Efallai fod hynny’n rhywbeth y gallem ei archwilio yn y diwydiant gemau hefyd. Felly, bydd canlyniad y cynllun peilot hwnnw’n bwysig, ond lle gallwn wella ein cynnig yn y sector hwn ymhellach, rwy'n awyddus iawn i edrych ar y cyfleoedd hynny. Diolch.

14:20

Diolch i'r Gweinidog a'r Ysgrifennydd Cabinet.

I thank the Minister and the Cabinet Secretary.

2. Cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol
2. Questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Care

Yr eitem nesaf, felly, fydd y cwestiynau i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Mick Antoniw.

The next item will be the questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Care. The first question is from Mick Antoniw.

Canolfan Driniaeth Ranbarthol yn Llantrisant
Regional Treatment Hub in Llantrisant

1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am y ganolfan driniaeth ranbarthol arfaethedig yn Llantrisant? OQ61921

1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the proposed regional treatment hub in Llantrisant? OQ61921

Plans for the regional treatment hub are progressing. The hub will improve care and deliver accessible and safe services to thousands of patients annually across south-east Wales. A temporary diagnostic service has been delivered from the site since April 2024, which has had a significant impact on waiting times.

Mae cynlluniau ar gyfer y ganolfan driniaeth ranbarthol yn gwneud cynnydd. Bydd y ganolfan yn gwella gofal ac yn darparu gwasanaethau hygyrch a diogel i filoedd o gleifion y flwyddyn ar draws de-ddwyrain Cymru. Mae gwasanaeth diagnostig dros dro wedi’i ddarparu ar y safle ers mis Ebrill 2024, sydd wedi cael effaith sylweddol ar amseroedd aros.

Cabinet Secretary, thank you for the answer. There's quite a lot of excitement about this innovative proposal to streamline the operations on knee and hip surgery and other orthopaedic surgery at the former British Airways avionics site, which closed some time back. But I'm just wondering what is it that can be done to actually speed up the development of this? It's obviously very much required, very much awaited, a very, very important potential investment. Can you outline what engagement you've had with Cwm Taf health board, what further stages are necessary, either in the design and also in terms of the investment side to implement this, and can you basically outline anything that can be done in order to speed up and ensure that it opens as quickly as possible? It is very much awaited in the Tonyrefail area, in the Cwm Taf area and also more broadly in south Wales.

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am yr ateb. Mae cryn dipyn o gyffro ynglŷn â’r cynnig arloesol hwn i hwyluso llif llawdriniaethau pen-glin a chlun a llawfeddygaeth orthopedig eraill ar hen safle afioneg British Airways, a gaeodd beth amser yn ôl. Ond beth y gellir ei wneud i gyflymu datblygiad hyn? Mae'n amlwg fod ei angen yn ddybryd, a bod disgwyl mawr amdano, a'i fod yn fuddsoddiad posibl pwysig iawn. A wnewch chi amlinellu pa gysylltiad a fu rhyngoch a bwrdd iechyd Cwm Taf, pa gamau pellach sydd eu hangen, naill ai o ran cynllun a hefyd o ran yr ochr fuddsoddi er mwyn rhoi hyn ar waith, ac a allwch chi amlinellu unrhyw beth y gellir ei wneud er mwyn cyflymu a sicrhau ei fod yn agor cyn gynted â phosibl? Mae disgwyl mawr amdano yn ardal Tonyrefail, yn ardal Cwm Taf, a hefyd yn fwy cyffredinol yn ne Cymru.

Well, I agree with the Member's enthusiasm for the project. I've been myself to the buildings that are currently there to see the vision that the partners, together with the Welsh Government, have for this development. It is a model of diagnostics and surgery that evidence both within the UK and internationally tell us can make a significant contribution to better outcomes by locating those facilities out of what's often regarded as the hot environment of an emergency hospital setting. So, in that sense, it's aimed at a transformation in regional planned care, and will clearly support the reduction in regional waiting lists.

I have been clear that this does need to be a regional solution that supports both the footprint of the health board itself but also neighbouring areas. That is absolutely critical to the success of the project, and I will want to take steps to make sure that that happens if they're needed.

The business case is currently being developed. The health board is, I know, looking at best practice across the NHS and developing a clear workforce plan to support the project. The next step is that the health board and its regional partners are due to give a presentation and take questions at the infrastructure investment board meeting in the next few days. This I hope will be demonstrating progress and will set out the proposed funding requirements for the next phase of the scheme. So, there's a piece of work in relation to design and construction, a piece of work in relation to modelling the funding implications of that, a piece of work in relation to the operating model that engages not just the health board, but neighbouring health boards as well. And then, finally, a workforce plan to support that development. I'm keen to see it progress. As well as being an exciting development on its own terms, I think it can be an exemplar for that way of working in other parts of the NHS in Wales.

Wel, rwy'n cytuno â brwdfrydedd yr Aelod dros y prosiect. Rwyf wedi bod yn yr adeiladau sydd yno ar hyn o bryd i weld y weledigaeth sydd gan y partneriaid, ynghyd â Llywodraeth Cymru, ar gyfer y datblygiad hwn. Mae'n fodel o ddiagnosteg a llawfeddygaeth y mae tystiolaeth yn y DU ac yn rhyngwladol yn dweud wrthym y gall wneud cyfraniad sylweddol at ganlyniadau gwell drwy leoli'r cyfleusterau hynny ar wahân i'r hyn a ystyrir yn aml yn amgylchedd poeth ysbyty brys. Felly, yn hynny o beth, mae wedi'i anelu at drawsnewid gofal rhanbarthol a gynlluniwyd, a bydd yn amlwg yn cefnogi'r gostyngiad mewn rhestrau aros rhanbarthol.

Rwyf wedi dweud yn glir fod angen i hyn fod yn ateb rhanbarthol sy’n cefnogi ôl troed y bwrdd iechyd ei hun, ac ardaloedd cyfagos hefyd. Mae hynny’n gwbl hanfodol i lwyddiant y prosiect, a byddaf eisiau rhoi camau ar waith i sicrhau bod hynny’n digwydd pe bai eu hangen.

Mae'r achos busnes yn cael ei ddatblygu ar hyn o bryd. Gwn fod y bwrdd iechyd yn edrych ar arferion gorau ar draws y GIG ac yn datblygu cynllun gweithlu clir i gefnogi’r prosiect. Y cam nesaf yw bod y bwrdd iechyd a’i bartneriaid rhanbarthol i roi cyflwyniad ac ateb cwestiynau yng nghyfarfod y bwrdd buddsoddi mewn seilwaith yn ystod y dyddiau nesaf. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn dangos cynnydd ac yn nodi’r gofynion ariannu arfaethedig ar gyfer cam nesaf y cynllun. Felly, mae gwaith mewn perthynas â chynllunio ac adeiladu, gwaith mewn perthynas â modelu goblygiadau cyllid hynny, gwaith mewn perthynas â'r model gweithredu sy'n ymwneud nid yn unig â'r bwrdd iechyd, ond â byrddau iechyd cyfagos hefyd. Ac yna, yn olaf, cynllun gweithlu i gefnogi'r datblygiad hwnnw. Rwy’n awyddus i’w weld yn symud ymlaen. Yn ogystal â bod yn ddatblygiad cyffrous ynddo'i hun, credaf y gall fod yn esiampl ar gyfer y ffordd honno o weithio mewn rhannau eraill o’r GIG yng Nghymru.

14:25

Thanks, Mick, for raising this issue. Cabinet Secretary, the regional hub could be a big boon to patients in my region who rely upon services at the Royal Glamorgan Hospital, even though there's a lack of clarity over what treatments will be provided at Llantrisant. According to the Royal College of Surgeons, part of the solution to addressing the huge waiting lists in Wales is in speeding up the development of surgical hubs, so surgery can go ahead during those periods when the NHS is under increasing pressure, which is now. Given the advantage afforded by segmented planned procedures, will the Cabinet Secretary ensure that the planned regional hub will not just be for diagnostics, but for surgical procedures as well? Because, at present, it's only diagnostics.

Diolch, Mick, am godi’r mater hwn. Ysgrifennydd y Cabinet, gallai’r ganolfan ranbarthol fod yn hwb mawr i gleifion yn fy rhanbarth sy’n dibynnu ar wasanaethau yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, er bod diffyg eglurder ynghylch pa driniaethau a fydd yn cael eu darparu yn Llantrisant. Yn ôl Coleg Brenhinol y Llawfeddygon, rhan o’r ateb i fynd i’r afael â’r rhestrau aros enfawr yng Nghymru yw cyflymu datblygiad canolfannau llawfeddygol, fel y gall llawdriniaethau ddigwydd ar adegau pan fo’r GIG dan bwysau cynyddol, sef nawr. O ystyried y fantais a roddir gan driniaethau a gynlluniwyd wedi'u segmentu, a wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet sicrhau nad ar gyfer diagnosteg yn unig y bydd y ganolfan ranbarthol arfaethedig, ond ar gyfer llawdriniaethau hefyd? Oherwydd, ar hyn o bryd, diagnosteg yn unig sy'n digwydd yno.

No, I can absolutely confirm to Altaf Hussain that the plan is both for diagnostics and surgical procedures, including orthopaedics, but other surgery as well, in that elective, green environment, and he'll know what I mean by that.

I just want to acknowledge the point that he's made about the Royal College of Surgeons. There's a very persuasive argument that they have made, in particular in relation to orthopaedics, but in other surgical contexts as well. I've had an opportunity, not just to read that work, but to discuss that with them, and I am actually speaking at their conference later on this week, and I hope that will be an opportunity to engage further with them on the vision they share with us in this kind of development.

Na, gallaf gadarnhau’n llwyr i Altaf Hussain fod y cynllun ar gyfer diagnosteg a llawdriniaethau, gan gynnwys orthopedeg, ond llawdriniaethau eraill hefyd, yn yr amgylchedd dewisol, gwyrdd hwnnw, a bydd yn gwybod beth a olygaf wrth hynny.

Hoffwn gydnabod y pwynt y mae wedi'i wneud am Goleg Brenhinol y Llawfeddygon. Mae eu dadl yn argyhoeddiadol iawn, yn enwedig mewn perthynas ag orthopedeg, ond mewn cyd-destunau llawfeddygol eraill hefyd. Rwyf wedi cael cyfle, nid yn unig i ddarllen y gwaith hwnnw, ond i'w drafod gyda hwy, ac mewn gwirionedd, byddaf yn siarad yn eu cynhadledd yn nes ymlaen yr wythnos hon, ac rwy'n gobeithio y bydd hwnnw’n gyfle i ymgysylltu ymhellach â hwy ar y weledigaeth y maent yn ei rhannu gyda ni yn y math hwn o ddatblygiad.

Mae cwestiwn 2 [OQ61931] wedi'i dynnu'n ôl. Cwestiwn 3 sydd nesaf—Mark Isherwood.

Question 2 [OQ61931] has been withdrawn. Question 3 is next—Mark Isherwood.

Y Sector Gofal Cymdeithasol
The Social Care Sector

3. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector gofal cymdeithasol? OQ61923

3. How does the Welsh Government support the social care sector? OQ61923

In addition to the financial support that Welsh Government provide, our newly launched National Office for Care and Support offers a new approach to supporting the sector. Our focus on sustainable solutions aim to ensure ongoing delivery of high-quality services, whilst striking the balance between immediate and long-term needs across Wales.

Yn ogystal â’r cymorth ariannol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu, mae ein Swyddfa Genedlaethol Gofal a Chymorth sydd newydd ei lansio yn cynnig dull newydd o gefnogi’r sector. Nod ein ffocws ar atebion cynaliadwy yw sicrhau bod gwasanaethau o ansawdd uchel yn cael eu darparu’n barhaus, gan sicrhau cydbwysedd rhwng anghenion uniongyrchol a hirdymor ledled Cymru.

Diolch. I recently visited a north Wales residential home with Care Forum Wales to discuss issues threatening the sector’s viability. In light of the UK autumn budget, these included the extra cost of national insurance contributions and the national living wage, and concern that, although the national framework for the commissioning of care and support in Wales code of practice, which came into force on 1 September this year, under the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, is intended to move current local authority commissioning practices away from price towards quality and social value, and ensure people have voice and control over their care and support, Denbighshire was making placements solely on the grounds of cost, stating that when it decides to meet a citizen’s eligible needs for care and support by arranging care home accommodation, it's obliged to source that accommodation at or as near to a rate it believes is sustainable and cost-effective, know as its indicative rate. What support and intervention will the Welsh Government therefore provide for the care sector in these areas?

Diolch. Yn ddiweddar, ymwelais â chartref preswyl yng ngogledd Cymru gyda Fforwm Gofal Cymru i drafod materion sy’n bygwth hyfywedd y sector. Yng ngoleuni cyllideb yr hydref y DU, roedd y rhain yn cynnwys cost gynyddol cyfraniadau yswiriant gwladol a’r cyflog byw cenedlaethol, a phryder, er mai bwriad cod ymarfer y fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth yng Nghymru, a ddaeth i rym ar 1 Medi eleni, o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, yw symud arferion comisiynu presennol awdurdodau lleol oddi wrth gost a thuag at ansawdd a gwerth cymdeithasol, a sicrhau bod gan bobl lais a rheolaeth dros eu gofal a'u cymorth, fod sir Ddinbych yn lleoli pobl ar sail cost yn unig, gan nodi, pan fydd yn penderfynu diwallu anghenion cymwys dinesydd am ofal a chymorth drwy drefnu llety cartref gofal, ei bod yn ofynnol iddynt ddod o hyd i’r llety hwnnw am bris neu mor agos at bris y maent yn credu sy’n gynaliadwy a chosteffeithiol, a elwir yn gyfradd ddangosol. Pa ymyrraeth a chymorth, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn eu darparu ar gyfer y sector gofal yn yr ardaloedd hyn?

Can I first thank Mark Isherwood for that question? And, of course, we're fully aware of the incredible pressures that are on social care and the need for us to rebalance and reform the way that social care is provided, and that's why we have set up the national commissioning for care framework, and why we've set up the National Office for Care and Support, with a view to moving towards, in the longer term, a national care service, which will be free at the point of need.

The points that you raised are well made, however, and are things that we're seeing across the country, but there is a framework that is there to enable the provision of social care fees to be developed in partnership between the local authority and, where appropriate, the health service, and that is absolutely what the framework is set out to do. It is not about necessarily introducing consistent or the same fees across the country, but a consistency of approach to ensure that there is no postcode lottery around commissioning fees. And we've held a number of sessions with commissioners, right the way across Wales, providing them with support and a toolkit to enable them to work in the way that we know will deliver the best outcomes. We're identifying where we've got best practice and we're standardising commissioning of care and support, which I hope, in the longer term, will seek to alleviate the kinds of issues that you've raised today.

A gaf i ddiolch yn gyntaf i Mark Isherwood am ei gwestiwn? Ac wrth gwrs, rydym yn gwbl ymwybodol o'r pwysau anhygoel sydd ar ofal cymdeithasol a'r angen inni ailgydbwyso a diwygio'r ffordd y caiff gofal cymdeithasol ei ddarparu, a dyna pam ein bod wedi sefydlu'r fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth, a pham ein bod wedi sefydlu’r Swyddfa Genedlaethol Gofal a Chymorth, gyda’r bwriad o symud, yn y tymor hwy, tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol, am ddim pryd a lle bynnag y bo’i angen.

Mae’r pwyntiau a godwyd gennych yn rhai da, fodd bynnag, ac yn bethau yr ydym yn eu gweld ledled y wlad, ond mae fframwaith yno i'w gwneud hi'n bosibl datblygu’r ddarpariaeth o ffioedd gofal cymdeithasol mewn partneriaeth rhwng yr awdurdod lleol, a lle bo’n briodol, y gwasanaeth iechyd, a dyna’n union y bwriedir i'r fframwaith ei wneud. Nid mater o gyflwyno ffioedd cyson neu’r un ffioedd ledled y wlad yw hyn o reidrwydd, ond dull gweithredu cyson i sicrhau nad oes loteri cod post o ran ffioedd comisiynu. Ac rydym wedi cynnal nifer o sesiynau gyda chomisiynwyr ledled Cymru, gan roi cefnogaeth a phecyn cymorth iddynt i'w galluogi i weithio yn y ffordd y gwyddom y bydd yn sicrhau'r canlyniadau gorau. Rydym yn nodi lle mae gennym arferion gorau ac rydym yn safoni comisiynu gofal a chymorth, a fydd, yn y tymor hwy, gobeithio, yn lleddfu'r mathau o faterion a godwyd gennych heddiw.

14:30
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Sam Rowlands.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Sam Rowlands.

Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, you'll be aware that general practice is under immense pressure. More than 100 surgeries in Wales have closed since 2012, making it more difficult for people to access a GP in their local area. It's clear that GP practices are under even more pressure thanks to the Labour Government's increase on national insurance contributions, which is, as I'm sure you'd acknowledge, a tax increase on working people and businesses. Indeed, a GP in this place last night explained that that national insurance increase alone to his practice is going to cost an extra £50,000 a year to be able to meet. The BMA, the British Medical Association, have warned that this measure risks undermining the financial stability of general practices and the quality of patient care that they can provide. Do you agree with the BMA's assessment?

Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, fe fyddwch yn ymwybodol fod ymarfer cyffredinol dan bwysau aruthrol. Mae dros 100 o feddygfeydd yng Nghymru wedi cau ers 2012, gan ei gwneud hi'n anos i bobl gael mynediad at feddyg teulu yn eu hardal leol. Mae'n amlwg fod meddygfeydd dan fwy byth o bwysau diolch i'r cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol gan y Llywodraeth Lafur, sydd, fel y byddech yn ei gydnabod rwy'n siŵr, yn godiad treth ar weithwyr a busnesau. Yn wir, esboniodd meddyg teulu yn y lle hwn neithiwr fod y cynnydd yswiriant gwladol ar ei ben ei hun yn mynd i gostio £50,000 yn ychwanegol y flwyddyn i'w bractis. Mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi rhybuddio bod y mesur hwn mewn perygl o danseilio sefydlogrwydd ariannol meddygfeydd ac ansawdd y gofal y gallant ei ddarparu i gleifion. A ydych chi'n cytuno ag asesiad y BMA?

The Member puts the point to me as though he has no responsibility for the situation that we are in. The UK Labour Government has had to make very, very, very difficult choices to clean up the mess his Government left—an appalling state in the public finances: £22 billion of mess that his Government left. So, the UK Labour Government has had to make difficult choices in order to do that. None of us want to see those choices being the kinds of things that have had to be taken, but I'm afraid that there is an absolute responsibility on that side of this Chamber for the circumstances that Sam Rowlands sets out.

Decisions on national insurance contributions are, of course, as he acknowledged, made by the UK Government. I'm absolutely aware of concerns raised, directly to me by the BMA and others, in relation to the impact of national insurance contributions, both on primary care providers—GPs and others—and social care providers. We are monitoring the situation in discussion with them to understand in full the implications, and, equally, having discussions with the Treasury through officials in my friend the Cabinet Secretary for finance's department.

The UK Government has confirmed that the definition it will use for the support it will provide relates to public service employees only. We are not currently in a position to understand the full effects of that decision on the sectors, but we are in ongoing discussions.

Mae'r Aelod yn rhoi'r pwynt i mi fel pe na bai ganddo gyfrifoldeb am y sefyllfa yr ydym ynddi. Mae Llywodraeth Lafur y DU wedi gorfod gwneud dewisiadau anodd tu hwnt i glirio'r llanast a adawodd ei Lywodraeth—cyflwr echrydus cyllid cyhoeddus: £22 biliwn o lanast a adawodd ei Lywodraeth ar eu holau. Felly, mae Llywodraeth Lafur y DU wedi gorfod gwneud dewisiadau anodd er mwyn gwneud hynny. Nid oes yr un ohonom eisiau gorfod gwneud y dewisiadau hynny, ond mae arnaf ofn fod y cyfrifoldeb yn llwyr ar yr ochr honno i'r Siambr am yr amgylchiadau y mae Sam Rowlands yn eu nodi.

Wrth gwrs, fel y cydnabu, caiff penderfyniadau ynghylch cyfraniadau yswiriant gwladol eu gwneud gan Lywodraeth y DU. Rwy'n gwbl ymwybodol o bryderon a dynnwyd i fy sylw i yn uniongyrchol gan y BMA ac eraill, mewn perthynas ag effaith cyfraniadau yswiriant gwladol, ar ddarparwyr gofal sylfaenol—meddygon teulu ac eraill—a darparwyr gofal cymdeithasol. Rydym yn monitro'r sefyllfa mewn trafodaeth â hwy i ddeall yn llawn beth yw'r goblygiadau, ac yn yr un modd, yn cael trafodaethau gyda'r Trysorlys drwy swyddogion yn adran fy nghyfaill, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid.

Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau bod y diffiniad y bydd yn ei ddefnyddio ar gyfer y cymorth y bydd yn ei ddarparu yn ymwneud â gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus yn unig. Nid ydym mewn sefyllfa ar hyn o bryd i ddeall effeithiau llawn y penderfyniad hwnnw ar y sectorau, ond rydym mewn trafodaethau parhaus.

Frankly, at this point, in response, Cabinet Secretary—25 years of Labour Government here in Wales, 25 years of responsibility for delivering health services, 25 years of ensuring that GP practices are able to function to the best of their ability—it seems that a lack of responsibility is being taken on your side of this Chamber here today. 

It's pretty clear that many practices will be unable to afford the national insurance increases that have been chosen to be put in place by the Labour Government in Westminster. And they have acknowledged that they're going to reduce their staffing and services as a result. So, we've had over 100 GP surgeries close in the last 12 years. Capacity and delivery of services is going to be more difficult because of the Labour Government's choices. And of course, at the moment, you’re trying to put in place a new contract with GPs through the general medical services contract. Now I understand, from speaking to GPs, that they believe that the offer that you're making to them at the moment is wholly inadequate and shows disregard for the long-standing issues and pressures they continually raise with myself and Members across the Chamber, and the ballot they have on the offer at the moment is likely to be rejected. So, what is your plan to address a rejection vote of the contract offer that you have in place for GPs at the moment?

A dweud y gwir, ar y pwynt hwn, mewn ymateb, Ysgrifennydd y Cabinet—25 mlynedd o Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru, 25 mlynedd o gyfrifoldeb am ddarparu gwasanaethau iechyd, 25 mlynedd o sicrhau bod practisau meddygon teulu'n gallu gweithredu hyd eithaf eu gallu—mae'n ymddangos bod yna fethiant i ysgwyddo cyfrifoldeb ar eich ochr chi i'r Siambr yma heddiw. 

Mae'n eithaf amlwg y bydd llawer o bractisau'n methu fforddio'r cynnydd mewn yswiriant gwladol y dewisodd y Llywodraeth Lafur yn San Steffan ei weithredu. Ac maent wedi cydnabod eu bod yn mynd i leihau eu staff a'u gwasanaethau o ganlyniad. Felly, rydym wedi cael dros 100 o feddygfeydd teulu yn cau dros y 12 mlynedd diwethaf. Mae capasiti a'r modd y darparir gwasanaethau yn mynd i fod yn anos oherwydd dewisiadau'r Llywodraeth Lafur. Ac wrth gwrs, ar hyn o bryd, rydych chi'n ceisio sefydlu contract newydd gyda meddygon teulu drwy'r contract gwasanaethau meddygol cyffredinol. Nawr, o siarad â meddygon teulu, rwy'n deall eu bod yn credu bod y cynnig a wnewch iddynt ar hyn o bryd yn gwbl annigonol ac yn dangos diffyg ystyriaeth i'r problemau a'r pwysau hirsefydlog y maent yn gyson yn eu dwyn i fy sylw i ac Aelodau ar draws y Siambr, ac mae'r bleidlais ar y cynnig ar hyn o bryd yn debygol o gael ei wrthod. Felly, beth yw eich cynllun i fynd i'r afael â phleidlais i wrthod y cynnig contract sydd gennych chi ar gyfer meddygon teulu ar hyn o bryd?

Well, I am disappointed that the general medical services contract negotiations this year have concluded without a resolution obviously, and equally disappointed that the General Practitioners Committee Wales have decided to ballot their members on the offer made. I want to see us in a position where hard-working staff in general practice are able to get their pay uplift as soon as possible, together with changes to the service that I think everyone recognises will have the effect of improving patient care, which is what we all want to see. 

The offer that we have made to BMA Cymru—and I've met with them myself, as I indicated to the Member a moment ago—meets the pay review body recommendation for GPs as well as practice staff and builds on investment over several years. It is absolutely critical that we have high-quality primary care services that people can access close to home. It's a priority for this Government. I absolutely value the work that GPs and their teams do in providing these essential services, and I expect that we'll have an opportunity to continue those discussions with GPs over the coming weeks.

Wel, yn amlwg, rwy'n siomedig fod negodiadau'r contract gwasanaethau meddygol cyffredinol eleni wedi dod i ben heb benderfyniad, a'r un mor siomedig fod Pwyllgor Meddygon Teulu Cymru wedi penderfynu rhoi pleidlais i'w haelodau ar y cynnig a wnaed. Rwyf am ein gweld mewn sefyllfa lle mae staff gweithgar mewn ymarfer cyffredinol yn gallu cael codiad cyflog cyn gynted â phosibl, ynghyd â newidiadau i'r gwasanaeth y credaf fod pawb yn cydnabod y byddant yn gwella gofal cleifion, sef yr hyn y mae pawb ohonom eisiau ei weld. 

Mae'r cynnig a wnaethom i BMA Cymru—ac rwyf wedi cyfarfod â hwy fy hun, fel y nodais wrth yr Aelod eiliad yn ôl—yn diwallu argymhelliad y corff adolygu cyflogau ar gyfer meddygon teulu yn ogystal â staff practis ac yn adeiladu ar fuddsoddiad dros sawl blwyddyn. Mae'n gwbl hanfodol fod gennym wasanaethau gofal sylfaenol o ansawdd uchel y gall pobl eu defnyddio'n agos at adref. Mae'n flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rwy'n gwerthfawrogi'n llwyr y gwaith y mae meddygon teulu a'u timau yn ei wneud yn darparu'r gwasanaethau hanfodol hyn, ac rwy'n disgwyl y cawn gyfle i barhau â'r trafodaethau gyda meddygon teulu dros yr wythnosau nesaf.

14:35

Of course, Cabinet Secretary, you acknowledged there the value that GP practices have in our communities in supporting people up and down Wales, but that value needs to be followed by an offer that is adequate to meet the demand at their doors. You've mentioned that the offer made at the moment is in line with what was expected in the past, but you know, clearly, that what's on the table is not adequate to meet the demands that they're facing. So, are you confirming today that you will return to the table with an adequate offer that acknowledges the calls made by the BMA's Save our Surgeries campaign and respects and truly values the contribution that GPs make in our communities and to the NHS here in Wales?

Wrth gwrs, Ysgrifennydd y Cabinet, roeddech chi'n cydnabod yno y gwerth sydd i bractisau meddygon teulu yn ein cymunedau yn cefnogi pobl ledled Cymru, ond mae angen dilyn y gwerth hwnnw gan gynnig sy'n ddigonol i ateb y galw wrth eu drysau. Rydych chi wedi sôn bod y cynnig a wnaed ar hyn o bryd yn cyd-fynd â'r hyn a ddisgwyliwyd yn y gorffennol, ond yn amlwg, rydych chi'n gwybod nad yw'r hyn sydd ar y bwrdd yn ddigon i fodloni'r gofynion a wynebant. Felly, a ydych chi'n cadarnhau heddiw y byddwch chi'n dychwelyd at y bwrdd gyda chynnig digonol sy'n cydnabod y galwadau a wnaed gan ymgyrch Achubwch ein Meddygfeydd y BMA ac sydd o ddifrif yn parchu ac yn gwerthfawrogi'r cyfraniad y mae meddygon teulu yn ei wneud yn ein cymunedau ac i'r GIG yma yng Nghymru?

Well, I'm sure both GPs and certainly I don't regard negotiating through the Member in the Chamber as the most effective way of addressing what are difficult circumstances; both parties would acknowledge that. All I will say is that we have had good and constructive discussions with general practitioners, in a challenging context. As I say, I'm disappointed that the step has been taken as it has, but I hope there'll be an opportunity to continue those discussions. And, as I say, I want to see staff in general practice get their pay uplift as soon as possible.

Wel, rwy'n siŵr nad yw meddygon teulu, ac yn sicr nid wyf i'n ystyried mai negodi trwy'r Aelod yn y Siambr yw'r ffordd fwyaf effeithiol o fynd i'r afael â'r hyn sy'n amgylchiadau anodd; byddai'r ddwy ochr yn cydnabod hynny. Y cyfan a ddywedaf yw ein bod wedi cael trafodaethau da ac adeiladol gydag ymarferwyr cyffredinol, mewn cyd-destun heriol. Fel y dywedaf, rwy'n siomedig fod y cam wedi'i gymryd fel y mae, ond gobeithio y bydd cyfle i barhau â'r trafodaethau hynny. Ac fel y dywedaf, rwyf am weld staff ymarfer cyffredinol yn cael codiad cyflog cyn gynted â phosibl.

Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.

Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Wel, Ysgrifennydd y Cabinet, ces i'r fraint o fynychu uwch-gynhadledd canser y Sefydliad Canser Ewropeaidd yr wythnos diwethaf, ac roedd hi’n drawiadol pa mor ddatblygedig oedd nifer o’n cymdogion Ewropeaidd pan fo’n dod at ddiagnosis, triniaeth a byw’n dda gyda chanser. Mae datganiad ansawdd ar gyfer canser y Llywodraeth yma yn un uchelgeisiol, gan bwysleisio diagnosis cynnar, cyfeirio at driniaeth, a sicrhau bod cynllunio’r gweithlu yn alinio i alwadau'r dyfodol ac ymagwedd sy'n canolbwyntio ar y claf. Ond gyda bod ystadegau perfformiad diweddaraf yr NHS yn dangos nad ydy bron i hanner cleifion canser Cymru yn derbyn y driniaeth angenrheidiol o fewn yr amser dynodedig, a chyfraddau goroesi cyflyrau fel canser yr iau, pancreatig, y stumog ac eraill ymhlith y gwaethaf yn y byd datblygedig, pryd ydym ni am gyrraedd y pwynt ble mae’r rhethreg a’r disgwyliadau yn cyd-fynd â’r canlyniadau?

Thank you very much, Llywydd. Well, Cabinet Secretary, I had the privilege of attending the European Cancer Organisation’s cancer summit last week, and it was striking how advanced a number of our European neighbours are when it comes to diagnosis, treatment and living well with cancer. The quality statement for cancer from this Government is ambitious, emphasising early diagnosis, referral to treatment, and ensuring that workforce planning is aligned with future demands and a patient-centred approach. But as the NHS’s most recent performance statistics show that almost half of cancer patients in Wales do not receive the treatment that they require within the designated time frame, and with survival rates for conditions such as liver, pancreatic, stomach and other cancers among the worst in the developed world, when will we reach a point where the rhetoric and expectations correspond to results?

Wel, mae gwasanaethau canser wrth gwrs yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Roedden ni yn siomedig â'r ffigurau perfformiad, y rhai a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Fe welson ni ostyngiad o ychydig yn y perfformiad ar draws y system yn gyfangwbl. Mae'r darlun yn amrywio o le i le ac yn dibynnu ar y math o ganser. Roeddwn i'n gallu bod, er enghraifft, yr wythnos diwethaf mewn canolfan canser y fron a oedd wedi dwyn gwasanaethau at ei gilydd ac yn cyrraedd y nod o rhyw 79 y cant o bobl yn cael eu gweld o fewn y 62 diwrnod. Felly, mae enghreifftiau llwyddiannus yn y system hefyd, a beth dŷn ni eisiau ei weld, wrth gwrs, yw hynny yn ehangach ar draws y system. Fe fyddwn i yn dweud, yn amryw o'r mathau o ganser y gwnaeth yr Aelod sôn amdanyn nhw yn ei gwestiwn, fod datblygiadau technolegol cyffrous yn digwydd yn rhyngwladol, yn cynnwys yma yng Nghymru, yn cynnwys gydag AI hefyd, a dŷn ni'n edrych ar sut y gallwn ni ddefnyddio'r rheini i allu sicrhau bod mwy o bobl yn cael triniaeth bwysig cyn gynted ag sy'n bosib.

Well, cancer services are of course a priority of Government. We were disappointed with the performance figures published last week. We saw a small reduction in performance across the system as whole. The picture varies from place to place and depending on the type of cancer we're dealing with. Last week, for example, I was at a breast cancer centre, which had brought services together and was delivering the aim of around 79 per cent of people being seen within 62 days. So, there are some successful examples in the system too, and what we want to see, of course, is that being rolled out more broadly across the system. I would say that, for several of the cancers that the Member mentioned in his question, there are very exciting technological developments happening internationally, including here in Wales, including with the use of AI too, and we're looking at how we can use those developments to ensure that more people get that important treatment as soon as possible.

Diolch am yr ateb yna, Ysgrifennydd y Cabinet. Mi oeddech chi'n sôn am y datblygiadau technolegol cyffrous yma. Wrth gwrs, un o’r nodweddion mwyaf trawiadol am yr uwch gynhadledd roeddwn i ynddi oedd pa mor bell y mae nifer o’r gwledydd yma o’n blaenau ni pan fo'n dod at ddatblygiadau technolegol, megis digideiddio gofal iechyd. Mae’r Ffindir, er enghraifft, wedi bod yn digideiddio data ar gleifion canser ers yr 1970au, ac roedd straeon tebyg am gamau breision yn cael eu gwneud yn Slofenia ac yn Estonia. Mae’r gwledydd yma yn rhannu un peth yn gyffredin, sef eu maint. Maen nhw’n wledydd bach, ac mi ydym ni'n clywed yn gyson am sut mae gan wledydd bach fantais pan fo'n dod at weithredu datrysiadau digidol yng ngofal iechyd. Ond mae’n ymddangos bod Cymru yn eithriad i’r rheol hon. Yma, mae gennym ni recordiau papur anghyson a hen dechnoleg analog, fel ffacs, yn cael eu defnyddio, ac mae’r gweithlu yn gyson yn cwyno nad ydy casglu data yn addas i bwrpas. Felly, ydy’r Ysgrifennydd Cabinet yn medru ateb pam nad ydy Cymru wedi manteisio ar ei statws fel cenedl fach a datblygu arbenigedd ar ddigideiddio iechyd? Beth ydy’r clwydi sy’n atal hyn rhag digwydd, ac ydy’r Llywodraeth, felly, yn ystyried digideiddio yn flaenoriaeth?

Thank you for that response, Cabinet Secretary. You mentioned these exciting technological developments. Of course, one of the most striking aspects of the summit that I attended was how far ahead a number of these countries are when it comes to technological developments such as digitising healthcare. Finland, for example, has been digitising data on cancer patients since the 1970s, and there were similar accounts of major steps forward being taken in Slovenia and Estonia too. These countries have the same thing in common, namely their size. They are smaller nations, and we often hear how smaller nations have an advantage when it comes to implementing digital solutions in healthcare. However, it appears that Wales is an exception to this rule. Here, we have inconsistent paper records and dated analogue technology, such as faxes, being used, and the workforce regularly complains that data collection is not fit for purpose. So, can the Cabinet Secretary tell us why Wales has been unable to benefit from its status as a small nation and develop expertise in digitising healthcare? What are the barriers that are preventing this from happening, and does the Government, therefore, consider digitisation to be a priority?

14:40

Mae digideiddio yn rhan bwysig o sut rŷn ni’n gallu esblygu gwasanaethau iechyd i gymryd mantais o’r dechnoleg, ond hefyd i sicrhau gwasanaethau sydd yn effeithlon ac yn ddiogel. Felly, mae e’n flaenoriaeth i’r Llywodraeth. Mae gennym ni amryw o raglenni o fuddsoddiad mewn prosiectau digidol ym mhob rhan o’r gwasanaeth ac ym mhob rhan o Gymru, yn aml yn digwydd ar lefel genedlaethol, ac, o bryd i’w gilydd, yn digwydd ar lefel leol. Ac mae Sarah Murphy, fy nghyd-Weinidog i, yn gyfrifol am y maes polisi hwn.

Byddwn i hefyd yn cymryd—. Mae’r Aelod yn gwneud pwynt pwysig am gymryd mantais o faint system, a maint cenedl, i allu gwneud cynnydd yn y maes yma. Byddwn i’n argymell iddo fe edrych ar y gwaith mae canolfan genomig Cymru yn ei wneud yn y maes hwn, yn aml yn gweithio ym maes canser—maes canser yr ysgyfaint yn ddiweddar; gwaith blaengar iawn wedi bod yn digwydd fanna. Ac mae cytundeb wedi ei gytuno’n ddiweddar gyda Illumina, cwmni biotech rhyngwladol, er mwyn gwneud mwy o waith, sydd ar flaen y gad, os hoffwch chi, yn rhyngwladol, a dyna’r union sgwrs roedden ni’n gallu ei gael gyda nhw. Roedden nhw’n gweld manteision mawr i weithio gyda Chymru ym maes genomig, gan fod gyda ni un system a bod gyda ni boblogaeth cymharol fach.

Felly, mae manteision, a, lle mae gennym ni fantais naturiol, rŷn ni wedi bod yn llwyddiannus, er enghraifft, yn genomig, yn symud ac yn gwneud cynnydd sylweddol iawn. Mae mwy i'w wneud, ac mae’r cyfle yn sylweddol iawn. Ond mae’n deg i ddweud hefyd, rwy’n credu, fod pobl yn edrych i Gymru am ddatblygiadau cyffrous yn y maes hwnnw.

Digitisation is a very important part of how we can evolve health services in order to take advantage of the latest technology, but also to secure services that are efficient and safe. So, it’s a priority of Government. We have a number of investment programmes in place in digitisation projects in all parts of the service and in all parts of Wales, and they often happen at a national level, but occasionally happen at a local level too. And Sarah Murphy, my fellow Minister, is responsible for this policy area.

I would also—. The Member makes an important point on taking advantage of our size as a nation in order to make progress in this area. I would suggest that he looks at what the genomics centre for Wales does in this area, very often working in cancer—working in lung cancer recently; some very innovative work has been happening there. And there’s a recently signed agreement with Illumina, which is an international biotech company, in order to do more groundbreaking work internationally, and that’s exactly the conversation we could have with them. They saw great benefits in working with Wales in genomics, because we have one system and we have a relatively small population.

So, there are benefits, and, where we do have a natural advantage, we have been successful, for example, in genomics, in moving and making very significant progress. There’s more to be done, and there are very real opportunities. But I think it's also fair to say that people are looking to Wales for exciting developments in that area.

Well, reforming the digital and data infrastructure to improve outcomes for cancer patients is, of course, only a part of the solution. We need the workforce to match. The precariousness of the oncology workforce has long been a matter of concern in this respect. The shortfall in clinical oncologists is expected to rise to 28 per cent by 2028, with this shortage resulting in all observed cancer centres in Wales reporting treatment delays. And much like our GP services, or nursing, we’re overly dependent on locum recruitment of clinical oncologists. Indeed, the Royal College of Radiologists report shows that 19 per cent of Wales’s oncology staff are classified as locum staff, compared to 9 per cent in England, and 5 per cent in Scotland. Does the Welsh Government have a strategy for securing the future integrity of the clinical oncology workforce beyond simply hiring more locum staff, which, as the RCR report clearly states, is not cost-effective and compromises the long-term stability of the service?

Wel, rhan o'r ateb yn unig yw diwygio'r seilwaith digidol a data i wella canlyniadau i gleifion canser. Mae arnom angen gweithlu i fynd gyda hynny. Mae ansefydlogrwydd y gweithlu oncoleg wedi bod yn fater o bryder ers amser maith yn hyn o beth. Disgwylir i'r prinder oncolegwyr clinigol godi i 28 y cant erbyn 2028, ac mae'r prinder hwn wedi arwain yr holl ganolfannau canser a arsylwyd yng Nghymru i adrodd am oedi cyn rhoi triniaeth. Ac yn debyg iawn i'n gwasanaethau meddygon teulu, neu nyrsio, rydym yn dibynnu'n ormodol ar recriwtio oncolegwyr clinigol locwm. Yn wir, mae adroddiad Coleg Brenhinol y Radiolegwyr yn dangos bod 19 y cant o staff oncoleg Cymru wedi eu categoreiddio fel staff locwm, o gymharu â 9 y cant yn Lloegr, a 5 y cant yn yr Alban. A oes gan Lywodraeth Cymru strategaeth ar gyfer sicrhau cadernid y gweithlu oncoleg clinigol yn y dyfodol y tu hwnt i logi mwy o staff locwm yn unig, nad yw'n gosteffeithiol yn ôl yr hyn a ddywed adroddiad Coleg Brenhinol y Radiolegwyr yn glir, ac sy'n peryglu sefydlogrwydd hirdymor y gwasanaeth?

I think the Member is right to point out that there are challenges in recruitment, and that can affect certain disciplines within oncology. I think it’s a challenge that other parts of the UK also share. The Member shares statistics and numbers with us today that suggest this is a pattern not exclusive to Wales. That isn’t good enough as an answer, but it is part of the important context. I think that the ability to attract staff in this area will be enriched and supported by developments in digital, by developments in genomics, by developments in research and innovation, which we know, across a range of disciplines, are able to attract practitioners. That’s why, actually, developments, and pursuing those as well, in parallel with recruitment strategies aimed specifically at the workforce, are part of the overall picture.

Rwy'n credu bod yr Aelod yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod heriau o ran recriwtio, a gall hynny effeithio ar ddisgyblaethau penodol o fewn oncoleg. Rwy'n credu ei bod yn her y mae rhannau eraill o'r DU hefyd yn ei rhannu. Mae'r Aelod yn rhannu ystadegau a ffigurau gyda ni heddiw sy'n awgrymu bod hwn yn batrwm nad yw'n gyfyngedig i Gymru. Nid yw hynny'n ddigon da fel ateb, ond mae'n rhan o'r cyd-destun pwysig. Credaf y bydd y gallu i ddenu staff yn y maes hwn yn cael ei gyfoethogi a'i gefnogi gan ddatblygiadau yn y maes digidol, datblygiadau mewn genomeg, datblygiadau mewn ymchwil ac arloesi, y gwyddom y gallant ddenu ymarferwyr o ystod o ddisgyblaethau. Dyna pam y mae datblygiadau, a mynd ar drywydd y rheini hefyd, ochr yn ochr â strategaethau recriwtio sy'n targedu'r gweithlu yn benodol, yn rhan o'r darlun cyfan.

Mynediad i Wasanaethau Iechyd yn y Rhondda
Access to Health Services in the Rhondda

4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gwella hygyrchedd i wasanaethau iechyd ar draws gofal sylfaenol ac eilaidd i drigolion Rhondda? OQ61928

4. How is the Welsh Government improving accessibility to health services across primary and secondary care for Rhondda residents? OQ61928

'A Healthier Wales' sets out our vision for primary and secondary care services in Wales. We're working with NHS Wales to improve access to services in the Rhondda and the rest of Wales, in line with our plan.

Mae 'Cymru Iachach' yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau gofal sylfaenol ac eilaidd yng Nghymru. Rydym yn gweithio gyda GIG Cymru i wella mynediad at wasanaethau yn y Rhondda a gweddill Cymru, yn unol â'n cynllun.

Thank you. The Welsh Government’s commitment to iechyd da, and the Cabinet Secretary’s actions to tackle waiting lists, are really encouraging for my constituents, who tell me that, in some areas, they are still facing the 8 a.m. scramble to get a GP appointment, and others have been waiting over a year for procedures like cataract surgery. I know that the recent funding announcements to tackle waiting lists, coupled with plans for the diagnostic and treatment hub near the Royal Glamorgan Hospital, will lead to better healthcare outcomes for my constituents. And I know the Cabinet Secretary has previously touched on this, but could he please provide an update on the progress of the diagnostic and treatment hub, explain how Cwm Taf Morgannwg health board will use its share of the £50 million allocated to reduce waiting times, and outline plans to achieve a pharmacy-first approach across Wales? 

Diolch. Mae ymrwymiad Llywodraeth Cymru i iechyd da, a chamau gweithredu Ysgrifennydd y Cabinet i fynd i'r afael â rhestrau aros, yn galonogol iawn i fy etholwyr, sy'n dweud wrthyf eu bod, mewn rhai ardaloedd, yn dal i wynebu'r ymrafael 8 o'r gloch y bore i gael apwyntiad meddyg teulu, ac mae eraill wedi bod yn aros dros flwyddyn am driniaethau fel llawdriniaeth cataract. Gwn y bydd y cyhoeddiadau cyllid diweddar i fynd i'r afael â rhestrau aros, ynghyd â chynlluniau ar gyfer y ganolfan ddiagnostig a thriniaeth ger Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn arwain at well canlyniadau gofal iechyd i fy etholwyr. Ac rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi crybwyll hyn o'r blaen, ond a allai roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd y ganolfan ddiagnostig a thriniaeth, egluro sut y bydd bwrdd iechyd Cwm Taf Morgannwg yn defnyddio ei gyfran o'r £50 miliwn a ddyrannwyd i leihau amseroedd aros, ac amlinellu cynlluniau i gyflawni dull fferyllfa yn gyntaf ledled Cymru? 

Certainly. The Member touches on the range of steps that we are taking as a Government to improve access to care and to speed up access to medical appointments and to treatments. Residents in her constituency, as in all parts of Wales, will benefit from that. She asks me specifically about the developments at the Llantrisant health park. There will be a meeting later on this week of all the partners to identify progress in relation in particular to the design plans for the project. But work needs to continue in relation to the operating model, which will need to be a regional model, as well as a workforce plan in order to support the development there. I think it’s an exciting development, and, as I mentioned in brief earlier, it will provide a diagnostic capability as well as elective surgery, often in areas where we have some of the most challenging waits at the moment.

So, I think it’s a step forward. It’s not a step forward in the immediate short term. So, the funding that we’ve provided over recent weeks—. Cwm Taf Morgannwg will, of course, be participating in that. And in addition to that, we’ve been able to provide support for the health board to deal with the consequences of the developments at the Princess of Wales Hospital, which is, actually, affecting the entire footprint of the health board, for reasons that I think will be obvious.

Yn sicr. Mae'r Aelod yn nodi'r ystod o gamau yr ydym yn eu cymryd fel Llywodraeth i wella mynediad at ofal ac i gyflymu mynediad at apwyntiadau meddygol a thriniaethau. Bydd trigolion ei hetholaeth, fel ym mhob rhan o Gymru, yn elwa o hynny. Mae hi'n gofyn yn benodol i mi am y datblygiadau ym mharc iechyd Llantrisant. Bydd cyfarfod yn ddiweddarach yr wythnos hon o'r holl bartneriaid i nodi cynnydd mewn perthynas â'r cynlluniau ar gyfer y prosiect yn fwyaf arbennig. Ond mae angen i'r gwaith barhau mewn perthynas â'r model gweithredu, y bydd angen iddo fod yn fodel rhanbarthol, yn ogystal â chynllun gweithlu er mwyn cefnogi'r datblygiad yno. Rwy'n credu ei fod yn ddatblygiad cyffrous, ac fel y soniais yn gryno yn gynharach, bydd yn darparu gallu diagnostig yn ogystal â llawdriniaeth ddewisol, yn aml mewn mannau lle mae gennym rai o'r amseroedd aros mwyaf heriol ar hyn o bryd.

Felly, rwy'n credu ei fod yn gam ymlaen. Nid yw'n gam ymlaen ar unwaith yn y tymor byr. Felly, yr arian a ddarparwyd gennym dros yr wythnosau diwethaf—. Bydd Cwm Taf Morgannwg yn cymryd rhan yn hynny. Ac yn ogystal, rydym wedi gallu darparu cymorth i'r bwrdd iechyd ar gyfer ymdrin â chanlyniadau'r datblygiadau yn Ysbyty Tywysoges Cymru, sy'n effeithio ar ôl troed cyfan y bwrdd iechyd, am resymau a fydd yn amlwg, rwy'n credu.

14:45

Cabinet Secretary, according to StatsWales, as of September this year, there were 9,319 people waiting for audiology services in Wales, with 3,845—around 41 per cent—waiting over 14 weeks. Of this 9,319 figure, 1,027 are in Rhondda Cynon Taf. I’ve spoken numerous times in this Chamber asking whether the Welsh Government would consider utilising private, high-street audiologists to deliver audiology services in a more convenient and accessible setting, in the same way as it utilises GPs, dentists and pharmacists. Poor hearing is directly related to cognitive decline in older people, as well as speech and language issues in children, and longer waiting times for audiology services increases the likelihood of people accessing other healthcare services. Given that the Welsh Government has confirmed that an additional £50 million of funding will be made available to reduce the longest waiting times, can you please confirm if any of this funding will be used to pay for private commissioned, community-based audiology services to help reduce the backlog of appointments in NHS Wales? Thank you.

Ysgrifennydd y Cabinet, yn ôl StatsCymru, o fis Medi eleni, roedd 9,319 o bobl yn aros am wasanaethau awdioleg yng Nghymru, gyda 3,845—tua 41 y cant—yn aros dros 14 wythnos. O'r ffigur o 9,319, mae 1,027 yn Rhondda Cynon Taf. Rwyf wedi siarad sawl gwaith yn y Siambr hon i ofyn a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried defnyddio awdiolegwyr preifat ar y stryd fawr i ddarparu gwasanaethau awdioleg mewn lleoliad mwy cyfleus a hygyrch, yn yr un modd ag y mae'n defnyddio meddygon teulu, deintyddion a fferyllwyr. Mae clyw gwael yn uniongyrchol gysylltiedig â dirywiad gwybyddol ymhlith pobl hŷn, yn ogystal â phroblemau lleferydd ac iaith mewn plant, ac mae amseroedd aros hwy am wasanaethau awdioleg yn cynyddu'r tebygolrwydd y bydd pobl angen gwasanaethau gofal iechyd eraill. O ystyried bod Llywodraeth Cymru wedi cadarnhau y bydd £50 miliwn ychwanegol o gyllid ar gael i leihau'r amseroedd aros hwyaf, a allwch chi gadarnhau pa un a fydd unrhyw ran o'r cyllid hwn yn cael ei ddefnyddio i dalu am wasanaethau awdioleg a gomisiynir yn breifat yn y gymuned i helpu i leihau'r ôl-groniad o apwyntiadau yn GIG Cymru? Diolch.

I thank the Member for that question. I was recently able myself to experience first-hand the audiology services available on the high street and understand just how important that can be. The funding that we have made available in recent weeks has been specifically in relation to plans by health boards to tackle the longest waits in their areas. I would need to write to the Member separately in relation to the specific allocation for audiology. I will say that, as you will have picked up from what I’ve said in the Chamber recently, as part of that broader mix of additional investment in the system, much of that will be around changed approaches within secondary care settings to deliver services in different ways—so, sometimes, high-volume clinics for low-complexity interventions. Sometimes it’s about insourcing activity into secondary settings. But there is also an element of commissioning from the private sector, which we’ve had to do from time to time. A commitment that I give and that we give as a Government is that that will never be at the expense of the long-term sustainability and improvement in the public health service in Wales.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Yn ddiweddar, cefais brofiad uniongyrchol o'r gwasanaethau awdioleg sydd ar gael ar y stryd fawr a deall pa mor bwysig y gall hynny fod. Mae'r cyllid a ddarparwyd gennym yn ystod yr wythnosau diwethaf wedi bod yn benodol mewn perthynas â chynlluniau gan fyrddau iechyd i fynd i'r afael â'r amseroedd aros hwyaf yn eu hardaloedd. Byddai angen imi ysgrifennu at yr Aelod ar wahân mewn perthynas â'r dyraniad penodol ar gyfer awdioleg. Fel y byddwch wedi'i nodi o'r hyn a ddywedais yn y Siambr yn ddiweddar, yn rhan o'r cymysgedd ehangach o fuddsoddiad ychwanegol yn y system, bydd llawer o hynny'n ymwneud â newid dulliau mewn lleoliadau gofal eilaidd i ddarparu gwasanaethau mewn gwahanol ffyrdd—felly, weithiau, clinigau ar gyfer niferoedd mwy o achosion ar gyfer ymyriadau heb fod yn gymhleth. Weithiau mae'n ymwneud â rhoi gweithgaredd ar gontract i leoliadau eilaidd. Ond mae yna elfen o gomisiynu gan y sector preifat hefyd, rhywbeth y bu'n rhaid inni ei wneud o bryd i'w gilydd. Ymrwymiad rwy'n ei wneud ac a wnawn fel Llywodraeth yw na fydd hynny byth ar draul cynaliadwyedd a gwelliant hirdymor y gwasanaeth iechyd cyhoeddus yng Nghymru.

Canolfan Iechyd a Lles Newydd yng Nghaergybi
A New Health and Well-being Centre in Holyhead

5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar y cynlluniau i ddatblygu canolfan iechyd a lles integredig yng Nghaergybi? OQ61949

5. Will the Cabinet Secretary provide an update on plans to develop an integrated health and well-being centre in Holyhead? OQ61949

Rwy'n ymwybodol iawn o gynigion ar gyfer canolfan iechyd a lles newydd yng Nghaergybi. Mae Llywodraeth Cymru nawr wedi cael cais am gyllid ar gyfer datblygu achos busnes.

I am highly aware of proposals for a new health and well-being centre in Holyhead. The Welsh Government has now received an application for funding for business case development.

Diolch yn fawr iawn am yr ymateb yna. Mi godais i'r achos yma rai wythnosau yn ôl, ychydig ddyddiau cyn i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ddod i benderfyniad ar yr achos amlinellol. Roeddwn i a llawer o drigolion Caergybi a’r ardal yn falch iawn fod y bwrdd iechyd bryd hynny wedi cytuno i gymeradwyo’r cam hwnnw, a bod hynny bellach wedi’i basio i’r Llywodraeth er ystyriaeth. Does dim angen i fi atgoffa’r Ysgrifennydd Cabinet o ba mor bwysig ydy hi ein bod ni'n gallu bwrw ymlaen ar fyrder i sefydlogi a datblygu gofal iechyd sylfaenol yng Nghaergybi a’r ardal. Felly, gaf i ofyn, ynglŷn â’r amseru, ba bryd fydd Llywodraeth Cymru’n debyg o ddod i gasgliadau ynglŷn â'r cyfnod yma yn y datblygiad, ynglŷn â sicrhau'r arian? A pha fath o becyn ariannol fydd yn cael ei ystyried, fel ei fod o'n barod i fynd pan fydd, gobeithio, yr achos llawn yn cael ei gyflwyno a'r cais llawn hwnnw am arian yn dod ar ddesg y Gweinidog? 

Thank you very much for that response. I raised this issue some weeks ago, a few days before Betsi Cadwaladr University Health Board came to a decision on the outline case. I and many residents in Holyhead and the area were very pleased that the health board at that point had agreed to approve that step, and that that has now been passed to Government for consideration. I don't need to remind the Cabinet Secretary of how important it is that we can proceed as a matter of urgency to stabilise and develop primary healthcare in Holyhead and the surrounding area. So, can I ask, on the timetable, when is the Welsh Government likely to come to conclusions on this stage of the development, as regards ensuring funding? And what kind of financial package will be considered, so that it's ready to go when, hopefully, the full case is presented and that full bid for funding arrives on the Minister's desk? 

14:50

Dwi ddim yn gallu rhoi amserlen benodol i'r Aelod, ond y math o beth sy'n cael ei ystyried ar y cam yma yw'r elfen weithredol, yr elfen o ran ariannu ac elfennau ymarferol eraill. Felly, mae'r gwaith hwnnw yn mynd rhagddo ar hyn o bryd.

O ran ffynonellau ariannu, mae amryw o ffynonellau sydd yn bosib ar gyfer hyn. Mae'r integration and rebalancing capital fund yn elfen bwysig o hyn, ond mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cael trafodaethau calonogol gyda Chyngor Sir Ynys Môn a'r bwrdd iechyd ynglŷn â'r datblygiad hwn a'r potensial o edrych ar gronfa Transforming Towns hefyd, oherwydd mae elfen o adnewyddu yn dod yn sgil y math yma o ddatblygiad. Felly, does dim cynnig wedi cael ei dderbyn i'r gronfa honno eto, ond mae mwy nag un ffordd y gellid cyfrannu tuag at hwn. Ond mae'r gwaith yn digwydd ar hyn o bryd o gloriannu'r cynnig yna ei hunan. 

I can't give a specific timetable to the Member, but what is being considered at this stage is to consider the operational aspect, the funding aspect and the other practicalities. So, that work is currently under way.

In terms of sources of funding, there is a variety of potential sources. The integration and rebalancing capital fund is an important element of this, but Welsh Government officials have had very encouraging discussions with Ynys Môn council and the health board regarding this development and the potential of looking at the Transforming Towns fund, because there is an element of regeneration that follows this kind of development. So, we haven't received a bid for that fund yet, but there is more than one way of contributing to this project. The work of evaluating the application itself is being done currently. 

Bwrdd Iechyd Addysgu Powys
Powys Teaching Health Board

6. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet gadarnhau faint o'r £50 miliwn o gyllid i gefnogi byrddau iechyd, y cyfeiriwyd ato yn ei ddatganiad ar 17 Tachwedd 2024, y mae Bwrdd Iechyd Addysgu Powys wedi'i gael? OQ61927

6. Will the Cabinet Secretary confirm how much of the £50 million funding to support health boards that was referred to in his statement of 17 November 2024 has been received by Powys Teaching Local Health Board? OQ61927

Powys Teaching Local Health Board, as a provider, will receive their share of the additional £3 million to improve children's neurodiversity waits. The 164 Powys residents waiting over two years across Wales will benefit from the money given to the other health boards where they are currently waiting.

Bydd Bwrdd Iechyd Lleol Addysgu Powys, fel darparwr, yn derbyn eu cyfran o'r £3 miliwn ychwanegol i wella amseroedd aros niwroamrywiaeth i blant. Bydd 164 o drigolion Powys sy'n aros dros ddwy flynedd ar draws Cymru yn elwa o'r arian a roddir i'r byrddau iechyd eraill lle maent yn aros ar hyn o bryd.

