Y Cyfarfod Llawn
Plenary
24/09/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i’r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i’r Prif Weinidog, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item this afternoon will be questions to the First Minister, and the first question is from Rhys ab Owen.
1. Pa drafodaethau fydd y Prif Weinidog yn eu cael gyda Llywodraeth y DU a gweithgynhyrchwyr arfau o Gymru i sicrhau na chaiff arfau a gynhyrchwyd yng Nghymru eu defnyddio mewn troseddau rhyfel honedig? OQ61568
1. What discussions will the First Minister have with the UK Government and Welsh arms manufacturers to prevent weapons made in Wales being used in alleged war crimes? OQ61568
Dyw amddiffyn ac allforion amddiffyn ddim yn faterion sydd wedi’u datganoli. Felly, nid ydym ni wedi cael trafodaethau ar y mater yma.
Defence and defence exports are not devolved matters. So, we haven't had discussions on these issues.
Diolch yn fawr, Brif Weinidog. Rôn i’n meddwl efallai mai dyna fyddai eich ateb chi. Ond mae dros 160 o gwmnïau yng Nghymru yn cyflenwi'r sector amddiffyn ac arfau ym Mhrydain a thu hwnt. Ac os cyflawnir troseddau rhyfel gydag arfau sydd wedi cael eu cynhyrchu yma, yna mae e'n creu atebolrwydd troseddol o dan gyfraith ryngwladol. Dyna pam y dywedodd Keir Starmer yn ddiweddar mai penderfyniad cyfreithiol ac nid penderfyniad polisi oedd gwahardd 30 o drwyddedau allforio arfau i Israel. Efallai na fyddai atebolrwydd troseddol i ni yma yn y Senedd, ond, yn sicr, mi fyddai yna atebolrwydd moesol pe byddai arfau sy’n cael eu cynhyrchu yma yn cael eu defnyddio ar gyfer troseddau rhyfel.
Hefyd, mae yna gonsýrn am gynlluniau pensiwn awdurdodau lleol a chyrff cyhoeddus sy’n mynd yn groes i’r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol, ac sydd efallai’n cael eu defnyddio i gyllido cwmnïau sy’n ymwneud â throseddau rhyfel. A wnaiff y Prif Weinidog, felly, ymrwymiad y bydd hi a’i Llywodraeth yn cydweithio â Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac yn cydweithio â chyrff cyhoeddus, i sicrhau nad yw Cymru, y genedl noddfa, yn rhan o unrhyw droseddau rhyfel? Diolch yn fawr.
Thank you very much, Prif Weinidog. I’d anticipated that that’s what your response would be, but over 160 companies in Wales do supply the defence and arms sector in the UK and beyond. And if war crimes are committed with arms produced here, then it does create criminal liability under international law. That’s why Keir Starmer said recently that it would be a legal decision rather than a policy decision to ban 30 arms export licences to Israel. Perhaps there wouldn’t be criminal liability for us here in the Senedd, but, certainly, there would be a moral liability if arms produced here were used to commit war crimes.
There’s also concern about the pension schemes of local authorities and other public bodies that contravene the social partnership Act and which may be used to fund companies involved in war crimes. So, will the First Minister make a commitment that she and her Government will collaborate with the UK Government and will work with public bodies to ensure that Wales, a nation of sanctuary, isn’t part of any war crimes?
Diolch yn fawr. I note with concern—I’m sure all of us do—the events going on in the middle east, and I’m sure we all feel very upset about the situation, and our hearts go out to the civilians affected.
Diolch yn fawr. Rwy'n nodi gyda phryder—rwy'n siŵr bod pob un ohonom ni—yr hyn sy'n digwydd yn y dwyrain canol, ac rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn teimlo'n ofidus iawn am y sefyllfa, ac rydym ni'n llawn cymdymdeimlad tuag at y sifiliaid sydd wedi cael eu heffeithio.
Jest o ran nod y gyfundrefn drwyddedu, UK Exports sy’n gyfrifol am sicrhau nad yw allforion yn syrthio i ddwylo’r rhai sydd ddim yn gynghreiriaid i ni. Y Llys Troseddol Rhyngwladol sydd yn gyfrifol am ymchwilio troseddau rhyfel honedig. Ond dwi’n meddwl ei bod hi hefyd yn bwysig i nodi bod allforion yn bwysig. Mae hwnna’n fater gwahanol, ond mae’n bwysig, dwi’n meddwl, ein bod ni’n gadael i’r Deyrnas Unedig gymryd yr awenau ar bwnc sydd, wrth gwrs, o dan eu cyfrifoldeb nhw.
Just in terms of the licensing regime, UK Exports are responsible for ensuring that exports do not fall into the hands of those who are not allies. The International Criminal Court is responsible for investigating alleged war crimes. But I do think that it’s also important to note that exports are important. That’s a separate matter, but it is important, I think, that we do allow the UK to take the reigns on an issue that is part of their responsibilities.
First Minister, I concur with what you said. In my region, General Dynamics has invested more than £12 million in a new UK armoured fighting vehicle centre of excellence on the site of the former south Wales colliery, and BAE Systems, near where I live, have provided support to the people of Ukraine, which has enabled Ukraine, of course, to resist that Russian aggression. In south-east Wales, we’ve welcomed 550 jobs at BAE, 900 jobs at General Dynamics, and thousands of other jobs with other defence companies in the wider supply chain in south Wales, who are, of course, experts in these defence products, and that’s what they’ve brought to the region. First Minister, would you agree with me that defence companies like BAE and General Dynamics are making an enormous contribution to the defence of our nation, and to our economy? And I’d be interested to know what the Welsh Government is doing to promote the various science, technology, engineering and mathematics apprenticeships offered by BAE and companies like those I’ve mentioned.
Prif Weinidog, rwy'n cytuno â'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud. Yn fy rhanbarth i, mae General Dynamics wedi buddsoddi mwy na £12 miliwn mewn canolfan ragoriaeth cerbydau ymladd arfog newydd i'r DU ar safle hen bwll glo de Cymru, ac mae BAE Systems, yn agos at le rwy'n byw, wedi rhoi cymorth i bobl Wcráin, sydd wedi galluogi Wcráin, wrth gwrs, i wrthsefyll yr ymosodiad hwnnw gan Rwsia. Yn ne-ddwyrain Cymru, rydym ni wedi croesawu 550 o swyddi yn BAE, 900 o swyddi yn General Dynamics, a miloedd o swyddi eraill gyda chwmnïau amddiffyn eraill yn y gadwyn gyflenwi ehangach yn ne Cymru, sydd, wrth gwrs, yn arbenigwyr yn y cynhyrchion amddiffyn hyn, a dyna'r hyn y maen nhw wedi dod ag ef i'r rhanbarth. Prif Weinidog, a fyddech chi'n cytuno â mi fod cwmnïau amddiffyn fel BAE a General Dynamics yn gwneud cyfraniad enfawr at amddiffyn ein cenedl, ac at ein heconomi? A byddai gen i ddiddordeb mewn gwybod beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo'r gwahanol brentisiaethau gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg a gynigir gan BAE a chwmnïau fel y rhai yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw.
Thanks very much. As you know, when we talk about defence, we talk about it in Wales in the same breath as we talk about aerospace. And that is a cornerstone, of course, of our capability. There are more than 20,000 people employed in that sector, and, of course, that is a major contribution to our export capability. It’s probably worth noting that the value of Welsh exports was £18 billion, and that is higher compared to June 2019. So, it is important, I think, for us to make sure that people have the skills that they need to prepare themselves for work in the sector, and, as you say, STEM is absolutely critical. It’s really good to see the emphasis that’s being put on that in our schools, and I'm particularly keen to see women—more women—being employed in that sector.
Diolch yn fawr iawn. Fel y gwyddoch chi, pan fyddwn ni'n siarad am amddiffyn, rydym ni'n siarad amdano yng Nghymru yn yr un anadl ag yr ydym ni'n sôn am awyrofod. Ac mae hynny'n gonglfaen, wrth gwrs, o'n gallu ni. Mae mwy na 20,000 o bobl yn cael eu cyflogi yn y sector hwnnw, ac wrth gwrs, mae hwnnw'n gyfraniad mawr at ein gallu allforio. Mae'n debyg ei bod yn werth nodi mai £18 biliwn oedd gwerth allforion Cymru, ac mae hynny'n uwch o'i gymharu â Mehefin 2019. Felly, mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni wneud yn siŵr bod gan bobl y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i baratoi eu hunain ar gyfer gwaith yn y sector, ac fel yr ydych chi'n ei ddweud, mae STEM yn gwbl hanfodol. Mae'n braf iawn gweld y pwyslais sy'n cael ei roi ar hynny yn ein hysgolion, ac rwy'n arbennig o awyddus i weld menywod—mwy o fenywod—yn cael eu cyflogi yn y sector hwnnw.
Since the escalation of hostilities in Gaza, we have seen slaughter and sorrow on an unimaginable scale. The official death toll in Gaza has now exceeded 41,000. That violence is now spilling over into Lebanon, with the real prospect of conflict engulfing the whole region. Israel has not listened to the many countries that have called for a ceasefire. Before it's too late, can you not see that there's a need to use all the levers possible to persuade the companies involved in supplying materials used to suppress Palestinians and fuel the Netanyahu war machine? First Minister, do you agree that a campaign of divestment, to make companies think twice before they supply Israel with weapons, is long overdue?
Ers i'r rhyfela waethygu yn Gaza, rydym ni wedi gweld lladd a thristwch ar raddfa annirnadwy. Mae nifer y marwolaethau swyddogol yn Gaza yn fwy na 41,000 bellach. Mae'r trais hwnnw yn gorlifo i Libanus bellach, â'r posibilrwydd gwirioneddol o wrthdaro yn llyncu'r rhanbarth cyfan. Nid yw Israel wedi gwrando ar y nifer fawr o wledydd sydd wedi galw am gadoediad. Cyn ei bod hi'n rhy hwyr, oni allwch chi weld bod angen defnyddio'r holl ysgogiadau posibl i berswadio'r cwmnïau sy'n gysylltiedig â chyflenwi deunyddiau a ddefnyddir i orthrymu Palestiniaid ac i yrru peiriant rhyfel Netanyahu? Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno ei bod hi'n hen bryd cael ymgyrch o warediad, i wneud i gwmnïau feddwl ddwywaith cyn iddyn nhw gyflenwi arfau i Israel?
Thanks very much. I'm sure we're all concerend about the tensions in the middle east. It really is an escalating and very difficult situation. Of course, we have a moral obligation to make sure that arms don't get into the hands of people who don't have the same values as us. The UK Government is responsible for making sure that that happens; it's not an area that I can get involved with.
Diolch yn fawr. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn gofidio am y tensiynau yn y dwyrain canol. Mae wir yn sefyllfa anodd iawn sy'n gwaethygu. Wrth gwrs, mae gennym ni rwymedigaeth foesol i wneud yn siŵr nad yw arfau yn mynd i ddwylo pobl nad oes ganddyn nhw'r un gwerthoedd â ni. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd; nid yw'n faes y gallaf i chwarae rhan ynddo.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am yr heriau sy'n wynebu'r sector gofal cymdeithasol y gaeaf hwn? OQ61553
2. Will the First Minister make a statement on the challenges facing the social care sector this winter? OQ61553
Social care faces population changes and rising demand. As a Government, we are working with leaders across our health and social care system to build capacity for care and support in our communities, to manage the challenges of increasing demand for more complex care for our ageing and frail population.
Mae gofal cymdeithasol yn wynebu newidiadau yn y boblogaeth a galw cynyddol. Fel Llywodraeth, rydym ni'n gweithio gydag arweinwyr ar draws ein system iechyd a gofal cymdeithasol i ddatblygu capasiti ar gyfer gofal a chymorth yn ein cymunedau, i reoli'r heriau o alw cynyddol am ofal mwy cymhleth ar gyfer ein poblogaeth sy'n heneiddio ac yn eiddil.
Investment in social care will help unlock some of the challenges in our health service. The data shows that there are far too many patients in our hospitals waiting for care at home or in the community. The need for step-down bed facilities that meet the current and future needs of our ageing population is essential. I welcome the plans for a new £15 million facility in Ferndale, but residents and staff at Ferndale House are anxious about their future, given the planned closure. I've written to Rhondda Cynon Taf council for further information, and intend to visit the home later this week. Could you outline how the Welsh Government will support the sector this winter, including funding for step-down facilities and tackling delays in home adaptations? And do you agree that the new facilities are critical to the long-term strategy, but that transitions from older facilities must cause as little disruption as posisble?
Bydd buddsoddi mewn gofal cymdeithasol yn helpu i ddatgloi rhai o'r heriau yn ein gwasanaeth iechyd. Mae'r data yn dangos bod llawer gormod o gleifion yn ein hysbytai yn aros am ofal gartref neu yn y gymuned. Mae'r angen am gyfleusterau gwelyau gofal llai dwys sy'n diwallu anghenion ein poblogaeth sy'n heneiddio yn y presennol a'r dyfodol yn hanfodol. Rwy'n croesawu'r cynlluniau ar gyfer cyfleuster newydd gwerth £15 miliwn yng Nglynrhedynog, ond mae trigolion a staff yn Nhŷ Glynrhedynog yn bryderus am eu dyfodol, o ystyried y bwriad i gau. Rwyf i wedi ysgrifennu at gyngor Rhondda Cynon Taf i gael rhagor o wybodaeth, ac rwy'n bwriadu ymweld â'r cartref yn ddiweddarach yr wythnos hon. A allwch chi amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r sector y gaeaf hwn, gan gynnwys cyllid ar gyfer cyfleusterau gofal llai dwys a mynd i'r afael ag oedi o ran addasu cartrefi? Ac a ydych chi'n cytuno bod y cyfleusterau newydd yn hanfodol i'r strategaeth hirdymor, ond bod yn rhaid i symudiadau o gyfleusterau hŷn achosi cyn lleied o darfu â phosibl?
Thanks very much. You're quite right—we've got to be sensitive to the people who are in those homes, and, if there's any disruption, that's incredibly difficult, partiuclarly for those people with dementia, who are much more comfortable with the same routine and the same environment. We have a ministerial-led care action committee, which ensures that, as a Government, we're working very closely with the NHS and local government to address those issues of care and the need to make sure that we look at that opportunity to develop more support in our communities. You'll be aware that there's £70 million for rebalancing care and support, in terms of a capital fund. Already, Rhondda Cynon Taf has been awarded £7.6 million of that, towards the redevelopment of Bronllwyn in Gelli. But, just in terms of Ferndale, it is referenced within Cwm Taf's capital plan, but we haven't seen an application yet in the Welsh Government.
Diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir—mae'n rhaid i ni fod yn sensitif i'r bobl sydd yn y cartrefi hynny, ac, os oes unrhyw darfu, mae hynny'n anhygoel o anodd, yn rhannol i'r bobl hynny sydd â dementia, sy'n llawer mwy cyfforddus gyda'r un drefn a'r un amgylchedd. Mae gennym ni bwyllgor gweithredu ar ofal dan arweiniad gweinidogion, sy'n sicrhau ein bod ni, fel Llywodraeth, yn gweithio'n agos iawn gyda'r GIG a llywodraeth leol i fynd i'r afael â'r materion hynny o ofal a'r angen i wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar y cyfle hwnnw i ddatblygu mwy o gymorth yn ein cymunedau. Byddwch yn ymwybodol bod £70 miliwn ar gael i ail-gydbwyso gofal a chymorth, o ran cronfa gyfalaf. Dyfarnwyd £7.6 miliwn o hwnnw i Rondda Cynon Taf eisoes, tuag at ailddatblygu Bronllwyn yn y Gelli. Ond, dim ond o ran Glynrhedynog, cyfeirir ato yng nghynllun cyfalaf Cwm Taf, ond nid ydym ni wedi gweld cais eto yn Llywodraeth Cymru.
The Age Cymru report published in August shows that, while 12-month social care delays have been slowly coming down, we still have one in six waiting more than 30 days for a social care package to be implemented, unfortunately. Delays in social care are still unacceptably high, with social care leads laying the blame substantially on a lack of sustainable funding. In Denbighshire, in my constituency, the situation is much more acute due to Denbighshire County Council offering rock-bottom fees after approving only an 8.8 per cent increase in fees, compared to neighbouring Conwy's 20 per cent. This increase is wiped out by inflation and the cost-of-living crisis, and we are now facing a 1,600 care home bed deficit in north Wales alone over the next decade. This also means that Denbighshire County Council will be paying over £9,000 a year less per person than in Conwy for the same care. Care Forum Wales have said that this alarming deficit has illustrated the need for social care to be funded properly for existing homes to survive and to encourage the development of new ones. Many care homes in Denbighshire are now teetering on the brink, with others having closed already. So, can the First Minister outline her Government's plan regarding the funding of social services, and what oversight will be given to local authorities to ensure that they properly fund the sector and avert the impeding deficit of care home capacity in my constituency? Thank you.
Mae adroddiad Age Cymru a gyhoeddwyd ym mis Awst yn dangos, er bod oediadau gofal cymdeithasol o 12 mis wedi bod yn gostwng yn araf, bod gennym ni un o bob chwech yn aros mwy na 30 diwrnod i becyn gofal cymdeithasol gael ei roi ar waith o hyd, yn anffodus. Mae oediadau ym maes gofal cymdeithasol yn dal i fod yn annerbyniol o uchel, ac mae arweinwyr gofal cymdeithasol yn rhoi'r bai yn sylweddol ar ddiffyg cyllid cynaliadwy. Yn Sir Ddinbych, yn fy etholaeth i, mae'r sefyllfa yn llawer mwy difrifol oherwydd bod Cyngor Sir Ddinbych yn cynnig ffioedd arbennig o isel ar ôl cymeradwyo cynnydd o 8.8% yn unig mewn ffioedd, o'i gymharu ag 20 y cant yng Nghonwy gyfagos. Mae'r cynnydd hwn yn cael ei ddileu gan chwyddiant a'r argyfwng costau byw, ac rydym ni bellach yn wynebu prinder gwelyau o 1,600 mewn cartrefi gofal yn y gogledd yn unig dros y degawd nesaf. Mae hyn hefyd yn golygu y bydd Cyngor Sir Ddinbych yn talu dros £9,000 y flwyddyn yn llai y pen nag yng Nghonwy am yr un gofal. Mae Fforwm Gofal Cymru wedi dweud bod y diffyg brawychus hwn wedi dangos yr angen i ofal cymdeithasol gael ei ariannu'n iawn er mwyn i gartrefi presennol oroesi ac i annog datblygiad rhai newydd. Mae nifer o gartrefi gofal yn Sir Ddinbych bellach yn gwegian ar ymyl y dibyn, ac mae eraill eisoes wedi cau. Felly, a all y Prif Weinidog amlinellu cynllun ei Llywodraeth o ran ariannu gwasanaethau cymdeithasol, a pha oruchwyliaeth fydd yn cael ei rhoi i awdurdodau lleol i sicrhau eu bod nhw'n ariannu'r sector yn iawn ac yn osgoi diffyg ataliol capasiti cartrefi gofal yn fy etholaeth i? Diolch.
Thanks very much, Gareth. You'll be aware that part of the challenge in relation to care is the fact that, actually, it's difficult to recruit people into the sector. And we, in Wales, have awarded the people who work in our care sector the real living wage, and that is making a difference. The fact is that, in August 2023, we had 58,000 people registered, and today we have 63,000. So, it's good to see that is making a difference. We recognise that there are still serious challenges, but that money was ring-fenced and given to local authorities, and that is the biggest challenge, I think, in the sector. But you'll be aware also that we've done significant work in the social care fair work forum, and what we're trying to do is to make sure that we work in partnership to improve the terms and conditions for social care workers. Something we're trying to do is to get more consistency in terms of how local authorities address the issue of care, and there's a huge amount of work already being undertaken in that space. There's more to do, but I think we're way ahead of anything that's happening in England in this space.
Diolch yn fawr iawn, Gareth. Byddwch yn ymwybodol mai rhan o'r her o ran gofal yw'r ffaith ei bod hi'n anodd, mewn gwirionedd, recriwtio pobl i'r sector. Ac rydym ni, yng Nghymru, wedi rhoi'r cyflog byw gwirioneddol i'r bobl sy'n gweithio yn ein sector gofal, ac mae hynny'n gwneud gwahaniaeth. Y gwir amdani yw bod gennym ni, ym mis Awst 2023, 58,000 o bobl wedi'u cofrestru, a heddiw mae gennym ni 63,000. Felly, mae'n braf gweld bod hynny'n gwneud gwahaniaeth. Rydym ni'n cydnabod bod heriau difrifol o hyd, ond clustnodwyd yr arian hwnnw ac fe'i rhoddwyd i awdurdodau lleol, a dyna'r her fwyaf, rwy'n credu, yn y sector. Ond byddwch yn ymwybodol hefyd ein bod ni wedi gwneud gwaith sylweddol yn y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, a'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithio mewn partneriaeth i wella'r telerau ac amodau ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol. Rhywbeth yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw cael mwy o gysondeb o ran sut mae awdurdodau lleol yn mynd i'r afael â mater gofal, ac mae llawer iawn o waith eisoes yn cael ei wneud yn y maes hwnnw. Mae mwy i'w wneud, ond rwy'n credu ein bod ni ymhell ar y blaen i unrhyw beth sy'n digwydd yn Lloegr yn y maes hwn.
The pressures on social care can have a terrible effect on unpaid carers and their loved ones. I wonder if I could press you, First Minister, on how your Government's charter for unpaid carers, which was published nearly two years ago, can result in tangible improvements. My office has been helping and supporting a family whose adult son used to attend Springfield day centre in Pontllanfraith. Now, since COVID, the centre has never fully reopened and their number of respite hours has reduced drastically. This has left them and many other people in the same situation without the support they need. The pressures on social care and on local government are pushing unpaid carers to the limit. It's pushing them beyond the limits and they're suffering with the bits of a broken, underfunded system. So, what reassurance could you give my constituents and others like them that the voice of unpaid carers will, at last, be listened to, please?
Gall y pwysau ar ofal cymdeithasol gael effaith ofnadwy ar ofalwyr di-dâl a'u hanwyliaid. Tybed a allwn i bwyso arnoch chi, Prif Weinidog, ar sut y gall siarter eich Llywodraeth ar gyfer gofalwyr di-dâl, a gyhoeddwyd bron i ddwy flynedd yn ôl, arwain at welliannau gwirioneddol. Mae fy swyddfa wedi bod yn helpu a chefnogi teulu yr oedd eu mab sy'n oedolion yn arfer mynychu canolfan ddydd Springfield ym Mhontllanfraith. Nawr, ers COVID, nid yw'r ganolfan erioed wedi ailagor yn llawn ac mae nifer eu horiau seibiant wedi gostwng yn sylweddol. Mae hyn wedi eu gadael nhw a llawer o bobl eraill yn yr un sefyllfa heb y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Mae'r pwysau ar ofal cymdeithasol ac ar lywodraeth leol yn gwthio gofalwyr di-dâl i'r eithaf. Mae'n eu gwthio y tu hwnt i'r terfynau ac maen nhw'n dioddef gyda'r darnau o system sydd wedi torri ac nad yw wedi'i hariannu'n ddigonol. Felly, pa sicrwydd allech chi ei roi i'm hetholwyr ac eraill tebyg iddyn nhw y bydd rhywun yn gwrando, o'r diwedd, ar lais gofalwyr di-dâl, os gwelwch yn dda?
Well, thanks very much, and I know the big champion for unpaid carers in this Chamber is Julie Morgan. She's been absolutely a champion for unpaid carers for several years, and I'd like to thank her for the work that she's been doing.
We recognise that local authorities have to make really difficult decisions, and some of them have made the decision to close some of those day centres, which, of course, were places where people could go to have a little bit of time and respite while people were sent to those day-care centres. They still exist in many places, and certainly one of the things that I visited recently was a project in Merthyr, where they, actually, were working with the NHS to provide a broader day-care package. So, I think we've probably got to be a bit more creative in terms of getting the NHS and local authorities to see what more they can do in that space. But I recognise it's a very, very difficult task. I know, as my mother suffers from Alzheimer's, and it's a lot of pressure on people who are dealing with those situations. It is very difficult, it is very tiring, and people are determined to help their loved ones and not let them down, but they also need the support. I think what we're trying to do is to make sure that we recognise that, and, of course, we do have a huge amount and a big project of support for unpaid carers.
Wel, diolch yn fawr iawn, ac rwy'n gwybod mai Julie Morgan yw hyrwyddwr mawr gofalwyr di-dâl yn y Siambr hon. Mae'n sicr wedi bod yn hyrwyddwr dros ofalwyr di-dâl ers blynyddoedd lawer, a hoffwn ddiolch iddi am y gwaith y mae wedi bod yn ei wneud.
Rydym ni'n cydnabod bod yn rhaid i awdurdodau lleol wneud penderfyniadau anodd iawn, ac mae rhai ohonyn nhw wedi gwneud y penderfyniad i gau rhai o'r canolfannau dydd hynny, a oedd, wrth gwrs, yn lleoedd lle gallai pobl fynd iddyn nhw i gael ychydig o amser a seibiant tra bod pobl yn cael eu hanfon i'r canolfannau gofal dydd hynny. Maen nhw'n dal i fodoli mewn sawl man, ac yn sicr un o'r pethau yr ymwelais ag ef yn ddiweddar oedd prosiect ym Merthyr, lle'r oedden nhw, mewn gwirionedd, yn gweithio gyda'r GIG i ddarparu pecyn gofal dydd ehangach. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n debyg bod yn rhaid i ni fod ychydig yn fwy creadigol o ran cael y GIG ac awdurdodau lleol i weld beth arall allan nhw ei wneud yn y maes hwnnw. Ond rwy'n cydnabod ei bod yn dasg anodd iawn, iawn. Rwy'n gwybod, gan fod fy mam yn dioddef o glefyd Alzheimer, ac mae'n llawer o bwysau ar bobl sy'n ymdrin â'r sefyllfaoedd hynny. Mae'n anodd iawn, mae'n flinedig iawn, ac mae pobl yn benderfynol o helpu eu hanwyliaid a pheidio â'u siomi, ond mae angen y cymorth arnyn nhw hefyd. Rwy'n credu mai'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud yw gwneud yn siŵr ein bod ni'n cydnabod hynny, ac, wrth gwrs, mae gennym ni lawer iawn a phrosiect mawr o gymorth i ofalwyr di-dâl.
Good afternoon, First Minister. I'm sure we all know the real thankless task that many of our carers, both unpaid and paid, adopt, and I know that many in this Siambr as well have undertaken that role in relation to their relatives or friends. I myself have done it, but only for a very short time, and I have total admiration for all of those people who are unpaid carers and paid carers. You talk about the real living wage in Wales for carers, and that's a great initiative, but, in Powys, where we've tried to recruit carers, there were two sessions where absolutely nobody turned up. So, in a rural area we have real pressures in trying to recruit carers. So, one of the things that the Liberal Democrats are pushing for, as you will know, I hope, not through any stunts that you might have seen by a certain party leader, is that we want to see an increased wage for our carers. We want to see an extra £2, at least, paid to them, as well as real career progression and a real recognition, and a level of esteem given to those carers. So, what can the Welsh Government do in order to raise the esteem and the level of carers across Wales, but particularly in our rural areas? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Rwy'n siŵr ein bod ni i gyd yn ymwybodol o'r dasg wirioneddol ddiddiolch y mae llawer o'n gofalwyr, yn ddi-dâl ac yn gyflogedig, yn ei mabwysiadu, ac rwy'n gwybod bod llawer yn y Siambr hon hefyd wedi cyflawni'r swyddogaeth honno o ran eu perthnasau neu ffrindiau. Rwyf i fy hun wedi ei wneud, ond dim ond am gyfnod byr iawn, ac mae gen i edmygedd llwyr o'r holl bobl hynny sy'n ofalwyr di-dâl ac yn ofalwyr cyflogedig. Rydych chi'n sôn am y cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru i ofalwyr, ac mae honno'n fenter wych, ond, ym Mhowys, lle'r ydym ni wedi ceisio recriwtio gofalwyr, roedd dwy sesiwn lle nad wnaeth neb o gwbl droi i fyny. Felly, mewn ardal wledig mae gennym ni bwysau gwirioneddol o ran ceisio recriwtio gofalwyr. Felly, un o'r pethau y mae'r Democratiaid Rhyddfrydol yn pwyso amdano, fel y byddwch yn gwybod, rwy'n gobeithio, nid drwy unrhyw gampau y gallech chi fod wedi eu gweld gan arweinydd plaid arbennig, yw ein bod ni eisiau gweld cyflog uwch i'n gofalwyr. Rydym ni eisiau gweld £2 ychwanegol, o leiaf, yn cael ei dalu iddyn nhw, yn ogystal â chynnydd gyrfaol gwirioneddol a chydnabyddiaeth wirioneddol, a lefel o barch yn cael ei rhoi i'r gofalwyr hynny. Felly, beth all Llywodraeth Cymru ei wneud er mwyn codi parch a lefel gofalwyr ledled Cymru, ond yn enwedig yn ein hardaloedd gwledig? Diolch yn fawr iawn.