Okay. Thank you, Cabinet Secretary. You haven't answered my question at all there, and I think you know you haven't answered it—I did ask you last week. You announced, 10 days ago, in a statement to Members and at your Labour Party conference, that there would be £50 million-worth of spending across the seven health boards and that funding would be provided to them immediately. That was the wording in your statement. So, I am asking specifically how much of that £50 million Powys Teaching Health Board will receive? I think you talked about the £3 million. That's not their share; they'll be receiving part of that £3 million. But I'm asking how much of that £50 million will be received by Powys Teaching Health Board. We know that the pressures on the health board are extreme. We know that there are waiting lists in some areas that are significant. We know that there's downgrading to Llanidloes hospital as a result of funding pressures to the health board, as well. And, of course, I know you'll agree with me that it is vital that there is cross-border co-operation between England and Wales, and, of course, the health board has to provide funding to health boards in England in order to reduce their own waiting lists. So, can I specifically ask, Minister, how much of that £50 million will be received by Powys Teaching Health Board?

O'r gorau. Diolch yn fawr, Ysgrifennydd y Cabinet. Ni wnaethoch ateb fy nghwestiwn o gwbl, ac rwy'n meddwl eich bod chi'n gwybod na wnaethoch ei ateb—fe ofynnais i chi yr wythnos diwethaf. Fe gyhoeddoch chi, 10 diwrnod yn ôl, mewn datganiad i'r Aelodau ac yng nghynhadledd y Blaid Lafur, y byddai gwerth £50 miliwn o wariant ar draws y saith bwrdd iechyd ac y byddai cyllid yn cael ei ddarparu iddynt ar unwaith. Dyna oedd geiriad eich datganiad. Felly, rwy'n gofyn yn benodol faint o'r £50 miliwn hwnnw y bydd Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn ei gael? Rwy'n credu eich bod wedi siarad am y £3 miliwn. Nid dyna'u cyfran; byddant yn derbyn rhan o'r £3 miliwn hwnnw. Ond rwy'n gofyn faint o'r £50 miliwn y bydd Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn ei gael. Rydym yn gwybod bod y pwysau ar y bwrdd iechyd yn eithafol. Gwyddom fod rhestrau aros mewn rhai meysydd yn sylweddol. Gwyddom fod yna israddio i ysbyty Llanidloes o ganlyniad i bwysau ariannol ar y bwrdd iechyd. Ac wrth gwrs, rwy'n gwybod y byddwch chi'n cytuno â mi ei bod yn hanfodol fod cydweithrediad trawsffiniol rhwng Cymru a Lloegr, ac wrth gwrs, mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd ddarparu cyllid i fyrddau iechyd yn Lloegr er mwyn lleihau eu rhestrau aros eu hunain. Felly, a gaf i ofyn yn benodol, Weinidog, faint o'r £50 miliwn hwnnw y bydd Bwrdd Iechyd Addysgu Powys yn ei gael?

Well, I don't mean there to be any confusion, so let me try and spell it out. Of the £50 million, there is a £3 million fund, which is allocated between health boards in relation to children's neurodiversity waits. Powys will have a share of that, based on performance in relation to the numbers of people on the longest wait lists it has. The balance of the funding—[Interruption.]  I'm happy to answer the Member's question, if he's prepared to listen to it. The balance of the funding is issued to health boards as providers and recognising the longest waits within their footprint as providers. Powys doesn't have long waits for the services that they themselves provide. So, the allocation of the £50.4 million is aligned to the health boards who have the biggest backlogs of patients and the longest waits, and, of course, Powys residents are included within those figures.

Wel, nid yw'n fwriad gennyf beri dryswch, felly gadewch imi geisio ei egluro'n syml. O'r £50 miliwn, mae yna gronfa gwerth £3 miliwn, sy'n cael ei dyrannu rhwng byrddau iechyd mewn perthynas ag amseroedd aros niwroamrywiaeth i blant. Bydd Powys yn cael cyfran o hynny, yn seiliedig ar berfformiad mewn perthynas â nifer y bobl sydd ar y rhestrau aros hwyaf sydd ganddo. Mae gweddill y cyllid—[Torri ar draws.] Rwy'n hapus i ateb cwestiwn yr Aelod, os yw'n barod i wrando arno. Mae gweddill y cyllid yn cael ei roi i fyrddau iechyd fel darparwyr ac yn cydnabod yr amseroedd aros hwyaf o fewn eu hôl troed fel darparwyr. Nid oes gan Bowys amseroedd aros hir am y gwasanaethau y maent hwy eu hunain yn eu darparu. Felly, mae dyraniad y £50.4 miliwn yn cyd-fynd â'r byrddau iechyd sydd â'r ôl-groniadau mwyaf o gleifion a'r amseroedd aros hwyaf, ac wrth gwrs, mae trigolion Powys wedi'u cynnwys yn y ffigurau hynny.

Niwrowahaniaeth
Neurodivergence

7. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella ymwybyddiaeth a dealltwriaeth o niwrowahaniaeth o fewn byrddau iechyd? OQ61924

7. What action is the Welsh Government taking to improve the awareness and understanding of neurodivergence within health boards? OQ61924

We are delivering change. Since 2022, we have invested an additional £12 million to deliver the neurodivergence improvement programme up to March 2025. And, this year, a further £3 million will also provide health boards with funding to reduce the longest assessment waiting times for children and young people.

Rydym yn cyflawni newid. Ers 2022, rydym wedi buddsoddi £12 miliwn ychwanegol i gyflawni'r rhaglen gwella niwrowahaniaeth hyd at fis Mawrth 2025. Ac eleni, bydd £3 miliwn arall hefyd yn darparu cyllid i fyrddau iechyd i leihau'r amseroedd aros hwyaf am asesiadau i blant a phobl ifanc.

14:55

Diolch, Cabinet Secretary. Thanks to the hard work and dedication of its staff, Hywel Dda University Health Board recently became the first health board in Wales to achieve 'autism understanding' status. I'd like to take this opportunity to congratulate them on that fantastic accomplishment. In order to achieve that status, 85 per cent of the health board staff have completed e-learning modules on neurodivergence and work to further raise awareness of neurodivergence is ongoing across the health board. The aim of the training is to help ensure that both neurodivergent staff and patients are better supported, either whilst working for the health board as an employee or accessing services as a patient. The accreditation is given by the national neurodivergence team, and that's a Welsh Government-funded body, committed to improving the lives of neurodivergent children, young people, adults and their families. Minister, are you able to give any update on how other health boards across Wales are progressing with achieving 'autism understanding'?

Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Diolch i waith caled ac ymroddiad ei staff, yn ddiweddar daeth Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yn fwrdd iechyd cyntaf Cymru i ennill statws 'dealltwriaeth o awtistiaeth'. Hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i'w llongyfarch ar y cyflawniad gwych hwnnw. Er mwyn cyflawni'r statws hwnnw, cwblhaodd 85 y cant o staff y bwrdd iechyd fodiwlau e-ddysgu ar niwrowahaniaeth ac mae gwaith ar godi ymwybyddiaeth o niwrowahaniaeth ymhellach yn mynd rhagddo ar draws y bwrdd iechyd. Nod yr hyfforddiant yw helpu i sicrhau bod staff a chleifion niwrowahanol yn cael eu cefnogi'n well, naill ai wrth weithio i'r bwrdd iechyd fel gweithwyr neu wrth gael mynediad at wasanaethau fel cleifion. Mae'r achrediad yn cael ei roi gan y tîm niwrowahaniaeth cenedlaethol, ac mae hwnnw'n gorff a ariennir gan Lywodraeth Cymru sydd wedi ymrwymo i wella bywydau plant, pobl ifanc ac oedolion niwrowahanol a'u teuluoedd. Weinidog, a allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â sut y mae byrddau iechyd eraill ledled Cymru yn bwrw ymlaen â sicrhau 'dealltwriaeth o awtistiaeth'?

Thank you so much to Joyce Watson for the question, because it also provides me with an opportunity to congratulate and thank Hywel Dda University Health Board for becoming the first health board in Wales to achieve 'autism understanding' status. I actually had the chance to meet Catherine Vaughan, the service delivery manager for neurodevelopmental services at Hywel Dda, and Liz Carroll, director of mental health and learning disabilities, when I visited the psychological well-being centre in Carmarthen last week. The whole team are absolutely fantastic and inspiring, so I am unsurprised that they are driving this really positive change. As Joyce Watson mentioned, the accreditation is awarded by the national neurodivergence team, a Welsh Government-funded body dedicated to improving the lives of neurodivergent children, young people and their families, and the team engages with stakeholders from all sectors across Wales to help develop policy, legislation, resources and information around neurodivergence. This includes autism, helping to increase awareness and understanding, and the removal of barriers that may stop neurodivergent people from achieving their potential. They also work closely with all health board workforce managers, and they've recently developed, as well, an ADHD and Tourette's syndrome module for the e-learning. They are available on all health board digital training platforms. And, as you've said, to achieve the 'autism understanding' status, 85 per cent of their 13,000 staff had to complete the e-learning module, and the award means that the organisation understands autism. I really hope that this, in turn, will enable neurodivergent staff and patients to be better supported in the working environment, and I wanted to give a quote here from Angela Lowe, who has recently started working at Hywel Dda Health Board. She said,

'Before, I'd be going home and I'd have to offload all the time. Lots of negative experiences which were looping in my mind and it was quite awful really. I’m coming home now really excited to be home and looking forward to seeing my family and just really happy.

'It’s been life changing for me, working here,'

So, thanks for bringing this excellent achievement to light, Joyce Watson. But also, Hywel Dda are the only health board that have made the 'autism understanding' training mandatory to date. And so, I think the proof is in the pudding, and I would hope that this will encourage other health boards to take this up. The resources are widely available, and I will provide a written response to Joyce Watson with an update on each health board and each module and where they are with their staff completing them. Diolch.

Diolch yn fawr i Joyce Watson am y cwestiwn, oherwydd mae hefyd yn rhoi cyfle i minnau hefyd longyfarch a diolch i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda am fod yn fwrdd iechyd cyntaf Cymru i ennill statws 'dealltwriaeth o awtistiaeth'. Cefais gyfle i gyfarfod â Catherine Vaughan, rheolwr gwasanaethau niwroddatblygiadol yn Hywel Dda, a Liz Carroll, cyfarwyddwr iechyd meddwl ac anableddau dysgu, pan ymwelais â'r ganolfan lles seicolegol yng Nghaerfyrddin yr wythnos diwethaf. Mae'r tîm cyfan yn hollol wych ac ysbrydoledig, felly nid wyf yn synnu eu bod yn gyrru'r newid cadarnhaol hwn. Fel y soniodd Joyce Watson, caiff yr achrediad ei roi gan y tîm niwrowahaniaeth cenedlaethol, corff a ariennir gan Lywodraeth Cymru sy'n ymroddedig i wella bywydau plant a phobl ifanc niwrowahanol a'u teuluoedd, ac mae'r tîm yn ymgysylltu â rhanddeiliaid o bob sector ledled Cymru i helpu i ddatblygu polisi, deddfwriaeth, adnoddau a gwybodaeth am niwrowahaniaeth. Mae hyn yn cynnwys awtistiaeth, helpu i gynyddu ymwybyddiaeth a dealltwriaeth, a chael gwared ar rwystrau a allai atal pobl niwrowahanol rhag cyflawni eu potensial. Maent hefyd yn gweithio'n agos gyda holl reolwyr gweithlu'r bwrdd iechyd, ac maent wedi datblygu modiwl ADHD a syndrom Tourette yn ddiweddar ar gyfer yr e-ddysgu. Maent ar gael ar holl lwyfannau hyfforddiant digidol y bwrdd iechyd. Ac fel y dywedoch chi, er mwyn cyflawni'r statws 'dealltwriaeth o awtistiaeth', roedd yn rhaid i 85 y cant o'u 13,000 o staff gwblhau'r modiwl e-ddysgu, ac mae'r dyfarniad yn golygu bod y sefydliad yn deall awtistiaeth. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hyn, yn ei dro, yn galluogi staff a chleifion niwrowahanol i gael eu cefnogi'n well yn yr amgylchedd gwaith, ac roeddwn eisiau rhoi dyfyniad yma gan Angela Lowe, sydd wedi dechrau gweithio ym Mwrdd Iechyd Hywel Dda yn ddiweddar. Roedd hi'n dweud:

'O'r blaen, roeddwn i'n mynd adref a byddai'n rhaid imi fwrw bol drwy'r amser. Byddai llawer o brofiadau negyddol yn troi yn fy meddwl ac roedd yn eithaf ofnadwy mewn gwirionedd. Rwy'n dod adref nawr yn gyffrous iawn i fod adref ac yn edrych ymlaen at weld fy nheulu ac yn hapus iawn.

'Mae gweithio yma wedi newid fy mywyd.'

Felly, diolch am ddod â'r cyflawniad rhagorol hwn i'r amlwg, Joyce Watson. Ond hefyd, Hywel Dda yw'r unig fwrdd iechyd sydd wedi gwneud yr hyfforddiant 'dealltwriaeth o awtistiaeth' yn orfodol hyd yma. Ac felly, rwy'n credu mai wrth ei flas mae profi pwdin, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn annog byrddau iechyd eraill i wneud hyn. Mae'r adnoddau ar gael yn eang, a byddaf yn darparu ymateb ysgrifenedig i Joyce Watson gyda'r wybodaeth ddiweddaraf am bob bwrdd iechyd a phob modiwl a lle maent arni gyda'u staff yn eu cwblhau. Diolch.

Iechyd Menywod
Women's Health

8. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddarparu diweddariad ynglŷn â datblygu'r cynllun iechyd menywod GIG Cymru arfaethedig? OQ61932

8. Will the Cabinet Secretary provide an update on the development of the proposed NHS Wales women's health plan? OQ61932

The women's health plan will be published in December. The women's health network has developed it through partnership working with all health boards, Public Health Wales, the NHS executive, academia and the Welsh Government, drawing on the voices of over 3,800 women captured as part of the discovery phase.

Bydd y cynllun iechyd menywod yn cael ei gyhoeddi ym mis Rhagfyr. Mae'r rhwydwaith iechyd menywod wedi ei ddatblygu drwy weithio mewn partneriaeth â'r holl fyrddau iechyd, Iechyd Cyhoeddus Cymru, gweithrediaeth y GIG, y byd academaidd a Llywodraeth Cymru, gan wrando ar leisiau dros 3,800 o fenywod yn rhan o'r cam darganfod.

Thank you very much for that, Minister. A few weeks ago, this Senedd supported a motion that I presented that aimed to strengthen women's voices in their healthcare. My motion called for action to address women's pain and how that is accepted as normal in healthcare, and for this upcoming women's health plan to be used as a means of changing that. The motion was passed unanimously. Could you assure me, please, that the upcoming women's health plan will indeed address that? I'd be really grateful to have a meeting with you, if we could discuss that further, please. I am particularly concerned at present about the lack of adequate aftercare that's given to women after they've given birth. There are, I understand, long waiting lists to see gynaecologists. Particularly, I'm concerned about traumatic birth aftercare. One woman contacted me who said that she had been told that she'd have to wait 15 months. Surely, we're letting women down here. So, could we have a meeting please to discuss that and some other aspects of that motion that was passed recently?

Diolch am hynny, Weinidog. Ychydig wythnosau yn ôl, cefnogodd y Senedd hon gynnig a gyflwynais gyda'r nod o gryfhau lleisiau menywod yn eu gofal iechyd. Galwai fy nghynnig am weithredu i fynd i'r afael â phoen menywod a sut y mae hynny'n cael ei dderbyn fel rhywbeth normal ym maes gofal iechyd, ac i'r cynllun iechyd menywod sydd ar y ffordd gael ei ddefnyddio fel modd o newid hynny. Cafodd y cynnig ei basio'n unfrydol. A allwch chi fy sicrhau, os gwelwch yn dda, y bydd y cynllun iechyd menywod sydd ar y ffordd yn mynd i'r afael â hynny mewn gwirionedd? Hoffwn yn fawr gael cyfarfod â chi inni gael trafod hynny ymhellach, os gwelwch yn dda. Rwy'n arbennig o bryderus ar hyn o bryd am y diffyg ôl-ofal digonol sy'n cael ei roi i fenywod ar ôl iddynt roi genedigaeth. Rwy'n deall bod rhestrau aros hir i weld gynaecolegwyr. Yn fwyaf arbennig, rwy'n poeni am ôl-ofal geni trawmatig. Cysylltodd un fenyw â mi a ddywedodd ei bod wedi cael gwybod y byddai'n rhaid iddi aros 15 mis. Rydym yn gwneud cam â menywod. Felly, a gawn ni gyfarfod os gwelwch yn dda i drafod hynny ac agweddau eraill ar y cynnig a basiwyd yn ddiweddar?

15:00

Absolutely. Thank you so much, Delyth Jewell, for that question and also for the debate that we had a few weeks ago. You actually—and I've kept it in my notes here—ended the debate by saying that

'if there's one thing where we can please bring about change, women's voices should be heard and women must be believed.'

So, that's running through absolutely everything that I'm doing. I also saw when you posted on Facebook, the amount of comments that you had underneath, which speaks volumes. Three thousand eight hundred women have contributed to just the discovery for this women's health plan. It says it all. We're crying out to have our voices heard. I would really welcome having a meeting together. That would be really, really helpful. And I do really want to reassure you that I am determined that the plan will advocate for women and girls in the NHS, and will empower women to be heard when accessing healthcare. The women's health network has an important role in also advocating for women, and this role will include working with the other clinical networks to ensure that women's needs are considered, their voices are heard and their experiences are recognised.

When it comes to what you're talking about, birth, I'm also doing lots of visits at the moment, and one of the things that really is coming through is birth trauma for women and also their partners and their families. I think that Mothers Matter, who are based in Tonypandy in the Rhondda, are absolutely fantastic, but hearing from them how many women are coming to see them is really heartbreaking, and having to wait 15 months is unacceptable.

I would like, though, to pay tribute. I meet with many of the maternity teams across Wales, and the bereavement midwives as well, and they do a tremendous job, but sometimes there are not enough of them, and you need that support and resilience within the team, because what they're offering and providing is quite taxing on them.

So, I wanted to say that I would welcome having a chat about this. And one of the things that is coming through really strongly for me is that women are often encouraged to do a birth plan and they're not encouraged as much to do a recovery plan, and that is something that I think we need to raise more attention for. You need time as well to recover, and you need to consider that. And the pressure, sometimes, that is there afterwards is absolutely enormous. So, anything that we can do together as well to push that forward I would really welcome. Diolch.

Yn sicr. Diolch yn fawr, Delyth Jewell, am y cwestiwn hwnnw ac am y ddadl a gawsom ychydig wythnosau yn ôl. A dweud y gwir—ac rwyf wedi ei nodi yn fy nodiadau yma—fe wnaethoch chi gloi'r ddadl drwy ddweud

'os oes un peth lle gallwn sicrhau newid, dylai lleisiau menywod gael eu clywed ac mae'n rhaid credu menywod.'

Felly, mae hynny'n treiddio drwy bopeth rwy'n ei wneud. Hefyd, pan wnaethoch bostio ar Facebook, gwelais faint o sylwadau a gawsoch, ac mae hynny'n siarad cyfrolau. Mae 3,800 o fenywod wedi cyfrannu at gam darganfod y cynllun iechyd menywod hwn yn unig. Mae hynny'n dweud y cyfan. Rydym yn brwydro i sicrhau bod ein lleisiau yn cael eu clywed. Fe hoffwn yn fawr gael cyfarfod. Byddai hynny'n ddefnyddiol iawn. Ac rwyf eisiau eich sicrhau fy mod yn benderfynol y bydd y cynllun yn dadlau dros fenywod a merched yn y GIG, ac y bydd yn grymuso menywod i gael eu clywed wrth iddynt gael ofal iechyd. Mae gan y rhwydwaith iechyd menywod rôl bwysig yn dadlau dros fenywod hefyd, a bydd y rôl hon yn cynnwys gweithio gyda'r rhwydweithiau clinigol eraill i sicrhau bod anghenion menywod yn cael eu hystyried, fod eu lleisiau'n cael eu clywed a bod eu profiadau'n cael eu cydnabod.

O ran yr hyn rydych chi'n sôn amdano, rhoi genedigaeth, rwyf innau hefyd yn gwneud llawer o ymweliadau ar hyn o bryd, ac un o'r pethau sy'n dod yn amlwg mewn gwirionedd yw trawma genedigaeth i fenywod, yn ogystal â'u partneriaid a'u teuluoedd. Rwy'n credu bod Mothers Matter, sydd wedi'u lleoli yn Nhonypandy yn y Rhondda, yn hollol wych, ond mae clywed ganddynt faint o fenywod sy'n dod i'w gweld yn dorcalonnus, ac mae gorfod aros 15 mis yn annerbyniol.

Fodd bynnag, hoffwn dalu teyrnged. Rwy'n cyfarfod â nifer o'r timau mamolaeth ledled Cymru, a'r bydwragedd profedigaeth hefyd, ac maent yn gwneud gwaith aruthrol, ond weithiau nid oes digon ohonynt, ac mae angen y gefnogaeth a'r cadernid hwnnw o fewn y tîm, oherwydd mae'r hyn y maent yn ei gynnig a'i ddarparu yn dipyn o dreth arnynt.

Felly, roeddwn eisiau dweud y buaswn yn croesawu cael sgwrs am hyn. Ac un o'r pethau sydd wedi dod yn amlwg iawn i mi yw bod menywod yn aml yn cael eu hannog i lunio cynllun geni ond nid ydynt yn cael eu hannog i lunio cynllun gwella i'r un graddau, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y mae angen inni godi mwy o ymwybyddiaeth yn ei gylch. Mae angen amser arnoch i wella hefyd, ac mae angen i chi ystyried hynny. Ac mae'r pwysau ar ôl rhoi genedigaeth yn enfawr weithiau. Felly, rwy'n croesawu unrhyw beth y gallwn ei wneud gyda'n gilydd i ddatblygu hynny. Diolch.

Ac yn olaf, cwestiwn 9, Hannah Blythyn.

And finally, question 9, Hannah Blythyn.

Gwasanaethau Meddyg Teulu yn Nelyn
GP Services in Delyn

9. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fynediad at wasanaethau meddyg teulu yn Nelyn? OQ61935

9. Will the Cabinet Secretary provide an update on access to GP services in Delyn? OQ61935

Ensuring good access to GP services across Wales is a priority for this Government. We have worked with the GP profession to introduce legislative changes that support access improvements, and investment though the additional capacity fund has helped practices take on more staff to deliver better services to their patients.

Mae sicrhau mynediad da at wasanaethau meddygon teulu ledled Cymru yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Rydym wedi gweithio gyda'r proffesiwn meddygon teulu i gyflwyno newidiadau deddfwriaethol sy'n cefnogi gwelliannau mynediad, ac mae buddsoddiad drwy'r gronfa capasiti ychwanegol wedi helpu practisau i gyflogi mwy o staff i ddarparu gwell gwasanaethau i'w cleifion.

Diolch yn fawr am eich ymateb, Ysgrifennydd Cabinet. 

Thank you very much for your response, Cabinet Secretary. 

I very much recognise the work that you and Welsh Government have done on this, and of course the pressures on practices in communities right across the country. I've referenced it here before that, over the summer and into the winter now, I've done a survey across my constituency called, 'Our Home, Our Health', and that's asked a range of questions about access to services, but also people's suggestions as to how they think things could be improved or changed to better accommodate them.

As you probably won't be surprised to hear, access to GP services is something that came up quite a bit, not least because we know that that is most people's most common contact with the health service. But whilst there were some positives to report, there still seem to be quite a few surgeries where there is that 8 a.m. bottleneck, being held on the phone for a long time, to then finally get through to find that there is no appointment or no same-day appointments, or some people only being able to have access through e-services. So, it's clear that there still needs to be some work done to make sure that, once those policies are introduced, that they work well in practice.

Can I ask, perhaps, if you would consider, once that information from my survey is fully compiled, if I would be able to present that to you? And, as part of that, I'd really like to invite you to come and visit a service in my constituency, where we can talk to people on the ground there too. Diolch.

Rwy'n llwyr gydnabod y gwaith rydych chi a Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar hyn, ac wrth gwrs y pwysau ar bractisau mewn cymunedau ledled y wlad. Nodais yma yn y gorffennol fy mod wedi gwneud arolwg ar draws fy etholaeth dros yr haf ac i mewn i'r gaeaf nawr o'r enw, 'Ein Cartref, Ein Hiechyd', ac mae hwnnw wedi gofyn amryw o gwestiynau am fynediad at wasanaethau, ond hefyd am awgrymiadau gan bobl ynglŷn â sut y maent yn meddwl y gellid gwella neu newid pethau i ddarparu ar eu cyfer yn well.

Mae'n debyg na fyddwch yn synnu clywed, ond roedd mynediad at wasanaethau meddygon teulu yn fater a gafodd ei grybwyll gryn dipyn, yn anad dim oherwydd ein bod yn gwybod mai dyna yw cyswllt mwyaf cyffredin y rhan fwyaf o bobl â'r gwasanaeth iechyd. Ond er bod rhai pethau cadarnhaol i'w hadrodd, mae'n ymddangos bod yna gryn dipyn o feddygfeydd o hyd lle mae'r dagfa'n parhau i ddigwydd o gwmpas 8 y bore, lle rydych chi'n gorfod aros ar y ffôn am amser hir, ac ar ôl cael ateb o'r diwedd rydych chi'n cael gwybod nad oes apwyntiad ar gael, neu nad oes apwyntiad ar gael ar yr un diwrnod, ac na fydd rhai ond yn gallu cael mynediad drwy e-wasanaethau. Felly, mae'n amlwg fod angen gwneud rhywfaint o waith o hyd i sicrhau bod y polisïau hynny, pan gânt eu cyflwyno, yn gweithio'n dda yn ymarferol.

A gaf i ofyn, efallai, pan fydd y wybodaeth o fy arolwg wedi'i chrynhoi'n llawn, a fyddai'n bosibl i mi gyflwyno'r wybodaeth honno i chi? Ac yn rhan o hynny, hoffwn eich gwahodd i ddod i ymweld â gwasanaeth yn fy etholaeth i, lle gallwn siarad â phobl ar lawr gwlad yno hefyd. Diolch.

Well, I thank the Member for the work that she has been doing in her community in relation to this really important matter, and I'd be very, very happy both to visit a practice with her in her constituency and also, obviously, to receive the findings of the research that she has undertaken. I would say, and I should have said this to Buffy Williams earlier, that if you have particular surgeries where you are hearing that people are struggling with access, then please do let me know, because I'm keen to understand that, not least because in 2022 we revised the general medical services contract to include the access commitment, as the Member has acknowledged in her question, and that is designed to specifically address the 8 a.m. bottleneck, as she referred to it. We are told by practices on a self-referred basis that 97 per cent are meeting that requirement to provide a blended model of access with a mix of remote, face-to-face, urgent, on-the-day and pre-bookable appointments, to make access as flexible as possible. But she will know, as I know from my own constituency mailbag, that there are practices that aren't living up to that full expectation, and they should be. So, if she could let me know, I'd be very grateful.

In addition to that, we have sought to support practices to meet that aim. We've invested £12 million over that intervening period to help build GP practice capacity, with additional staff specifically to support that commitment, but I think it is fair to say that there's been quite substantial progress, but there is obviously more to do, and I would want to see all practices meeting that 100 per cent commitment.

Wel, diolch i'r Aelod am y gwaith y bu'n ei wneud yn ei chymuned mewn perthynas â'r mater pwysig hwn, a buaswn yn hapus iawn i ymweld â phractis yn ei hetholaeth gyda hi a hefyd, yn amlwg, i dderbyn canfyddiadau'r gwaith ymchwil y mae hi wedi'i wneud. Rwy'n dweud, a dylwn fod wedi dweud hyn wrth Buffy Williams yn gynharach, os oes gennych chi feddygfeydd penodol lle rydych chi'n clywed bod pobl yn cael trafferth gyda mynediad, rhowch wybod i mi, oherwydd rwy'n awyddus i ddeall, yn enwedig oherwydd ein bod wedi diwygio'r contract gwasanaethau meddygol cyffredinol yn 2022 i gynnwys yr ymrwymiad mynediad, fel y mae'r Aelod wedi cydnabod yn ei chwestiwn, ac mae hwnnw wedi'i lunio'n benodol i fynd i'r afael â'r dagfa 8 y bore y cyfeiriodd ati. Mae practisau'n dweud wrthym, ar sail hunanatgyfeiriad, fod 97 y cant yn bodloni'r gofyniad i ddarparu model mynediad cyfunol gyda chymysgedd o apwyntiadau o bell, wyneb yn wyneb, brys, ar yr un diwrnod neu y gellir eu harchebu ymlaen llaw, i sicrhau bod mynediad mor hyblyg â phosibl. Ond fe fydd yn gwybod, fel y gwn i o fy mag post etholaethol fy hun, fod yna bractisau nad ydynt yn bodloni'r disgwyliad llawn hwnnw, ac fe ddylent. Felly, os gall roi gwybod i mi, buaswn yn ddiolchgar iawn.

Yn ogystal â hynny, rydym wedi ceisio cefnogi practisau i gyflawni'r nod hwnnw. Rydym wedi buddsoddi £12 miliwn yn y cyfamser i helpu i adeiladu capasiti practisau, gyda staff ychwanegol yn benodol i gefnogi'r ymrwymiad hwnnw, ond rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod cynnydd go sylweddol wedi bod, ond mae'n amlwg fod mwy i'w wneud, a hoffwn weld yr holl bractisau'n cyflawni'r ymrwymiad 100 y cant.

15:05

Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet. 

Thank you, Cabinet Secretary.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Does yna ddim eitemau o dan eitem 3. 

There are no items under item 3.

4. Datganiadau 90 Eiliad
4. 90-second Statements

Eitem 4 yw'r datganiad 90 eiliad. Y datganiad y prynhawn yma gan Mabon ap Gwynfor.

Item 4 is the 90-second statement, and this afternoon's statement is from Mabon ap Gwynfor.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Yr wythnos diwethaf oedd Wythnos Ymwybyddiaeth o Ymwrthedd Gwrthficrobaidd y Byd. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi disgrifio ymwrthedd gwrthficrobaidd fel un o'r bygythiadau mwyaf sy'n wynebu dynoliaeth yn yr unfed ganrif ar hugain. Mae angen mynd i’r afael ag ymwrthedd gwrthficrobaidd am sawl rheswm. Yn gyntaf ac yn bennaf, mae gwrthfiotigau yn achub bywydau. Mewn byd ôl-wrthfiotig, gallai hyd yn oed mân heintiau fel heintiau croen ac wrin arwain at fynd i'r ysbyty neu hyd yn oed farwolaeth. Drwy frwydro yn erbyn ymwrthedd gwrthficrobaidd, byddwn yn sicrhau dyfodol hirdymor y triniaethau meddygol hanfodol hyn. Mae rheoli ymwrthedd gwrthficrobaidd hefyd yn hanfodol er mwyn cadw gweithdrefnau iechyd arferol fel llawdriniaethau, triniaethau canser a thrawsblaniadau organau, sydd i gyd yn dibynnu ar wrthfiotigau effeithiol er mwyn atal heintiau.

Rhaid cofio hefyd fod gwrthfiotigau yn hanfodol ar gyfer cynhyrchu bwyd ac amaethyddiaeth. Os daw'r gwrthfiotigau yna'n aneffeithiol, gallai hefyd fygwth y gadwyn cyflenwi bwyd byd-eang. Wrth gwrs, mae brwydro yn erbyn ymwrthedd gwrthficrobaidd yn gofyn am ymdrech fyd-eang, ond rwy’n gobeithio y gallwn ni fel Senedd gytuno ei bod yn bwysig bod Cymru’n chwarae ei rhan drwy gydweithio’n rhyngwladol i ddatblygu cyffuriau newydd a hyrwyddo defnydd cyfrifol o wrthfiotigau.

Ac yn olaf, o fewn Cymru, dwi'n annog y Llywodraeth a’r gwasanaeth iechyd i ganmol gwaith caled ac arweiniad y tua 30 o fferyllwyr gwrthficrobaidd arbenigol sy’n gweithio ledled y wlad. Maen nhw'n gweithio’n ddiflino er mwyn codi ymwybyddiaeth o’r bygythiad hwn a sicrhau ein bod yn gwneud y defnydd mwyaf effeithiol o wrthfiotigau, gan gadw eu heffeithiolrwydd ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol.

Thank you very much, Llywydd. Last week was World Antimicrobial Resistance Awareness Week. The World Health Organization has described antimicrobial resistance as one of the gravest threats facing humanity in the twenty-first century. We need to tackle antimicrobial resistance for several reasons. First and foremost, antibiotics save lives. In a post-antibiotic world, even minor infections such as skin and urinary tract infections could lead to admission to hospital or even death. By tackling antimicrobial resistance, we will ensure a long-term future for these vital medical treatments. Controlling antimicrobial resistance is also crucial to maintain routine medical procedures such as surgeries, cancer treatments and organ transplantation, which are all dependent on effective antibiotics to prevent infections.

We must also remember that antibiotics are vital for food production and agriculture. If these antibiotics become ineffective, it could threaten the global food supply chain. Of course, tackling antimicrobial resistance calls for a global effort, but I very much hope that we as a Senedd can agree that it is essential that Wales plays its part by collaborating internationally to develop new drugs and promote the responsible use of antibiotics.

And finally, within Wales, I encourage the Government and the health service to praise the hard work and leadership of the 30 or so specialist antimicrobial pharmacists who work across the nation. They work tirelessly to raise awareness of this threat and ensure that we make the most effective use of antibiotics, thereby ensuring their effectiveness for future generations.

5. Datganiad gan James Evans: Y diweddaraf am y Bil Safonau Gofal Iechyd Meddwl (Cymru) arfaethedig
5. Statement by James Evans: Update on the proposed Mental Health Standards of Care (Wales) Bill

Eitem 5 sydd nesaf. Datganiad gan James Evans yw hwn, ar y diweddaraf am y Bil Safonau Gofal Iechyd Meddwl (Cymru) arfaethedig. Ac felly, James Evans i gyflwyno'i ddatganiad.

Item 5 is next. It's a statement by James Evans, giving an update on the proposed Mental Health Standards of Care (Wales) Bill. I call on James Evans to make his statement.

Diolch, Llywydd, and it's important for me to give an update to the Senedd on my Mental Health Standards of Care (Wales) Bill and where we are to date. I want to do some scene setting. When I introduced this Bill, I introduced it because we have two primary pieces of legislation across the United Kingdom that guide us with regard to mental health care. They are the Mental Health Act 1983 and the Mental Health (Wales) Measure 2010, which was put through this Senedd by Jonathan Morgan. Those two pieces of legislation, from all the conversations I had when I held the shadow mental health brief, they're outdated, they're not fit for purpose, and they don't represent twenty-first century Britain. Those pieces of legislation are letting numerous people down, not just here in Wales, but across the whole of the United Kingdom. So, what I set out to do was to improve that legislation.

At the time, the UK Government, which was of deep regret to me, decided to withdraw the Mental Health Bill that was in Westminster, which I thought was a mistake. So, I decided to introduce my own Bill here in the Senedd and I was very, very grateful, on introduction of that Bill, that I was able to get cross-party support for the Bill, especially from the Welsh Government, my own group and Plaid Cymru. And I'll be ever grateful actually to the previous First Minister—well, previous previous First Minister—Mark Drakeford, who supported this also.

As I've gone through the development of this Bill, it's become apparent that there are some extremely difficult challenges that need to be overcome, certain challenges that would take an awful lot longer than the process that I have available to me to introduce legislation that is fit for purpose, that can be rolled out on day one on introduction, and to make sure that it actually serves those people across Wales. A guiding principle for me, since I've come here, is that we shouldn't introduce legislation to this Senedd that is defective and that I don't think meets the needs of the people we serve. So, for that reason, Llywydd, I've decided to withdraw my Bill and I want to set out some reasons for doing that.

Diolch, Lywydd, ac mae'n bwysig i mi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ar fy Mil Safonau Gofal Iechyd Meddwl (Cymru) a'r sefyllfa hyd yma. Hoffwn roi rhywfaint o gefndir i chi. Pan gyflwynais y Bil hwn, fe wneuthum ei gyflwyno oherwydd bod gennym ddwy ddeddfwriaeth sylfaenol ar draws y Deyrnas Unedig sy'n ein harwain mewn perthynas â gofal iechyd meddwl, sef Deddf Iechyd Meddwl 1983 a Mesur Iechyd Meddwl (Cymru) 2010, a gafodd ei arwain drwy'r Senedd hon gan Jonathan Morgan. O'r holl sgyrsiau a gefais pan oedd gennyf y briff iechyd meddwl ar ran yr wrthblaid, roedd y ddwy ddeddfwriaeth wedi dyddio, nid ydynt yn addas i'r diben, ac nid ydynt yn cynrychioli Prydain yr unfed ganrif ar hugain. Mae'r deddfwriaethau hynny'n siomi nifer o bobl, nid yn unig yma yng Nghymru, ond ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Felly, yr hyn y ceisiais ei wneud oedd gwella'r ddeddfwriaeth honno.

Ar y pryd, penderfynodd Llywodraeth y DU dynnu'r Mesur Iechyd Meddwl yn San Steffan yn ôl, penderfyniad a oedd yn destun gofid mawr i mi ac yn gamgymeriad yn fy marn i. Felly, penderfynais gyflwyno fy Mil fy hun yma yn y Senedd ac roeddwn yn ddiolchgar iawn, pan gyflwynwyd y Bil hwnnw, fy mod wedi gallu ennyn cefnogaeth drawsbleidiol i'r Bil, yn enwedig gan Lywodraeth Cymru, fy ngrŵp fy hun a Phlaid Cymru. A byddaf yn fythol ddiolchgar i'r Prif Weinidog blaenorol—wel, y Prif Weinidog cyn yr un blaenorol—Mark Drakeford, a gefnogodd hyn hefyd.

Wrth imi fynd drwy'r camau o ddatblygu'r Bil hwn, daeth yn amlwg fod rhai heriau anodd iawn y mae angen eu goresgyn, rhai heriau a fyddai'n cymryd llawer mwy o amser na'r broses sydd ar gael i mi i gyflwyno deddfwriaeth sy'n addas i'r diben, y gellir ei gweithredu ar y diwrnod cyntaf ar ôl ei chyflwyno, ac i sicrhau ei bod yn gwasanaethu'r bobl hynny ledled Cymru mewn gwirionedd. Egwyddor arweiniol i mi, ers imi ddod yma, yw na ddylem gyflwyno deddfwriaeth i'r Senedd hon os yw'n ddiffygiol ac os nad yw'n diwallu anghenion y bobl rydym yn eu gwasanaethu. Felly, am y rheswm hwnnw, Lywydd, rwyf wedi penderfynu tynnu fy Mil yn ôl ac rwyf am nodi rhai rhesymau dros wneud hynny.

One of the main reasons is that the new UK Government has decided to bring forward the Mental Health Bill in Westminster to update that legislation, which needs doing. I think it's important, for certain parts of this legislation, that we do work on that England-and-Wales, cross-border basis. One of the key parts of the Bill for me, also, was around nominated persons. We hear far too often that people who are subject to domestic abuse or any type of abuse are then having to go into mental health services, and then tend to have their abuser being the one advising on their mental health care. To me, that is abhorrent, it's not right, but the system is set up at the minute to fight against that. That's something I've wanted to change in Wales and the new Mental Health Bill in Westminster brings that forward. So, that was removed at that point as well.

I also wanted to do a piece of work around detention. It's very, very difficult, as I found out during the Bill's development, to set different criteria for detention across England and Wales, mainly because justice isn't devolved to Wales, so it's very difficult on the policing element and how that works in practice. So, that was also removed from the Bill on introduction.

One of the main parts that I wanted to change was to update—and it was a driving force as it went forward—around the reassessment of children. As the legislation is currently drafted in the Mental Health (Wales) Measure, young people cannot get their mental health reassessed. That doesn't conform with the UN Convention on the Rights of the Child and that was said by Barnardo's and other organisations that I met in my time, also, on the Children, Young People and Education Committee. That was raised as a problem, that young people are being denied opportunities that others have. So, that's something that I wanted to change with the Ministers who were part of the Bill, during its development.

What I've worked out and what I think needs to be changed and looked at is how the Senedd looks at backbench legislation. It's very controlled at the minute, it's a very short period of time, as other Members who've brought forward backbench legislation know. And to bring forward the piece of legislation that's needed to ensure that children are protected, to make sure that all the safeguards are in place, I think would take, on estimates I've done, over a two-year period. That's something that I physically don't have available to me. And as I said earlier, I don't want to bring forward anything that puts children at risk, or—as the Deputy First Minister knows, who is in the Chamber now, and we sat on the Legislation, Justice and Constitution Committee together—puts in place a broad regulation-making power for Government, for them basically to have a blank cheque to do what they want. I don't think that's the right way to do legislation. I'm sure the Deputy First Minister may have a different view now that he's in the Government, but I don't think that is the proper way to do legislation; I think it should all be formulated, done properly, so that it can be introduced.

So, that's why I am withdrawing this legislation, but this isn't the end. I'm very proud of the work that I and my team and everybody in this Chamber does to raise the issues of mental health and well-being. I think the new Bill in Westminster is a great opportunity for us to raise that further, to give people who are silenced a voice. But I do just want to mention also the Royal College of Psychiatrists who supported me through this piece of work, especially Oliver John and all the work that he's put into this. I know his time is very taken up now by events in Westminster, but I'd like to thank him for all the work he's done for me. I also thank my team in my office and the Senedd team as well, because we have a fantastic team who are based here in the Senedd, who support backbench Members with all the legislation they bring forward. But I would say, there are Members in the Chamber who are part of the Future Senedd Committee, and I really do think we need to look at the process of backbench legislation. And maybe something that the Government needs to consider as well is something that they do in Westminster, which is to put up a list of Bills that they would actually like to take forward, but don't have the time to do, but which they'd throw support behind. So, I think that's something that the Government could look at—how they support backbench legislation going forward.

I'd like to thank some people who are also in the Chamber. I know there are a couple of the Cabinet Secretaries now who aren't here, but Lynne Neagle was someone who was very keen. Lynne worked very closely with me on this Bill's introduction and I will say that if it wasn't for the close working relationship I had with the Cabinet Secretary for Education, I don't think this Bill would be in the position it was to get broad cross-Government support, and also her special adviser at the time was exceptionally good. And obviously, my Chair, when I was on CYPE, Jane Bryant, when she came into post, was very supportive of the Bill and wanted to drive this forward, and also Sarah Murphy now, as the Minister. We all recognise in this Chamber that stuff needs to be done. I call it stuff because there is an awful lot of stuff to do. You can't really put your finger on one thing that needs to be done to improve this area of work.

We have got some great advocates in this Chamber for mental health, and I just want to say that a few people touched me during this process: Jack Sargeant, my very good friend, who supported me through this; Buffy Williams; Members of my own group who supported me; and also Members in Plaid Cymru as well who supported this process. So, it is a bitter disappointment to me that I have to withdraw this. But I do think that, in the interests of the Senedd and the best law making, and in the best interests of the people whose lives this Bill was hoping to improve, I don't think that this is the right time to bring this Bill forward. So, Llywydd, I am officially withdrawing this Bill. Diolch. 

Un o'r prif resymau yw bod Llywodraeth newydd y DU wedi penderfynu cyflwyno'r Mesur Iechyd Meddwl yn San Steffan i ddiweddaru'r ddeddfwriaeth honno, rhywbeth y mae angen ei wneud. Rwy'n credu ei bod yn bwysig, mewn perthynas â rhai rhannau o'r ddeddfwriaeth hon, ein bod yn gweithio ar sail drawsffiniol yng Nghymru a Lloegr. I mi, roedd un o rannau allweddol y Bil yn ymwneud â phobl a enwebwyd. Rydym yn clywed yn llawer rhy aml fod pobl sy'n dioddef cam-drin domestig, neu unrhyw fath o gamdriniaeth, yn gorfod troi at wasanaethau iechyd meddwl, ac yn aml iawn eu camdriniwr yw'r un sy'n cynghori ar eu gofal iechyd meddwl. I mi, mae hynny'n wrthun, nid yw'n iawn, ond mae'r system wedi'i sefydlu ar hyn o bryd i frwydro yn erbyn hynny. Mae hynny'n rhywbeth yr wyf wedi bod eisiau ei newid yng Nghymru ac mae'r Mesur Iechyd Meddwl newydd yn San Steffan yn cyflwyno hynny. Felly, cafodd hwnnw ei ddileu ar y pwynt hwnnw hefyd.

Roeddwn eisiau gwneud gwaith ar gadwad hefyd. Fel y gwelais yn ystod datblygiad y Bil, mae'n anodd iawn gosod meini prawf gwahanol ar gyfer gosod dan gadwad ar draws Cymru a Lloegr, yn bennaf am nad yw cyfiawnder wedi'i ddatganoli i Gymru, felly mae'n anodd iawn mewn perthynas â'r elfen blismona a sut y mae hynny'n gweithio'n ymarferol. Felly, cafodd hwnnw ei dynnu o'r Bil hefyd wrth ei gyflwyno.

Un o'r prif bethau yr oeddwn eisiau ei newid oedd diweddaru—ac roedd yn sbardun wrth iddo fynd yn ei flaen—ailasesu plant. Fel y mae'r ddeddfwriaeth wedi'i drafftio ar hyn o bryd yn y Mesur Iechyd Meddwl (Cymru), ni ellir ailasesu iechyd meddwl pobl ifanc. Nid yw hynny'n cydymffurfio â Chonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn a dywedwyd hynny wrthyf gan Barnardo's a sefydliadau eraill y cyfarfûm â hwy yn fy amser ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg. Cafodd y ffaith bod pobl ifanc yn cael eu hamddifadu o'r un cyfleoedd ag eraill ei godi fel problem. Felly, roedd hynny'n rhywbeth yr oeddwn eisiau ei newid gyda'r Gweinidogion a oedd yn rhan o'r Bil, yn ystod ei ddatblygiad.

Yr hyn a welais a'r hyn rwy'n credu sydd angen ei newid a'i ystyried yw sut y mae'r Senedd yn edrych ar ddeddfwriaeth meinciau cefn. Mae'n cael ei reoli'n llym ar hyn o bryd, mae'n gyfnod byr iawn, fel y gŵyr Aelodau eraill sydd wedi cyflwyno deddfwriaeth meinciau cefn. A byddai cyflwyno'r ddeddfwriaeth sydd ei hangen i sicrhau bod plant yn cael eu diogelu, i sicrhau bod yr holl fesurau diogelu ar waith yn cymryd dros ddwy flynedd yn ôl fy amcangyfrifon i. Nid yw'r amser hwnnw ar gael i mi. Ac fel y dywedais yn gynharach, nid wyf am gyflwyno unrhyw beth sy'n rhoi plant mewn perygl, neu—fel y gŵyr y Dirprwy Brif Weinidog, sydd yn y Siambr nawr, ac roeddem yn gyd-aelodau o'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad—sy'n rhoi pŵer eang ar waith i'r Llywodraeth allu gwneud rheoliadau, iddynt gael rhwydd hynt i wneud yr hyn y maent ei eisiau yn y bôn. Nid wyf yn credu mai dyna'r ffordd gywir o wneud deddfwriaeth. Efallai fod gan y Dirprwy Brif Weinidog safbwynt gwahanol nawr ei fod yn y Llywodraeth, ond nid wyf yn credu mai dyna'r ffordd briodol o wneud deddfwriaeth; rwy'n credu y dylid fformiwleiddio'r cyfan mewn ffordd briodol fel y gellir ei gyflwyno.

Felly, dyna pam rwy'n tynnu'r ddeddfwriaeth hon yn ôl, ond nid dyma'r diwedd. Rwy'n falch iawn o'r gwaith yr wyf fi a fy nhîm a phawb yn y Siambr hon yn ei wneud i godi materion iechyd meddwl a llesiant. Rwy'n credu bod y Bil newydd yn San Steffan yn gyfle gwych i ni godi'r materion hynny ymhellach, i roi llais i bobl sy'n cael eu tawelu. Ond hoffwn sôn hefyd am Goleg Brenhinol y Seiciatryddion a roddodd gefnogaeth i mi drwy'r gwaith hwn, yn enwedig Oliver John a'r holl waith y mae wedi'i wneud ar hyn. Rwy'n gwybod bod digwyddiadau yn San Steffan yn cymryd llawer o'i amser nawr, ond hoffwn ddiolch iddo am yr holl waith y mae wedi'i wneud i mi. Diolch hefyd i fy nhîm yn fy swyddfa a thîm y Senedd hefyd, oherwydd mae gennym dîm gwych wedi'i leoli yma yn y Senedd, sy'n cefnogi Aelodau meinciau cefn gyda'r holl ddeddfwriaeth y maent yn ei chyflwyno. Ond mae yna Aelodau yn y Siambr sy'n rhan o Bwyllgor Senedd y Dyfodol, ac rwy'n credu bod angen inni edrych ar broses deddfwriaeth meinciau cefn. Ac efallai fod angen i'r Llywodraeth ystyried rhywbeth y maent yn ei wneud yn San Steffan, sef llunio rhestr o Filiau yr hoffent eu cyflwyno mewn gwirionedd, ond nad oes ganddynt amser i'w wneud, ond y byddent yn eu cefnogi serch hynny. Felly, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth y gallai'r Llywodraeth edrych arno—sut y maent yn cefnogi deddfwriaeth meinciau cefn wrth symud ymlaen.

Hoffwn ddiolch i bobl eraill sydd yn y Siambr hefyd. Rwy'n gwybod bod yna gwpl o Ysgrifenyddion Cabinet nad ydynt yma nawr, ond roedd Lynne Neagle yn frwd iawn. Gweithiodd Lynne yn agos iawn gyda mi ar gyflwyno'r Bil hwn ac oni bai am y berthynas waith agos rhyngof i ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, nid wyf yn credu y byddai'r Bil hwn wedi ennyn cefnogaeth eang ar draws y Llywodraeth, ac roedd ei chynghorydd arbennig ar y pryd yn eithriadol o dda hefyd. Ac yn amlwg, roedd fy Nghadeirydd, pan oeddwn ar y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, Jane Bryant, pan ddaeth i'r swydd, yn gefnogol iawn i'r Bil ac eisiau bwrw ymlaen â hyn, a Sarah Murphy nawr, fel y Gweinidog. Mae pawb ohonom yn y Siambr yn cydnabod bod angen gwneud pethau. Rwy'n dweud 'pethau' oherwydd mae yna lawer iawn o bethau i'w gwneud. Ni allwch roi eich bys ar un peth y mae angen ei wneud i wella'r maes gwaith hwn.

Mae gennym hyrwyddwyr iechyd meddwl gwych yn y Siambr hon, ac rwyf eisiau dweud bod rhai pobl wedi creu argraff arnaf yn ystod y broses hon: Jack Sargeant, fy nghyfaill da, a wnaeth fy nghefnogi drwy hyn; Buffy Williams; Aelodau o fy ngrŵp fy hun a wnaeth fy nghefnogi; ynghyd ag Aelodau o Blaid Cymru hefyd a gefnogodd y broses hon. Felly, mae'r ffaith bod yn rhaid i mi ei dynnu'n ôl yn destun siom fawr i mi. Ond rwy'n credu, er budd y Senedd a'r deddfu gorau, ac er lles y bobl yr oedd y Bil hwn yn gobeithio gwella eu bywydau, nid wyf yn credu mai dyma'r amser iawn i gyflwyno'r Bil hwn. Felly, Lywydd, rwy'n tynnu'r Bil hwn yn ôl yn swyddogol. Diolch. 

15:15

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd Meddwl a Llesiant i gyfrannu i'r datganiad yma—Sarah Murphy.

I call on the Minister for Mental Health and Well-being to contribute to this statement—Sarah Murphy.

Diolch, Llywydd. I'd like to put on record my very real genuine thanks to James Evans for his work on his mental health care standards Bill, and for the truly collaborative approach that he took to the development of his Bill. Like James, I am disappointed that it will not proceed. I recognise the time, effort and passion that he has invested in this work, and in his efforts to improve support for some of the most vulnerable people in Wales.

As James has already covered, the UK Government introduced its Mental Health Bill on 6 November, and the UK Bill aims to modernise mental health legislation in England and Wales, giving greater choice, autonomy, enhanced rights and support. It also aims to improve care for people with a learning disability or autism.

I support these changes, several of which were included in the original scope of the Bill that James proposed. I met Baroness Merron before the UK Bill was introduced, and we have agreed to work closely to ensure that the legislation works for Wales. My officials meet with UK Government officials every week, and I will be receiving regular updates on progress.

James also proposed using his Bill to make changes to the mental health Measure in Wales, and these will be reflected in the findings of the duty to review. I very much supported this approach. I am pleased to make a commitment today to make these changes an action in our new mental health and well-being strategy, which will be published next year.

To end, Llywydd, I am disappointed that James Evans’s mental health care standards Bill will not proceed, but the changes that he was seeking to secure through his legislation, which were supported by the Welsh Government, will be achieved through the UK Mental Health Bill and through future planned work on the Measure in Wales. James, I would just like to say that you have so much respect from myself, from your colleagues, from my group, from the Senedd, in how you have gone about doing this. You have made a real, real difference. So, diolch yn fawr.       

Diolch, Lywydd. Hoffwn gofnodi fy niolch diffuant i James Evans am ei waith ar ei Fil safonau gofal iechyd meddwl, ac am y dull gwirioneddol gydweithredol a fabwysiadodd wrth ddatblygu ei Fil. Fel James, rwy'n siomedig na fydd yn parhau. Rwy'n cydnabod yr amser, yr ymdrech a'r angerdd y mae wedi'i fuddsoddi yn y gwaith, a'i ymdrechion i wella cefnogaeth i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru.

Fel y mae James eisoes wedi ei ddweud, cyflwynodd Llywodraeth y DU ei Bil Iechyd Meddwl ar 6 Tachwedd, a nod Bil y DU yw moderneiddio deddfwriaeth iechyd meddwl yng Nghymru a Lloegr, gan roi mwy o ddewis, ymreolaeth, hawliau estynedig a chefnogaeth. Ei nod hefyd yw gwella gofal i bobl ag anabledd dysgu neu awtistiaeth.

Rwy'n cefnogi'r newidiadau hyn, a chafodd nifer ohonynt eu cynnwys yng nghwmpas gwreiddiol y Bil a gynigiodd James. Cyfarfûm â'r Farwnes Merron cyn cyflwyno Bil y DU, ac rydym wedi cytuno i weithio'n agos i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithio i Gymru. Mae fy swyddogion yn cyfarfod â swyddogion Llywodraeth y DU bob wythnos, a byddaf yn derbyn diweddariadau rheolaidd ar gynnydd.

Yn ogystal, fe wnaeth James gynnig defnyddio ei Fil i wneud newidiadau i'r Mesur iechyd meddwl yng Nghymru, a bydd y rhain yn cael eu hadlewyrchu yng nghanfyddiadau'r ddyletswydd i adolygu. Roeddwn yn cefnogi'r dull hwn yn fawr iawn. Rwy'n falch o wneud ymrwymiad heddiw i droi'r newidiadau hyn yn gamau gweithredu yn ein strategaeth iechyd meddwl a llesiant meddyliol newydd, a fydd yn cael ei chyhoeddi y flwyddyn nesaf. 

I gloi, Lywydd, rwy'n siomedig na fydd Bil safonau gofal iechyd meddwl James Evans yn parhau, ond bydd y newidiadau y ceisiai eu sicrhau drwy ei ddeddfwriaeth, a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru, yn cael eu cyflawni drwy Fesur Iechyd Meddwl y DU a thrwy waith a gynlluniwyd ar y Mesur yng Nghymru yn y dyfodol. James, hoffwn ddweud cymaint yr wyf fi, eich cyd-Aelodau, o fy ngrŵp i, o'r Senedd, yn eich parchu am y ffordd yr aethoch chi ati i wneud hyn. Rydych chi wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol. Felly, diolch yn fawr.       

I'd like to thank the Minister for her very kind comments. I would also like to say that I know you're introducing a legislative consent motion to the Senedd on the Mental Health Bill, and I look forward to going over that as it comes forward. As I said, if there is anything in there, I will be supporting the Government over that, because I do think that we really do need to see updates to mental health legislation in Wales. I’m sure that my group will be horrified to hear that I have said that—but there we are—without going through the scrutiny part of it. [Laughter.]

But I would also just like to say that it’s very pleasing to hear the Government’s commitment around updating the mental health Measure on children. I know that there are an awful lot of people and organisations out there who will hear you say that, and I am very pleased that you have included that in the updated strategy coming forward. So, diolch yn fawr iawn, Minister. Thank you.

Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei sylwadau caredig iawn. Hoffwn ddweud hefyd fy mod yn gwybod eich bod yn cyflwyno cynnig cydsyniad deddfwriaethol i'r Senedd ar y Bil Iechyd Meddwl, ac edrychaf ymlaen at edrych ar hwnnw pan gaiff ei gyflwyno. Fel y dywedais, os oes unrhyw beth yno, byddaf yn cefnogi'r Llywodraeth gyda hynny, oherwydd rwy'n credu bod gwir angen inni weld diweddariadau i ddeddfwriaeth iechyd meddwl yng Nghymru. Rwy'n siŵr y bydd fy ngrŵp yn arswydo wrth fy nghlywed yn dweud hynny—ond dyna ni—heb fynd drwy'r gwaith craffu arno. [Chwerthin.]

Ond hoffwn ddweud hefyd ei bod yn braf iawn clywed ymrwymiad y Llywodraeth i ddiweddaru'r Mesur iechyd meddwl ar gyfer plant. Rwy'n gwybod bod llawer iawn o bobl a sefydliadau a fydd yn eich clywed yn dweud hynny, ac rwy'n falch iawn eich bod wedi cynnwys hynny yn y strategaeth ddiweddaraf. Felly, diolch yn fawr iawn, Weinidog.