Thanks very much. It is a really challenging situation, particularly when there are other jobs available that are perhaps not as difficult and as challenging. But the fact is that we in Wales are awarding the real living wage. There was a huge reaction in Liverpool to the fact that we pay the real living wage in Wales. It’s something that people shouldn’t take for granted. It doesn’t happen everywhere else in the country. The fact is about 2,000 people left after Brexit. There were lots of eastern European citizens who were helping us out, and it’s been really difficult to backfill those positions. But what we have done is we’ve developed a very concerted programme to try and support carers with career progression, making sure that they get the training that they deserve and need, and to professionalise the system. I recognise that, in an ideal world, I think we’d all like to see carers be paid more, but the challenging financial situation does make that incredibly difficult, and I recognise that it’s particularly challenging in rural areas.
Diolch yn fawr iawn. Mae'n sefyllfa anodd iawn, yn enwedig pan fo swyddi eraill ar gael nad ydyn nhw efallai mor anodd a heriol. Ond y gwir amdani yw ein bod ni yng Nghymru yn talu'r cyflog byw gwirioneddol. Cafwyd ymateb enfawr yn Lerpwl i'r ffaith ein bod ni'n talu'r cyflog byw gwirioneddol yng Nghymru. Mae'n rhywbeth na ddylai pobl ei gymryd yn ganiataol. Nid yw'n digwydd ym mhobman arall yn y wlad. Y ffaith yw bod tua 2,000 o bobl wedi gadael ar ôl Brexit. Roedd llawer o ddinasyddion dwyrain Ewrop a oedd yn rhoi help llaw i ni, ac mae wedi bod yn anodd iawn ôl-lenwi'r swyddi hynny. Ond yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw datblygu rhaglen gydlynol iawn i geisio cynorthwyo gofalwyr gyda chynnydd gyrfaol, gan wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael yr hyfforddiant y maen nhw'n ei haeddu a'i angen, ac i broffesiynoli'r system. Rwy'n cydnabod, mewn byd delfrydol, rwy'n credu yr hoffem ni i gyd weld gofalwyr yn cael eu talu mwy, ond mae'r sefyllfa ariannol heriol yn gwneud hynny'n anhygoel o anodd, ac rwy'n cydnabod ei bod hi'n arbennig o heriol mewn ardaloedd gwledig.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from the party leaders. Leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Last week, we had the waiting time figures here in Wales, which regrettably showed another increase in terms of people waiting on NHS waiting lists. Just shy of 800,000 procedures are now on those waiting lists and in excess of 600,000 people are waiting to have one or two of those procedures at any hospital or day surgery that we have here in Wales. I actually am commending the First Minister for coming forward with this offer that Jo Stevens announced at the Labour Party conference yesterday. What I regret is that the First Minister and her party did not take up that offer in August 2023. I have sympathy for the additional 50,000 people who have joined those waiting lists in Wales in the intervening period. Fifty thousand extra people are on a waiting list here in Wales because you declined to take that chance of the second offer scheme in August 2023. Why, today, is that scheme suitable to address the waiting lists and in August 2023 it wasn’t?
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cawsom ni'r ffigurau amseroedd aros yma yng Nghymru, a ddangosodd yn anffodus gynnydd arall o ran pobl sy'n aros ar restrau aros y GIG. Mae ychydig yn llai nag 800,000 o driniaethau ar y rhestrau aros hynny erbyn hyn ac mae dros 600,000 o bobl yn aros i gael un neu ddwy o'r triniaethau hynny mewn unrhyw ysbyty neu feddygfa ddydd sydd gennym ni yma yng Nghymru. Rwyf wir yn canmol y Prif Weinidog am gyflwyno'r cynnig hwn a gyhoeddodd Jo Stevens yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe. Yr hyn rwy'n ei resynu yw na wnaeth y Prif Weinidog a'i phlaid fanteisio ar y cynnig hwnnw ym mis Awst 2023. Rwy'n cydymdeimlo â'r 50,000 o bobl ychwanegol sydd wedi ymuno â'r rhestrau aros hynny yng Nghymru yn y cyfamser. Mae pum deg mil o bobl ychwanegol ar restr aros yma yng Nghymru oherwydd eich bod chi wedi gwrthod manteisio ar y cyfle hwnnw o'r cynllun ail gynnig ym mis Awst 2023. Pam, heddiw, mae'r cynllun hwnnw yn addas i fynd i'r afael â'r rhestrau aros ac nad oedd ym mis Awst 2023?
I’ll tell you why: it’s because it wasn’t a serious offer. Steve Barclay had not contacted us for an entire year, he had a five-minute meeting, and the next day went on the airways to score a political point. That does not build trust between two Governments. That is not the way to co-operate. There was no false intention from our side. If I thought for a minute that they were serious, I would have bitten their hand off, but they were playing politics, and that is not the way that we’re working.
Fe ddywedaf i wrthych chi pam: mae oherwydd nad oedd yn gynnig difrifol. Nid oedd Steve Barclay wedi cysylltu â ni am flwyddyn gyfan, cafodd gyfarfod pum munud, a'r diwrnod wedyn aeth ar y cyfryngau i sgorio pwynt gwleidyddol. Nid yw hynny'n datblygu ymddiriedaeth rhwng dwy Lywodraeth. Nid dyna'r ffordd o gydweithredu. Nid oedd unrhyw fwriad ffug o'n hochr ni. Pe bawn i'n meddwl am funud eu bod nhw o ddifrif, byddwn i wedi ei dderbyn heb feddwl ddwywaith, ond roedden nhw'n chwarae gemau gwleidyddol, ac nid dyna'r ffordd rydym ni'n gweithio.
It was a serious offer, First Minister, but regrettably, 50,000 people have joined those waiting lists here in Wales. I can remember raising with the First Minister in previous sessions whether the Welsh Government was going to take up the second offer scheme that a previous Labour Government brought forward in the early 2000s because waiting times were so bad then here in Wales. But you’re saying it’s a serious offer that was announced at the Labour Party conference yesterday; if it’s a serious offer, how many patients will benefit from the offer and what money will leave Wales to buy this capacity that health boards will have to find? And will it be limited to certain waits such as orthopaedic, or will it carry weight with all waiting times across the whole health service here in Wales?
Roedd yn gynnig difrifol, Prif Weinidog, ond yn anffodus, mae 50,000 o bobl wedi ymuno â'r rhestrau aros hynny yma yng Nghymru. Rwy'n gallu cofio codi gyda'r Prif Weinidog mewn sesiynau blaenorol a oedd Llywodraeth Cymru yn mynd i fanteisio ar y cynllun ail gynnig a gyflwynwyd gan Lywodraeth Lafur flaenorol ddechrau'r 2000au oherwydd bod amseroedd aros mor wael bryd hynny yma yng Nghymru. Ond rydych chi'n dweud ei fod yn gynnig difrifol a gyhoeddwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe; os yw'n gynnig difrifol, faint o gleifion fydd yn elwa o'r cynnig a pha arian fydd yn gadael Cymru i brynu'r capasiti hwn y bydd yn rhaid i fyrddau iechyd ddod o hyd iddo? Ac a fydd yn cael ei gyfyngu i arosiadau penodol fel orthopedig, neu a fydd yn berthnasol i'r holl amseroedd aros ar draws y gwasanaeth iechyd cyfan yma yng Nghymru?
First of all, if it was a serious offer, there was no follow-up to it. Nothing. Absolutely nothing. I think it’s really important also to recognise that you can only offer a second offer if you’ve got capacity, and in England at the time, there wasn’t the capacity. I’ve had a conversation on the weekend with Wes Streeting. We’re very keen to make sure that we share best practice. They are just about to start introducing those 40,000 additional appointments a week through closing that loophole to non-doms. We will get a percentage of that. But the key thing here is that, actually, I think the people of Wales—you've seen their reaction—are very keen for us to work together. That's what they want to see. And the fact is that, already, there is a degree of co-operation. For example, already, if people in England have cleft palates or they need some specific support on burns or plastic surgery, they actually come to Wales. So, it's a two-way system, this. And, on top of that, the thing that was particularly of interest to them was to see how we've already started to make the changes in relation to the shift into primary care, into support in the community. They're very interested in seeing how we've already changed the optometry contract, how we're already giving additional support in terms of pharmacy. So, they can learn from us and we can learn from them, and that's no bad thing.
Yn gyntaf oll, pe bai'n gynnig difrifol, nid oedd unrhyw gamau dilynol iddo. Dim byd. Dim byd o gwbl. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cydnabod hefyd mai dim ond os oes gennych chi gapasiti y gallwch chi wneud ail gynnig, ac yn Lloegr ar y pryd, nid oedd y capasiti ar gael. Rwyf i wedi cael sgwrs dros y penwythnos gyda Wes Streeting. Rydym ni'n awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n rhannu arferion gorau. Maen nhw ar fin dechrau cyflwyno'r 40,000 o apwyntiadau ychwanegol hynny yr wythnos trwy gau'r bwlch hwnnw i bobl sy'n byw y tu allan i'r wlad. Byddwn ni'n cael canran o hynny. Ond y peth allweddol yma yw, mewn gwirionedd, rwy'n credu bod pobl Cymru—rydych chi wedi gweld eu hymateb—yn awyddus iawn i ni weithio gyda'n gilydd. Dyna beth maen nhw eisiau ei weld. A'r ffaith yw, eisoes, mae lefel o gydweithrediad. Er enghraifft, eisoes, os oes gan bobl yn Lloegr daflodau hollt neu os oes angen cymorth penodol arnyn nhw o ran llosgiadau neu lawdriniaeth blastig, maen nhw'n dod i Gymru mewn gwirionedd. Felly, mae'n system ddwy ffordd, hon. Ac ar ben hynny, y peth a oedd o ddiddordeb arbennig iddyn nhw oedd gweld sut rydym ni eisoes wedi dechrau gwneud y newidiadau o ran y newid i ofal sylfaenol, i gymorth yn y gymuned. Mae ganddyn nhw ddiddordeb mawr mewn gweld sut rydym ni eisoes wedi newid y contract optometreg, sut rydym ni eisoes yn rhoi cymorth ychwanegol o ran fferylliaeth. Felly, gallan nhw ddysgu gennym ni a gallwn ni ddysgu ganddyn nhw, ac nid yw hynny'n beth gwael o gwbl.
I think we've seen that two-way working by the withdrawal of the winter fuel payment, where Labour Members have been deathly silent and yet 400,000 homes will lose that payment this year, costing Welsh pensioners £110 million. But I asked you a simple question, First Minister, and in response to my first question you said that it wasn't a serious offer from Steve Barclay in August 2023. Well, if yours is a serious offer, why didn't you give me the number of patients who potentially—? I'm not asking for the nearest single patient, I'm asking for the potential capacity that you and the Westminster Government have assessed might be available; the potential cost that that might incur; and will this offer be limited to specific waits such as orthopaedic or eye or any other condition you might think that the NHS has to deal with. Those are three straightforward questions that people on waiting lists are wondering about, as to whether this offer will benefit them. As I said, I believe that it is a sensible and progressive way of addressing waiting times here in Wales, but I'd like to see the substance of it, otherwise people will just look at it as a PR gimmick that was launched at the Labour Party conference and, this time in six months, we'll still have those chronic waiting times here in Wales.
Rwy'n credu ein bod wedi gweld y gweithio ddwy ffordd hynny o dynnu taliad tanwydd y gaeaf yn ôl, lle mae Aelodau Llafur wedi bod yn hollol dawel ac eto bydd 400,000 o gartrefi yn colli'r taliad hwnnw eleni, gan gostio £110 miliwn i bensiynwyr Cymru. Ond gofynnais gwestiwn syml i chi, Prif Weinidog, ac mewn ymateb i'm cwestiwn cyntaf, fe wnaethoch chi ddweud nad oedd yn gynnig difrifol gan Steve Barclay ym mis Awst 2023. Wel, os yw eich un chi yn gynnig difrifol, pam na wnaethoch chi roi i mi nifer y cleifion sydd o bosibl—? Nid wyf i'n gofyn am y claf sengl agosaf, rwy'n gofyn am y capasiti posibl yr ydych chi a Llywodraeth San Steffan wedi asesu a allai fod ar gael; y gost bosibl y gallai hynny ei chreu; ac a fydd y cynnig hwn wedi'i gyfyngu i arosiadau penodol fel orthopedig neu lygaid neu unrhyw gyflwr arall y gallech chi gredu bod yn rhaid i'r GIG ymdrin ag ef. Mae'r rheini'n dri chwestiwn syml y mae pobl ar restrau aros yn eu pendroni, o ran a fydd y cynnig hwn o fudd iddyn nhw. Fel y dywedais i, rwy'n credu ei bod hi'n ffordd synhwyrol a blaengar o fynd i'r afael ag amseroedd aros yma yng Nghymru, ond hoffwn weld ei sylwedd, fel arall bydd pobl yn edrych arno dim ond fel gimig cysylltiadau cyhoeddus a lansiwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ac, ar yr adeg hon mewn chwe mis, bydd gennym ni'r amseroedd aros cronig hynny yma yng Nghymru o hyd.
We've started the conversation, we will come up with the details in weeks to come. We are keen to wait to hear what the next budget will look like, which will give us a sense of how much will come as a result of closing that loophole to the non-dom people, who you let get away with not paying taxes. That was your Government that was responsible for that. We are in conversation. Wes Streeting is very keen to come and see things here, and we are very serious. Already, the fact is that we are co-operating and looking at what more we can do, particularly in the north Wales area.
Rydym ni wedi dechrau'r sgwrs, byddwn ni'n cyflwyno'r manylion yn yr wythnosau i ddod. Rydym ni'n awyddus i aros i glywed sut fydd y gyllideb nesaf yn edrych, a fydd yn rhoi syniad i ni o faint fydd yn dod o ganlyniad i gau'r bwlch hwnnw i'r bobl hynny sydd ddim yn byw yn y wlad, y gwnaethoch chi adael iddyn nhw osgoi talu trethi. Eich Llywodraeth chi oedd yn gyfrifol am hynny. Rydym ni mewn sgwrs. Mae Wes Streeting yn awyddus iawn i ddod i weld pethau yma, ac rydym ni'n ddifrifol iawn. Eisoes, y ffaith yw ein bod ni'n cydweithredu ac yn edrych ar beth arall y gallwn ni ei wneud, yn enwedig yn ardal y gogledd.
Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
The leader of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Last week, we saw the First Minister wash her hands of her responsibility to stand up for Wales in a most extraordinary way, I must say. Remember that, for months, people have been told that having two Labour Governments working together, one in Cardiff Bay and one in Westminster, would turn things around for Wales—partnership in power, she now calls it. But when my colleague Sioned Williams asked her to seek help from the Labour UK Government to tackle child poverty, she said:
'This is the way that it works: make sure that you ask your local MPs to ask Keir Starmer.'
When First Ministers don't think it's their responsibility to stand up for Wales, something is seriously wrong. Given she wouldn't do what's needed, I did write to all MPs, and I look forward to their responses. Would she like to explain now how that comment of hers sits with her partnership in power principle, or is the partnership just about giving the thumbs up to whatever Keir Starmer wants, even if that includes cutting the winter fuel payment?
Yr wythnos diwethaf, gwelsom y Prif Weinidog yn golchi ei dwylo o'i chyfrifoldeb i sefyll dros Gymru mewn ffordd gwbl ryfeddol, mae'n rhaid i mi ddweud. Cofiwch, ers misoedd, y dywedwyd wrth bobl y byddai cael dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd, un ym Mae Caerdydd ac un yn San Steffan, yn gweddnewid pethau i Gymru—partneriaeth mewn grym, mae'n ei galw bellach. Ond pan ofynnodd fy nghyd-Aelod Sioned Williams iddi ofyn am gymorth gan Lywodraeth Lafur y DU i fynd i'r afael â thlodi plant, dywedodd:
'Dyma'r ffordd y mae'n gweithio: gwnewch yn siŵr eich bod yn gofyn i'ch ASau lleol ofyn i Keir Starmer.'
Pan nad yw Prif Weinidogion yn credu mai eu cyfrifoldeb nhw yw sefyll dros Gymru, mae rhywbeth difrifol o'i le. O gofio na fyddai'n gwneud yr hyn sydd ei angen, ysgrifennais at bob AS, ac edrychaf ymlaen at eu hymatebion. A hoffai esbonio nawr sut mae'r sylw hwnnw ganddi yn cyd-fynd â'i hegwyddor partneriaeth mewn grym, neu a yw'r bartneriaeth yn golygu dim ond cytuno â beth bynnag y mae Keir Starmer ei eisiau, hyd yn oed os yw hynny'n cynnwys torri taliad tanwydd y gaeaf?
I thought I gave you a lesson in how devolution works last week; have I got to do this every week? I think it's important for us to recognise that there are areas that I'm responsible for, and it's been really good to work with Plaid on delivering things like the free school meals. I think that's a really positive approach to addressing issues like child poverty. It's a direct result, but it's something that's within our control. There are other areas that are not within our control. Of course we can have conversations with our party leaders, and the great thing is that I can have conversations with my party leader, who actually is now the Prime Minister of Britain. That's not something that the leader of Plaid Cymru will ever be able to do.
Roeddwn i'n meddwl fy mod i wedi rhoi gwers i chi ar sut mae datganoli yn gweithio yr wythnos diwethaf; a oes rhaid i mi wneud hyn bob wythnos? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni gydnabod bod meysydd yr wyf i'n gyfrifol amdanyn nhw, ac mae wedi bod yn braf iawn gweithio gyda Phlaid Cymru ar ddarparu pethau fel y prydau ysgol am ddim. Rwy'n credu bod hwnnw'n ddull cadarnhaol iawn o fynd i'r afael â materion fel tlodi plant. Mae'n ganlyniad uniongyrchol, ond mae'n rhywbeth sydd o fewn ein rheolaeth. Ceir meysydd eraill nad ydyn nhw o fewn ein rheolaeth. Wrth gwrs, gallwn ni gael sgyrsiau gydag arweinwyr ein pleidiau, a'r peth gwych yw y gallaf i gael sgyrsiau gydag arweinydd fy mhlaid, sy'n Brif Weinidog Prydain erbyn hyn. Nid yw hynny yn rhywbeth y bydd arweinydd Plaid Cymru byth yn gallu ei wneud.
Thank you very much for the lesson. It's a great reminder, of course, of how devolution can work when Plaid Cymru come to the table to persuade Labour to do something that they voted against time and time again, which was to introduce free school meals. I'm pleased that we were able to persuade you and work together. That's how devolution can work.
She was really on a roll last week after that bizarre 'contact your MP' comment. She then went on, in an ITV interview, to say that she had no more influence over Keir Starmer than she does over Donald Trump. It's taking expectation management to a whole new level. Some people did decide, actually, to be kind by saying, 'At least she's being honest.' On one hand, though, she wants to distance herself from Starmer; on the other hand she's happy to defend him on the winter fuel payment cut. Now she wants to outsource the NHS in Wales to him. Just like the winter fuel payment cut was an idea first put forward by the Tories, then delivered by Labour, the latest cross-border NHS plan was also a proposal by a Tory health Secretary, though more as an insult to Labour's handling of the NHS than anything. But now Labour are running with it themselves.
They'll be sharing good practice, we're told, and that's certainly a good thing. There's no detail, though. And isn't there a huge irony that dentistry is the thing identified as a major success in Wales? It's an irony that won't be lost on all those unable to register with an NHS dentist. But given that the First Minister is keen to blame everyone but herself for the state of the Welsh NHS, including picking a fight with NHS leaders only last week, if her plan to learn from a crisis-hit NHS in England fails, who will the First Minister blame then?
Diolch yn fawr iawn am y wers. Mae'n ddefnyddiol iawn i'n hatgoffa, wrth gwrs, o sut y gall datganoli weithio pan fydd Plaid Cymru yn dod at y bwrdd i berswadio Llafur i wneud rhywbeth y gwnaethon nhw bleidleisio yn ei erbyn dro ar ôl tro, sef cyflwyno prydau ysgol am ddim. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu eich perswadio a gweithio gyda'n gilydd. Dyna sut y gall datganoli weithio.
Fe wnaeth hi wir godi stêm yr wythnos diwethaf ar ôl y sylw 'cysylltwch â'ch AS' rhyfedd yna. Aeth ymlaen wedyn, mewn cyfweliad ar ITV, i ddweud nad oedd ganddi ddim mwy o ddylanwad dros Keir Starmer na'r hyn sydd ganddi dros Donald Trump. Mae'n symud rheoli disgwyliadau i lefel hollol newydd. Fe wnaeth rhai pobl benderfynu, a dweud y gwir, bod yn garedig trwy ddweud, 'O leiaf mae hi'n bod yn onest.' Ar y naill law, fodd bynnag, mae hi eisiau ymhellbau oddi wrth Starmer; ar y llaw arall mae hi'n hapus i'w amddiffyn ar doriad taliad tanwydd y gaeaf. Nawr mae hi eisiau allanoli'r GIG yng Nghymru iddo. Yn union fel yr oedd y toriad i daliadau tanwydd y gaeaf yn syniad a gyflwynwyd gyntaf gan y Torïaid, ac a gyflawnwyd wedyn gan Lafur, roedd cynllun trawsffiniol diweddaraf y GIG hefyd yn gynnig gan Ysgrifennydd iechyd Torïaidd, ond yn fwy fel sarhad ar y modd y gwnaeth Llafur ymdrin â'r GIG na dim. Ond nawr mae Llafur yn bwrw ymlaen ag ef eu hunain.
Byddan nhw'n rhannu arferion da, rydym ni'n clywed, ac mae hynny'n sicr yn beth da. Fodd bynnag, nid oes unrhyw fanylion. Ac onid oes eironi enfawr mai deintyddiaeth yw'r peth a nodwyd fel llwyddiant mawr yng Nghymru? Mae'n eironi na fydd yn cael ei fethu gan bawb nad ydyn nhw'n gallu cofrestru gyda deintydd GIG. Ond o gofio bod y Prif Weinidog yn awyddus i feio pawb ond hi ei hun am gyflwr GIG Cymru, gan gynnwys dechrau ffrae gydag arweinwyr y GIG dim ond yr wythnos diwethaf, os yw ei chynllun i ddysgu gan GIG yn Lloegr sydd mewn argyfwng yn methu, pwy wnaiff y Prif Weinidog ei feio bryd hynny?
It turns out I've actually got more influence than I realised. I've been in power for 48 days, already the Prime Minister of Britain has made a specific visit to Wales, and over the weekend, I had the opportunity to speak with Keir Starmer, with Rachel Reeves, with Wes Streeting, with Ed Miliband, with Andy Burnham, with Sadiq Khan—all of these people were really keen to discuss with us our plans for the future and how we can work together. That is influence, and it's great to recognise that that is where we're at.
It is, I think, important also to recognise that we don’t have a monopoly in terms of good ideas. But when it comes to dentistry, you're quite right, we've got a long way to go, but we've come a very long way, and the fact that we have managed to introduce nearly 400,000 new patient appointments to the NHS is something that, I think, should be celebrated. If you go to England, you have absolute dental deserts. We encourage people to go and train in rural areas. We can't force dentists to work for the NHS, but the fact that that new contract has delivered that many in two years is, I think, a significant step forward, and it's much better than anything the Tories managed to do in England under the previous Prime Minister.
Mae'n ymddangos bod gen i fwy o ddylanwad nag yr oeddwn i'n ei sylweddoli. Rwyf i wedi bod mewn grym ers 48 diwrnod, ac mae Prif Weinidog Prydain eisoes wedi ymweld â Chymru yn benodol, a thros y penwythnos, cefais gyfle i siarad gyda Keir Starmer, gyda Rachel Reeves, gyda Wes Streeting, gydag Ed Miliband, gydag Andy Burnham, gyda Sadiq Khan—roedd pob un o'r bobl hyn yn awyddus iawn i drafod gyda ni ein cynlluniau ar gyfer y dyfodol a sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd. Dyna yw dylanwad, ac mae'n wych sylweddoli mai dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi.
Mae hefyd yn bwysig, rwy'n credu, cydnabod nad oes gennym ni fonopoli o ran syniadau da. Ond o ran deintyddiaeth, rydych chi'n gwbl gywir, mae gennym ni ffordd bell i fynd, ond rydym ni wedi dod yn bell iawn, ac mae'r ffaith ein bod ni wedi llwyddo i gyflwyno bron i 400,000 o apwyntiadau cleifion newydd i'r GIG yn rhywbeth y dylid ei ddathlu, rwy'n credu. Os ewch chi i Loegr, mae gennych chi ddiffeithdiroedd llwyr o ran deintyddiaeth. Rydym ni'n annog pobl i fynd i hyfforddi mewn ardaloedd gwledig. Allwn ni ddim gorfodi deintyddion i weithio i'r GIG, ond mae'r ffaith bod y contract newydd hwnnw wedi darparu cynifer â hynny mewn dwy flynedd, rwy'n credu, yn gam sylweddol ymlaen, ac mae'n llawer gwell nag unrhyw beth y llwyddodd y Torïaid i'w wneud yn Lloegr o dan Brif Weinidog blaenorol y DU.
'We're better than the Tories' really is an incredibly low bar, if I might say. And I'm not impressed by name-dropping who you've been chatting with at the Labour Party conference. Your talk is cheap. We don't want 'talk the talk', we want 'walk the walk' from this Welsh Government.
Mae 'rydym ni'n well na'r Torïaid' wir yn far eithriadol o isel, os caf i ddweud. Ac nid yw brolio enwau'r rhai rydych chi wedi bod yn sgwrsio â nhw yng nghynhadledd y Blaid Lafur yn cael unrhyw argraff arnaf i. Mae'n hawdd i chi siarad. 'Da yw dweud ond gwell yw gwneud' sy'n berthnasol o ran yr hyn yr ydym ni ei eisiau gan y Llywodraeth hon yng Nghymru.
Mae dewis deintyddiaeth, os caf i ddweud, fel enghraifft o lwyddiant Llafur yng Nghymru yn rhyfeddol. Efallai ei bod hi’n gallu dewis rhyw ystadegyn neu ddau sy'n swnio’n dda, ond mae hi’n gwybod, siawns, mai canfyddiad pobl yn gyffredinol ydy bod deintyddiaeth NHS yng Nghymru ar ei liniau. Mi wnaeth yna ddeintyddfa arall yn fy etholaeth i gau ei drysau i driniaethau NHS yr wythnos diwethaf. Datganiad dechrau cynhadledd oedd hwnnw am gydweithio ar yr NHS, wrth gwrs, rhywbeth i dawelu’r dyfroedd yn fewnol.
Ymgais arall, wrth gwrs, i dawelu’r dyfroedd oedd i ohirio pleidlais yn y gynhadledd ar daliadau tanwydd y gaeaf—cynnig gan undebau i wrthdroi penderfyniad creulon Keir Starmer a Rachel Reeves. Roeddwn i'n darllen yn gynharach eiriau gan Weinidog busnes Llafur, Jonathan Reynolds, am y taliad gaeaf. ‘Doedd yna ddim dewis ond gwneud hyn’ meddai fo. Ond wrth gwrs bod yna ddewis, a dyna ydy'r pwynt. Mae Llafur yn defnyddio’r gair ‘newid’ yn aml iawn y dyddiau yma, ond er mawr siom i gymaint o gefnogwyr Llafur yng Nghymru, ai y gwir amdani ydy mai dewis efelychu polisi llymder y Ceidwadwyr ydy'r ffordd amlycaf mae Llafur wedi newid?
Choosing dentistry, if I may say, as an example of Labour's success in Wales is extraordinary. Perhaps she can choose a few statistics that sounds good, but surely she knows that the perception of people more generally is that NHS dentistry in Wales is on its knees. Another dental surgery in my constituency closed to NHS treatments just last week. That was a start-of-conference statement about co-operation on the NHS, something to calm the waters internally.