It is with regret that we note the withdrawal of this Bill, especially for the reasons listed by the Member. While the substance of the Bill didn't, in our view, necessarily go far enough in some areas, it was, nevertheless, a significant step forward in addressing some of the serious deficiencies in the current legislative framework relating to mental health standards. 

But we are now faced with the familiar prospect of a devolved area of responsibility being effectively outsourced for Westminster to sort out. I mention this not to pass judgment on the Member himself. Indeed, I commend James for having brought this important Bill to the floor of the Senedd in the first place, and I know how passionately he has been advocating for improvements in mental health provision. James has been a constant champion for mental health since first entering this Chamber, and I have had discussions with him around this proposed Bill.

I mention this, rather, to highlight the broader issue of how this place too often falls short in living up to the promises of devolution to provide creative and radical solutions for the people of Wales. It shouldn’t be the height of our ambition here to simply wait for Westminster to lead, and I really do think that we collectively as a Senedd could have been far more proactive and ambitious in pushing the boundaries for mental health reform in lieu of years of inaction from successive UK Governments.

Turning to the proposed changes to the UK Mental Health Act, we all know where the faults lie, particularly in terms of access for young people, the disproportionate prevalence of detentions amongst ethnic minority communities, and the lack of agency afforded to patients on their treatment. So, I’d be grateful if the Cabinet Secretary could explain or provide an update to us in the Senedd on what conversations she’s been having with UK Government colleagues on the likely timescales for amending the Act—or the Minister, I should say, rather than Cabinet Secretary; I'm giving her a promotion there. Does the Minister also recognise the important role that third sector organisations have for the implementation side, and, as such, has the Minister been raising the widespread concerns from mental health charities as to the impact of the rise in NICs on their work in the course of these discussions?

Rydym yn gresynu at y ffaith bod y Bil hwn yn cael ei dynnu'n ôl, yn enwedig am y rhesymau a restrir gan yr Aelod. Er nad oedd sylwedd y Bil, yn ein barn ni, o reidrwydd yn mynd yn ddigon pell mewn rhai meysydd, roedd yn gam sylweddol ymlaen er hynny i fynd i'r afael â rhai o'r diffygion difrifol yn y fframwaith deddfwriaethol presennol sy'n ymwneud â safonau iechyd meddwl. 

Ond rydym bellach yn wynebu'r posibilrwydd cyfarwydd y bydd maes cyfrifoldeb datganoledig yn cael ei allanoli, i bob pwrpas, i San Steffan ei ddatrys. Nid wyf yn dweud hyn fel beirniadaeth o'r Aelod ei hun. Yn wir, rwy'n canmol James am gyflwyno'r Bil pwysig hwn ar lawr y Senedd yn y lle cyntaf, a gwn pa mor angerddol y mae wedi bod yn hyrwyddo gwelliannau yn y ddarpariaeth iechyd meddwl. Mae James wedi bod yn hyrwyddwr cyson dros iechyd meddwl ers iddo ddod i'r Siambr hon, ac rwyf wedi cael trafodaethau gydag ef ynghylch y Bil arfaethedig hwn.

Rwy'n sôn am hyn, yn hytrach, i dynnu sylw at y mater ehangach o ran sut y mae'r lle hwn, yn rhy aml, yn methu cyflawni addewidion datganoli i ddarparu atebion creadigol a radical i bobl Cymru. Ni ddylai fod yn uchelgais i ni yma i aros i San Steffan arwain ar faterion, ac rwy'n credu y gallem ni fel Senedd fod wedi bod yn llawer mwy rhagweithiol ac uchelgeisiol wrth wthio'r ffiniau mewn perthynas â diwygio iechyd meddwl, yn lle blynyddoedd o ddiffyg gweithredu gan Lywodraethau olynol y DU.

Gan droi at y newidiadau arfaethedig i Ddeddf Iechyd Meddwl y DU, mae pawb ohonom yn gwybod lle mae'r diffygion, yn enwedig o ran mynediad i bobl ifanc, y nifer anghymesur o bobl o gymunedau lleiafrifol ethnig sy'n cael eu gosod dan gadwad, a'r diffyg grym a roddir i gleifion mewn perthynas â'u triniaeth. Felly, hoffwn yn fawr pe gallai Ysgrifennydd y Cabinet egluro neu roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yn y Senedd am ba sgyrsiau y mae hi wedi bod yn eu cael gyda chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ar yr amserlenni tebygol ar gyfer diwygio'r Ddeddf—neu'r Gweinidog, dylwn ddweud, yn hytrach nag Ysgrifennydd y Cabinet; rwy'n rhoi dyrchafiad iddi. A yw'r Gweinidog hefyd yn cydnabod y rôl bwysig sydd gan sefydliadau'r trydydd sector mewn perthynas â gweithredu, ac fel y cyfryw, a yw'r Gweinidog wedi codi'r pryderon eang gan elusennau iechyd meddwl ynghylch effaith y cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol ar eu gwaith yn ystod y trafodaethau hyn?

15:20

Just to clarify, this is not for the Minister to respond. James, you're not the Minister, but you are the one who responds.

Er eglurder, nid lle'r Gweinidog yw ymateb. James, nid chi yw'r Gweinidog, ond chi yw'r un sy'n ymateb.

I'm not sure people in front of me would like me responding on behalf of the Welsh Government—well, you never know, things may change in the future. As you talk about, Mabon, what I was pleased about with this Bill is that we did have that coalition across the Senedd on how we can improve mental health legislation. Like you, I would love to see law made in Wales, debated in Wales and then stamped here in Wales, but, unfortunately, the process that I have got—. I would have continued with this process if I had more time. So, maybe something that Plaid Cymru can advocate for is changing the backbench process, to make sure that we do give Members more time to formulate Bills to make sure we get the proper consultation periods around it, because only that way can you create good law. Because not many of us come into the Senedd with fully fledged law written, done, and all the regulation-making done around it—it simply doesn't happen. And I know the Senedd here itself doesn't have the capacity to do an awful lot of that work. We do have to rely on a lot of external organisations. We're not the Government, we don't have all the civil servants and the expertise, but I do think it is something, going forward, that we really do need to look at—how we improve this process. And I'm sure the Minister will write to you in due course. [Laughter.]

Nid wyf yn siŵr a fyddai'r bobl o fy mlaen eisiau imi ymateb ar ran Llywodraeth Cymru—wel, pwy a ŵyr, efallai y bydd pethau'n newid yn y dyfodol. Fel rydych chi wedi'i ddweud, Mabon, yr hyn roeddwn i'n falch yn ei gylch gyda'r Bil hwn yw bod gennym ni gynghrair ar draws y Senedd ar sut y gallwn wella deddfwriaeth iechyd meddwl. Fel chi, buaswn wrth fy modd yn gweld cyfraith yn cael ei chreu yng Nghymru, yn cael ei thrafod yng Nghymru ac yna'n cael ei chymeradwyo yma yng Nghymru, ond yn anffodus, roedd y broses sydd gennyf—. Buaswn wedi parhau â'r broses pe bai gennyf fwy o amser. Felly, efallai y gallai Plaid Cymru ddadlau dros newid y broses meinciau cefn, er mwyn sicrhau ein bod yn rhoi mwy o amser i'r Aelodau lunio Biliau i wneud yn siŵr ein bod yn cael cyfnodau ymgynghori priodol ar eu cyfer, oherwydd dyna'r unig ffordd o greu cyfraith dda. Oherwydd nid oes llawer ohonom yn dod i'r Senedd gyda chyfraith wedi'i hysgrifennu'n llawn, yn barod, gyda'r holl reoliadau yn eu lle—nid yw hynny'n digwydd. Ac rwy'n gwybod nad oes gan y Senedd gapasiti i wneud llawer iawn o'r gwaith hwnnw. Mae'n rhaid inni ddibynnu ar lawer o sefydliadau allanol. Nid ni yw'r Llywodraeth, nid oes gennym yr holl weision sifil a'r arbenigedd, ond rwy'n credu ei fod yn rhywbeth, wrth symud ymlaen, y mae gwir angen inni edrych arno—sut i wella'r broses hon. Ac rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ysgrifennu atoch maes o law. [Chwerthin.]

Thank you, James Evans, for your statement, which is proving to be very timely today, because the Business Committee, in its next meeting on Tuesday, will be commencing its review of the legislative processes we have at this Senedd, both in terms of Member Bills and public Bills generally. So, I'm sure that James Evans and others will have a great deal to contribute to that review.

Diolch i chi am eich datganiad, James Evans, sy'n amserol iawn heddiw, oherwydd bydd y Pwyllgor Busnes, yn eu cyfarfod nesaf ddydd Mawrth, yn dechrau eu hadolygiad o'r prosesau deddfwriaethol sydd gennym yn y Senedd, mewn perthynas â Biliau Aelodau a Biliau cyhoeddus yn gyffredinol. Felly, rwy'n siŵr y bydd gan James Evans ac eraill lawer iawn i'w gyfrannu at yr adolygiad hwnnw.

Diolch yn fawr, felly, am hynny.

Thank you very much for that.

6. Dadl ar Adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, 'Banc Datblygu Cymru'
6. Debate on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee Report, 'Development Bank of Wales'

Fe wnawn ni symud i'r eitem nesaf. Yr eitem nesaf yw eitem 6, y ddadl ar adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar Fanc Datblygu Cymru. Y Cadeirydd, Paul Davies, sy'n cyflwyno'r eitem yma. 

We will move to our next item, which is item 6, a debate on the Economy, Trade and Rural Affairs Committee report on the Development Bank of Wales. I call on the Chair, Paul Davies, to introduce the item.

Cynnig NDM8746 Paul Davies

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi droddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig ar Fanc Datblygu Cymru, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 12 Gorffennaf 2024, ac y gosodwyd ymateb iddo gan Lywodraeth Cymru ar 20 Tachwedd 2024.

Motion NDM8746 Paul Davies

To propose that the Senedd:

Notes the report of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee on the Development Bank of Wales, which was laid in the Table Office on 12 July 2024, and on which the Welsh Government laid its response on 20 November 2024.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd, and I move the motion tabled in my name. As I'm sure we all appreciate, the Development Bank of Wales plays an important role in the Welsh economy. It exists to support businesses who have good prospects but may struggle to access all the finance they need, and it exists to also help support some of the Welsh Government’s key economic aims. As we know, the bank is responsible for spending, lending and investing a considerable amount of public money. This means the bank’s performance really matters.

The committee normally holds an annual scrutiny session with the bank to examine its annual report, its progress and what it is delivering against the Welsh Government’s objectives. However, this year, as Members felt that the bank had reached an appropriate maturity, the committee decided to undertake a full inquiry into the Development Bank of Wales. This inquiry looked at the bank’s overall performance since its establishment in 2017, how it is meeting the objectives the Welsh Government has set it, and we looked at how it compares with international best practice, so we could see how the bank compares to its peers around the world.  

During this inquiry, we received a lot of positive evidence regarding the bank’s activities and its approach as a lender and as an investor. Cardiff Business School highlighted the bank’s important role in helping businesses recover from the pandemic, and the Federation of Small Businesses Wales said the bank was an effective, well-known and useful tool in the armoury of the Welsh Government, and one that has been quickly accepted as a good part of the business environment by smaller businesses.

We also heard about some issues and challenges faced by the bank, and, indeed, by the Welsh Government, due to some issues around the bank’s classification, which I will come on to later on. Nevertheless, we heard a lot of constructive suggestions for improvements, which is what we started this inquiry looking for. However, worryingly, we also heard some very negative evidence and criticism, particularly around the bank's equity investments. Much of this evidence was provided anonymously, which presented us with a level of difficulty in how we handled this information and how we could use the evidence to build our recommendations.

Diolch, Lywydd, ac rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn fy enw i. Rwy'n siŵr y byddem i gyd yn cytuno bod Banc Datblygu Cymru yn chwarae rhan bwysig yn economi Cymru. Mae'n bodoli i gefnogi busnesau sydd â rhagolygon da ond sy'n cael trafferth cael gafael ar yr holl gyllid sydd ei angen arnynt, ac mae'n bodoli hefyd i helpu i gefnogi rhai o nodau economaidd allweddol Llywodraeth Cymru. Fel y gwyddom, mae'r banc yn gyfrifol am wario, benthyca a buddsoddi swm sylweddol o arian cyhoeddus. Mae hyn yn golygu bod perfformiad y banc yn wirioneddol bwysig.

Fel arfer, mae'r pwyllgor yn cynnal sesiwn graffu flynyddol gyda'r banc i archwilio ei adroddiad blynyddol, ei gynnydd a'r hyn y mae'n ei gyflawni yn erbyn amcanion Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, eleni, oherwydd bod Aelodau'n teimlo bod y banc wedi cyrraedd aeddfedrwydd priodol, penderfynodd y pwyllgor gynnal ymchwiliad llawn i Fanc Datblygu Cymru. Edrychodd yr ymchwiliad ar berfformiad cyffredinol y banc ers iddo gael ei sefydlu yn 2017, sut y mae'n cyflawni'r amcanion y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gosod ar ei gyfer, ac fe wnaethom edrych ar sut y mae'n cymharu ag arferion gorau rhyngwladol, fel y gallem weld sut y mae'r banc yn cymharu â rhai tebyg iddo ledled y byd.  

Yn ystod yr ymchwiliad hwn, cawsom lawer o dystiolaeth gadarnhaol ynghylch gweithgareddau'r banc a'i ddull o weithredu fel benthyciwr ac fel buddsoddwr. Nododd Ysgol Fusnes Caerdydd rôl bwysig y banc yn helpu busnesau i adfer yn dilyn y pandemig, a dywedodd Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru fod y banc yn offeryn effeithiol, adnabyddus a defnyddiol yn arfogaeth Llywodraeth Cymru, ac yn un sydd wedi cael ei dderbyn yn gyflym gan fusnesau llai fel rhan dda o'r amgylchedd busnes.

Clywsom hefyd am rai problemau a heriau sy'n wynebu'r banc, ac yn wir, gan Lywodraeth Cymru, oherwydd rhai problemau'n ymwneud â dosbarthiad y banc, a dof yn ôl at hynny yn nes ymlaen. Serch hynny, clywsom lawer o awgrymiadau adeiladol ar gyfer gwelliannau, sef y rheswm pam y gwnaethom ddechrau'r ymchwiliad yn edrych amdanynt. Fodd bynnag, yn bryderus, clywsom hefyd dystiolaeth a beirniadaeth negyddol iawn, yn enwedig ynghylch buddsoddiadau ecwiti'r banc. Darparwyd llawer o'r dystiolaeth hon yn ddienw, a oedd yn peri lefel o anhawster i ni o ran sut roeddem yn ymdrin â'r wybodaeth hon a sut y gallem ddefnyddio'r dystiolaeth i adeiladu ein hargymhellion.

Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.

15:25

I will focus the majority of this opening address on the areas where we believe there are important actions that need to be taken to improve the bank's performance. However, Dirprwy Lywydd, I would not like you or the other Members here to assume this means the bank is in terrible shape, or I believe it is not doing good work. Neither of these are the case. In their strategic asset document, the bank said they would be a

‘cornerstone for delivering Welsh Government priorities, driving up long-term growth and creating and safeguarding higher quality jobs.’

And many people we spoke to were of the view they were achieving that aim. The CEO of Laser Wire Solutions told us the bank was on a bigger mission than other lenders and that they were looking to develop the Welsh economy. And the CEO of Nutrivent told us the bank had

‘undoubtedly been a catalyst for economic development and growth.’

So we received some very positive comments during our inquiry. That said, as you would expect from undertaking an inquiry, I will now focus on areas we believe as a committee the Welsh Government and/or the development bank need to work on to ensure the bank can achieve its overall aims.

The committee's report makes 13 recommendations covering, amongst other issues, the bank's remit, its operations, its relationship with the Welsh Government and how it handles complaints and due diligence. Of course, the bank is charged with its responsibilities by the Welsh Government. The main route for this is via a term of government remit letter. Whilst the Welsh Government does seem to have strong strategic links with the bank, including civil servants sitting as observers on its board, it is important the bank keeps up with the Government's economic ambition.

However, as economic priorities can change, the committee recommended in recommendation 2 of its report that the Welsh Government should set out the mechanism for reflecting changes to its economic priorities over the course of a Senedd term, and we hoped the response to this specific recommendation would have led to more regular remit letters. Nevertheless, the Welsh Government responded to this with the dreaded ‘accept in principle’ and said they would take this recommendation forward via an update to the development bank's framework document. However, I hope the Cabinet Secretary will reflect on this matter and ensure that regular remit letters are now issued to the bank in future.

I mentioned earlier we received some extremely worrying evidence regarding the bank's equity investment work, and I will come on to that now. Professor Dylan Jones-Evans told us—and I am reading this out verbatim as it contains some very serious allegations—

‘Unfortunately, I have been approached by a range of businesses prior to this review who feel that they have not been treated fairly with valuations being too low, where decisions have taken far too long, and where terms are unacceptable with a “take it or leave it” attitude. Worst still, there have been instances where some have been bullied by the directors imposed on them, where they have been forced out by dubious means and where founders feel they have not been supported by the Bank.’

He went on to tell us that this has happened to several young, inexperienced founders who should have been given far greater support at the time by the development bank as their business's main funder. I am sure everyone in this Chamber will be concerned by the Professor's allegations and agree young entrepreneurs are exactly the sort of people we want to encourage to do business here in Wales. And if these reports are accurate, those actions may well have extinguished that entrepreneurial spirit, which would be an absolute tragedy, and exactly the opposite of what the bank was established to do.

Following our session with Professor Jones-Evans, we received a number of e-mails from people who had had dealings with the bank and felt they had been bullied out or in fact had their businesses essentially stolen. Unfortunately, much of this testimony was supplied anonymously, which limited our ability as a committee to scrutinise it. As you would expect, I arranged these complaints via a letter with the then Cabinet Secretary, Jeremy Miles. However, Dirprwy Lywydd, as these allegations are so strong, perhaps the Cabinet Secretary can confirm she has seen this document, and as a committee we would be very interested in her views.

I just want to be clear: I have discussed these accusations with the bank via correspondence and in a private meeting, and they absolutely refute them. The bank told us that investor directors were common in venture capital and they would always work in the interests of the company itself as a matter of company law. The bank also explained they have a comprehensive complaints procedure and seek to deal with all complaints openly and fairly, and that they have opened up a new route so complaints can be made directly to the bank's general counsel if the complainant wishes the matter to be kept confidential.

We made two recommendations as a result of this evidence: recommendation 10, which called for the bank’s complaints process to be included in a full review undertaken of the bank by Welsh Government, and recommendation 11, which said the bank and the Welsh Government should give consideration as to how they can collect views from businesses confidentially. I am pleased to say that the Welsh Government accepted recommendation 10 in principle and fully accepted recommendation 11.

For recommendation 10, the Government said that the bank's complaints procedure would be included in an independently led project assessment review on aspects of delivery and assurance provided by the bank, due to be held in 2025. Perhaps in her response, the Cabinet Secretary can tell us exactly when in 2025 this review is expected to begin and if there is an anticipated time frame for it to report.

In response to recommendation 11, the Welsh Government said that the bank would give further consideration as to how it may use other methods to encourage and gather feedback in a confidential way. I would also be keen to hear if the Cabinet Secretary is content with progress on this matter.

Another aspect of the bank’s operations that gave rise to some concern was its due diligence processes. Whilst the bank seemed to have a good hold on assessing the ability of those receiving loans to repay, given that the bank lends public money, we felt that there needed to be a higher bar around assessing the appropriateness of an applicant to receive this funding in the first place, for example did they have any history of criminal activity?

Recommendation 8 in our report suggested that the Welsh Government task the bank with reviewing its due diligence processes—a recommendation I'm pleased to say that the Welsh Government accepted. Last week we held our annual scrutiny session with the bank and I am also pleased to say that they discussed their new enhanced due diligence processes, and we were generally satisfied with progress on this issue. We will of course monitor, and continue to monitor, the bank's enhanced due diligence processes and their effectiveness going forward.

Before I bring my remarks to a close, Dirprwy Lywydd, I would like to focus on a slightly technical point that really needs addressing if the development bank is to carry on fulfilling its role. In August 2021 the Office for National Statistics reclassified the bank, with the exception of its FW Capital arm, as central Government. This is a technical change, but the reclassification creates an issue that the then Cabinet Secretary described as 'double counting', where the Welsh Government have to keep money in reserve to cover any money it has given to the bank to invest, but that hasn’t been invested yet. As a committee, we are concerned that this double counting will limit the amount of money that can be given to the bank for investments. The then Cabinet Secretary agreed that this was an issue and told us, and I quote:

'We are trying to find a solution to that with the Treasury at the moment. We haven’t yet found a solution. It is important that we do, because it creates a double exposure in our accounts.'

He also said that the Welsh Government were seeking funds from the Treasury to cover this double exposure. Our recommendation 6 encourages the Welsh Government to conclude negotiations with the Treasury around the reclassification as promptly as possible.

We're also of the view that any agreement should protect the bank’s role and not have a detrimental impact on the Welsh Government’s budgetary position in the future. The Welsh Government accepted this in principle and said that they would continue to work with the Treasury, with the goal of concluding an outcome to the reclassification of the development bank that is budget neutral on the bank and on the Welsh Government. Again, perhaps, in her response to this debate, the Cabinet Secretary can update us on the progress of these negotiations.

Dirprwy Lywydd, before I end, I'd like to thank everyone who engaged with the committee on this important inquiry and the clerking, research and legal team who supported us through this important work. I'd also like to specifically thank the development bank and their staff for their engagement. I know it will not have been a comfortable process to be subject to this inquiry, but I'm pleased that the bank engaged with it and continues to engage with the committee. Broadly, the majority of the evidence that we received was supportive of the bank and its operations, which is something the bank’s staff should be proud of. I look forward to hearing views from the other Members this afternoon. Diolch yn fawr iawn.

Byddaf yn canolbwyntio'r rhan fwyaf o'r anerchiad agoriadol hwn ar y meysydd lle credwn fod camau pwysig y mae angen eu cymryd i wella perfformiad y banc. Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, ni hoffwn i chi na'r Aelodau eraill yma gymryd yn ganiataol bod hyn yn golygu bod y banc mewn cyflwr ofnadwy, ac ni hoffwn i chi feddwl fy mod yn credu nad yw'n gwneud gwaith da. Nid yw'r un o'r pethau hyn yn wir. Yn eu dogfen ased strategol, dywedodd y banc y byddent yn

'gonglfaen ar gyfer cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru, gyrru cynnydd twf hirdymor, a chreu a diogelu swyddi o ansawdd uwch.'

Ac roedd llawer o bobl y gwnaethom ni siarad â hwy o'r farn eu bod yn cyflawni'r nod hwnnw. Dywedodd prif swyddog gweithredol Laser Wire Solutions wrthym fod y banc ar genhadaeth fwy na benthycwyr eraill ac mai eu nod oedd datblygu economi Cymru. A dywedodd prif swyddog gweithredol Nutrivent wrthym fod y banc

'heb os, wedi bod yn gatalydd ar gyfer twf a datblygiad economaidd.'

Felly, cawsom sylwadau cadarnhaol iawn yn ystod ein hymchwiliad. Wedi dweud hynny, fel y byddech chi'n disgwyl o gynnal ymchwiliad, rwyf am ganolbwyntio ar feysydd y credwn fel pwyllgor y mae angen i Lywodraeth Cymru a/neu'r banc datblygu weithio arnynt i sicrhau y gall y banc gyflawni ei nodau cyffredinol.

Mae adroddiad y pwyllgor yn gwneud 13 o argymhellion sy'n cwmpasu, ymhlith materion eraill, cylch gwaith y banc, ei weithrediadau, ei berthynas â Llywodraeth Cymru a sut y mae'n ymdrin â chwynion a diwydrwydd dyladwy. Wrth gwrs, Llywodraeth Cymru sy'n ymddiried cyfrifoldebau i'r banc. Y prif lwybr ar gyfer gwneud hyn yw drwy lythyr cylch gwaith tymor llywodraeth. Er ei bod yn ymddangos bod gan Lywodraeth Cymru gysylltiadau strategol cryf â'r banc, gan gynnwys gweision sifil sy'n arsylwyr ar ei fwrdd, mae'n bwysig fod y banc yn dal i fyny ag uchelgais economaidd y Llywodraeth.

Fodd bynnag, oherwydd y gall blaenoriaethau economaidd newid, yn argymhelliad 2 o'i adroddiad, mae'r pwyllgor yn argymell y dylai Llywodraeth Cymru nodi'r mecanwaith ar gyfer adlewyrchu newidiadau i'w blaenoriaethau economaidd yn ystod tymor y Senedd, ac roeddem yn gobeithio y byddai'r ymateb i'r argymhelliad penodol hwn wedi arwain at lythyrau cylch gwaith mwy rheolaidd. Serch hynny, ymatebodd Llywodraeth Cymru i hyn gyda'r ymateb 'derbyn mewn egwyddor' ofnadwy hwnnw a dywedodd y byddent yn bwrw ymlaen â'r argymhelliad hwn drwy ddiweddariad i ddogfen fframwaith y banc datblygu. Fodd bynnag, rwy'n gobeithio y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn myfyrio ar y mater hwn ac yn sicrhau bod llythyrau cylch gwaith rheolaidd yn cael eu cyhoeddi i'r banc yn y dyfodol.

Soniais yn gynharach ein bod wedi cael tystiolaeth bryderus iawn ynghylch gwaith buddsoddi ecwiti'r banc, ac rwyf am droi at hynny nawr. Dywedodd yr Athro Dylan Jones-Evans wrthym—ac rwy'n darllen y dyfyniad hwn air am air gan ei fod yn cynnwys honiadau difrifol iawn—

'Yn anffodus, mae amrywiaeth o fusnesau wedi cysylltu â mi cyn yr adolygiad hwn i ddweud eu bod yn teimlo nad ydynt wedi cael eu trin yn deg, gyda phrisiadau yn rhy isel, lle mae penderfyniadau wedi cymryd llawer gormod o amser, a lle mae termau'n annerbyniol gydag ymagwedd "derbyniwch hwy neu anghofiwch amdano". Yn waeth byth, cafwyd achosion lle mae rhai wedi cael eu bwlio gan y cyfarwyddwyr a orfodwyd arnynt, lle maent wedi cael eu gorfodi allan drwy ddulliau amheus a lle mae sylfaenwyr yn teimlo nad ydynt wedi cael eu cefnogi gan y Banc.'

Aeth ymlaen i ddweud wrthym fod hyn wedi digwydd i nifer o sylfaenwyr ifanc dibrofiad a ddylai fod wedi cael llawer mwy o gefnogaeth gan y banc datblygu ar y pryd fel prif ariannwr eu busnes. Rwy'n siŵr y bydd pawb yn y Siambr hon yn pryderu am honiadau'r Athro ac yn cytuno bod entrepreneuriaid ifanc yn union y math o bobl rydym eisiau eu hannog i wneud busnes yma yng Nghymru. Ac os yw'r adroddiadau hyn yn gywir, mae'n ddigon posibl fod y gweithredoedd hynny wedi diffodd yr ysbryd entrepreneuraidd hwnnw, a fyddai'n drasiedi, a'r gwrthwyneb llwyr i'r hyn y sefydlwyd y banc i'w wneud.

Yn dilyn ein sesiwn gyda'r Athro Jones-Evans, cawsom nifer o negeseuon e-bost gan bobl a oedd wedi ymdrin â'r banc ac a oedd yn teimlo eu bod wedi cael eu bwlio allan neu'n teimlo fel pe bai eu busnesau wedi cael eu dwyn oddi arnynt i bob pwrpas. Yn anffodus, rhoddwyd llawer o'r dystiolaeth hon yn ddienw, a oedd yn cyfyngu ar ein gallu fel pwyllgor i graffu arni. Fel y byddech chi'n disgwyl, trefnais y cwynion hyn drwy lythyr gyda'r Ysgrifennydd Cabinet ar y pryd, Jeremy Miles. Fodd bynnag, Ddirprwy Lywydd, gan fod yr honiadau hyn mor gryf, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau ei bod wedi gweld y ddogfen hon, a byddai gennym ni fel pwyllgor ddiddordeb mawr yn ei safbwyntiau.

Rwyf am fod yn glir: rwyf wedi trafod y cyhuddiadau hyn gyda'r banc drwy ohebiaeth ac mewn cyfarfod preifat, ac maent yn eu gwrthod yn llwyr. Dywedodd y banc wrthym fod cyfarwyddwyr buddsoddi yn gyffredin mewn cyfalaf menter ac y byddent bob amser yn gweithio er budd y cwmni ei hun fel mater o gyfraith cwmnïau. Eglurodd y banc hefyd fod ganddynt weithdrefn gwyno gynhwysfawr a'u bod yn ceisio ymdrin â'r holl gwynion yn agored ac yn deg, a'u bod wedi agor llwybr newydd fel y gellir gwneud cwynion yn uniongyrchol i gwnsler cyffredinol y banc os yw'r achwynydd yn dymuno i'r mater gael ei gadw'n gyfrinachol.

Gwnaethom ddau argymhelliad o ganlyniad i'r dystiolaeth hon: argymhelliad 10, a oedd yn argymell y dylai proses ymdrin â chwynion y banc gael ei chynnwys mewn adolygiad llawn o'r banc gan Lywodraeth Cymru, ac argymhelliad 11, a ddywedodd y dylai'r banc a Llywodraeth Cymru ystyried sut y gallant gasglu barn gan fusnesau yn gyfrinachol. Rwy'n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn argymhelliad 10 mewn egwyddor a'u bod wedi derbyn argymhelliad 11 yn llawn.

Ar gyfer argymhelliad 10, dywedodd y Llywodraeth y byddai gweithdrefn gwyno'r banc yn cael ei chynnwys mewn adolygiad asesu prosiect yn cael ei arwain yn annibynnol ar agweddau ar gyflawni a sicrwydd a ddarparir gan y banc, sydd i'w gynnal yn 2025. Yn ei hymateb, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym pryd yn union y disgwylir i'r adolygiad hwn ddechrau yn 2025 ac a oes amserlen ar gyfer pryd y mae disgwyl iddo adrodd.

Mewn ymateb i argymhelliad 11, dywedodd Llywodraeth Cymru y byddai'r banc yn rhoi ystyriaeth bellach i sut y gallai ddefnyddio dulliau eraill i annog a chasglu adborth mewn ffordd gyfrinachol. Hoffwn glywed hefyd a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn fodlon ar y cynnydd mewn perthynas â'r mater hwn.

Agwedd arall ar weithrediadau'r banc a arweiniodd at beth pryder oedd ei brosesau diwydrwydd dyladwy. Er ei bod yn ymddangos bod y banc yn dda am asesu gallu'r rhai hynny sy'n derbyn benthyciadau i ad-dalu, o ystyried bod y banc yn benthyca arian cyhoeddus, roeddem yn teimlo bod angen bar uwch ar gyfer asesu priodoldeb ymgeisydd i dderbyn y cyllid hwn yn y lle cyntaf, er enghraifft a oedd ganddynt unrhyw hanes o weithgarwch troseddol?

Awgrymodd argymhelliad 8 yn ein hadroddiad fod Llywodraeth Cymru'n gofyn i'r banc adolygu ei brosesau diwydrwydd dyladwy—ac rwy'n falch o ddweud bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw. Yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd ein sesiwn graffu flynyddol gyda'r banc ac rwyf hefyd yn falch o ddweud eu bod wedi trafod eu prosesau diwydrwydd dyladwy newydd estynedig ac roeddem yn fodlon yn gyffredinol â'r cynnydd ar y mater hwn. Byddwn yn monitro, ac yn parhau i fonitro, prosesau diwydrwydd dyladwy estynedig y banc a'u heffeithiolrwydd wrth symud ymlaen.

Cyn i mi ddod â fy sylwadau i ben, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ganolbwyntio ar bwynt braidd yn dechnegol y mae gwir angen mynd i'r afael ag ef os yw'r banc datblygu am barhau i gyflawni ei rôl. Ym mis Awst 2021, ailddosbarthwyd y banc gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ac eithrio ei gangen FW Capital, fel Llywodraeth ganolog. Mae hwn yn newid technegol, ond mae'r ailddosbarthu'n creu problem a ddisgrifiwyd gan yr Ysgrifennydd Cabinet ar y pryd fel 'cyfrif dwbl', lle mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gadw arian wrth gefn i dalu am unrhyw arian y mae wedi'i roi i'r banc i'w fuddsoddi, ond nid yw hwnnw wedi'i fuddsoddi eto. Fel pwyllgor, rydym yn pryderu y bydd y cyfrif dwbl hwn yn cyfyngu ar faint o arian y gellir ei roi i'r banc ar gyfer buddsoddiadau. Cytunodd yr Ysgrifennydd Cabinet ar y pryd fod hon yn broblem a dywedodd wrthym, ac rwy'n dyfynnu:

'Rydym yn ceisio dod o hyd i ateb i hynny gyda'r Trysorlys ar hyn o bryd. Nid ydym wedi dod o hyd i ateb eto. Mae'n bwysig ein bod ni'n gwneud hynny, oherwydd mae'n creu cyfrif dwbl yn ein cyfrifon.'

Dywedodd hefyd fod Llywodraeth Cymru yn chwilio am arian gan y Trysorlys i dalu am y cyfrif dwbl hwn. Mae argymhelliad 6 yn annog Llywodraeth Cymru i ddod â thrafodaethau gyda'r Trysorlys i ben ynghylch yr ailddosbarthiad cyn gynted â phosibl.

Rydym hefyd o'r farn y dylai unrhyw gytundeb ddiogelu rôl y banc ac na ddylai gael effaith andwyol ar sefyllfa gyllidebol Llywodraeth Cymru yn y dyfodol. Derbyniodd Llywodraeth Cymru hyn mewn egwyddor a dywedodd y byddent yn parhau i weithio gyda'r Trysorlys, gyda'r nod o sefydlu canlyniad o ran ailddosbarthiad y banc datblygu sy’n niwtral o ran cyllideb i’r banc a Llywodraeth Cymru. Unwaith eto, yn ei hymateb i'r ddadl hon, efallai y gall Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar gynnydd y trafodaethau hyn.

Ddirprwy Lywydd, cyn i mi ddod i ben, hoffwn ddiolch i bawb a ymgysylltodd â'r pwyllgor ar yr ymchwiliad pwysig hwn a'r timau clercio, ymchwil a chyfreithiol a'n cefnogodd drwy'r gwaith pwysig hwn. Hoffwn ddiolch yn benodol hefyd i'r banc datblygu a'i staff am eu hymgysylltiad. Gwn na fyddai bod yn ddarostyngedig i'r ymchwiliad hwn wedi bod yn brofiad cyfforddus, ond rwy'n falch fod y banc wedi ymgysylltu ag ef ac yn parhau i ymgysylltu â'r pwyllgor. Yn fras, roedd mwyafrif y dystiolaeth a gawsom yn gefnogol i'r banc a'i weithrediadau, ac mae hynny'n rhywbeth y dylai staff y banc fod yn falch ohono. Edrychaf ymlaen at glywed barn yr Aelodau eraill y prynhawn yma. Diolch yn fawr iawn.

15:30

Firstly, I'd like to thank the Chair for his chairmanship during this inquiry. I'd like to thank the clerks for progressing this inquiry as well. I was really pleased, as a member of the committee, that we had the opportunity to do some more in-depth work into the operation of the development bank, because I think it's on all of us here to really understand how the development bank works, to recognise the potential of the development bank. The classification issue that the Chair mentioned earlier: the reality of the situation is that many people in this Chamber would not have known about that reclassification, yet the effects of that reclassification on the bank's ability to invest and to operate is huge. So, it's really important that Members take an interest in how the development bank operates and its investments as well.

Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i'r Cadeirydd am ei gadeiryddiaeth yn ystod yr ymchwiliad hwn. Hoffwn ddiolch i’r clercod am symud yr ymchwiliad hwn yn ei flaen hefyd. Roeddwn yn falch iawn, fel Aelod o’r pwyllgor, ein bod wedi cael cyfle i wneud gwaith manylach ar weithrediad y banc datblygu, gan y credaf ei bod yn gyfrifoldeb ar bob un ohonom yma i ddeall yn iawn sut y mae’r banc datblygu’n gweithio, i gydnabod potensial y banc datblygu. Y mater ynglŷn â dosbarthiad y soniodd y Cadeirydd amdano yn gynharach: realiti’r sefyllfa yw na fyddai llawer o bobl yn y Siambr hon yn gwybod am yr ailddosbarthiad hwnnw, ac eto mae effeithiau’r ailddosbarthiad ar allu’r banc i fuddsoddi ac i weithredu yn enfawr. Felly, mae'n wirioneddol bwysig fod yr Aelodau'n dangos diddordeb yn y modd y mae'r banc datblygu'n gweithredu a'i fuddsoddiadau hefyd.

When it comes to business investment in Wales, there is little doubt, I think, that the transition from Finance Wales to the Development Bank of Wales marked a step change. In its final year, in 2016-17, Finance Wales invested £56.5 million; by 2022-23, DBW had nominally doubled this, reaching £124 million. Now, on the surface, these figures reflect impressive growth, but when we delve deeper into the broader implications for business support in Wales, the picture actually becomes a bit more mixed. Private co-investment targets, the number and type of businesses supported and the nature of the investments made paint a more complex, and, at times, concerning picture. Now, this inquiry has provided an important opportunity to have that deep-dive, as I mentioned, and go beyond the committee's annual scrutiny of the development bank on the basis of its annual report and accounts, which, even by the bank's own admission, have become increasingly difficult to understand in recent years. This report that we're debating today raises important and occasionally concerning questions about the development bank's role within Wales's business support ecosystem, an ecosystem that by any measure is failing to deliver the kind of sustainable growth that we all want to see in Welsh businesses.

So, for example, alarmingly, some businesses' interactions with the development bank, as was highlighted, highlight governance issues, particularly around how the bank appoints non-executive directors and manages its due diligence processes. Now, these challenges arguably represent some of the low-hanging fruit. Reforms that can be undertaken quickly to improve how businesses interact with and receive support from the development bank should be fairly straightforward. The recommendations, I think, in this report represent the minimum viable options available—the absolute least that we need to do to put the bank on a more stable, sustainable and reputable footing. And there is no reason that any of them should not be implemented and implemented quickly.

So, looking further ahead, I've been clear in my belief that we need to consolidate and rationalise business support in Wales, creating that one-stop shop that DBW was supposed to be from the start. I think that by unifying the services offered by Business Wales and the development bank, we can create a more streamlined and effective system. And I'm particularly concerned with what we found out in this inquiry, that the bank is so far failing to tackle one of the longest standing and most serious structural issues in the Welsh business environment, what the Federation of Small Businesses has consistently flagged as our missing middle—that missing strata of Welsh-owned medium-sized businesses, which means that our economy is less productive and innovative than it could or should be.

Now, this structural gap stifles productivity and innovation across our economy. Tackling this issue must become a central priority for the development bank, starting with proper investment in succession planning. Keeping successful businesses in Wales, whether through management buy-outs, employee ownership or other models, is key to securing Wales's long-term prosperity. The report includes recommendations in this area that I would urge us to prioritise. Looking at the bank's 2023-24 annual report, it revealed that it invested nearly £11 million more in residential property than in business succession. Now, I think we have to question whether this is delivering against the bank's remit. If not, we need measures that enforce delivery against that remit. If the bank is operating within its remit, then I think it's time to rethink that remit and reorient it to support and grow Welsh businesses.

And, finally, Dirprwy Lywydd, this report is both, I think, a wake-up call and a road map. Now, it highlights pressing issues within the Development Bank of Wales and the broader business support ecosystem, while also offering practical immediate steps for improvement. As I said at the start of my contribution, it's on all of us here to be interested in how the development bank operates, it's on all of us to recognise the opportunity the development bank presents, and it's important as well that we all in this Chamber want to see it succeed, which, as a committee, we do.

O ran buddsoddi mewn busnes yng Nghymru, ni chredaf fod yna fawr o amheuaeth fod y newid o Cyllid Cymru i Fanc Datblygu Cymru yn newid sylweddol. Yn ei flwyddyn olaf, yn 2016-17, buddsoddodd Cyllid Cymru £56.5 miliwn; erbyn 2022-23, roedd Banc Datblygu Cymru wedi dyblu hyn mewn enw, gan gyrraedd £124 miliwn. Nawr, ar yr wyneb, mae'r ffigurau hyn yn dangos twf trawiadol, ond pan ymchwiliwn yn ddyfnach i'r goblygiadau ehangach ar gyfer cymorth i fusnesau yng Nghymru, mae'r darlun yn dod ychydig yn fwy cymysg. Mae targedau cyd-fuddsoddi preifat, y nifer a'r math o fusnesau a gefnogir a natur y buddsoddiadau a wnaed yn creu darlun mwy cymhleth, ac ar brydiau, mae'n ddarlun sy'n peri pryder. Nawr, mae'r ymchwiliad hwn wedi rhoi cyfle pwysig i gael yr archwiliad dwfn, fel y soniais, a mynd y tu hwnt i waith craffu blynyddol y pwyllgor ar y banc datblygu ar sail ei adroddiad blynyddol a'i gyfrifon, sydd, hyd yn oed yn ôl cyfaddefiad y banc ei hun, wedi dod yn fwyfwy anodd eu deall yn y blynyddoedd diwethaf. Mae’r adroddiad yr ydym yn ei drafod heddiw yn codi cwestiynau pwysig sydd weithiau'n peri pryder am rôl y banc datblygu o fewn ecosystem cymorth i fusnesau Cymru, ecosystem sy'n amlwg yn methu cyflawni’r math o dwf cynaliadwy yr hoffai pob un ohonom ei weld ym musnesau Cymru.

Felly, er enghraifft, yn frawychus, wrth ryngweithio â’r banc datblygu, mae rhai busnesau, fel y nodwyd, yn nodi problemau llywodraethu, yn enwedig ynghylch y modd y mae’r banc yn penodi cyfarwyddwyr anweithredol ac yn rheoli ei brosesau diwydrwydd dyladwy. Nawr, gellir dadlau bod yr heriau hyn yn cynrychioli rhai o'r enillion hawdd. Dylai diwygiadau y gellir eu gwneud yn gyflym i wella’r ffordd y mae busnesau’n rhyngweithio â’r banc datblygu ac yn cael cymorth ganddo fod yn weddol syml. Credaf fod yr argymhellion yn yr adroddiad yn cynrychioli’r opsiynau ymarferol lleiaf—y lleiaf y mae angen i ni ei wneud i roi’r banc ar sylfaen fwy sefydlog, cynaliadwy a dibynadwy. Ac nid oes unrhyw reswm na ddylai unrhyw un ohonynt gael eu rhoi ar waith, a'u rhoi ar waith yn gyflym.

Felly, wrth edrych ymlaen ymhellach, rwyf wedi nodi'n glir fy nghred fod angen inni gydgrynhoi ac ad-drefnu cymorth i fusnesau yng Nghymru, gan greu’r siop un stop yr oedd Banc Datblygu Cymru i fod i'w chynnig o’r dechrau. Drwy uno’r gwasanaethau a gynigir gan Busnes Cymru a’r banc datblygu, rwy'n credu y gallwn greu system symlach a mwy effeithiol. Ac rwy'n arbennig o bryderus ynghylch yr hyn a ganfuwyd gennym yn yr ymchwiliad hwn, sef bod y banc, hyd yma, yn methu mynd i'r afael ag un o'r problemau strwythurol mwyaf hirsefydlog a mwyaf difrifol yn amgylchedd busnes Cymru, yr hyn y mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi'i alw'n gyson yn ganol coll—y strata coll hwnnw o fusnesau Cymreig canolig eu maint, sy’n golygu bod ein heconomi yn llai cynhyrchiol ac arloesol nag y gallai neu y dylai fod.

Nawr, mae’r bwlch strwythurol hwn yn llesteirio cynhyrchiant ac arloesedd ar draws ein heconomi. Mae'n rhaid i’r banc datblygu fynd i’r afael â’r mater hwn fel blaenoriaeth ganolog, gan ddechrau gyda buddsoddiad priodol mewn cynllunio ar gyfer olyniaeth. Mae cadw busnesau llwyddiannus yng Nghymru, boed hynny drwy bryniant gan y rheolwyr, perchnogaeth gan y gweithwyr neu fodelau eraill, yn allweddol i sicrhau ffyniant hirdymor Cymru. Mae’r adroddiad yn cynnwys argymhellion yn y maes hwn y buaswn yn ein hannog i’w blaenoriaethu. Wrth edrych ar adroddiad blynyddol y banc ar gyfer 2023-24, datgelodd ei fod wedi buddsoddi bron i £11 miliwn yn fwy mewn eiddo preswyl nag mewn olyniaeth fusnes. Nawr, credaf fod yn rhaid inni gwestiynu a yw hyn yn dangos cyflawniad yn erbyn cylch gwaith y banc. Os nad yw, mae arnom angen mesurau sy'n gorfodi cyflawniad yn erbyn y cylch gwaith hwnnw. Os yw’r banc yn gweithredu o fewn ei gylch gwaith, credaf ei bod yn bryd ailfeddwl y cylch gwaith hwnnw a’i ailgyfeirio i gefnogi a thyfu busnesau Cymru.

Ac yn olaf, Ddirprwy Lywydd, credaf fod yr adroddiad hwn yn canu larymau, yn ogystal â chynllun. Nawr, mae'n tynnu sylw at faterion dybryd o fewn Banc Datblygu Cymru a'r ecosystem cymorth ehangach i fusnesau, ac ar yr un pryd, mae'n cynnig camau ymarferol uniongyrchol ar gyfer gwella. Fel y dywedais ar ddechrau fy nghyfraniad, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom yma i ddangos diddordeb yn y ffordd y mae'r banc datblygu'n gweithredu, mae'n gyfrifoldeb ar bob un ohonom i gydnabod y cyfle y mae'r banc datblygu'n ei gyflwyno, ac mae'n bwysig hefyd fod pob un ohonom yn y Siambr am ei weld yn llwyddo, ac rydym ni, fel pwyllgor, yn dymuno gweld hynny.

15:40

Recommendation 12 was rejected by the Welsh Government, and I think the response from the Government makes clear the difference between a tailored review for a mature organisation—. And it seems that the Welsh Government doesn’t consider the Development Bank of Wales to be a mature organisation, and is, instead, doing a project assessment review. The Welsh Government, it says,

'intends to commission an independently led PAR on aspects of delivery and assurance provided by the bank in 2025. The ETRA report will be used to inform the terms of reference for a further PAR and will include elements of the recommendations within the Committee’s report.'

Can I suggest that the Cabinet Secretary liaises with the committee to develop that, as outlined in the Welsh Government’s response, given that the ETRA committee’s report has instigated the need for that?

The other issue—I had a meeting with the Future Generations Commissioner for Wales—could potentially be addressed in the context of the committee report, and I’d like to raise that now. The Development Bank of Wales is not covered by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 itself, but we understand that the development bank leadership is very supportive of that. The future generations commissioner has suggested to me that, in terms of the support the bank provides to Welsh businesses, a social value clause could be inserted into grant and loan agreements, which would align with the seven well-being goals of the Act, which to remind ourselves, are: a prosperous Wales, a resilient Wales, a more equal Wales, a healthier Wales, a Wales of cohesive communities, a Wales of vibrant culture and thriving Welsh language, and a globally responsible Wales. All of those things could be built into the bank’s ambitions.

The Welsh Government’s one-stop shop for business advice and support, Business Wales, has an economic contract that sets out how it will work with businesses in partnership to create resilient businesses that offer an attractive place to work. A social value clause under the auspices of the well-being of future generations Act could act in a way similar to this. Therefore, I’d like to hear if the Cabinet Secretary has any views on this, and whether she has had any discussions with the future generations commissioner about how his role, and the Act, and the piece of legislation, can support the bank to further deliver on the Welsh Government’s strategic policy objectives.

Gwrthodwyd argymhelliad 12 gan Lywodraeth Cymru, a chredaf fod yr ymateb gan y Llywodraeth yn nodi’n glir y gwahaniaeth rhwng adolygiad teilwredig ar gyfer sefydliad aeddfed—. Ac ymddengys nad yw Llywodraeth Cymru yn ystyried bod Banc Datblygu Cymru yn sefydliad aeddfed, a'i bod, yn lle hynny, yn cynnal adolygiad asesu prosiect. Dywed Llywodraeth Cymru ei bod,

'yn bwriadu comisiynu Adolygiad Asesu Prosiect sy’n cael ei arwain yn annibynnol ar agweddau ar gyflawni a sicrwydd a ddarparwyd gan y banc yn 2025. Bydd adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yn cael ei ddefnyddio fel sail i’r cylch gorchwyl ar gyfer Adolygiad Asesu Prosiect pellach a bydd yn cynnwys elfennau o’r argymhellion yn adroddiad y Pwyllgor.'

A gaf i awgrymu bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cysylltu â’r pwyllgor i ddatblygu hynny, fel yr amlinellwyd yn ymateb Llywodraeth Cymru, o ystyried bod adroddiad pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig wedi ysgogi’r angen am hynny?

Mae’n bosibl y gellid mynd i’r afael â’r mater arall—cefais gyfarfod â Chomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol Cymru—yng nghyd-destun adroddiad y pwyllgor, a hoffwn godi hynny nawr. Nid yw Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 ei hun yn berthnasol i Fanc Datblygu Cymru, ond deallwn fod arweinyddiaeth y banc datblygu yn gefnogol iawn i hynny. Mae comisiynydd cenedlaethau’r dyfodol wedi awgrymu, o ran y cymorth y mae’r banc yn ei roi i fusnesau Cymru, y gellid gosod cymal gwerth cymdeithasol mewn cytundebau grant a benthyciadau, a fyddai’n cyd-fynd â saith nod llesiant y Ddeddf, sef, i'n hatgoffa: Cymru lewyrchus, Cymru gydnerth, Cymru sy'n fwy cyfartal, Cymru iachach, Cymru o gymunedau cydlynus, Cymru â diwylliant bywiog lle mae’r Gymraeg yn ffynnu, a Chymru sy’n gyfrifol ar lefel fyd-eang. Gallai’r holl bethau hynny gael eu cynnwys yn uchelgeisiau’r banc.

Mae gan siop un stop Llywodraeth Cymru ar gyfer cyngor a chymorth i fusnesau, Busnes Cymru, gontract economaidd sy’n nodi sut y bydd yn gweithio gyda busnesau mewn partneriaeth i greu busnesau cydnerth sy’n cynnig lle deniadol i weithio ynddo. Gallai cymal gwerth cymdeithasol o dan Ddeddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol weithredu mewn ffordd debyg i hyn. Felly, hoffwn glywed a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw farn ar hyn, ac a yw hi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda chomisiynydd cenedlaethau’r dyfodol ynglŷn â sut y gall ei rôl ef, a’r Ddeddf, a’r ddeddfwriaeth, gefnogi’r banc i gyflawni amcanion polisi strategol Llywodraeth Cymru ymhellach.

May I begin by thanking the committee Chair, Paul Davies, for his leadership of the committee, and the clerical staff and fellow committee members too for their contributions today? And I associate myself with the comments and contributions of all the Members of the committee who’ve spoken here today, because it is an opportune moment to hold this debate, over four months after the report was published, and a month since the development’s bank’s welcome response.

I wish, with your permission, Dirprwy Lywydd, to highlight a few recommendations, key recommendations, particularly recommendation 5, which proposes reassessing the relationship between the DBW and Business Wales, as has been mentioned on the floor of the Chamber this afternoon. FSB Wales have described a massively fragmented landscape of business support, which is far from ideal for businesses and business owners seeking assistance. I think recommendation 5 suggests that the Welsh Government should consider integrating the functions of Business Wales with those of DBW, and I eagerly await an update from the Welsh Government on any discussions or considerations regarding this matter.

Secondly, on recommendation 8, concerning the DBW’s independence from the Welsh Government, the recommendation urged the Welsh Government to instruct the bank to review its due diligence processes, with a view of strengthening them if necessary. This topic was discussed in committee last week, as was mentioned by the Chair of the committee, and I’m pleased that the bank’s October letter responded to the recommendations, stating that the bank generally meets or exceeds the processes carried out by other lenders. But I am somewhat uncertain whether the word 'generally' implies exceptions, so I would appreciate further clarification on that point. However, I do welcome the Welsh Government’s proposal to commission a public assessment review of the bank, which will include examining the due diligence processes. Indeed, this was the subject of my questioning of the bank during their annual scrutiny in ETRA last week, and I welcome, as the Chair mentioned, the enhanced due diligence that was mentioned by DBW.

And, finally, I’ll address recommendations 10 and 11 together, which concern complaints handling. Effective complaints handling, and achieving just and fair outcomes, are paramount. I don’t think there would be disagreement on that. However, it is concerning that some complainants have been reluctant to come forward publicly. Ever more troubling, Professor Dylan Jones-Evans provided evidence to the committee stating—direct quote—

'I've also seen instances...where directors have been imposed on businesses, where they feel they've been bullied by those directors, where there have been moves to basically get rid of the original founders. And the development bank as a funder has just stood there and done nothing'.

End quote. These allegations should fully justify recommendations 10 and 11, which advise that the issue of complaints handling be addressed within the recommended tailored review of the bank. Additionally, both the Welsh Government and the bank should consider how to collect businesses’ views confidentially and anonymously. This would be a significant step forward in gathering information about the bank’s practices without fear of retaliation. If implemented effectively, I believe these recommendations have the potential to strengthen trust within the Development Bank of Wales and better equip it to support businesses across the country. Because, as have other Members said on the floor of this Chamber, there is much good that is done in this field by DBW. I look forward to seeing substantial progress on the findings of this ETRA report, and once again I thank the whole team for their contributions towards it. Diolch, Dirprwy Lywydd.

A gaf i ddechrau drwy ddiolch i Gadeirydd y pwyllgor, Paul Davies, am arwain y pwyllgor, a’r staff clercio a chyd-Aelodau’r pwyllgor hefyd am eu cyfraniadau heddiw? Ac rwy’n ategu sylwadau a chyfraniadau'r holl Aelodau o’r pwyllgor sydd wedi siarad yma heddiw, gan ei bod yn adeg amserol i gynnal y ddadl hon, dros bedwar mis ar ôl cyhoeddi’r adroddiad, a mis ers ymateb calonogol y banc datblygu.

Gyda'ch caniatâd, Ddirprwy Lywydd, hoffwn dynnu sylw at rai argymhellion, argymhellion allweddol, yn enwedig argymhelliad 5, sy’n cynnig ailasesu’r berthynas rhwng Banc Datblygu Cymru a Busnes Cymru, fel y crybwyllwyd ar lawr y Siambr y prynhawn yma. Mae Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru wedi disgrifio tirwedd hynod dameidiog cymorth i fusnesau, sydd ymhell o fod yn ddelfrydol i fusnesau a pherchnogion busnesau sy'n ceisio cymorth. Credaf fod argymhelliad 5 yn awgrymu y dylai Llywodraeth Cymru ystyried integreiddio swyddogaethau Busnes Cymru â rhai Banc Datblygu Cymru, ac rwy’n aros yn eiddgar am y wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ar unrhyw drafodaethau neu ystyriaethau ynghylch y mater hwn.

Yn ail, ar argymhelliad 8, ynghylch annibyniaeth Banc Datblygu Cymru ar Lywodraeth Cymru, roedd yr argymhelliad yn annog Llywodraeth Cymru i gyfarwyddo’r banc i adolygu ei brosesau diwydrwydd dyladwy, gyda’r bwriad o’u cryfhau os oes angen. Trafodwyd y pwnc hwn yn y pwyllgor yr wythnos diwethaf, fel y crybwyllwyd gan Gadeirydd y pwyllgor, ac rwy’n falch fod llythyr y banc ym mis Hydref wedi ymateb i’r argymhellion, gan nodi bod y banc, yn gyffredinol, yn bodloni neu’n rhagori ar y prosesau a gyflawnir gan fenthycwyr eraill. Ond rwyf braidd yn ansicr a yw'r ymadrodd 'yn gyffredinol' yn awgrymu eithriadau, felly buaswn yn gwerthfawrogi eglurhad pellach ar y pwynt hwnnw. Fodd bynnag, rwy'n croesawu cynnig Llywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad asesu cyhoeddus o'r banc, a fydd yn cynnwys archwilio'r prosesau diwydrwydd dyladwy. Yn wir, dyma oedd testun fy nghwestiynau i’r banc yn ystod eu gwaith craffu blynyddol ym mhwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig yr wythnos diwethaf, ac rwy'n croesawu, fel y soniodd y Cadeirydd, y diwydrwydd dyladwy gwell a grybwyllwyd gan Fanc Datblygu Cymru.

Ac yn olaf, soniaf am argymhellion 10 ac 11 gyda'i gilydd, sy'n ymwneud ag ymdrin â chwynion. Mae ymdrin â chwynion yn effeithiol, a sicrhau canlyniadau cyfiawn a theg, yn hollbwysig. Ni chredaf y byddai unrhyw un yn anghytuno â hynny. Fodd bynnag, mae'n achos pryder fod rhai achwynwyr wedi bod yn amharod i godi eu llais yn gyhoeddus. Yn waeth byth, rhoddodd yr Athro Dylan Jones-Evans dystiolaeth i’r pwyllgor gan nodi

'Rwyf hefyd wedi gweld achosion… lle mae cyfarwyddwyr wedi cael eu gorfodi ar fusnesau, lle maent yn teimlo eu bod wedi cael eu bwlio gan y cyfarwyddwyr hynny, lle cymerwyd camau, yn y bôn, i gael gwared ar y sylfaenwyr gwreiddiol. Ac mae'r banc datblygu fel cyllidwr wedi sefyll yno heb wneud dim byd'.