Another attempt to calm the waters was to defer a vote in the conference on winter fuel payments—an attempt by the unions to overturn that cruel decision made by Keir Starmer and Rachel Reeves. I read earlier the words of the Labour business Secretary, Jonathan Reynolds, on the winter payment. According to him, 'there was no choice but to do this'. But of course there was a choice, and that's the point. Labour is using the word 'change' very often these days, but, much to the disappointment of so many Labour supporters in Wales, isn’t the truth of the matter that choosing to emulate the austerity policies of the Conservatives is the most prominent change that Labour has made?
My focus is on the things that matter to the people of Wales. Last week I set out what those priorities are after that listening excercise. You're right; we have to make choices, and the choices we have made are the choices that I think are in keeping with the priorities of the people. It's very interesting to look at some of the choices that the leader of Plaid Cymru has made. In the past few months, he has mentioned Keir Starmer 21 times and—
Rwy'n canolbwyntio ar y pethau sy'n bwysig i bobl Cymru. Cyflwynais yr wythnos diwethaf beth yw'r blaenoriaethau hynny ar ôl yr ymarfer gwrando hwnnw. Rydych chi'n iawn; mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau, a'r dewisiadau yr ydym ni wedi eu gwneud yw'r dewisiadau yr wyf i'n credu sy'n cyd-fynd â blaenoriaethau'r bobl. Mae'n ddiddorol iawn edrych ar rai o'r dewisiadau y mae arweinydd Plaid Cymru wedi eu gwneud. Yn ystod y misoedd diwethaf, mae wedi sôn am Keir Starmer 21 o weithiau a—
He's the Prime Minister, for goodness' sake.
Fe yw Prif Weinidog y DU, er mwyn tad.
He may be the Prime Minister, but this is a devolved Parliament, and the things that matter to the people in Wales—[Interruption.] Oh, it's another—
Efallai mai fe yw Prif Weinidog y DU, ond Senedd ddatganoledig yw hon, a'r pethau sy'n bwysig i'r bobl yng Nghymru—[Torri ar draws.] O, mae'n—
I do need to hear the First Minister's answer to your questions. [Interruption.] I need silence to hear the First Minister, please.
Mae angen i mi glywed ateb y Prif Weinidog i'ch cwestiynau. [Torri ar draws.] Mae angen tawelwch arnaf i glywed y Prif Weinidog, os gwelwch yn dda.
I'm interested in focusing on the people's priorities. I'm interested in talking about health. I'm interested in talking about education. I'm interested in talking about the economy. You've mentioned Keir Starmer 21 times. You've mentioned waiting lists eight times. That's where your priority is. You've mentioned schools once. Is that what your priority is? I think it's really important that the people of Wales know that, actually, you're far more focused on what's happening in Westminster than you are on how we can effect change here. Tata—once. Once you've mentioned Tata. I think the people of Wales are listening, and they're not interested in your attacks on Keir Starmer. They want us to fix what's happening in their communities.
Mae gen i ddiddordeb mewn canolbwyntio ar flaenoriaethau'r bobl. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am iechyd. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am addysg. Mae gen i ddiddordeb mewn siarad am yr economi. Rydych chi wedi sôn am Keir Starmer 21 o weithiau. Rydych chi wedi sôn am restrau aros wyth gwaith. Dyna lle mae eich blaenoriaeth chi. Rydych chi wedi sôn am ysgolion unwaith. Ai dyna yw eich blaenoriaeth? Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod pobl Cymru yn gwybod, mewn gwirionedd, eich bod chi'n canolbwyntio llawer mwy ar yr hyn sy'n digwydd yn San Steffan nag yr ydych chi ar sut y gallwn ni sicrhau newid yma. Tata—unwaith. Unwaith rydych chi wedi sôn am Tata. Rwy'n credu bod pobl Cymru yn gwrando, a does ganddyn nhw ddim diddordeb yn eich ymosodiadau ar Keir Starmer. Maen nhw eisiau i ni ddatrys yr hyn sy'n digwydd yn eu cymunedau.
Cwestiwn 3, Llyr Gruffydd.
Question 3, Llyr Gruffydd.
[Inaudible.]—for 25 years, but there we are.
[Anghlywadwy.]—am 25 o flynyddoedd, ond dyna ni.
Llyr Gruffydd, ask your question rather than make some preliminary comment.
Llyr Gruffydd, gofynnwch eich cwestiwn yn hytrach na gwneud rhyw sylw rhagarweiniol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y systemau cynllunio a thrwyddedau sy'n rheoleiddio'r diwydiant dofednod? OQ61580
3. Will the First Minister provide an update on the planning and permits systems regulating the poultry industry? OQ61580
Mae'r systemau cynllunio a thrwyddedu amgylcheddol yn gweithredu o dan fframweithiau statudol ar wahân. Yn unol â’r rheoliadau trwyddedu amgylcheddol, rhaid i unedau gyda mwy na 40,000 o lefydd i ddofednod gael trwydded i weithio. Bydd angen caniatâd cynllunio i ddatblygu’r rhan fwyaf o unedau dofednod ar raddfa fawr.
The planning and environmental permitting systems operate within separate statutory frameworks. In accordance with environmental permitting regulations, units with more than 40,000 poultry places will have to obtain a permit to operate. Planning permission will be required to develop most poultry units at a large scale.
Diolch ichi am hynny. Mi fyddwch chi efallai yn ymwybodol fod gofynion lles newydd yn cael eu cyflwyno gan archfarchnadoedd sy'n golygu bod angen mwy o le ar ddofednod mewn unedau o'r fath. Nawr, mae hynny yn berffaith deg, ond mae e yn golygu bod angen mwy o siediau, wrth gwrs, i gynnal yr un nifer o ieir a'r un lefel o gynhyrchiant—dim mwy o ieir, dim mwy o dail, dim mwy o draffig, ond mae angen siediau ychwanegol. Ond mae'r impasse, wrth gwrs, rŷn ni'n gweld o fewn y gyfundrefn gynllunio ar hyn o bryd yn ei gwneud hi'n annhebygol y bydd y siediau newydd yna yn gallu cael eu codi mewn pryd i gwrdd â'r gofyn, ac mae hynny yn mynd i danseilio y ffermydd yna sy'n ddibynnol ar y gallu i ddarparu dofednod, ac yn wir mae e'n broblemus i'r proseswyr bwyd hefyd, sy'n dibynnu. Mae un cwmni wedi dweud wrthyf i eu bod nhw angen 24 sied ychwanegol dim ond i gynnal cynhyrchiant presennol, nid i gynyddu yr hyn sy'n cael ei gynhyrchu. Nawr, yr eironi fan hyn yw, wrth gwrs, fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn buddsoddi yn rhai o'r cynhyrchwyr bwyd yma ac yn buddsoddi yn rhai o'r proseswyr bwyd yma, a fydd, os nad ydyn nhw'n gallu cael y throughput, yn gorfod symud o Gymru. Felly, y cwestiwn yw: beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau bod y broblem yma yn cael ei datrys a bod y bobl yma sydd angen y siediau ychwanegol yma yn gallu cael penderfyniadau buan mewn pryd i gwrdd â'r gofynion flwyddyn nesaf?
Thank you very much for that. You'll perhaps be aware that new welfare requirements are being introduced by supermarkets, which means that more space is required by poultry in such units. That is perfectly fair, but it means that more sheds are needed to sustain the same number of chickens and the same level of productivity—not more chickens or waste or traffic, but they do need those additional sheds. And the impasse that we're seeing within the current planning system makes it unlikely that these new sheds will be able to be constructed in time to meet the demand, and that's going to undermine those farms that are dependent on the ability to provide poultry. And, indeed, it is problematic for the food processors who are themselves dependent. One company said that they would need 24 additional sheds just to sustain their current productivity levels, not increase what is being produced. Now, the irony is, of course, that the Welsh Government has been investing in some of these food producers, investing in some of these food processors, which, if they can't have the throughput, will have to move from Wales. So, the question is: what are you going to do to ensure that this problem is solved and that these people who do need additional sheds can receive urgent consent so that they can meet the demands next year?
Diolch yn fawr. Well, we know that Natural Resources Wales are very keen to make sure that we review the regulation in terms of enforcement of spreading of organic materials on land in Wales, and I think it is important that we take a precautionary approach to the situation. Last week we were talking about pollution in our rivers, and it is important, I think, for us to get this right. And what I do recognise is that there are a number of permits that are in the planning process and that they are being halted at the moment, but I think that is absolutely the right thing to do. What we have done is there is a control of the agricultural pollutions regulations review, and I'm pleased to say that Dr Susannah Bolton has been appointed to the role of chair. I think that is an important milestone to ensure that the review is undertaken in a collaborative way. The fact is that 44 per cent of our rivers are in a good ecological status. It's not enough, but it's three times as many as in England. There is a huge amount to do, but I think that it's important for us to wait until we know exactly what is the right thing to do in order to make sure that we don't see more pollution in our rivers than is necessary.
Diolch yn fawr. Wel, rydym ni'n gwybod bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn awyddus iawn i wneud yn siŵr ein bod ni'n adolygu'r rheoliadau o ran gorfodi gwasgaru deunyddiau organig ar dir yng Nghymru, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n mabwysiadu dull rhagofalus o ymdrin â'r sefyllfa. Roeddem ni'n trafod llygredd yn ein hafonydd yr wythnos diwethaf, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, i ni gael hyn yn iawn. A'r hyn yr wyf i'n ei gydnabod yw bod nifer o drwyddedau sydd yn y broses gynllunio a'u bod yn cael eu hatal ar hyn o bryd, ond rwy'n credu'n sicr mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw bod rheolaeth dros adolygiad rheoliadau llygredd amaethyddol, ac rwy'n falch o ddweud bod Dr Susannah Bolton wedi cael ei phenodi i swydd y cadeirydd. Rwy'n credu bod honno'n garreg filltir bwysig i sicrhau bod yr adolygiad yn cael ei gynnal mewn ffordd gydweithredol. Y gwir amdani yw bod 44 y cant o'n hafonydd mewn statws ecolegol da. Nid yw'n ddigon, ond mae'n dair gwaith yn fwy na Lloegr. Mae llawer iawn i'w wneud, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni aros tan ein bod ni'n gwybod yn union beth yw'r peth iawn i'w wneud er mwyn gwneud yn siŵr nad ydym ni'n gweld mwy o lygredd yn ein hafonydd nag sy'n angenrheidiol.
First Minister, very similar but on a different topic to Llyr Gruffydd, I’m very pleased that we do have some of the very best animal welfare standards when it comes to poultry in Wales and across the UK. Now, under current legislation, if birds are forced to be housed for a period of time greater than 16 weeks—by occurrences such as avian influenza, for example—free-range farms lose their free-range status. That’s the current position. The UK Government for England and the Scottish Government carried out a joint consultation together to change that legislation so that farms would not lose that status should birds be housed due to Government intervention. And the Welsh Government took a very different approach on that and decided not to be involved in that process. And my question is not so much about the rights and wrongs of that, but the issue is that if Wales takes a different approach to the rest of the UK, then Welsh poultry farmers are going to be disadvantaged. There’s also going to be significant confusion as well to the consumer.
So, First Minister, I wonder if you are aware of this, and if you are, can you set out why the Welsh Government took a different approach? Do you agree with me and acknowledge that it would be far better to have a UK-wide position on this matter? And, thirdly, will you agree to discuss this matter with the Deputy First Minister, who I’ve corresponded with on this matter as well?
Prif Weinidog, yn debyg iawn ond ar bwnc gwahanol i Llyr Gruffydd, rwy'n falch iawn bod gennym ni rai o'r safonau lles anifeiliaid gorau oll o ran dofednod yng Nghymru ac ar draws y DU. Nawr, o dan y ddeddfwriaeth bresennol, os gorfodir adar i gael eu cadw i mewn am gyfnod sy'n fwy nag 16 wythnos—gan ddigwyddiadau fel ffliw adar, er enghraifft—mae ffermydd maes yn colli eu statws maes. Dyna'r sefyllfa bresennol. Cynhaliodd Llywodraeth y DU dros Loegr a Llywodraeth yr Alban ymgynghoriad ar y cyd gyda'i gilydd i newid y ddeddfwriaeth honno fel na fyddai ffermydd yn colli'r statws hwnnw pe bai adar yn cael eu cartrefu oherwydd ymyrraeth Llywodraeth. Ac fe wnaeth Llywodraeth Cymru fabwysiadu dull gwahanol iawn ar hynny a phenderfynu peidio â bod yn rhan o'r broses honno. Ac nid yw fy nghwestiwn i yn ymwneud cymaint â'r hyn sy'n gywir ac yn anghywir am hynny, ond y broblem yw, os yw Cymru yn mabwysiadu gwahanol ddull i weddill y DU, yna mae ffermwyr dofednod Cymru yn mynd i fod o dan anfantais. Bydd dryswch sylweddol hefyd i'r defnyddiwr.
Felly, Prif Weinidog, tybed a ydych chi'n ymwybodol o hyn, ac os ydych chi, a allwch chi nodi pam y gwnaeth Llywodraeth Cymru fabwysiadu gwahanol ddull? A ydych yn cytuno â mi ac yn cydnabod y byddai'n llawer gwell cael safbwynt y DU gyfan ar y mater hwn? Ac, yn drydydd, a wnewch chi gytuno i drafod y mater hwn gyda'r Dirprwy Brif Weinidog, yr wyf i wedi gohebu ag ef ar y mater hwn hefyd?
I’d be very happy to speak to my deputy about this matter. I think it is important that we make sure that we have a thorough understanding of that situation in relation to free-range status, so we’ll look into that.
Byddwn yn hapus iawn i siarad â fy nirprwy am y mater hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod gennym ni ddealltwriaeth drylwyr o'r sefyllfa honno o ran statws maes, felly byddwn yn ymchwilio i hynny.
Chicken manure contains high levels of nitrogen and phosphorus. It makes a great fertiliser for crops. When the nutrients reach waterways, they can result in the excessive growth of algae, starving the river of oxygen. With chicken sheds producing huge amounts of manure, I am told that some farmers have been spreading it on fields as fertiliser. What action is taken in the planning and permit system to ensure that chicken manure does not reach rivers and cause eutrophication?
Mae tail ieir yn cynnwys lefelau uchel o nitrogen a ffosfforws. Mae'n wrtaith gwych ar gyfer cnydau. Pan fydd y maetholion yn cyrraedd dyfrffyrdd, gallan nhw arwain at dwf gormodol algâu, gan amddifadu'r afon o ocsigen. Gan fod siediau ieir yn cynhyrchu llawer iawn o dail, dywedir wrthyf i fod rhai ffermwyr wedi bod yn ei wasgaru ar gaeau fel gwrtaith. Pa gamau sy'n cael eu cymryd yn y system gynllunio a thrwyddedau i sicrhau nad yw tail ieir yn cyrraedd afonydd ac yn achosi ewtroffigedd?
Thanks very much, and this is precisely why we’ve got that moratorium. It’s exactly to make sure that there is an appropriate way to make sure that the manure doesn’t find its way into our rivers. It’s a real problem; it’s not a problem just for rivers, it also has massive implications for housing and planning and all of these other things. We’ve got to get this right, but while we’re getting it right, what would be the wrong thing to do is to just carry on allowing more and more of these facilities to develop, until we’re clear about how we stop the pollution from continuing. So, thank you for that question.
Diolch yn fawr iawn, a dyma'n union pam mae'r moratoriwm hwnnw gennym ni. Mae'n union i wneud yn siŵr bod ffordd briodol o wneud yn siŵr nad yw'r tail yn cyrraedd ein hafonydd. Mae'n broblem wirioneddol; nid yw'n broblem i afonydd yn unig, mae ganddo oblygiadau enfawr hefyd ar gyfer tai a chynllunio a'r holl bethau eraill hyn. Mae'n rhaid i ni gael hyn yn iawn, ond tra ein bod ni'n ei gael yn iawn, yr hyn fyddai'r peth anghywir i'w wneud yw parhau i ganiatáu i fwy a mwy o'r cyfleusterau hyn ddatblygu, tan ein bod yn eglur ynghylch sut rydym ni'n atal y llygredd rhag parhau. Felly, diolch i chi am y cwestiwn yna.
4. Pa dargedau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gosod ar gyfer lleihau rhestrau aros y GIG? OQ61566
4. What targets has the Welsh Government set for reducing NHS waiting lists? OQ61566
Our priority for iechyd da, a healthier Wales, is to cut waiting times for NHS services. We've made clear to health boards what our expectations for reductions in waiting times are, and they're set out in the planned care recovery plan. And we're working with health boards to achieve these.
Ein blaenoriaeth ar gyfer iechyd da, Cymru iachach, yw cwtogi amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau'r GIG. Rydyn ni wedi ei gwneud yn eglur i fyrddau iechyd beth yw ein disgwyliadau ar gyfer gostyngiadau i amseroedd aros, ac maen nhw wedi'u nodi yn y cynllun adfer gofal a gynlluniwyd. Ac rydym ni'n gweithio gyda byrddau iechyd i gyflawni'r rhain.
Thank you for your answer, First Minister. As we’ve already heard in the Chamber here this afternoon, many of us are surprised about what we’re hearing coming from the Labour Party conference in Liverpool in recent days, and let’s remind ourselves that the First Minister in Wales and Welsh Labour are taking Conservative ideas, stating their intent to work with the UK Government on cutting waiting lists and using other sectors to ease the burden on the NHS. And whilst we welcome this change of approach, magically, in recent times, there must be a worry on your own benches, First Minister, that you're perhaps becoming the first Conservative First Minister of Wales, and it’s essential that any plan that you put in place working with UK Government has robust targets and consequences if those targets are not met. So, First Minister, as you described a few moments ago a serious offer that you now have on the table, can you outline to us what will happen if those important targets are not being met, and are you looking here for another organisation to blame like you did with the health boards last week?
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Fel yr ydym ni eisoes wedi clywed yn y Siambr yma y prynhawn yma, mae llawer ohonom ni'n synnu at yr hyn yr ydym ni'n ei glywed yn dod o gynhadledd y Blaid Lafur yn Lerpwl yn ystod y dyddiau diwethaf, a gadewch i ni atgoffa ein hunain bod y Prif Weinidog yng Nghymru a Llafur Cymru yn cymryd syniadau Ceidwadol, yn datgan eu bwriad i weithio gyda Llywodraeth y DU ar dorri rhestrau aros a defnyddio sectorau eraill i leddfu'r baich ar y GIG. Ac er ein bod ni'n croesawu'r newid dull hwn, yn hudolus, yn ddiweddar, mae'n rhaid bod pryder ar eich meinciau eich hun, Prif Weinidog, eich bod chi efallai troi'n Brif Weinidog Ceidwadol cyntaf Cymru, ac mae'n hanfodol bod gan unrhyw gynllun yr ydych chi'n ei roi ar waith yn gweithio gyda Llywodraeth y DU dargedau cadarn a chanlyniadau os na fydd y targedau hynny'n cael eu cyrraedd. Felly, Prif Weinidog, fel y gwnaethoch chi ddisgrifio ychydig funudau yn ôl, cynnig difrifol sydd gennych chi ar y bwrdd nawr, a allwch chi amlinellu i ni beth fydd yn digwydd os na fydd y targedau pwysig hynny yn cael eu cyrraedd, ac a ydych chi'n chwilio yma am sefydliad arall i'w feio fel y gwnaethoch chi gyda'r byrddau iechyd yr wythnos diwethaf?
Well, thanks very much. You’re quite right, the NHS in Wales is challenged. We all know that. The demand is unbelievable. I mean, the fact that there were more than 1.5 million referrals into hospitals in a year, more than half the population of Wales. It’s quite, quite extraordinary, and lots of the people I know don’t go to hospital, so they must be the same people going over and over again. There is a huge demand on the service, and I think we've got to recognise that when you've had austerity for as long as we've had, then that is going to be a challenge. But let's not pretend that the Tories have a great record in England. You've got over 7 million people on waiting lists in England, and I think it is, therefore, appropriate for us to look at where the opportunities are for us to work together. The longest waiting times in Wales have fallen by 66 per cent from their peak in March 2022, and the average wait for those 1.5 million people is 21 weeks.
Wel, diolch yn fawr iawn. Rydych chi'n gwbl gywir, mae'r GIG yng Nghymru mewn sefyllfa anodd. Rydym ni i gyd yn gwybod hynny. Mae'r galw yn anhygoel. Hynny yw, y ffaith y bu mwy nag 1.5 miliwn o atgyfeiriadau i ysbytai mewn blwyddyn, mwy na hanner poblogaeth Cymru. Mae'n gwbl, gwbl ryfeddol, ac mae llawer o'r bobl yr wyf i'n eu hadnabod ddim yn mynd i'r ysbyty, felly mae'n rhaid mai'r un bobl yn mynd drosodd a throsodd yw'r rhain. Mae galw enfawr am y gwasanaeth, ac rwy'n credu bod yn rhaid i ni gydnabod, pan eich bod chi wedi cael cyni cyllidol am gyhyd ag yr ydym ni wedi ei gael, yna mae hynny'n mynd i fod yn her. Ond gadewch i ni beidio ag esgus bod gan y Torïaid record wych yn Lloegr. Mae gennych chi dros 7 miliwn o bobl ar restrau aros yn Lloegr, ac rwy'n credu ei bod hi, felly, yn briodol i ni edrych ar le mae'r cyfleoedd i ni weithio gyda'n gilydd. Mae'r amseroedd aros hiraf yng Nghymru wedi gostwng 66 y cant o'u lefel uchaf ym mis Mawrth 2022, a 21 wythnos yw'r cyfnod aros cyfartalog i'r 1.5 miliwn o bobl hynny.
First Minister, the lifeblood of the national health service created by the Attlee Labour Government is its dedicated workforce. One of the very first acts under your administration, First Minister, was accepting in full the recommendations of independent pay bodies, meaning nurses and national health staff will get that 5.5 per cent, and junior doctors have voted to accept an additional 7.4 per cent, a total uplift of 12.4 per cent for the 2023-24 financial year. These are solid actions, and they clearly demonstrate that the Welsh Labour Government understands the importance of the workers at the heart of our health service. First Minister, what opportunities lie ahead for reducing NHS waiting times in Wales with a Welsh Labour Government working closely with NHS staff, alongside a UK Labour Government that understands the fundamental importance of the NHS to our people and our nation?
Prif Weinidog, anadl einioes y gwasanaeth iechyd gwladol a grëwyd gan Lywodraeth Lafur Attlee yw ei weithlu ymroddedig. Un o'r gweithredoedd cyntaf un yn eich gweinyddiaeth, Prif Weinidog, oedd derbyn argymhellion cyrff cyflogau annibynnol yn llawn, sy'n golygu y bydd nyrsys a staff gwasnaeth iechyd gwladol yn cael y 5.5 y cant hwnnw, ac mae meddygon iau wedi pleidleisio i dderbyn 7.4 y cant yn ychwanegol, cynnydd sy'n dod i gyfanswm o 12.4 y cant ar gyfer blwyddyn ariannol 2023-24. Mae'r rhain yn weithredoedd cadarn, ac maen nhw'n dangos yn eglur bod Llywodraeth Lafur Cymru yn deall pwysigrwydd y gweithwyr sy'n ganolog i'n gwasanaeth iechyd. Prif Weinidog, pa gyfleoedd sydd o'n blaenau ar gyfer lleihau amseroedd aros y GIG yng Nghymru gyda Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithio'n agos gyda staff y GIG, ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur y DU sy'n deall pwysigrwydd sylfaenol y GIG i'n pobl a'n cenedl?
Thanks very much, Rhianon. You're quite right, the fact that we were able to make that offer was because we now have a Labour Government in Westminster. That was a priority, and because they awarded it in England in full, complying with the recommendations of the independent pay review body, that meant we were able to do the same. That demonstrates that the NHS is a priority for the Labour Government, and it's absolutely right that NHS staff are rewarded, particularly when you see the kind of pressure that they're under.
I think it's probably also worth emphasising that many of the people who use the NHS are, in fact, elderly. You're quite right, there's an issue about making decisions, but this is a decision that is actually helping the elderly to get the support that they need. We all have to make those difficult decisions. We know that the winter fuel cut is going to be difficult for people, but they also want support in the NHS, and that's what this pay reward is delivering.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon. Rydych chi'n gwbl gywir, roedd y ffaith ein bod ni wedi gallu gwneud y cynnig hwnnw oherwydd bod gennym ni Lywodraeth Lafur yn San Steffan erbyn hyn. Roedd hynny'n flaenoriaeth, ac oherwydd iddyn nhw ei ddyfarnu yn Lloegr yn llawn, gan gydymffurfio ag argymhellion y corff adolygu cyflogau annibynnol, roedd hynny'n golygu ein bod ni'n gallu gwneud yr un peth. Mae hynny'n dangos bod y GIG yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth Lafur, ac mae'n gwbl gywir bod staff y GIG yn cael eu gwobrwyo, yn enwedig pan fyddwch chi'n gweld y math o bwysau sydd arnyn nhw.
Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn werth pwysleisio bod llawer o'r bobl sy'n defnyddio'r GIG, mewn gwirionedd, yn oedrannus. Rydych chi'n gwbl gywir, mae problem ynglŷn â gwneud penderfyniadau, ond mae hwn yn benderfyniad sydd mewn gwirionedd yn helpu'r henoed i gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Mae'n rhaid i ni i gyd wneud y penderfyniadau anodd hynny. Rydym ni'n gwybod bod toriad tanwydd y gaeaf yn mynd i fod yn anodd i bobl, ond maen nhw hefyd eisiau cymorth yn y GIG, a dyna'r hyn y mae'r dyfarniad cyflog hwn yn ei ddarparu.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi’r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith adfer ar eiddo yr effeithir yn andwyol arnynt gan gynllun Arbed yn ardal Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr? OQ61578
5. Will the First Minister provide an update on the remedial works for properties adversely affected by the Arbed scheme in the Bridgend County Borough area? OQ61578
Welsh Government awarded £2.65 million of grant funding to Bridgend County Borough Council for remedial works on affected homes. My officials are due to meet with them early next month to review progress made on the mobilisation works on the affected properties.
Dyfarnodd Llywodraeth Cymru £2.65 miliwn o gyllid grant i Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer gwaith adfer ar gartrefi a effeithiwyd. Disgwylir i'm swyddogion gyfarfod â nhw ddechrau mis nesaf i adolygu'r cynnydd a wnaed ar y gwaith paratoi ar yr eiddo a effeithiwyd.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog.
Thank you for that response, Prif Weinidog.
This, of course, is an issue that has been ongoing for over a decade and has been across the desks of, now, four First Ministers. It's an unacceptable situation to be in. Not a day has passed this summer without a constituent contacting me over the lack of progress, the lack of clarity and the lack of transparency of this project, and the fight continues for many residents for a fair deal. When I raised this with your predecessor, he said that the Welsh Government would need to see if there is a future remedy for the individual home owners. Now, I'm glad that your officials are meeting with Bridgend county borough officials, but I want to also seek a commitment from you today to take this work forward and to see that residents are given the compensation and support they deserve. More importantly, in the here and now, residents deserve to see the issues caused by the scheme resolved as soon as possible and an end to false promises. The bottom line: my constituents are tired, they're fed up, and they deserve better.
Mae hwn, wrth gwrs, yn fater sydd wedi bodoli'n gyson ers dros ddegawd ac wedi bod ar draws desgiau pedwar Prif Weinidog erbyn hyn. Mae'n sefyllfa annerbyniol i fod ynddi. Nid oes diwrnod wedi mynd heibio yr haf hwn heb i etholwr gysylltu â mi ynghylch diffyg cynnydd, diffyg eglurder a diffyg tryloywder y prosiect hwn, ac mae'r frwydr yn parhau i lawer o drigolion am fargen deg. Pan godais i hyn gyda'ch rhagflaenydd, dywedodd y byddai angen i Lywodraeth Cymru weld a oes ateb yn y dyfodol i'r perchnogion cartrefi unigol. Nawr, rwy'n falch bod eich swyddogion yn cyfarfod â swyddogion bwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond rwyf i hefyd eisiau gofyn am ymrwymiad gennych chi heddiw i fwrw ymlaen â'r gwaith hwn a gweld bod preswylwyr yn cael yr iawndal a'r cymorth y maen nhw'n eu haeddu. Yn bwysicach fyth, yn y presennol uniongyrchol, mae trigolion yn haeddu gweld y problemau a achoswyd gan y cynllun yn cael eu datrys cyn gynted â phosibl a therfyn ar addewidion ffug. I grynhoi: mae fy etholwyr wedi blino, maen nhw wedi cael llond bol, ac maen nhw'n haeddu gwell.
Thanks very much, and I absolutely understand the frustration of your constituents. This was not a model of how we wanted this particular project to work. It's a mechanism of insulating external walls; 104 homes were affected. It was because of poor workmanship, and that is not acceptable. I think it's probably worth underlining that, as a Government, there's no formal or legal responsibility for us to correct the situation, but the fact is that we have come forward with £2.6 million to help Bridgend council in order to make sure that people can get that work corrected. So, I know that the work has already started and there are opportunities for people to work with the council to make sure that they get the corrections that they need to their homes.
Diolch yn fawr iawn, ac rwy'n deall rhwystredigaeth eich etholwyr yn llwyr. Nid oedd hwn yn fodel o'r ffordd yr oeddem ni eisiau i'r prosiect penodol hwn weithio. Mae'n fecanwaith o inswleiddio waliau allanol; effeithiwyd ar 104 o gartrefi. Roedd hynny oherwydd crefftwaith gwael, ac nid yw hynny'n dderbyniol. Rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu, fel Llywodraeth, nad oes cyfrifoldeb ffurfiol na chyfreithiol arnom i ni gywiro'r sefyllfa, ond y gwir amdani yw ein bod ni wedi cyfrannu £2.6 miliwn i helpu cyngor Pen-y-bont ar Ogwr er mwyn gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu cywiro'r gwaith hwnnw. Felly, rwy'n gwybod bod y gwaith eisoes wedi dechrau a bod cyfleoedd i bobl weithio gyda'r cyngor i wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael y cywiriadau sydd eu hangen arnyn nhw i'w cartrefi.
First Minister, I hear you saying that you understand people in Caerau's frustration at what you call the poor workmanship that got us to this state, but do you understand people in Caerau's frustration about how we got to this state? So, the contract for this work was awarded by Bridgend County Borough Council, using Welsh Government money, to a company called Green Renewable Wales, a company that had a local Labour Caerau councillor and a BCBC cabinet member as its director. It's unclear the level of due diligence that had been carried out regarding the appropriateness of the appointment of this company, but the fact that it was dissolved back in 2017 has made recouping the money that you mentioned lost from Green Renewable Wales almost impossible. So, will the Welsh Government commit to a formal review of both what happened with the Arbed scheme in Caerau and how it was allowed to happen, so that something like this can never happen again?
Prif Weinidog, rwy'n eich clywed chi'n dweud eich bod yn deall rhwystredigaeth pobl Caerau ynghylch yr hyn yr ydych chi'n ei alw'n grefftwaith gwael a ddaeth â ni i'r sefyllfa hon, ond a ydych chi'n deall rhwystredigaeth pobl Caerau ynglŷn â sut y daethom i'r sefyllfa hon? Felly, dyfarnwyd y contract ar gyfer y gwaith hwn gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, gan ddefnyddio arian Llywodraeth Cymru, i gwmni o'r enw Green Renewable Wales, cwmni oedd â chynghorydd Llafur lleol Caerau ac aelod o gabinet Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr yn gyfarwyddwr. Nid yw'n glir faint o ddiwydrwydd dyladwy a wnaed ynghylch priodoldeb penodiad y cwmni hwn, ond mae'r ffaith iddo gael ei ddiddymu yn ôl yn 2017 wedi gwneud adennill yr arian y sonioch chi amdano a gollwyd o Green Renewable Wales bron yn amhosibl. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i adolygiad ffurfiol o'r hyn a ddigwyddodd gyda chynllun Arbed yng Nghaerau a sut y caniatawyd iddo ddigwydd, fel na all rhywbeth fel hyn byth ddigwydd eto?
I think there's recognition that this wasn't a model that we expected to see, and I think there has been real frustration. But I think we are in a situation now where, following negotiations, Bridgend council have agreed to contribute £0.8 million to repair 25 homes, and the Welsh Government, as I say, has suggested that we'll make a contribution of £2.6 million for the remaining 79 homes. We didn't have to do that, but we recognise the frustration of many people. I think what's important—you're quite right—is that we need to learn lessons from this proposal, and I know that my colleague the Deputy First Minister has been making sure that the lessons are being learnt.
Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth nad oedd hwn yn fodel yr oeddem yn disgwyl ei weld, ac rwy'n credu bod rhwystredigaeth go iawn wedi bod. Ond rwy'n credu ein bod ni mewn sefyllfa nawr lle, yn dilyn trafodaethau, mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr wedi cytuno i gyfrannu £0.8 miliwn i atgyweirio 25 o gartrefi, ac mae Llywodraeth Cymru, fel y dywedais i, wedi awgrymu y byddwn ni'n gwneud cyfraniad o £2.6 miliwn ar gyfer y 79 o gartrefi sy'n weddill. Doedd dim rhaid i ni wneud hynny, ond rydym yn cydnabod rhwystredigaeth llawer o bobl. Rwy'n meddwl mai'r hyn sy'n bwysig—rydych chi'n gwbl iawn—yw bod angen i ni ddysgu gwersi o'r cynnig yma, ac rwy'n gwybod bod fy nghyd-Aelod, y Dirprwy Brif Weinidog, wedi bod yn gwneud yn siŵr bod y gwersi'n cael eu dysgu.
6. Sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cefnogi'r sector gofal cymdeithasol yng Nghymru, yn seiliedig ar ymarfer gwrando'r Prif Weinidog? OQ61582
6. How does the Welsh Government plan to support the social care sector in Wales, based upon the First Minister's listening exercise? OQ61582
We have listened to the people of Wales, and they've been clear that better access to social care is a priority for them, and this has reinforced better access to social care as a continued priority for us as a Government. Progress has been made, as I mentioned earlier, but we know there's much further to go.
Rydym wedi gwrando ar bobl Cymru, ac maen nhw wedi bod yn glir bod gwell mynediad at ofal cymdeithasol yn flaenoriaeth iddyn nhw, ac mae hyn wedi atgyfnerthu gwell mynediad at ofal cymdeithasol fel blaenoriaeth barhaus i ni fel Llywodraeth. Mae cynnydd wedi'i wneud, fel y soniais i yn gynharach, ond rydyn ni'n gwybod bod llawer mwy o ffordd i fynd eto.
Thank you, First Minister. The social care sector is under tremendous pressure, which, as you yourself have said on many occasions, is having a direct impact on the NHS. The additional pressure of the changes brought about by the Health and Social Care (Wales) Bill is not welcomed by many involved in the sector. However well intentioned this piece of legislation is, and we all agree that we need to tackle profiteering in social care, it is a sledgehammer to crack a nut. It will, according to many, divert valuable resources away from the front-line services at a time when they should be increasing. It will also impact the budgets of struggling local authority social services departments. Therefore, First Minister, will you pause the introduction of this Bill and work with the sector to find better ways of tackling those who seek to profiteer from children's care? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Mae'r sector gofal cymdeithasol dan bwysau aruthrol, sydd, fel rydych chi eich hun wedi dweud ar sawl achlysur, yn cael effaith uniongyrchol ar y GIG. Dydy pwysau ychwanegol y newidiadau a ddaw yn sgil Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Cymru) ddim yn cael ei groesawu gan lawer sy'n ymwneud â'r sector. Er bod bwriad da i'r darn hwn o ddeddfwriaeth, ac rydyn ni i gyd yn cytuno bod angen i ni fynd i'r afael â gorelwa ym maes gofal cymdeithasol, mae'n rym anghymesur i fynd i'r afael â phroblem fach. Yn ôl llawer, bydd yn dargyfeirio adnoddau gwerthfawr i ffwrdd o'r gwasanaethau rheng flaen ar adeg pan ddylent fod yn cynyddu. Bydd hefyd yn effeithio ar gyllidebau adrannau gwasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol sy'n ei chael yn anodd. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi oedi cyn cyflwyno'r Bil hwn a gweithio gyda'r sector i ddod o hyd i ffyrdd gwell o fynd i'r afael â'r rhai hynny sy'n ceisio gorelwa o ofal plant? Diolch.
No, we're not going to pause the Bill. I think it's a really important Bill. And when you hear of the profiteering in a home in Liverpool last week, where, literally, councils were being asked to pay £20,000 a week to support people in care—that is not a situation that is sustainable. And it's absolutely wrong for us to see that kind of profiteering and it makes sense for us to invest in this area for the long-term sustainability. More than anything, children don't want to be seen as mechanisms of making money. It's an awful situation, and I do hope that you think through your objection to this, because you have to think, 'What is the alternative?' Because, keeping on going in the way that we are, we'll finish up, as they were in Liverpool, paying a huge amount, which is, frankly, unsustainable. And every time we're paying for that, that money is being taken away from somewhere else in the council. We have to get serious about this, and I think it makes absolute sense for us to change the model. It's difficult, it's going to be a transition, but it's absolutely the right thing to do.
Na, dydyn ni ddim yn mynd i oedi'r Bil. Rwy'n credu ei fod yn Fil pwysig iawn. A phan glywch chi am y gorelwa mewn cartref yn Lerpwl yr wythnos diwethaf, lle, yn llythrennol, roedd cynghorau yn cael eu gofyn i dalu £20,000 yr wythnos i gefnogi pobl mewn gofal—dydy honno ddim yn sefyllfa sy'n gynaliadwy. Ac mae'n gwbl anghywir i ni weld y math hwnnw o orelwa ac mae'n gwneud synnwyr i ni fuddsoddi yn y maes hwn ar gyfer y cynaliadwyedd hirdymor. Yn fwy na dim, dydy plant ddim eisiau cael eu hystyried yn fecanweithiau ar gyfer gwneud arian. Mae'n sefyllfa ofnadwy, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n myfyrio ar eich gwrthwynebiad i hyn, oherwydd mae'n rhaid i chi feddwl, 'Beth yw'r dewis arall?' Oherwydd, gan barhau i fynd yn y ffordd yr ydym ni, byddwn ni yn y pen draw, fel yr oeddent yn Lerpwl, yn talu swm enfawr, sydd, a dweud y gwir, yn anghynaladwy. A phob tro rydyn ni'n talu am hynny, mae'r arian hwnnw'n cael ei gymryd i ffwrdd o rywle arall yn y cyngor. Mae'n rhaid i ni fod o ddifrif am hyn, ac rwy'n credu ei fod yn gwneud synnwyr llwyr i ni newid y model. Mae'n anodd, mae'n mynd i fod yn drawsnewidiad, ond dyma'n sicr yw'r peth iawn i'w wneud.
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y Cynllun Hirdymor ar gyfer Trefi mewn perthynas â Wrecsam? OQ61570
7. What discussions has the First Minister had with the UK Government regarding the Long-Term Plan for Towns in relation to Wrexham? OQ61570
We're working closely with the UK Government on their spending review to ensure investment opportunities for growth and jobs in Wales, including in Wrexham, are prioritised.
Rydyn ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU ar eu hadolygiad gwariant i sicrhau bod cyfleoedd buddsoddi ar gyfer twf a swyddi yng Nghymru, gan gynnwys yn Wrecsam, yn cael blaenoriaeth.
Thank you. This investment announced by the outgoing Conservative UK Government really grabbed headlines, but you barely had to scratch the surface before alarm bells began to ring. The funding bypassed devolution, and those of a more cynical mind may conclude that it was an attempt by a failing Government to try and shore up support in some of their key areas.
Obviously, the new Labour Government is having to assess the dire financial situation it has inherited. But, despite the controversial nature of this funding, I know that members of the Wrexham city board have worked extremely hard, often meeting deadlines at short notice, with limited criteria and information available. Rather than plugging the gaps and helping the local authority to deliver basic services, I really believe that there remains a massive opportunity to deliver something very special with this funding.
I am aware that my parliamentary colleague Andrew Ranger has met with Ministers to discuss, but, as the Welsh Government has a proven track record of investing in Wrexham for the long term—exemplified by the Gateway project, by Transforming Towns and, of course, the ongoing construction of a national, dedicated football museum—will you and your Cabinet colleagues please emphasise to the UK Government the importance of this funding staying in Wrexham?
Diolch. Fe wnaeth y buddsoddiad hwn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU a oedd yn ymadael, gipio penawdau, ond prin y bu'n rhaid i chi grafu'r wyneb cyn i glychau larwm ddechrau canu. Roedd y cyllid yn osgoi datganoli, ac efallai y bydd rhai â meddwl mwy sinigaidd yn dod i'r casgliad ei fod yn ymgais gan Lywodraeth a oedd yn methu i geisio gwella cefnogaeth yn rhai o'i hardaloedd allweddol.
Yn amlwg, mae'r Llywodraeth Lafur newydd yn gorfod asesu'r sefyllfa ariannol enbyd y mae wedi'i hetifeddu. Ond, er gwaethaf natur ddadleuol y cyllid hwn, rwy'n gwybod bod aelodau o fwrdd dinas Wrecsam wedi gweithio'n eithriadol o galed, yn aml gan gyflawni terfynau amser ar fyr rybudd, gyda meini prawf a gwybodaeth gyfyngedig ar gael. Yn hytrach na llenwi'r bylchau a helpu'r awdurdod lleol i ddarparu gwasanaethau sylfaenol, rwyf wir yn credu bod cyfle enfawr o hyd i gyflawni rhywbeth arbennig iawn gyda'r cyllid hwn.
Rwy'n ymwybodol bod fy nghydweithwr seneddol Andrew Ranger wedi cyfarfod â Gweinidogion i drafod, ond, gan fod gan Lywodraeth Cymru hanes profedig o fuddsoddi yn Wrecsam ar gyfer yr hirdymor—a ddangosir gan brosiect Porth, gan Trawsnewid Trefi ac, wrth gwrs, y gwaith sy'n mynd rhagddo i adeiladu amgueddfa bêl-droed genedlaethol, bwrpasol—a wnewch chi a'ch cyd-Aelodau yn y Cabinet bwysleisio i Lywodraeth y DU bwysigrwydd y cyllid hwn yn aros yn Wrecsam?
Thanks very much, Lesley, and it was great to visit Wrexham town centre with you recently to see what, already, has changed as a result of that investment in the town centre, because we have a long track record in Wales of that Transforming Towns funding. We've invested £125 million over three years to look at transforming towns, which is really important to the people of Wrexham and to other towns that have benefited. But it doesn’t make sense for us all to go at it in different ways—so, if the UK Government is doing something different in a competitive way and some are losing out as a result of that. I think that there has got to be a better way of doing this in partnership. The levelling-up fund, I think that didn’t work for us in the way that it should have. Lots of local authorities benefited, but, Flintshire and Merthyr, they didn’t get that reward. So, there are people, I think, who lost out as a result of that.
Then the shared prosperity fund—. Look, it was ridiculous that they bypassed the Welsh Government. It didn’t make any sense. And now we're going to have a situation where there are two Governments working together, trying to do their best to reform and to review our towns. And let’s not forget that we have that ‘town centre first’ policy that is embedded in our national framework. It is transforming our towns, but, if we were able to work with the UK Government, we’d be able to do so much more.
Diolch yn fawr iawn, Lesley, ac roedd yn wych ymweld â chanol tref Wrecsam gyda chi yn ddiweddar i weld beth sydd eisoes wedi newid o ganlyniad i'r buddsoddiad hwnnw yng nghanol y dref, oherwydd mae gennym hanes hir yng Nghymru o'r cyllid Trawsnewid Trefi hwnnw. Rydym wedi buddsoddi £125 miliwn dros dair blynedd i drawsnewid trefi, sy'n bwysig iawn i bobl Wrecsam ac i drefi eraill sydd wedi elwa. Ond dydy e ddim yn gwneud synnwyr i ni i gyd fynd ati mewn ffyrdd gwahanol—felly, os yw Llywodraeth y DU yn gwneud rhywbeth gwahanol mewn ffordd gystadleuol ac mae rhai ar eu colled o ganlyniad i hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid bod ffordd well o wneud hyn mewn partneriaeth. Y gronfa ffyniant bro, dydw i ddim yn credu bod honno wedi gweithio i ni yn y ffordd y dylai fod wedi. Gwnaeth llawer o awdurdodau lleol elwa, ond, Sir y Fflint a Merthyr, chawson nhw mo'r dyfarniad hwnnw. Felly, mae yna bobl, rwy'n credu, a oedd ar eu colled o ganlyniad i hynny.
Yna y gronfa ffyniant gyffredin—. Edrychwch, roedd yn hurt eu bod wedi osgoi Llywodraeth Cymru. Doedd e ddim yn gwneud unrhyw synnwyr. A nawr rydyn ni'n mynd i fod â sefyllfa lle mae dwy Lywodraeth yn gweithio gyda'i gilydd, gan geisio gwneud eu gorau i ddiwygio ac adolygu ein trefi. A gadewch i ni beidio ag anghofio bod gennym y polisi 'canol tref yn gyntaf' hwnnw sydd wedi'i wreiddio yn ein fframwaith cenedlaethol. Mae'n trawsnewid ein trefi, ond, pe byddem yn gallu gweithio gyda Llywodraeth y DU, byddem yn gallu gwneud cymaint yn fwy.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Joel James.
And finally, question 8—Joel James.
8. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith pensiynwyr cymwys nad ydynt yn gwneud cais am gredyd pensiwn ar dlodi ymhlith pobl hŷn yng Nghymru? OQ61579
8. What assessment has the Welsh Government made of the impact on poverty amongst older people in Wales of eligible pensioners not applying for pension credit? OQ61579
Receiving pension credit is the key for many older people in Wales to unlock further entitlements. Age UK recently estimated that 56,100 people in Wales are eligible but they're not claiming pension credit. Through collaborative work with the UK Government and our partners, we're increasing pension credit take-up in Wales.
Derbyn credyd pensiwn yw'r allwedd i lawer o bobl hŷn yng Nghymru i ddatgloi rhagor o hawlogaethau. Yn ddiweddar, amcangyfrifodd Age UK fod 56,100 o bobl yng Nghymru yn gymwys ond dydyn nhw ddim yn hawlio credyd pensiwn. Trwy gydweithio â Llywodraeth y DU a'n partneriaid, rydym yn cynyddu'r nifer sy'n manteisio ar gredyd pensiwn yng Nghymru.
First Minister, despite what your party colleagues here might say to defend the cruel Labour policy to end universal winter fuel allowance, I believe that we all know that this policy is a bad one that has caused widespread fear amongst a very vulnerable group. We can also predict that its most likely impact will be to push a great number of elderly people into poverty. As you have just mentioned, we've known for some time that many welfare entitlements are unclaimed in Wales, and a great deal of poverty could be alleviated if these were accessed. Therefore, First Minister, what proposals do you have to identify every pensioner in Wales entitled to pension credit and ensure that they have every available assistance in applying? Thank you.
Prif Weinidog, er gwaethaf yr hyn y gallai eich cyd-Aelodau yn eich plaid yn y fan yma ei ddweud i amddiffyn polisi creulon Llafur i ddod â lwfans tanwydd gaeaf cyffredinol i ben, rwy'n credu ein bod ni i gyd yn gwybod bod y polisi hwn yn un gwael sydd wedi achosi llawer o ofn ymhlith grŵp agored iawn i niwed. Gallwn ni hefyd ragweld mai ei effaith fwyaf tebygol fydd gwthio nifer fawr o bobl oedrannus i dlodi. Fel rydych chi newydd ei grybwyll, rydym wedi gwybod ers peth amser bod llawer o hawlogaethau lles nad ydynt yn cael eu hawlio yng Nghymru, a gellid lleddfu llawer iawn o dlodi pe byddent yn cael eu defnyddio. Felly, Prif Weinidog, pa gynigion sydd gennych i nodi pob pensiynwr yng Nghymru sydd â hawl i gredyd pensiwn a sicrhau bod ganddyn nhw bob cymorth sydd ar gael i wneud cais? Diolch.
Thanks very much. What we know is that the very poorest pensioners will continue to be supported, but we also know that the pension credit is the gateway for unlocking that financial support. That's why, in Welsh Government, we've got a long-standing commitment to make sure that people claim what is theirs, and I'm very grateful to my colleague Jane Hutt for all the strenuous efforts she's made to make sure that people are aware of that. And the very fact that we've been working with the Department for Work and Pensions, with the UK Government, to drive up the number of people claiming—. We've seen a 115 per cent increase in pension credit claims in the past five weeks, compared to the five weeks before 29 July. So, it is helping, the fact that people are aware of it. There's a lot of information out there, in doctors' surgeries, in lots of other places, and it is important that those people who are entitled to it actually take up that opportunity.
Diolch yn fawr. Yr hyn a wyddom yw y bydd y pensiynwyr tlotaf un yn parhau i gael eu cefnogi, ond rydym yn gwybod hefyd mai'r credyd pensiwn yw'r porth ar gyfer datgloi'r cymorth ariannol hwnnw. Dyna pam, yn Llywodraeth Cymru, mae gennym ymrwymiad hirsefydlog i sicrhau bod pobl yn hawlio'r hyn sydd ganddyn nhw hawl iddo, ac rwy'n ddiolchgar iawn i fy nghyd-Aelod, Jane Hutt, am yr holl ymdrechion caled y mae hi wedi'u gwneud i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o hynny. A'r ffaith ein bod ni wedi bod yn gweithio gyda'r Adran Gwaith a Phensiynau, gyda Llywodraeth y DU, i gynyddu nifer y bobl sy'n hawlio—. Rydym wedi gweld cynnydd o 115 y cant mewn hawliadau credyd pensiwn yn ystod y pum wythnos diwethaf, o'i gymharu â'r pum wythnos cyn 29 Gorffennaf. Felly, mae'n helpu, y ffaith bod pobl yn ymwybodol ohono. Mae llawer o wybodaeth ar gael, mewn meddygfeydd, mewn llawer o leoedd eraill, ac mae'n bwysig bod y bobl hynny sydd â hawl iddo yn manteisio ar y cyfle hwnnw mewn gwirionedd.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes, ac mae'r datganiad yna i'w wneud gan y Trefnydd, Jane Hutt.
The next item will be the business statement and announcement, and that statement is made by the Trefnydd, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae busnes drafft y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Thank you very much, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which is available to Members electronically.
Trefnydd, can I call for a statement from the Cabinet Secretary for health on the future of the NHS here in Wales? We know that the NHS is facing significant challenges in north Wales, but also they go beyond that, to the whole of the country. The UK Government commissioned an independent investigation of the NHS in England by Lord Darzi, and, having read that report, it's quite clear that, on nearly every single item listed in it, the NHS in Wales is performing worse than the situation identified in England. Now, I would like to know is the Welsh Government going to commission an independent review of our national health service here in Wales, so that we can expose the problems and the difficulties and challenges that are there, and finally, once and for all, get to grips with them. We have seven health boards in various degrees of Welsh Government intervention or special measures. That is simply not good enough. It wouldn't be the case if we were able to have an independent report that gave us a steer on how to get out of this mess that you've created after 25 years of a Labour Government here in Wales, and we want to know, from the new Cabinet Secretary for health, whether he will commission such an independent review.
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar ddyfodol y GIG yma yng Nghymru? Rydym yn gwybod bod y GIG yn wynebu heriau sylweddol yn y gogledd, ond hefyd maen nhw'n mynd y tu hwnt i hynny, i'r wlad gyfan. Comisiynodd Llywodraeth y DU ymchwiliad annibynnol i'r GIG yn Lloegr gan yr Arglwydd Darzi, ac, ar ôl darllen yr adroddiad hwnnw, mae'n gwbl amlwg, ar bron pob un eitem a restrir ynddo, fod y GIG yng Nghymru yn perfformio'n waeth na'r sefyllfa a nodwyd yn Lloegr. Nawr, hoffwn wybod a yw Llywodraeth Cymru yn mynd i gomisiynu adolygiad annibynnol o'n gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru, er mwyn i ni allu datgelu'r problemau a'r anawsterau a'r heriau sydd yno, ac yn olaf, unwaith ac am byth, fynd i'r afael â nhw. Mae gennym saith bwrdd iechyd mewn gwahanol raddau o ymyrraeth Llywodraeth Cymru neu fesurau arbennig. Dydy hynny ddim yn ddigon da. Fyddai hynny ddim yn wir pe byddem yn gallu cael adroddiad annibynnol a fyddai'n rhoi arweiniad i ni o ran sut i ddod allan o'r llanast hwn rydych chi wedi'i greu ar ôl 25 mlynedd o Lywodraeth Lafur yma yng Nghymru, ac rydyn ni eisiau gwybod, gan yr Ysgrifennydd Cabinet newydd dros iechyd, a fydd yn comisiynu adolygiad annibynnol o'r fath.
Thank you very much, Darren Millar. We absolutely entirely agree with the recent independent review, undertaken by a very evidence-based, and, indeed, Labour, Lord, who actually saw for himself, not only as a physician himself, but also as a health Minister—. He actually identified all of the prerequisites for the future of a healthier nation and the NHS for Wales and, indeed, the rest of the UK. So, I think the Cabinet Secretary for Health and Social Care very much endorses that report. Because, as the First Minister said earlier on, this is about prevention, primary care and public health, and, in many ways, it's about making sure that we have a health service, not a sickness service, and that's something that has driven us in terms of our investment and priorities in the health service. But I think also you will be pleased to note that the Cabinet Secretary is making a statement on winter preparedness this afternoon in the NHS, which, of course, will address many of the pressures on the NHS in the coming weeks.
Diolch yn fawr iawn, Darren Millar. Rydym yn cytuno'n llwyr â'r adolygiad annibynnol diweddar, a gynhaliwyd gan Arglwydd a oedd â sail dystiolaeth sicr, ac, yn wir, Arglwydd Llafur, a welodd drosto'i hun, nid yn unig fel meddyg ei hun, ond hefyd fel Gweinidog iechyd—. Nododd mewn gwirionedd yr holl ragofynion ar gyfer dyfodol cenedl iachach a'r GIG i Gymru ac, yn wir, gweddill y DU. Felly, rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cefnogi'r adroddiad hwnnw'n fawr. Oherwydd, fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, mae hyn yn ymwneud ag atal, gofal sylfaenol ac iechyd y cyhoedd, ac, mewn sawl ffordd, mae'n ymwneud â sicrhau bod gennym wasanaeth iechyd, nid gwasanaeth salwch, ac mae hynny'n rhywbeth sydd wedi ein hysgogi o ran ein buddsoddiad a'n blaenoriaethau yn y gwasanaeth iechyd. Ond rwy'n credu hefyd y byddwch yn falch o nodi bod yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud datganiad ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf y prynhawn yma yn y GIG, a fydd, wrth gwrs, yn mynd i'r afael â llawer o'r pwysau ar y GIG yn ystod yr wythnosau sydd i ddod.
Caerphilly council is set to decide tomorrow whether it will cut its meals on wheels service, used by its most vulnerable residents. I would request a Government statement, please, setting out what could be done to help ensure that local government can maintain these services as essential. A number of constituents have written to me not just with worries about this, but with fear. One constituent told me her mother relies on this service to remain living at home. She is housebound, she has limited mobility, she can't get at food in the freezer or use the microwave. She said that the meals on wheels staff—or Meals Direct—don't just bring her mother food, they help her keep her dignity, they check in on her; when they don't get an answer, they phone the family to check that she's all right. She said, in her words, 'The service is delivered by caring, dedicated teams of people who offer a lifeline to my mum, and the people they care for. They are not just a delivery service. It's shameful that this is even being considered.' Could the Government intervene in any way to ensure that this lifeline isn't lost?
Mae disgwyl i Gyngor Caerffili benderfynu yfory a fydd yn cwtogi ei wasanaeth pryd ar glud, sy'n cael ei ddefnyddio gan ei drigolion mwyaf bregus. Byddwn yn gofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda, yn nodi'r hyn y gellid ei wneud i helpu i sicrhau y gall llywodraeth leol gynnal y gwasanaethau hyn fel rhai hanfodol. Mae nifer o etholwyr wedi ysgrifennu ataf nid yn unig â phryderon am hyn, ond gydag ofn. Dywedodd un etholwr wrthyf fod ei mam yn dibynnu ar y gwasanaeth hwn i barhau i fyw gartref. Mae hi'n gaeth i'r tŷ, dydy hi ddim yn gallu symud ryw lawer, dydy hi ddim yn gallu mynd at fwyd yn y rhewgell na defnyddio'r microdon. Dywedodd nad dod â bwyd ei mam yn unig y gwna'r staff pryd ar glud—neu Meals Direct—maen nhw'n ei helpu i gadw ei hurddas, maen nhw'n gofalu ei bod yn iawn; pan nad ydyn nhw'n cael ateb, maen nhw'n ffonio'r teulu i wneud yn siŵr ei bod hi'n iawn. Dywedodd, yn ei geiriau hi, 'Mae'r gwasanaeth yn cael ei ddarparu gan dimau gofalgar, ymroddedig o bobl sy'n cynnig achubiaeth i fy mam, a'r bobl maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Nid gwasanaeth dosbarthu yn unig ydyn nhw. Mae'n gywilyddus bod hyn hyd yn oed yn cael ei ystyried.' A allai'r Llywodraeth ymyrryd mewn unrhyw ffordd i sicrhau nad yw'r achubiaeth hon yn cael ei cholli?