Dylai'r honiadau hyn gyfiawnhau argymhellion 10 ac 11 yn llawn, sy'n cynghori y dylid mynd i'r afael â'r mater o ymdrin â chwynion yn yr adolygiad teilwredig a argymhellir o'r banc. Yn ogystal, dylai Llywodraeth Cymru a'r banc ystyried sut i gasglu barn busnesau yn gyfrinachol ac yn ddienw. Byddai hyn yn gam sylweddol ymlaen o ran casglu gwybodaeth am arferion y banc heb orfod ofni dial. Os cânt eu rhoi ar waith yn effeithiol, credaf fod gan yr argymhellion hyn allu i gryfhau ymddiriedaeth o fewn Banc Datblygu Cymru a’i arfogi’n well i gefnogi busnesau ledled y wlad. Oherwydd, fel y mae Aelodau eraill wedi'i ddweud ar lawr y Siambr, mae Banc Datblygu Cymru yn gwneud llawer o ddaioni yn y maes hwn. Edrychaf ymlaen at weld cynnydd sylweddol ar ganfyddiadau adroddiad Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig, ac unwaith eto, hoffwn ddiolch i’r tîm cyfan am eu cyfraniadau iddo. Diolch, Ddirprwy Llywydd.

15:45

Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio, Rebecca Evans.

I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning, Rebecca Evans.

Diolch. I’m grateful to the Economy, Trade and Rural Affairs Committee for their report into the work of the Development Bank of Wales. I really do recognise the value of the scrutiny, which I think has been clear in the contributions today. The majority of the recommendations made by the committee have been accepted, and it is good news for Wales that, as an organisation, the development bank has successfully delivered and continues to successfully deliver on its headline objectives.

Working to a clear remit, the organisation has benefited from the clarity and the stability that we’ve provided to it, allowing the bank to build strong working relationships with businesses and also to plan for the long term. Responding to Brexit, the pandemic, and more recently the cost-of-living crisis, the bank has demonstrated time and time again that it’s able to be agile and responsive, bringing solutions to policy and delivery ambitions.

Since 2017, the bank has invested £778 million in more than 3,900 Welsh businesses, supporting 41,700 jobs. That’s a total impact of £1.66 billion on the Welsh economy—real investment, real businesses, real growth, supporting businesses in every part of Wales. The bank has leveraged £531 million of direct private sector co-investment between 2017 and March 2024, multiplying the impact of public finance.

Because the bank is dealing in repayable finance, not grants, that public investment will, in large part, be returned and be made available to businesses again in the future, allowing our resourcing of the bank to stretch further and the overall value proposition to be multiplied yet again. The bank will be taking forward work to further understand the economic impact of the private sector investment that is induced by the bank’s investment.

Learning to effectively handle customer complaints or concerns is vital for all organisations. Finance can be complex, and I am aware that there are times when customers don’t understand the role of the bank or the obligations of the bank, and this can, regrettably, lead to misunderstandings and complaints. And I am aware that specific complaints were brought to the attention of the committee, and, where possible, I have familiarised myself with those, and I’ve had the opportunity to address concerns with officials.

It is the case, though, that founder members of companies are sometimes removed by their boards. The bank’s involvement is as a lender and a minority shareholder, and, as such, the bank’s rights are limited to those which are agreed with the company in the investment agreement and the articles of association.

Diolch. Rwy’n ddiolchgar i Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig am eu hadroddiad ar waith Banc Datblygu Cymru. Rwy'n llwyr gydnabod gwerth y craffu, sydd wedi bod yn glir yn y cyfraniadau heddiw yn fy marn i. Mae’r rhan fwyaf o’r argymhellion a wnaed gan y pwyllgor wedi’u derbyn, ac mae’n newyddion da i Gymru fod y banc datblygu, fel sefydliad, wedi cyflawni ac yn parhau i gyflawni ei brif amcanion yn llwyddiannus.

Gan weithio i gylch gwaith clir, mae'r sefydliad wedi elwa ar yr eglurder a'r sefydlogrwydd a ddarparwyd gennym iddo, gan ganiatáu i'r banc feithrin perthynas waith gref â busnesau ac i gynllunio ar gyfer y tymor hir. Wrth ymateb i Brexit, y pandemig, ac yn fwy diweddar, yr argyfwng costau byw, mae'r banc wedi dangos dro ar ôl tro ei fod yn gallu bod yn ystwyth ac ymatebol, gan ddarparu atebion i uchelgeisiau polisi a chyflawni.

Ers 2017, mae’r banc wedi buddsoddi £778 miliwn mewn mwy na 3,900 o fusnesau yng Nghymru, gan gefnogi 41,700 o swyddi. Mae hynny'n gyfanswm o £1.66 biliwn o effaith ar economi Cymru—buddsoddiad real, busnesau real, twf real, yn cefnogi busnesau ym mhob rhan o Gymru. Mae’r banc wedi ysgogi £531 miliwn o gyd-fuddsoddiad uniongyrchol o'r sector preifat rhwng 2017 a mis Mawrth 2024, gan luosogi effaith cyllid cyhoeddus.

Gan fod y banc yn delio mewn cyllid ad-daladwy yn hytrach na grantiau, bydd y buddsoddiad cyhoeddus hwnnw, i raddau helaeth, yn cael ei ad-dalu a bydd ar gael i fusnesau eto yn y dyfodol, gan ganiatáu i'r adnoddau a ddarparwn i'r banc ymestyn yn bellach ac i’r datganiad gwerth cyffredinol luosogi eto. Bydd y banc yn bwrw ymlaen â gwaith i ddeall ymhellach effaith economaidd buddsoddiad y sector preifat sy'n cael ei alluogi gan fuddsoddiad y banc.

Mae dysgu ymdrin â chwynion neu bryderon cwsmeriaid yn effeithiol yn hanfodol i bob sefydliad. Gall cyllid fod yn gymhleth, ac rwy’n ymwybodol fod yna adegau pan nad yw cwsmeriaid yn deall rôl y banc na rhwymedigaethau’r banc, a gall hyn, yn anffodus, arwain at gamddealltwriaeth a chwynion. Ac rwy’n ymwybodol fod cwynion penodol wedi’u dwyn i sylw’r pwyllgor, a lle bo’n bosibl, rwyf wedi ymgyfarwyddo â’r rheini, ac wedi cael cyfle i fynd i’r afael â phryderon gyda swyddogion.

Fodd bynnag, mae'n wir fod aelodau sefydlu cwmnïau weithiau'n cael eu diswyddo gan eu byrddau. Rôl y banc yw benthyciwr a chyfranddaliwr lleiafrifol, ac fel y cyfryw, mae hawliau'r banc wedi'u cyfyngu i'r rhai y cytunwyd arnynt gyda'r cwmni yn y cytundeb buddsoddi a'r erthyglau cymdeithasu.

Will the Minister take an intervention? I have to say, I’m not overly familiar with this committee report, and I’ve sat in and listened to it. That is a severe criticism and observation provided by evidence to a witness to the committee, that people were imposed as mentors on companies and then founder members were removed. To say that it is common practice for boards to remove, when the evidence that the committee took showed that there was some doubt in the genuine reasons why members might have been removed—the original founders of the company—is very concerning indeed. You’ve said yourself that you have looked at some of these complaints. Do you believe that the complaints have merit to them and need further investigation?

A wnaiff y Gweinidog dderbyn ymyriad? Mae'n rhaid imi ddweud, nid wyf yn rhy gyfarwydd â’r adroddiad pwyllgor hwn, ac rwyf wedi eistedd i mewn a gwrando arno. Mae'r sylw a ddarparwyd gan dystiolaeth tyst i’r pwyllgor yn feirniadaeth lem, fod pobl yn cael eu gorfodi fel mentoriaid ar gwmnïau ac yna bod aelodau sefydlu yn cael eu diswyddo. Mae dweud ei fod yn arfer cyffredin i fyrddau ddiswyddo, pan ddangosodd y dystiolaeth a roddwyd i'r pwyllgor fod rhywfaint o amheuaeth ynghylch y rhesymau dilys pam y gallai aelodau fod wedi cael eu diswyddo—sylfaenwyr gwreiddiol y cwmni—yn peri cryn bryder. Rydych chi wedi dweud eich hun eich bod wedi edrych ar rai o'r cwynion hyn. A ydych chi'n credu bod y cwynion yn dal dŵr ac angen eu harchwilio ymhellach?

I said that founder members are 'sometimes' removed by boards; I wouldn't go so far as to say that is commonplace. But I think the point here is that it's not understood what the role of DBW is in relation to these boards. The rights that I've just referred to are standard in the industry and they're in place to protect the public investment, providing measures of protection for the public funds that the bank invests. I am, though, satisfied that the bank has looked at the complaints. There have been some cases, to be fair, where the complaints have been brought to the attention of the committee, rather than appropriately through the complaints process to the bank. So, I would obviously encourage those who do have a complaint to raise with the bank to raise it directly with the bank.

The bank, though, has updated, I know, the committee on the changes that it is making to its complaints handling procedures, and it's been reflecting on the cases that have been raised and learning and developing over the overall approach. But, for a bank or an organisation working with over 3,000 customers, the overall number of complaints is actually comfortingly low. Overwhelmingly, customer feedback on the bank is positive, and I think that the committee would accept that too. The bank's most recent net promoter score of 91 is an exceptional achievement and it does indicate that the bank is engaging and performing well and is managing those customer relationships well, and that's something that the bank's commitment to a relational delivery model helps to underpin.

The bank does conduct stakeholder surveys using a third party to ensure that there's independence and where responses are anonymous. I do understand that the bank is giving some further consideration to increasing the frequency of this research and encouraging further engagement while continuing to gather feedback in a confidential way.

The bank has been active in supporting employee buy-outs alongside wider management succession funding. I know that's an important recommendation within the committee's report. The Wales management succession fund has supported £19 million of investment since 2017, enabling many businesses to stay owned and rooted in Wales. But I have been reflecting on this recommendation in discussions I've been having recently with Social Business Wales, and also with Cwmpas and with partners in the co-operative sector more generally, who are very interested in ensuring that those businesses that are considering what their succession plans are actually consider what the options are in terms of those social models as well, and that's something that I'm keen to pursue.

Dywedais fod aelodau sefydlu yn cael eu diswyddo gan fyrddau 'weithiau'; ni fuaswn yn mynd mor bell â dweud bod hynny'n beth cyffredin. Ond credaf mai’r pwynt yma yw nad ydym yn deall beth yw rôl Banc Datblygu Cymru mewn perthynas â’r byrddau hyn. Mae'r hawliau yr wyf newydd gyfeirio atynt yn rhai safonol yn y diwydiant ac maent ar waith i ddiogelu'r buddsoddiad cyhoeddus, gan ddarparu mesurau diogelu ar gyfer y cronfeydd cyhoeddus y mae'r banc yn eu buddsoddi. Fodd bynnag, rwy'n fodlon fod y banc wedi edrych ar y cwynion. Bu rhai achosion, a bod yn deg, lle mae’r cwynion wedi’u dwyn i sylw’r pwyllgor, yn hytrach nag yn briodol drwy’r broses gwyno i’r banc. Felly, buaswn yn amlwg yn annog unrhyw un sydd â chwyn i'w chodi'n uniongyrchol gyda'r banc.

Gwn fod y banc, serch hynny, wedi rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r pwyllgor am y newidiadau y mae’n eu gwneud i’w weithdrefnau ymdrin â chwynion, ac mae wedi bod yn myfyrio ar yr achosion a godwyd ac yn dysgu ac yn datblygu'r dull gweithredu cyffredinol. Ond i fanc neu sefydliad sy'n gweithio gyda dros 3,000 o gwsmeriaid, mae nifer cyffredinol y cwynion yn galonogol o isel mewn gwirionedd. Mae'r rhan helaeth o adborth cwsmeriaid am y banc yn gadarnhaol, a chredaf y byddai’r pwyllgor yn derbyn hynny hefyd. Mae sgôr hyrwyddwr net ddiweddaraf y banc o 91 yn gyflawniad eithriadol, ac yn dynodi bod y banc yn ymgysylltu ac yn perfformio’n dda a’i fod yn rheoli’r cysylltiadau cwsmeriaid hynny’n dda, ac mae hynny’n rhywbeth y mae ymrwymiad y banc i fodel cyflawni perthynol yn helpu i’w ategu.

Mae'r banc yn cynnal arolygon rhanddeiliaid gan ddefnyddio trydydd parti i sicrhau annibyniaeth a lle mae ymatebion yn ddienw. Rwy’n deall bod y banc yn rhoi ystyriaeth bellach i gynyddu amlder yr ymchwil hwn ac annog ymgysylltu pellach gan barhau i gasglu adborth mewn ffordd gyfrinachol.

Mae'r banc wedi bod yn weithgar yn cefnogi pryniannau gan weithwyr ochr yn ochr â chyllid olyniaeth rheoli ehangach. Gwn fod hwnnw’n argymhelliad pwysig yn adroddiad y pwyllgor. Mae cronfa olyniaeth rheoli Cymru wedi cefnogi buddsoddiad o £19 miliwn ers 2017, gan alluogi llawer o fusnesau i aros yng Nghymru ac mewn dwylo Cymreig. Ond rwyf wedi bod yn myfyrio ar yr argymhelliad hwn mewn trafodaethau a gefais yn ddiweddar gyda Busnes Cymdeithasol Cymru, a hefyd gyda Cwmpas a chyda phartneriaid yn y sector cydweithredol yn fwy cyffredinol, sydd â chryn ddiddordeb mewn sicrhau bod busnesau sy’n ystyried beth yw eu cynlluniau ar gyfer olyniaeth yn ystyried beth yw’r opsiynau o ran y modelau cymdeithasol hynny hefyd, ac mae hynny’n rhywbeth rwy'n awyddus i fynd ar ei drywydd.

15:50

Will the Cabinet Secretary take an intervention? Just briefly on evidence we'd received in our latest scrutiny of the annual accounts, the development bank referred to an upper limit to investment in individual businesses when it comes to that succession fund. Have you had an opportunity to look at that evidence? If not, could you please look at that evidence? Because I think there's a case here of perhaps looking at whether or not we can increase that limit, because there are examples of some companies that the development bank could be getting involved with, but, unfortunately, because of that limit that is on their ability to invest, it stops them from getting involved and thereby protecting a Welsh business that was viable otherwise. 

A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet dderbyn ymyriad? Yn fyr, ar dystiolaeth a gawsom yn ein gwaith craffu diweddaraf ar y cyfrifon blynyddol, cyfeiriodd y banc datblygu at derfyn uchaf i fuddsoddiad mewn busnesau unigol o ran y gronfa olyniaeth honno. A ydych chi wedi cael cyfle i edrych ar y dystiolaeth honno? Os nad ydych, a fyddech chi cystal ag edrych ar y dystiolaeth honno? Oherwydd credaf fod achos yma o blaid edrych, efallai, i weld a allwn gynyddu’r terfyn hwnnw ai peidio, gan fod enghreifftiau o rai cwmnïau y gallai’r banc datblygu fod yn ymwneud â hwy, ond yn anffodus, oherwydd y terfyn ar eu gallu i fuddsoddi, mae’n eu hatal rhag ymwneud â hwy, a thrwy hynny, ddiogelu busnes Cymreig a fyddai fel arall yn hyfyw.

I'm more than happy to explore the rationale behind the development bank's setting of that limit with them, to explore things from their perspective, but very happy to, as I say, take that forward. 

So, in terms of other things the committee was interested in learning more about, one, I know, was about how the bank is supporting the development of community energy projects, and I am also keen to see what role the bank can play in increasing local ownership through investigating the use of the subsidy control for the £12 million local energy fund and also through engaging with private developers. So, again, I think that's a shared area of interest between ourselves and the committee. 

In response to the report's recommendation on streamlining the wider offer to business, I would say that we have a strong business support infrastructure through Business Wales and relationships and links with the bank are working effectively. The focus and priority now, though, is on ensuring that all support services are delivering on our economic priorities, and it needs our collective focus, and that's where I want to see an organisational effort deployed.

In response to the committee's suggestion that we consider placing the development bank on a statutory footing, I think that speaks of the value that is placed on the bank and it recognises the long-term nature of the work that is undertaken. But, as noted in my response to the committee, I think that that is a question that is best returned to once we get the issues around the reclassification of the bank resolved. And I know that this is a priority in the discussions that the Cabinet Secretary for finance is having with the Chief Secretary to the Treasury, and nobody would like this to be resolved more than I would and I share the committee's sense of urgency in this particular matter.

And then, just to conclude, having taken a couple of interventions, Deputy Presiding Officer, to the committee's recommendation on due diligence, we have asked the bank to review their activities and they've done so and changes have been made. So, I'm glad that the committee has been updated on some of that work already. The bank does operate in accordance with regulatory requirements and their diligence generally matches or exceeds that carried out by other lenders. For example, alongside the due diligence undertaken to tackle financial crime and money laundering, and alongside the diligence undertaken via credit agencies, the bank has now strengthened its approach to internet-based searches designed to flag any potential reputational risk factors that might require some further consideration ahead of a deal being sanctioned.

Just finally, to conclude, I do have confidence in the leadership of the bank and the board, and next year we will work with the board to complete a tailored project assessment review of the bank, mirroring the approach that we took in 2021, and that was the last time such an external review was undertaken. I do expect to see that review consider the progress made on the actions agreed through the committee's report. And thank you again to the committee.

Rwy’n fwy na pharod i archwilio gyda'r banc datblygu eu hunain y rhesymeg sy'n sail i'r terfyn hwnnw, i archwilio pethau o’u safbwynt hwy, ond rwy'n fwy na pharod, fel y dywedaf, i fwrw ymlaen â hynny.

Felly, o ran pethau eraill roedd gan y pwyllgor ddiddordeb mewn dysgu mwy amdanynt, rwy'n gwybod bod un yn ymwneud â sut y mae’r banc yn cefnogi datblygiad prosiectau ynni cymunedol, ac rwy'n awyddus hefyd i weld pa rôl y gall y banc ei chwarae yn cynyddu perchnogaeth leol drwy ymchwilio i'r defnydd o'r drefn rheoli cymhorthdal ar gyfer y gronfa ynni lleol, sy'n werth £12 miliwn, a hefyd drwy ymgysylltu â datblygwyr preifat. Felly, unwaith eto, credaf fod hwnnw'n faes o ddiddordeb cyffredin rhyngom ni a'r pwyllgor.

Mewn ymateb i argymhelliad yr adroddiad ar symleiddio’r cynnig ehangach i fusnesau, buaswn yn dweud bod gennym seilwaith cryf o gymorth i fusnesau drwy Busnes Cymru, a bod perthnasoedd a chysylltiadau â’r banc yn gweithio’n effeithiol. Fodd bynnag, mae’r ffocws a’r flaenoriaeth nawr ar sicrhau bod yr holl wasanaethau cymorth yn cyflawni ein blaenoriaethau economaidd, ac mae angen i bob un ohonom ganolbwyntio ar hynny, a dyna lle hoffwn weld ymdrech sefydliadol ar waith.

Mewn ymateb i awgrym y pwyllgor y dylem ystyried rhoi'r banc datblygu ar sylfaen statudol, credaf fod hynny’n dangos y gwerth a roddir ar y banc, ac yn cydnabod natur hirdymor y gwaith a wneir. Ond fel y nodwyd yn fy ymateb i’r pwyllgor, credaf fod hwnnw’n gwestiwn y byddai’n well dychwelyd ato pan fydd y materion sy'n ymwneud ag ailddosbarthiad y banc wedi'u datrys. A gwn fod hyn yn flaenoriaeth yn y trafodaethau y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn eu cael gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys, ac nid oes unrhyw un am i hyn gael ei ddatrys yn fwy na minnau, ac rwy’n rhannu ymdeimlad y pwyllgor o frys yn y mater penodol hwn.

Ac yna, i gloi, ar ôl derbyn ychydig o ymyriadau, Ddirprwy Lywydd, o ran argymhelliad y pwyllgor ar ddiwydrwydd dyladwy, rydym wedi gofyn i'r banc adolygu eu gweithgarwch, ac maent wedi gwneud hynny ac mae newidiadau wedi'u gwneud. Felly, rwy’n falch fod y pwyllgor eisoes wedi cael y wybodaeth ddiweddaraf am rywfaint o’r gwaith hwnnw. Mae'r banc yn gweithredu yn unol â gofynion rheoleiddiol ac mae eu diwydrwydd yn gyffredinol yn cyfateb neu'n rhagori ar yr hyn a gyflawnir gan fenthycwyr eraill. Er enghraifft, ochr yn ochr â’r diwydrwydd dyladwy a gyflawnir i fynd i’r afael â throseddau ariannol a gwyngalchu arian, ac ochr yn ochr â’r diwydrwydd a gyflawnir drwy asiantaethau credyd, mae’r banc bellach wedi cryfhau ei dull o wneud chwiliadau ar y rhyngrwyd sydd wedi’u cynllunio i nodi unrhyw ffactorau risg posibl i'w enw da y gallai fod angen ystyriaeth bellach arnynt cyn cymeradwyo cytundeb.

Yn olaf, i gloi, mae gennyf hyder yn arweinyddiaeth y banc a’r bwrdd, a’r flwyddyn nesaf, byddwn yn gweithio gyda’r bwrdd i gwblhau adolygiad asesu prosiect teilwredig o’r banc, gan adlewyrchu’r dull a ddefnyddiwyd gennym yn 2021, sef y tro diwethaf i adolygiad allanol o'r fath gael ei gynnal. Rwy’n disgwyl gweld yr adolygiad hwnnw’n ystyried y cynnydd a wnaed ar y camau gweithredu y cytunwyd arnynt drwy adroddiad y pwyllgor. A diolch eto i'r pwyllgor.

15:55

Galwaf ar Paul Davies nawr i ymateb i'r ddadl. 

And I call on Paul Davies now to reply to the debate. 

Diolch, Dirprwy Lywydd, and may I thank Members for taking part in this very important debate this afternoon? We've heard some really interesting contributions from Members today, as well as a constructive response from the Cabinet Secretary. I was pleased to hear examples of the good work being undertaken by the bank and support for the recommendations we put forward, which I believe will make it an even better institution. I'd also like to thank the Cabinet Secretary for her update on the classification issue, and I'm pleased that the Cabinet Secretary for finance is having further discussions on this issue. This is an area where the committee, of course, will continue to keep a watching brief.

Now, I didn't hear the Cabinet Secretary mention anything or give us an update on the project assessment review. I think it is important that this review helps the bank to ensure its complaints process works not just for its regulators but for the bank itself and its customers, including those it has rejected. I also look forward to hearing perhaps more from the Cabinet Secretary regarding the work to encourage anonymous feedback on the bank. This is an area that, again, might greatly help the bank to understand its customers and nip any issues in the bud in the future.

I was interested to hear the Cabinet Secretary's views on the complaints we have received regarding the development bank’s equity investments. As I mentioned in my opening remarks, we received these complaints anonymously, which has limited our ability to integrate them. Whilst the bank has refuted these claims, it is the duty of this committee to take these sorts of allegations seriously, because it only takes a brief look on a news website to find situations where allegations such as bullying have been made against other public institutions where, in some cases, they have been ignored, and, as we know, sometimes these cases do not end well in the long run. As I'm sure you'll appreciate, as Chair of the committee, I'll discuss what the other Members and the Cabinet Secretary have said in today’s debate with the rest of the committee, and we will make a decision on our next steps regarding these complaints in the very near future.

Now, I was interested to hear Members' views on the issue of due diligence. During our inquiry, we were pleased to see that, while the bank takes its strategic instructions from Government, it operates separately. However, it is important that it operates in line with the expectations the general public will have about the use of public funds, and this is why it must set higher fit-and-proper-person-style requirements for lending than the average commercial bank. As I said in my opening remarks, the bank seems to have taken this on, and I look forward to seeing the outcomes of their new approach in due course.

So, with that, Dirprwy Lywydd, I'd like to reiterate my thanks to the bank and its staff for engaging with this work. As I said earlier, I know it will not have been easy. I hope the outcomes will help the bank build on the broadly good job it is doing at the moment and improve its performance, which will, in turn, support further development of the Welsh economy.

So, in closing, may I thank all those who have taken part in this debate this afternoon? I want to reassure Members that the committee will continue to monitor progress against our recommendations and work with the Welsh Government and the bank to ensure the issues we have identified can be addressed, and that the bank can be put in the best possible position to deliver for Wales’s businesses and our economy. Diolch. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf i ddiolch i’r Aelodau am gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon y prynhawn yma? Rydym wedi clywed cyfraniadau hynod ddiddorol gan Aelodau heddiw, yn ogystal ag ymateb adeiladol gan Ysgrifennydd y Cabinet. Roeddwn yn falch o glywed enghreifftiau o’r gwaith da a wneir gan y banc a chefnogaeth i’r argymhellion a wnaed gennym, a fydd, yn fy marn i, yn ei wneud yn sefydliad gwell byth. Hoffwn ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet am ei diweddariad ar fater y dosbarthiad, ac rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid yn cael trafodaethau pellach ar y mater hwn. Mae hwn yn faes y bydd y pwyllgor, wrth gwrs, yn parhau i gadw llygad arno.

Nawr, ni chlywais Ysgrifennydd y Cabinet yn dweud unrhyw beth nac yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni am yr adolygiad asesu prosiect. Credaf ei bod yn bwysig fod yr adolygiad hwn yn helpu’r banc i sicrhau bod ei broses gwyno’n gweithio nid yn unig i’w reoleiddwyr ond i’r banc ei hun a’i gwsmeriaid, gan gynnwys y rheini y mae wedi’u gwrthod. Edrychaf ymlaen hefyd at glywed mwy, efallai, gan Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch y gwaith i annog adborth dienw ar y banc. Mae hwn yn faes a allai, unwaith eto, helpu'r banc yn fawr i ddeall ei gwsmeriaid a datrys problemau cyn iddynt ddatblygu yn y dyfodol.

Roedd yn ddiddorol clywed barn Ysgrifennydd y Cabinet ar y cwynion a gawsom ynghylch buddsoddiadau ecwiti’r banc datblygu. Fel y soniais yn fy sylwadau agoriadol, cawsom y cwynion hyn yn ddienw, sydd wedi cyfyngu ar ein gallu i’w hintegreiddio. Er bod y banc wedi gwrthod yr honiadau hyn, mae’n ddyletswydd ar y pwyllgor hwn i gymryd y mathau hyn o honiadau o ddifrif, gan mai dim ond cipolwg ar wefan newyddion sydd ei angen i ddod o hyd i sefyllfaoedd lle mae honiadau fel bwlio wedi’u gwneud yn erbyn sefydliadau cyhoeddus eraill lle maent, mewn rhai achosion, wedi cael eu hanwybyddu, ac fel y gwyddom, weithiau nid yw'r achosion hyn yn gorffen yn dda yn y tymor hir. Fel rwy’n siŵr y byddwch yn ei werthfawrogi, fel Cadeirydd y pwyllgor, byddaf yn trafod yr hyn y mae’r Aelodau eraill ac Ysgrifennydd y Cabinet wedi’i ddweud yn y ddadl heddiw gyda gweddill y pwyllgor, a byddwn yn gwneud penderfyniad ar ein camau nesaf ynghylch y cwynion hyn yn y dyfodol agos iawn.

Nawr, roedd yn ddiddorol clywed barn yr Aelodau ar fater diwydrwydd dyladwy. Yn ystod ein hymchwiliad, roeddem yn falch o weld, er bod y banc yn cael ei gyfarwyddyd strategol gan y Llywodraeth, ei fod yn gweithredu'n annibynnol. Fodd bynnag, mae’n bwysig ei fod yn gweithredu’n unol â’r disgwyliadau a fydd gan y cyhoedd ynghylch y defnydd o arian cyhoeddus, a dyna pam fod yn rhaid iddo osod gofynion uwch tebyg i ofynion person addas a phriodol ar gyfer benthyca na banc masnachol cyffredin. Fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, ymddengys bod y banc wedi cytuno i hyn, ac edrychaf ymlaen at weld canlyniadau eu dull gweithredu newydd maes o law.

Felly, gyda hynny, Ddirprwy Lywydd, rwyf am ailadrodd fy niolch i’r banc a’i staff am ymgysylltu â’r gwaith hwn. Fel y dywedais yn gynharach, gwn na fyddai wedi bod yn hawdd. Rwy'n gobeithio y bydd y canlyniadau’n helpu’r banc i adeiladu ar y gwaith da yn gyffredinol y mae’n ei wneud ar hyn o bryd a gwella ei berfformiad, a fydd, yn ei dro, yn cefnogi datblygiad pellach economi Cymru.

Felly, i gloi, a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma? Rwyf am roi sicrwydd i’r Aelodau y bydd y pwyllgor yn parhau i fonitro cynnydd yn erbyn ein hargymhellion ac yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru a’r banc i sicrhau y gellir mynd i’r afael â’r materion a nodwyd gennym, ac y gellir rhoi’r banc yn y sefyllfa orau bosibl i gyflawni ar gyfer busnesau Cymru a’n heconomi. Diolch.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.  

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

16:00
7. Dadl ar Adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, 'Craffu ar Gyfrifon: Amgueddfa Cymru 2021-22'
7. Debate on the Public Accounts and Public Administration Committee Report, 'Scrutiny of Accounts: Amgueddfa Cymru 2021-22'

Eitem 7 sydd nesaf, dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, 'Craffu ar Gyfrifon: Amgueddfa Cymru 2021-22'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig, Mark Isherwood.

Item 7 is next, a debate on the Public Accounts and Public Administration Committee report, 'Scrutiny of Accounts: Amgueddfa Cymru 2021-22'. I call on the Chair of the committee to move the motion, Mark Isherwood.

Cynnig NDM8745 Mark Isherwood

Cynnig bod y Senedd:

Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus - Craffu ar Gyfrifon: Amgueddfa Cymru 2021-22, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 26 Mehefin 2024.

Motion NDM8745 Mark Isherwood

To propose that the Senedd:

Notes the report of the Public Accounts and Public Administration Committee report - Scrutiny of Accounts: Amgueddfa Cymru 2021-22, which was laid in the Table Office on 26 June 2024.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. The Public Accounts and Public Administration Committee's grateful for the opportunity to discuss our report on Museum Wales Amgueddfa Cymru's accounts for 2021-22, which raised serious governance issues that led to significant costs for the public purse. The committee's report was published on 26 June this year.

The Auditor General for Wales raised concerns in the amgueddfa's financial reports for 2020-21 and 2021-22. This led to significant public interest in the circumstances surrounding a series of disputes involving the organisation's former director general, former president and former chief operating officer. The auditor general's subsequent work exposed serious governance issues relating to the financial settlement with the former director general, the details of which are set out in his public interest report, which may interest Members.

Amgueddfa Cymru was also subject to a Welsh Government tailored review, whose report was published in July 2023 and made 77 recommendations, 27 of which related to governance. In his public interest report, the auditor general concluded that the settlement with the former director was 'novel' and 'contentious', an opinion the committee shared.

On 5 December 2022, Amgueddfa Cymru settled a series of claims made by the former director general of the amgueddfa. He submitted a complaint to the Welsh Government about the conduct of the former president of the amgueddfa in June 2021, alleging inappropriate actions and behaviour. However, the former director general had told auditors that he had raised concerns about governance with the Welsh Government and the former president since December 2020.

The dispute between the parties escalated over a long period, with the director general submitting grievances in September 2021 and January 2022, with claims eventually submitted to an employment tribunal in October 2021 and August 2022. The Auditor General for Wales concluded that Amgueddfa Cymru did not have adequate policies to deal with concerns and grievances of this nature. The arrangements in place only applied to employed staff and did not cover grievances raised by senior staff and involving a non-executive board member, such as the former president.

The committee was extremely concerned that the arrangements for dealing with complaints and grievances proved wholly unsatisfactory. The breakdown of relationships at a senior level was a foreseeable risk that should have been reflected in their policies and procedures. Whilst the committee were satisfied that seeking a settlement was preferable to proceeding to an employment tribunal, having reviewed the private legal advice shared with the committee, we were not satisfied with the rationale for the settlement figure arrived at, which was based on a notice period of 22 months, when the former director general's contract of employment specified only a 12-month notice period. Indeed, the Auditor General for Wales concludes that the amgueddfa had not been able to demonstrate that it acted in the best interests of the public purse.

At the time of the auditor general's public interest report into this matter, the total potential costs of the payment to the former director general were £325,698, with further external legal and professional costs of £419,915, meaning a total settlement of £757,613. This includes a payment made to the former chief operating officer, who retired on grounds of ill health. This is especially troubling in the current financial climate, when these costs could have been avoided had stronger governance arrangements been in place. The committee was saddened to hear about the financial pressures facing Amgueddfa Cymru, with around 90 jobs to be lost and a voluntary severance scheme in place.

Diolch. Mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn ddiolchgar am y cyfle i drafod ein hadroddiad ar gyfrifon Amgueddfa Cymru ar gyfer 2021-22, a gododd faterion llywodraethu difrifol gan arwain at gostau sylweddol i'r pwrs cyhoeddus. Cafodd adroddiad y pwyllgor ei gyhoeddi ar 26 Mehefin eleni.

Cododd Archwilydd Cyffredinol Cymru bryderon yn adroddiadau ariannol yr amgueddfa ar gyfer 2020-21 a 2021-22. Arweiniodd hyn at ddiddordeb sylweddol gan y cyhoedd yn yr amgylchiadau yn gysylltiedig â chyfres o anghydfodau yn ymwneud â chyn-gyfarwyddwr cyffredinol, cyn-lywydd a chyn-brif swyddog gweithredu'r sefydliad. Datgelodd gwaith dilynol yr archwilydd cyffredinol faterion llywodraethu difrifol yn ymwneud â'r setliad ariannol gyda'r cyn-gyfarwyddwr cyffredinol, y mae eu manylion wedi'u nodi yn ei adroddiad budd y cyhoedd, a allai fod o ddiddordeb i'r Aelodau.

Roedd Amgueddfa Cymru hefyd yn destun adolygiad teilwredig gan Lywodraeth Cymru, y cyhoeddwyd ei adroddiad ym mis Gorffennaf 2023 a gwnaeth 77 o argymhellion, 27 ohonynt yn ymwneud â llywodraethu. Yn ei adroddiad budd y cyhoedd, daeth yr archwilydd cyffredinol i'r casgliad fod y setliad gyda'r cyn-gyfarwyddwr yn 'anarferol' ac yn 'ddadleuol', barn a rannai'r pwyllgor.

Ar 5 Rhagfyr 2022, setlodd Amgueddfa Cymru gyfres o hawliadau a wnaed gan gyn-gyfarwyddwr cyffredinol yr amgueddfa. Cyflwynodd gŵyn i Lywodraeth Cymru am ymddygiad cyn-lywydd yr amgueddfa ym mis Mehefin 2021, gan wneud honiadau am weithredoedd ac ymddygiad amhriodol. Ond roedd y cyn-gyfarwyddwr cyffredinol wedi dweud wrth archwilwyr ei fod wedi dwyn pryderon ynglŷn â llywodraethu i sylw Llywodraeth Cymru a'r cyn-lywydd ers mis Rhagfyr 2020.

Gwaethygodd yr anghydfod rhwng y partïon dros gyfnod hir, gyda'r cyfarwyddwr cyffredinol yn cyflwyno cwynion ym mis Medi 2021 a mis Ionawr 2022, a honiadau'n cael eu cyflwyno yn y pen draw i dribiwnlys cyflogaeth ym mis Hydref 2021 a mis Awst 2022. Daeth Archwilydd Cyffredinol Cymru i'r casgliad nad oedd gan Amgueddfa Cymru bolisïau digonol i ymdrin â phryderon a chwynion o'r math hwn. Nid oedd y trefniadau a oedd ar waith ond yn berthnasol i staff cyflogedig yn unig ac nid oeddent yn berthnasol i gwynion a gâi eu codi gan uwch staff ac yn ymwneud ag aelod anweithredol o'r bwrdd, fel y cyn-lywydd.

Roedd y pwyllgor yn bryderus iawn fod y trefniadau ar gyfer ymdrin â chwynion yn gwbl anfoddhaol. Roedd methiant perthnasoedd ar lefel uwch yn risg ragweladwy a ddylai fod wedi cael ei hadlewyrchu yn eu polisïau a'u gweithdrefnau. Er bod y pwyllgor yn fodlon bod ceisio setliad yn well na symud ymlaen i dribiwnlys cyflogaeth, ar ôl adolygu'r cyngor cyfreithiol preifat a rannwyd gyda'r pwyllgor, nid oeddem yn fodlon â'r rhesymeg dros y ffigur a benderfynwyd ar gyfer y setliad, a oedd yn seiliedig ar gyfnod rhybudd o 22 mis, pan nodai contract cyflogaeth y cyn-gyfarwyddwr cyffredinol gyfnod rhybudd o 12 mis yn unig. Yn wir, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru yn barnu nad oedd yr amgueddfa wedi gallu dangos ei bod wedi gweithredu er budd gorau'r pwrs cyhoeddus.

Ar adeg adroddiad budd y cyhoedd yr archwilydd cyffredinol i'r mater hwn, cyfanswm costau posibl y taliad i'r cyn-gyfarwyddwr cyffredinol oedd £325,698, gyda chostau cyfreithiol a phroffesiynol allanol pellach o £419,915, sy'n golygu cyfanswm setliad o £757,613. Mae hyn yn cynnwys taliad a wnaed i'r cyn-brif swyddog gweithredu, a ymddeolodd ar sail afiechyd. Mae hyn yn arbennig o ofidus yn yr hinsawdd ariannol bresennol, pan ellid bod wedi osgoi'r costau hyn pe bai trefniadau llywodraethu cryfach ar waith. Roedd y pwyllgor yn drist o glywed am y pwysau ariannol sy'n wynebu Amgueddfa Cymru, gyda thua 90 o swyddi i'w colli a chynllun diswyddo gwirfoddol yn ei le.

The payments to, or in relation to, the former director general included salary and oncosts totalling £225,698 for the period between 17 November 2022, being the effective date the former director general ceased to discharge his duties save for six prior engagements, and 30 September 2024. It was also concerning that the framework of governance at the amgueddfa appeared to stall completely, with regular in-person meetings of the board of trustees not taking place between September 2021 and May 2022, and business being conducted by e-mail, in contravention of the rules governing the amgueddfa.

The committee was also concerned to hear about the ministerial advice provided to the former Deputy Minister for Arts and Sport at the time of the dispute, which did not set out the total value of the settlement. We concluded that the then Deputy Minister had been placed in an invidious position because of this, and that wider issues relating to ministerial advice require urgent attention.

Indeed, in this case, it was not clear what procedures applied for the Welsh Government's consideration and approval of the settlement for the former director general. This was because of inconsistency between the Welsh Government's calling-in procedures for its arm's-length bodies and their 'Managing Welsh Public Money' guidance, which has not been updated since 2018.

Given the significant breakdown in relationships that led to this settlement, the committee was concerned that the Welsh Government decided to appoint the former president of the amgueddfa to lead a review of Cadw, operating in the same heritage and cultural sector as the amgueddfa. Whilst the committee acknowledges the conclusion that the former president did not breach the Nolan principles, it was clear from the independent grievance investigation that some elements of the complaints against him had been upheld, either in part or in full.

A wider area of concern is the forthcoming change to the tailored review programme, with the Welsh Government's chief operating officer telling us on 14 December 2023 that this programme would be paused while it implemented a new self-assessment model. Whilst the committee were concerned about the deliverability of the Welsh Government's tailored review programme, which originally intended to review every eligible body during the term of this Senedd, but failed to do so, a move to a light-touch assessment approach could lead to similar issues occurring at other bodies.

The committee made 14 recommendations in total, with eight of those addressed to the Welsh Government, and the remainder to Amgueddfa Cymru. The eight recommendations to the Welsh Government included the following: notify the Public Accounts and Public Administration Committee when referrals are made by the Welsh Government to the Charity Commission in the future; clarify the processes within 'Managing Welsh Public Money' to address the disconnect between it and the calling-in procedures, as well as scenarios when it is, itself, an involved party; provide further information about the appointment process for the appointment of the former president of Amgueddfa Cymru to his role reviewing Cadw; update the committee once the roll-out of the new self-assessment model for reviewing arm's-length bodies is concluded; provide more information about the financial support being provided to Amgueddfa Cymru to protect National Museum Cardiff; and review the grievance policies at all of its arm's-length and sponsored bodies to ensure that they're robust and fit for purpose. 

The Welsh Government accepted five of our recommendations fully, but accepted two in principle only, including the recommendation about the former president of the amgueddfa's appointment to the role reviewing Cadw. This is concerning, when the previous Permanent Secretary previously gave the Public Accounts Committee a commitment in January 2018 to end this practice in light of members' concerns that acceptance in principle did not constitute an adequate response. It remains our opinion that it still fails to constitute an adequate response.

The Welsh Government rejected one recommendation relating to a review of the grievance policies at other similar organisations. The Welsh Government explained that these policies are the responsibility of the individual accounting officers at those organisations, and that the Advisory, Conciliation and Arbitration Service provides support to such bodies on disciplinary and grievance procedures. They also cited significant staff costs as a barrier to implementing this recommendation. The committee was surprised by this response, given the demonstrable failure of the grievance policies and procedures at Amgueddfa Cymru, which led to significant costs to the public purse. We urge the Cabinet Secretary to reconsider this response.

Whilst we acknowledge the potential staff costs associated with implementing our recommendation, we feel there's a clear need for a more interventionist approach from the Welsh Government, to mitigate the risks of a similar situation reoccurring. This could include more robust guidance being issued, or an offer of support to bodies who have concerns and wish to redesign or review their policies.

The remaining six recommendations were addressed to Amgueddfa Cymru, and included a request for further information on their grievance procedures, the implementation of the recommendations of the tailored review, and the amgueddfa's workforce plan. Their response confirmed that the amgueddfa had now introduced a new early-resolution scheme to its grievance procedure, which was developed in conjunction with the Welsh Government’s sponsored bodies team and shared with the committee. They also provided a copy of their workforce plan and set out some further information about their change programme, Shaping our Future, which is tasked with managing a full restructure of the organisation, reducing their operating costs, and boosting profitability through income-generating activities.

The committee is satisfied that the amgueddfa has responded to this regrettable situation and is now in a better position to deal with a similar situation in the future. However, the committee remains unconvinced that lessons have been learned across the wider public sector in light of these issues, and we're concerned that a similar situation could occur elsewhere without more robust intervention from the Welsh Government. These risks are exacerbated by the introduction of the self-assessment review model, as I outlined above, which could lead to major issues at public bodies not being addressed until significant damage occurs.

The committee will be scrutinising the Welsh Governance's oversight of its arm's-length and public bodies with interest. We encourage our equivalent policy committees to do likewise, given our concerns. Diolch yn fawr.

Roedd y taliadau i, neu mewn perthynas â'r cyn-gyfarwyddwr cyffredinol yn cynnwys cyflog ac argostau gwerth cyfanswm o £225,698 ar gyfer y cyfnod rhwng 17 Tachwedd 2022, sef y dyddiad y peidiodd y cyn-gyfarwyddwr cyffredinol â chyflawni ei ddyletswyddau heblaw am chwe ymrwymiad a drefnwyd yn flaenorol, a 30 Medi 2024. Roedd hefyd yn destun pryder fod y fframwaith llywodraethu yn yr amgueddfa i'w weld wedi dod i stop, gyda chyfarfodydd wyneb yn wyneb rheolaidd bwrdd yr ymddiriedolwyr heb fod yn digwydd rhwng Medi 2021 a Mai 2022, a busnes yn cael ei gyflawni drwy e-bost, yn groes i'r rheolau sy'n llywodraethu'r amgueddfa.

Roedd y pwyllgor hefyd yn bryderus o glywed am y cyngor gweinidogol a roddwyd i gyn-Ddirprwy Weinidog y Celfyddydau a Chwaraeon adeg yr anghydfod, nad oedd yn nodi cyfanswm gwerth y setliad. Daethom i'r casgliad fod y Dirprwy Weinidog ar y pryd wedi ei rhoi mewn sefyllfa anodd oherwydd hyn, a bod materion ehangach yn ymwneud â chyngor gweinidogol angen sylw brys.

Yn wir, yn yr achos hwn, nid oedd yn glir pa weithdrefnau oedd yn berthnasol er mwyn i Lywodraeth Cymru ystyried a chymeradwyo'r setliad ar gyfer y cyn-gyfarwyddwr cyffredinol. Roedd hyn oherwydd anghysondeb rhwng gweithdrefnau galw i mewn Llywodraeth Cymru ar gyfer cyrff hyd braich a'u canllawiau 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru', nad ydynt wedi'u diweddaru ers 2018.

O ystyried y methiant perthnasoedd sylweddol a arweiniodd at y setliad hwn, roedd y pwyllgor yn pryderu bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu penodi cyn-lywydd yr amgueddfa i arwain adolygiad o Cadw, gan weithredu yn yr un sector treftadaeth a diwylliannol â'r amgueddfa. Er bod y pwyllgor yn cydnabod y casgliad nad oedd y cyn-lywydd wedi torri egwyddorion Nolan, roedd hi'n amlwg o'r ymchwiliad annibynnol i gwynion fod rhai elfennau o'r cwynion yn ei erbyn wedi eu cadarnhau, naill ai'n rhannol neu'n llawn.

Testun pryder mwy cyffredinol yw'r newid arfaethedig i'r rhaglen adolygu teilwredig, gyda phrif swyddog gweithredu Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym ar 14 Rhagfyr 2023 y byddai'r rhaglen hon yn cael ei gohirio wrth iddi weithredu model hunanasesu newydd. Er bod y pwyllgor yn poeni am gyflawnadwyedd rhaglen adolygu teilwredig Llywodraeth Cymru, a oedd â'r nod gwreiddiol o adolygu pob corff cymwys yn ystod tymor y Senedd hon, ond a fethodd wneud hynny, gallai newid i ddull asesu llai dwys arwain at broblemau tebyg yn digwydd mewn cyrff eraill.

Gwnaeth y pwyllgor gyfanswm o 14 o argymhellion, gydag wyth o'r rheini wedi'u cyfeirio at Lywodraeth Cymru, a'r gweddill i Amgueddfa Cymru. Roedd yr wyth argymhelliad i Lywodraeth Cymru yn cynnwys y canlynol: hysbysu'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus pan gaiff atgyfeiriadau eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i'r Comisiwn Elusennau yn y dyfodol; egluro'r prosesau yn 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru' i fynd i'r afael â'r datgysylltiad rhyngddo a'r gweithdrefnau galw i mewn, yn ogystal â senarios pan fo'n ymwneud â'r materion hynny ei hun; darparu rhagor o wybodaeth am y broses benodi ar gyfer penodi cyn-lywydd Amgueddfa Cymru i'w rôl yn adolygu Cadw; rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor pan fydd y broses ar gyfer cyflwyno'r model hunanasesu newydd ar gyfer adolygu cyrff hyd braich wedi dod i ben; darparu rhagor o wybodaeth am y cymorth ariannol sy'n cael ei ddarparu i Amgueddfa Cymru i ddiogelu Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd; ac adolygu'r polisïau cwyno ym mhob un o'i gyrff hyd braich a'r cyrff a noddir ganddi er mwyn sicrhau eu bod yn gadarn ac yn addas i'r diben. 

Derbyniodd Llywodraeth Cymru bump o'n hargymhellion yn llawn, ond derbyniodd ddau mewn egwyddor yn unig, gan gynnwys yr argymhelliad am benodiad cyn-lywydd yr amgueddfa i'r rôl yn adolygu Cadw. Mae hyn yn peri pryder, pan fo'r Ysgrifennydd Parhaol blaenorol wedi rhoi ymrwymiad i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus ym mis Ionawr 2018 i ddod â'r arfer hwn i ben yng ngoleuni pryderon yr aelodau nad oedd derbyn mewn egwyddor yn ymateb digonol. Rydym yn parhau i fod o'r farn nad yw'n ymateb digonol.

Gwrthododd Llywodraeth Cymru un argymhelliad yn ymwneud ag adolygiad o'r polisïau cwyno mewn sefydliadau eraill tebyg. Eglurodd Llywodraeth Cymru mai cyfrifoldeb y swyddogion cyfrifeg unigol yn y sefydliadau hynny yw'r polisïau hyn, a bod y Gwasanaeth Cynghori, Cymodi a Chyflafareddu yn rhoi cymorth i gyrff o'r fath ar weithdrefnau disgyblu a chwyno. Yn ogystal, fe wnaethant nodi costau staff sylweddol fel rhwystr rhag gweithredu'r argymhelliad hwn. Cafodd y pwyllgor ei synnu gan yr ymateb hwn, o ystyried methiant amlwg y polisïau a'r gweithdrefnau cwyno yn Amgueddfa Cymru, a arweiniodd at gostau sylweddol i'r pwrs cyhoeddus. Rydym yn annog Ysgrifennydd y Cabinet i ailystyried yr ymateb hwn.

Er ein bod yn cydnabod y costau staff posibl sy'n gysylltiedig â gweithredu ein hargymhelliad, rydym yn teimlo bod angen clir am ddull mwy ymyraethol gan Lywodraeth Cymru, er mwyn lliniaru'r risgiau y bydd sefyllfa debyg yn digwydd eto. Gallai hyn gynnwys cyhoeddi canllawiau mwy cadarn, neu gynnig cymorth i gyrff sydd â phryderon ac sy'n dymuno ailgynllunio neu adolygu eu polisïau.

Cyfeiriwyd y chwe argymhelliad arall at Amgueddfa Cymru, ac roeddent yn cynnwys cais am ragor o wybodaeth am eu gweithdrefnau cwyno, gweithredu argymhellion yr adolygiad teilwredig, a chynllun gweithlu'r amgueddfa. Cadarnhaodd eu hymateb fod yr amgueddfa bellach wedi cyflwyno cynllun datrysiad cynnar newydd i'w gweithdrefn gwyno, a ddatblygwyd ar y cyd â thîm y cyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru a'i rannu gyda'r pwyllgor. Hefyd, fe wnaethant ddarparu copi o'u cynllun gweithlu a nodi gwybodaeth bellach am eu rhaglen newid, Llunio ein Dyfodol, sydd â'r dasg o reoli'r gwaith o ailstrwythuro'r sefydliad yn llawn, gan leihau eu costau gweithredu, a hybu proffidioldeb trwy weithgareddau cynhyrchu incwm.

Mae'r pwyllgor yn fodlon fod yr amgueddfa wedi ymateb i'r sefyllfa anffodus hon a bellach mewn gwell sefyllfa i ymdrin â sefyllfa debyg yn y dyfodol. Fodd bynnag, nid yw'r pwyllgor yn argyhoeddedig fod gwersi wedi'u dysgu ar draws y sector cyhoeddus ehangach yng ngoleuni'r materion hyn, ac rydym yn pryderu y gallai sefyllfa debyg ddigwydd mewn mannau eraill heb ymyrraeth fwy cadarn gan Lywodraeth Cymru. Gwaethygir y risgiau hyn yn sgil cyflwyno'r model hunanasesu ar gyfer adolygu, fel yr amlinellais uchod, a allai arwain at fethu mynd i'r afael â phroblemau mawr mewn cyrff cyhoeddus nes bod niwed sylweddol yn digwydd.

Bydd y pwyllgor yn craffu gyda diddordeb ar drosolwg Llywodraethu Cymru o'i gyrff hyd braich a chyrff cyhoeddus. Rydym yn annog ein pwyllgorau polisi cyfatebol i wneud yr un peth, o ystyried ein pryderon. Diolch yn fawr.

16:10

Clearly, the national museum, Amgueddfa Cymru, is one of our most important national institutions. It's the institution that helps us tell our national story, and I think it clearly is the case in any nation, that the way that we preserve our past and the way we structure and support the institutions that help us do so, if we get that wrong, then how can we shape our future? So, culture is the key, often, and when something goes wrong with our cultural institutions, then that should be a core concern for our politics.

And it has to be said that what we've just heard from the chair of the PAPA committee, I think, is a great cause for concern because it raises some serious questions about systemic failure, both within the national museums, but also, I think, in terms of the Welsh Government's wider responsibilities. But it does raise broader questions, which I think are relevant to the governance of the public sector and all arm’s-length bodies, and I do want to talk about those in a second.

The picture that has just been painted for us—it's a pretty dire one, isn't it, really? We had here, essentially, a prolonged internal dispute, persistent conflict, serious disagreement between senior management and trustees, which resulted in the paralysis, over many years, of decision-making processes. We had the delegation of critical decisions such as financial settlements to a limited subset of trustees. We had the use of e-mail only for decision making, board meetings without minutes, et cetera. This had a pretty negative impact. We've heard the £750,000 it actually cost directly, but think of the thousands of hours, probably, that went into this situation. We had delayed financial reporting. The fact that we're discussing here, in November 2024, the accounts from 2021-22 in itself, I think, captures that. We had obviously weak systems for dealing with internal grievances and whistleblowing, which reflect a wider problem in terms of organisational dysfunction at the heart of the institution.

But the Welsh Government has to also accept its responsibilities here. Despite their awareness of serious failures of governance since, I believe, 2020, the Welsh Government's intervention lacked timeliness, lacked transparency, and allowed it to fester, and that was the wrong approach. Then, afterwards, I think there are legitimate questions raised by the committee in terms of was it the right thing, in terms of public perception, to then appoint the former president of Amgueddfa Cymru—. I'm not wishing to litigate the issues of substance that were at the heart of the disagreement, but in terms of public reputation, was it right to appoint the former president to a role leading a task and finish group in the heritage sector, following this dispute, and then, as the Chair has just said, to draw the conclusion, in public policy terms, that the thing to do after this sorry tale is then to move to a light-touch system of regulation of arm's-length bodies, to move to self-assessment? Surely we should be going in the opposite direction. What we need to have is more rigorous auditing, overview and oversight of public sector bodies.

Because it's not just the problems here in Museum Wales. Remember the leadership crisis in 2017 in Sport Wales and the dysfunctionality that was shown there; the financial mismanagement and the repeated audit qualifications that led to the resignation of the chair of NRW in 2018; the issues in terms of the forced resignation of Betsi Cadwaladr's board; the auditor general's review of the fire authorities in Wales, showing the weak accountability structures there. We have a general problem, I think, in terms of governance in the public sector, and that is eroding public trust, which means that public services cannot be delivered in the way that they should be, and so we need to strengthen the governance frameworks. We need not a system of self-assessment, but we need more rigorous audit from the Welsh Government's public bodies unit.

We need to look at more diverse boards. There is a theorem in public sector governance, 'diversity trumps talent'. I'm not sure about the middle word in that, but there is strong evidence that if you have a diverse board, you get a better functioning board. You need skill-based appointments as well, so you're not just choosing from a small reservoir, a small group of talent, but you're actually seeking to have the widest and most diverse group, because those are the most effective boards, and if we do that then I think we might be in a position to avoid some of the problems that I've just described.

Yn amlwg, mae'r amgueddfa genedlaethol, Amgueddfa Cymru, yn un o'n sefydliadau cenedlaethol pwysicaf. Dyma'r sefydliad sy'n ein helpu i adrodd ein stori genedlaethol, a chredaf ei bod yn amlwg mewn unrhyw genedl, mai'r ffordd yr ydym yn cadw ein gorffennol a'r ffordd y strwythurwn ac y cefnogwn y sefydliadau sy'n ein helpu i wneud hynny, os cawn hynny'n anghywir, sut y gallwn ni siapio ein dyfodol? Felly, diwylliant yw'r allwedd, yn aml, a phan aiff rhywbeth o'i le gyda'n sefydliadau diwylliannol, dylai hynny fod yn bryder sylfaenol i'n gwleidyddiaeth.

Ac mae'n rhaid dweud bod yr hyn rydym newydd ei glywed gan gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus yn destun pryder mawr am ei fod yn codi cwestiynau difrifol am fethiant systemig, o fewn yr amgueddfeydd cenedlaethol, ond hefyd o ran cyfrifoldebau ehangach Llywodraeth Cymru. Ond mae'n codi cwestiynau ehangach sy'n berthnasol i drefniadau llywodraethu'r sector cyhoeddus a phob corff hyd braich, ac rwyf am siarad am y rheini mewn eiliad.

Mae'r llun sydd newydd gael ei baentio i ni yn un go enbyd, onid yw? Yma, roedd gennym anghydfod mewnol hirfaith, yn y bôn, gwrthdaro parhaus, anghytundeb difrifol rhwng uwch reolwyr ac ymddiriedolwyr, a arweiniodd at barlys, dros nifer o flynyddoedd, yn y prosesau gwneud penderfyniadau. Cawsom ddirprwyo penderfyniadau allweddol megis setliadau ariannol i is-set gyfyngedig o ymddiriedolwyr. Cawsom y defnydd o e-bost yn unig ar gyfer gwneud penderfyniadau, cyfarfodydd bwrdd heb gofnodion, ac ati. Cafodd hyn effaith negyddol iawn. Clywsom am y £750,000 y mae'n ei gostio'n uniongyrchol, ond meddyliwch am y miloedd o oriau, mae'n debyg, a aeth i mewn i'r sefyllfa hon. Gwelsom oedi cyn llunio adroddiadau ariannol. Mae'r ffaith ein bod yma, ym mis Tachwedd 2024, yn trafod cyfrifon ar gyfer 2021-22 ynddo'i hun yn cyfleu hynny. Yn amlwg, gwelsom systemau gwan ar gyfer ymdrin â chwynion mewnol a chwythu'r chwiban, sy'n adlewyrchu problem ehangach gyda chamweithrediad sefydliadol wrth wraidd y sefydliad.

Ond mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru dderbyn ei chyfrifoldebau yma hefyd. Er gwaethaf eu hymwybyddiaeth o fethiannau llywodraethu difrifol ers 2020, nid oedd ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn amserol, dangosai ddiffyg tryloywder, ac fe ganiataodd iddo grynhoi, ac nid dyna'r ffordd gywir o'i wneud. Yna, wedyn, rwy'n credu bod cwestiynau dilys wedi eu codi gan y pwyllgor ynglŷn ag ai'r peth iawn, o ran canfyddiad y cyhoedd, oedd penodi cyn-lywydd Amgueddfa Cymru—. Nid wyf am gyfreitha'r materion o sylwedd a oedd wrth wraidd yr anghytundeb, ond o ran enw da cyhoeddus, a oedd hi'n iawn penodi'r cyn-lywydd i rôl yn arwain grŵp gorchwyl a gorffen yn y sector treftadaeth, yn dilyn yr anghydfod hwn, a dod i'r casgliad, fel y dywedodd y Cadeirydd, o safbwynt polisi cyhoeddus, mai'r peth i'w wneud ar ôl y stori ddiflas hon wedyn oedd symud i system reoleiddio ysgafn ar gyfer rheoleiddio cyrff hyd braich, symud i hunanasesiad? Dylem fynd i'r cyfeiriad arall. Yr hyn sydd angen i ni ei gael yw archwilio, trosolwg a goruchwyliaeth fwy trylwyr ar gyrff y sector cyhoeddus.

Oherwydd mae'n fwy na'r problemau yma yn Amgueddfa Cymru yn unig. Cofiwch am yr argyfwng arweinyddiaeth yn 2017 yn Chwaraeon Cymru a'r camweithredu a welwyd yno; y camreoli ariannol a'r amodau archwilio ailadroddus a arweiniodd at ymddiswyddiad cadeirydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn 2018; y problemau gydag ymddiswyddiad gorfodol bwrdd Betsi Cadwaladr; adolygiad yr archwilydd cyffredinol o'r awdurdodau tân yng Nghymru, gan ddangos y strwythurau atebolrwydd gwan yno. Rwy'n credu bod gennym broblem gyffredinol gyda llywodraethu yn y sector cyhoeddus, ac mae hynny'n erydu ymddiriedaeth y cyhoedd, sy'n golygu na ellir darparu gwasanaethau cyhoeddus yn y ffordd y dylent gael eu darparu, ac felly mae angen inni gryfhau'r fframweithiau llywodraethu. Nid system hunanasesu sydd ei hangen arnom, ond archwilio mwy trylwyr gan uned cyrff cyhoeddus Llywodraeth Cymru.

Mae angen inni edrych ar fyrddau mwy amrywiol. Mae yna theori mewn llywodraethu sector cyhoeddus fod 'amrywiaeth yn bwysicach na thalent'. Os oes gennych fwrdd amrywiol, mae yna dystiolaeth gref y cewch fwrdd sy'n gweithredu'n well. Mae angen apwyntiadau seiliedig ar sgiliau arnoch hefyd, felly nid dim ond dewis o gronfa fach, grŵp bach o dalent a wnewch, ond rydych chi mewn gwirionedd yn ceisio cael y grŵp ehangaf a mwyaf amrywiol, oherwydd dyna'r byrddau mwyaf effeithiol, ac os gwnawn hynny, rwy'n credu y gallem fod mewn sefyllfa i osgoi rhai o'r problemau rwyf newydd eu disgrifio.

16:15

I'd like to start by thanking the committee clerks, fellow Members, the Chair, and those who contributed and helped put this report together. I do wholeheartedly agree with Adam Price. Our culture and arts industry, alongside history, are vital assets to Wales, and I honestly believe that we owe it to our younger generations and the people of Wales at large to prioritise the maintenance and upkeep of facilities such as those of the national museum in Wales. It is because of this belief that I stand by the notion that competent governance at organisations such as Museum Wales is so important. We know that the committee's report comes within a wider background of recent cuts to the national museum's budget under Vaughan Gething's previous leadership, which as we all know led to serious discussions and concerns about the potential closure of the national museum in Cardiff. At the end of last year, we also heard about severe funding shortages, which predated these cuts, resulting in a £90 million repair backlog, covering all of the museum sites and urgent works totalling £25 million at the national museum in Cardiff alone.

This wider context of funding shortages and difficult decisions, as with many public sector organisations, make the report and its findings all the more difficult to read. As we know, the auditor general's report delves into detail, highlighting firstly that Museum Wales did not have adequate policies in place to deal with concerns raised by senior officers; secondly, that the employment dispute adversely affected their governance arrangements between September 2021 and November 2022; and thirdly, the legal costs were just shy of £420,000 to simply resolve a dispute. That figure does not take into account the amount spent on a settlement agreement, the cost of which the auditor general referred to as, and I quote, 'novel, contentious and repercussive'. It is therefore shocking to me that the Welsh Government rejected recommendation 3 of the Public Accounts and Public Administration Committee report, which advised the implementation of a system to review grievance procedures at arm's-length and sponsored bodies to ensure that they are robust and fit for purpose. So, with this in mind, Cabinet Secretary, considering the severity of both the committee and auditor general's concerns, could you please outline in your response what steps the Welsh Government has taken to ensure that appropriate support and guidance, as well as advice, has been given to the national museum of Wales in terms of grievance policies to ensure that a situation like this never ever happens again?

I am aware that we have limited time, Deputy Presiding Officer, but I wanted to refer to one of the recommendations before closing. Recommendation 8 refers to the appointment of the former president of Museum Wales to a new role reviewing Cadw. The recommendation itself advises the Welsh Government to provide the committee with the circumstances in which the former president was appointed to the role and a timeline for that appointment. Whilst it was, and I quote, accepted in principle, I believe that the justification of the recruitment for this role at Cadw being time-limited and his capacity in the task and finish group not being classed as a public appointment are quite frankly weak arguments, considering the context of the gravity of this dispute. And I believe that it would be beneficial for the Cabinet Secretary to also outline what discussions were taken within the Government prior to this appointment about the risks and whether other board members within Cadw at the time were consulted on their thoughts about whether this was an appropriate appointment, given that the work required was, indeed, alongside the former president. 

To conclude, Deputy Presiding Officer, we often hear a lot about lessons being learned, but I sincerely hope that this is not just lip service. This industry, the governance within it and the ongoing financial hardships are too grave to make such financial losses on disputes that could have clearly been managed differently and, perhaps, even prevented. With the Welsh Government having arm's-length oversight, there is a responsibility here, Deputy Presiding Officer, to support and advise organisations such as Museum Wales in the recruitment of senior board members and executives and to actually learn from these lessons so that taxpayers always receive value for their money and to avoid future disputes for the overall future operation of this very important organisation. Thank you.

Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i glercod y pwyllgor, cyd-Aelodau, y Cadeirydd, a'r rhai a gyfrannodd ac a helpodd i lunio'r adroddiad hwn. Rwy'n cytuno'n llwyr ag Adam Price. Mae ein diwydiant diwylliant a chelfyddydau, ynghyd â hanes, yn asedau hanfodol i Gymru, ac rwy'n credu'n gryf fod gennym gyfrifoldeb i'n cenedlaethau iau a phobl Cymru yn gyffredinol i flaenoriaethu cynnal a chadw cyfleusterau fel rhai'r amgueddfa genedlaethol yng Nghymru. Y gred hon sy'n gwneud imi sefyll dros y syniad fod llywodraethu cymwys mewn sefydliadau fel Amgueddfa Cymru mor bwysig. Gwyddom fod adroddiad y pwyllgor yn dod o fewn cefndir ehangach o doriadau diweddar i gyllideb yr amgueddfa genedlaethol o dan arweinyddiaeth flaenorol Vaughan Gething, a arweiniodd fel y gwyddom at drafodaethau difrifol a phryderon ynghylch y posibilrwydd y byddai'r amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd yn cau. Ddiwedd y llynedd, clywsom hefyd am brinder cyllid difrifol, a oedd yn rhagddyddio'r toriadau hyn, gan arwain at ôl-groniad atgyweirio gwerth £90 miliwn, sy'n cynnwys holl safleoedd yr amgueddfa a gwaith brys gwerth cyfanswm o £25 miliwn yn yr amgueddfa genedlaethol yng Nghaerdydd yn unig.

Mae'r cyd-destun ehangach hwn o brinder cyllid a phenderfyniadau anodd, fel gyda llawer o sefydliadau'r sector cyhoeddus, yn gwneud yr adroddiad a'i ganfyddiadau hyd yn oed yn anos i'w ddarllen. Fel y gwyddom, mae adroddiad yr archwilydd cyffredinol yn ymchwilio'n fanwl, gan dynnu sylw yn gyntaf at y ffaith nad oedd gan Amgueddfa Cymru bolisïau digonol ar waith i ymdrin â phryderon a godwyd gan uwch swyddogion; yn ail, fod yr anghydfod cyflogaeth wedi effeithio'n andwyol ar eu trefniadau llywodraethu rhwng mis Medi 2021 a mis Tachwedd 2022; ac yn drydydd, fod y costau cyfreithiol ychydig o dan £420,000 i ddatrys anghydfod yn unig. Nid yw'r ffigur hwnnw'n cynnwys y swm a wariwyd ar gytundeb setliad, y cyfeiriodd yr archwilydd cyffredinol at ei gost fel un 'anarferol, dadleuol ac adleisiol'. Felly mae'n frawychus i mi fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod argymhelliad 3 yn adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, a oedd yn cynghori y dylid gweithredu system i adolygu gweithdrefnau cwyno mewn cyrff hyd braich a chyrff a noddir i sicrhau eu bod yn gadarn ac yn addas i'r diben. Felly, gyda hyn mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, gan ystyried difrifoldeb pryderon y pwyllgor a'r archwilydd cyffredinol, a fyddech chi cystal ag amlinellu yn eich ymateb pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i sicrhau bod cymorth ac arweiniad priodol, yn ogystal â chyngor, wedi'u rhoi i amgueddfa genedlaethol Cymru mewn perthynas â pholisïau cwyno i sicrhau na fydd sefyllfa fel hon byth yn digwydd eto?

Rwy'n ymwybodol fod yr amser sydd gennym yn brin, Ddirprwy Lywydd, ond roeddwn eisiau cyfeirio at un o'r argymhellion cyn gorffen. Mae argymhelliad 8 yn cyfeirio at benodi cyn-lywydd Amgueddfa Cymru i rôl newydd yn adolygu Cadw. Mae'r argymhelliad ei hun yn cynghori Llywodraeth Cymru i ddarparu amgylchiadau penodi'r cyn-lywydd i'r rôl i'r pwyllgor, a llinell amser ar gyfer y penodiad hwnnw. Er ei fod wedi ei dderbyn mewn egwyddor, credaf fod y cyfiawnhad a roddwyd bod amser yn gyfyngedig i'r broses recriwtio ar gyfer y rôl hon yn Cadw ac nad oedd ei aelodaeth o'r grŵp gorchwyl a gorffen yn cael ei hystyried yn benodiad cyhoeddus yn ddadleuon eithaf gwan a dweud y gwir, o ystyried cyd-destun difrifoldeb yr anghydfod hwn. Ac rwy'n credu y byddai'n fuddiol i Ysgrifennydd y Cabinet nodi hefyd pa drafodaethau a gynhaliwyd o fewn y Llywodraeth cyn y penodiad hwn ynghylch y risgiau ac a ymgynghorwyd ag aelodau eraill o'r bwrdd o fewn Cadw ar y pryd ynghylch eu safbwyntiau ynglŷn ag a oedd hwn yn benodiad priodol, o gofio bod y gwaith a oedd ei angen yn digwydd ochr yn ochr â'r cyn-lywydd. 

I gloi, Ddirprwy Lywydd, rydym yn aml yn clywed llawer am wersi'n cael eu dysgu, ond rwy'n mawr obeithio nad gwasanaeth gwefusau yn unig yw hwn. Mae'r diwydiant hwn, y llywodraethu o'i fewn a'r caledi ariannol parhaus yn rhy ddifrifol i wneud colledion ariannol o'r fath ar anghydfodau y gellid bod wedi'u rheoli'n wahanol, ac wedi'u hatal o bosibl hyd yn oed. Gyda Llywodraeth Cymru yn darparu trosolwg hyd braich, mae cyfrifoldeb yma, Ddirprwy Lywydd, i gefnogi a chynghori sefydliadau fel Amgueddfa Cymru i recriwtio uwch aelodau bwrdd a swyddogion gweithredol ac i ddysgu o'r gwersi hyn fel bod trethdalwyr bob amser yn cael gwerth am eu harian ac osgoi anghydfodau yn y dyfodol ar gyfer gweithrediad cyffredinol y sefydliad pwysig hwn yn y dyfodol. Diolch.

16:20

Gaf i ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith ar hwn? Mi hoffwn i ddatgan yr oeddwn i'n gyflogedig efo Amgueddfa Cymru hyd at Ebrill 2021. Felly, er ei fod o ddim yn gyfnod hollol berthnasol, dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig fy mod i'n rhoi hynny ar y record, ac yn amlwg dwi'n adnabod nifer o'r unigolion yn fan hyn. Mae'n fy nhristáu i hefyd. Mae'n sefydliad rydw i'n angerddol amdano fo. Fel amlinellodd Adam Price, mae'n bwysig eithriadol i ni fel cenedl. Mae hwn yn adroddiad pwysig ac yn adlewyrchiad trist iawn o bennod difrifol iawn, nid yn unig yn hanes Amgueddfa Cymru, ond hefyd Llywodraeth Cymru. Un o'r pethau dwi'n anfodlon iawn efo fo ydy ymateb Llywodraeth Cymru, sydd mwy neu lai yn awgrymu mai bai Amgueddfa Cymru ydy'r holl broses. Ond, os edrychwch chi ar adroddiad y pwyllgor, mae o'n glir bod gwersi angen eu dysgu gan Lywodraeth Cymru.

May I thank the committee for their work in this area? I would like to declare that I was employed by Amgueddfa Cymru up until April 2021. So, although it isn't a period that's entirely relevant to this, I think it's important that I place that on the record, and obviously I know a number of the individuals involved. And it saddens me. It's an organisation that I'm passionate about. As Adam Price outlined, it's extremely important for us as a nation. This is a very important report and a sad reflection and a very sad chapter, not only in the history of Amgueddfa Cymru but also the Welsh Government. One of the things that I'm very dissatisfied by is the Welsh Government's response, which more or less suggests that this whole process is Amgueddfa Cymru's fault entirely. However, if you look at the committee's report, it is clear that lessons need to be learned by the Welsh Government. 

I would like to associate myself with the comments of Adam Price in terms of Welsh Government sponsored bodies and appointments. We need transparency, we need consistency. What is clear here is that, even though the role of the president, or now chair of the board, is one appointed by the Welsh Government and it's one that we as a Senedd will now have a say on, when things go wrong, it seems to be up to the organisation in question. It's almost a hands-off approach, and yet the processes were not in place. And I am sorry to see that a number of the lessons that came out from Sport Wales seem not to have been learned. So, exactly the point made by Natasha Asghar in her contribution: we can't keep saying that these kinds of things need to be sorted. 

I also have huge concerns, as Adam Price mentioned, in terms of the diversity of boards. We do see the same faces pop up on different boards. I am grateful to the committee for emphasising and making recommendations in relation to the appointment of the former president to the new role reviewing Cadw. That does raise serious questions in terms of not that individual in question, but the processes, because in any other instance where there are complaints, you would expect that the Welsh Government would take a neutral stance whilst those investigations are going ahead. To appoint someone to be working in the same sector when this dispute is going ahead does seem to indicate that the Welsh Government are taking a non-neutral stance. And that, for me, is not right, and must be looked at.

We do need to look at Welsh Government sponsored bodies. The inconsistency in terms of which trustee roles are paid, which aren't, and so on, means that it's not diverse, it's not an equal playing field in terms of who gets on these boards, who represents us, who helps shape our organisations. I wish every Senedd Member would read this report. I wish every Senedd Member would also read the Welsh Government's response. I hope the Welsh Government has learnt lessons, and that those may not be reflected in the Government response, but that lessons have been learned, because it's not adequate.

I would like to see officials also reconsider recommendation 3. I don't accept that that should have been rejected. There is a role for the Welsh Government. So, I'm grateful to the committee, but there is so much further work to do, and I hope to hear in the Minister's response a reflection on what the Welsh Government has done, not just what they've been encouraging Amgueddfa Cymru to do.

Hoffwn ategu sylwadau Adam Price ynglŷn â chyrff a noddir a phenodiadau gan Lywodraeth Cymru. Mae angen tryloywder arnom, mae angen cysondeb arnom. Yr hyn sy'n amlwg yma yw, er bod rôl y llywydd, neu gadeirydd y bwrdd bellach, yn un a benodir gan Lywodraeth Cymru ac yn un y bydd gennym ni fel Senedd lais yn eu cylch, pan aiff pethau o chwith, mae'n ymddangos mai mater i'r sefydliad dan sylw ydyw. Mae bron yn ddull hyd braich, ac eto nid oedd y prosesau ar waith. Ac mae'n ddrwg gennyf weld nad yw'n ymddangos bod nifer o'r gwersi a ddeilliodd o Chwaraeon Cymru wedi cael eu dysgu. Felly, yn union y pwynt a wnaed gan Natasha Asghar yn ei chyfraniad: ni allwn barhau i ddweud bod angen datrys y mathau hyn o bethau. 

Mae gennyf bryderon enfawr hefyd, fel y soniodd Adam Price, ynghylch amrywiaeth y byrddau. Gwelwn yr un wynebau'n ymddangos ar wahanol fyrddau. Rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am bwysleisio a gwneud argymhellion mewn perthynas â phenodi'r cyn-lywydd i'r rôl newydd yn adolygu Cadw. Mae hynny'n codi cwestiynau difrifol o ran, nid yr unigolyn dan sylw, ond y prosesau, oherwydd mewn unrhyw achos arall lle mae cwynion, byddech yn disgwyl y byddai Llywodraeth Cymru yn bod yn ddiduedd tra bod yr ymchwiliadau hynny'n mynd rhagddynt. Mae'n ymddangos bod penodi rhywun i fod yn gweithio yn yr un sector pan fo'r anghydfod hwn yn mynd rhagddo yn dangos nad yw Llywodraeth Cymru yn bod yn ddiduedd. Ac i mi, nid yw hynny'n iawn, a rhaid edrych arno.

Mae angen inni edrych ar gyrff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Mae'r anghysondeb o ran pa rolau ymddiriedolwyr sy'n cael eu talu, a pha rai nad ydynt yn cael eu talu, ac yn y blaen, yn golygu nad yw'n amrywiol, nid yw'n gae chwarae gwastad o ran pwy sy'n mynd ar y byrddau hyn, pwy sy'n ein cynrychioli ni, pwy sy'n helpu i siapio ein sefydliadau. Hoffwn pe bai pob Aelod o'r Senedd yn darllen yr adroddiad hwn. Hoffwn pe bai pob Aelod o'r Senedd yn darllen ymateb Llywodraeth Cymru hefyd. Rwy'n gobeithio bod Llywodraeth Cymru wedi dysgu gwersi, ac efallai na fydd y rheini wedi eu hadlewyrchu yn ymateb y Llywodraeth, ond bod gwersi wedi cael eu dysgu, oherwydd nid yw'n ddigonol.

Hoffwn weld swyddogion yn ailystyried argymhelliad 3 hefyd. Nid wyf yn derbyn y dylai hwnnw fod wedi cael ei wrthod. Mae yna rôl i Lywodraeth Cymru. Felly, rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor, ond mae cymaint o waith pellach i'w wneud, ac rwy'n gobeithio clywed ystyriaeth yn ymateb y Gweinidog o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud, nid yr hyn y maent wedi bod yn annog Amgueddfa Cymru i'w wneud yn unig.

16:25

Galwaf ar y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol, Jack Sargeant.

I call on the Minister for Culture, Skills and Social Partnership, Jack Sargeant.

Diolch yn fawr, Deputy Presiding Officer. Can I start by thanking the committee for the report, in particular the Chair, Mark Isherwood, for his leadership of the committee during this very difficult time and all of the other things the Chair has gone on to do, and to everybody who has contributed to this discussion today?

I should say from the outset, Chair, that I very much welcome the work of the committee and the future work of the committee and the scrutiny of the committee with my portfolio and perhaps on the roll-out of the self-assessment model that the Chair and others have raised concerns with today. You could hear the passion in the response from all Members for Amgueddfa Cymru. Adam Price was right to point to it being one of the most important institutions to the nation. It's one the most treasured cultural organisations, and the events outlined in this report do represent an extremely challenging time in its history. Whilst I was not directly involved during this difficult time, I am confident that lessons have been learned and that the work undertaken by the committee, as well as the report published by the Auditor General for Wales, have played an important part in this process.

I was pleased that the committee was satisfied that the decision to attempt to achieve a settlement instead of proceeding to a tribunal was the right course of action, noting the Chair's and the committee's response to the settlement. However, I understand that the decisions were made to resolve matters and enable all parties to move forward whilst avoiding greater cost to the public purse. The Cabinet Secretary for Culture and Social Justice, Trefnydd and Chief Whip provided a response to the committee's report back in August. She noted that the committee had highlighted areas we had identified as priorities and where progress was already being made. As the Chair pointed out, of the eight recommendations for the Welsh Government, we accepted five in full and two in principle.

We did not accept the recommendation related to reviewing each of our arm's-length sponsored bodies' grievance policies, which is the responsibility of individual accounting officers. There is already a statutory code of practice from ACAS, and they must follow a full and fair procedure in line with the code of practice for any discipline or grievance cases. We are continuing to review and update our policies and processes to help mitigate the risk of similar issues arising in the future. Since issuing our response, the Permanent Secretary has written to the committee outlining the approach being taken to update 'Managing Welsh Public Money'. Officials will be prioritising the essential elements within this document that require immediate attention, and as chapters are updated, they will be issued. We're aiming for a comprehensive review of the entire document to be completed by December 2025. And as stated in our response, Llywydd, the updated document will include clarifying processes to address scenarios where the Welsh Government is an involved party.

Work is also continuing on our guidance for raising a concern or complaint against a chair of a public body, on the roll-out of the self-assessment model for reviewing arm's-length bodies. We will keep the committee updated on these important pieces of work. In response to the report, we also agreed that our future referrals to the Charity Commission will be communicated to the committee and to the auditor general. The chair and chief executive of Amgueddfa Cymru have written to the committee responding to the recommendations relevant to them. Last month I had the opportunity to meet with them to discuss their vision for Amgueddfa Cymru's future and the role that it can play in supporting the priorities for culture and the Prif Weinidog's priorities. We continue to work in partnership with Amgueddfa Cymru in responding to the 77 recommendations made by the tailored review. Sixty of those recommendations are now either requiring no further action or are incorporated into plans as business as usual. The remaining 17 recommendations—the majority of those will be completed or in plans as business as usual by March 2025.

Governance reform is a priority for Amgueddfa Cymru's chair as she continues to respond to the tailored review and build a strong foundation for the future. This includes introducing a new committee structure for the board and reviewing key governance documentation. I do take on board, Chair, the points raised by Heledd, Adam and others around the diversity of boards, and this is an area that we could all do more on and we are all committed to doing so.

The committee also referenced in its report the budgetary pressures that faced Amgueddfa Cymru during this financial year in particular. As we know, this has been a very tough year for all of our cultural organisations and there is no simple solution to fix their current financial challenges. Since the committee's report, Llywydd, we have made a further £940,000 investment in terms of revenue funding available to Amgueddfa Cymru, which it is using to rebuild following the recent restructure, to help it become more sustainable for the future and to strengthen its governance arrangements. We have also made funding available for critical works at the National Museum Cardiff, and once the Welsh Government's draft budget for 2025-26 has been agreed, we'll be liaising with the museum regarding its budget for the next financial year.

Llywydd, our draft 'Priorities for Culture 2024–2030' sets out our priorities and ambitions for the next five years. We won't hold back on our ambitions for the sector. My ambition is that every person in Wales has the right to access, to curate, to participate in and to see themselves reflected in the cultural activity of the nation. Amgueddfa Cymru has a key role in helping to fulfil this and I'm committed to helping it thrive as an organisation. I have been assured that lessons have been learned and that challenges are being taken forward. Again, I'm grateful to the committee for their work on this report and do look forward to further scrutiny from the committee in the coming months ahead. Diolch.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am yr adroddiad, yn enwedig y Cadeirydd, Mark Isherwood, am y modd y mae wedi arwain y pwyllgor yn ystod y cyfnod anodd iawn hwn a'r holl bethau eraill y mae'r Cadeirydd wedi mynd ymlaen i'w gwneud, ac i bawb sydd wedi cyfrannu at y drafodaeth hon heddiw?

Dylwn ddweud ar y cychwyn, Gadeirydd, fy mod yn croesawu gwaith y pwyllgor a gwaith y pwyllgor yn y dyfodol a gwaith craffu'r pwyllgor gyda fy mhortffolio ac efallai ar gyflwyno'r model hunanasesu y mae'r Cadeirydd ac eraill wedi codi pryderon yn ei gylch heddiw. Gallech glywed yr angerdd yn yr ymateb gan holl yr Aelodau dros Amgueddfa Cymru. Roedd Adam Price yn iawn i nodi ei fod yn un o'r sefydliadau pwysicaf i'r genedl. Mae'n un o'r sefydliadau diwylliannol mwyaf gwerthfawr, ac mae'r digwyddiadau a amlinellir yn yr adroddiad hwn yn cynrychioli cyfnod hynod heriol yn ei hanes. Er nad oeddwn yn ymwneud yn uniongyrchol yn ystod y cyfnod anodd hwn, rwy'n hyderus fod gwersi wedi'u dysgu a bod y gwaith a wnaed gan y pwyllgor, yn ogystal â'r adroddiad a gyhoeddwyd gan Archwilydd Cyffredinol Cymru, wedi chwarae rhan bwysig yn y broses hon.

Roeddwn yn falch fod y pwyllgor yn fodlon fod y penderfyniad i geisio sicrhau setliad yn hytrach na mynd ymlaen i dribiwnlys yn un cywir, gan nodi ymateb y Cadeirydd a'r pwyllgor i'r setliad. Fodd bynnag, rwy'n deall bod y penderfyniadau wedi'u gwneud i ddatrys problemau a galluogi pob parti i symud ymlaen gan osgoi mwy o gost i'r pwrs cyhoeddus. Rhoddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Ddiwylliant a Chyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd a'r Prif Chwip ymateb i adroddiad y pwyllgor yn ôl ym mis Awst. Nododd fod y pwyllgor wedi tynnu sylw at feysydd roeddem wedi'u nodi fel blaenoriaethau a lle roedd cynnydd eisoes yn cael ei wneud. Fel y nododd y Cadeirydd, o'r wyth argymhelliad ar gyfer Llywodraeth Cymru, fe wnaethom dderbyn pump yn llawn a dau mewn egwyddor.

Ni wnaethom dderbyn yr argymhelliad yn ymwneud ag adolygu polisïau cwyno pob un o'n cyrff noddedig hyd braich, sy'n gyfrifoldeb i swyddogion cyfrifeg unigol. Mae gan ACAS god ymarfer statudol eisoes, a rhaid iddynt ddilyn gweithdrefn lawn a theg yn unol â'r cod ymarfer ar gyfer unrhyw achos disgyblaeth neu gwyno. Rydym yn parhau i adolygu a diweddaru ein polisïau a'n prosesau i helpu i liniaru'r risg o broblemau tebyg yn codi yn y dyfodol. Ers cyhoeddi ein hymateb, mae'r Ysgrifennydd Parhaol wedi ysgrifennu at y pwyllgor yn amlinellu'r dull o ddiweddaru 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru'. Bydd swyddogion yn blaenoriaethu'r elfennau hanfodol yn y ddogfen sydd angen sylw ar unwaith, ac wrth i benodau gael eu diweddaru, byddant yn cael eu cyhoeddi. Rydym yn anelu at gwblhau adolygiad cynhwysfawr o'r ddogfen gyfan erbyn mis Rhagfyr 2025. Ac fel y nodwyd yn ein hymateb, Lywydd, bydd y ddogfen wedi'i diweddaru yn cynnwys egluro prosesau i fynd i'r afael â senarios lle mae Llywodraeth Cymru yn barti sy'n ymwneud â'r materion hynny ei hun.

Mae gwaith hefyd yn parhau ar ein canllawiau ar gyfer codi pryder neu gŵyn yn erbyn cadeirydd corff cyhoeddus, ar gyflwyno'r model hunanasesu ar gyfer adolygu cyrff hyd braich. Byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r pwyllgor am y darnau pwysig hyn o waith. Mewn ymateb i'r adroddiad, cytunwyd hefyd y bydd ein hatgyfeiriadau at y Comisiwn Elusennau yn y dyfodol yn cael eu cyfleu i'r pwyllgor ac i'r archwilydd cyffredinol. Mae cadeirydd a phrif weithredwr Amgueddfa Cymru wedi ysgrifennu at y pwyllgor yn ymateb i'r argymhellion sy'n berthnasol iddynt. Fis diwethaf cefais gyfle i gyfarfod â hwy i drafod eu gweledigaeth ar gyfer dyfodol Amgueddfa Cymru a'r rôl y gall ei chwarae yn cefnogi'r blaenoriaethau ar gyfer diwylliant a blaenoriaethau'r Prif Weinidog. Rydym yn parhau i weithio mewn partneriaeth gydag Amgueddfa Cymru i ymateb i'r 77 o argymhellion a wnaed gan yr adolygiad teilwredig. Bellach, nid oes angen camau pellach ar 60 o'r argymhellion hynny neu maent wedi'u hymgorffori mewn cynlluniau fel busnes fel arfer. Bydd y 17 argymhelliad sy'n weddill—bydd y rhan fwyaf o'r rheini wedi'u cwblhau neu mewn cynlluniau fel busnes fel arfer erbyn mis Mawrth 2025.

Mae diwygio llywodraethu yn flaenoriaeth i gadeirydd Amgueddfa Cymru wrth iddi barhau i ymateb i'r adolygiad teilwredig ac adeiladu sylfaen gref ar gyfer y dyfodol. Mae hyn yn cynnwys cyflwyno strwythur pwyllgor newydd ar gyfer y bwrdd ac adolygu dogfennau llywodraethu allweddol. Gadeirydd, rwy'n ystyried y pwyntiau a godwyd gan Heledd, Adam ac eraill ynghylch amrywiaeth y byrddau, ac mae hwn yn faes y gallai pob un ohonom wneud mwy arno ac rydym i gyd wedi ymrwymo i wneud hynny.

Cyfeiriodd y pwyllgor yn ei adroddiad hefyd at y pwysau cyllidebol a wynebodd Amgueddfa Cymru yn ystod y flwyddyn ariannol hon yn enwedig. Fel y gwyddom, mae hon wedi bod yn flwyddyn anodd iawn i'n holl sefydliadau diwylliannol ac nid oes ateb syml i ddatrys eu heriau ariannol presennol. Ers adroddiad y pwyllgor, Lywydd, rydym wedi gwneud buddsoddiad pellach o £940,000 o gyllid refeniw i Amgueddfa Cymru, ac mae'n ei ddefnyddio i ailadeiladu yn dilyn yr ailstrwythuro diweddar, i'w helpu i ddod yn fwy cynaliadwy ar gyfer y dyfodol ac i gryfhau ei drefniadau llywodraethu. Rydym hefyd wedi sicrhau bod cyllid ar gael ar gyfer gwaith hanfodol yn Amgueddfa Genedlaethol Caerdydd, a phan gaiff cyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru ar gyfer 2025-26 ei derbyn, byddwn yn cysylltu â'r amgueddfa ynglŷn â'i chyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf.

Lywydd, mae ein dogfen ddrafft 'Blaenoriaethau ar gyfer Diwylliant 2024–2030' yn nodi ein blaenoriaethau a'n huchelgeisiau ar gyfer y pum mlynedd nesaf. Ni fyddwn yn dal yn ôl ar ein huchelgeisiau ar gyfer y sector. Fy uchelgais yw bod gan bob person yng Nghymru hawl i gael mynediad at, i guradu, i gymryd rhan ac i weld eu hunain wedi eu hadlewyrchu yng ngweithgarwch diwylliannol y genedl. Mae gan Amgueddfa Cymru rôl allweddol yn helpu i gyflawni hyn ac rwyf wedi ymrwymo i'w helpu i ffynnu fel sefydliad. Cefais fy sicrhau bod gwersi wedi'u dysgu a bod heriau'n cael sylw. Unwaith eto, rwy'n ddiolchgar i'r pwyllgor am eu gwaith ar yr adroddiad hwn ac rwy'n edrych ymlaen at graffu pellach gan y pwyllgor yn y misoedd sydd i ddod. Diolch.

16:30

Galwaf ar Mark Isherwood i ymateb i'r ddadl.

I call on Mark Isherwood to reply to the debate.

Diolch. Thanks to everybody for their contributions. Adam Price, as you said, Amgueddfa Cymru is one of our most important national institutions and it's therefore a core concern if something goes wrong with one of these. You highlighted that this raises broader questions about the governance of the public sector and arm's-length bodies and that Welsh Government also has to accept its responsibilities here when it became aware of serious governance issues but allowed them to fester. As you said, to then move to self-assessment of public bodies is wrong, when this has, instead, illustrated the need for more rigorous audit controls.

Natasha Asghar again referred to the background of wider funding shortages at amgueddfa, the lack of adequate policies being in place, the impact of the Government's arrangements and the high cost to the public purse. She stated, quite rightly, that it is shocking that the Welsh Government rejected our recommendation of a review of grievance procedures at other similar bodies. And she asked what discussion there has been in the Welsh Government about risks applied to the appointment of the former president to the role of reviewing Cadw. 

Heledd Fychan, as you said, lessons need to be learned. We need transparency and consistency. You referred to the Welsh Government's hands-off approach when these things need to be sorted, and to stop seeing the same faces popping up on boards. You concluded that you hoped that the Welsh Government has learned lessons not reflected in its response.

The Minister for Culture, Skills and Social Partnership rightly stated that Amgueddfa Cymru is one of our most treasured cultural organisations. He referred to progress being made, but then to only accepting five of the committee’s recommendations, which fails to provide the assurances that we seek and the public needs to hear. He did say that work is progressing, which the Welsh Government will keep the committee aware of, and that he has taken on board the points made about the diversity of boards and budgeting pressures. He concluded that lessons do have to be learned and challenges taken forward.

I will just conclude by repeating a couple of lines, however, in my speech, when I referred to the acceptance of two recommendations in principle only, including the recommendation about the former president of the amgueddfa’s appointment to the role reviewing Cadw. This is concerning, when the previous Permanent Secretary previously gave the Public Accounts Committee in the last Senedd a commitment to end this practice in light of Members' concerns that 'acceptance in principle' did not constitute an adequate response. We hope and trust that that is still the Welsh Government’s position. As I have mentioned before, in leading debates in this Chamber in this capacity—. I have emphasised that we need the Welsh Government to revisit that and revisit the reasons why, in 2018, it then felt that that was the appropriate position to take.

Diolch i bawb am eu cyfraniadau. Adam Price, fel y dywedoch chi, Amgueddfa Cymru yw un o'n sefydliadau cenedlaethol pwysicaf ac felly mae'n bryder sylfaenol os aiff rhywbeth o'i le ar un o'r rhain. Fe wnaethoch chi dynnu sylw at y ffaith bod hyn yn codi cwestiynau ehangach am lywodraethu'r sector cyhoeddus a chyrff hyd braich a bod yn rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd dderbyn ei chyfrifoldebau yma pan ddaeth yn ymwybodol o faterion llywodraethu difrifol a chaniatáu iddynt grynhoi. Fel y dywedoch chi, mae symud wedyn i hunanasesu cyrff cyhoeddus yn anghywir, pan fo hyn, yn hytrach, wedi dangos yr angen am reolaethau archwilio mwy trylwyr.

Cyfeiriodd Natasha Asghar eto at gefndir ehangach o brinder cyllid yn yr amgueddfa, y diffyg polisïau digonol ar waith, effaith trefniadau'r Llywodraeth a'r gost uchel i'r pwrs cyhoeddus. Dywedodd, yn gwbl briodol, ei bod yn frawychus fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod ein hargymhelliad y dylid cynnal adolygiad o weithdrefnau cwyno mewn cyrff eraill tebyg. A gofynnodd pa drafodaeth a fu yn Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r risgiau sy'n gysylltiedig â phenodi'r cyn-lywydd i'r rôl o adolygu Cadw. 

Heledd Fychan, fel y dywedoch chi, mae angen dysgu gwersi. Mae angen tryloywder a chysondeb arnom. Fe wnaethoch chi gyfeirio at ddull hyd braich Llywodraeth Cymru pan fo angen datrys y pethau hyn, ac i roi'r gorau i weld yr un wynebau'n ymddangos ar fyrddau. Daethoch i'r casgliad eich bod yn gobeithio bod Llywodraeth Cymru wedi dysgu gwersi mewn ffordd na chaiff ei hadlewyrchu yn ei hymateb.

Dywedodd y Gweinidog Diwylliant, Sgiliau a Phartneriaeth Gymdeithasol yn gywir ddigon mai Amgueddfa Cymru yw un o'n sefydliadau diwylliannol mwyaf gwerthfawr. Nododd fod cynnydd yn cael ei wneud, ond dywedodd mai pump yn unig o argymhellion y pwyllgor a gafodd eu derbyn, ffaith nad yw'n rhoi'r sicrwydd a geisiwn ac sydd angen i'r cyhoedd ei glywed. Dywedodd fod gwaith yn mynd rhagddo, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi gwybod i'r pwyllgor amdano, a'i fod wedi ystyried y pwyntiau a wnaed am amrywiaeth y byrddau a'r pwysau cyllidebu. Daeth i'r casgliad fod yn rhaid dysgu gwersi a gweithredu ar heriau.

Ond rwyf am orffen trwy ailadrodd un neu ddwy o linellau o fy araith, pan gyfeiriais at dderbyn dau argymhelliad mewn egwyddor yn unig, gan gynnwys yr argymhelliad am benodi cyn-lywydd yr amgueddfa i'r rôl yn adolygu Cadw. Mae hyn yn peri pryder, pan roddodd yr Ysgrifennydd Parhaol blaenorol ymrwymiad i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn y Senedd ddiwethaf y byddai'r arfer hwn yn dod i ben yng ngoleuni pryderon yr Aelodau nad oedd 'derbyn mewn egwyddor' yn ymateb digonol. Rydym yn gobeithio ac yn ffyddiog mai dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru o hyd. Fel y soniais o'r blaen, wrth arwain dadleuon yn y Siambr yn y swydd hon—. Rwyf wedi pwysleisio bod angen i Lywodraeth Cymru ailedrych ar hynny ac ailedrych ar y rhesymau pam, yn 2018, y teimlai bryd hynny fod hwnnw'n safbwynt priodol.

16:35

You need to conclude now, Mark, please.

Rhaid i chi orffen nawr, Mark, os gwelwch yn dda.

As I concluded, the committee will be scrutinising the Welsh Government's oversight of its arm's-length and public bodies with interest, and we encourage all other equivalent policy committees to do likewise. Diolch yn fawr.

Fel y dywedais wrth orffen, bydd y pwyllgor yn craffu ar drosolwg Llywodraeth Cymru ar gyrff hyd braich a chyrff cyhoeddus gyda diddordeb, ac rydym yn annog pob pwyllgor polisi cyfatebol arall i wneud yr un peth. Diolch yn fawr.

Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed, in accordance with Standing Order 12.36.  

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Rhyddhad eiddo amaethyddol
8. Welsh Conservatives Debate: Agricultural property relief

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt, a gwelliant 2 yn enw Heledd Fychan.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt, and amendment 2 in the name of Heledd Fychan.

Eitem 8 yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig: rhyddhad eiddo amaethyddol. Galwaf ar James Evans i wneud y cynnig.

Item 8 is the Welsh Conservatives Debate: agricultural property relief. I call on James Evans to move the motion.

Cynnig NDM8747 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

Yn galw ar Lywodraeth Lafur y DU i wyrdroi ei phenderfyniad i osod treth fferm deuluol ar fusnesau amaethyddol.

Motion NDM8747 Darren Millar

To propose that the Senedd:

Calls on the UK Labour Government to reverse its decision to impose a family farm tax on agricultural businesses.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion tabled in the name of my colleague Darren Millar. Today we in the Conservative Party stand shoulder to shoulder with our farmers and propose that this Senedd calls on the UK Labour Government to reverse its damaging decision to impose what has rightly been called the family farm tax. These changes to agricultural property relief and business property relief will have profound consequences for Welsh farming, rural communities and our economy.

Farming is the pillar of the Welsh economy. Agriculture contributes £1.6 billion annually to our economy and directly employs over 50,000 people and many more jobs are supported indirectly in supply chains, food production and retail. Yet the changes to APR and BPR threaten to undermine this critical sector. Currently, APR provides 100 per cent relief from inheritance tax for qualifying agricultural properties, and BPR offers similar relief for business-related assets not covered by APR. These reliefs allow farming families to pass down their businesses without facing punitive tax bills that could force them to sell off land, buildings and machinery to meet their obligations.

APR is not a loophole. It’s a specifically designed policy introduced in the Inheritance Tax Act 1984, protecting Britain’s family farms from being sold and broken up, ensuring our food security across the United Kingdom. Labour's proposed changes to cap the full APR at £1 million and reduce relief to 50 per cent on assets above this threshold on paper may seem reasonable, but, yet again, Labour have got their numbers wrong. In practice, it will devastate family farms, many of which far exceed the threshold in asset value, but operate on minimal cash flows and tight profit margins. To put these figures into perspective, a typical 200 acre livestock farm in Wales may have an asset value of £1.5 million to £2 million. While this may seem high, it does reflect the rise in price of agricultural land, which currently sits at £8,000 to £10,000 per acre. It doesn't represent the farm's profitability. Under these proposed changes, the additional tax burden could easily exceed £200,000 for a farm of this size. For families inheriting that farm, this would likely necessitate in selling off land, buildings, taking out unsustainable loans or breaking up the business entirely. This Government here, and the Government in Westminster, presumes that assuming that owning a farm equates to wealth. This is a fundamental misunderstanding of farming economics. Most farms are asset rich, but are cash poor. The high value of land is offset by the extremely low return on capital—just 1 per cent per annum on average. 

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig a gyflwynwyd yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Heddiw, rydym ni yn y Blaid Geidwadol yn sefyll gyda'n ffermwyr ac yn cynnig bod y Senedd hon yn galw ar Lywodraeth Lafur y DU i wyrdroi ei phenderfyniad niweidiol i osod yr hyn a elwir yn briodol yn dreth ar y fferm deuluol. Bydd y newidiadau hyn i ryddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes yn arwain at ganlyniadau difrifol i ffermio yng Nghymru, cymunedau gwledig a'n heconomi.

Ffermio yw piler economi Cymru. Mae amaethyddiaeth yn cyfrannu £1.6 biliwn bob blwyddyn i'n heconomi ac mae'n cyflogi dros 50,000 o bobl yn uniongyrchol a chaiff llawer mwy o swyddi eu cefnogi'n anuniongyrchol mewn cadwyni cyflenwi, cynhyrchiant bwyd a manwerthu. Ac eto, mae'r newidiadau i ryddhad eiddo amaethyddol a rhyddhad eiddo busnes yn bygwth tanseilio'r sector hanfodol hwn. Ar hyn o bryd, mae rhyddhad eiddo amaethyddol yn darparu rhyddhad o 100 y cant rhag treth etifeddiant ar gyfer eiddo amaethyddol cymwys, ac mae rhyddhad eiddo busnes yn cynnig rhyddhad tebyg i asedau sy'n gysylltiedig â busnes nad ydynt yn dod o dan ryddhad eiddo amaethyddol. Mae'r rhyddhadau hyn yn caniatáu i deuluoedd sy'n ffermio drosglwyddo eu busnesau heb wynebu biliau treth cosbol a allai eu gorfodi i werthu tir, adeiladau a pheiriannau i gyflawni eu rhwymedigaethau.

Nid bwlch yn y gyfraith yw rhyddhad eiddo amaethyddol. Mae'n bolisi a gynlluniwyd yn benodol ac a gyflwynwyd yn Neddf Treth Etifeddiant 1984, i ddiogelu ffermydd teuluol Prydain rhag cael eu gwerthu a'u hollti, gan sicrhau ein diogeledd bwyd ledled y Deyrnas Unedig. Gall newidiadau arfaethedig Llafur i gapio'r rhyddhad eiddo amaethyddol llawn ar £1 filiwn a lleihau rhyddhad i 50 y cant ar asedau uwchben y trothwy hwn ymddangos yn rhesymol ar bapur, ond unwaith eto, mae Llafur wedi cael eu rhifau'n anghywir. Yn ymarferol, bydd yn dinistrio ffermydd teuluol, gyda llawer ohonynt yn werth llawer mwy na'r trothwy o ran gwerth asedau, ond yn gweithredu ar y llif arian parod lleiaf posibl ac elw bach. Er mwyn rhoi'r ffigurau hyn mewn persbectif, efallai y bydd gan fferm dda byw 200 erw nodweddiadol yng Nghymru werth ased o £1.5 miliwn i £2 filiwn. Er y gall hyn ymddangos yn uchel, mae'n adlewyrchu'r cynnydd ym mhris tir amaethyddol, sydd ar hyn o bryd yn £8,000 i £10,000 yr erw. Nid yw'n cynrychioli proffidioldeb y fferm. O dan y newidiadau arfaethedig hyn, gallai'r baich treth ychwanegol fod yn fwy na £200,000 yn hawdd ar gyfer fferm o'r maint hwn. I deuluoedd sy'n etifeddu'r fferm honno, mae'n debygol y byddai hyn yn golygu gwerthu tir, adeiladau, cymryd benthyciadau anghynaliadwy neu chwalu'r busnes yn gyfan gwbl. Mae'r Llywodraeth yma, a'r Llywodraeth yn San Steffan, yn rhagdybio bod bod yn berchen ar fferm yn cyfateb i gyfoeth. Mae'n gamddealltwriaeth sylfaenol o economeg ffermio. Mae'r rhan fwyaf o ffermydd yn gyfoethog mewn asedau, ond yn dlawd mewn arian parod. Mae gwerth uchel y tir yn cael ei wrthbwyso gan yr enillion isel iawn ar gyfalaf—dim ond 1 y cant y flwyddyn ar gyfartaledd. 

These changes also are a significant threat to our tenant farming sector in Wales, which accounts for about 30 per cent of agricultural land in Wales. Approximately half of this is let under farm business tenancies, which can be reclaimed by the landowner at the end of their fixed period. The changes to APR reduce the tax advantages of owning land, incentivising landowners to sell off or repurpose their assets, rather than rent them out, and, as most people know, that equates to just planting trees, losing productive farmland. Young farmers and new entrants who often rely on rented land to start their careers will be disproportionately affected at a time when we should be encouraging the next generation into agriculture. This policy creates barriers to entry and reduces the opportunity for growth.

But the broader economic implications of these changes cannot be ignored. Agriculture underpins the food and drink industry in Wales. It's Wales's largest manufacturing sector, worth £7 billion annually. Undermining farms risks destabilising this entire supply chain completely. Food security is an increasingly urgent issue. The UK imports around 40 per cent of its food, leaving us extremely vulnerable to global supply chain disruptions. Family farms across Wales play a pivotal role in maintaining domestic food production and reducing resilience on imports. 

Now, let's turn to the amendments to this motion, and the amendment proposed by the Government. You seem to reframe this whole issue, blaming previous UK Conservative Governments for fiscal challenges. However, this attempt to justify this policy yet again here ignores the damage it will cause to Welsh farming. Yet again, here in Cardiff Bay, blaming somebody else and not taking any accountability for what they've done. Amendment 2, proposed by Heledd Fychan, calls for a further assessment of this policy. We will be supporting this amendment. While it's important that we understand the consequences, we already do have ample evidence across the sector to show that this policy will harm farming businesses across the country. I don't think delay is an option currently—action is needed now. 

Deputy Presiding Officer, this family farm tax is, yet again, a short-sighted harmful policy that risks irreparable damage to Wales's farming sector, and not just here in Wales, but right the way across our United Kingdom. It misunderstands the economic realities of farming. It undervalues the cultural importance of the family farms, supporting the Welsh language across our country. And it ignores the broader consequences for rural communities and food security. But, Deputy Presiding Officer, it's not to be expected, is it, from Labour? This is another key in their class war against working people. They've taxed business, they've taxed working people and now they're taxing farmers. They even want to tell people where they can and cannot send their kids to school. It's yet again this Government supporting a Government in Westminster waging a class war against working people. Support our motion today, and let's send a clear message to Westminster: enough's enough, time's up already, and it's time for a change.

Mae'r newidiadau hyn hefyd yn fygythiad sylweddol i'n sector ffermwyr tenant yng Nghymru, sy'n ffermio tua 30 y cant o dir amaethyddol Cymru. Mae tua'i hanner yn cael ei osod dan denantiaethau busnes fferm, y gall y tirfeddiannwr ei adennill ar ddiwedd eu cyfnod penodol. Mae'r newidiadau i ryddhad eiddo amaethyddol yn lleihau manteision treth bod yn berchen ar dir, gan gymell tirfeddianwyr i werthu neu addasu eu hasedau at ddibenion gwahanol, yn hytrach na'u gosod ar rent, ac fel y gŵyr y rhan fwyaf o bobl, mae hynny'n golygu plannu coed yn unig, colli tir fferm cynhyrchiol. Bydd ffermwyr ifanc a newydd-ddyfodiaid sy'n aml yn dibynnu ar dir rhent i ddechrau eu gyrfa yn cael eu heffeithio'n anghymesur ar adeg pan ddylem fod yn annog y genhedlaeth nesaf i mewn i fyd amaeth. Mae'r polisi hwn yn creu rhwystrau i fynediad ac yn lleihau'r cyfle i dyfu.

Ond ni ellir anwybyddu goblygiadau economaidd ehangach y newidiadau hyn. Amaethyddiaeth yw sylfaen y diwydiant bwyd a diod yng Nghymru. Dyma sector gweithgynhyrchu mwyaf Cymru, sy'n werth £7 biliwn bob blwyddyn. Mae tanseilio ffermydd yn creu perygl o ansefydlogi'r gadwyn gyflenwi gyfan yn llwyr. Mae diogeledd bwyd yn fater o bwys cynyddol. Mae'r DU yn mewnforio tua 40 y cant o'i bwyd, gan ein gadael yn eithriadol o agored i darfu byd-eang ar y gadwyn gyflenwi. Mae ffermydd teuluol ledled Cymru yn chwarae rhan ganolog yn cynnal cynhyrchiant bwyd domestig a lleihau dibyniaeth ar fewnforion. 

Nawr, gadewch inni droi at y gwelliannau i'r cynnig hwn, a'r gwelliant a gynigiwyd gan y Llywodraeth. Mae'n ymddangos eich bod yn ail-fframio'r holl fater, gan feio Llywodraethau Ceidwadol blaenorol y DU am heriau cyllidol. Fodd bynnag, mae'r ymgais hon i gyfiawnhau'r polisi hwn unwaith eto'n anwybyddu'r niwed y bydd yn ei achosi i ffermio yng Nghymru. Unwaith eto, yma ym Mae Caerdydd, rhoi'r bai ar rywun arall a pheidio ag ysgwyddo unrhyw gyfrifoldeb am yr hyn y maent wedi'i wneud. Mae gwelliant 2, a gynigiwyd gan Heledd Fychan, yn galw am asesiad pellach o'r polisi hwn. Byddwn yn cefnogi'r gwelliant hwn. Er ei bod yn bwysig ein bod yn deall y canlyniadau, mae gennym ddigon o dystiolaeth eisoes ar draws y sector i ddangos y bydd y polisi hwn yn niweidio busnesau ffermio ledled y wlad. Nid wyf yn meddwl bod oedi'n opsiwn ar hyn o bryd—mae angen gweithredu nawr. 

Ddirprwy Lywydd, mae'r dreth hon ar ffermydd teuluol yn bolisi niweidiol cibddall sy'n creu perygl o niwed anadferadwy i sector ffermio Cymru, ac nid yma yng Nghymru yn unig, ond ar draws y Deyrnas Unedig. Mae'n camddeall realiti economaidd ffermio. Mae'n tanbrisio pwysigrwydd diwylliannol y ffermydd teuluol, sy'n cefnogi'r Gymraeg ar draws ein gwlad. Ac mae'n anwybyddu'r canlyniadau ehangach i gymunedau gwledig a diogeledd bwyd. Ond Ddirprwy Lywydd, onid dyma sydd i'w ddisgwyl gan Lafur? Mae'n elfen arall yn eu rhyfel dosbarth yn erbyn gweithwyr. Maent wedi trethu busnesau, maent wedi trethu gweithwyr a nawr maent yn trethu ffermwyr. Maent eisiau dweud wrth bobl lle gallant a lle na allant anfon eu plant i'r ysgol hyd yn oed. Unwaith eto, mae'r Llywodraeth hon yn cefnogi Llywodraeth yn San Steffan i ymladd rhyfel dosbarth yn erbyn gweithwyr. Cefnogwch ein cynnig heddiw, a gadewch inni anfon neges glir i San Steffan: digon yw digon, mae'r amser ar ben yn barod, ac mae'n bryd newid.

16:45

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth a rhoi yn ei le

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod cyfraniad pwysig ffermwyr at ein heconomi, ein prosesau cynhyrchu bwyd, ein hamgylchedd a’n cymunedau.

2. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth y DU i newid y rhyddhad eiddo amaethyddol.

3. Yn cydnabod bod newidiadau Llywodraeth y DU i ryddhad eiddo amaethyddol wedi’u gwneud o fewn cyd-destun y niwed a achoswyd gan Lywodraeth flaenorol y DU i wasanaethau cyhoeddus a’r diffyg o £22 biliwn mewn arian cyhoeddus.

4. Yn croesawu cymorth amrywiol Llywodraeth Cymru i ffermwyr, gan gynnwys sicrhau estyniad i ryddhad eiddo amaethyddol o fis Ebrill 2025 i gynnwys y Cynllun Ffermio Cynaliadwy.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all and replace with

To propose that the Senedd:

1. Recognises the important contribution that farmers make to our economy, food production, environment and communities.

2. Notes the decision taken by the UK Government to make changes to agricultural property relief.

3. Recognises the UK Government’s changes to agricultural property relief were made in the context of the damage inflicted by the previous UK Government on public services and the £22 billion black hole in public finances.

4. Welcomes the Welsh Government’s wide range of support for farmers, including securing the extension of agricultural property relief from April 2025 to include the Sustainable Farming Scheme.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Member
Huw Irranca-Davies 16:45:27
Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs

Yn ffurfiol.

Formally.

A galwaf ar Llyr Gruffydd i gynnig gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.

And I call on Llyr Gruffydd to move amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan. 

Gwelliant 2—Heledd Fychan

Ychwanegu fel pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraethau Cymru a’r DU i gynnal asesiad manwl o effaith y newidiadau trethiannol ar fusnesau amaethyddol, er mwyn deall yr effaith y mae’n debygol o’i gael ar gynaliadwyedd a hyfywedd ffermydd teuluol yng Nghymru.

Amendment 2—Heledd Fychan

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh and UK Governments to undertake a detailed assessment of the impact of the tax changes on agricultural businesses, to understand the impact it is likely to have on the sustainability and viability of family farms in Wales.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Er tryloywder, mae'n well i fi ddweud does gen i ddim tir i'w rhoi yn etifeddiaeth i unrhyw un, a dydw i ddim chwaith yn derbyn neu'n disgwyl derbyn tir yn etifeddiaeth, ond mae gen i blant, wrth gwrs, a all, efallai, yn y dyfodol derbyn etifeddiaeth o'r fath.

Thank you very much, Dirprwy Lywydd. For the purposes of transparency, I should say that I don't have land to leave to anyone, nor do I expect to receive any land as an inheritance, but I have children who may receive such an inheritance in future. 

Now, there has been uproar, obviously, around this policy, firstly I suppose because Labour promised in opposition that they wouldn't introduce a change of policy, but then of course they did so in their very first budget. But it was also announced abruptly, with quite an imminent introduction as well, and that has left next to no time, of course, for many, particularly the very oldest farmers, to put their inheritance in order.

But there has also been uproar because, of course, it's an indiscriminate policy. It doesn't differentiate between land that's working, food producing, family farms, and land that has purposely been purchased by some of the richest people in society in order to avoid paying tax on their wealth and assets, and that's why Plaid Cymru supports this motion. Now, that doesn't mean, of course, that those richest, very richest, asset holders shouldn't pay their fair share, but it does mean that we shouldn't be risking the future of working family farms. They eke out a living from their land, making a tiny return on their land: average incomes of around £18,500 for livestock farmers in Wales, and they work 60 to 70 hours a week. That's minimum wage territory, isn't it? And they're the people who put food on our tables, who strive to provide this country with the food security that we all want to see. They deliver on agri-environment schemes, and, of course, as we've heard, they underpin the social, cultural and linguistic fabric of communities the length and breadth of Wales.

Now if the UK Government had given older farmers time to make arrangements, or had they introduced a much more targeted approach that didn't undermine the future of many of our ordinary family farms here in Wales, then I'm sure the discussion around this change to agricultural property relief would be very different. But they didn't, did they? And that's why we're supporting this motion today.

Now, we will nevertheless be asking Members to support an amendment to add an additional call on both the Welsh and UK Governments to undertake a detailed assessment of the impact of the tax changes on agricultural businesses for the very purpose of helping us to understand the impact it's likely to have on the sustainability and viability of family farms in Wales.

I don't want to see our struggling family farms having to sell off parts of their farm to pay the inheritance tax and, as a result, become less viable as a farm business for the next generation. Yes, make sure that the billionaire landowners like James Dyson and the Duke of Westminster pay their fair share, but, in doing so, don't undermine the honest, hard-working family farms in this country who provide so many of the services that society these days, I'm afraid, take for granted. Diolch.

Nawr, mae cynnwrf wedi bod ynghylch y polisi hwn, yn amlwg, yn gyntaf mae'n debyg oherwydd bod Llafur wedi addo pan oeddent yn wrthblaid na fyddent yn newid polisi, ond wedyn wrth gwrs fe wnaethant hynny yn eu cyllideb gyntaf un. Ond fe'i cyhoeddwyd yn sydyn hefyd, heb lawer o amser cyn ei gyflwyno, ac mae hynny wedi gadael y nesaf peth i ddim amser i lawer, yn enwedig y ffermwyr hynaf, roi trefn ar eu cynlluniau etifeddiaeth.