There are so many ways in which local authorities, and, indeed, in partnership with the third sector and community groups, are supporting many vulnerable people, including senior citizens in the community, enabling them to stay in their own homes and accessing a range of services, including, still, some arrangements in terms of what we used to call 'meals on wheels'. But there are many different ways in which they're being delivered.
So, this is really important in terms of preventative—again, the points that we’ve just been making—and enabling people to stay in their homes, relieving the pressure on unpaid carers as well. So, obviously, this is something that we need to note and recognise in terms of the importance of these services. But local authorities are under such pressure now because of public finances, because of the £22 billion hole that we were left with after 14 years of austerity. And I know I said last week—[Interruption.] I notice the First Minister hasn’t mentioned the £22 billion. Well, I certainly am going to be mentioning it today, because it is actually having an impact on those kinds of front-line services.
Mae cymaint o ffyrdd y mae awdurdodau lleol, ac, yn wir, mewn partneriaeth â'r trydydd sector a grwpiau cymunedol, yn cefnogi llawer o bobl agored i niwed, gan gynnwys dinasyddion hŷn yn y gymuned, gan eu galluogi i aros yn eu cartrefi eu hunain a defnyddio ystod o wasanaethau, gan gynnwys, o hyd, rai trefniadau o ran yr hyn yr oeddem ni'n arfer ei alw'n 'bryd ar glud'. Ond mae yna lawer o wahanol ffyrdd y maen nhw'n cael eu cyflwyno.
Felly, mae hyn yn bwysig iawn o ran atal—eto, y pwyntiau rydyn ni newydd fod yn eu gwneud—a galluogi pobl i aros yn eu cartrefi, gan leddfu'r pwysau ar ofalwyr di-dâl hefyd. Felly, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth y mae angen i ni ei nodi a'i gydnabod o ran pwysigrwydd y gwasanaethau hyn. Ond mae awdurdodau lleol dan gymaint o bwysau nawr oherwydd cyllid cyhoeddus, oherwydd y twll £22 biliwn y cawsom ein gadael ag ef ar ôl 14 mlynedd o gyni. Ac rwy'n gwybod imi ddweud wythnos diwethaf—[Torri ar draws.] Rwy'n sylwi nad yw'r Prif Weinidog wedi crybwyll y £22 biliwn. Wel, rwy'n sicr yn mynd i fod yn ei grybwyll heddiw, oherwydd ei fod mewn gwirionedd yn cael effaith ar y mathau hynny o wasanaethau rheng flaen.
This week is International Week of Deaf People, so I’d like to ask for a Government statement on what the Government is doing to support deaf and hard of hearing people across Wales. I’m very pleased that Wales is the only country in the UK to include British Sign Language in the curriculum, because it is so important that all children in Wales, hearing or not, have access to and awareness of education in other formats.
But there continue to be barriers in place for deaf and hard of hearing people in all parts of society, and I’ve previously raised the very limited access, for example, to participation in the public work of the Senedd, and also the problem of not having enough BSL interpreters, which does cause a real issue. So, I wondered if we could have a statement this week on the work that the Government is doing to support deaf and hard of hearing people, and to highlight the issues that arise.
Mae'r wythnos hon yn Wythnos Ryngwladol Pobl Fyddar, felly hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ar yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw ledled Cymru. Rwy'n falch iawn mai Cymru yw'r unig wlad yn y DU i gynnwys Iaith Arwyddion Prydain yn y cwricwlwm, gan ei bod mor bwysig bod gan bob plentyn yng Nghymru, sy'n clywed neu beidio, fynediad at addysg ac ymwybyddiaeth ohoni mewn fformatau eraill.
Ond mae rhwystrau yn parhau i fod ar waith i bobl fyddar a thrwm eu clyw ym mhob rhan o gymdeithas, ac rwyf wedi codi o'r blaen y mynediad cyfyngedig iawn, er enghraifft, i gymryd rhan yng ngwaith cyhoeddus y Senedd, a hefyd y broblem o beidio â bod â digon o ddehonglwyr BSL, sy'n achosi problem wirioneddol. Felly, tybed a allem gael datganiad yr wythnos hon ar y gwaith y mae'r Llywodraeth yn ei wneud i gefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw, ac i dynnu sylw at y materion sy'n codi.
Thank you very much, Julie Morgan, and, of course, this is really important in terms of the recognition, I think, globally this week, in terms of supporting deaf and hard of hearing people across Wales. I think this is where Welsh Government making provision to promote and facilitate the use of BSL, and its tactile forms in Wales, removing existing language barriers, is important, because we recognised BSL as a language of Wales in 2004. And it is important that there is this intention to develop a BSL unit within the skills suite qualification, and that’s part of the national 14 to 16 qualifications available to schools and learners for first teaching from September 2027.
We work closely, of course, with the National Deaf Children’s Society. We’ve developed an e-learning unit, but I think the most important thing is to engage, through the disability rights taskforce, with people with lived experience, to learn, with representative organisations, how we can improve the delivery of improvements for disabled people. And that taskforce, in terms of recommendations, has already recommended including increased provision of BSL in key areas such as health, children and young people, access to justice, and it will form actions in terms of equality for disabled people.
Also, it has to be about deaf BSL signers being a priority. I just want, Llywydd, for the record to say that we do have these all-Wales standards for communication and information for people with sensory loss. That was actually implemented in 2013, but I think we have a long way to go to deliver that. It would be good if it was more available in terms of our parliamentary circumstances here in the Senedd, and indeed in the public services that we are partners with, and that we fund and support in Wales.
Diolch yn fawr iawn, Julie Morgan, ac, wrth gwrs, mae hyn yn bwysig iawn o ran y gydnabyddiaeth, rwy'n credu, yn fyd-eang yr wythnos hon, o ran cefnogi pobl fyddar a thrwm eu clyw ledled Cymru. Rwy'n credu mai dyma lle mae Llywodraeth Cymru yn gwneud darpariaeth i hyrwyddo a hwyluso'r defnydd o BSL, a'i ffurfiau cyffyrddol yng Nghymru, gan ddileu rhwystrau iaith presennol, yn bwysig, gan ein bod wedi cydnabod BSL fel iaith yng Nghymru yn 2004. Ac mae'n bwysig bod y bwriad hwn i ddatblygu uned BSL o fewn y gyfres o gymwysterau sgiliau, ac mae hynny'n rhan o'r cymwysterau cenedlaethol 14 i 16 sydd ar gael i ysgolion a dysgwyr i'w haddysgu am y tro cyntaf o fis Medi 2027.
Rydym yn gweithio'n agos gyda'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar, wrth gwrs. Rydym wedi datblygu uned e-ddysgu, ond rwy'n credu mai'r peth pwysicaf yw ymgysylltu, trwy'r tasglu hawliau anabledd, gyda phobl â phrofiad bywyd, i ddysgu, gyda sefydliadau cynrychioliadol, sut y gallwn ni wella'r gwaith o gyflawni gwelliannau i bobl anabl. Ac mae'r tasglu hwnnw, o ran argymhellion, eisoes wedi argymell cynnwys mwy o ddarpariaeth BSL mewn meysydd allweddol fel iechyd, plant a phobl ifanc, mynediad at gyfiawnder, a bydd yn ffurfio camau gweithredu o ran cydraddoldeb i bobl anabl.
Hefyd, mae'n rhaid bod arwyddwyr BSL byddar yn flaenoriaeth. Rwyf am ddweud, ar gyfer y cofnod, Llywydd, bod gennym y safonau Cymru gyfan hyn ar gyfer cyfathrebu a gwybodaeth ar gyfer pobl â nam ar eu synhwyrau. Cafodd hynny ei weithredu mewn gwirionedd yn 2013, ond rwy'n credu bod gennym ffordd bell i fynd i gyflawni hynny. Byddai'n dda pe bai ar gael yn fwy o ran ein hamgylchiadau seneddol yma yn y Senedd, ac yn wir yn y gwasanaethau cyhoeddus yr ydym yn bartneriaid â nhw, ac yr ydym yn eu hariannu ac yn eu cefnogi yng Nghymru.
Minister, can I please request a statement from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales in relation to how the Government is supporting the development of active travel routes in appropriate locations? The reason for my request today is the need for an active travel route linking Pontypool, New Inn, Mamhilad, Little Mill and Usk together. This project, which is being spearheaded by the Welsh Conservative councillor for Llanbadoc and Usk, Tony Kear, has been in the works for more than a decade, yet appears to have stalled. Not only will this project reduce car usage in the area, but it would better connect residents with employment sites and other important areas, including schools.
In a Monmouthshire council consultation last year, residents were asked if they would be more willing to travel by active routes if that adjacent to the A472 was improved or if an off-route was installed. Seventy-one to 88 per cent of respondents respectively said that they'd be more willing to do so. It's clear that the public is on board with this specific project, which has received planning permission and support from various groups and organisations. However, a problem over land ownership and various other issues has meant that the project has failed to get off the ground. So, a statement from the Cabinet Secretary, outlining exactly what steps the Welsh Government can take to help get the ball rolling with this important project, would be really appreciated. Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru am sut mae'r Llywodraeth yn cefnogi datblygiad llwybrau teithio llesol mewn lleoliadau priodol? Y rheswm am fy nghais heddiw yw'r angen am lwybr teithio llesol sy'n cysylltu Pont-y-pŵl, New Inn, Mamhilad, Little Mill a Brynbuga â'i gilydd. Mae'r prosiect hwn, sy'n cael ei arwain gan gynghorydd y Ceidwadwyr Cymreig dros Lanbadog a Brynbuga, Tony Kear, wedi bod ar y gweill ers dros ddegawd, ond eto mae'n ymddangos ei fod wedi arafu. Nid yn unig y bydd y prosiect hwn yn lleihau'r defnydd o geir yn yr ardal, ond byddai'n cysylltu trigolion yn well â safleoedd cyflogaeth ac ardaloedd pwysig eraill, gan gynnwys ysgolion.
Mewn ymgynghoriad gan Gyngor Sir Fynwy y llynedd, gofynnwyd i drigolion a fyddent yn fwy parod i deithio ar lwybrau llesol pe bai hwnnw sy'n gyfagos i'r A472 yn cael ei wella neu pe bai un newydd oddi ar y llwybr yn cael ei osod. Dywedodd saith deg un i 88 y cant o'r ymatebwyr yn y drefn honno y byddent yn fwy parod i wneud hynny. Mae'n amlwg bod y cyhoedd yn cefnogi'r prosiect penodol hwn, sydd wedi derbyn caniatâd cynllunio a chefnogaeth gan wahanol grwpiau a sefydliadau. Fodd bynnag, mae problem o ran perchnogaeth tir ac amryw faterion eraill wedi golygu bod y prosiect wedi methu cychwyn. Felly, byddai datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet, sy'n amlinellu yn union pa gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i helpu i ddechrau'r prosiect pwysig hwn, yn cael ei werthfawrogi'n fawr. Diolch.
Well, I'm very pleased to report that the Cabinet Secretary for Transport and North Wales is taking this up. He's recognising it and he's going to take this forward. As you say, I think the important think is it's about this connection with active travel routes that actually make sense for people's lives and to access our public services.
Wel, rwy'n falch iawn o adrodd bod Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn dechrau ar hyn. Mae'n ei gydnabod ac mae'n mynd i fwrw ymlaen â hyn. Fel y dywedwch chi, rwy'n credu mai'r peth pwysig yw ei fod yn ymwneud â'r cysylltiad hwn â llwybrau teithio llesol sydd mewn gwirionedd yn gwneud synnwyr i fywydau pobl ac i ddefnyddio ein gwasanaethau cyhoeddus.
Can I ask the Welsh Government to make the strongest possible representations to the UK Government about the critical situation in Sudan? The conflict there has set off the world's largest hunger crisis, and more than half the population—that's many millions of families—are now experiencing crisis levels of hunger. In fact, the UN tell us that 0.75 million people are now on the brink of famine. I know that foreign policy, as such, isn't devolved to the Senedd, but I do feel that we as a Senedd have a moral obligation to make representations to the UK Government to respond, both on a political and a humanitarian level, to save the lives of those innocent men, women and children who are now finding themselves facing the prospect of dying from hunger. So, could I ask for a statement from the First Minister, who of course has responsibility for international relations, explaining how the Welsh Government will be proactive in putting pressure on the UK Government to intervene, to avoid the imminent humanitarian disaster that's looming in Sudan?
A gaf i ofyn i Lywodraeth Cymru wneud y sylwadau cryfaf posibl i Lywodraeth y DU am y sefyllfa dyngedfennol yn Sudan? Mae'r gwrthdaro yno wedi cychwyn argyfwng newyn mwyaf y byd, ac mae mwy na hanner y boblogaeth—miliynau lawer o deuluoedd—bellach yn profi lefelau argyfwng o newyn. Mewn gwirionedd, mae'r Cenhedloedd Unedig yn dweud wrthym fod 0.75 miliwn o bobl bellach ar drothwy newyn. Rwy'n gwybod nad yw polisi tramor, fel y cyfryw, wedi'i ddatganoli i'r Senedd, ond rwy'n teimlo bod gennym ni fel Senedd rwymedigaeth foesol i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i ymateb, ar lefel wleidyddol a dyngarol, i achub bywydau'r dynion, menywod a phlant diniwed hynny sydd bellach yn wynebu'r posibilrwydd o farw o newyn. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Prif Weinidog, sydd wrth gwrs yn gyfrifol am gysylltiadau rhyngwladol, yn esbonio sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhagweithiol wrth roi pwysau ar Lywodraeth y DU i ymyrryd, er mwyn osgoi'r drychineb ddyngarol sydd ar fin digwydd yn Sudan?
Thank you, Llyr Gruffydd, for raising that issue today. I think it is important in this Chamber that these international and humanitarian issues are raised. As you know, it's not devolved, but we have a Wales and Africa programme, which we're very proud to support even in the toughest times; it's about priorities. And we have a very large, extensive and very welcome Sudanese diaspora living in Wales, with their families affected and caught up in the situation in the Sudan. I know that the First Minister will be asking officials to look at this, in terms of what the situation is and what the UK Government is doing in terms of the response to that humanitarian crisis.
Diolch, Llyr Gruffydd, am godi'r mater hwnnw heddiw. Rwy'n credu ei bod yn bwysig yn y Siambr hon fod y materion rhyngwladol a dyngarol hyn yn cael eu codi. Fel y gwyddoch chi, nid yw wedi'i ddatganoli, ond mae gennym raglen Cymru ac Affrica, yr ydym yn falch iawn o'i chefnogi hyd yn oed ar yr adegau anoddaf; mae'n ymwneud â blaenoriaethau. Ac mae gennym boblogaeth alltud fawr iawn, helaeth o Sudan yn byw yng Nghymru, y mae croeso mawr iddyn nhw, ac y mae eu teuluoedd yn cael eu heffeithio a'u dal yn y sefyllfa yn Sudan. Rwy'n gwybod y bydd y Prif Weinidog yn gofyn i swyddogion ystyried hyn, o ran beth yw'r sefyllfa a beth mae Llywodraeth y DU yn ei wneud o ran yr ymateb i'r argyfwng dyngarol hwnnw.
I'd like to call for a statement on what discussions the Welsh Government have had with the UK Government on the soaring cost of the King's Guards' real-fur bearskin caps, and what work is being done to find a suitable alternative to real fur. Last week, it was reported that there has been a 30 per cent yearly increase in the cost of these caps, with each real-fur bearskin cap now costing around £2,000. And it was revealed that, in the last decade, £1 million has been spent on replacements. Of course, beyond the financial cost, there's the ethical cost of these bearskin caps, and that is hugely significant. It takes the fur from one black bear to make just one cap. To date, the Ministry of Defence have said that there is no suitable fake-fur alternative that meets the five tests it has set itself for a bearskin alternative. However, they have said they're open to considering fox-fur alternatives. I'm keen to know from the statement I've called for if there has been any progress on this matter, and if the First Minister, or her deputy, will raise this with Westminster. I look forward to a response.
Hoffwn alw am ddatganiad ar ba drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ar gost esgynnol capiau crwyn eirth ffwr go iawn Gwarchodlu'r Brenin, a pha waith sy'n cael ei wneud i ddod o hyd i ddewis amgen addas i ffwr go iawn. Yr wythnos diwethaf, adroddwyd bod cynnydd blynyddol o 30 y cant wedi bod yng nghost y capiau hyn, a phob cap croen arth ffwr go iawn bellach yn costio tua £2,000. A datgelwyd bod £1 filiwn wedi'i wario yn ystod y degawd diwethaf ar rai newydd. Wrth gwrs, y tu hwnt i'r gost ariannol, mae cost foesegol y capiau crwyn eirth hyn, ac mae hynny'n hynod arwyddocaol. Mae'n cymryd y ffwr o un arth ddu i wneud un cap yn unig. Hyd yn hyn, mae'r Weinyddiaeth Amddiffyn wedi dweud nad oes dewis amgen o ffwr ffug addas sy'n bodloni'r pum prawf y mae wedi'u gosod i'w hun ar gyfer dewis arall i groen arth. Fodd bynnag, maen nhw wedi dweud eu bod yn agored i ystyried dewisiadau amgen sy'n defnyddio ffwr llwynogod. Rwy'n awyddus i wybod o'r datganiad yr wyf wedi galw amdano a fu unrhyw gynnydd ar y mater hwn, ac a fydd y Prif Weinidog, neu ei dirprwy, yn codi hyn gyda San Steffan. Rwy'n edrych ymlaen at ymateb.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Again, it is important that issues of this nature, which many would not be aware of, unless they'd seen your statement and questions, are brought to our attention. Of course, defence policy is reserved to the UK Government and the Ministry of Defence. And in that regard, the procurement of bearskins and policy on ceremonial uniforms are matters for the Ministry of Defence. Of course, this link is to the Welsh Guards, and many of us have had engagement, of course, as a Senedd with our Welsh Guards. But I think this is a matter for the Ministry of Defence and you've put this on the record today in the Chamber.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Unwaith eto, mae'n bwysig bod materion o'r fath, na fyddai llawer yn ymwybodol ohonynt, oni bai eu bod wedi gweld eich datganiad a'ch cwestiynau, yn cael eu dwyn i'n sylw. Wrth gwrs, mae polisi amddiffyn wedi'i gadw yn ôl i Lywodraeth y DU a'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Ac yn hynny o beth, mae caffael crwyn eirth a pholisi ar wisgoedd seremonïol yn faterion i'r Weinyddiaeth Amddiffyn. Wrth gwrs, mae'r cysylltiad hwn i'r Gwarchodlu Cymreig, ac mae llawer ohonom wedi ymgysylltu, wrth gwrs, fel Senedd gyda'n Gwarchodlu Cymreig. Ond rwy'n credu mai mater i'r Weinyddiaeth Amddiffyn yw hwn ac rydych chi wedi cofnodi hyn heddiw yn y Siambr.
Something that is devolved to Wales is transport matters. I'd like a statement, please, from the Cabinet Secretary for Transport and North Wales regarding overcrowding on Transport for Wales rail services in north Wales, and recent failures in planning for events with an increase in passenger numbers. The 10:30 Holyhead to Shrewsbury service on Saturday, which had to carry hundreds of football fans to Wrexham and many attendees of Chester races, had just one carriage. Passengers were packed into a singular carriage like sardines, which, as you can imagine, would make it very difficult, if not impossible, for the elderly, people with disabilities or parents with young children to board the train. It should be standard practice to make contingencies for events, like popular football matches or race days, by putting extra carriages on the train, yet issues with overcrowding for such events still seem to be a regular occurrence.
With the purchase of new rolling stock, many would assume that there would be ample supply to ensure that enough carriages could be used for popular rail services, but this doesn't seem to be happening, and Transport for Wales passenger satisfaction and well-being is still on the decline. Constant overcrowding and recent fare rises also have the potential to impact tourism to Wales, which your Government is also hostile to. So, can the Cabinet Secretary for transport make a statement on how the Welsh Government is working with Transport for Wales to reduce overcrowding? And can you clarify whether there is a sufficient supply of rolling stock? Thank you very much.
Rhywbeth sydd wedi ei ddatganoli i Gymru yw materion trafnidiaeth. Hoffwn gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru ynghylch gorlenwi ar wasanaethau rheilffyrdd Trafnidiaeth Cymru yn y gogledd, a methiannau diweddar wrth gynllunio ar gyfer digwyddiadau gyda chynnydd yn nifer y teithwyr. Dim ond un cerbyd oedd gan wasanaeth Caergybi i'r Amwythig am 10:30 ddydd Sadwrn, y bu'n rhaid iddo gludo cannoedd o gefnogwyr pêl-droed i Wrecsam a llawer o bobl i rasys Caer. Roedd y teithwyr wedi eu gwasgu i mewn i un cerbyd fel sardîns, a fyddai, fel y gallwch chi ddychmygu, yn ei gwneud hi'n anodd iawn, os nad yn amhosibl, i'r henoed, pobl ag anableddau neu rieni â phlant ifanc fynd ar y trên. Dylai fod yn arfer safonol i wneud trefniadau wrth gefn ar gyfer digwyddiadau, fel gemau pêl-droed poblogaidd neu ddiwrnodau rasio, trwy roi cerbydau ychwanegol ar y trên, ond eto mae'n ymddangos bod problemau gorlenwi ar gyfer digwyddiadau o'r fath yn dal i fod yn ddigwyddiad rheolaidd.
Gan fod cerbydau newydd wedi eu prynu, byddai llawer yn tybio y byddai hen ddigon o gyflenwad i sicrhau y gellid defnyddio digon o gerbydau ar gyfer gwasanaethau rheilffordd poblogaidd, ond nid yw'n ymddangos bod hyn yn digwydd, ac mae bodlonrwydd a lles teithwyr Trafnidiaeth Cymru yn dal i ddirywio. Mae perygl hefyd y gallai'r gorlenwi cyson a'r cynnydd diweddar ym mhris tocyn effeithio ar dwristiaeth i Gymru, y mae eich Llywodraeth chi hefyd yn ei gwrthwynebu. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth wneud datganiad ar sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru i leihau gorlenwi? Ac a allwch chi egluro a oes cyflenwad digonol o gerbydau? Diolch yn fawr iawn.
Well, there are, I have to say—. Thank you for the question, but I think I need to put the record straight on some of the points that you've made. Well, first of all, let's just be proud of Transport for Wales. Let's be proud of the fact that Transport for Wales recorded the greatest improvement of all operators in both punctuality and reliability across Great Britain between April and June, compared with the same period last year. And weren't we proud when we—I have to say 'apologies' for this—when we were in Liverpool, saying that we have got our Transport for Wales already in our ownership here in Wales. It was a great moment to make that point.
But also, just to say, the issues in terms of crowding do often relate to events, as you've said. I recognise that. But also, when there are issues in relation to particular events, and I have to say that that often does associate with—. And in the south, for example, the busiest station, of course, is Cardiff Central. And we, of course, have to then work with the UK Government in relation to funding, delivering improvements to stations—particularly stations in terms of the UK Government—to handle the passengers that we serve.
But I think it is important that we recognise that this is about a Transport for Wales rail service, which not only has, as I've said, the greatest improvement and is more reliable, but is also responsive to customer need and circumstance. I must say that I very much enjoyed my journeys on Transport for Wales to the north last night and, indeed, on Saturday, and it was an excellent service. Certainly, there was no overcrowding on those rail journeys, as you all, who travel down and are proud to be travelling on our Transport for Wales trains, as so many of you do every week.
Wel, mae yna, mae'n rhaid i mi ddweud—. Diolch am y cwestiwn, ond rwy'n credu bod angen i mi gywiro'r cofnod ar rai o'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud. Wel, yn gyntaf oll, gadewch i ni fod yn falch o Trafnidiaeth Cymru. Gadewch i ni fod yn falch o'r ffaith bod Trafnidiaeth Cymru wedi cofnodi'r gwelliant mwyaf o'r holl weithredwyr o ran prydlondeb a dibynadwyedd ar draws Prydain Fawr rhwng Ebrill a Mehefin, o'i gymharu â'r un cyfnod y llynedd. Ac onid oeddem ni'n falch pan oeddem ni—mae'n rhaid i mi ddweud 'ymddiheuriadau' am hyn—pan oeddem ni yn Lerpwl, gan ddweud bod gennym ni ein Trafnidiaeth Cymru eisoes yn ein perchenogaeth yma yng Nghymru. Roedd yn amser gwych i wneud y pwynt hwnnw.
Ond hefyd, dim ond i ddweud, mae'r problemau o ran gorlenwi yn aml yn ymwneud â digwyddiadau, fel rydych chi wedi'i ddweud. Rwy'n cydnabod hynny. Ond hefyd, pan fo problemau mewn perthynas â digwyddiadau penodol, ac mae'n rhaid i mi ddweud bod hynny'n aml yn cysylltu â—. Ac yn y de, er enghraifft, yr orsaf brysuraf, wrth gwrs, yw Caerdydd Canolog. Ac mae'n rhaid i ni, wrth gwrs, weithio gyda Llywodraeth y DU wedyn mewn perthynas â chyllid, gan ddarparu gwelliannau i orsafoedd—yn enwedig gorsafoedd o ran Llywodraeth y DU—i ymdopi â'r teithwyr yr ydym yn eu gwasanaethu.
Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod bod hyn yn ymwneud â gwasanaeth rheilffordd Trafnidiaeth Cymru, sydd nid yn unig â'r gwelliant mwyaf, fel y dywedais i, ac sy'n fwy dibynadwy, ond sydd hefyd yn ymateb i anghenion ac amgylchiadau cwsmeriaid. Mae'n rhaid i mi ddweud fy mod wedi mwynhau fy nheithiau i'r gogledd ar Trafnidiaeth Cymru neithiwr ac, yn wir, ddydd Sadwrn, ac roedd yn wasanaeth ardderchog. Yn sicr, doedd dim gorlenwi ar y teithiau rheilffordd hynny, fel yr ydych chi i gyd, sy'n teithio i lawr ac sy'n falch o fod yn teithio ar ein trenau Trafnidiaeth Cymru, fel y mae cymaint ohonoch chi yn ei wneud bob wythnos.
A gaf i ofyn am ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd am ddyfodol gwasanaethau iechyd yng ngorllewin Cymru? Nawr, ddydd Iau yma, bydd bwrdd iechyd Hywel Dda yn ystyried nifer o doriadau i ddarpariaeth iechyd yng ngorllewin Cymru, sy'n cynnwys, o bosibl, lleihau nifer y gwelyau yn Ysbyty Tregaron, cau'r uned blant yn ysbyty Bronglais dros dro a'u trosglwyddo i ysbyty Glangwili, Caerfyrddin, sydd rhyw awr i ffwrdd, a chau dros dro yr uned fân anafiadau dros nos yn ysbyty Llanelli, gan adael tref fwyaf y gorllewin heb ddarpariaeth 24 awr ar gyfer damweiniau ac achosion brys na mân anafiadau. Mae'r toriadau arfaethedig hyn eisoes wedi achosi pryder enfawr ar draws y rhanbarth, yn enwedig mewn cymunedau sydd wedi dod yn gyfarwydd â thoriadau, o ran meddygfeydd yn cau, deintyddion ddim ar gael, ac yn y blaen, dros y ddegawd ddiwethaf. Yn anochel, mi fyddwch chi’n rhoi’r bai ar y bwrdd iechyd, ond y gwir amdani yw eich bod chi fel Llywodraeth wedi methu’r cymunedau gwledig hyn oherwydd nad ydych chi wedi rhoi cyllid digonol i recriwtio digon o nyrsys a doctoriaid i sicrhau bod y gwasanaethau yma yn gallu parhau. A gawn ni, felly, ddatganiad brys gan y Gweinidog mewn ymateb i’r toriadau posibl hyn yng ngorllewin Cymru?
May I ask for a statement by the Cabinet Secretary for health regarding the future of health services in west Wales? Now, this Thursday, Hywel Dda health board will be considering a number of cuts to healthcare provision in west Wales, which include potentially decreasing the number of beds in Tregaron Hospital, closing the children's unit in Bronglais hospital temporarily and transferring them to Glangwili in Carmarthen, which is about an hour away, and temporarily closing the minor injuries unit overnight in Llanelli hospital, leaving the largest town in west Wales without 24-hour provision for accidents and emergencies or minor injuries. These proposed cuts have already caused a great deal of concern across the region, particularly in communities that have become familiar with cuts, in terms of surgeries closing, dentists not being available, and so on, over the past decade. Inevitably, you will be placing the blame on the health board, but the truth is that you as a Government have failed these rural communities because you haven’t provided adequate funding to recruit sufficient numbers of nurses and doctors to ensure that these services can continue. Can we, therefore, have an urgent statement by the Minister in response to these potential cuts in west Wales?