Ond bu cynnwrf hefyd oherwydd ei fod yn bolisi diwahân. Nid yw'n gwahaniaethu rhwng tir sy'n gweithio, yn cynhyrchu bwyd, ffermydd teuluol, a thir sydd wedi'i brynu'n bwrpasol gan rai o bobl gyfoethocaf cymdeithas er mwyn osgoi talu treth ar eu cyfoeth a'u hasedau, a dyna pam y mae Plaid Cymru'n cefnogi'r cynnig hwn. Nawr, nid yw hynny'n golygu na ddylai'r deiliaid asedau cyfoethocaf oll hynny dalu eu cyfran deg, ond mae'n golygu na ddylem beryglu dyfodol ffermydd teuluol sy'n gweithio. Maent yn crafu bywoliaeth o'u tir, gan wneud elw bach ar eu tir: incwm cyfartalog o tua £18,500 i ffermwyr da byw yng Nghymru, ac maent yn gweithio 60 i 70 awr yr wythnos. Dyna'r isafswm cyflog, ynte? A hwy yw'r bobl sy'n rhoi bwyd ar ein byrddau, sy'n ymdrechu i ddarparu'r diogeledd bwyd yr ydym i gyd eisiau ei weld i'r wlad hon. Maent yn cyflawni cynlluniau amaeth-amgylcheddol, ac wrth gwrs, fel y clywsom, maent yn sail i wead cymdeithasol, diwylliannol ac ieithyddol cymunedau ar hyd a lled Cymru.

Nawr, pe bai Llywodraeth y DU wedi rhoi amser i ffermwyr hŷn wneud trefniadau, neu pe baent wedi cyflwyno dull wedi'i dargedu'n llawer gwell nad oedd yn tanseilio dyfodol llawer o'n ffermydd teuluol cyffredin yma yng Nghymru, rwy'n siŵr y byddai'r drafodaeth ynghylch y newid i ryddhad eiddo amaethyddol yn wahanol iawn. Ond ni wnaethant hynny. A dyna pam ein bod yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw.

Nawr, hoffwn ofyn i'r Aelodau gefnogi gwelliant er hynny i ychwanegu galwad ychwanegol ar Lywodraethau Cymru a'r DU i gynnal asesiad manwl o effaith y newidiadau treth ar fusnesau amaethyddol er mwyn ein helpu i ddeall yr effaith y mae'n debygol o'i chael ar gynaliadwyedd a hyfywedd ffermydd teuluol yng Nghymru.

Nid wyf am weld ein ffermydd teuluol sy'n ei chael hi'n anodd yn gorfod gwerthu rhannau o'u fferm i dalu'r dreth etifeddiant ac o ganlyniad, yn dod yn llai hyfyw fel busnes fferm ar gyfer y genhedlaeth nesaf. Ie, gwnewch yn siŵr fod biliwnyddion sy'n dirfeddianwyr fel James Dyson a Dug Westminster yn talu eu cyfran deg, ond wrth wneud hynny, peidiwch â thanseilio'r ffermydd teuluol gonest, gweithgar yn y wlad hon sy'n darparu cymaint o'r gwasanaethau y mae cymdeithas yn eu cymryd yn ganiataol y dyddiau hyn. Diolch.

The family farm tax on farming businesses is misguided and ill thought out, and will only lead to lasting damage to Welsh farming and the break-up of family farms. But the tax will also leave farmers with a lack of confidence as well to invest in the future of their businesses. I think what is incredibly disappointing is that Labour Ministers here are more concerned about standing up for their own party in Westminster than standing up for rural communities here in Wales. And when it comes to the number of farms that are affected, we've heard all sorts of figures from different departments within the UK Government. I think the latest figure is that the wealthiest 500 estates each year will only be paying the farm tax. But, of course, the NFU and the CLA—and I much prefer to believe their figures than the figures coming out of different departments of the UK Government at the moment—estimate that up to 70,000 farms will be affected. And whilst the Labour Government here claims that the new £1 million threshold means that three quarters of farms will not be impacted by the change, of course we hear from the farming unions that that is an underestimate and that up to half of all working farms, possibly more, could be affected by the new tax. And the figures Treasury is using do not accurately reflect the impact of these changes on rural communities. They claim less than 25 per cent of businesses will be affected, but I would say that is a significant miscalculation. I'd be interested, though, because the Welsh Government, I would hope, would have its own figures as well, and they may be different to the UK Government's figures, depending on which department they are speaking to. 

But I think Labour Ministers here either do not understand how farming businesses operate, or they do understand, but they're willing to see the demise of the industry. 

Mae'r dreth fferm deuluol ar fusnesau ffermio yn gyfeiliornus ac yn ddifeddwl, a bydd yn arwain at niwed parhaol i ffermio yng Nghymru a chwalu ffermydd teuluol. Ond bydd y dreth hefyd yn gadael ffermwyr heb fawr o hyder i fuddsoddi yn nyfodol eu busnesau. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n hynod siomedig yw bod Gweinidogion Llafur yma yn poeni mwy am sefyll dros eu plaid eu hunain yn San Steffan na sefyll dros gymunedau gwledig yma yng Nghymru. Ac o ran nifer y ffermydd yr effeithir arnynt, clywsom bob math o ffigurau o wahanol adrannau yn Llywodraeth y DU. Rwy'n credu mai'r ffigur diweddaraf yw mai dim ond y 500 ystad gyfoethocaf bob blwyddyn fydd yn talu'r dreth fferm. Ond wrth gwrs, mae Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr a Chymdeithas y Tirfeddianwyr—ac mae'n well gennyf gredu eu ffigurau hwy na'r ffigurau a ddaw allan o wahanol adrannau Llywodraeth y DU ar hyn o bryd—yn amcangyfrif y bydd hyd at 70,000 o ffermydd yn cael eu heffeithio. Ac er bod y Llywodraeth Lafur yma'n honni bod y trothwy newydd o £1 filiwn yn golygu na fydd y newid yn effeithio ar dri chwarter y ffermydd, clywn gan yr undebau ffermio fod hwnnw'n danamcangyfrif ac y gallai'r dreth newydd effeithio ar hyd at hanner yr holl ffermydd sy'n gweithio, a mwy na hynny o bosibl. Ac nid yw'r ffigurau y mae'r Trysorlys yn eu defnyddio yn adlewyrchiad cywir o effaith y newidiadau hyn ar gymunedau gwledig. Maent yn honni y bydd llai na 25 y cant o fusnesau'n cael eu heffeithio, ond buaswn i'n dweud bod hwnnw'n gamgyfrifiad sylweddol. Hoffwn wybod er hynny, oherwydd byddai gan Lywodraeth Cymru ei ffigurau ei hun hefyd, gobeithio, ac efallai y byddant yn wahanol i ffigurau Llywodraeth y DU, yn dibynnu ar ba adran y maent yn siarad â hi. 

Ond rwy'n credu naill ai nad yw Gweinidogion Llafur yma'n deall sut y mae busnesau ffermio'n gweithredu, neu eu bod yn deall, ond eu bod yn barod i weld tranc y diwydiant. 

16:50

Will he give way on that point? 

A wnaiff ildio ar y pwynt hwnnw? 

Do you contradict the factual analysis from Treasury that, in 2018-19 to 2021-22, 47 per cent of the benefit of the reliefs went to the top 7 per cent of estates making claims, or their analysis of those, who are investors in the alternative investment market shares model, they're not farmers with mud on their boots? So, do you dispute those figures? 

A ydych chi'n gwrthddweud y dadansoddiad ffeithiol o'r Trysorlys, yn 2018-19 i 2021-22, fod 47 y cant o fudd y rhyddhadau wedi mynd i'r 7 y cant uchaf o ystadau sy'n gwneud hawliadau, neu eu dadansoddiad o'r rheini sy'n fuddsoddwyr ym model cyfranddaliadau'r farchnad buddsoddiadau amgen, nad ydynt yn ffermwyr â mwd ar eu hesgidiau gwaith? Felly, a ydych chi'n anghytuno â'r ffigurau hynny? 

Huw, the point that I'm making is that the UK Government departments—. We have different figures from whichever department that we're speaking to. Treasury says one thing and DEFRA says something else. This is the issue. This is the point that I'm making: if the UK Government itself can't get the number of farms affected right then we're in a real mess, aren't we? And what I'm asking you is—and I hope you can respond to this in your closing remarks—what your figures are. Which department's figures do you accept? 

Now, we saw last week tens of thousands of farmers descend, didn't we, on London and of course that matches the anger and frustration of farmers that turned up here in February as well. The mantra was 'No farmers, no food', and that is something that really breaks the issue down to something that we should all really understand. If we have no farmers, or a reduced level of farmers, we are more reliant on food suppliers from outside Wales and outside the UK. And we saw the impact during COVID that that had on supply chains, and we know of the effect that the war in Ukraine had on food supplies as well. So, we absolutely need to make sure that we have—

Huw, y pwynt rwy'n ei wneud yw bod adrannau Llywodraeth y DU—. Mae gennym ffigurau gwahanol o ba bynnag adran y siaradwn â hwy. Mae'r Trysorlys yn dweud un peth ac mae DEFRA yn dweud rhywbeth arall. Dyma'r broblem. Dyma'r pwynt rwy'n ei wneud: os na all Llywodraeth y DU ei hun gael nifer y ffermydd yr effeithir arnynt yn iawn rydym mewn llanast go iawn, onid ydym? A beth rwy'n ei ofyn i chi—a gobeithio y gallwch ymateb i hyn yn eich sylwadau i gloi—yw beth yw eich ffigurau chi. Ffigurau pa adran rydych chi'n eu derbyn? 

Nawr, yr wythnos diwethaf gwelsom ddegau o filoedd o ffermwyr yn heidio i Lundain, oni wnaethom, ac wrth gwrs mae hynny'n debyg i'r dicter a'r rhwystredigaeth a welwyd gan y ffermwyr a ddaeth yma ym mis Chwefror. Y mantra oedd 'Dim ffermwyr, dim bwyd', ac mae hynny'n cyfleu'r mater mewn ffordd y dylem i gyd ei deall mewn gwirionedd. Os nad oes gennym ffermwyr, neu os oes gennym lai o ffermwyr, rydym yn fwy dibynnol ar gyflenwyr bwyd o'r tu allan i Gymru a thu allan i'r DU. A gwelsom yr effaith a gafodd hynny ar gadwyni cyflenwi yn ystod COVID, ac rydym yn gwybod am yr effaith a gafodd y rhyfel yn Wcráin ar gyflenwadau bwyd hefyd. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr fod gennym ni—

You need to conclude now, Russell, please. 

Mae angen ichi orffen nawr, Russell, os gwelwch yn dda. 

—good resilient farms in Wales and make sure we are supporting those farmers for the long term. So, I'd certainly hope that Members across this Chamber will support our motion today and will vote to make sure that this damaging farm tax is reversed, because if we don't do that we'll see the demise of farms and farming communities right across Wales.

—ffermydd gwydn da yng Nghymru a gwneud yn siŵr ein bod yn cefnogi'r ffermwyr hynny yn y tymor hir. Felly, rwy'n sicr yn gobeithio y bydd yr Aelodau ar draws y Siambr hon yn cefnogi ein cynnig heddiw ac yn pleidleisio i sicrhau bod y dreth fferm niweidiol hon yn cael ei gwrthdroi, oherwydd os na wnawn hynny, byddwn yn gweld dirywiad ffermydd a chymunedau ffermio ledled Cymru.

Here on this side of the Chamber, the Welsh Conservatives, we all are dead against this unfair and cruel family farm tax. Last week, I had the privilege of visiting Raglan livestock market. There, I met with local farmers who spoke to me about the devastating impact that the changes to inheritance tax announced in this Labour budget will have on family farms across Wales.

Farmers are not a group that frequently take to the streets in protest. [Interruption.] They're a peaceful, hard-working community that spend their days working hard to put food on your tables and preserve the rural landscapes that we cherish. Yet, last week, thousands of farmers, including some from Monmouthshire who I met at the market, felt compelled to leave their farms and travel to London to raise their voices in a peaceful protest about the severe threat that these changes pose to their livelihoods.

At the heart of their concerns was the removal of inheritance tax exemptions for working farms. This exemption is not a loophole; it is a lifeline. It is vital to ensure that small farms keep producing food. It enables farms to be passed down through generations, and, if it's taken away, the sons and the daughters working the land alongside their parents will face tax bills running to thousands of pounds. For most family farms, this will mean selling up just to pay the taxman and handing over farms to large companies.

I spoke to one farmer at the market whose story was typical, unfortunately. He was born during the war. He was inspired by post-war rationing to go into farming. He started a rented plot, worked tirelessly over decades and gradually extended his land, increased his herd, built his farm, created a home and a business for his family. For more than 50 years, he poured his life into that farm alongside his wife, his sons and daughter. They have worked the land with him on the basis that, one day, it would be passed on and the family farm would continue. But now those plans have been destroyed, and the pain and the worry was evident on his face. But this isn't just one man's story; it's a similar story for thousands of farms and family farms across Wales. The loss of family farms will devastate our rural community, weaken our food security, and open the door for large corporations and energy companies to buy up land for wind turbines or solar farms.

Last week, in solidarity with the farming community and at the request of farming unions, I joined my Conservative Members in wearing boots to the Senedd, but gestures aren't enough. We need action. We need this Welsh Labour Government to stand with farmers and stand up to the UK Labour Government. We need rural MSs and MPs of all parties to stand with farmers and oppose these rushed-through, ill-thought-out tax changes.

My MP in Monmouthshire stood at a hustings in Raglan market and promised to support farmers. Cabinet Secretary, she brought you around to the livestock market before the election, and, facing election, you both promised that Labour would listen to and support Welsh farmers. So, today, I ask you, on behalf of those farmers that you spoke to before the election, I ask you on their behalf to honour those promises that you were happy to make when you wanted to appear in photographs with them during the election campaign. Most of our family farms—

Yma ar yr ochr hon i'r Siambr, y Ceidwadwyr Cymreig, rydym i gyd yn llwyr yn erbyn y dreth fferm deuluol annheg a chreulon hon. Yr wythnos diwethaf, cefais y fraint o ymweld â marchnad da byw Rhaglan. Yno, cyfarfûm â ffermwyr lleol a siaradodd â mi am yr effaith ddinistriol y bydd y newidiadau i'r dreth etifeddiant a gyhoeddwyd yn y gyllideb Lafur yn ei chael ar ffermydd teuluol ledled Cymru.

Nid yw ffermwyr yn grŵp sy'n aml yn heidio i'r strydoedd mewn protest. [Torri ar draws.] Maent yn gymuned heddychlon a gweithgar sy'n treulio eu dyddiau'n gweithio'n galed i roi bwyd ar eich byrddau a chynnal y tirweddau gwledig a garwn. Ac eto, yr wythnos diwethaf, roedd miloedd o ffermwyr, gan gynnwys rhai o sir Fynwy y cyfarfûm â hwy yn y farchnad, yn teimlo rheidrwydd i adael eu ffermydd a theithio i Lundain i godi eu lleisiau mewn protest heddychlon am fygythiad difrifol y newidiadau hyn i'w bywoliaeth.

Wrth wraidd eu pryderon roedd cael gwared ar eithriadau treth etifeddiant ar gyfer ffermydd sy'n gweithio. Nid bwlch yn y gyfraith yw'r eithriad hwn; mae'n achubiaeth. Mae'n hanfodol sicrhau bod ffermydd bach yn parhau i gynhyrchu bwyd. Mae'n ei gwneud hi'n bosibl trosglwyddo ffermydd i lawr y cenedlaethau, ac os caiff ei golli, bydd y meibion a'r merched sy'n gweithio'r tir ochr yn ochr â'u rhieni yn wynebu biliau treth o filoedd o bunnoedd. I'r rhan fwyaf o ffermydd teuluol, bydd hynny'n golygu gwerthu er mwyn talu'r dreth a throsglwyddo ffermydd i gwmnïau mawr.

Siaradais ag un ffermwr yn y farchnad a chanddo stori nodweddiadol, yn anffodus. Cafodd ei eni yn ystod y rhyfel. Cafodd ei ysbrydoli gan ddogni wedi'r rhyfel i fynd i fyd ffermio. Dechreuodd drwy rentu plot o dir, gweithiodd yn ddiflino dros ddegawdau ac ymestyn ei dir yn raddol, cynyddodd ei fuches, adeiladodd ei fferm, creodd gartref a busnes i'w deulu. Am fwy na 50 mlynedd, arllwysodd ei fywyd i'r fferm honno gyda'i wraig, ei feibion a'i ferch. Maent wedi gweithio'r tir gydag ef ar y sail y byddai'n cael ei throsglwyddo ymlaen rhyw ddydd a byddai'r fferm deuluol yn parhau. Ond nawr mae'r cynlluniau hynny wedi eu dinistrio, ac roedd y boen a'r pryder yn amlwg ar ei wyneb. Ond nid stori un dyn yn unig yw hon; mae'n stori debyg i filoedd o ffermydd a ffermydd teuluol ar draws Cymru. Bydd colli ffermydd teuluol yn dinistrio ein cymuned wledig, yn gwanhau ein diogeledd bwyd, ac yn agor y drws i gorfforaethau mawr a chwmnïau ynni brynu tir ar gyfer tyrbinau gwynt neu ffermydd solar.

Yr wythnos diwethaf, i gefnogi'r gymuned ffermio ac ar gais undebau ffermio, ymunais â fy Aelodau Ceidwadol i wisgo esgidiau gwaith i'r Senedd, ond nid yw arwyddion o gefnogaeth yn ddigon. Mae angen gweithredu. Mae angen i'r Llywodraeth Lafur hon yng Nghymru sefyll gyda ffermwyr a gwrthwynebu Lywodraeth Lafur y DU. Mae angen i Aelodau o'r Senedd ac Aelodau Seneddol gwledig o bob plaid sefyll gyda ffermwyr a gwrthwynebu'r newidiadau treth brysiog a difeddwl hyn.

Cymerodd fy AS yn sir Fynwy ran mewn hysting ym marchnad Rhaglan ac fe addawodd gefnogi ffermwyr. Ysgrifennydd y Cabinet, fe aeth â chi o gwmpas y farchnad da byw cyn yr etholiad, ac wrth wynebu'r etholiad, fe addawodd y ddau ohonoch y byddai Llafur yn gwrando ac yn cefnogi ffermwyr Cymru. Felly, heddiw, ar ran y ffermwyr y gwnaethoch chi siarad â hwy cyn yr etholiad, rwy'n gofyn i chi anrhydeddu'r addewidion yr oeddech chi'n hapus i'w gwneud pan oeddech chi eisiau ymddangos mewn ffotograffau gyda hwy yn ystod ymgyrch yr etholiad. Mae'r rhan fwyaf o'n ffermydd teuluol—

16:55

You need to conclude now, please.

Mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch yn dda.

Most of our family farms are, as has been said, asset rich and cash poor. This punitive family farm tax will be destroying the lifeblood of Wales and our rural communities, and any dream of a sustainable nation producing Welsh food from Welsh land will be unattainable. I urge you all to support our motion today. No farmers, no food. Diolch.

Mae'r rhan fwyaf o'n ffermydd teuluol, fel y dywedwyd eisoes, yn gyfoethog o ran asedau ac yn dlawd o ran arian parod. Bydd y dreth fferm deuluol gosbol hon yn dinistrio anadl einioes Cymru a'n cymunedau gwledig, a bydd unrhyw obaith o genedl gynaliadwy sy'n cynhyrchu bwyd Cymreig oddi ar dir Cymru yn anghyraeddadwy. Rwy'n eich annog chi i gyd i gefnogi ein cynnig heddiw. Dim ffermwyr, dim bwyd. Diolch.

Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, Huw Irranca-Davies.

I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, Huw Irranca-Davies.

Member
Huw Irranca-Davies 16:56:54
Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs

Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, diolch am y cyfle i drafod y newidiadau i'r dreth etifeddu ar eiddo amaethyddol, sydd, fel rydym ni'n gwybod, yn fater sydd wedi'i gadw'n gyfrifoldeb Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Rwy'n deall bod llawer o aelodau ein cymuned ffermio yn poeni'n arw am y newidiadau i ryddhad ar drethu eiddo amaethyddol. Dwi wedi gwrando ar y gofidiau hyn ac wedi cael trafodaethau adeiladol ag undebau'r ffermwyr. Yn dilyn fy nhrafodaethau ag undebau'r ffermwyr am y newidiadau i'r rhyddhad ar drethu, dwi wedi gofyn i Lywodraeth y Deyrnas Unedig am addewidion, ac wedi cael addewid y bydd clust i glywed lleisiau undebau'r ffermwyr ac y caiff amgylchiadau unigryw ffermwyr Cymru eu hystyried.

Mae'n bwysig cofio cyd-destun y tu ôl i benderfyniad Llywodraeth y Deyrnas Unedig, sef yr angen dybryd i ddelio â'r twll du o £22 biliwn yn ein coffrau cyhoeddus a achoswyd gan anhrefn economaidd y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf, a'r newid a wnaed i'r gwasanaethau cyhoeddus. Dyna'n union yr un gwasanaethau cyhoeddus y mae pob ffermwr yn eu defnyddio ac yn dibynnu arnyn nhw, gan gynnwys ysgolion, ffyrdd ac ysbytai ac ati.

Thank you, Dirprwy Lywydd. First of all, thank you for the opportunity to discuss the changes to inheritance tax on agricultural property. We know that this is an issue that is retained as a responsibility of the UK Government. I understand that many members of the farming community are concerned about the changes to agricultural property relief. I have listened to these concerns and have had constructive conversations with farming unions. Following my discussions with those farming unions about the changes to agricultural property relief, I have asked the UK Government for pledges, and have had a promise that they will listen to the farming unions and that the unique circumstances of Welsh farmers will be considered.

It's important to remember the context behind the UK Government's decision, namely the grave need to deal with the black hole of £22 billion in the public coffers caused by the economic chaos of the previous Conservative Government, and the changes made to public services. Those are the exact same public services that every farmer uses and depends on, including schools, roads and hospitals and so on.

And it's also important to note it is crucial that we avoid speculating on the potential impact of the change by trying to value farms, due to the many complex factors that are involved. Farm ownership structures, inheritance plans, applicable reliefs—they vary widely, and farm values fluctuate too, making it difficult to estimate how many farms might be valued over inheritance tax thresholds at any given time. So, for example, Dirprwy Lywydd, the effective minimum tax-free allowance for the typical owner of a farm passing it onto their descendants will be up to £1.5 million, up to £3 million for couples, and unlimited if they gift on at least seven years before they pass away. And as such—[Interruption.]—I will give way in a moment—relying solely on asset values can be misleading, and, as we know, the HM Treasury analysis states that it is indeed a relatively small number of farms that will be affected. Mabon.

Ac mae hefyd yn bwysig nodi ei bod yn hanfodol ein bod yn osgoi rhagdybio effaith bosibl y newid trwy geisio pennu gwerth ffermydd oherwydd y nifer o ffactorau cymhleth sy'n gysylltiedig. Strwythurau perchnogaeth fferm, cynlluniau etifeddiant, rhyddhadau cymwys—maent yn amrywio'n eang, ac mae gwerth ffermydd yn amrywio hefyd, gan ei gwneud hi'n anodd amcangyfrif faint o ffermydd y gellid pennu bod eu gwerth dros drothwyon treth etifeddiant ar unrhyw adeg benodol. Felly, er enghraifft, Ddirprwy Lywydd, bydd lleiafswm y lwfans di-dreth ar gyfer perchennog fferm nodweddiadol sy'n ei throsglwyddo i'w ddisgynyddion hyd at £1.5 miliwn, hyd at £3 miliwn ar gyfer cyplau, ac yn ddiderfyn os byddant yn ei rhoi'n rhodd o leiaf saith mlynedd cyn iddynt farw. Ac o'r herwydd—[Torri ar draws.]—fe ildiaf mewn eiliad—gall dibynnu'n llwyr ar werth asedau fod yn gamarweiniol, ac fel y gwyddom, mae dadansoddiad Trysorlys EF yn nodi mai nifer cymharol fach o ffermydd fydd yn cael eu heffeithio. Mabon.

Thank you for those points. First of all, do you not accept that this tax will not raise that much money, ultimately? The money that is raised from Wales, because of the poor settlement that we have with the Barnett formula, Wales won't necessarily see our share of those tax funds come back to Wales. And your party has championed Dan Neidle in the past, a tax expert—he's changed his mind and said that this will actually damage family farms. Do you accept those points?

Diolch am y pwyntiau hynny. Yn gyntaf oll, onid ydych chi'n derbyn na fydd y dreth hon yn codi cymaint â hynny o arian, yn y pen draw? Ni fydd yr arian sy'n cael ei godi o Gymru, oherwydd y setliad gwael sydd gennym gyda fformiwla Barnett, ni fydd Cymru o reidrwydd yn gweld ein cyfran o'r cronfeydd treth hynny'n dod yn ôl i Gymru. Ac mae'ch plaid chi wedi canu clodydd Dan Neidle yn y gorffennol, arbenigwr treth—mae wedi newid ei feddwl ac wedi dweud y bydd hyn yn niweidio ffermydd teuluol mewn gwirionedd. A ydych chi'n derbyn y pwyntiau hynny?

Well, I notice that Paul Johnson of the IFS, the Institute for Fiscal Studies, also says that the impact will be limited. But I would suggest as well that, here in Wales, where the characteristic of Welsh farming is smaller than some of the megafarms that we see in the UK, the impact will be less than it is across the wider parts of England. But I think it's really important that everybody takes individual advice rather than speculating on what the generality of the impact would be, and I know farmers are doing that at this moment. It's also important to note that farmers right across the board, as I've said, rely on those important public services as well, so bearing this in mind, including that this is, in the end, a reserved matter for the UK Government, our role is indeed to push for Welsh voices to be heard.

Now, let me just say, farmers make a crucial contribution to our economy, our environment as well, and our communities right across Wales, and that's why the Welsh Government is so very committed to supporting the farming sector. In fact, the farming sector is one of the sectors of the economy that receives most Welsh Government funding. So, for example, we have already protected the basic payment scheme budget at £238 million for 2024—the same level as 2023—despite, I have to say, the budget pressures that we face. We've also announced the continuation of BPS for another year, and several key schemes for 2025, to provide as much certainty as possible to farming families for the year ahead. We've also made an extra £52 million available for on-farm infrastructure investments, and a further £14 million for the agriculture and horticulture sectors in 2025. And, by the way, Dirprwy Lywydd, we also worked with the UK Government to secure an extension of agricultural property from 6 April 2025 to land that is managed under an environmental agreement, including the sustainable farming scheme.

We also provide £11 million a year to Farming Connect, which provides advice and guidance to support business owners and their families, including support to develop a succession plan, which many Members in the Chamber often talk to me about, the importance of succession plans. So, through Farming Connect, farming families can be supported to have fully funded facilitated family meetings to discuss farm succession and develop that plan. As Members know, a succession plan will be unique to every single farm business; there is no one-size-fits-all option. Every family is different; every business is different. That's why Farming Connect support includes facilitated family succession meetings, one-to-one succession surgeries, and subsidised business and legal advice. Farming Connect is important in this space. It is right that we focus our Welsh Government resources on providing this support, and also on securing a sustainable future for Welsh farming.

Now, on Monday, as Members will know, I announced a revised sustainable farming scheme, after working very closely indeed with the farming industry and unions throughout the summer. I'm proud of our collaboration, and thanks to that hard work, I was able to publish the revised scheme, which I strongly believe works for farmers and the environment. So, whilst the progress we've made is significant, this isn't the final scheme, there's work to be done, but I'm very grateful to all those who have collaborated with me.

Wel, rwy'n sylwi bod Paul Johnson o'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd yn dweud y bydd yr effaith yn gyfyngedig. Ond hoffwn awgrymu yma yng Nghymru hefyd, lle mae nodweddion ffermio Cymreig yn llai na rhai o'r megaffermydd a welwn yn y DU, y bydd yr effaith yn llai na'r hyn ydyw ar draws rhannau ehangach o Loegr. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn fod pawb yn cael cyngor unigol yn hytrach na dyfalu beth fyddai'r effaith gyffredinol, ac rwy'n gwybod bod ffermwyr yn gwneud hynny ar hyn o bryd. Mae hefyd yn bwysig nodi bod ffermwyr yn gyffredinol, fel y dywedais, yn dibynnu ar y gwasanaethau cyhoeddus pwysig hynny hefyd, felly o gofio hyn, gan gynnwys bod hwn, yn y pen draw, yn fater a gedwir yn ôl i Lywodraeth y DU, ein rôl ni yn wir yw pwyso er mwyn i leisiau Cymru gael eu clywed.

Nawr, gadewch imi ddweud, mae ffermwyr yn gwneud cyfraniad hanfodol i'n heconomi, ein hamgylchedd hefyd, a'n cymunedau ledled Cymru, a dyna pam y mae Llywodraeth Cymru mor ymrwymedig i gefnogi'r sector ffermio. Mewn gwirionedd, mae'r sector ffermio yn un o sectorau'r economi sy'n derbyn fwyaf o gyllid gan Lywodraeth Cymru. Felly, er enghraifft, rydym eisoes wedi diogelu cyllideb cynllun y taliad sylfaenol ar £238 miliwn ar gyfer 2024—yr un lefel â 2023—er gwaethaf y pwysau cyllidebol sy'n ein hwynebu. Rydym hefyd wedi cyhoeddi parhad cynllun y taliad sylfaenol am flwyddyn arall, a nifer o gynlluniau allweddol ar gyfer 2025, i roi cymaint o sicrwydd â phosibl i deuluoedd ffermio ar gyfer y flwyddyn i ddod. Rydym hefyd wedi sicrhau bod £52 miliwn ychwanegol ar gael ar gyfer buddsoddiadau seilwaith ar y fferm, a £14 miliwn arall ar gyfer y sectorau amaethyddiaeth a garddwriaeth yn 2025. A chyda llaw, Ddirprwy Lywydd, buom hefyd yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod eiddo amaethyddol o 6 Ebrill 2025 yn ymestyn i gynnwys tir sy'n cael ei reoli o dan gytundeb amgylcheddol, gan gynnwys y cynllun ffermio cynaliadwy.

Rydym hefyd yn darparu £11 miliwn y flwyddyn i Cyswllt Ffermio, sy'n darparu cyngor ac arweiniad i gefnogi perchnogion busnesau a'u teuluoedd, gan gynnwys cymorth i ddatblygu cynllun olyniaeth, y mae llawer o Aelodau yn y Siambr yn aml yn siarad â mi amdano, pwysigrwydd cynlluniau olyniaeth. Felly, drwy Cyswllt Ffermio, gellir cefnogi teuluoedd ffermio i gael cyfarfodydd teuluol wedi'u trefnu ac y telir amdanynt yn llawn i drafod olyniaeth ffermydd a datblygu'r cynllun hwnnw. Fel y gŵyr yr Aelodau, bydd cynllun olyniaeth yn unigryw i bob busnes fferm; nid oes opsiwn un maint i bawb. Mae pob teulu'n wahanol; mae pob busnes yn wahanol. Dyna pam y mae cymorth Cyswllt Ffermio yn cynnwys trefnu cyfarfodydd olyniaeth teuluol, cymorthfeydd olyniaeth un i un, a chyngor busnes a chyfreithiol â chymhorthdal. Mae Cyswllt Ffermio yn bwysig yn y gofod hwn. Mae'n iawn ein bod yn canolbwyntio ein hadnoddau Llywodraeth Cymru ar ddarparu'r cymorth hwn, a hefyd ar sicrhau dyfodol cynaliadwy i ffermio yng Nghymru.

Nawr, ddydd Llun, fel y gŵyr yr Aelodau, cyhoeddais gynllun ffermio cynaliadwy diwygiedig, ar ôl gweithio'n agos iawn gyda'r diwydiant ffermio a'r undebau drwy gydol yr haf. Rwy'n falch o'n cydweithrediad, a diolch i'r gwaith caled hwnnw, llwyddais i gyhoeddi'r cynllun diwygiedig, y credaf yn gryf ei fod yn gweithio i ffermwyr a'r amgylchedd. Felly, er bod y cynnydd a wnaethom yn sylweddol, nid dyma'r cynllun terfynol, mae gwaith i'w wneud, ond rwy'n ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi cydweithio â mi.

I gloi, Dirprwy Lywydd, rwy'n gobeithio bod yr hyn rwyf wedi'i amlinellu heddiw yn dangos ein hymrwymiad parhaus i gefnogi ein ffermwyr a chynhyrchiant bwyd. Rwy'n cydnabod bod llawer yn y gymuned ffermio yn parhau i bryderu am eu hamgylchiadau unigol. Rwy'n annog unrhyw un sy'n pryderu i gysylltu â Chyswllt Ffermio i gael cyngor ar gynllunio olyniaeth, yn ogystal â chynghorwyr proffesiynol a'n helusennau gwledig ardderchog, i ofyn am gymorth. Byddwn ni'n wynebu'r heriau hyn gyda'n gilydd ac yn sicrhau dyfodol cynaliadwy ar gyfer ffermio yng Nghymru.

To conclude, Dirprwy Lywydd, I hope that what I have outlined today demonstrates our ongoing commitment to supporting our farmers and food production. I recognise that many in the farming community continue to be concerned about their individual circumstances. I encourage anyone who is concerned to contact Farming Connect to receive advice on succession planning, as well as professional advisors and our excellent rural charities, to ask for support. We will face these challenges together and ensure a sustainable future for farming in Wales.

17:00

Galwaf ar Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.

I call on Samuel Kurtz to reply to the debate.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and I'd like to begin by declaring an interest and by thanking all speakers for contributing to this debate.

Overall, the economic argument, as we've heard, clearly falls and fails, and the impact on farmers of this rises. The family farm tax—and for the benefit of viewers who aren't able to hear the laughter from Labour benches when it's called a 'family farm tax', that's what Labour think of farmers. That's what Labour think of farmers. This family farm tax is only expected to raise around £115 million a year. That's less than 0.01 per cent of Government spending, and less than 0.3 per cent of all the tax rises announced by Rachel Reeves in the budget.

Putting that into even further perspective, the UK Government borrowed £5 billion more than it expected in the month of October alone—33 times more in one month than it would bring in in a whole year from this policy. And across social media, by the Chancellor, and even by backbenchers in this Chamber, Labour politicians have held up previous analysis by tax specialist Dan Neidle, and his support for the introduction of this family farm tax. However, now, using more accurate and up-to-date data than the Treasury has—

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddechrau drwy ddatgan buddiant a thrwy ddiolch i'r holl siaradwyr am gyfrannu at y ddadl hon.

Ar y cyfan, mae'r ddadl economaidd, fel y clywsom, yn amlwg yn cwympo ac yn methu, ac mae effaith hyn ar ffermwyr yn cynyddu. Y dreth ar y fferm deuluol—ac er budd y gwylwyr na allant glywed y chwerthin oddi ar feinciau Llafur pan gaiff ei galw'n 'dreth ar y fferm deuluol', dyna beth y mae Llafur yn ei feddwl o ffermwyr. Dyna beth y mae Llafur yn ei feddwl o ffermwyr. Dim ond tua £115 miliwn y flwyddyn y disgwylir i'r dreth hon ar y fferm deuluol ei godi. Mae hynny'n llai na 0.01 y cant o wariant y Llywodraeth, a llai na 0.3 y cant o'r holl godiadau treth a gyhoeddwyd gan Rachel Reeves yn y gyllideb.

Wrth roi hynny mewn persbectif gwell fyth, benthycodd Llywodraeth y DU £5 biliwn yn fwy nag y disgwyliai ym mis Hydref yn unig—33 gwaith yn fwy mewn un mis nag y byddai'n ei gael mewn blwyddyn gyfan o'r polisi hwn. Ac ar draws y cyfryngau cymdeithasol, gan y Canghellor, a hyd yn oed gan y meinciau cefn yn y Siambr hon, mae gwleidyddion Llafur wedi tynnu sylw at ddadansoddiadau blaenorol gan yr arbenigwr treth Dan Neidle, a'i gefnogaeth i gyflwyno'r dreth fferm deuluol hon. Fodd bynnag, nawr, gan ddefnyddio data mwy cywir a diweddar na'r hyn sydd gan y Trysorlys—

17:05

You need to conclude now, please.

Mae angen ichi ddod i ben nawr, os gwelwch yn dda.

Further analysis has seen Neidle go from supporter to a critic. Indeed, he said,

'The Budget hits farmers too hard and tax avoiders too lightly. It needs to change.'

Mae dadansoddiad pellach wedi gweld Neidle yn mynd o fod yn gefnogwr i fod yn feirniad. Yn wir, fe ddywedodd,

'Mae'r Gyllideb yn taro ffermwyr yn rhy galed a'r rhai sy'n osgoi trethi yn rhy ysgafn. Mae'n rhaid i hynny newid.'

To quote John Maynard Keynes, 'When the facts change, I change my mind.' So, what do you do, Cabinet Secretary? I urge the Senedd to vote with the motion today to back our family farms and to tell Sir Keir to get his hands off Wales's farms.

Fel y dywedodd John Maynard Keynes, 'Pan fydd y ffeithiau'n newid, rwy'n newid fy meddwl.' Felly, beth ydych chi'n ei wneud, Ysgrifennydd y Cabinet? Rwy'n annog y Senedd i bleidleisio gyda'r cynnig heddiw i gefnogi ein ffermydd teuluol ac i ddweud wrth Syr Keir am adael llonydd i ffermydd Cymru.

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, felly gohirir y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Yes, there is objection, therefore I'll defer voting under this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Busnesau bach a threthiant
9. Welsh Conservatives Debate: Small businesses and taxation

Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Jane Hutt.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Jane Hutt.

Eitem 9, ail ddadl y Ceidwadwyr Cymreig, busnesau bach a threthiant, a galwaf ar Samuel Kurtz i wneud y cynnig.

Item 9 is the second Welsh Conservatives debate, small business and taxation, and I call on Samuel Kurtz to move the motion.

Cynnig NDM8748 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi y bydd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn cael ei gynnal ar 7 Rhagfyr 2024.

2. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y mae busnesau bach yn ei wneud o ran creu swyddi, cefnogi cymunedau a datblygu economïau lleol ledled Cymru.

3. Yn credu bod Llywodraeth Lafur y DU wedi torri ymrwymiad maniffesto drwy godi cyfraniadau yswiriant gwladol ac yn nodi bod Consortiwm Manwerthu Prydain a 79 o arweinwyr manwerthu amlwg wedi dweud y bydd y cynnydd yn arwain at brisiau uwch, swyddi'n cael eu colli, a niwed i lefelau buddsoddi.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru:

a) i wneud sylwadau brys i Lywodraeth y DU o blaid gwyrdroi'r cynnydd mewn cyfraniadau yswiriant gwladol; a

b) dychwelyd rhyddhad ardrethi busnes i 75 y cant ar gyfer y sector manwerthu, lletygarwch a hamdden i gefnogi busnesau bach a diogelu swyddi.

Motion NDM8748 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Notes that Small Business Saturday will take place on 7 December 2024.

2. Recognises the vital contribution that small businesses make in creating jobs, supporting communities and developing local economies across Wales.

3. Believes that the UK Labour Government has broken a manifesto commitment by raising national insurance contributions and notes that the British Retail Consortium and 79 prominent retail leaders have indicated that the increase will lead to higher prices, job losses, and damage investment.

4. Calls on the Welsh Government to:

a) make urgent representations to the UK Government to reverse an increase in national insurance contributions; and

b) reinstate business rates relief to 75 per cent for the retail, hospitality and leisure sector to support small businesses and protect jobs.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd, and it's so nice to back on my feet so soon. I'm sure everybody's absolutely delighted to hear me once again. But I am honoured, Deputy Presiding Officer, to open this debate today, a debate that celebrates and champions the remarkable contributions of small businesses to Wales. These enterprises are the lifeblood of our economy and communities, and they deserve our full support. Not just on Small Business Saturday, in 10 days' time, but every day of the year.

I'm sure every Member in this Chamber has engaged with small businesses in their constituencies. We can all name examples of entrepreneurs and local enterprises that make an outsized impact, creating jobs, supporting communities and enriching the lives of those around them. And in every annual debate we have on this, each Member will take it as an opportunity to namecheck those businesses in their constituency, because their successes are our successes, and the success of Wales.

Yet, today, small businesses face mounting pressures, pressures not of their own making, but the result of political choices. Choices made by the UK Labour Government that are actively undermining growth and stability. Labour's budget has placed an even heavier burden on our small businesses, with ill-judged policies such as the increase in employer national insurance contributions. For small businesses, the challenges are stacking up: higher national insurance contributions; an increasing energy price cap; and inflation rising once again, which, let us not forget, was brought under control by the previous Prime Minister.

The consequences of these policies are already apparent. The British Retail Consortium, alongside 79 leading voices in the retail sector, has warned that the increases in NIC will result in higher prices, job losses and reduced investment. This will harm small businesses, their employees and their customers, ultimately leaving us with lower growth and higher costs. Mabon.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, ac mae hi mor braf cael codi'n ôl ar fy nhraed mor fuan. Rwy'n siŵr fod pawb yn hapus iawn i fy nghlywed i eto. Ond Ddirprwy Lywydd, mae'n anrhydedd cael agor y ddadl hon heddiw, dadl sy'n dathlu ac yn hyrwyddo cyfraniadau rhyfeddol busnesau bach i Gymru. Y mentrau hyn yw anadl einioes ein heconomi a'n cymunedau, ac maent yn haeddu ein cefnogaeth lawn. Nid yn unig ar ddydd Sadwrn y Busnesau Bach, ymhen 10 diwrnod, ond bob dydd o'r flwyddyn.

Rwy'n siŵr fod pob Aelod yn y Siambr hon wedi ymwneud â busnesau bach yn eu hetholaethau. Gall pob un ohonom enwi enghreifftiau o entrepreneuriaid a mentrau lleol sy'n cael effaith fawr, yn creu swyddi, cefnogi cymunedau a chyfoethogi bywydau'r rhai o'u cwmpas. Ac ym mhob dadl flynyddol a gawn ar hyn, bydd pob Aelod yn bachu ar y cyfle i enwi busnesau yn eu hetholaeth, oherwydd eu llwyddiannau hwy yw ein llwyddiannau ni, a llwyddiant Cymru.

Eto i gyd, heddiw, mae busnesau bach yn wynebu pwysau cynyddol, pwysau nad yw'n fai arnynt hwy, ond canlyniad dewisiadau gwleidyddol. Dewisiadau a wneir gan Lywodraeth Lafur y DU sy'n tanseilio twf a sefydlogrwydd. Mae cyllideb Llafur wedi rhoi baich hyd yn oed yn drymach ar ein busnesau bach, gyda pholisïau annoeth fel y cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr. I fusnesau bach, mae'r heriau'n pentyrru: cyfraniadau yswiriant gwladol uwch; codi'r cap ar brisiau ynni; a chwyddiant yn codi unwaith eto, a oedd, gadewch inni beidio ag anghofio, wedi'i ddwyn dan reolaeth gan y Prif Weinidog blaenorol.

Mae canlyniadau'r polisïau hyn eisoes yn amlwg. Mae Consortiwm Manwerthu Prydain, ochr yn ochr â 79 o leisiau blaenllaw yn y sector manwerthu, wedi rhybuddio y bydd y cynnydd i gyfraniadau yswiriant gwladol yn arwain at brisiau uwch, colli swyddi a llai o fuddsoddi. Bydd hyn yn niweidio busnesau bach, eu gweithwyr a'u cwsmeriaid, gan ein gadael yn y pen draw â thwf is a chostau uwch. Mabon.

Dwi'n derbyn yr hyn rwyt ti'n ddweud, fod chwyddiant yn is ond yn tyfu ar hyn o bryd, ond wyt ti ddim yn derbyn bod y Ceidwadwyr a rheolaeth y Ceidwadwyr yn y Llywodraeth ddiwethaf wedi arwain at chwyddiant o tua 10 y cant, 15 y cant yn y sector rŷn ni'n sôn amdano, ac felly bod lot o'r problemau mae'r busnesau bach yn eu hwynebu heddiw o ganlyniad i Lywodraeth San Steffan oedd dan reolaeth y Ceidwadwyr?

I accept what you say, that inflation is lower but increasing at the moment, but don't you accept that the Conservatives and the Conservatives' management during the last Government led to inflation of around 10 per cent, and 15 per cent in the sector that we're talking about, and that therefore many of the problems that these small businesses are facing today are as a result of the Government in Westminster under Conservative control?

I dispute that. When you look at all the other countries that have had double-digit inflation where the Conservatives aren't in power—Germany, other continental countries, countries over in North America—those countries, nothing to do with the UK, double-digit inflation was because of the invasion in the Ukraine and the inflation in the global energy market. So, there's an economic analysis for you there.

Deputy Presiding Officer, poor choices, however, can be reversed, and that's what today's motion puts forward—it's two simple, yet do-able proposals. First, we call on the Welsh Labour Government to make urgent representations to the UK Government urging them to reverse the damaging increase in national insurance contributions. Secondly, we call for the reinstatement of 75 per cent business rates relief for the retail, hospitality and leisure sectors. This targeted support would provide much-needed breathing space for the small businesses that form the backbone of our high streets and local economies.

These are not radical demands—they're common sense. They would ease the burden on our overburdened small and medium-sized enterprise community and allow businesses to focus on what they do best: innovating, creating jobs and driving growth. Small businesses understand their communities, their customers and their challenges far better than any Government ever could. Our job is to clear the obstacles from their path, not add to them.

I'm proud to represent so many outstanding small businesses in my constituency of Carmarthen West and South Pembrokeshire—businesses that work tirelessly to provide goods, services and employment. I want these businesses to have hope. I want them to succeed, and I want Wales to thrive because of their success. Under the Welsh Conservatives' leadership, Wales would be open for business. Colleagues, we have a choice. We could support this motion and give Welsh businesses the recognition and relief that they deserve, or we could fail them, at a time when they need us most. Their success, as I've said, is truly our success. Let us support them, so they can continue to support our communities, our economy and our future. Celebrate them, back them, and let us reverse these damaging changes before it's too late. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Rwy'n anghytuno â hynny. Pan edrychwch ar yr holl wledydd eraill sydd wedi cael chwyddiant dau ddigid lle nad yw'r Ceidwadwyr mewn grym—yr Almaen, gwledydd cyfandirol eraill, gwledydd draw yng Ngogledd America—y gwledydd hynny, dim byd i'w wneud â'r DU, lle cafwyd chwyddiant dau ddigid oherwydd y goresgyniad yn Wcráin a'r chwyddiant yn y farchnad ynni fyd-eang. Felly, dyna ddadansoddiad economaidd i chi.

Ddirprwy Lywydd, gellir gwrthdroi dewisiadau gwael fodd bynnag, a dyna mae'r cynnig heddiw yn ei gyflwyno—mae'n ddau argymhelliad syml, ond hawdd eu gwneud. Yn gyntaf, rydym yn galw ar Lywodraeth Lafur Cymru i gyflwyno sylwadau brys i Lywodraeth y DU yn eu hannog i wyrdroi'r cynnydd niweidiol i gyfraniadau yswiriant gwladol. Yn ail, rydym yn galw am adfer rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant ar gyfer y sectorau manwerthu, lletygarwch a hamdden. Byddai'r cymorth wedi'i dargedu hwn yn darparu lle i anadlu mawr ei angen i'r busnesau bach sy'n ffurfio asgwrn cefn ein strydoedd mawr a'n heconomïau lleol.

Nid yw'r rhain yn ofynion radical—synnwyr cyffredin ydynt. Byddent yn lleddfu'r baich ar ein cymuned fentrau bach a chanolig sydd wedi'i gorlethu ac yn caniatáu i fusnesau ganolbwyntio ar yr hyn a wnânt orau: arloesi, creu swyddi a sbarduno twf. Mae busnesau bach yn deall eu cymunedau, eu cwsmeriaid a'u heriau'n llawer gwell nag y gallai unrhyw Lywodraeth. Ein gwaith ni yw clirio'r rhwystrau o'u llwybr, nid ychwanegu atynt.

Rwy'n falch o gynrychioli cymaint o fusnesau bach rhagorol yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro—busnesau sy'n gweithio'n ddiflino i ddarparu nwyddau, gwasanaethau a chyflogaeth. Rwyf am i'r busnesau hyn gael gobaith. Rwyf am iddynt lwyddo, ac rwyf am i Gymru ffynnu oherwydd eu llwyddiant. O dan arweinyddiaeth y Ceidwadwyr Cymreig, byddai Cymru ar agor i fusnes. Gyfeillion, mae gennym ddewis. Gallem gefnogi'r cynnig hwn a rhoi'r gydnabyddiaeth a'r rhyddhad y maent yn eu haeddu i fusnesau Cymru, neu gallem wneud cam â hwy, ar adeg pan fônt ein hangen fwyaf. Eu llwyddiant hwy, fel y dywedais, yw ein llwyddiant ni mewn gwirionedd. Gadewch inni eu cefnogi, fel y gallant barhau i gefnogi ein cymunedau, ein heconomi a'n dyfodol. Gadewch inni eu dathlu, eu cefnogi, a gadewch inni wyrdroi'r newidiadau niweidiol hyn cyn ei bod hi'n rhy hwyr. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

17:10

Rwyf wedi dethol y gwelliant i'r cynnig. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio i gynnig yn ffurfiol welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt.

I have selected the amendment to the motion. I call on the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning to move formally amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt.

Gwelliant 1—Jane Hutt

Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn nodi penderfyniad Llywodraeth y DU i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yng nghyllideb yr Hydref er mwyn ceisio sefydlogi sefyllfa ariannol y wlad.

Yn cydnabod bod rhyddhad ychwanegol ar gyfer ardrethi annomestig wedi bod ar gael i fusnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch ers pum mlynedd yn olynol, am gost o £1 biliwn, ynghyd â phecyn blynyddol Llywodraeth Cymru o ryddhad ardrethi parhaol gwerth £250 miliwn.

Amendment 1—Jane Hutt

Delete all after point 2 and replace with:

Notes the UK Government’s decision to increase employer national insurance contributions in the autumn budget in order to assist in stabilising the nation's finances.

Recognises additional non-domestic rates relief has been available to retail, leisure and hospitality businesses for five successive years, at a cost of £1 billion, alongside the Welsh Government’s annual £250m package of permanent rates reliefs.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally.

Yn ffurfiol.

I would like to welcome the opportunity to take part in this debate today and the bringing of this debate to the Senedd floor. I would like to talk about public-private partnerships, Dirprwy Lywydd, and use Newport as a very good example of how this can deliver for small businesses.

We all know about the challenges the high street faces and retail faces from online shopping and many other aspects of modern-day life, but it is possible to increase footfall with that public-private partnership and community support. In Newport, this year's countdown to Christmas event in the city centre saw 2,000 more people coming along compared to the previous year, because of the offer that was there—the food, the fairground rides, the fireworks, the entertainment. In the week running up to that, footfall increased by 20 per cent on the previous week and was 12 per cent up on the same time last year. This is the result of good partnership between Labour, Newport City Council and the commercial operators, including the Friars Walk shopping centre. In that shopping centre, they doubled their footfall compared to a normal Saturday.

There is in fact a real buzz in Newport at the moment, Dirprwy Lywydd, thanks to many developments, and I would say the Labour city council and its leadership. A further example of this, which again is increasing footfall in the city centre, is the city's first ever winter wonderland, which again will make a great offer to local people. There's a real ice skating rink there, there's a fair, there's food and drink, there's entertainment. And all of these activities will bolster the city centre and make that offer to shoppers, which they will find, I'm sure, attractive. We now have 60 per cent of the retail units in the city centre occupied by independent retailers. So, real progress is being made and the small businesses in the city centre are benefiting as a result.

I do believe, Dirprwy Lywydd, that it is important that these initiatives, these one-off events, are not just that, but are in fact part of a series of events, which is the case in Newport, and also that the Welsh Government looks at a longer term plan in working with local authorities like Newport, which I believe is showing a very good example, to see how this development can be encouraged and can develop and prosper. It's in all of our interests to have busy high-street, city-centre or town-centre shopping areas. It's very attractive. It's a focal point for local populations, who take real pride in those town and city centres, and they want to see them thriving again, and I think the Newport example shows that this is possible. It's public-private partnership in action, delivering for our small businesses and communities.

Hoffwn groesawu'r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw a dod â'r ddadl hon i lawr y Senedd. Hoffwn siarad am bartneriaethau cyhoeddus-preifat, Ddirprwy Lywydd, a defnyddio Casnewydd fel enghraifft dda iawn o sut y gall hyn gyflawni ar gyfer busnesau bach.

Rydym i gyd yn gwybod am yr heriau y mae'r stryd fawr yn eu hwynebu ac y mae siopau'n eu hwynebu oherwydd siopa ar-lein a llawer o agweddau eraill ar fywyd modern, ond mae'n bosibl cynyddu nifer yr ymwelwyr gyda'r bartneriaeth gyhoeddus-breifat honno a chymorth cymunedol. Yng Nghasnewydd, gwelodd digwyddiad ar drywydd y Nadolig eleni yng nghanol y ddinas 2,000 yn fwy o bobl o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol, oherwydd y cynnig a oedd yno—y bwyd, yr atyniadau ffair, y tân gwyllt, yr adloniant. Yn ystod yr wythnos cyn hynny, cynyddodd nifer yr ymwelwyr 20 y cant o gymharu â'r wythnos flaenorol ac roedd 12 y cant yn uwch na'r un adeg y llynedd. Canlyniad partneriaeth dda yw hyn rhwng Llafur, Cyngor Dinas Casnewydd a'r gweithredwyr masnachol, gan gynnwys canolfan siopa Friars Walk. Yn y ganolfan siopa honno, fe wnaethant ddyblu nifer yr ymwelwyr o'i gymharu â dydd Sadwrn arferol.

Mewn gwirionedd, mae cyffro gwirioneddol yng Nghasnewydd ar hyn o bryd, Ddirprwy Lywydd, diolch i lawer o ddatblygiadau, a chyngor y ddinas a'i arweinyddiaeth Lafur, buaswn yn dweud. Enghraifft arall o hyn, sydd unwaith eto'n cynyddu nifer yr ymwelwyr â chanol y ddinas, yw gŵyl y gaeaf gyntaf erioed y ddinas, a fydd unwaith eto'n gynnig gwych i bobl leol. Mae llawr sglefrio iâ go iawn yno, mae yna ffair, mae yna fwyd a diod, mae yna adloniant. A bydd yr holl weithgareddau hyn yn hybu canol y ddinas ac yn gynnig deniadol i siopwyr, rwy'n siŵr. Bellach mae 60 y cant o'r unedau manwerthu yng nghanol y ddinas wedi eu cymryd gan fanwerthwyr annibynnol. Felly, mae cynnydd go iawn yn cael ei wneud ac mae'r busnesau bach yng nghanol y ddinas yn elwa o ganlyniad.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu ei bod yn bwysig fod y mentrau hyn, y digwyddiadau untro hyn, yn fwy na hynny'n unig, ond yn rhan o gyfres o ddigwyddiadau, fel sy'n digwydd yng Nghasnewydd, a bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar gynllun mwy hirdymor wrth weithio gydag awdurdodau lleol fel Casnewydd, sydd, yn fy marn i, yn enghraifft dda iawn, i weld sut y gellir annog y datblygiad hwn a sut y gall ddatblygu a ffynnu. Mae o fudd i ni i gyd i gael ardaloedd siopa prysur ar y stryd fawr, yng nghanol y ddinas neu yng nghanol y dref. Mae'n ddeniadol iawn. Mae'n ganolbwynt i boblogaethau lleol, sy'n ymfalchïo'n fawr yng nghanol y trefi a'r dinasoedd hynny, ac maent eisiau eu gweld yn ffynnu eto, ac rwy'n credu bod esiampl Casnewydd yn dangos bod hyn yn bosibl. Mae'n bartneriaeth gyhoeddus-breifat ar waith, yn darparu ar gyfer ein busnesau bach a'n cymunedau.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Small businesses in Wales are facing a double whammy of cuts to business rates relief alongside the national insurance contribution hikes announced in the budget. Now, these policies will have an adverse impact on small businesses in Wales, which account for over 90 per cent of Welsh enterprises. I think this is why we need to look again at business rates. We need to look at rates relief again, and to use the powers in the Local Government Finance (Wales) Act 2024, varying the multiplier, thinking differently about how we ensure that the burden of paying those business rates rests on some of those bigger companies and not our small businesses that are on our high streets. And we need to do this because, again, we talk about regenerating our high streets, and we had the example of Newport given by John Griffiths, but we can't do that without small businesses.

It also requires Government to think across portfolios. Planning is a perfect example. I've been an advocate in this Chamber multiple times saying that we need to look at how we bring people into our town centres. One way of doing that is converting commercial property, especially the space above shops, into residential property.

Mae busnesau bach yng Nghymru yn wynebu ergyd ddwbl y toriadau i ryddhad ardrethi busnes ynghyd â'r codiadau i gyfraniadau yswiriant gwladol a gyhoeddwyd yn y gyllideb. Nawr, bydd y polisïau hyn yn cael effaith andwyol ar fusnesau bach yng Nghymru, a busnesau bach yw dros 90 y cant o fusnesau Cymru. Rwy'n credu mai dyna pam y mae angen inni edrych eto ar ardrethi busnes. Mae angen inni edrych ar ryddhad ardrethi eto, a defnyddio'r pwerau yn Neddf Cyllid Llywodraeth Leol (Cymru) 2024, amrywio'r lluosydd, a meddwl yn wahanol ynglŷn â sut rydym yn sicrhau bod y baich o dalu'r ardrethi busnes hynny ar ysgwyddau rhai o'r cwmnïau mwy o faint ac nid ar y busnesau bach ar ein strydoedd mawr. Ac mae angen inni wneud hyn oherwydd, unwaith eto, rydym yn sôn am adfywio ein strydoedd mawr, ac fe gawsom Gasnewydd yn esiampl gan John Griffiths, ond ni allwn wneud hynny heb fusnesau bach.

Mae gofyn i'r Llywodraeth feddwl ar draws portffolios hefyd. Mae cynllunio'n enghraifft berffaith. Rwyf wedi dadlau yn y Siambr hon sawl gwaith fod angen inni edrych ar sut y down â phobl i ganol ein trefi. Un ffordd o wneud hynny yw troi eiddo masnachol, yn enwedig y gofod uwchben siopau, yn eiddo preswyl.

17:15

I'm grateful to you for giving way specifically on that point. I'd just like to highlight the good work that Carmarthenshire County Council are doing on this with property that they own, in changing planning to allow residential units in former commercial units, bringing footfall back into those communities. 

Rwy'n ddiolchgar i chi am ildio ar y pwynt hwnnw'n benodol. Hoffwn dynnu sylw at y gwaith da y mae Cyngor Sir Caerfyrddin yn ei wneud ar hyn gydag eiddo y maent yn berchen arno, gyda newid cynllunio i ganiatáu unedau preswyl mewn hen unedau masnachol, gan ddod â phobl yn ôl i mewn i'r cymunedau hynny. 

I'm grateful to Sam Kurtz for that intervention, and I think that there are examples across Wales. We have examples up in north Wales, in Bangor, and Caerfyrddin, as well as Caernarfon. The problem we have, of course, is that that good practice isn't being shared across local authorities. I'd like to see how the Government can make amendments to the planning system to make that good practice shared more easily. I always use the analogy, actually, of Friends. The group meet in Central Perk, the coffee shop that is in their building. Most of them live above it or they live in the vicinity of it. That coffee shop doesn't just benefit from passing trade on the high street, it benefits from the fact that there is in-built footfall, and that's something that we should be looking at on our high streets, in our town centres, as a way to make small businesses far more sustainable. [Interruption.] Of course.

Diolch i Sam Kurtz am yr ymyriad, ac rwy'n credu bod enghreifftiau ledled Cymru. Mae gennym enghreifftiau i fyny yng ngogledd Cymru, ym Mangor, a Chaerfyrddin, yn ogystal â Chaernarfon. Y broblem sydd gennym, wrth gwrs, yw nad yw'r arfer da hwnnw'n cael ei rannu ar draws awdurdodau lleol. Hoffwn weld sut y gall y Llywodraeth wneud diwygiadau i'r system gynllunio i wneud i'r arfer da hwnnw gael ei rannu'n haws. Rwyf bob amser yn defnyddio Friends fel cymhariaeth. Mae'r grŵp yn cyfarfod yn Central Perk, y siop goffi yn eu hadeilad. Mae'r rhan fwyaf ohonynt yn byw uwch ei phen neu yn y cyffiniau. Nid yn unig y mae'r siop goffi honno'n elwa o fasnach sy'n pasio ar y stryd fawr, mae'n elwa o gwsmeriaid mewnol, ac mae hynny'n rhywbeth y dylem edrych arno ar ein strydoedd mawr, yng nghanol ein trefi, fel ffordd o wneud busnesau bach yn llawer mwy cynaliadwy. [Torri ar draws.] Wrth gwrs.

You've been very generous this afternoon. You are urging the Welsh Government to be as innovative as possible in regard to the policy levers that it has available. You referenced business rates, and indeed they were referenced at the outset as well. The origin of the business rates goes back to 1601. The tax is that old—the Elizabethan poor law, which generated relief for the poor based on the rental value of commercial buildings. Surely, it's high time that we actually replaced it, because it's not fit for purpose and there are far fairer ways in which business can make a proper contribution, absolutely, but do so in a way that is helpful, rather than hindering the businesses.

Rydych chi wedi bod yn hael iawn y prynhawn yma. Rydych chi'n annog Llywodraeth Cymru i fod mor arloesol â phosibl gyda'r dulliau polisi sydd ganddi at ei defnydd. Roeddech chi'n cyfeirio at ardrethi busnes, ac yn wir cyfeiriwyd atynt ar y dechrau hefyd. Mae tarddiad yr ardrethi busnes yn mynd yn ôl i 1601. Mae'n dreth mor hen â hynny—deddf y tlodion Elisabethaidd, a gynhyrchai ryddhad i'r tlodion yn seiliedig ar werth rhent adeiladau masnachol. Yn sicr, mae'n hen bryd inni gael rhywbeth yn ei lle, oherwydd nid yw'n addas i'r diben ac mae ffyrdd llawer tecach i fusnes wneud cyfraniad priodol, yn bendant, ond i wneud hynny mewn ffordd sy'n ddefnyddiol, yn hytrach na llyffetheirio busnesau.

I'm grateful for that intervention from Adam Price. I think it would be good to hear from the Cabinet Secretary about the progress on business rates reform in her reply to this debate, or even in a written statement from the finance Minister, if the Cabinet Secretary is unable to give an update.

I will say that the Welsh Government has an opportunity here to introduce, within its draft budget on 10 December, a budget that delivers proactive steps to improve the conditions in which Welsh businesses operate, including the business rates element of things and about, as well, how we utilise business support a lot better in order to boost productivity. We'll no doubt hear in answer from the Cabinet Secretary that we should wait for the budget. Well, take this debate as an indication of the priority of this Senedd. It's important that we support small businesses, not just on Saturday but throughout the year. 

Rwy'n ddiolchgar am yr ymyriad gan Adam Price. Rwy'n credu y byddai'n dda clywed gan Ysgrifennydd y Cabinet am y cynnydd ar ddiwygio ardrethi busnes yn ei hateb i'r ddadl hon, neu hyd yn oed mewn datganiad ysgrifenedig gan y Gweinidog cyllid, os nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn gallu rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf.

Mae cyfle yma i Lywodraeth Cymru gyflwyno cyllideb ddrafft ar 10 Rhagfyr sy'n darparu camau rhagweithiol i wella'r amodau y mae busnesau Cymru'n gweithredu ynddynt, gan gynnwys elfen ardrethi busnes pethau a hefyd, sut rydym yn defnyddio cymorth busnes yn llawer gwell er mwyn hybu cynhyrchiant. Mae'n siŵr y byddwn yn clywed mewn ateb gan Ysgrifennydd y Cabinet y dylem aros am y gyllideb. Wel, cymerwch y ddadl hon fel arwydd o flaenoriaeth y Senedd hon. Mae'n bwysig ein bod yn cefnogi busnesau bach, nid yn unig ddydd Sadwrn ond drwy gydol y flwyddyn. 

As ever, it's a pleasure to take part in this debate, which celebrates the many small businesses up and down Wales. But, sadly, it's a difficult time for far too many of those small businesses, for the hard-working people who run them, the members of staff and for customers who want thriving high streets. And let's not forget why it's difficult for those businesses at the moment. We've got a British Labour Government who have hiked up employer national insurance and put pressure on business like never before. And we've got a Welsh Labour Government here imposing the highest business rates in Great Britain, clearly demonstrating that the Labour Party is no friend of business whatsoever. 

And it's no accident, if they're very honest about this. It seems to me to stem from some sort of inherent hostility or suspicion, or some sort of jealousy of private business and free enterprise. The Labour Government's budget was as clear an example as you'd ever see of that suspicion and hostility towards business. The Cabinet Secretary is laughing here, but it's highlighted in the amendment here today, in front of us. The amendment from the Labour Government describes the rate relief as a 'cost of £1 billion'—a cost, forgetting entirely that that £1 billion described as a cost here is money raised by these tax-paying businesses, and tax-paying businesses that are doing their best to run their businesses. We have to remember it’s not Government money, it’s taxpayers’ money that is being spent.

There’s another risk here, Llywydd, and the risk is that sometimes, I believe, this Government in particular only sees itself as a service delivery body, forgetting the fact that actually Government is much broader than that. Part of Government’s job of course is to set the environment for people to set up enterprises and to flourish in whatever enterprises they seek to carry out. 

Fel erioed, mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon, sy'n dathlu'r busnesau bach niferus ledled Cymru. Ond yn anffodus, mae'n adeg anodd i lawer gormod o'r busnesau bach hynny, i'r bobl weithgar sy'n eu rhedeg, i'r aelodau o staff ac i gwsmeriaid sydd eisiau strydoedd mawr ffyniannus. A gadewch inni beidio ag anghofio pam ei bod hi'n anodd i'r busnesau hynny ar hyn o bryd. Mae gennym Lywodraeth Lafur Brydeinig sydd wedi codi yswiriant gwladol cyflogwyr ac wedi rhoi pwysau gwaeth nag erioed ar fusnesau. Ac mae gennym Lywodraeth Lafur yng Nghymru yma yn gosod yr ardrethi busnes uchaf ym Mhrydain, gan ddangos yn glir nad yw'r Blaid Lafur yn gyfaill i fusnes o gwbl. 

Ac os ydynt yn onest am hyn, nid yw'n ddamweiniol. Mae'n ymddangos i mi ei fod yn deillio o ryw fath o elyniaeth neu amheuaeth gynhenid, neu ryw fath o genfigen o fusnesau preifat a menter rydd. Roedd cyllideb y Llywodraeth Lafur yn enghraifft mor glir ag y gwelech chi byth o'r amheuaeth a'r elyniaeth hon tuag at fusnes. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn chwerthin, ond mae'n cael ei amlygu yn y gwelliant yma heddiw, o'n blaenau. Mae'r gwelliant gan y Llywodraeth Lafur yn disgrifio'r rhyddhad ardrethi fel 'cost o £1 biliwn'—cost, gan anghofio'n llwyr fod y £1 biliwn hwnnw a ddisgrifir fel cost yma yn arian a godir gan y busnesau hyn sy'n talu trethi, a busnesau sy'n talu trethi sy'n gwneud eu gorau i redeg eu busnesau. Mae'n rhaid inni gofio nad arian y Llywodraeth mohono, arian trethdalwyr sy'n cael ei wario.

Mae risg arall yma, Lywydd, a'r risg weithiau yw bod y Llywodraeth hon yn arbennig ond yn gweld ei hun fel corff darparu gwasanaethau, gan anghofio'r ffaith bod y Llywodraeth yn llawer ehangach na hynny mewn gwirionedd. Rhan o waith y Llywodraeth wrth gwrs yw gosod yr amgylchedd i bobl sefydlu mentrau a ffynnu ym mha bynnag fentrau y maent yn ceisio eu cyflawni. 

17:20

Just on that point about taxpayers’ money, I accept that, but that taxpayers’ money, part of it is the money that we raise here in Wales, and as I mentioned earlier, the fact that we don’t get what we pay back from the Barnett formula means that we’re not going the money that we deserve, which is ours. So, do you not accept that we need to see a reform of the Barnett formula so that we have a Government that can support small businesses in Wales properly with the money that they need?

Ar y pwynt am arian trethdalwyr, rwy'n derbyn hynny, ond rhan o'r arian trethdalwyr hwnnw yw'r arian a godwn ni yma yng Nghymru, ac fel y soniais yn gynharach, mae'r ffaith nad ydym yn cael yr hyn a dalwn yn ôl gan fformiwla Barnett yn golygu nad ydym yn cael yr arian yr ydym yn ei haeddu, sef ein harian ni. Felly, onid ydych chi'n derbyn bod angen inni weld diwygio fformiwla Barnett fel bod gennym Lywodraeth a all gefnogi busnesau bach yng Nghymru yn iawn gyda'r arian sydd ei angen arnynt?

Thank you for the intervention, Mabon ap Gwynfor. We on these benches agree that the Barnett formula does need looking at to make sure that Wales is getting the right level of funding that it absolutely deserves, but I suppose the nationalists would want to argue that money raised in Wales is enough from Wales to deliver the services that it needs, when it clearly isn’t. That’s why it’s important to be part of a strong United Kingdom so we can do what we need to do for the people of Wales. On this side of the Chamber, Llywydd, we also believe in free enterprise, lifting the burden of excessive regulations, to help entrepreneurs and business owners grow and develop so people can flourish in whatever it is they choose to endeavour in. I’m aware time is flying, Llywydd, so I would encourage fellow Senedd Members to look back at this motion and to take a commonsense measure to boost business across Wales. Diolch yn fawr iawn.

Diolch am yr ymyriad, Mabon ap Gwynfor. Rydym ni ar y meinciau hyn yn cytuno bod angen edrych ar fformiwla Barnett i wneud yn siŵr fod Cymru'n cael y lefel gywir o gyllid y mae'n ei haeddu, ond mae'n debyg y byddai'r cenedlaetholwyr eisiau dadlau bod arian a godir yng Nghymru yn ddigon i ddarparu'r gwasanaethau sydd eu hangen arni, pan fo'n amlwg nad yw'n ddigon. Dyna pam ei bod yn bwysig inni fod yn rhan o Deyrnas Unedig gref fel y gallwn wneud yr hyn y mae angen inni ei wneud dros bobl Cymru. Ar yr ochr hon i'r Siambr, Lywydd, rydym hefyd yn credu mewn menter rydd, codi baich rheoliadau gormodol, i helpu entrepreneuriaid a pherchnogion busnesau i dyfu a datblygu fel y gall pobl ffynnu gyda beth bynnag y maent yn dewis mentro gydag ef. Rwy'n ymwybodol fod amser yn hedfan, Lywydd, felly rwy'n annog cyd-Aelodau o'r Senedd i edrych yn ôl ar y cynnig hwn ac i ddewis dull synnwyr cyffredin i hybu busnes ledled Cymru. Diolch yn fawr iawn.

Doeddwn i ddim yn bwriadu siarad tan fy mod i wedi meddwl am y busnesau bach sydd yn fy etholaeth i, a pa mor bwysig ydyn nhw, mewn gwirionedd, i economi Dwyfor a Meirionnydd. Mewn gwirionedd, rydym ni wedi clywed y term yma yn cael ei ddweud sawl gwaith yn barod, sef y ffaith bod y busnesau bach yma yn asgwrn cefn i’n heconomi, ac mae hynny’n berffaith wir; os ydw i’n cerdded y stryd fawr ym Mhorthmadog, dwi’n gweld y busnesau bach yma sydd yn rhan o wead cymuned Porthmadog, yn rhan o wead y gymdeithas, ac maen nhw felly yn rhan o’r economi sydd yn gwbl greiddiol, yn cyflogi pobl sydd wedi dewis aros yn lleol, sydd wedi dewis byw yn lleol, ac felly yn rhan bwysig o'r economi yna.

Dwi’n meddwl wrth fy mod i’n mynd yn ddyddiol draw i’r Bala ac yn cerdded y stryd fawr yn y Bala, a gweld y busnesau yna, am bwysigrwydd y busnesau yna i’r economi dwi’n cyfrannu ato. Yr hyn sydd yn bwysig ei ystyried wrth ein bod ni’n trafod y busnesau bach yma ydy’r ffaith nad ydyn nhw’n bodoli er mwyn gwneud elw mawr. Nid busnesau sy’n gwneud miliynau o bunnoedd ydyn nhw, ond busnesau sydd yn bodoli er mwyn darparu gwasanaeth, gwasanaeth sydd yn bwysig i’r bobl. Os ystyriwch chi ein cymunedau gwledig ni, yn amlach na pheidio, mae pobl yn gorfod teithio ymhell er mwyn derbyn llawer o’u gwasanaethau, er mwyn mynd i siopa a chael yr hyn sy’n elfennol. Ond heb y siopau bach yna’n lleol ar ein stryd fawr ni yn ein cymunedau gwledig ni, yn y trefi bach yma, yna mi fuasai pobl yn gorfod teithio ymhellach. Felly, maen nhw’n darparu gwasanaeth sydd yn andros o bwysig i bobl sydd yn fregus, i bobl sydd yn oedrannus, ac i bobl sydd yn byw mewn lleoedd diarffordd.

Ac yn sôn am yr elfen yna o’r ffaith eu bod nhw’n darparu gwasanaeth, mae yna ran fawr o’r busnesau bach sydd gennym ni yn Nwyfor Meirionnydd yn fentrau cymunedol, yn fentrau sydd yn bodoli er mwyn sicrhau bod pobl yn cydweithio efo’i gilydd. Mae’n rhan o’n traddodiad ni yma yng Nghymru i sicrhau bod pobl yn cydweithio efo’i gilydd er lles cymuned. Os ewch chi i rywle fel Blaenau Ffestiniog a gweld y busnesau sydd yn Blaenau Ffestiniog, mentrau cydweithredol sydd wedi dod at ei gilydd, ac yn sicrhau bod pobl yn cael y gwasanaethau angenrheidiol yna ac yn cael yr hyn sydd yn hanfodol iddyn nhw yn ardal Blaenau Ffestiniog, mae hynny'n gwbl greiddiol er mwyn sicrhau bod y dref honno'n parhau i’r dyfodol. Pan fyddwn ni’n sôn wedyn am y ffaith nad miliwnyddion ydy’r cwmnïau yma, mae'n bwysig i ni ystyried yr elfen yna eu bod nhw’n cloi'r bunt yna’n lleol. Mae’r arian yna sydd yn cael ei greu, ac y maen nhw’n ei ddefnyddio yn y busnesau yna, yn bres sydd yn cylchdroi yn economi’r cymunedau yna.

Rydym ni yma yng Nghymru wedi gweld llawer gormod o’r traddodiad yna o bres yn cael ei echdynnu allan o’r economi wledig, allan o’r economi leol, arian sydd yn mynd er budd pobl eraill, nid er budd ein cymunedau ni. Ond mae'r busnesau bach lleol rydyn ni'n sôn amdanynt yma heddiw yn sicrhau bod y bunt yna'n cael ei gloi yn yr economi leol. Felly, rydyn ni wedi bod yn aros rhy hir am gynllun er mwyn cefnogi ein busnesau lleol ni; dyma'r amser, rŵan, er mwyn sicrhau bod yr economi leol yn cael ei gefnogi, bod busnesau lleol yn cael eu cefnogi, i ni weld y Llywodraeth yma yng Nghymru yn sicrhau eu bod nhw'n rhoi'r gefnogaeth angenrheidiol i'n busnesau. Dyna pam dwi am gefnogi'r cynnig yma ac yn croesawu'r cynnig yma gan y Ceidwadwyr heno. Diolch yn fawr iawn ichi.

Thank you very much, Llywydd. I wasn’t intending to speak until I thought about those small businesses in my own constituency and how important they are to the economy of Dwyfor and Meirionnydd. In reality, we’ve heard this term used many times already, the fact that these small businesses are the backbone of our economy, and that’s perfectly true; if I walk on the high street in Porthmadog, I see these small businesses that are part of the fabric of the community of Porthmadog, part of that society, and therefore, part of the economy that is entirely fundamental, employing people who have chosen to remain local and to live locally, and therefore they’re an important part of that economy.

I think, as I travel on a daily basis over to Bala and walk the high street there and see the businesses there, about the importance of those businesses for the economy that I contribute to. What’s important to consider as we discuss these small businesses is that they don’t exist to make big profits. They’re not making millions of pounds; they’re businesses that exist in order to provide a service, a service that’s important to the people. If you consider our rural communities, more often than not, people have to travel long distances in order to get many of their services, in order to go shopping and get the basics, but without those small local shops on our high streets in our rural communities in our small towns, then people would have to travel much further. So, they provide a service that is extremely important to people who are vulnerable, people who are elderly, and people who live in places that are large distances from services.

And talking about that service provision, a large part of small businesses that we have in Dwyfor Meirionnydd are community enterprises, enterprises that exist in order to ensure that people work together. It’s part of our tradition here in Wales of ensuring that people do collaborate for the benefit of their community. If you go to somewhere like Blaenau Ffestiniog and see the businesses there, they are co-operative initiatives that have come together, and ensuring that people get those necessary services is crucial to them in the Blaenau Ffestiniog area. That is essentially important to ensure that that town continues to prosper for the future. When we talk about the fact that these companies aren’t run by millionaires, it’s important to consider that element that they lock that pound in locally. That money that’s generated, that they use within those businesses, is money that circulates in those communities’ economies.

We in Wales have seen far too much of that tradition of money being extracted from our rural economies and the local economies in Wales, money that benefits others, not our communities. But the small local businesses we're talking about today do ensure that that pound is locked into the local economy. So, we've been waiting too long for a plan to support our local businesses and it's time now, in order to ensure that our local economy is supported and that local businesses are supported, that we see the Government here in Wales ensuring that they provide that necessary support for businesses. That's why I will support the motion and welcome the motion from the Conservatives this evening. Thank you very much. 

17:25

'Small Business Saturday'—say it loud and say it proud. The UK Labour Government's decision to increase employer national insurance contributions is going to be a devastating blow to our businesses, which are already grappling with soaring costs. It's rather like déjà vu here. I was stood here, the finance Minister was sat there, and yes, there we go. [Laughter.] Coupled with the reduction of the secondary threshold to £5,000, this policy completely breaks Labour's manifesto promises and represents a complete betrayal of trust by the Labour Party of our workers and business owners. And it was nice—and a bit refreshing, actually—to hear John Griffiths on the Labour benches supporting the ethos of our debate today.

This is going to be really harmful to Wales, where small and medium-sized enterprises account for over 99 per cent of businesses and 63 per cent of private sector employment. I've said it before and I will say it again: the raising of NICs heightens the tax wedge between what employers pay to hire workers and what employees receive. This discourages job creation, depresses wages, reduces profits, with less tax being paid into the kitty. It really is that simple. Moreover, small businesses in Wales are disproportionately affected, struggling against an economic backdrop of higher business rates compared to businesses over the border, limited revenue growth and the ongoing cost-of-living crisis.

The latest FSB small business index—. I've got to thank them; they really are very good at policy and supporting our small businesses, and it needs saying. There will be an overall increase in taxes for small businesses of £24.5 billion a year from 2025-26. Not only this, but Labour's tax hikes come alongside other burdens, including increased national minimum wage rates and packaging levies. Retailers estimate that these policies will cost the sector an additional £7 billion, leading to even higher prices and more job losses. In Wales, where unemployment is the highest in the UK at 5.3 per cent, these measures will only exacerbate economic inactivity and further erode fragile local economies. It does, however, seem that we are the strongest—the Welsh Conservatives are the strongest at standing up for our businesses.

Local small businesses, like the Black Boy Inn in Caernarfon—that's a really good pub, by the way, the Black Boy Inn, and it's not in my constituency—point out that they are central to preserving the heart and soul of our towns. If we abandon them, what future are we giving our cultural hubs? That's why, actually, in 18 months' time, there needs to be an end to Welsh Labour's quarter-of-a-century rule here. We must introduce proactive proposals, abolish business rates for small businesses, offer tapered relief for five years to support start-ups and introduce the 'jump start Wales' scheme to cover NICs for two employees in microbusinesses for two years. It is policies like that that will provide financial stability and foster entrepreneurship, ensuring that small businesses can thrive without punitive taxes.

Too often, I stand here and it's a challenge for the Welsh Labour Government to even understand this, and it shouldn't be. Our small businesses see what happens here, they hear what happens here and they feel what your policies are doing to them. You can all smile, you can all laugh, but I'm telling you now that I believe, in 18 months' time—. Our small businesses have had enough. Rather like our farmers, they have had enough; they've had enough of you and your policies. I just wish there was an election here in Wales a lot sooner than 18 months. We will always champion—[Interruption.] We will always champion the rights of our small businesses and thank them for what they do. Diolch yn fawr.

'Dydd Sadwrn y Busnesau Bach'—dywedwch hyn yn uchel a'i ddweud yn falch. Mae penderfyniad Llywodraeth Lafur y DU i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yn mynd i fod yn ergyd drom i'n busnesau, sydd eisoes yn ymrafael â chostau cynyddol. Mae'n debyg iawn i déjà vu yma. Roeddwn i'n sefyll yma, roedd y Gweinidog cyllid yn eistedd yno, a dyna ni. [Chwerthin.] Ynghyd â gostwng y trothwy eilaidd i £5,000, mae'r polisi hwn yn torri addewidion maniffesto Llafur yn llwyr ac yn bradychu ymddiriedaeth ein gweithwyr a'n perchnogion busnes yn y Blaid Lafur. Ac roedd hi'n braf—ac yn chwa o awyr iach mewn gwirionedd—i glywed John Griffiths ar y meinciau Llafur yn cefnogi ethos ein dadl heddiw.

Mae hyn yn mynd i fod yn niweidiol iawn i Gymru, lle mae dros 99 y cant o fusnesau'n fentrau bach a chanolig sy'n darparu 63 y cant o gyflogaeth y sector preifat. Rwyf wedi dweud hyn o'r blaen ac rwy'n ei ddweud eto: mae codi cyfraniadau yswiriant gwladol yn cynyddu'r lletem dreth rhwng yr hyn y mae cyflogwyr yn ei dalu i gyflogi gweithwyr a'r hyn y mae gweithwyr yn ei dderbyn. Mae hyn yn rhwystr i greu swyddi, yn cadw cyflogau'n isel, yn lleihau elw, gyda llai o dreth yn cael ei dalu i bwrs y wlad. Mae mor syml â hynny mewn gwirionedd. Ar ben hynny, effeithir yn anghymesur ar fusnesau bach yng Nghymru, sy'n brwydro yn erbyn cefndir economaidd o ardrethi busnes uwch o'i gymharu â busnesau dros y ffin, twf refeniw cyfyngedig a'r argyfwng costau byw parhaus.

Mae mynegai busnesau bach diweddaraf y Ffederasiwn Busnesau Bach—. Rhaid imi ddiolch iddynt; maent yn dda iawn ar bolisi ac am gefnogi ein busnesau bach, ac mae angen dweud hynny. Bydd cynnydd cyffredinol mewn trethi i fusnesau bach o £24.5 biliwn y flwyddyn o 2025-26. Nid yn unig hynny, ond daw codiadau treth Llafur ochr yn ochr â beichiau eraill, gan gynnwys cyfraddau isafswm cyflog cenedlaethol uwch a threthi pecynnu. Mae manwerthwyr yn amcangyfrif y bydd y polisïau hyn yn costio £7 biliwn ychwanegol i'r sector, gan arwain at brisiau uwch byth a mwy o golli swyddi. Yng Nghymru, lle ceir y diweithdra uchaf yn y DU ar 5.3 y cant, ni fydd y mesurau hyn ond yn gwaethygu anweithgarwch economaidd ac yn erydu economïau lleol bregus ymhellach. Fodd bynnag, mae'n ymddangos mai ni yw'r cryfaf—y Ceidwadwyr Cymreig yw'r cryfaf am sefyll dros ein busnesau.

Mae busnesau bach lleol, fel tafarn y Black Boy yng Nghaernarfon—mae honno'n dafarn dda iawn, gyda llaw, tafarn y Black Boy, ac nid yw yn fy etholaeth i—yn nodi eu bod yn ganolog i warchod calon ac enaid ein trefi. Os cefnwn arnynt hwy, pa ddyfodol a roddwn i'n canolfannau diwylliannol? Dyna pam y mae angen dod â rheolaeth chwarter canrif Llafur Cymru yma i ben ymhen 18 mis. Mae'n rhaid inni gyflwyno cynigion rhagweithiol, dileu ardrethi busnes i fusnesau bach, cynnig rhyddhad taprog am bum mlynedd i gefnogi busnesau newydd a chyflwyno cynllun sbardun i Gymru i dalu cyfraniadau yswiriant gwladol ar gyfer dau weithiwr mewn microfusnesau am ddwy flynedd. Polisïau fel hyn fydd yn darparu sefydlogrwydd ariannol ac yn meithrin entrepreneuriaeth, gan sicrhau y gall busnesau bach ffynnu heb drethi cosbol.

Yn rhy aml, rwy'n sefyll yma ac mae'n her i Lywodraeth Lafur Cymru hyd yn oed ddeall hyn, ac ni ddylai fod. Mae ein busnesau bach yn gweld beth sy'n digwydd yma, maent yn clywed beth sy'n digwydd yma ac maent yn teimlo beth y mae eich polisïau chi'n ei wneud iddynt. Gallwch wenu, gallwch chwerthin, ond rwy'n dweud wrthych nawr fy mod i'n credu, ymhen 18 mis—. Mae ein busnesau bach wedi cael digon. Yn debyg iawn i'n ffermwyr, maent wedi cael digon; maent wedi cael digon arnoch chi a'ch polisïau. Hoffwn pe bai etholiad yma yng Nghymru yn llawer cynt na 18 mis. Byddwn bob amser yn cefnogi—[Torri ar draws.] Byddwn bob amser yn cefnogi hawliau ein busnesau bach ac yn diolch iddynt am yr hyn a wnânt. Diolch yn fawr.

Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio nawr i gyfrannu—Rebecca Evans.

The Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning now to contribute—Rebecca Evans.

17:30

Well, thank you for bringing forward this debate today and giving us the opportunity to celebrate our small businesses right across Wales, which are, as a number of colleagues have described them, the backbone of our Welsh economy, creating jobs, supporting communities and, of course, developing those local economies right across Wales. We have heard about what a great contribution small and micro-sized enterprises in Wales make, making up around 98.4 per cent of all enterprises and employing more than half a million people, which was around half of all total employment in Wales. So, the significance of the sector to us is very, very clear.

The Welsh Government, of course, remains committed to helping small businesses to start, but also to be resilient against tough economic climates, and also to help them identify those opportunities to grow and to prosper, to enrich our communities and provide opportunities for social and economic success.

Wel, diolch am gyflwyno’r ddadl hon heddiw a rhoi cyfle inni ddathlu ein busnesau bach ledled Cymru sydd, fel y mae nifer o'n cyd-Aelodau wedi'i ddweud, yn asgwrn cefn i’n heconomi yng Nghymru, yn creu swyddi, yn cefnogi cymunedau, ac wrth gwrs, yn datblygu economïau lleol ledled Cymru. Rydym wedi clywed am y cyfraniad gwych y mae mentrau bach a micro yn ei wneud yng Nghymru, a dyna yw oddeutu 98.4 y cant o’r holl fentrau, gan gyflogi mwy na hanner miliwn o bobl, sef oddeutu hanner yr holl gyflogaeth yng Nghymru. Felly, mae pwysigrwydd y sector i ni yn glir iawn.

Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn parhau i fod yn ymrwymedig i helpu busnesau bach i ddechrau, ond hefyd i fod yn wydn yn erbyn hinsoddau economaidd anodd, a hefyd i'w helpu i nodi cyfleoedd i dyfu ac i ffynnu, i gyfoethogi ein cymunedau a darparu cyfleoedd ar gyfer llwyddiant cymdeithasol ac economaidd.

Thank you for taking an intervention. Obviously, a number of small businesses this week have been hit by devastating flooding. As we discussed yesterday, many can't get insurance by now. You mentioned resilience. What support will be made available? I heard the First Minister say on the news, in terms of support, in terms of insurance—. Some clarity in terms of what that support means—. Obviously, with how climate change is happening, and more extreme weather time and time again, it is our small businesses that are so vital for our high streets that are being hit. Without them, I just dread to think what the future of small businesses in towns like Pontypridd looks like. 

Diolch am dderbyn ymyriad. Yn amlwg, mae nifer o fusnesau bach wedi cael eu taro gan lifogydd dinistriol yr wythnos hon. Fel y trafodwyd ddoe, mae llawer yn methu cael yswiriant bellach. Fe sonioch chi am wytnwch. Pa gymorth a gaiff ei ddarparu? Clywais y Prif Weinidog yn dweud ar y newyddion, o ran cymorth, o ran yswiriant—. Rhywfaint o eglurder o ran yr hyn y mae’r cymorth hwnnw’n ei olygu—. Yn amlwg, gyda newid hinsawdd, a thywydd mwy eithafol dro ar ôl tro, ein busnesau bach, sydd mor hanfodol i'n strydoedd mawr, sy’n cael eu taro. Hebddynt, mae arnaf ofn meddwl sut olwg sydd ar ddyfodol busnesau bach mewn trefi fel Pontypridd.

Supporting small businesses in relation to resilience against climate change is clearly absolutely critically important. We do know that some of those small businesses that took advantage of the loans and grants that were provided following storm Dennis, and were able to make adaptations, were actually open again within hours following the recent flooding.

So, we are exploring what more we can do in this particular space, and also working with local authorities to identify, on the ground, the situation now for the businesses that were affected over recent days. But just to reassure all colleagues in the Chamber that that is a priority for my department at the moment, working with local government.

Just in advance of Small Business Saturday, last week we did celebrate Global Entrepreneurship Week, and that is a dedicated campaign to celebrate and empower entrepreneurs. Across Wales, there were over 100 events in collaboration with Business Wales. I also, of course, had the opportunity of celebrating Social Enterprise Day by visiting Thrive, and I talked about the great work—earlier on in the Chamber—that they do, in terms of supporting women who have survived domestic violence, and the work that they do to provide services to people within the community.

I’m obviously very pleased to support campaigns such as Small Business Saturday. As well as highlighting business success—and we’ve heard some great examples around the Chamber this afternoon—they also encourage consumers to shop locally and support the small businesses within their communities. So, we are actively supporting Small Business Saturday through our Business Wales service, to raise awareness wherever possible.

In recent years, the economy in Wales has faced significant challenges, ranging from Brexit to COVID. But, despite this, the overall economic environment does continue to improve. Colleagues will be familiar with our economic mission, and that sets out our national priority areas, with our focus on a stronger, fairer, greener Wales, supporting economic growth by taking a person and place-based approach, which puts the foundational economy as a key part of our economic strategy.

Mae cefnogi busnesau bach i allu gwrthsefyll newid hinsawdd yn amlwg yn hanfodol bwysig. Gwyddom fod rhai o’r busnesau bach a fanteisiodd ar y benthyciadau a’r grantiau a ddarparwyd yn sgil storm Dennis, ac a lwyddodd i wneud addasiadau, wedi agor eto o fewn oriau yn sgil y llifogydd diweddar.

Felly, rydym yn archwilio beth arall y gallwn ei wneud yn y maes penodol hwn, a hefyd yn gweithio gydag awdurdodau lleol i nodi, ar lawr gwlad, y sefyllfa nawr ar gyfer y busnesau yr effeithiwyd arnynt dros y dyddiau diwethaf. Ond rwy'n rhoi sicrwydd i fy holl gyd-Aelodau yn y Siambr fod hynny’n flaenoriaeth i fy adran ar hyn o bryd, gan weithio gyda llywodraeth leol.

Ychydig cyn dydd Sadwrn y Busnesau Bach, fe wnaethom ddathlu Wythnos Entrepreneuriaeth Fyd-eang yr wythnos diwethaf, ac mae honno'n ymgyrch bwrpasol i ddathlu a grymuso entrepreneuriaid. Ledled Cymru, cafwyd dros 100 o ddigwyddiadau ar y cyd â Busnes Cymru. Cefais gyfle hefyd, wrth gwrs, i ddathlu Diwrnod Mentrau Cymdeithasol drwy ymweld â Thrive, a soniais yn gynharach yn y Siambr am y gwaith gwych y maent yn ei wneud yn cefnogi menywod sydd wedi goroesi trais domestig, a’r gwaith y maent yn ei wneud i ddarparu gwasanaethau i bobl yn y gymuned.

Rwy'n amlwg yn falch iawn o gefnogi ymgyrchoedd fel Dydd Sadwrn y Busnesau Bach. Yn ogystal â thynnu sylw at lwyddiant busnesau—ac rydym wedi clywed am enghreifftiau gwych o gwmpas y Siambr y prynhawn yma—maent hefyd yn annog defnyddwyr i siopa'n lleol a chefnogi'r busnesau bach yn eu cymunedau. Felly, rydym yn mynd ati i gefnogi Dydd Sadwrn y Busnesau Bach drwy ein gwasanaeth Busnes Cymru, i godi ymwybyddiaeth lle bynnag y bo modd.

Yn y blynyddoedd diwethaf, mae economi Cymru wedi wynebu heriau sylweddol, yn amrywio o Brexit i COVID. Ond er hynny, mae'r amgylchedd economaidd cyffredinol yn parhau i wella. Bydd fy nghyd-Aelodau'n gyfarwydd â’n cenhadaeth economaidd, sy'n nodi ein meysydd blaenoriaeth cenedlaethol, gyda’n ffocws ar Gymru gryfach, decach, wyrddach, gan gefnogi twf economaidd drwy ddefnyddio dull sy’n seiliedig ar unigolion a lleoedd, ac sy’n ystyried yr economi sylfaenol yn rhan allweddol o’n strategaeth economaidd.

Will you take an intervention? Thank you. There are genuine concerns about the effect of the national insurance contributions on small businesses. You've reiterated the fact that we have heard so many mention today—that they are so important to our towns and communities across Wales. Have you made an assessment of the impact of this on Welsh businesses, and if you have, could you share that information with us? And do you know as well how much of that money will return to Wales through the Barnett formula, or any other formula, so that we know whether Wales will actually benefit from that national insurance contribution?

A wnewch chi dderbyn ymyriad? Diolch. Mae pryderon gwirioneddol ynglŷn ag effaith y cyfraniadau yswiriant gwladol ar fusnesau bach. Rydych chi wedi ailadrodd y ffaith ein bod wedi clywed cynifer o bobl yn sôn heddiw—eu bod mor bwysig i'n trefi a'n cymunedau ledled Cymru. A ydych chi wedi gwneud asesiad o effaith hyn ar fusnesau Cymru, ac os ydych, a allech chi rannu’r wybodaeth honno â ni? Ac a ydych chi'n gwybod hefyd faint o’r arian hwnnw a fydd yn dychwelyd i Gymru drwy fformiwla Barnett, neu unrhyw fformiwla arall, fel ein bod yn gwybod a fydd Cymru'n elwa o’r cyfraniad yswiriant gwladol hwnnw?

So, during questions this afternoon, I had quite a series of questions on national insurance contributions, so I won't reiterate everything that I said in there. Perhaps I would just point colleagues to the record of OQs this afternoon, given the fact that I have covered a lot of that ground, and I've only got about a minute left to respond to the debate. But I just want to highlight our focus, really, being on green jobs, growth, placemaking and making sure that communities are stronger and more resilient, and also working to identify the barriers that exist in terms of some people being able to access jobs and skills, and working in partnership to strengthen the offer and create those inclusive work spaces and opportunities.

Business Wales is there to support business growth in all parts of Wales, and its information, guidance and support to businesses is absolutely critical. I would point out particularly the accelerated growth programme, which helps those business to build resilience and improve productivity, and to grow. It does provide very dedicated support on areas such as employment, equality, fair work, and it drives ambitions for the green economy and decarbonisation. And, of course, access to finance and support for skills are crucial also to enable small business to thrive, and those are areas where, working with Working Wales and the Development Bank of Wales, we are trying to ensure that the whole ecosystem is there to support small businesses when they need it.

I see that we're almost out of time, so I just want to say that we all have a part to play in embedding a culture of entrepreneurship and creating a business environment that supports and encourages businesses to flourish, and it does remain a key priority of this Government. I would just close by encouraging, as others have said, to support small businesses right the year around, rather than just on Small Business Saturday. I know that we'll all be making the most of this weekend to highlight and shine a light on the fantastic businesses in all of our constituencies.

Yn ystod y sesiwn gwestiynau y prynhawn yma, cefais gyfres hir o gwestiynau ar gyfraniadau yswiriant gwladol, felly nid wyf am ailadrodd popeth a ddywedais bryd hynny. Efallai y caf gyfeirio fy nghyd-Aelodau at y cofnod o'r cwestiynau llafar y prynhawn yma, o ystyried fy mod wedi ymdrin â llawer o hynny, a dim ond oddeutu munud sydd gennyf ar ôl i ymateb i’r ddadl. Ond hoffwn dynnu sylw at ein ffocws ar swyddi gwyrdd, twf, creu lleoedd a sicrhau bod cymunedau'n gryfach ac yn fwy gwydn, a gweithio hefyd i nodi'r rhwystrau sy'n bodoli o ran gallu rhai pobl i gael mynediad at swyddi a sgiliau, a gweithio mewn partneriaeth i gryfhau’r cynnig a chreu mannau gwaith a chyfleoedd cynhwysol.

Diben Busnes Cymru yw cefnogi twf busnesau ym mhob rhan o Gymru, ac mae ei wybodaeth, ei ganllawiau a’i gymorth i fusnesau yn gwbl hanfodol. Hoffwn dynnu sylw’n benodol at y rhaglen cyflymu twf, sy’n helpu’r busnesau hynny i feithrin gwytnwch a gwella cynhyrchiant, ac i dyfu. Mae’n darparu cymorth penodol iawn ar feysydd fel cyflogaeth, cydraddoldeb, gwaith teg, ac mae’n ysgogi uchelgeisiau ar gyfer yr economi werdd a datgarboneiddio. Ac wrth gwrs, mae mynediad at gyllid a chymorth ar gyfer sgiliau hefyd yn hollbwysig i alluogi busnesau bach i ffynnu, ac mae'r rheini'n feysydd lle rydym, drwy weithio gyda Cymru'n Gweithio a Banc Datblygu Cymru, yn ceisio sicrhau bod yr ecosystem gyfan yno i roi cymorth i fusnesau bach pan fydd ei angen arnynt.

Gwelaf fod yr amser bron ar ben, felly hoffwn ddweud bod gan bob un ohonom ran i’w chwarae yn gwreiddio diwylliant o entrepreneuriaeth a chreu amgylchedd busnes sy’n cefnogi ac yn annog busnesau i ffynnu, ac mae’n parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon. Hoffwn gloi drwy annog cefnogaeth i fusnesau bach drwy gydol y flwyddyn, fel y mae eraill wedi ei ddweud, yn hytrach nag ar ddydd Sadwrn y Busnesau Bach yn unig. Gwn y bydd pob un ohonom yn gwneud y gorau o'r penwythnos hwn i dynnu sylw at y busnesau gwych ym mhob un o'n hetholaethau.

17:35

Peter Fox nawr i ymateb i'r ddadl.

Peter Fox now to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. A big thanks to everybody who contributed to this really important debate. Small Business Saturday is an important day where we will recognise the importance of supporting these family-run businesses. Can I thank Sam Kurtz for kicking off the debate and pointing out clearly that small businesses are the lifeblood of our communities, sharing the pressures that they are facing with national insurance, energy and inflation, and these things resulting in job losses and reduced investment? How this is meant to result in a prime economic environment for business growth is a real mystery to many of us.

Can I thank John Griffiths for pointing out the challenges on the high street and pointing out what can be done when people work together? He shared some of the thriving things that are happening in Newport, and we hope that is replicated—and we know it is—around many towns in Wales. Luke said that businesses are facing a double whammy—quite right—as we've heard several times today, with NI and NDR. Ninety per cent plus of businesses are small businesses. We really need to look again at business rates and encourage the Government to actually look at that. And thank you, Adam, for your intervention, and the lesson, because I didn't know that business rates started in 1601. Yes, it is about time we reviewed those. Sam Rowlands's said it's a difficult time for so many businesses and those who run them, and highlighted very clearly that Labour are no friend of business. He pointed out that the money raised is not the Government's money, it's taxpayers' money. Mabon, can I thank you for your support and pointing out the importance of businesses in your constituency, and the effect those businesses have on your local economy and the community, and how they're the very fabric of things? Janet, in passionate style as ever—and thank you for that—said that national insurance is having a devastating effect on businesses, together with the reduce thresholds, and reminded us that Labour broke their promises.

Cabinet Secretary, we thank you for your contribution. You and your Government are celebrating small businesses as well, and recognise the importance they play in the local economy, employing over 0.5 million people. You are committed to supporting small businesses, however, lots of small businesses don't feel like the Government or Labour have their back.

And I thank Heledd for her intervention and pointing out how important it is that there is support for small businesses who were affected by floods and adverse weather. And thank you, Cabinet Secretary, for your commitment to making sure those businesses will be helped, and I'm sure they will be.

Llywydd, at the end of the day, businesses here are crying out for better support. They don't expect massive payouts or billions of pounds-worth of loans, they just want an economic environment where their hard work and investment pays off. Sadly, this just isn't the case in Labour-run Wales, and it's fast becoming evident that it won't be the case under the Westminster Government also. So, what can be done? And I and my colleagues have made it clear today that we need to see a reinstatement of 75 per cent business rate relief for the hospitality, retail and leisure sectors here in Wales, or at least match the funding that is on offer, the support that's on offer, in England.

Last year Welsh businesses in the sector were paying almost double the business rates, and that can't continue. Llywydd, small businesses need our support, they need the increased NDR relief, they need to see the multiplier frozen, and we really need Labour here to stand up for them against their Westminster colleagues and push them to reverse this devastating national insurance increase, as they clearly broke a manifesto commitment. These things will ensure that Welsh businesses have the opportunity to grow and thrive. At the end of the day, Llywydd, I'm sure we all want to see our small businesses flourish in Wales, so I hope all here will join us in celebrating local businesses and support Small Business Saturday on 7 December.

Diolch, Lywydd. Diolch yn fawr i bawb a gyfrannodd at y ddadl hynod bwysig hon. Mae Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn ddiwrnod pwysig lle byddwn yn cydnabod pwysigrwydd cefnogi’r busnesau teuluol hyn. A gaf i ddiolch i Sam Kurtz am agor y ddadl a nodi’n glir mai busnesau bach yw anadl einioes ein cymunedau, gan rannu’r pwysau y maent yn ei wynebu gydag yswiriant gwladol, ynni a chwyddiant, a sut y mae’r pethau hyn yn arwain at golli swyddi a llai o fuddsoddiad? Mae'n ddirgelwch llwyr i lawer ohonom sut y mae hyn i fod i arwain at amgylchedd economaidd gwych ar gyfer twf busnes.

A gaf i ddiolch i John Griffiths am nodi'r heriau ar y stryd fawr a thynnu sylw at yr hyn y gellir ei wneud pan fydd pobl yn cydweithio? Rhannodd rai o’r pethau ffyniannus sy’n digwydd yng Nghasnewydd, a gobeithiwn y bydd hynny’n cael ei ailadrodd—a gwyddom ei fod—mewn llawer o drefi eraill yng Nghymru. Dywedodd Luke—yn llygad ei le—fod busnesau’n wynebu ergyd ddwbl, fel rydym wedi’i glywed sawl gwaith heddiw, gydag yswiriant gwladol ac ardrethi annomestig. Mae 90 y cant a mwy o fusnesau yn fusnesau bach. Mae gwir angen inni edrych eto ar ardrethi busnes ac annog y Llywodraeth i edrych ar hynny. A diolch, Adam, am eich ymyriad, a’r wers, gan nad oeddwn yn gwybod bod ardrethi busnes wedi dechrau ym 1601. Ydy, mae’n hen bryd inni eu hadolygu. Dywedodd Sam Rowlands ei bod yn adeg anodd i gynifer o fusnesau a’r rhai sy’n eu rhedeg, a nododd yn glir iawn nad yw Llafur yn ffrind i fusnes. Tynnodd sylw at y ffaith nad arian y Llywodraeth yw'r arian a godir, ond arian y trethdalwyr. Mabon, a gaf i ddiolch i chi am eich cefnogaeth ac am dynnu sylw at bwysigrwydd busnesau yn eich etholaeth, a’r effaith y mae’r busnesau hynny'n ei chael ar eich economi leol a’r gymuned, a'u bod yn rhan o wead y gymuned? Dywedodd Janet, yn angerddol iawn fel arfer—a diolch am hynny—fod yswiriant gwladol yn cael effaith ddinistriol ar fusnesau, ynghyd â’r trothwyon is, gan ein hatgoffa bod Llafur wedi torri eu haddewidion.

Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich cyfraniad. Rydych chi a’ch Llywodraeth yn dathlu busnesau bach hefyd, ac yn cydnabod y pwysigrwydd y rhan y maent yn ei chwarae yn yr economi leol, gan gyflogi dros 0.5 miliwn o bobl. Rydych chi wedi ymrwymo i gefnogi busnesau bach, ond mae llawer o fusnesau bach yn teimlo nad yw'r Llywodraeth na Llafur yn eu cefnogi.

A diolch i Heledd am ei hymyriad ac am dynnu sylw at ba mor bwysig yw hi fod cymorth yn cael ei ddarparu i fusnesau bach yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd a thywydd garw. A diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich ymrwymiad i sicrhau y bydd y busnesau hynny'n cael cymorth, ac rwy'n siŵr y byddant.

Lywydd, yn y pen draw, mae busnesau yma'n crefu am well cymorth. Nid ydynt yn disgwyl taliadau enfawr na gwerth biliynau o bunnoedd o fenthyciadau, dim ond amgylchedd economaidd lle mae eu gwaith caled a'u buddsoddiad yn dwyn ffrwyth. Yn anffodus, nid yw hyn yn wir yng Nghymru o dan Lafur, ac mae'n prysur ddod yn amlwg na fydd yn wir o dan Lywodraeth San Steffan ychwaith. Felly, beth y gellir ei wneud? Ac rwyf i a fy nghyd-Aelodau wedi nodi'n glir heddiw fod angen inni weld rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant yn cael ei adfer i'r sectorau lletygarwch, manwerthu a hamdden yma yng Nghymru, neu o leiaf ei fod yn cyfateb i'r cyllid sydd ar gael, y cymorth sydd ar gael yn Lloegr.

Y llynedd, roedd busnesau Cymreig yn y sector yn talu bron i ddwbl yr ardrethi busnes, ac ni all hynny barhau. Lywydd, mae angen ein cymorth ar fusnesau bach, mae angen y cynnydd mewn rhyddhad ardrethi annomestig, mae angen iddynt weld y lluosydd yn cael ei rewi, ac mae arnom angen i Lafur yma sefyll o'u plaid yn erbyn eu cymheiriaid yn San Steffan a phwyso ar y rheini i wrthdroi’r cynnydd dinistriol mewn yswiriant gwladol, gan eu bod yn amlwg wedi torri ymrwymiad maniffesto. Bydd y pethau hyn yn sicrhau bod busnesau Cymru yn cael y cyfle i dyfu a ffynnu. Yn y pen draw, Lywydd, rwy’n siŵr fod pob un ohonom yn dymuno gweld ein busnesau bach yn ffynnu yng Nghymru, felly rwy'n gobeithio y bydd pawb yma yn ymuno â ni i ddathlu busnesau lleol a chefnogi Dydd Sadwrn Busnesau Bach ar 7 Rhagfyr.

17:40

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad, felly fe wnawn ni gymryd y bleidlais ar yr eitem yma yn ystod y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Rŷn ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio nawr, ac os nad oes yna dri Aelod sy'n dymuno i fi ganu'r gloch, fe fyddwn ni'n symud i'r bleidlais gyntaf. Felly, mae'r gyfres o bleidleisiau cyntaf ar eitem 8—dadl y Ceidwadwyr yw hon, ar ryddhad eiddo amaethyddol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 26 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i wrthod.

That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, we will move immediately to our first vote. So, the first series of votes is on item 8, the Welsh Conservatives debate on agricultural property relief. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 26 against, therefore the motion is not agreed. 

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhyddhad eiddo amaethyddol. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 24, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Agricultural property relief. Motion without amendment : For: 24, Against: 26, Abstain: 0

Motion has been rejected

Mae'r bleidlais nesaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn.

The next vote is on amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against. Amendment 1 is agreed.

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhyddhad eiddo amaethyddol. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Agricultural property relief. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 26, Against: 24, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 2 yw'r bleidlais nesaf, yn enw Heledd Fychan. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Mae'r gwelliant yna wedi'i wrthod.

Amendment 2 is next, in the name of Heledd Fychan. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 26 against. That amendment is not agreed. 

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhyddhad eiddo amaethyddol. Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 24, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Agricultural property relief. Amendment 2, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 24, Against: 26, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

The next vote is on the motion as amended. 

Cynnig NDM8747 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn cydnabod cyfraniad pwysig ffermwyr at ein heconomi, ein prosesau cynhyrchu bwyd, ein hamgylchedd a’n cymunedau.

2. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth y DU i newid y rhyddhad eiddo amaethyddol.

3. Yn cydnabod bod newidiadau Llywodraeth y DU i ryddhad eiddo amaethyddol wedi’u gwneud o fewn cyd-destun y niwed a achoswyd gan Lywodraeth flaenorol y DU i wasanaethau cyhoeddus a’r diffyg o £22 biliwn mewn arian cyhoeddus.

4. Yn croesawu cymorth amrywiol Llywodraeth Cymru i ffermwyr, gan gynnwys sicrhau estyniad i ryddhad eiddo amaethyddol o fis Ebrill 2025 i gynnwys y Cynllun Ffermio Cynaliadwy.

Motion NDM8747 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Recognises the important contribution that farmers make to our economy, food production, environment and communities.

2. Notes the decision taken by the UK Government to make changes to agricultural property relief.

3. Recognises the UK Government’s changes to agricultural property relief were made in the context of the damage inflicted by the previous UK Government on public services and the £22 billion black hole in public finances.

4. Welcomes the Welsh Government’s wide range of support for farmers, including securing the extension of agricultural property relief from April 2025 to include the Sustainable Farming Scheme.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn.

Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against, therefore the motion as amended is agreed. 

Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhyddhad eiddo amaethyddol. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 8. Welsh Conservatives Debate - Agricultural property relief. Motion as amended: For: 26, Against: 24, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Mae'r pleidleisiau nesaf ar eitem 9—dadl y Ceidwadwyr ar fusnesau bach a threthiant yw hon. Galwaf am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig heb ei ddiwygio yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 26 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig yna wedi ei wrthod.

The next votes will be on item 9, the Welsh Conservatives debate on small businesses and taxation. I call for a vote first of all on the motion without amendment in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 26 against. Therefore, the motion is not agreed. 

Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Busnesau bach a threthiant. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 24, Yn erbyn: 26, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Item 9. Welsh Conservatives Debate - Small businesses and taxation. Motion without amendment: For: 24, Against: 26, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1 sydd nesaf, yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Mae gwelliant 1 wedi ei dderbyn.

We will move now to amendment 1, in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against. Therefore, amendment 1 is agreed. 

Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Busnesau bach a threthiant. Gwelliant 1, cyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

Item 9. Welsh Conservatives Debate - Small businesses and taxation. Amendment 1, tabled in the name of Jane Hutt: For: 26, Against: 24, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Felly, y bleidlais olaf fydd ar y cynnig wedi'i ddiwygio.

So, the final vote will be on the motion as amended. 

17:45

Cynnig NDM8748 fel y'i diwygiwyd: 

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi y bydd Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn cael ei gynnal ar 7 Rhagfyr 2024.

2. Yn cydnabod y cyfraniad hanfodol y mae busnesau bach yn ei wneud o ran creu swyddi, cefnogi cymunedau a datblygu economïau lleol ledled Cymru.

3. Yn nodi penderfyniad Llywodraeth y DU i gynyddu cyfraniadau yswiriant gwladol cyflogwyr yng nghyllideb yr Hydref er mwyn ceisio sefydlogi sefyllfa ariannol y wlad.

4. Yn cydnabod bod rhyddhad ychwanegol ar gyfer ardrethi annomestig wedi bod ar gael i fusnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch ers pum mlynedd yn olynol, am gost o £1 biliwn, ynghyd â phecyn blynyddol Llywodraeth Cymru o ryddhad ardrethi parhaol gwerth £250 miliwn.

Motion NDM8748 as amended:

To propose that the Senedd:

1. Notes that Small Business Saturday will take place on 7 December 2024.

2. Recognises the vital contribution that small businesses make in creating jobs, supporting  communities and developing local economies across Wales.

3. Notes the UK Government’s decision to increase employer national insurance contributions in the autumn budget in order to assist in stabilising the nation's finances.

4. Recognises additional non-domestic rates relief has been available to retail, leisure and hospitality businesses for five successive years, at a cost of £1 billion, alongside the Welsh Government’s annual £250m package of permanent rates reliefs.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 26, neb yn ymatal, 24 yn erbyn. Ac felly mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn. 

Open the vote. Close the vote. In favour 26, no abstentions, 24 against. And therefore the motion as amended is agreed. 

Eitem 9. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Busnesau bach a threthiant. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 26, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

Item 9. Welsh Conservatives Debate - Small businesses and taxation. Motion as amended: For: 26, Against: 24, Abstain: 0

Motion as amended has been agreed

Dyna ni; dyna ddiwedd ar y pleidleisiau y prynhawn yma.

That concludes voting for today.

11. Dadl Fer: Llygredd diwydiannol: Effaith etifeddiaeth ddiwydiannol Cymru ar ein tirweddau
11. Short Debate: Industrial pollution: The impact of Wales's industrial legacy on our landscapes

Ac fe fyddwn ni'n symud ymlaen nawr i'r ddadl fer. Mae'r ddadl fer y prynhawn yma gan Delyth Jewell ac fe gaiff hi gychwyn unwaith mae yna rywfaint o dawelwch yn y Siambr. Delyth Jewell. 

And we will now move to the short debate. Today's short debate is to be introduced by Delyth Jewell and she may start once there is some silence in the Chamber. Delyth Jewell. 

Diolch, Llywydd. Dwi wedi addo rhoi munud o fy amser i Sioned Williams, Peredur Owen Griffiths a Heledd Fychan.

Thank you, Llywydd. I have promised to give a minute of time to Sioned Williams, Peredur Owen Griffiths and Heledd Fychan. 

Llywydd, when I tabled this debate on the legacy of heavy industry on our landscapes, I had not realised how painfully pertinent, how timely, it would be. Over the past weekend, heavy rainfall brought a coal tip down over Cwmtillery. If it weren't for the quick actions of firefighters in evacuating the area, lives could have been lost or ruined irrevocably, bringing with it all the terrible recollections of yesteryear. Our Valleys cannot stand another landslip from these tips. What happened at Cwmtillery was a shocking reminder that the coal tips, the opencast mines, the contaminated sites—all these scourges on our landscapes—they are not dormant; they are lying in wait, capable of wreaking calamity on our communities. And Westminster must be made to clear them.