Diolch yn fawr am eich cwestiwn pwysig iawn.
Thank you very much for that important question.
I’m pleased to say that the Cabinet Secretary for Health and Social Care will be meeting with Hywel Dda University Health Board this week and, clearly, those policy issues and changes as a result of pressures will be on the agenda. Interestingly and importantly, and you will know, Cefin Campbell, in relation, for example, to the minor injury unit at Prince Philip Hospital—of course, this is still in discussion in terms of the board—it’s important that the board actually does engage with Llais, the voice of patients in Wales, and its local communities and follows national service guidance. We’re assured that the health board is engaging with local communities as they consider long-term planning. I think, in relation to all of these changes and pressures and proposals for change resulting from pressure and policy needs and patient needs, we do look to the voice of patients, Llais, to help with that community engagement. But the Cabinet Secretary will be himself, of course, engaging directly with the board this week.
Rwy'n falch o ddweud y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn cyfarfod â Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda yr wythnos hon ac, yn amlwg, bydd y materion polisi a'r newidiadau hynny o ganlyniad i bwysau ar yr agenda. Yn ddiddorol ac yn bwysig, ac fe fyddwch chi'n gwybod, Cefin Campbell, mewn perthynas, er enghraifft, â'r uned mân anafiadau yn Ysbyty'r Tywysog Philip—wrth gwrs, mae hyn yn dal yn cael ei drafod o ran y bwrdd—mae'n bwysig bod y bwrdd mewn gwirionedd yn ymgysylltu â Llais, llais cleifion yng Nghymru, a'i gymunedau lleol ac yn dilyn canllawiau'r gwasanaeth gwladol. Rydym wedi cael sicrwydd bod y bwrdd iechyd yn ymgysylltu â chymunedau lleol wrth iddyn nhw ystyried cynllunio tymor hir. Rwy'n credu, mewn perthynas â'r holl newidiadau a phwysau hyn a chynigion ar gyfer newid sy'n deillio o bwysau ac anghenion polisi ac anghenion cleifion, rydym yn edrych at lais cleifion, Llais, i helpu gyda'r ymgysylltu cymunedol hwnnw. Ond bydd yr Ysgrifennydd Cabinet ei hun, wrth gwrs, yn ymgysylltu'n uniongyrchol â'r bwrdd yr wythnos hon.
Could I have a statement by the Cabinet Secretary for housing and planning regarding the unacceptable pace of the fire safety remediation work that the Welsh Government has been undertaking for the past seven years since the awful tragedy of Grenfell? It was only at the beginning of this September that I drew attention to the fact that there are still 53 high-rise buildings that remain to be identified for any remediation need. Only this week, I received a response from the Cabinet Secretary stating that, out of 238 private tenure buildings earmarked for crucial fire safety work, only three have had the works completed. This is an embarrassment to the Welsh Government and it’s shocking that those residents are left living in fear. This represents a success rate of 1.26 per cent, and it does raise significant questions about how serious this Welsh Government is taking the matter. Would the Cabinet Secretary please provide this statement and outline what steps the Welsh Government is actually taking to treat this matter as serious and expedite the actual building safety aspects so that these people can no longer live in fear? Diolch.
A gaf i ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros dai a chynllunio ynghylch cyflymder annerbyniol y gwaith adfer diogelwch tân y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud dros y saith mlynedd diwethaf ers trychineb ofnadwy Grenfell? Dim ond ar ddechrau'r mis Medi hwn y tynnais sylw at y ffaith bod 53 o adeiladau uchel yn dal heb eu nodi ar gyfer unrhyw waith adfer angenrheidiol. Dim ond yr wythnos hon, cefais ymateb gan yr Ysgrifennydd Cabinet yn nodi, allan o 238 o adeiladau daliadaeth preifat a glustnodwyd ar gyfer gwaith diogelwch tân hanfodol, mai dim ond ar dri ohonynt y mae'r gwaith wedi'i gwblhau. Mae hyn yn embaras i Lywodraeth Cymru ac mae'n frawychus bod y trigolion hynny yn cael eu gadael yn byw mewn ofn. Mae hyn yn cynrychioli cyfradd llwyddiant o 1.26 y cant, ac mae'n codi cwestiynau sylweddol ynghylch pa mor ddifrifol y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r mater. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet, os gwelwch yn dda, ddarparu'r datganiad hwn ac amlinellu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i drin y mater hwn fel un difrifol a hwyluso'r agweddau diogelwch adeiladau gwirioneddol fel y gall y bobl hyn fyw heb ofn? Diolch.
Diolch, Janet Finch-Saunders, and it is important, I think, today, that I reflect, in answering that question, as your Trefnydd, that our thoughts are with all those who were and continue to be affected by the Grenfell tower fire. We very much welcome the publication of 'Grenfell Tower Inquiry: Phase 2 Report' and we’re carefully considering the recommendations. We’re committed, of course, as a Welsh Government to ensuring the highest standards of building safety for all residents in Wales. We’ve taken robust action in addressing the recommendations of previous reports. We’ve committed to delivering a Building Safety (Wales) Bill by the end of this Senedd term, and that was not just reaffirmed by the First Minister last week in terms of priorities, but also we’ve commenced importantly relevant parts of the Building Safety Act 2022 to bring about reform to design and construction of higher risk buildings, and changes to regulation of the building control profession. But, just to give you the final point of update, it’s intended that a written statement will be issued this week responding to the Grenfell phase 2 report, setting out work being undertaken in Wales to address fire safety issues, and that includes that commitment to deliver a Building Safety (Wales) Bill.
Diolch, Janet Finch-Saunders, ac mae'n bwysig, rwy'n credu, heddiw, fy mod yn myfyrio, wrth ateb y cwestiwn hwnnw, fel eich Trefnydd, fod ein meddyliau gyda phawb a oedd ac sy'n parhau i gael eu heffeithio gan dân tŵr Grenfell. Rydym yn croesawu cyhoeddi 'Ymchwiliad Tŵr Grenfell: Adroddiad Cam 2' yn fawr ac rydym yn ystyried yr argymhellion yn ofalus. Rydym wedi ymrwymo, wrth gwrs, fel Llywodraeth Cymru i sicrhau'r safonau uchaf o ran diogelwch adeiladau ar gyfer holl drigolion Cymru. Rydym wedi cymryd camau cadarn wrth fynd i'r afael ag argymhellion adroddiadau blaenorol. Rydym wedi ymrwymo i gyflawni Bil Diogelwch Adeiladau (Cymru) erbyn diwedd tymor y Senedd hon, ac nid yn unig y cafodd hynny ei ailgadarnhau gan y Prif Weinidog yr wythnos diwethaf o ran blaenoriaethau, ond rydym hefyd wedi dechrau, yn bwysig ddigon, rhannau perthnasol o Ddeddf Diogelwch Adeiladau 2022 i sicrhau diwygio dyluniad ac adeiladu adeiladau risg uwch, a newidiadau i'r ffordd y caiff y proffesiwn rheoli adeiladu ei reoleiddio. Ond, dim ond i roi'r diweddariad terfynol i chi, y bwriad yw cyhoeddi datganiad ysgrifenedig yr wythnos hon yn ymateb i adroddiad cam 2 Grenfell, gan nodi gwaith sy'n cael ei wneud yng Nghymru i fynd i'r afael â materion diogelwch tân, ac mae hynny'n cynnwys yr ymrwymiad hwnnw i gyflawni Bil Diogelwch Adeiladau (Cymru).
Gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, mae bron yn flwyddyn ers inni weld newidiadau yn amserlenni bysiau llwybrau TrawsCymru, a hyn yn dilyn toriadau gan eich Llywodraeth chi. Os ydy fy mewnflwch i yn unrhyw beth fel ffon fesur ar hyn, yna mae'n amlwg bod y newidiadau wedi bod yn fethiant trychinebus, efo pobl fregus yn methu cyrraedd gwasanaethau, a phlant a phobl ifanc yn methu cyrraedd clybiau chwaraeon, ac yn y blaen. Felly, gawn ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros drafnidiaeth yn dangos asesiad o effaith y toriadau yma, os gwelwch yn dda, dros y flwyddyn ddiwethaf ers eu cyflwyno nhw?
Yn ail, gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog amaeth ar y system ariannu ar gyfer coetiroedd a thiroedd cynefin tan i'r cynllun ffermio cynaliadwy newydd gael ei gyflwyno? Mae nifer o ffermwyr, er enghraifft, wedi neilltuo tiroedd ar gyfer coetiroedd neu gynefin efo amodau i beidio â phori'r tir yna, ac, yn sgil hynny, maen nhw'n derbyn arian, neu wedi bod yn derbyn arian, i'w cynnal nhw o dan Glastir uwch. Rŵan, mae'r rhaglen honno wedi dirwyn i ben ond does yna ddim arian wedi cael ei gyflwyno i gymryd ei lle, sy'n golygu bod nifer o'r ffermwyr yma rŵan efo tiroedd sydd ddim yn ffrwythlon, sy'n costio i'w cynnal a'u cadw, ac maen nhw'n ystyried torri'r coed yna i lawr. Felly, mi fyddai'n dda clywed pa drefn ariannol sydd gan yr Ysgrifennydd Cabinet mewn golwg ar gyfer y tiroedd yma tan fod yr SFS newydd yn cael ei gyflwyno. Diolch.
May I ask for two statements, please? First, it's almost a year since we saw changes to bus timetables on the TrawsCymru routes, and this follows cuts implemented by your Government. If my inbox is anything to go by on this, then it's clear that the changes have been a disastrous failure, with vulnerable people not being able to access services, and children and young people not being able to get to sports clubs, and so on. So, can we have a statement from the Cabinet Secretary for transport, outlining an assessment of the impact of these cuts, please, over the past year since they were introduced?
Secondly, can we have a statement from the Minister for agriculture on the funding system for woodland and habitat sites until the new sustainable farming scheme is introduced? A number of farmers, for example, have designated land for woodland or habitat with conditions not to graze that land, and, in light of that, they have received funding to sustain them under Glastir advanced. Now, that programme has come to an end and no funding has been introduced to replace it, which means that many of these farmers now have lands that aren't productive and yet it costs to maintain them, and they are considering felling that woodland. So, it would be good to hear what financial system the Cabinet Secretary has in mind for these lands until the new SFS is introduced. Thank you.
Diolch yn fawr, Mabon, am eich cwestiynau.
Thank you very much for your questions, Mabon.
The Cabinet Secretary for Transport and North Wales will be assessing the impact of changes on the TrawsCymru lines, and, of course, that does relate to the whole range of uses of that line, from everyday use by children and young people and older people, to tourism. We'll be looking at that.
And secondly, I will raise with the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs the issue about what assessment is being taken in terms of the circumstances for those woodland sites as we move forward with the sustainable farming scheme outcomes.
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru yn asesu effaith newidiadau ar linellau TrawsCymru, ac, wrth gwrs, mae hynny'n ymwneud â'r holl ystod o ddefnyddiau o'r llinell honno, o ddefnydd bob dydd gan blant a phobl ifanc a phobl hŷn, i dwristiaeth. Byddwn yn edrych ar hynny.
Ac yn ail, byddaf yn codi gyda'r Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig y mater ynghylch pa asesiad sy'n cael ei wneud o ran yr amgylchiadau ar gyfer y safleoedd coetir hynny wrth i ni symud ymlaen gyda chanlyniadau'r cynllun ffermio cynaliadwy.
Good afternoon, Trefnydd. I'd like to request two statements, if I may, with one from the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Planning with regard to rural banks. Lloyds Bank have announced a third closure in Brecon and Radnorshire. They've closed one in Ystradgynlais, they're intending to close one in Presteigne, and another one in Brecon. Lloyds Bank made a profit of £7.5 billion last year, up from £4.8 billion the year before. This is not a bank that is struggling. This is a bank that owes their communities banks that meet their needs. So, I'd like to ask the Welsh Government exactly what they're doing in order to ensure that there is access to cash within our rural communities.
And secondly, could I ask for a statement from the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, for an update on the phased ban on greyhound racing? In March this year, the consultation ended, and we've heard nothing with regard to the timetable. In June of this year, the Greyhound Board of Great Britain published their report revealing a shocking 47 per cent increase in racing-related canine deaths and euthanasia cases. This cannot be allowed to continue, so I'd like an update on the timetable please. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Prynhawn da, Trefnydd. Hoffwn ofyn am ddau ddatganiad, os caf i, gydag un gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a Chynllunio ynghylch banciau gwledig. Mae Banc Lloyds wedi cyhoeddi y bydd trydydd Banc Lloyds yn cau ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. Maen nhw wedi cau un yn Ystradgynlais, maen nhw'n bwriadu cau un yn Llanandras, ac un arall yn Aberhonddu. Gwnaeth Banc Lloyds elw o £7.5 biliwn y llynedd, cynnydd o £4.8 biliwn y flwyddyn flaenorol. Nid yw hwn yn fanc sydd mewn trafferthion. Mae hwn yn fanc y mae dyletswydd arno i ddarparu banciau i'w gymunedau sy'n diwallu eu hanghenion. Felly, hoffwn ofyn i Lywodraeth Cymru beth yn union maen nhw'n ei wneud i sicrhau bod modd cael gafael ar arian parod yn ein cymunedau gwledig.
Ac yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, am ddiweddariad ar y gwaharddiad graddol ar rasio milgwn? Ym mis Mawrth eleni, daeth yr ymgynghoriad i ben, a dydyn ni ddim wedi clywed unrhyw beth o ran yr amserlen. Ym mis Mehefin eleni, cyhoeddodd Bwrdd Milgwn Prydain Fawr eu hadroddiad yn datgelu cynnydd brawychus o 47 y cant mewn marwolaethau cŵn ac achosion ewthanasia sy'n gysylltiedig â rasio. Ni ellir caniatáu i hyn barhau, felly hoffwn gael diweddariad ar yr amserlen os gwelwch yn dda. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Thank you for drawing attention to the vast profits of Lloyds Bank, as banks continue to draw out of our communities, come out of our communities, closing bank branches. Three hundred and seventy six bank branches have closed in Wales since January 2015, and that's such a loss to those highly valued services. And you've drawn attention particularly to the needs of people in rural communities. So, we've been championing the specific needs of Welsh communities, looking at accessing cash and face-to-face banking services. Of course, now the Cabinet Secretary for the economy is taking on these responsibilities, and, of course, it's an issue of social justice as well in terms of access to financial services and financial inclusion. We have banking hub roll-outs, and I'm pleased that the UK Government has said that they want to see a network of banking hubs expanded, bu also, looking at our relationships with the Financial Conduct Authority, Link and Cash Access UK, they're championing the needs of sections of the population who rely most on accessing cash and face-to-face banking services. But also, we are working with many of our banking partners in Wales, for example—those who are responsible lenders, not just our credit unions, which, of course, are across Wales, but also those responsible lenders like the Principality Building Society, who are trialling OneBanx. We've also done all our work on the community bank as well.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Diolch am dynnu sylw at elw helaeth Banc Lloyds, wrth i fanciau barhau i dynnu allan o'n cymunedau, dod allan o'n cymunedau, cau canghennau banc. Mae tri chant a saith deg chwech o ganghennau banc wedi cau yng Nghymru ers mis Ionawr 2015, ac mae hynny'n gymaint o golled i'r gwasanaethau gwerthfawr hynny. Ac rydych wedi tynnu sylw yn arbennig at anghenion pobl mewn cymunedau gwledig. Felly, rydym wedi bod yn hyrwyddo anghenion penodol cymunedau Cymru, gan edrych ar gael mynediad at wasanaethau bancio arian parod ac wyneb yn wyneb. Wrth gwrs, nawr mae Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi yn ysgwyddo'r cyfrifoldebau hyn, ac, wrth gwrs, mae'n fater o gyfiawnder cymdeithasol hefyd o ran mynediad at wasanaethau ariannol a chynhwysiant ariannol. Mae gennym hybiau bancio yn cael eu cyflwyno, ac rwy'n falch bod Llywodraeth y DU wedi dweud eu bod am weld rhwydwaith o hybiau bancio yn ehangu, ond hefyd, wrth edrych ar ein perthynas â'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol, Link a Cash Access UK, maen nhw'n hyrwyddo anghenion rhannau o'r boblogaeth sy'n dibynnu fwyaf ar gael mynediad at wasanaethau bancio arian parod ac wyneb yn wyneb. Ond hefyd, rydym yn gweithio gyda nifer o'n partneriaid bancio yng Nghymru, er enghraifft—y rhai sy'n fenthycwyr cyfrifol, nid ein hundebau credyd yn unig, sydd, wrth gwrs, ledled Cymru, ond hefyd y benthycwyr cyfrifol hynny fel Cymdeithas Adeiladu Principality, sy'n treialu OneBanx. Rydym hefyd wedi gwneud ein holl waith ar y banc cymunedol.
So, diolch yn fawr am eich cwestiwn. Obviously, symudwn ni ymlaen â hyn gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi.
Thank you very much for your question. We will be progressing this with the Cabinet Secretary for the economy.
Right, if we move to the second question, in terms of the response, I’m sure, from the Deputy First Minister and Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs, it is important that we look at timelines now on licensing of animal welfare establishments. It closed in March, as you know. It received over 1,100 detailed responses. It does help inform the development of a national model for the regulation of animal welfare, which has come up more than once this afternoon, and it's also a review of current legislation. It looks at where improvements can be made. And, as you know, included in the questions in the consultation was the future of greyhound racing in Wales. So, we're grateful to all of those who responded, we're evaluating the evidence and we'll publish a summary of responses, and the Cabinet Secretary will make a statement on our next steps in due course.
Iawn, os symudwn ni i'r ail gwestiwn, o ran yr ymateb, rwy'n siŵr, gan y Dirprwy Brif Weinidog ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig, mae'n bwysig ein bod yn edrych ar amserlenni nawr ar drwyddedu sefydliadau lles anifeiliaid. Fe gaeodd ym mis Mawrth, fel y gwyddoch chi. Cafwyd dros 1,100 o ymatebion manwl. Mae'n helpu i lywio datblygiad model cenedlaethol ar gyfer rheoleiddio lles anifeiliaid, sydd wedi codi fwy nag unwaith y prynhawn yma, ac mae hefyd yn adolygiad o'r ddeddfwriaeth bresennol. Mae'n edrych ar ble y gellir gwneud gwelliannau. Ac, fel y gwyddoch chi, wedi'i gynnwys yn y cwestiynau yn yr ymgynghoriad oedd dyfodol rasio milgwn yng Nghymru. Felly, rydym yn ddiolchgar i bawb a ymatebodd, rydym yn gwerthuso'r dystiolaeth a byddwn yn cyhoeddi crynodeb o ymatebion, a bydd yr Ysgrifennydd Cabinet yn gwneud datganiad ar ein camau nesaf maes o law.
I’d like to turn to the question of active travel, Trefnydd, to request a debate in Government time. There was a report last week from Audit Wales that showed that our ambitions are a long way from being achieved, echoing a report two weeks before that by the Government's active travel delivery board, which says that progress is painfully slow, both of whom draw heavily on the work of the cross-party group here in the Senedd, which, in its review of the Active Travel (Wales) Act 2013, showed there were a number of areas where improvements need to be made.
And the themes are common. There's now a strong evidence base to show that there are problems with data collection, the lack of capacity in councils, and there is a need to prioritise investment where it will have the greatest impact. We heard from Natasha Asghar earlier that there is demand right across Wales for a pipeline of schemes to be developed, and there is some concern that the reprioritisation by the Government to put an emphasis on potholes, which I think we all support, should not come at the expense of the active travel fund, which is a long-term commitment for preventative work, and these things take time to stitch together. So, now is a time to refine our approach, not abandon our approach, and I'd be grateful for a proper chance in Government time to debate this more fully.
Hoffwn droi at y cwestiwn o deithio llesol, Trefnydd, i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth. Roedd adroddiad gan Archwilio Cymru yr wythnos diwethaf a oedd yn dangos bod ein huchelgeisiau ymhell o gael eu cyflawni, gan adleisio adroddiad bythefnos cyn hynny gan fwrdd cyflenwi teithio llesol y Llywodraeth, sy'n dweud bod y cynnydd yn boenus o araf, y ddau ohonynt yn defnyddio yn helaeth waith y grŵp trawsbleidiol yma yn y Senedd, sydd, yn ei adolygiad o Ddeddf Teithio Llesol (Cymru) 2013, yn dangos bod nifer o feysydd lle mae angen gwneud gwelliannau.
Ac mae'r themâu yn gyffredin. Mae sylfaen dystiolaeth gref bellach i ddangos bod problemau gyda chasglu data, y diffyg capasiti mewn cynghorau, ac mae angen blaenoriaethu buddsoddiad lle bydd yn cael yr effaith fwyaf. Clywsom gan Natasha Asghar yn gynharach bod galw ledled Cymru am ddatblygu llif o gynlluniau, ac mae peth pryder na ddylai'r ailflaenoriaethu gan y Llywodraeth i roi pwyslais ar dyllau mewn ffyrdd, yr wyf i'n credu ein bod ni i gyd yn ei gefnogi, ddod ar draul y gronfa teithio llesol, sy'n ymrwymiad hirdymor ar gyfer gwaith ataliol, ac mae'r pethau hyn yn cymryd amser i'w pwytho at ei gilydd. Felly, mae nawr yn amser i fireinio ein dull gweithredu, nid cefnu ar ein dull gweithredu, a byddwn yn ddiolchgar am gyfle priodol yn amser y Llywodraeth i drafod hyn yn llawnach.
Diolch yn fawr, Lee Waters. Can we, as we always do, pay tribute to your work, as the instigator, I have to say, of the active travel Act, but also for the issues that you have taken forward consistently throughout your working and political life? I think the Audit Wales active travel report was important, as you say. Many of the issues were already recognised. They've been raised by the cross-party group, I understand, on the active travel Act, back in 2022. So, just taking on board the points that you've made, you will be aware, of course, of the active travel delivery plan 2024-27. That was developed very much in response to the cross-party group findings published earlier this year, and it is about how this is implemented along with the roll-out of the national travel survey. But I think we're in an excellent position now with Transport for Wales—looking to the Cabinet Secretary for transport—supporting local authorities and also the corporate joint committees to deliver those improvements. We need community engagement in planning and design and schemes to support the right opportunities for more making trips by foot and by cycle, but also very helpful to make that connection also with access to public services as well.
Diolch yn fawr, Lee Waters. A gawn ni, fel rydyn ni bob amser, dalu teyrnged i'ch gwaith, fel y sbardunydd, mae'n rhaid i mi ddweud, o'r Ddeddf teithio llesol, ond hefyd am y materion rydych chi wedi'u datblygu'n gyson drwy gydol eich bywyd gwaith a gwleidyddol? Rwy'n credu bod adroddiad teithio llesol Archwilio Cymru yn bwysig, fel y dywedwch chi. Roedd llawer o'r materion eisoes wedi'u nodi. Maen nhw wedi cael eu codi gan y grŵp trawsbleidiol, rwy'n deall, ar y Ddeddf teithio llesol, yn ôl yn 2022. Felly, dim ond ystyried y pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud, byddwch chi'n ymwybodol, wrth gwrs, o gynllun cyflawni teithio llesol 2024-27. Datblygwyd hwnnw i raddau helaeth mewn ymateb i ganfyddiadau'r grŵp trawsbleidiol a gyhoeddwyd yn gynharach eleni, ac mae'n ymwneud â sut mae hyn yn cael ei weithredu ynghyd â chyflwyno'r arolwg teithio cenedlaethol. Ond rwy'n credu ein bod mewn sefyllfa ragorol nawr gyda Trafnidiaeth Cymru—gan edrych at Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth—yn cefnogi awdurdodau lleol a hefyd y cyd-bwyllgorau corfforedig i gyflawni'r gwelliannau hynny. Mae angen ymgysylltu â'r gymuned ym maes cynllunio a dylunio a chynlluniau i gefnogi'r cyfleoedd cywir ar gyfer mwy o deithiau ar droed ac ar feic, ond hefyd yn ddefnyddiol iawn i wneud y cysylltiad hwnnw hefyd â mynediad at wasanaethau cyhoeddus hefyd.
Diolch i'r Trefnydd. We're out of time on this business statement, even though I have at least three more speakers wanting to contribute. Could I just suggest to political groups that, if you have speakers calling for statements, and you have many down for the day, that those other speakers in your groups could just ask for one statement rather than one, two or possibly three statements? That would have enabled me today most definitely to have called all speakers from all groups. Just a little point for the future.
Diolch i'r Trefnydd. Mae ein hamser ar ben ar y datganiad busnes hwn, er bod gen i o leiaf dri siaradwr arall eisiau cyfrannu. A gaf i awgrymu wrth grwpiau gwleidyddol, os oes gennych chi siaradwyr yn galw am ddatganiadau, a bod gennych chi lawer i lawr am y diwrnod, y gallai'r siaradwyr eraill hynny yn eich grwpiau ofyn am un datganiad yn hytrach nag un, dau neu dri datganiad o bosibl? Byddai hynny wedi fy ngalluogi heddiw yn bendant i fod wedi galw'r holl siaradwyr o bob grŵp. Dim ond pwynt bach ar gyfer y dyfodol.
Cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau nesaf yn unol â Rheolau Sefydlog 12.24 a 12.40. Os nad oes yna unrhyw wrthwynebiad, rwy'n cynnig bod y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio ar gyfer eu trafod a'u pleidleisio. Os nad oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu hynny, fe wnawn ni wneud hynny. A gaf i alw am aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol? Yn ffurfiol gan y Trefnydd?
The next item is a motion to elect Members to committees. In accordance with Standing Orders 12.24 and 12.40, unless there are any objections, I propose that the motions to elect Members to committees are grouped for debate and for voting. Does any Member object? No. We will do that. I call on a member of the Business Committee to formally move the motions. Formally, Trefnydd?
Cynnig NNDM8669 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol:
1. Mick Antoniw (Llafur Cymru) yn lle Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.
2. John Griffiths (Llafur Cymru) yn aelod amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru).
Motion NNDM8669 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects:
1. Mick Antoniw (Welsh Labour) in place of Mark Drakeford (Welsh Labour) as a member of the Standards of Conduct Committee.
2. John Griffiths (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) as alternate member of the Standards of Conduct Committee.
Cynnig NNDM8670 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Vaughan Gething (Llafur Cymru) yn lle Rhianon Passmore (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Deisebau.
Motion NNDM8670 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Vaughan Gething (Welsh Labour) in place of Rhianon Passmore (Welsh Labour) as a member of the Petitions Committee.
Cynnig NNDM8671 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Lesley Griffiths (Llafur Cymru) yn lle Sarah Murphy (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.
Motion NNDM8671 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Lesley Griffiths (Welsh Labour) in place of Sarah Murphy (Welsh Labour) as a member of the Local Government and Housing Committee.
Cynnig NNDM8672 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Lesley Griffiths (Llafur Cymru) yn lle Mark Drakeford (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Motion NNDM8672 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Lesley Griffiths (Welsh Labour) in place of Mark Drakeford (Welsh Labour) as a member of the Health and Social Care Committee.
Cynnig NNDM8673 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Hannah Blythyn (Llafur Cymru) yn aelod o Bwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.
Motion NNDM8673 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Hannah Blythyn (Welsh Labour) as a member of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee.
Cynnig NNDM8674 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mick Antoniw (Llafur Cymru) yn lle Carolyn Thomas (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.
Motion NNDM8674 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mick Antoniw (Welsh Labour) in place of Carolyn Thomas (Welsh Labour) as a member of the Equality and Social Justice Committee.
Cynnig NNDM8675 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Vaughan Gething (Llafur Cymru) yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.
Motion NNDM8675 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Vaughan Gething (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour) as a member of the Children, Young People and Education Committee.
Cynnig NNDM8676 Elin Jones
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol Rhianon Passmore (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Diben Arbennig Ymchwiliad Covid-19 Cymru.
Motion NNDM8676 Elin Jones
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects Rhianon Passmore (Welsh Labour) as a member of the Wales Covid-19 Inquiry Special Purpose Committee.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Yn ffurfiol. Diolch yn fawr. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, ac felly mae'r cynigion yna wedi eu derbyn o dan Reol Sefydlog 12.36.