Lywydd, pan gyflwynais y ddadl hon ar effaith ein gwaddol diwydiannol ar ein tirweddau, nid oeddwn wedi sylweddoli pa mor boenus o berthnasol, pa mor amserol, y byddai. Dros y penwythnos diwethaf, daeth glaw trwm â thomen lo i lawr dros Gwmtyleri. Oni bai am weithredu cyflym diffoddwyr tân yn gwacáu'r ardal, gallai bywydau fod wedi'u colli neu eu difetha'n barhaol, gan godi'r holl atgofion ofnadwy o'r gorffennol. Ni all ein Cymoedd wrthsefyll tirlithriad arall i'r tomenni hyn. Roedd yr hyn a ddigwyddodd yng Nghwmtyleri yn arwydd brawychus nad yw’r tomenni glo, y mwyngloddiau brig, y safleoedd halogedig—yr holl blâu hyn ar ein tirweddau—nid ydynt yn segur; maent yn llechu'n barod amdanom, gyda'r gallu i ddinistrio ein cymunedau. Ac mae'n rhaid gorfodi San Steffan i'w clirio.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

The coal tips are the legacy of mining. They are all we were left with once our wealth was stolen from us. Aside from the dust that clogged the lungs of miners, those spectres on the hills were our only inheritance, an endowment left in muck and grime, keeping our Valleys in shadow as they leered and mocked us from the sky. Aberfan should have been the moment that changed it. The deaths of those poor children and their teachers should have shocked not just the world but even the hearts of Westminster. Aberfan was betrayed twice over, once by the negligence of the coal board and then again by the fecklessness of Ministers who stole from their charity fund to pay to clear the tip that killed their children. That disaster, that preventable disaster, left a long shadow on these Valleys, a shadow that deepened in 2020 with the collapse of the Tylorstown tip and has darkened again because of the coal slip at Cwmtillery.

Now, the Welsh Government has asked for £25 million from Westminster to clear the tips, when we know the price will be significantly higher, closer to £500 million or perhaps £600 million. As I said in the Chamber yesterday, the cost of clearing the Tylorstown tip alone stands at £20 million. We must receive assurances that Westminster will pay the price of making our communities safe. What more would it take for them to do this?

Now, the legislation we expect in December will focus, as I understand it, on safety not on finance, though of course we wait to see the detail of that. If that is the case when that Bill is presented, it must be corrected. And that Bill's scope we know will leave another gaping hole. Opencast sites like Ffos-y-fran will fall outside the scope of the Bill. We owe it to communities like those in Merthyr Tydfil not to leave more wounds in our Valleys. Those opencast sites too, they can be destabilised by heavy rainfall. Many, like Ffos-y-fran, have been left with bodies of water because of failures to restore the sites when the companies stopped making money. We must use this new legislation to end coal mining in our towns, be it through opencast sites or mining by stealth, where companies seek to finance coal tip reclamation through mining the tips for their spoils, as is proposed at Bedwas. We cannot allow our communities to suffer this indignity again, and we cannot afford to miss the chance to hold those companies to account.

Y tomenni glo yw gwaddol mwyngloddio. Dyma'r cyfan a adawyd i ni pan gafodd ein cyfoeth ei ddwyn. Ar wahân i'r llwch yn ysgyfaint glowyr, y bwganod ar y bryniau oedd ein hunig waddol, cymynrodd o faw a budreddi, yn cadw ein Cymoedd yn y cysgod wrth edrych i lawr arnom a'n gwawdio. Dylai Aberfan fod wedi newid pethau. Dylai marwolaethau’r plant druain a’u hathrawon fod wedi dychryn nid yn unig y byd, ond calonnau San Steffan hyd yn oed. Cafodd Aberfan ei fradychu ddwywaith, unwaith gan esgeulustod y bwrdd glo ac yna eto gan ddiglemdod y Gweinidogion a wnaeth ddwyn o’u cronfa elusen i dalu i glirio’r domen a laddodd eu plant. Gadawodd y trychineb hwnnw, y trychineb ataliadwy hwnnw, gysgod hir dros y Cymoedd hyn, cysgod a ddyfnhaodd yn 2020 gyda chwymp tomen Tylorstown ac sydd wedi tywyllu eto gyda'r tirlithriad yng Nghwmtyleri.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi gofyn am £25 miliwn gan San Steffan i glirio’r tomenni, pan wyddom y bydd y pris yn sylweddol uwch, yn nes at £500 miliwn neu £600 miliwn efallai. Fel y dywedais yn y Siambr ddoe, mae cost clirio tomen Tylorstown yn unig yn £20 miliwn. Mae’n rhaid inni gael sicrwydd y bydd San Steffan yn talu’r pris i wneud ein cymunedau’n ddiogel. Beth arall y byddai'n ei gymryd iddynt wneud hyn?

Nawr, bydd y ddeddfwriaeth rydym yn ei disgwyl ym mis Rhagfyr yn canolbwyntio, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ar ddiogelwch yn hytrach na chyllid, er ein bod yn aros, wrth gwrs, i weld manylion hynny. Os yw hynny'n wir pan gaiff y Bil hwnnw ei gyflwyno, mae'n rhaid ei gywiro. A gwyddom y bydd cwmpas y Bil yn gadael twll mawr arall. Bydd safleoedd mwyngloddio brig fel Ffos-y-Fran y tu allan i gwmpas y Bil. Mae arnom ddyled i gymunedau fel y rheini ym Merthyr Tudful i beidio â gadael mwy o glwyfau yn ein Cymoedd. Y safleoedd mwyngloddio brig hynny hefyd, gallant gael eu hansefydlogi gan law trwm. Mae cyrff dŵr wedi cronni mewn llawer ohonynt, fel Ffos-y-Fran, oherwydd methiannau i adfer y safleoedd pan nad oedd arian i'r cwmnïau ei wneud mwyach. Mae’n rhaid inni ddefnyddio’r ddeddfwriaeth newydd hon i roi diwedd ar gloddio am lo yn ein trefi, boed hynny mewn safleoedd mwyngloddio brig neu gloddio llechwraidd, lle mae cwmnïau’n ceisio ariannu'r gwaith o adfer tomenni glo drwy ysbeilio'r tomenni, fel yr hyn a gynigir ym Medwas. Ni allwn ganiatáu i’n cymunedau ddioddef y sarhad hwn eto, ac ni allwn fforddio colli’r cyfle i ddwyn y cwmnïau hynny i gyfrif.

And, Dirprwy Lywydd, there is a third ugly stain, another stubborn strain to this bow, another way in which private companies have polluted our waterways and our landscapes, another way in which our Valleys have been exploited. Polychlorinated biphenyls are sometimes referred to as 'forever chemicals', and I'm indebted here to much of what I'm saying to Friends of the Earth, Keep Wales Tidy, local councillors and campaigners. In sites like Ty Llwyd in Ynysddu, these carcinogenic chemicals were left to seep into the soil. They can be found in at least 12 sites across Wales where the American chemical corporation Monsanto, and others, dumped toxic waste in the 1960s and 1970s. Now, at the moment, only two have been designated as contaminated land by local authorities, and that's Brofiscin quarry in Rhondda Cynon Taf and Penrhos in Caerphilly, but there is so much evidence to suggest Ty Llwyd in Caerphilly is also contaminated by these chemicals. Now, I'd suggest the current regulations are not strong enough to protect the health of the public, if so many sites slip through designation criteria on technical grounds. Surely the Cabinet Secretary would agree with me that people deserve to know if they're living near a toxic site. I'd ask whether he would commit to the Government maintaining a register of contaminated sites, including those under investigation, and for that register to be made available online to the public. And I'd also ask how the upcoming environmental governance Bill could ensure polluters are held to account for this pollution. Surely they should be paying for the costs of clearing those sites once and for all.

Dan Ashby, who was the host of the recent Radio 4 programme Buried, which focused on this subject, has pointed out that, and I'm quoting here, in three different public places in Wales, they found levels of a banned and carcinogenic chemical at levels deemed significant by the Royal Society of Chemistry. One of these was on a public road flowing into a drain; another was in a woodland where people walk and children play. At their highest levels, Welsh soil contained 140 times more PCBs than background levels previously tested by authorities. Now, this is clearly an issue that demands attention. There was apparently an agreement between Monsanto's successors at Brofiscin quarry and public authorities where they agreed to pay some money towards remediation. Now, that agreement is heavily redacted, and I'd ask the Cabinet Secretary whether an unredacted version can be made public or, at the very least, made available to Members of the Senedd, so that we can read the details.

Now, I realise a number of Members will wish to speak in this timely debate. I will leave my comments very soon, Dirprwy Lywydd, but I would just say, in closing, our Valleys wear the scars of our past. Some of those scars are all too visible, like the coal tips that mark the mountains, and opencast sites that have been abandoned and left as open wounds to the sky. Some other scars are hidden from sight, like the permanent chemical waste that lurks in the water and the land in places where toxic trash was left to rot. Thus were our Valleys desecrated by private companies that made a quick buck off the back of our land but left us with the waste and destruction. Our Valleys have suffered too long with this legacy. It is time, at last, for the wrongs of the past to be answered for. It's time our land be allowed to heal.

I will end where I began, Dirprwy Lywydd, with the coal tip at Cwmtillery, the tip that tumbled down the mountain, bringing mud and memory to our midst. This must be the last time our communities are made to suffer such a calamity. There can be no more near misses. There's surely no time left to lose. The money must be secured in full to banish these demons from our doors. The tips must be cleared at Westminster's expense. We can afford to wait no longer.

A Ddirprwy Lywydd, mae yna drydydd staen hyll, staen ystyfnig arall, ffordd arall y mae cwmnïau preifat wedi llygru ein dyfrffyrdd a’n tirweddau, ffordd arall y mae ein Cymoedd wedi’u hecsbloetio. Weithiau, cyfeirir at biffenylau polyclorinedig fel 'cemegion am byth', a daw llawer o'r hyn a ddywedaf yma gan Cyfeillion y Ddaear, Cadwch Gymru'n Daclus, cynghorwyr ac ymgyrchwyr lleol. Mewn safleoedd fel Tŷ Llwyd yn Ynys-ddu, gadawyd i'r cemegion carsinogenaidd hyn dreiddio i'r pridd. Maent i’w cael mewn o leiaf 12 safle ledled Cymru lle gadawodd y gorfforaeth gemegol Americanaidd, Monsanto, ac eraill, wastraff gwenwynig yn y 1960au a’r 1970au. Nawr, ar hyn o bryd, dim ond dau safle sydd wedi’u dynodi’n dir halogedig gan awdurdodau lleol, sef chwarel Brofiscin yn Rhondda Cynon Taf a Phenrhos yng Nghaerffili, ond mae cymaint o dystiolaeth yn awgrymu bod Tŷ Llwyd yng Nghaerffili hefyd wedi’i halogi gan y cemegion hyn. Nawr, carwn awgrymu nad yw'r rheoliadau presennol yn ddigon cryf i ddiogelu iechyd y cyhoedd, os oes cymaint o safleoedd yn llithro drwy'r meini prawf dynodi ar sail dechnegol. Rhaid bod Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi fod pobl yn haeddu gwybod os ydynt yn byw yn agos at safle gwenwynig. Hoffwn ofyn a fyddai’n ymrwymo’r Llywodraeth i gadw cofrestr o safleoedd halogedig, gan gynnwys y rheini sy’n destun ymchwiliad, ac i’r gofrestr honno fod ar gael ar-lein i’r cyhoedd. A hoffwn ofyn hefyd sut y gallai'r Bil llywodraethu amgylcheddol sydd ar y ffordd sicrhau bod llygrwyr yn cael eu dwyn i gyfrif am y llygredd hwn. Dylent fod yn talu costau clirio’r safleoedd hynny unwaith ac am byth.

Mae Dan Ashby, cyflwynydd rhaglen Buried ar Radio 4 yn ddiweddar, rhaglen a oedd yn canolbwyntio ar y pwnc hwn, wedi nodi, ac rwy’n dyfynnu yma, mewn tri man cyhoeddus gwahanol yng Nghymru, eu bod wedi dod o hyd i gemegyn carsinogenaidd sydd wedi’i wahardd ar lefelau yr ystyrir eu bod yn arwyddocaol gan y Gymdeithas Gemeg Frenhinol. Roedd un o'r rhain ar ffordd gyhoeddus yn llifo i mewn i ddraen; roedd un arall mewn coetir lle mae pobl yn cerdded a phlant yn chwarae. Ar eu lefelau uchaf, roedd pridd Cymru yn cynnwys 140 gwaith yn fwy o biffenylau polyclorinedig na lefelau cefndirol a brofwyd gan awdurdodau yn flaenorol. Nawr, mae hwn yn amlwg yn fater sy'n mynnu sylw. Mae'n debyg fod cytundeb rhwng olynwyr Monsanto yn chwarel Brofiscin ac awdurdodau cyhoeddus lle gwnaethant gytuno i dalu rhywfaint o arian tuag at adfer. Nawr, mae'r cytundeb hwnnw wedi'i olygu'n helaeth, a hoffwn ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a ellir cyhoeddi fersiwn heb ei golygu, neu o leiaf ei darparu i Aelodau'r Senedd, fel y gallwn ni ddarllen y manylion.

Nawr, rwy’n sylweddoli y bydd nifer o Aelodau'n dymuno siarad yn y ddadl amserol hon. Byddaf yn dirwyn i ben cyn bo hir, Ddirprwy Lywydd, ond hoffwn ddweud, wrth gloi, fod ein Cymoedd yn gwisgo creithiau ein gorffennol. Mae rhai o'r creithiau hynny'n llawer rhy weladwy, fel y tomenni glo ar y mynyddoedd, a safleoedd mwyngloddio brig sydd wedi'u gadael yn glwyfau agored i'r awyr. Mae creithiau eraill wedi’u cuddio o’r golwg, fel y gwastraff cemegol parhaol sy’n llechu yn y dŵr a’r tir mewn mannau lle gadawyd sbwriel gwenwynig i bydru. Fel hyn y cafodd ein Cymoedd eu halogi gan gwmnïau preifat a wnaeth arian cyflym ar draul ein tir ond a adawodd y gwastraff a'r dinistr i ni. Mae ein Cymoedd wedi dioddef yn rhy hir yn sgil y gwaddol hwn. Mae'n bryd, o'r diwedd, i gamweddau'r gorffennol gael eu hunioni. Mae'n bryd caniatáu i'n tir wella.

Rwyf am gloi lle dechreuais, Ddirprwy Lywydd, gyda’r domen lo yng Nghwmtyleri, y domen a gwympodd i lawr y mynydd, gan ddod â mwd ac atgofion i’n plith. Rhaid iddo fod y tro olaf y perir i'n cymunedau ddioddef y fath drychineb. Ni allwn gael mwy o ddigwyddiadau trwch blewyn. Nid oes amser ar ôl i'w golli. Mae'n rhaid sicrhau'r arian yn llawn i hel y cythreuliaid hyn o'n drysau. Mae'n rhaid clirio’r tomenni ar geiniog San Steffan. Ni allwn fforddio aros mwyach.

17:55

Roedd aelod o'm teulu i'n athrawes yn Ysgol Pant Glas, Aberfan. Llwyddodd fy niweddar Fopa Hettie Williams a'i dosbarth oroesi slwj tip 7, ond fe dyfais i lan gyda'r atgof am arswyd y tipiau yn rhan o hanes y teulu.

Mae effaith ddinistriol llygredd diwydiannol wedi ei danlinellu'r wythnos hon, wrth gwrs, yng Nghwmtyleri. Mae addewid, o'r diwedd, y bydd gweithredu. Ar draws fy rhanbarth i yng Ngorllewin De Cymru, mae mwy na 900 o domenni, gyda'r nifer uchaf o unrhyw ardal awdurdod lleol—dros 600 ohonynt—yng Nghastell-nedd Port Talbot, y sir ble rwy'n byw. Mae'r rhan fwyaf ohonyn nhw'n risg is, ond mae 41 o fewn y categorïau risg uwch.

Ond fydd y ddeddfwriaeth a fydd yn ceisio eu diogelu ddim yn gwaredu ar y domen a adawyd gan y cwar yng Ngodre'r Graig yng nghwm Tawe, sydd wedi cau ysgol, achosi ei bod hi'n hollol amhosib i yswirio rhai cartrefi a rhai teuluoedd wedi gorfod symud o'u haelwydydd; nac yn diogelu trigolion Cwmllynfell, Gwauncaegurwen a Thai'r Gwaith rhag peryglon gadael corff enfawr o ddŵr ar ffawt daeargryn 150m uwchben llawr y cwm, gydag ochrau o rwbel rhydd.

Hoffwn glywed, felly, beth mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud i dawelu meddyliau'r cymunedau hyn. Ni ddylwn fyth dderbyn, yng ngeiriau cerdd Gwenallt i drychineb Aberfan, fod cynnyrch yn fwy gwerthfawr na gweithwyr, a chost na chartrefi.

A member of my family was a teacher at Ysgol Pant Glas, Aberfan. My late Bopa—Aunt—Hettie Williams and her class survived the tip 7 sludge, but I grew up with the abiding memory of the terror caused by the tips engrained in my family history.

The harmful effects of industrial pollution were underlined this week, of course, in Cwmtillery. There is, at last, a promise of action. Across my region of South Wales West, there are more than 900 tips, with the largest number of any local authority area—over 600 of these tips—located in Neath Port Talbot, the county I live in. The vast majority of these are considered to be low risk, but 41 are within the higher risk categories.

However, the legislation that will seek to make them safe will not get rid of the tip left by the quarry works in Godre'r Graig in the Swansea valley, which has closed a school, because it is completely impossible to insure some homes and some families have been forced to leave their homes; nor will it protect the residents of Cwmllynfell, Gwauncaegurwen and Tai’r Gwaith from the danger of leaving a huge body of water on a fault line approximately 150m above the valley floor, with walls of loose rubble.

I'd like to hear, therefore, what the Government will seek to do to reassure these communities. We should never accept, in the words of Gwenallt's poem on the Aberfan disaster, the premise that products are more valuable than workers, or cost more important than homes.

Diolch, Delyth, am ddod â'r ddadl yma gerbron heddiw. Mae'n amserol iawn.

Thank you, Delyth, for bringing this short debate forward today. It's very timely indeed.

I've got a couple of points that I'd like the Cabinet Secretary to respond to, really. It's that interplay between coal tips and the toxic sites and the refuse sites across the Valleys in particular. It's that fixing one doesn't necessarily fix some of the others, and there's a worry in our communities as to, 'Well, if one gets done, what about the others?' And maybe you could talk a little bit about how the Bill might be able to alleviate some of that worry.

The other aspect that I'd like you to explain is, you mentioned in response yesterday, when we were talking about this in the Chamber, and the coal tip remediation, that you've spent £65 million, if I'm correct, or there or thereabouts, already. How did you get to the figure of £25 million that you asked for, and over how long has that £65 million been spent, and is £25 million the amount just to keep that going, or is the £25 million on top of that to be able to actually start doing some work? And how's that going to be spent? Because I've spent time in Cwmtillery with colleagues looking at what came down the mountain and what's happened, and speaking to residents. They're worried and they're frightened, and they want to know what's going to happen and when it's going to happen. So, if you could talk about timescales and how you will be prioritising the work. Diolch.

Mae gennyf un neu ddau o bwyntiau yr hoffwn i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb iddynt, a dweud y gwir. Yn benodol, maent yn ymwneud â'r rhyngweithio rhwng tomenni glo a'r safleoedd gwenwynig a'r safleoedd sbwriel ar draws y Cymoedd yn enwedig. Nid yw adfer un ohonynt o reidrwydd yn adfer rhai o'r lleill, ac mae pryder yn ein cymunedau o ran, 'Wel, os oes un yn cael ei adfer, beth am y lleill?' Ac efallai y gallech sôn sut y gallai'r Bil leddfu rhywfaint ar y pryder hwnnw.

Yr agwedd arall yr hoffwn i chi ei hesbonio yw eich bod wedi dweud mewn ymateb ddoe, pan oeddem yn sôn am hyn yn y Siambr, ac adfer tomenni glo, eich bod wedi gwario £65 miliwn, os wyf yn gywir, neu o gwmpas hynny, yn barod. Sut y cyrhaeddoch chi'r ffigur o £25 miliwn y gofynnoch chi amdano, a thros ba gyfnod o amser y cafodd y £65 miliwn ei wario, ac ai £25 miliwn yw’r swm i gynnal hynny yn unig, neu a yw’r £25 miliwn yn ychwanegol at hynny er mwyn gallu dechrau gwneud rhywfaint o waith? A sut y mae'r arian hwnnw'n mynd i gael ei wario? Oherwydd rwyf wedi treulio amser yng Nghwmtyleri gyda chydweithwyr yn edrych ar yr hyn a ddaeth i lawr y mynydd a'r hyn sydd wedi digwydd, ac yn siarad â thrigolion. Maent yn poeni ac maent yn ofnus, ac mae arnynt eisiau gwybod beth sy'n mynd i ddigwydd a phryd y bydd yn digwydd. Felly, os gallwch siarad am amserlenni a sut y byddwch yn blaenoriaethu'r gwaith. Diolch.

Diolch, Delyth, am ddod â hwn gerbron.

Thank you, Delyth, for bringing this debate forward.

Following 2020, and Tylorstown, obviously there's been a great deal of investment since then, but communities like mine and many of those represented here—14 local authority areas are affected by coal tips in Wales—they will be, well, terrified after seeing what's happened in Cwmtillery this week, because they have been assured, since 2020, that there have been more regular inspections. To hear that this tip was last inspected in August—.

So, the question residents are asking me, and the question I'd like an answer to, please, Deputy First Minister, today, is: what work is now taking place to ensure that all those tips are then looked at again? They may have been inspected as recently as last month, but people need assurances, because, as you see, with the more extreme weather, it's unpredictable. We're also seeing a lot of planning developments being consented in terms of windfarms on mountains very near coal tips. Some of the reports have said that there are no guarantees that the flow of water won't actually change and may be directed towards coal tips, so people are terrified. It's not being anti-windfarms: it's being terrified of what that means in terms of water flow to these coal tips. We don't also know where exactly some of these coal tips lie in some areas. So, any assurance you can give our communities right now, in terms of the immediate work being done, would be appreciated, whilst we look, in terms of the longer term, at ensuring that these are cleared once and for all.

Yn dilyn 2020, a Tylorstown, yn amlwg, mae llawer iawn o fuddsoddiad wedi bod ers hynny, ond mae cymunedau fel fy un i a llawer o'r rhai a gynrychiolir yma—mae 14 o ardaloedd awdurdodau lleol yn cael eu heffeithio gan domenni glo yng Nghymru—byddant yn arswydo ar ôl gweld yr hyn sydd wedi digwydd yng Nghwmtyleri yr wythnos hon, gan eu bod wedi cael sicrwydd, ers 2020, fod arolygiadau mwy rheolaidd wedi'u gwneud. Mae clywed bod y domen hon wedi'i harolygu ddiwethaf ym mis Awst—.

Felly, y cwestiwn y mae trigolion yn ei ofyn i mi, a'r cwestiwn yr hoffwn gael ateb iddo heddiw, os gwelwch yn dda, Ddirprwy Brif Weinidog, yw: pa waith sy'n mynd rhagddo i sicrhau yr edrychir ar yr holl domenni hynny eto? Efallai eu bod wedi cael eu harolygu mor ddiweddar â'r mis diwethaf, ond mae angen sicrwydd ar bobl, oherwydd, fel y gwelwch, gyda’r tywydd mwy eithafol, mae’n anrhagweladwy. Rydym hefyd yn gweld llawer o ddatblygiadau cynllunio yn cael eu caniatáu ar gyfer ffermydd gwynt ar fynyddoedd yn agos iawn at domenni glo. Mae rhai o'r adroddiadau wedi dweud nad oes unrhyw sicrwydd na fydd llif y dŵr yn newid ac y gallai fod wedi'i gyfeirio at domenni glo, felly mae pobl yn byw mewn ofn. Nid yw'n fater o wrthwynebu ffermydd gwynt: mae'n ymwneud ag ofni'r hyn y mae hynny’n ei olygu o ran llif dŵr i’r tomenni glo hyn. Ni wyddom ychwaith ble yn union y mae rhai o'r tomenni glo hyn mewn rhai ardaloedd. Felly, byddai unrhyw sicrwydd y gallwch ei roi i’n cymunedau nawr, o ran y gwaith sy’n mynd rhagddo ar unwaith, yn cael ei werthfawrogi, wrth inni edrych, yn fwy hirdymor, ar sicrhau bod y rhain yn cael eu clirio unwaith ac am byth.

18:00

Galwaf ar y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl—Huw Irranca-Davies.

I call on the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to reply to the debate—Huw Irranca-Davies.

Member
Huw Irranca-Davies 18:00:28
Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs

Diolch, Dirprwy Llywydd, a diolch hefyd, Delyth, am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw, ac i’r Aelodau eraill am eu cyfraniadau gwerthfawr. Fel yr ydych wedi tynnu sylw ato, mae gan Gymru dreftadaeth ddiwydiannol falch. Fodd bynnag, mae llawer o’n cymunedau, gan gynnwys y rhai a oedd unwaith yn pweru’r byd yn ystod y chwyldro diwydiannol, bellach yn cael eu gadael gydag etifeddiaeth anodd sy'n effeithio ar bobl a lleoedd. Ledled Cymru, mae bron 2,600 o domenni glo a thua 1,300 o fwyngloddiau metal, yn ogystal â miloedd o safleoedd sy'n gysylltiedig â mathau eraill o weithgarwch diwydiannol.

Thank you, Dirprwy Lywydd, and thank you, Delyth, for presenting this important debate today, and to the other Members for their valuable contributions. As you’ve highlighted this afternoon, Wales has a proud industrial heritage. However, many of our communities, including those that once powered the globe during the industrial revolution, are now being left with a difficult inheritance that impacts those people and places. Across Wales, there are almost 2,600 coal tips and around 1,300 metal mines, as well as thousands of sites related to other kinds of industrial activity.

And with our changing climate, these sites are now posing significant challenges, as we've heard, for both our communities and also our ecosystems, including during these periods of extreme weather we've seen, and it was frightening to see. We can only imagine how the people living in some of those houses are feeling, and we do understand, of course, that many other families who are living near disused coal tips will be also feeling deeply concerned. So, I just want to start my response today by again sharing my heartfelt sympathies for all those affected by storm Bert last weekend, including those in Cwmtillery. I spoke more at length on the Welsh Government's response to those events in my oral statement yesterday, but I felt it was important for me to see the impact in Cwmtillery myself. It was a very vivid reminder of the importance of the ongoing work that we are doing on coal tips, and also to look ahead to the longer term. We've got to take a much more structured approach in how we manage these sites and we help keep communities safe. And it's important that the Welsh Government, through our coal tip safety and through things like our metal mine remediation programmes as well, do this work and help prevent pollution from existing industrial activities as well for future generations.

A chyda'n hinsawdd sy'n newid, mae'r safleoedd hyn bellach yn peri heriau sylweddol, fel y clywsom, i'n cymunedau a hefyd i'n hecosystemau, gan gynnwys yn ystod y cyfnodau o dywydd eithafol a welsom, ac roedd yn frawychus ei weld. Ni allwn ond dychmygu sut y mae'r bobl sy'n byw yn rhai o'r tai hynny'n teimlo, ac rydym yn deall, wrth gwrs, y bydd llawer o deuluoedd eraill sy'n byw ger tomenni glo nas defnyddir hefyd yn teimlo'n bryderus iawn. Felly, rwyf am ddechrau fy ymateb heddiw trwy rannu fy nghydymdeimlad diffuant unwaith eto â phawb yr effeithiwyd arnynt gan storm Bert y penwythnos diwethaf, gan gynnwys y bobl yng Nghwmtyleri. Siaradais yn fwy manwl am ymateb Llywodraeth Cymru i'r digwyddiadau hynny yn fy natganiad llafar ddoe, ond roeddwn i'n teimlo ei bod hi'n bwysig imi weld yr effaith yng Nghwmtyleri fy hun. Roedd yn arwydd byw iawn o bwysigrwydd y gwaith parhaus a wnawn ar domenni glo, a pha mor bwysig hefyd yw edrych ar y tymor hwy. Mae'n rhaid inni fabwysiadu dull llawer mwy strwythuredig o reoli'r safleoedd hyn a helpu i gadw cymunedau'n ddiogel. Ac mae'n bwysig fod Llywodraeth Cymru, drwy ein diogelwch tomenni glo a thrwy bethau fel ein rhaglenni adfer mwyngloddiau metel hefyd, yn gwneud y gwaith hwn, a helpu i atal llygredd o weithfeydd diwydiannol presennol hefyd ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol.

Felly, yn gyntaf, mae rhaglen diogelwch tomenni glo Llywodraeth Cymru yn rhan hanfodol o'r gwaith i fynd i'r afael â chanlyniadau ein gorffennol diwydiannol. Mae'n tanlinellu ein hymrwymiad i ddiogelwch y cyhoedd.

Roedd tirlithriad yn Nhylorstown ym mis Chwefror 2020 ac, yn wir, y digwyddiad yng Nghwmtyleri dros y penwythnos yn ein hatgoffa’n glir sut mae newid hinsawdd yn cynyddu’r risgiau i'n cymunedau glofaol, ac rwy'n deall yn llwyr y pryder y bydd cymaint o deuluoedd a busnesau yn ein cymunedau glofaol yn ei deimlo, yn enwedig yn ystod tywydd garw’r gaeaf.

So, first of all, the Welsh Government's coal tip safety programme is a crucial part of the work to tackle with the results of our industrial past. It highlights our commitment to public safety.

The landslip in Tylorstown in February 2020 and, indeed, the incident in Cwmtillery over the weekend reminded us clearly how climate change is increasing risks for our coal mining communities, and I understand fully the concerns that so many families and businesses within those communities will be feeling, particularly during times of bad weather in the winter.

Now, Members have asked what we are progressing on. Well, since the programme was established in 2020, we have made significant progress. We've informed the public now where these tips are located and done the risk analysis. We've provided the Coal Authority and local authorities, Pred, with around £65 million to monitor the tips and maintain their safety. We've developed new, modernised, fit-for-purpose legislation, which I'll introduce very shortly to the Senedd. This will ensure the long-term, effective management of these disused tips and reduce the threat to public safety. And in addition to these steps, the existing coal tip inspection and maintenance regime has introduced new opportunities for using technology. We want to futureproof this system by keeping pace with technological developments, so that's why we're undertaking a programme of technology trials right now with some of that funding, across more than 70 category C and D coal tips, alongside our public partners. Wales, indeed, is actually seen now, because of that legacy and because we're seizing the ways that we can deal with this legacy, as being at the forefront in this regard. Indeed, we were pleased to host colleagues recently from overseas to share our learning and showcase the work we're doing internationally.

But it is crystal clear that coal tips need a sustained programme of investment, and you are right, Heledd, the Welsh Government cannot and should not do this alone. We've always maintained that this is about shared, UK-wide risks—the benefits that came out of these coalfields. We now need to share the burden of actually responding to the challenges that we have from that legacy. We've discussed the role of the UK Government in this Chamber many times, and I'm pleased that the recent autumn budget demonstrates that the Chancellor—we've never heard this before, over the last decade and more—has finally actually listened to us. It's a first tranche of £25 million allocated for 2025-26. It's very welcome, in addition to the investment that we have made here from the Welsh Government. But it is a first tranche. We'll work with the UK Government ahead of the second phase of the spending review, to keep on making the case that Wales's needs for future years are also considered and to help make these disused tips safe. And we have to use, by the way, the money as it becomes available in the way that we can, with the capacity to use it as well on the priority tips. Peredur.

Nawr, mae'r Aelodau wedi gofyn ynglŷn â'r hyn rydym yn symud ymlaen gydag ef. Wel, ers sefydlu'r rhaglen yn 2020, rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol. Rydym wedi hysbysu'r cyhoedd nawr lle mae'r tomenni hyn wedi'u lleoli ac wedi gwneud y dadansoddiadau risg. Rydym wedi darparu tua £65 miliwn i'r Awdurdod Glo ac awdurdodau lleol, Pred, i fonitro'r tomenni a'u cadw'n ddiogel. Rydym wedi datblygu deddfwriaeth newydd addas i'r diben wedi'i moderneiddio y byddaf yn ei chyflwyno i'r Senedd yn fuan iawn. Bydd hon yn sicrhau rheolaeth hirdymor effeithiol ar y tomenni nas defnyddir hyn ac yn lleihau'r bygythiad i ddiogelwch y cyhoedd. Ac yn ogystal â'r camau hyn, mae'r weithdrefn bresennol ar gyfer arolygu a chynnal a chadw tomenni glo wedi cyflwyno cyfleoedd newydd ar gyfer defnyddio technoleg. Rydym am ddiogelu'r system hon ar gyfer y dyfodol drwy gadw i fyny â datblygiadau technolegol, felly dyna pam ein bod yn cyflawni rhaglen o dreialon technoleg ar hyn o bryd gyda rhywfaint o'r cyllid hwnnw, ar draws mwy na 70 o domenni glo categori C a D, ochr yn ochr â'n partneriaid cyhoeddus. Oherwydd y gwaddol hwn ac oherwydd ein bod yn bachu ar ffyrdd y gallwn ymdrin â'r gwaddol hwn, mae Cymru nawr yn cael ei gweld ar flaen y gad yn hyn o beth. Yn wir, roeddem yn falch o groesawu cymheiriaid o dramor yn ddiweddar i rannu'r hyn a ddysgwyd gennym ac i arddangos y gwaith a wnawn yn rhyngwladol.

Ond mae'n gwbl glir fod angen rhaglen fuddsoddi barhaus ar gyfer tomenni glo, ac rydych chi'n iawn, Heledd, ni all ac ni ddylai Llywodraeth Cymru wneud hyn ar ei phen ei hun. Rydym bob amser wedi honni bod hyn yn ymwneud â risgiau a rennir ledled y DU—y manteision a ddeilliodd o'r meysydd glo hyn. Nawr mae angen inni rannu'r baich o ymateb i'r heriau sydd gennym o'r gwaddol hwnnw. Rydym wedi trafod rôl Llywodraeth y DU yn y Siambr sawl gwaith, ac rwy'n falch fod cyllideb yr hydref yn ddiweddar yn dangos bod y Canghellor—nid ydym wedi clywed hyn o'r blaen, dros y degawd diwethaf a mwy—wedi gwrando arnom o'r diwedd. Dyma'r gyfran gyntaf o £25 miliwn a ddyrannwyd ar gyfer 2025-26. Mae croeso mawr iddo, yn ogystal â'r buddsoddiad a wnaethom yma gan Lywodraeth Cymru. Ond cyfran gyntaf ydyw. Byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU cyn ail gam yr adolygiad o wariant, i barhau i ddadlau bod anghenion Cymru ar gyfer y blynyddoedd i ddod hefyd yn cael eu hystyried ac i helpu i wneud tomenni glo nas defnyddir yn ddiogel. A chyda llaw, mae'n rhaid inni ddefnyddio'r arian wrth iddo ddod ar gael yn y ffordd y gallwn, gyda'r gallu i'w ddefnyddio hefyd ar y tomenni sydd â blaenoriaeth. Peredur.

18:05

Will you make the point that you need to front-load that money to make sure, because we need to be making these tips safe now, and then trailing that off, rather than ramping it up?

A wnewch chi'r pwynt fod angen i chi flaenlwytho'r arian hwnnw i wneud yn siŵr, oherwydd mae angen inni wneud y tomenni hyn yn ddiogel nawr, a lleihau hwnnw wedyn, yn hytrach na'i gynyddu?

Yes. We'll certainly make the case for the increased investment, and in line with our capacity to use it as well. The worst thing in the world would just be having investment dumped on us that we cannot then get on with, so I think we've got a programme that we need to put in place—I can see Rhun wants to come in—so that we can actually use the funding that becomes available. Rhun.

Ie. Byddwn yn sicr yn dadlau'r achos dros fuddsoddiad cynyddol, ac yn unol â'n gallu i'w ddefnyddio hefyd. Y peth gwaethaf yn y byd fyddai cael buddsoddiad wedi'i ollwng arnom na allwn fwrw ymlaen ag ef wedyn, felly rwy'n credu bod gennym raglen y mae angen inni ei rhoi ar waith—gallaf weld bod Rhun eisiau dod i mewn—er mwyn inni allu defnyddio'r arian sy'n dod ar gael. Rhun.

You make an obvious point, really, that you have to build up the capacity, but isn't it true at the same time that we need an assurance from the UK Government that the funding will be put there in entirety to push forward with that work in as timely a way as possible, because this is urgent?

Rydych chi'n gwneud pwynt amlwg mewn gwirionedd, fod yn rhaid i chi gynyddu'r capasiti, ond onid yw'n wir ar yr un pryd fod angen sicrwydd gan Lywodraeth y DU y bydd y cyllid yn cael ei roi yno yn ei gyfanrwydd i wthio'r gwaith yn ei flaen mewn modd mor amserol â phosibl, oherwydd mae'n fater brys?

Rhun, we will keep on making the argument, and I think what we have seen here is a signal difference. The £25 million is the first tranche of an instalment, but it was noticeable, as we said on the floor yesterday in response to recent events, the difference, the tangible difference, when a Prime Minister of the United Kingdom actually picks up the phone, when we hear that there is a slip, and says, 'What can I do?' and we're following that up. We will go back to the UK Government and say, 'In light of the weekend's events, what can we do now? How can we accelerate that programme of investment?' in line with the capacity to actually use it productively as well. But in the meantime, our focus is going to be on delivering the current allocation. We've got to be structured. We've got to be precise in how this funding is used across all eligible sites in Wales, and, by the way, any landform that meets the agreed definition of a disused tip will be considered as eligible.

Rhun, byddwn yn parhau i ddadlau'r achos, ac rwy'n credu bod yr hyn a welsom yma yn wahaniaeth amlwg. Y £25 miliwn yw'r gyfran gyntaf o randaliad, ond fel y dywedasom ar lawr y Siambr ddoe mewn ymateb i ddigwyddiadau diweddar, mae'r gwahaniaeth yn amlwg, y gwahaniaeth diriaethol pan fo Prif Weinidog y Deyrnas Unedig yn codi'r ffôn, pan glywn fod tirlithriad, ac yn dweud, 'Beth y gallaf i ei wneud?' ac rydym yn mynd ar drywydd hynny. Byddwn yn mynd yn ôl at Lywodraeth y DU ac yn dweud, 'Yng ngoleuni digwyddiadau'r penwythnos, beth y gallwn ni ei wneud nawr? Sut y gallwn ni gyflymu'r rhaglen fuddsoddi?' yn unol â'r gallu i'w defnyddio'n gynhyrchiol hefyd. Ond yn y cyfamser, byddwn yn canolbwyntio ar ddarparu'r dyraniad presennol. Mae'n rhaid inni fod yn drefnus. Mae'n rhaid inni fod yn fanwl gywir o ran sut y defnyddir y cyllid hwn ar draws pob safle cymwys yng Nghymru, a chyda llaw, bydd unrhyw dirffurf sy'n cyd-fynd â'r diffiniad y cytunwyd arno o domen nas defnyddir yn cael ei hystyried yn gymwys.

Would you take an intervention on that?

A wnewch chi dderbyn ymyriad ar hynny?

In my constituency, we don't have coal tips, as you probably know, but we've got a lot of slate tips. What sort of assessment have you made of the safety of slate tips, and if there's a case where we find some issues in Ffestiniog, say, or other places, would that money be made available for communities with slate tips?

Yn fy etholaeth i, nid oes gennym domenni glo, fel y gwyddoch mae'n debyg, ond mae gennym lawer o domenni llechi. Pa fath o asesiad a wnaethoch o ddiogelwch tomenni llechi, ac os oes achos lle gwelwn broblemau yn Ffestiniog, dyweder, neu leoedd eraill, a fyddai'r arian hwnnw ar gael i gymunedau sydd â thomenni llechi?

Yes, I can come back with more detail on what we're doing on slate tips as well and the safety of slate tips, because the same principle applies in terms of the safety of any tips that we have in Wales, and I think some of our lead-in applications that we're doing on coal tips are also applicable in other tips as well where we've got that industrial heritage.

I was going to touch a little bit on the issues around metal mine remediation as well, but I'm going to skip over those for today, because I want to address some of the points that were raised by contributors to the debate. So, whilst we're considering the industrial legacy, waste disposal sites, metal mines, coal tips and more, the overarching priorities have got to be safeguarding human health and protecting the wider environment. So, in addition to the coal tip safety programme, we'll also look to deal with problematic sites, using the legislation that we've got in place. Now, this does include, Dirprwy Lywydd, Part 2A of the Environmental Protection Act 1990, where local authorities, as the lead regulator, have a duty to identify land contamination, which may potentially pose a pollution risk to human health or the wider environment—to identify those within all of their areas. If, following inspection and assessment of a site, the land is determined to be contaminated land, they also then have a duty to ensure it is remediated appropriately. I'm not sure—. I might have to do a fourth intervention in a moment, but I'll run out of time.

Natural Resources Wales also provide a regulatory role in some sites in certain circumstances—so, for example, if groundwater is impacted. I might go on a little bit, Delyth, because there's more I want to say on this issue. So, the Part 2A legislation operates on a polluter-pays principle, so the liability for remediation falls either on a class A person, those who knowingly permitted a pollutant to be in, on or under the land, or a class B person, an owner or occupier of the land, in circumstances where no class A person can be found. And when neither are found—and we have some of these—then the site effectively becomes what's termed an orphaned site. Now, the Welsh Government recognises that, in those instances where the original polluter is no longer in existence, cost recovery is really difficult. However, we have in the past sought to shoulder some of this financial burden with local authorities to prevent householders having to pay towards these costs—so, for example, properties that were impacted by historical lead and copper smelting in Coedpoeth in Wrexham, and Craig y Don, Anglesey. We've also previously provided local authorities and NRW with over £12 million of funding through our discretionary contaminated land capital grants scheme, which operated between 2005 and 2011 on some of the most contaminated sites, and more recently again when we identified other sites in 2017-18. This allowed the priority sites to be targeted based on the risks that they posed, and we actually targeted that at 100 sites to be investigated and assessed. And because of this, 21 sites across Wales are now being remediated through grant funding. So, there are ways to do it.

Several of the sites, some of the ones that you referred to as well, have included historical landfill sites, such as Brofiscin quarry and a former landfill in Groes-faen as well. And both of those have then, as part of that programme, had remediation on them. However, I am aware that there are still some sites, including some of those referenced here today, which may have the potential to cause environmental harm. Now, unfortunately, these sites originally operated without the same environmental controls, without the same regulatory framework that we now have in place today, and that's an argument for regulation, by the way. When some people tell us to strip away regulation, we've got to have the right regulation in place environmentally. There is some evidence to suggest that a small number of these sites have indeed, historically, received chemical waste, including, as you mentioned, Delyth, potentially—potentially—polluting substances such as PCBs or other chemical compounds. So, a number of local authorities have invested now quite considerable resource into monitoring and assessing these sites to establish if they pose an unacceptable risk.

So, for example, I've been carefully monitoring the progress of the work being undertaken now by Caerphilly County Borough Council at Ty Llwyd—it was mentioned earlier on in the debate—near Caerphilly. In line with their regulatory duties, they've put a significant amount of resource into assessing the site and ensuring that it does not pose an unacceptable risk to the local community or the wider environment. Now, they've put a lot of hard work into this and a lot of commitment. The council are now close to determining the regulatory status of the site and what future interventions may be required, and I think we'll all be looking forward to what they bring forward. I know that some Senedd Members have, indeed, engaged with the council on this matter, and I thank them for this. And they'll be aware of some of the work that has been undertaken. But my officials and also partner organisations such as NRW and Public Health Wales as well will continue to engage with and support the council in their assessment of Ty Llwyd. And I would encourage, Dirprwy Lywydd, all local authorities in Wales to follow this example set by Caerphilly to regularly review and, where necessary, assess those sites that may potentially cause harm or environmental pollution.

And just to say as well, under the Part 2A legislation, local authorities are required to maintain a register of contaminated land in their areas. These registers are publicly accessible as well. And in addition, the Welsh Government, working with Natural Resources Wales and local authorities, has collated additional information on sites potentially impacted by contamination. This was published, Delyth, in 'The State of Contaminated Land' report during 2016. [Interruption.] Go for it, but I'm really up against time.

Gallaf ddod yn ôl gyda mwy o fanylion am yr hyn a wnawn ar domenni llechi hefyd a diogelwch tomenni llechi, oherwydd mae'r un egwyddor yn berthnasol i ddiogelwch unrhyw domenni sydd gennym yng Nghymru, ac rwy'n credu bod rhai o'n ceisiadau rhagarweiniol ar domenni glo hefyd yn berthnasol ar gyfer tomenni eraill yn ogystal lle mae gennym y dreftadaeth ddiwydiannol honno.

Roeddwn i'n mynd i grybwyll y materion sy'n ymwneud ag adfer mwyngloddiau metel hefyd, ond rwy'n mynd i hepgor y rheini ar gyfer heddiw, oherwydd rwyf eisiau mynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau a godwyd gan gyfranwyr yn y ddadl. Felly, er ein bod yn ystyried y gwaddol diwydiannol, safleoedd gwaredu gwastraff, mwyngloddiau metel, tomenni glo a mwy, mae'n rhaid mai'r blaenoriaethau trosfwaol yw diogelu iechyd pobl a diogelu'r amgylchedd ehangach. Felly, yn ogystal â'r rhaglen diogelwch tomenni glo, byddwn hefyd yn ceisio ymdrin â safleoedd problemus, gan ddefnyddio'r ddeddfwriaeth sydd gennym ar waith. Nawr, Ddirprwy Lywydd, mae hyn yn cynnwys Rhan 2A o Ddeddf Diogelu'r Amgylchedd 1990, lle mae gan awdurdodau lleol, fel y prif reoleiddwyr, ddyletswydd i nodi halogiad tir, a allai beri risg bosibl o lygredd i iechyd pobl neu'r amgylchedd ehangach—i nodi'r rheini yn eu holl ardaloedd. Os pennir bod tir, ar ôl archwilio ac asesu safle, yn dir halogedig, mae dyletswydd arnynt wedyn i sicrhau ei fod yn cael ei adfer yn briodol. Nid wyf yn siŵr—. Efallai y bydd yn rhaid i mi dderbyn pedwerydd ymyriad mewn eiliad, ond fe ddaw fy amser i ben.

Mae Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd yn darparu rôl reoleiddiol mewn rhai safleoedd mewn rhai amgylchiadau—felly, er enghraifft, os effeithir ar ddŵr daear. Efallai y gwnaf barhau am ychydig, Delyth, oherwydd mae mwy yr hoffwn ei ddweud ar y mater hwn. Felly, mae'r ddeddfwriaeth Rhan 2A yn gweithredu ar egwyddor mai'r llygrydd sy'n talu, felly mae'r atebolrwydd am adfer naill ai ar berson dosbarth A, y rheini a ganiataodd yn fwriadol i lygrydd fod yn, ar, neu o dan y tir, neu berson dosbarth B, perchennog neu feddiannydd y tir, mewn amgylchiadau lle na ellir dod o hyd i berson dosbarth A. A phan na ellir dod o hyd i'r naill na'r llall—ac mae gennym rai o'r rhain—mae'r safle i bob pwrpas yn dod yn beth sy'n cael ei alw'n safle amddifad. Nawr, mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod, yn yr achosion hynny lle nad yw'r llygrwr gwreiddiol bellach mewn bodolaeth, fod adennill costau'n anodd iawn. Fodd bynnag, yn y gorffennol rydym wedi ceisio ysgwyddo rhywfaint o'r baich ariannol gydag awdurdodau lleol i atal deiliaid tai rhag gorfod talu tuag at y costau hyn—felly, er enghraifft, eiddo a gafodd ei effeithio gan hen weithfeydd toddi plwm a chopr yng Nghoed-poeth, Wrecsam, a Chraig y Don, Ynys Môn. Rydym hefyd wedi darparu dros £12 miliwn o gyllid i awdurdodau lleol a CNC drwy ein cynllun grantiau cyfalaf yn ôl disgresiwn ar gyfer tir halogedig, a oedd yn gweithredu rhwng 2005 a 2011 ar rai o'r safleoedd mwyaf halogedig, ac yn fwy diweddar eto pan wnaethom nodi safleoedd eraill yn 2017-18. Roedd hwn yn ei gwneud hi'n bosibl targedu'r safleoedd blaenoriaeth yn seiliedig ar y risgiau yr oeddent yn eu creu, a gwnaethom dargedu hwnnw at 100 o safleoedd i'w harchwilio a'u hasesu. Ac oherwydd hyn, mae 21 o safleoedd ledled Cymru bellach yn cael eu hadfer drwy gyllid grant. Felly, mae yna ffyrdd o'i wneud.

Mae nifer o'r safleoedd, rhai o'r rhai y cyfeirioch chi atynt hefyd, wedi cynnwys safleoedd tirlenwi hanesyddol, fel chwarel Brofiscin a hen safle tirlenwi yn y Groes-faen hefyd. Ac mae'r ddau safle wedyn, yn rhan o'r rhaglen honno, wedi cael gwaith adfer wedi'i wneud arnynt. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol fod rhai safleoedd o hyd, gan gynnwys rhai o'r rhai y cyfeiriwyd atynt yma heddiw, a allai fod mewn perygl o achosi niwed amgylcheddol. Nawr, yn anffodus, roedd y safleoedd hyn yn gweithredu'n wreiddiol heb yr un rheolaethau amgylcheddol, heb yr un fframwaith rheoleiddio ag sydd gennym ar waith heddiw, ac mae honno'n ddadl dros reoleiddio, gyda llaw. Pan fydd rhai pobl yn dweud wrthym am gyfyngu ar reoleiddio, mae'n rhaid inni gael y rheoliadau cywir ar waith yn amgylcheddol. Ceir rhywfaint o dystiolaeth sy'n awgrymu bod nifer fach o'r safleoedd hyn wedi derbyn gwastraff cemegol yn hanesyddol, gan gynnwys, fel y sonioch chi, Delyth, o bosibl—o bosibl—sylweddau sy'n llygru fel biffenyl polyclorinedig neu gyfansoddion cemegol eraill. Felly, mae nifer o awdurdodau lleol wedi buddsoddi cryn dipyn o adnoddau erbyn hyn i fonitro ac asesu'r safleoedd hyn i sefydlu a ydynt yn peri risg annerbyniol.

Felly, er enghraifft, rwyf wedi bod wrthi'n ofalus yn monitro cynnydd y gwaith sy'n cael ei wneud nawr gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili yn Nhŷ Llwyd—soniwyd amdano yn gynharach yn y ddadl—ger Caerffili. Yn unol â'u dyletswyddau rheoleiddio, maent wedi rhoi cryn dipyn o adnoddau tuag at asesu'r safle a sicrhau nad yw'n peri risg annerbyniol i'r gymuned leol na'r amgylchedd ehangach. Nawr, maent wedi gwneud llawer o waith caled ar hyn ac mae ganddynt lawer o ymroddiad. Mae'r cyngor bellach yn agos at bennu statws rheoleiddio'r safle a pha ymyriadau a allai fod yn ofynnol yn y dyfodol, ac rwy'n credu y byddwn i gyd yn edrych ymlaen at yr hyn y byddant yn ei gyflwyno. Gwn fod rhai Aelodau o'r Senedd wedi ymgysylltu â'r cyngor ar y mater, a diolch iddynt am hynny. A byddant yn ymwybodol o rywfaint o'r gwaith sydd wedi'i wneud. Ond bydd fy swyddogion a sefydliadau partner fel CNC ac Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd yn parhau i ymgysylltu â'r cyngor ac yn cefnogi eu hasesiad o Dŷ Llwyd. A Ddirprwy Lywydd, rwy'n annog pob awdurdod lleol yng Nghymru i ddilyn yr enghraifft a osodwyd gan Gaerffili i adolygu'n rheolaidd a lle bo angen, i asesu'r safleoedd a allai achosi niwed neu lygredd amgylcheddol.

Ac os caf ddweud hefyd, o dan ddeddfwriaeth Rhan 2A, mae'n ofynnol i awdurdodau lleol gadw cofrestr o dir halogedig yn eu hardaloedd. Mae'r cofrestri hyn ar gael i'r cyhoedd hefyd. Ac yn ogystal, mae Llywodraeth Cymru, gan weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol, wedi casglu gwybodaeth ychwanegol am safleoedd y gallai halogiad effeithio arnynt. Cyhoeddwyd hyn, Delyth, yn yr adroddiad 'Cyflwr Tir Halogedig' yn ystod 2016. [Torri ar draws.] Ewch amdani, ond mae fy amser yn brin iawn.

18:10

I'll be very brief. Thank you so much for that. What would be particularly useful is if there could be a register that was available publicly that included not just the sites that have been established as being contaminated land but also those that are either under investigation or those where, for technical reasons, they don't meet the criteria but there has obviously been environmental pollution of chemical waste, but sometimes the criteria are very strict on it.

Fe fyddaf yn fyr iawn. Diolch yn fawr am hynny. Yr hyn a fyddai'n arbennig o ddefnyddiol yw pe bai modd cael cofrestr a fyddai ar gael yn gyhoeddus i gynnwys nid yn unig y safleoedd y sefydlwyd eu bod yn dir halogedig ond hefyd y rhai sydd naill ai'n destun ymchwiliad neu'r rhai lle nad ydynt, am resymau technegol, yn cyrraedd y meini prawf ond lle mae'n amlwg fod llygredd amgylcheddol o wastraff cemegol wedi bod yno, ond bod y meini prawf yn llym iawn ar hynny weithiau.

Okay. Let me go away and reflect on that with my officials. What you don't want to put out there is information that's confusing, misleading or unduly worrying for the public, if sites are being assessed and then it's said, 'Well, okay, there's not an identifiable risk there.' But, let me go away and reflect on that.

Dirprwy Lywydd, it's really important to safeguard this and future generations, getting them to the point where we can help avoid having to deal with some of the legacy issues we now have. Part of that is having a robust regulatory system in place, ensuring that industrial and waste management and other operators closely manage their environmental responsibilities, and additionally, our local authority planning system ensuring that brownfield sites impacted by polluting activities in the past are investigated and remediated as part of the redevelopment process, ensuring they're safe and fit for purpose. This process is paid for, by the way, by the developers of these sites. It helps us to regenerate areas that have been impacted by legacy land uses in the past, bringing them back into beneficial use whilst also safeguarding this and future generations and end-users from the wider historical pollution. 

O'r gorau. Gadewch imi ystyried hynny gyda fy swyddogion. Yr hyn nad ydych am ei roi allan yno yw gwybodaeth sy'n ddryslyd, yn gamarweiniol neu'n peri pryder diangen i'r cyhoedd, os yw safleoedd yn cael eu hasesu ac yna y dywedir, 'Wel, iawn, nid oes risg y gellir ei nodi yno.' Ond gadewch imi ystyried hynny.

Ddirprwy Lywydd, mae'n bwysig iawn diogelu cenedlaethau'r dyfodol a'r genhedlaeth hon, a'u cael i'r pwynt lle gallwn helpu i osgoi gorfod ymdrin â rhai o'r problemau etifeddol sydd gennym nawr. Rhan o hynny yw sefydlu system reoleiddio gadarn, gan sicrhau bod diwydiant a chwmnïau rheoli gwastraff a gweithredwyr eraill yn rheoli eu cyfrifoldebau amgylcheddol yn drylwyr, ac yn ogystal, fod system gynllunio awdurdodau lleol yn sicrhau bod safleoedd tir llwyd yr effeithiwyd arnynt gan weithgareddau llygru yn y gorffennol yn cael eu harchwilio a'u hadfer fel rhan o'r broses ailddatblygu, gan sicrhau eu bod yn ddiogel ac yn addas i'r diben. Gyda llaw, telir am y broses hon gan ddatblygwyr y gwefannau hyn. Mae'n ein helpu i adfywio ardaloedd yr effeithiwyd arnynt gan ddefnydd tir yn y gorffennol, gan ddod â hwy'n ôl i ddefnydd buddiol gan ddiogelu cenedlaethau'r dyfodol a'r presennol a defnyddwyr terfynol rhag y llygredd hanesyddol ehangach ar yr un pryd. 

Nawr, mae'n ddrwg gen i—

I'm sorry—

18:15

It's not often you hear me say this, but I'm interested in the discussion, not only listening to what he is saying, but as a constituency Member as well. So, I'm going to give you a bit more time to conclude, don't worry.

Nid yn aml y byddwch chi'n fy nghlywed i'n dweud hyn, ond mae gennyf ddiddordeb yn y drafodaeth, nid yn unig gwrando ar yr hyn mae'n ei ddweud, ond fel Aelod etholaeth hefyd. Felly, rwy'n mynd i roi ychydig mwy o amser ichi ddirwyn i ben, peidiwch â phoeni.

Diolch. Yn olaf, ni fydd yr heriau a ddaw yn sgil y safleoedd a adawyd ar ôl y gorffennol diwydiannol yn cael eu datrys dros nos, ond bydd yn cymryd amser ac adnoddau pwrpasol i weithio drwyddynt. Fel Llywodraeth, rydym yn defnyddio pob ysgogiad sydd ar gael i ni i ddatblygu’r rhaglenni yr wyf wedi’u hamlinellu heddiw ar fyrder, gan fanteisio ar y cyfleoedd i ymateb i'n hargyfyngau hinsawdd a natur. Rwy’n parhau i fod yn ddiolchgar i’n partneriaid allweddol am eu cymorth i gyflawni a datblygu’r gwaith hwn, yn enwedig yr Awdurdod Glo a’n hawdurdodau lleol. Diolch i Delyth ac Aelodau eraill am y ddadl heddiw.

Diolch. Finally, the challenges that come as a result of these sites that were an inheritance of our industrial past won't be resolved overnight, but it will take time and appropriate resources to work through them. As a Government, we use all tools available to us to develop the programmes that I've outlined this afternoon briefly, taking advantage of the opportunities to respond to our climate and nature emergencies. I continue to be grateful to our key partners for their support in delivering and developing this work, particularly the Coal Authority and our local authorities. Thank you to Delyth and other Members for their contributions this afternoon.

Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, a diolch i Delyth Jewell, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you to the Cabinet Secretary, and thank you to Delyth Jewell, and that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:17.

The meeting ended at 18:17.