Formally. Thank you very much. Does any Member object? No. Those motions are therefore agreed under Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Datganiad gan y Prif Weinidog nesaf ar gysylltiadau rhynglywodraethol. Y Prif Weinidog felly i wneud ei datganiad—Eluned Morgan.
The next item is a statement by the First Minister on inter-governmental relations. I call on the Prif Weinidog to make the statement—Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. The Welsh Government is determined to deliver on our priorities. We will do this by working with public sector partners, those in Wales and beyond, in particular the new UK Labour Government. As First Minister, I commit to bringing energy and respect to this important work, and continue to stand up for Wales’s interests within a thriving and vibrant union. Two Governments working together for the benefit of Wales is in the best interests of people right across the country.
We have not always seen respect in our inter-governmental landscapes over the last decade and a half. Of the 25 years of devolution, half of that time has been spent working alongside a Government that doesn’t respect the devolution settlement, and didn’t have Wales’s best interests at heart. We will shortly be laying and publishing the 2023-2024 inter-governmental relations annual report. I'm not going to dwell on that further, but I invite Members to read it and reflect for themselves on how inter-governmental relationships suffered during the previous UK Government’s time in power.
The formation of the new UK Government has provided a major opportunity to reset relations and begin a new era of partnership between the Welsh and UK Governments. We are determined to work together in the interests of delivering for the citizens of Wales. This doesn't mean that we will always choose the same path as colleagues working in London, but when we do disagree, we'll do that with respect and we'll always ensure that those decisions work in the best interests of the people of Wales.
That shared commitment to reset relations has already been very evident over the summer. I have had conversations with the Prime Minister, Chancellor and the Secretary of State for Wales to facilitate a collective response to critical immediate issues—on Tata, on public sector pay, on the issues that matter most to the people of Wales. Those conversations have opened a space to work in partnership to support and respect each other’s priorities.
We've seen positive engagement on the UK Government’s legislative programme, and we look forward to working with them on Bills in that programme that can benefit Wales. There are clearly areas where we in Wales can share our own experience and expertise, and we stand ready to do so. I also look forward to working together with the new UK Government to strengthen the Sewel convention through a new memorandum of understanding outlining how the nations will work together for the common good.
Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru yn benderfynol o gyflawni ein blaenoriaethau. Fe fyddwn ni'n gwneud hyn drwy weithio gyda phartneriaid yn y sector cyhoeddus, y rhai hynny sydd yng Nghymru a thu hwnt, y Llywodraeth Lafur newydd yn y DU yn arbennig. Fel Prif Weinidog, rwy'n ymrwymo i ddod ag egni a pharch i'r gwaith pwysig hwn, a pharhau i ddal ati i sefyll dros fuddiannau Cymru mewn undeb ffyniannus a bywiog. Mae bod â dwy Lywodraeth yn cydweithio er mwyn Cymru er lles pennaf pobl ledled y wlad.
Nid yw parch wedi bod yn amlwg bob amser yn ein tirweddau rhynglywodraethol dros y degawd a hanner diwethaf. O'r 25 mlynedd o ddatganoli, fe dreuliwyd hanner yr amser hwnnw yn gweithio ochr yn ochr â Llywodraeth nad oedd yn parchu'r setliad datganoli, ac nid oedd â lles pennaf Cymru wrth ei chalon. Cyn bo hir, fe fyddwn ni'n gosod ac yn cyhoeddi adroddiad blynyddol cysylltiadau rhynglywodraethol 2023-2024. Dydw i ddim yn mynd i ymhelaethu rhagor ar hynny nawr, ond rwy'n gwahodd yr Aelodau i'w ddarllen eu hunain a myfyrio ar sut y dioddefodd y berthynas rynglywodraethol yn ystod y cyfnod y bu Llywodraeth flaenorol y DU mewn grym.
Mae ffurfio Llywodraeth newydd yn y DU wedi estyn cyfle mawr i ni ailosod y cysylltiadau a dechrau ar gyfnod newydd o bartneriaeth rhwng Llywodraethau Cymru a'r DU. Rydym ni'n benderfynol o weithio gyda'n gilydd i gyflawni er budd dinasyddion Cymru. Nid yw hyn yn golygu y byddwn ni'n dewis yr un llwybr â chydweithwyr sy'n gweithio yn Llundain bob amser, ond pan fyddwn yn anghytuno, fe fyddwn yn gwneud hynny â pharch ac fe fyddwn ni'n sicrhau bob amser y bydd y penderfyniadau hynny'n gweithio er lles pennaf pobl Cymru.
Mae'r ymrwymiad hwnnw a rennir i ailosod cysylltiadau wedi bod yn amlwg iawn eisoes dros yr haf. Rwyf i wedi cael sgyrsiau gyda'r Prif Weinidog, y Canghellor ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru i hwyluso ymateb ar y cyd i faterion brys allweddol—o ran Tata, cyflogau'r sector cyhoeddus, y materion sydd bwysicaf i bobl Cymru. Mae'r sgyrsiau hynny wedi rhoi cyfle i weithio mewn partneriaeth i gefnogi a pharchu blaenoriaethau ein gilydd.
Rydym ni wedi gweld ymgysylltiad cadarnhaol ar raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth y DU, ac rydym ni'n edrych ymlaen at weithio gyda nhw ar Filiau yn y rhaglen honno a all fod o fudd i Gymru. Mae hi'n amlwg y ceir meysydd lle gallwn ni yng Nghymru rannu ein profiad a'n harbenigedd ein hunain, ac rydym ni'n barod iawn i wneud felly. Rwy'n edrych ymlaen at gydweithio â Llywodraeth newydd y DU hefyd i rymuso confensiwn Sewel trwy gyfrwng memorandwm dealltwriaeth newydd i amlinellu sut bydd y cenhedloedd yn gweithio gyda'i gilydd er lles pawb.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Mae ein hymgysylltiad gyda'r Canghellor a'r Prif Ysgrifennydd i'r Trysorlys wedi adlewyrchu ailosodiad positif o berthnasoedd ac adfywiad ysbryd cydweithredol. Pan wnaeth cyn Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a minnau gyfarfod â'r Canghellor ym mis Awst, fe wnaethom ni gytuno ar yr angen i osod sylfaen am berthynas agos a chynhyrchiol i gyflawni canlyniadau clir ar gyfer ein blaenoriaethau cyffredin yng Nghymru. Fe wnes i dynnu sylw at y materion sy'n bwysig i Gymru, gan gynnwys ein hymgysylltiad yn adolygiad gwariant y Deyrnas Unedig, cyllid teg i Gymru a hyblygrwydd cyllidebol.
Rhaid i ni gofio bod record economaidd Llywodraeth flaenorol y Deyrnas Unedig dros y 14 mlynedd diwethaf wedi gadael heriau sylweddol. Bydd mynd i'r afael â'r effeithiau ar unigolion, cymunedau a chyllid cyhoeddus yn cymryd ymdrech ac amser sylweddol. Er hynny, dwi'n hyderus y bydd, yn Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig, gyda ni bartner ymroddedig a fydd yn gweitho gyda ni ar y weledigaeth rŷn ni'n ei rhannu ar gyfer dyfodol Cymru. Wrth gwrs, nid yw perthnasoedd rhynglywodraethol ar draws yr ynysoedd hyn yn ddwyochrog yn unig. Mae Llywodraeth Cymru wedi elwa o berthnasoedd cryf gyda'r Llywodraethau datganoledig eraill, a hefyd gyda Chyngor Prydain ac Iwerddon. Byddwn ni'n parhau i adeiladu ar y perthnasoedd cadarnhaol hyn.
Our engagement with the Chancellor and Chief Secretary to the Treasury has very much reflected a positive resetting of relationships and reinvigoration of collaborative spirit. When the then Cabinet Secretary for Finance and I met with the Chancellor in August, we agreed on the need to set the foundations for a close and productive relationship to achieve tangible outcomes for our shared priorities in Wales. I was able to highlight the issues that are important to Wales, including our engagement in the UK spending review, fair funding for Wales and budgetary flexibilities.
We must remember that the previous UK Government's economic record over the past 14 years has left significant challenges. Addressing the impacts on individuals, communities and public finances will require considerable time and effort. However, I am confident that, in the new UK Government, we have a committed partner who will work with us on a shared vision for Wales’s future. Of course, inter-governmental relationships across these islands are not simply bilateral. The Welsh Government has always benefited from strong relationships with the other devolved Governments, and with the British-Irish Council. We will continue to build on these positive relationships.
The Welsh Government continues to believe that the review of inter-governmental relations, agreed in January 2022, can provide the machinery needed to bring the Governments of the UK together, to discuss the right things at the right time. But there are more connections to be made and strengthened, and that is why we welcome the Prime Minister’s proposal for a new council of nations and regions—a way to bring together the Governments and the mayors of combined authorities across the UK. I look forward to participating in the first meeting, which will be held in the coming weeks.
In strengthening our inter-governmental relations and the devolution settlement, we'll seek to progress and build on the conclusions and recommendations of the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. The strengthening of inter-governmental relations since the UK elections is something to be really strongly welcomed. The Welsh Government will seek to capitalise on the opportunity to work in partnership with the UK Government for the benefit of the people of Wales.
Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i fod o'r farn y gall yr adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, y cytunwyd arno ym mis Ionawr 2022, ddarparu'r peirianwaith angenrheidiol i ddwyn llywodraethau'r DU ynghyd, i drafod y materion priodol ar yr adeg briodol. Ond mae angen gwneud a chryfhau mwy o gysylltiadau, a dyna pam rydym ni'n croesawu cynnig y Prif Weinidog am gyngor newydd o genhedloedd a rhanbarthau—ffordd o ddod â'r Llywodraethau a meiri'r awdurdodau cyfun ledled y DU at ei gilydd. Rwy'n edrych ymlaen at gymryd rhan yn y cyfarfod cyntaf, a gaiff ei gynnal yn ystod yr wythnosau nesaf.
Wrth gryfhau ein cysylltiadau rhynglywodraethol a'r setliad datganoli, fe fyddwn ni'n ceisio symud ymlaen ac ategu casgliadau ac argymhellion y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Mae grymuso cysylltiadau rhynglywodraethol ers etholiadau'r DU yn rhywbeth i'w groesawu yn fawr iawn. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn ceisio manteisio ar y cyfle i weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth y DU er budd pobl Cymru.
The First Minister, in her opening remarks, tried to paint a picture of non-co-operation in the 14 years of the Conservative Government in Westminster. I find that bizarre, when you think there was a referendum for further law-making powers for this place in 2011; there was the Silk commission; there were two Welsh Acts that transferred huge amounts of responsibilities, rightly, to this Parliament; and there was the dividend, as I see it, from Brexit, which brought powers from Brussels to this institution. We can debate the other points, but 80 responsibilities came back to this place from Brussels.
I can also remember that the leaders at the time would spend considerable time in Cathays Park, and in Westminster, discussing and debating what should be within those Welsh Bills that came forward transferring those responsibilities, and there was genuine co-operation. So, far from it being a barren desert of co-operation, there were solid negotiations with tangible results. That's why we sit in a legislative Parliament with tax-raising powers today, here in Cardiff Bay, rather than the talking shop that was set up by the Labour Party after the 1997 referendum.
I have a series of questions to ask the First Minister, because she highlights meetings that have been undertaken between herself and her Cabinet colleagues and Ministers in Westminster. I pressed her, in First Minister's questions, about this offer to take waiting-list patients into capacity that is deemed available in England, yet I note the statement doesn't touch on a single meeting between Wes Streeting, the health Minister, and any of her Ministers, despite her listing a series of discussions and meetings that she and other Ministers have had with other senior figures within the Westminster Government. So, can she, in reply to me, confirm how many meetings have taken place between Welsh Government Ministers, and, indeed, herself, and the health Minister in London, to discuss the capacity, the resource, and the ability for people to access this offer that was announced at the Labour Party conference yesterday? I think that's a legitimate question when people are trying to understand whether it's just a press release or a solid offer that has come forward from the Westminster Government in this new era of co-operation.
I also note that she highlights meetings between the Chancellor, the Chief Secretary to the Treasury and the finance Minister here in Cardiff Bay. We know that one of the biggest announcements that's been made since Labour took office in London is the withdrawal of the winter fuel allowance for pensioners that will take £110 million away from pensioners and affect 400,000 households, with 580,000 pensioners losing that right to warm their homes this winter, because they won't have that benefit. So, can she highlight to me what representations, in those meetings, she and other Ministers have made to highlight the detrimental impact to Welsh pensioners and, indeed, communities across Wales? Because it's all well and good talking about the reforming of the funding formula and end-of-year budget flexibilities, but a real, tangible result of Labour taking control on 4 July is the withdrawal of the winter fuel allowance for pensioners here in Wales. So, what representations did you make, First Minister, and what representations did your Cabinet colleagues make?
I'd also like to try and understand, given the Secretary of State for Wales's aversion to actually engaging in any of the independent commission's recommendations, which was a considerable piece of work that the Welsh Government was supporting in its earlier tenure, after 2021, how you are going to actually bring forward those proposals with the Westminster Government's engagement, and bring forward the support that the Welsh Government wish to achieve in Westminster of devolution of aspects of the justice system and other areas that you believe would be best served here in Wales. I and the Welsh Conservatives don't believe that is the case, but as that piece of work was such a big piece of the Welsh Government's work in the early years of this Parliament, it's interesting to try and understand, given this wonderful new era that we have of inter-governmental relations, when we're going to see tangible results on progress on the independent commission on constitutional change.
And then the final question I have to her is this: given that she has such a low regard for the relationship of the Prime Minister and her, and that she has such a regard for building a relationship with Donald Trump—because she puts the two relationships on the same pedestal—how is she, going forward, going to make sure that she can get through the front door to No. 10 to have those discussions with the Prime Minister? Because it's a pretty low bar when you're on a tv programme and you say you have a better chance of influencing Donald Trump than you do the party leader in London, who is the Prime Minister. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Ceisiodd y Prif Weinidog, yn ei sylwadau agoriadol, greu darlun o ddiffyg cydweithrediad yn ystod y 14 mlynedd y bu Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan. Rwy'n rhyfeddu at hynny, pan feddyliwch chi am y refferendwm a fu ar bwerau deddfu pellach ar gyfer y lle hwn yn 2011; cafwyd comisiwn Silk; cafwyd dwy Ddeddf Cymru a oedd yn trosglwyddo symiau enfawr o gyfrifoldebau, yn briodol, i'r Senedd hon; ac fe gafwyd y difidend, fel rwyf i'n ei weld, yn sgil Brexit, a ddaeth â phwerau o Frwsel i'r sefydliad hwn. Fe allwn ni drafod y pwyntiau eraill, ond dychwelwyd 80 o gyfrifoldebau o Frwsel i'r lle hwn.
Rwy'n gallu cofio hefyd y byddai'r arweinwyr ar y pryd yn treulio cryn amser ym Mharc Cathays, ac yn San Steffan, yn trin ac yn trafod yr hyn a ddylai fod yn y Biliau Cymru hynny a gyflwynwyd wrth drosglwyddo'r cyfrifoldebau hynny, ac fe fu yna gydweithrediad gwirioneddol. Felly, ymhell o fod yn anialwch diffaith o ran cydweithredu, cafwyd trafodaethau cadarn gyda chanlyniadau diriaethol. Dyna pam rydym ni'n eistedd mewn Senedd ddeddfwriaethol gyda phwerau i godi trethi heddiw, yma ym Mae Caerdydd, yn hytrach na'r siop siarad a sefydlwyd gan y Blaid Lafur ar ôl refferendwm 1997.
Mae gennyf gyfres o gwestiynau i'w gofyn i'r Prif Weinidog, oherwydd mae hi'n tynnu sylw at gyfarfodydd a gynhaliwyd rhyngddi hi a'i chyd-Aelodau yn y Cabinet a Gweinidogion yn San Steffan. Roeddwn i'n pwyso arni hi, yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, am ateb o ran y cynnig hwn i gymryd cleifion ar y rhestr aros i gapasiti a fernir ei fod ar gael yn Lloegr, ac eto rwy'n nodi nad yw'r datganiad yn sôn am unrhyw gyfarfod rhwng Wes Streeting, y Gweinidog iechyd, ac unrhyw un o'i Gweinidogion hi, er iddi restru cyfres o drafodaethau a chyfarfodydd a gafodd hi a Gweinidogion eraill gydag uwch swyddogion eraill yn Llywodraeth San Steffan. Felly, a all hi, mewn ymateb i mi, gadarnhau faint o gyfarfodydd sydd wedi digwydd rhwng Gweinidogion Llywodraeth Cymru ac, yn wir, rhyngddi hi ei hun a'r Gweinidog iechyd yn Llundain, i drafod y capasiti, yr adnodd, a'r gallu i bobl fanteisio ar y cynnig hwn a gyhoeddwyd yng nghynhadledd y Blaid Lafur ddoe? Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn teg wrth i bobl geisio deall ai dim ond datganiad i'r wasg oedd hwn neu gynnig cadarn a gyflwynwyd gan Lywodraeth San Steffan yn yr oes newydd hon o gydweithio.
Rwy'n nodi hefyd ei bod hi'n tynnu sylw at gyfarfodydd rhwng y Canghellor, Prif Ysgrifennydd y Trysorlys a'r Gweinidog cyllid yma ym Mae Caerdydd. Fe wyddom ni mai un o'r cyhoeddiadau mwyaf a wnaethpwyd ers i Lafur ddod i rym yn Llundain yw tynnu lwfans tanwydd y gaeaf oddi ar bensiynwyr a fydd yn cymryd £110 miliwn oddi wrth bensiynwyr ac yn effeithio ar 400,000 o aelwydydd, gyda 580,000 o bensiynwyr yn colli'r hawl i gynhesu eu cartrefi fel hyn y gaeaf hwn, oherwydd ni fydd y budd hwnnnw ar gael iddyn nhw. Felly, a all hi dynnu sylw at unrhyw drafodaethau, yn y cyfarfodydd hynny, a gafodd hi a Gweinidogion eraill i dynnu sylw at yr effaith niweidiol ar bensiynwyr Cymru ac, yn wir, ar gymunedau ledled Cymru? Oherwydd un peth yw sôn am ddiwygio'r fformiwla ariannu a hyblygrwydd cyllideb diwedd blwyddyn, ond peth arall yw'r canlyniad gwirioneddol a diriaethol pan ddaeth Llafur i rym ar 4 Gorffennaf sef diddymu lwfans tanwydd y gaeaf i bensiynwyr yma yng Nghymru. Felly, pa drafodaethau a gawsoch chi, Prif Weinidog, a pha drafodaethau a gafodd eich cydweithwyr chi yn y Cabinet?
Fe hoffwn i geisio deall hefyd, o ystyried gwrthwynebiad Ysgrifennydd Gwladol Cymru i gymryd rhan wirioneddol yn unrhyw un o argymhellion y comisiwn annibynnol, a oedd yn ddarn sylweddol o waith yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi yn ei daliadaeth gynharach, wedi 2021, sut ydych chi am gyflwyno'r cynigion hynny gydag ymgysylltiad Llywodraeth San Steffan, mewn gwirionedd, a chyflwyno'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn dymuno ei chyflawni yn San Steffan o ran datganoli agweddau ar y system gyfiawnder a meysydd eraill yn eich barn chi a fyddai'n cael eu cyflawni orau yma yng Nghymru. Nid yw'r Ceidwadwyr Cymreig na minnau o'r farn fod hynny'n wir, ond gan fod y darn hwnnw o waith wedi bod yn ddarn mor fawr i Lywodraeth Cymru ym mlynyddoedd cynnar y Senedd hon, mae'n ddiddorol ceisio deall, o ystyried yr oes newydd ragorol hon sydd gennym ni o ran cysylltiadau rhynglywodraethol, pan fyddwn ni'n gweld canlyniadau diriaethol gyda chynnydd o ran y comisiwn annibynnol ar newid cyfansoddiadol.
A'r cwestiwn olaf sydd gennyf iddi hi yw hwn: o ystyried pa mor fychan yw'r parch sydd ganddi at y berthynas rhyngddi â'r Prif Weinidog, a maint ei pharch at feithrin perthynas â Donald Trump—oherwydd mae hi'n rhoi'r ddwy berthynas ar yr un pedestal—sut mae hi, wrth symud ymlaen, am wneud yn siŵr y bydd hi'n gallu mynd i mewn drwy'r drws ffrynt i Rif 10 i gynnal y trafodaethau hynny gyda'r Prif Weinidog? Oherwydd mae'r bar yn isel iawn pan fyddwch chi'n dweud ar raglen deledu y byddai gennych chi well siawns o ddylanwadu ar Donald Trump nag ar arweinydd y blaid yn Llundain, sy'n Brif Weinidog y DU. Diolch i chi, Dirprwy Lywydd.
Thanks very much. I'm going to talk about my experience with the UK Government. To be honest, it was very limited. During the pandemic, to be fair, there were really strong relationships, very consistent discussions with people like Matt Hancock, people like Sajid Javid, and the moment they left the scene there was no relationship at all. That coincided with the time of absolute turmoil in your party. The real problem is that that turmoil infected everything that was going on in Government. They were wasted years, when people could have seen a difference in their lives. The fact is that that inter-governmental relationship absolutely broke down. I'm not sure how it worked for other members of the Government team, but I'm speaking for myself, and I can tell you that there was no relationship. So, I think you have got to take a degree of responsibility in the Tory party for that.
You talked about a dividend from Brexit. Well, I can't see much of a dividend from Brexit. Last week in a letter, you asked me to justify, after I spoke in First Minister's questions, how I could say that our exports have dropped. I hope you saw evidence to demonstrate that they have dropped. And also you promised in that referendum that Wales wouldn't be worse off financially, and it is. That is undeniable.
I don't know what's happened during the summer. It was a very strange summer, wasn't it? It was certainly a very strange summer for me. But it seemed like a bit of a strange summer for you, because you turned up at an agricultural show and you were genuinely asking people, 'Are you for or against devolution?' What a mad world you're living in, when you're sitting in this Parliament, and soon you're going to be going out and asking people about whether they should vote for you, and you're not even sure whether this place should exist. I've been in this position for 48 days—[Interruption.]
Diolch yn fawr iawn. Rwyf i am sôn am fy mhrofiad i gyda Llywodraeth y DU. A bod yn onest, roedd yn gyfyngedig iawn. Yn ystod y pandemig, a bod yn deg, roedd yna berthynas gref iawn, trafodaethau cyson iawn gyda phobl fel Matt Hancock, pobl fel Sajid Javid, ac o'r eiliad y gwnaethon nhw adael y llwyfan doedd dim unrhyw berthynas o gwbl. Roedd hynny'n gyfamserol ag amser y cwthrwfl llwyr yn eich plaid chi. Y gwir broblem yw bod y cythrwfl hwnnw wedi heintio popeth a oedd yn digwydd yn y Llywodraeth. Fe wastraffwyd y blynyddoedd hynny pryd y gallai pobl fod wedi gweld gwahaniaeth yn eu bywydau. Y gwir amdani yw bod y berthynas rynglywodraethol honno wedi chwalu yn llwyr. Dydw i ddim yn siŵr sut roedd hynny'n gweithio i aelodau eraill ar dîm y Llywodraeth, ond rwy'n siarad drosof fy hunan, ac rwyf i'n gallu dweud wrthych chi nad oedd yna berthynas. Felly, rwy'n credu ei bod yn rhaid i chi yn y blaid Dorïaidd gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am hynny.
Roeddech chi'n siarad am fudd yn sgil Brexit. Wel, nid wyf i'n gallu gweld llawer o fudd yn sgil Brexit. Yr wythnos diwethaf fe wnaethoch chi ofyn i mi, mewn llythyr, a fyddwn i'n cyfiawnhau, ar ôl i mi siarad yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, sut y gallwn ddweud bod ein hallforion ni wedi lleihau. Rwy'n gobeithio eich bod chi wedi gweld tystiolaeth i ddangos eu bod nhw wedi lleihau. Ac fe wnaethoch chi addo hefyd yn y refferendwm hwnnw na fyddai Cymru yn waeth ein byd yn ariannol, ac mae hi felly arnom ni. Mae hynny'n ddiamheuol.
Dydw i ddim yn gwybod beth ddigwyddodd yn ystod yr haf. Roedd yn haf rhyfedd iawn, onid oedd? Roedd yn sicr yn haf rhyfedd iawn i mi. Ond mae'n ymddangos yn haf ychydig yn rhyfedd i chithau, oherwydd fe aethoch chi i sioe amaethyddol ac roeddech yn gofyn yn wirioneddol i bobl, 'A ydych chi o blaid neu yn erbyn datganoli?' Dyna fyd gwallgof rydych yn byw ynddo, yn eistedd yn y Senedd hon, ac ymhen ychydig amser byddwch chi'n mynd allan i ofyn i bobl a ddylen nhw fod yn pleidleisio drosoch chi, a dydych chi ddim yn sicr iawn a ddylai'r lle hwn fodoli hyd yn oed. Rwyf i wedi bod yn y swydd hon am 48 diwrnod—[Torri ar draws.]
Can we allow the First Minister to respond, please?
A gawn ni roi cyfle i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch chi'n dda?
I've been in this position for 48 days, and as it happens, it turns out that I am managing to have lots of meetings with lots of people in the UK Government. So, I do have influence; I probably wouldn't have that influence with some people the other side of the Atlantic. So, it's great. The important thing for me is that, actually, we deliver as a result of those conversations. It is still very early days, but, already, we've delivered inflation-busting pay rises, we've delivered a better deal than you were able to offer in Tata, and we've also been able to work together on an expansion to rail services in north Wales. Those are three very tangible differences in 48 days. I think that's something we can be proud of. We've done that in 48 days. Just hold your breath, because there's a heck of a lot more coming.
Rwyf i wedi bod yn y swydd hon am 48 diwrnod, ac fel mae'n digwydd, mae'n ymddangos fy mod i'n llwyddo i gynnal llawer o gyfarfodydd gyda llawer o bobl yn Llywodraeth y DU. Felly, mae gen i ddylanwad; mae'n debyg iawn na fyddai'r un dylanwad hwnnw gennyf i ar rai pobl sydd ar yr ochr arall i'r Iwerydd. Felly, mae'n wych. Y peth pwysig i mi yw ein bod ni, mewn gwirionedd, yn cyflawni rhywbeth o ganlyniad i'r sgyrsiau hynny. Mae'n gynnar iawn o hyd, wrth gwrs, ond rydym ni eisoes wedi cyflwyno codiadau cyflog sydd ymhell dros gyfradd chwyddiant, rydym ni wedi cyflawni cytundeb gwell nag yr oeddech chi yn gallu ei gynnig yn Tata, ac rydym ni wedi gallu cydweithio hefyd ar ehangu gwasanaethau rheilffyrdd yn y gogledd. Dyna dri gwahaniaeth sylweddol iawn mewn 48 diwrnod. Rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth y gallwn ni fod yn falch ohono. Fe wnaethom ni hynny mewn 48 diwrnod. Daliwch yn sownd, oherwydd mae llawer iawn i ddod eto.
The First Minister, very kindly, wanted to give me a lesson earlier this afternoon about how devolution works. Essentially, don't mention UK Government, don't mention Keir Starmer in the Welsh Parliament—we're here to talk about devolved things. And I get it, it is rather difficult. It turns out some of his actions are rather unpopular. Maybe it's, 'Don't be critical about Keir Starmer or UK Government.' Maybe I understood. But since then she's been more than happy to talk about Wales’s relationship with the UK Government in answer to other questions—how the relationship works on health and so on. And now we have this statement, at her instigation, literally about the relationship between Welsh Government and UK Government, reminding us that the nature of the relationship that Wales has with other parts of these islands and, yes, with the UK Government and the Prime Minister—I'll name him, Keir Starmer—is rather important. That's number 22, I think, isn't it? She really cannot pick and choose. I will hold him to account from here in the Welsh Parliament.
Roedd y Prif Weinidog, yn garedig iawn, yn awyddus i roi gwers i mi yn gynharach y prynhawn yma ar sut mae datganoli yn gweithio. Yn ei hanfod, peidiwch â sôn am Lywodraeth y DU, peidiwch â sôn am Keir Starmer yn Senedd Cymru—rydym ni yma i siarad am bethau datganoledig. Ac rwy'n deall hynny, mae'n anodd iawn. Mae'n ymddangos bod rhai o'i gamau ef yn weddol amhoblogaidd. Efallai mai 'Peidiwch â bod yn feirniadol am Keir Starmer na Llywodraeth y DU' oedd ystyr hynny. Efallai fy mod i wedi deall. Ond ers hynny mae hi wedi bod yn fwy na pharod i siarad am berthynas Cymru gyda Llywodraeth y DU wrth ateb cwestiynau eraill—sut mae'r berthynas yn gweithio o ran iechyd ac yn y blaen. Ac mae'r datganiad hwn gennym ni nawr, ar ei harchiad hi, yn llythrennol ynglŷn â'r berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, yn ein hatgoffa ni bod natur y berthynas sydd gan Gymru â rhannau eraill o'r ynysoedd hyn ac, ie, â Llywodraeth y DU a Phrif Weinidog y DU—fe wnaf ei enwi, Keir Starmer—yn eithaf pwysig. Dyna rif 22, rwy'n credu, onid e? Ni all hi ddewis a dethol mewn gwirionedd. Rwyf i am ei ddal ef i gyfrif o'r fan hon yn Senedd Cymru.
Dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth er budd bobl Cymru, dyna oedd yr addewid cyn yr etholiad cyffredinol. Dyna dŷn ni fod i'w gredu ydy'r egwyddor sy'n gyrru gwaith y Prif Weinidog newydd. Y broblem, wrth gwrs, ydy bod geiriau’r Prif Weinidog ei hun dros y dyddiau diwethaf wedi tanseilio’r addewid hwnnw. Mae'r cyfaddefiad gan y Prif Weinidog am ei diffyg dylanwad ar Keir Starmer—cymaint ag sydd ganddi hi dros Donald Trump oedd ei geiriau hi—yn achosi pryder.
Two Labour Governments working in partnership for the benefit of the people of Wales—that was the pledge before the general election. That's what we're supposed to believe is the principle driving the work of the new First Minister. The problem, of course, is that the words of the First Minister herself over the past few days have undermined that pledge. The admission from the First Minister on her lack of influence on Keir Starmer—as much influence as she has over Donald Trump, those were her own words—is a cause of concern.
I'll point to three examples of shortfalls in the so-called partnership in power between Labour in Welsh and UK Governments: (1) rather than having to rely on a conference press release, let's see the text of the agreement that underpins its cross-border health plan, so we can interrogate the governance and funding arrangements, otherwise we might think it was just a stunt; (2) a response to a recent Plaid Cymru written question revealed that the First Minister hadn't even tried to fight Wales’s corner on critical issues like devolution of the Crown Estate, something she claims to want urgently. Has the First Minister now had a conversation with the UK Government about the devolution of the Crown Estate? I hope she has. Has she pointed out that, as it stands, the Crown Estate is due to be handed more borrowing powers than her own Welsh Government, or that, as it's currently designed, GB Energy will provide more benefits to businesses and consumers in the south east of England than it will to communities in Wales? And (3), in her statement, the First Minister says she has raised fair funding with the Chancellor, but her concept of what is fair differs rather fundamentally from mine, I must say. She has already confirmed to me in writing that Labour will not honour its previous commitment to scrap the Barnett formula. Perhaps she can explain how she proposes to introduce fairness to a formula that is fundamentally unfair and which one of her predecessors just could not defend.
We know, don't we, that, under the last Tory Government, inter-governmental relations were a one-way street, I agree with the First Minister, with Westminster and Whitehall only wanting to dictate terms to this Senedd, and so often legislation was passed there over the heads of elected Members here, undermining the integrity of Welsh democracy. The evidence that the UK’s inter-governmental infrastructure in general doesn't work is overwhelming. The Institute for Government, UK in a Changing Europe, the Centre on Constitutional Change, among many others, all agree on this point, and the First Minister’s predecessor but one condemned it as 'not fit for purpose'.
But under a new UK Labour Government, what fundamentally has changed? Yes, there are some warmer words. We have some chummy photo shoots outside the Labour conference. But what has fundamentally changed? We don't know yet, for example, how the so-called council of nations and regions will work or whether it'll fit into the UK's existing IGR architecture. What little we know about the design of this new council is strikingly Anglocentric isn't it? We know something about planned relationships between central Government and English regions, but nothing, really, about what it means for Wales, or indeed how Wales, Scotland and Northern Ireland relate to each other. Perhaps the First Minister might explain a little about those relationships.
Rwyf i am dynnu sylw at dair enghraifft o ddiffygion yn y bartneriaeth honedig o ran grym rhwng Llafur yn Llywodraethau Cymru a'r DU: (1) yn hytrach na gorfod dibynnu ar ddatganiad i'r wasg yn y gynhadledd, gadewch i ni weld testun y cytundeb sy'n sail i'w chynllun iechyd trawsffiniol, er mwyn i ni allu archwilio'r trefniadau llywodraethu ac ariannu, fel arall efallai fe allem ni gredu mai dim ond stỳnt ydoedd; (2) roedd ymateb i gwestiwn ysgrifenedig diweddar gan Blaid Cymru yn datgelu nad oedd y Prif Weinidog hyd yn oed wedi ceisio ymladd cornel Cymru ar faterion hanfodol fel datganoli Ystad y Goron, rhywbeth y mae'n ei honni sydd ei angen ar frys. A ydy'r Prif Weinidog wedi cynnal trafodaeth gyda Llywodraeth y DU am ddatganoli Ystad y Goron erbyn hyn? Rwy'n gobeithio ei bod hi. A yw hi wedi nodi y bydd Ystad y Goron, fel mae pethau, yn cael mwy o bwerau benthyca na'i Llywodraeth Cymru ei hun, neu y bydd GB Energy yn darparu mwy o fuddiannau i fusnesau a defnyddwyr yn ne-ddwyrain Lloegr nag y bydd i gymunedau yng Nghymru? A (3), yn ei datganiad hi, mae'r Prif Weinidog yn dweud ei bod wedi codi mater arian teg gyda'r Canghellor, ond mae ei chysyniad o'r hyn sy'n deg yn wahanol iawn i fy un i, mae'n rhaid i mi ddweud. Mae hi wedi cadarnhau i mi yn ysgrifenedig eisoes na fydd Llafur yn anrhydeddu ei hymrwymiad blaenorol i gael gwared ar fformiwla Barnett. Efallai y gall hi esbonio sut mae hi'n bwriadu cyflwyno tegwch i fformiwla sy'n sylfaenol annheg nad oedd un o'i rhagflaenwyr hi'n gallu ei amddiffyn mewn gwirionedd.
Fe wyddom ni, onid ydym, o dan y Llywodraeth Dorïaidd ddiwethaf, fod cysylltiadau rhynglywodraethol wedi bod yn stryd unffordd ac yn hynny o beth rwy'n cytuno â'r Prif Weinidog, gyda San Steffan a Whitehall yn awyddus i wneud dim ond pennu telerau i'r Senedd hon, ac yn aml iawn fe gafodd deddfwriaeth ei phasio yno a oedd yn diystyru Aelodau etholedig yn y fan hon, ac roedd hynny'n tanseilio uniondeb democratiaeth Cymru. Mae'r dystiolaeth yn gwbl amlwg nad yw seilwaith rhynglywodraethol y DU yn gweithio yn gyffredinol. Mae'r Sefydliad Llywodraethu, UK in Changing Europe, a'r Centre on Constitutional Change, ymhlith llawer o rai eraill, i gyd yn cytuno ar y pwynt hwn, ac roedd rhagflaenydd ond un y Prif Weinidog yn condemnio hynny fel rhywbeth 'nad oedd yn addas i'r diben'.
Ond o dan Lywodraeth Lafur newydd y DU, beth sydd wedi newid yn sylfaenol? Oes, mae yna eiriau mwy tyner. Mae gennym ni ffotograffau cyfeillgar y tu allan i gynhadledd y Blaid Lafur. Ond beth sydd wedi newid yn sylfaenol? Ni wyddom eto, er enghraifft, sut y bydd y cyngor cenhedloedd a rhanbarthau bondigrybwyll yn gweithio neu a fydd yn cyd-fynd â phensaernïaeth cysylltiadau rhynglywodraethol bresennol y DU. Mae'r ychydig a wyddom ni am ddyluniad y cyngor newydd hwn yn drawiadol yn ffordd y mae'n canoli cymaint ar Loegr, onid ydyw? Fe wyddom ni rywbeth am y berthynas a gynlluniwyd rhwng y Llywodraeth ganolog a rhanbarthau Lloegr, ond dim o gwbl, mewn gwirionedd, am yr hyn y mae hynny'n ei olygu i Gymru, nac yn wir o ran sut bydd Cymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon yn ymwneud â'i gilydd. Efallai y gallai'r Prif Weinidog esbonio ychydig am y perthnasoedd hynny.
Felly, dydy'r systemau presennol ddim yn effeithiol, ac mae'r hyn sy'n cael ei gynnig gan Lafur ar y gorau yn amwys ar hyn o bryd. Mae'r syniadau yn deillio yn rhywle o gomisiwn Gordon Brown. Digon gwan oedd argymhellion y comisiwn hwnnw yn y lle cyntaf, wrth gwrs, ond bellaf maen nhw wedi eu glastwreiddio i'r pwynt nad oes modd gobeithio am, heb sôn am wireddu, newid go iawn. Beth dŷn ni'n ei angen rŵan ydy Llywodraeth sydd wir am wthio'r ffiniau ar sut all berthynas rhwng gwahanol rannau o'r ynysoedd yma weithio yn effeithiol, a sefyll dros fuddiannau Cymru yn y trafodaethau allweddol efo'r Llywodraeth Lafur newydd, ac mae Plaid Cymru yn gofyn am y cyfle i gael gwneud hynny mewn modd adeiladol. A heb y math yna o agwedd, dydy'r addewid o newid yn golygu dim mewn gwirionedd. Ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo hynny?
So, the current systems aren't effective, and what's being proposed by Labour is at best ambiguous at the moment. The ideas emerge from somewhere in the Gordon Brown commission. The recommendations of that commission were quite weak in the first instance, of course, but now they've been diluted to a point that one can't even hope for, never mind deliver, real change. What we need now is a Government who will truly push the envelope in terms of how the relationship between different parts of these isles can work effectively, and stand up for the interests of Wales in those key discussions with the new Labour Government, and Plaid Cymru is asking for the opportunity to do that in a constructive manner. And without that kind of approach, the pledge of change is meaningless in reality. Would the First Minister agree with that?
Well, thanks very much, and, yes, 24 times now, and I'm sure we'll keep a tally on how many times you mention that particular word and how many times you really focus on the things that matter to the people in Wales.
I just wonder whether you actually want us to work together across the United Kingdom, because I'm telling you what, my understanding, from talking to people in the streets over the summer, is that they're very keen for us to work together with the UK Government when that is of benefit to us. So, I think it's important for us to look ahead. It's very early days. I mean, in 48 days, most of that in recess, I think actually we've achieved quite a lot. I think the fact that the finance Secretary has written to the Chancellor outlining the commitments and the things that we're looking for in the autumn budget—I think it's probably worth underlining some of those, and emphasising that, actually, that initial release of £13.5 million from the £80 million committed to support the Tata Steel transition—. It was sitting in the bank account under the Tories for a very long time. Within weeks it was released once we got into power. So, that wouldn't have been done without the new Labour Government. Opportunities to support research and development investment in Wales; we need to work in partnership on arrangements for post-EU funds. It's important, I think, for us to develop a programme of investment to ensure that disused coal tips are safe. We of course want to continue that case for a fair funding approach in the application of Barnett in relation to rail funding, and really highlight the opportunities to support the Welsh economy and the transition to net zero, by providing investment in Welsh ports and nuclear investment. So, there's a whole load of things, actually, that we've tried to pursue with the Government. There's a whole long list of things that everybody else is going to the Chancellor with, and she of course needs to find a way of filling that £22 billion black hole.
Just in terms of when that will happen, well, I think most of it will come up during the autumn statement. I think it was great to hear that austerity is ending, and that's something we certainly all welcome. And I think, probably, it is worth mentioning that we do agree in principle with the inter-governmental review that was introduced by the Conservatives. We do need a formal mechanism. The problem is, they didn't do anything with it. They had one meeting the entire time. So, the council of nations and regions, I think, is going to be a new approach to that, and will be meeting within the next few weeks.
Wel, diolch yn fawr iawn i chi, ac, ie, 24 o droeon nawr, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n gallu rhifo sawl tro y byddwch chi'n crybwyll y gair arbennig hwnnw a sawl tro y byddwch chi'n canolbwyntio mewn gwirionedd ar yr hyn sy'n bwysig i bobl Cymru.
Meddwl ydw i tybed a ydych chi wir yn awyddus i ni weithio gyda'n gilydd ledled y Deyrnas Unedig, oherwydd fe ddyweda' i wrthych chi, fy nealltwriaeth i, o fod yn siarad â phobl ar y strydoedd dros yr haf, yw eu bod nhw'n awyddus iawn i ni gydweithio â Llywodraeth y DU pan fo hynny er ein lles ni. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i ni edrych i'r dyfodol. Mae hi'n gynnar iawn ar hyn o bryd. Hynny yw, mewn 48 diwrnod, y rhan fwyaf o'r rheini yn nhoriad yr haf, rwyf i o'r farn ein bod wedi cyflawni cryn dipyn, mewn gwirionedd. Rwy'n credu bod y ffaith i'r Ysgrifennydd cyllid ysgrifennu at y Canghellor yn amlinellu'r ymrwymiadau a'r hyn yr ydym ni'n ei chwilio amdanyn nhw yng nghyllideb yr hydref—rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu rhai o'r pethau hynny, a phwysleisio, mewn gwirionedd, y rhyddhad cychwynnol hwnnw o £13.5 miliwn o'r £80 miliwn a ymrwymwyd i gefnogi trawsnewidiad Tata Steel—. Roedd hwnnw'n gorwedd yn y cyfrif banc am amser maith iawn o dan y Torïaid. Pan ddaethom ni i rym, fe'i rhyddhawyd ymhen wythnosau. Felly, ni fyddai hynny wedi cael ei gyflawni heb y Llywodraeth Lafur newydd. Cyfleoedd i gefnogi buddsoddiad ymchwil a datblygu yng Nghymru; mae angen i ni weithio mewn partneriaeth ar drefniadau ar gyfer cronfeydd ôl-UE. Mae'n bwysig, yn fy marn i, i ni ddatblygu rhaglen fuddsoddi i sicrhau y bydd tomenni glo segur yn ddiogel. Wrth gwrs, fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau'r achos hwnnw dros ddull teg o ariannu wrth gymhwyso Barnett o ran cyllid rheilffyrdd, a thynnu sylw at y cyfleoedd i gefnogi economi Cymru a'r pontio i sero net, trwy ddarparu buddsoddiad ym mhorthladdoedd Cymru a buddsoddiad niwclear. Felly, mae yna doreth fawr o bethau, mewn gwirionedd, yr ydym ni wedi ceisio mynd ar eu trywydd gyda'r Llywodraeth. Mae yna restr hir o bethau y mae pawb arall wedi mynd at y Canghellor gyda nhw, ac wrth gwrs mae angen iddi ddod o hyd i ffordd o lenwi'r twll du ariannol hwnnw o £22 biliwn.
O ran pryd y bydd hynny'n digwydd, wel, rwy'n credu y bydd y rhan fwyaf o hynny'n dod i'r amlwg yn ystod datganiad yr hydref. Rwy'n credu ei bod hi'n wych cael clywed bod cyni yn dod i ben, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni gyd yn sicr yn ei groesawu. Ac rwy'n credu, mae'n debyg, ei bod hi'n werth sôn ein bod ni'n cytuno mewn egwyddor â'r adolygiad rhynglywodraethol a gyflwynwyd gan y Ceidwadwyr. Mae angen mecanwaith ffurfiol arnom ni. Y broblem yw, dydyn nhw ddim wedi gwneud unrhyw beth gyda hwnnw. Un cyfarfod gawson nhw yn yr holl amser yna. Felly, rwy'n credu y bydd cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau yn ddull newydd o ymdrin â hyn, ac fe fydd yn cyfarfod yn yr wythnosau nesaf.
First Minister, Wales's economy is still struggling to find its way after the structural changes of the decline of heavy industries such as coal and steel, and substantial investment is required. In terms of how our new Labour UK Government can help, I do think Gordon Brown's report, 'A New Britain: Renewing our Democracy and Rebuilding our Economy', sets out practical measures to address those regional economic inequalities: substantial investment in clusters such as semiconductors and cyber security in south-east Wales; the transition to green steel; rebuilding our infrastructure, including rail and renewable energy; and relocating public sector jobs to Wales, where we have such a strong track record in areas such as Newport, where we have the statistics office, patent office, prison service, and passports, for example. So, First Minister, will you work with the UK Labour Government to deliver this badly needed support for our Welsh economy?
Prif Weinidog, mae economi Cymru yn dal i fod mewn trafferthion wrth ddod o hyd i'w ffordd o ran y newidiadau strwythurol yn sgil dirywiad diwydiannau trwm fel glo a dur, ac mae buddsoddiad sylweddol yn angenrheidiol. O ran sut y gall ein Llywodraeth Lafur newydd ni yn y DU fod o gymorth, rwy'n credu bod adroddiad Gordon Brown, 'A New Britain: Renewing our Democracy and Rebuilding our Economy', yn nodi mesurau ymarferol i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau economaidd rhanbarthol hynny: buddsoddiad sylweddol mewn clystyrau fel lled-ddargludyddion a seiberddiogelwch yn y de-ddwyrain; pontio i ddur gwyrdd; ailadeiladu ein seilwaith, gan gynnwys rheilffyrdd ac ynni adnewyddadwy; ac adleoli swyddi'r sector cyhoeddus i Gymru, lle mae enw mor dda gennym ni mewn ardaloedd fel Casnewydd, lle mae'r swyddfa ystadegau, y swyddfa batentau, y gwasanaeth carchardai, a'r swyddfa basbortau gennym ni, er enghraifft. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi weithio gyda Llywodraeth Lafur y DU i ddarparu'r cymorth hwn sydd ei angen yn ddirfawr ar ein heconomi ni yng Nghymru?
Diolch yn fawr, John, and you've always been such a strong advocate for devolution and the power of devolution to be able to change people's lives for good. I think it's probably worth underlining, as you say, the Gordon Brown report, but also mentioning the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales. I think there are real opportunities for us to look at that and to make sure that we're driving forward with some of the recommendations in that.
You will know, John, that the absolute No. 1 priority of the new UK Labour Government is to grow the economy. We are very much on the same page as that, because we know, unless you grow the economy, you can't pay for your public services, so I do think that that is the right way to go about things. We've been through a really difficult time: we've had Brexit, we've had austerity, we've had COVID, we've had inflation. I do think that now is the time for hope, for people to look to the future, for us to grab the opportunities and to really drive forward a future that is bright and provides opportunities for the people in our communities. And those people in your community, John, really have some incredible opportunities now, particularly in things like the cyber cluster that exists in your area. These are cutting-edge jobs that are really transforming the lives of people and making sure that we stay safe, and we have that expertise within your community, and I think that's something we should absolutely celebrate.
Diolch yn fawr, John, ac rydych chi bob amser wedi eirioli yn gadarn iawn dros ddatganoli a grym datganoli i allu newid bywydau pobl er gwell. Rwy'n credu ei bod hi'n werth tanlinellu adroddiad Gordon Brown, fel roeddech chi'n sôn, ond gan sôn hefyd am y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru. Rwy'n credu bod cyfleoedd gwirioneddol i ni edrych ar hynny a sicrhau ein bod yn bwrw ymlaen â rhai o'r argymhellion sydd yn hwnnw.
Fe wyddoch chi, John, mai blaenoriaeth gyntaf un Llywodraeth Lafur newydd y DU yw tyfu'r economi. Rydym ni ar yr un dudalen yn hynny o beth, oherwydd fe wyddom ni, heb i chi dyfu'r economi, ni fyddwch chi'n gallu talu am eich gwasanaethau cyhoeddus, felly rwy'n credu mai dyna'r ffordd briodol i ni fwrw iddi i wneud pethau. Fe fuom ni drwy gyfnod anodd iawn: fe gawson ni Brexit, fe gawson ni gyni, fe gawson ni COVID, fe gawson ni chwyddiant. Rwy'n credu mai nawr yw'r amser i obeithio, i bobl edrych i'r dyfodol, i ni afael yn y cyfleoedd ac ysgogi dyfodol sy'n wirioneddol ddisglair ac sy'n darparu cyfleoedd i'r bobl sydd yn ein cymunedau ni. Ac mae'r bobl hynny yn eich cymuned chi, John, yn cael cyfleoedd gwir anhygoel ar hyn o bryd, yn enwedig o ran pethau fel y clwstwr seiber sy'n bodoli yn eich ardal chi. Mae'r rhain yn swyddi blaengar sydd yn wirioneddol yn trawsnewid bywydau pobl ac yn sicrhau ein bod ni'n cadw'n ddiogel, ac mae'r arbenigedd hwnnw i'w gael yn eich cymuned chi, ac rwyf i'n llwyr o'r farn bod hwnnw'n rhywbeth i ni ei ddathlu.
Peredur Owen Griffiths fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid.
Peredur Owen Griffiths as Chair of the Finance Committee.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i wneud ychydig o sylwadau ar y datganiad yna, fel Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Mae cysylltiadau rhynglywodraethol cryf yn hanfodol er mwyn i Lywodraethau’r DU gydweithio mewn ffordd adeiladol. Mae hwn yn fater y mae’r Pwyllgor Cyllid yn teimlo’n gryf yn ei gylch, yn enwedig mewn perthynas â materion cyllidebol. Dyna pam, cyn yr haf, y gwnaethom ni ddechrau ymchwiliad i effeithiolrwydd strwythurau cysylltiadau rhynglywodraethol, a thrafod y mecanwaith presennol ar gyfer datrys anghydfod. Ein nod yw cyhoeddi'r adroddiad hwn ac edrychaf ymlaen at gael cyflwyno'r ddadl yn y Siambr yma ar ran y Pwyllgor Cyllid yn ystod y tymor yma.
Ers inni ddechrau ein hymchwiliad, bu newidiadau sylweddol yn San Steffan, gyda Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn newid, a hefyd newid personél o fewn Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn gyfle i ailsefydlu perthnasoedd, a gobeithiwn y bydd ein hadroddiad yn helpu i gryfhau cysylltiadau rhynglywodraethol a sicrhau parch cydradd. Gyda hynny mewn golwg, ac o ystyried y dystiolaeth yr ydym ni wedi'i chael sy'n dangos pwysigrwydd cysylltiadau rhynglywodraethol effeithiol i ddatganoli cyllidebol, hoffwn ofyn i'r Prif Weinidog ymhelaethu ar ba drafodaethau penodol y mae hi ac Ysgrifennydd y Cabinet wedi'u cael gyda'r Canghellor a chyd-Weinidogion yn y Trysorlys ar wella prosesau sy’n gysylltiedig â chyllid, a beth yw ei gweledigaeth ar gyfer dyfodol cysylltiadau rhynglywodraethol o safbwynt materion cyllidebol.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to make a few remarks in response to the statement, as Chair of the Finance Committee. Strong inter-governmental relations are essential for the Governments of the UK to work together constructively and collaboratively. This is an issue that the Finance Committee feels strongly about, especially in relation to fiscal matters. And that is why prior to the summer, we began an inquiry into the effectiveness of inter-governmental relations structures, and considered the current dispute resolution mechanisms. We aim to publish a report on this issue and I look forward to bringing forward a debate on the matter in this Siambr on behalf of the Finance Committee this term.
Since we began our inquiry, significant changes have taken place in Westminster, with a change in the UK Government and also a change in personnel within the Welsh Government. This is an opportunity to reset relationships, and we hope our forthcoming report will help to strengthen inter-governmental relations and ensure parity of esteem. And with that in mind, and given the evidence that we have received that demonstrates the importance of effective inter-governmental relations to fiscal devolution, I'd like to ask the First Minister to elaborate on what specific discussions she and the Cabinet Secretary have had with the Chancellor and her ministerial colleagues at the Treasury on improving processes relating to finance, and what her vision is for the future of inter-governmental relations with regard to fiscal matters.
Diolch yn fawr, Peredur, a diolch i chi am eich gwaith chi ar y pwyllgor. Dwi'n meddwl bod yna broses ffurfiol mewn lle, ond dyw hi ddim wedi cael ei defnyddio eto os oes yna anghydfod yn gyffredinol, ond does neb wedi defnyddio hynny eto. Ond dwi'n meddwl, o ran cyllid, mae’n bwysig ein bod ni'n sefydlu ffordd o wneud yn siŵr (1) fod ffordd gyda ni i sicrhau bod pobl yn gwybod beth sydd ei angen arnom ni; ond (2), os oes angen inni drafod ymhellach—fel dwi wedi bod yn trafod gyda’r Canghellor dros y penwythnos ar beth yw'n blaenoriaethau ni, beth rŷn ni eisiau ei weld yn y gyllideb—dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig wedyn ein bod ni’n cael cyfle i fynd ati. Ond y ffaith yw bod y pwerau, yr arian, gyda’r Trysorlys. Dyna ble mae hi. Mae yna broses o ran lle rŷn ni’n cael yr arian a phryd rŷn ni’n cael yr arian, ac, wrth gwrs, rŷn ni’n awyddus iawn bod yna newidiadau yn dod i’r ffordd rŷn ni’n cael ein hariannu, ac, yn amlwg, mae hwnna’n rhywbeth gwnes i drafod gyda hi, ac mae yna ffordd, dwi’n meddwl—. Dechrau’r drafodaeth yw hyn; mae lot mwy i fynd.
Thank you, Peredur, and thank you for your work on the committee. I think there is a formal process in place, but it hasn't yet been used in terms of disputes resolution, but nobody has used that process as of yet. But I think, in terms of funding, it is important that we establish a way of ensuring that we do have a means of ensuring that people know what we need, first of all, but, secondly, if we do need further discussions—as I have been discussing with the Chancellor over the weekend, in terms of what our priorities are, what we want to see contained within the budget—I think it's then important that we do have an opportunity to approach her. But the fact is that the powers and the money are held by the Treasury. That’s where it is. There is a process in terms of where we get the money from and when we get that money, and we are very keen that there are to be changes in the way that we are funded, and, clearly, that is something that I discussed with her. But we are just starting that discussion; there’s a long way to go.
First Minister, thank you, firstly, for your statement. The value to the Welsh people of having two Governments in Cardiff and London working together to improve their lives cannot be underestimated, and it has been missing for 14 long years. The Labour Prime Minister, Keir Starmer, has signalled a strong proposal for a new council of nations and regions, a mechanism to bring together the Governments and the mayors of combined authorities. That has also been missing. This new offer and fresh approach from a UK Labour Government vividly demonstrates the potential of a Welsh Labour Government working alongside a UK Labour Government, and sometimes it is hard to believe that this is a brand-new UK Labour Government—it has just been born. But it is an absolute fact that, after the appalling attack on UK finances—
Prif Weinidog, diolch i chi, yn gyntaf i gyd, am eich datganiad. Ni ellir peidio â gweld pa mor werthfawr i bobl Cymru yw bod dwy lywodraeth yng Nghaerdydd a Llundain sy'n cydweithio i wella eu bywydau, ac mae wedi hynny wedi bod yn eisiau am gyfnod maith o 14 blynedd. Mae Prif Weinidog Llafur y DU, Keir Starmer, wedi rhoi gwybod am y cynnig cadarn i greu cyngor newydd o genhedloedd a rhanbarthau, sef mecanwaith i ddod â'r Llywodraethau a meiri'r awdurdodau cyfun at ei gilydd. Mae hynny wedi bod yn eisiau hefyd. Mae'r cynnig newydd hwn a'r ymagwedd newydd hon oddi wrth Lywodraeth Lafur y DU yn eglur arddangos y posibiliadau wrth i Lywodraeth Lafur Cymru weithio ochr yn ochr â Llywodraeth Lafur y DU, ac mae hi'n anodd credu weithiau mai Llywodraeth Lafur newydd sbon yw hon yn y DU—mae hi newydd ei geni. Ond mae hi'n ffaith ddiymwad, wedi'r ymosodiad echrydus ar gyllid y DU—
You do need to ask your question now, please.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.
—during 14 long years of Conservative management, there is a great big hole to be filled. My question, First Minister: what policy areas and strategic opportunities have you identified that will be advanced via constructive dialogue alongside our UK Government colleagues that will support and benefit and help the people of Wales?
—yn ystod cyfnod maith o 14 blynedd dan reolaeth y Ceidwadwyr, mae yna dwll enfawr i'w lenwi. Fy nghwestiwn i, Prif Weinidog: pa feysydd polisi a chyfleoedd strategol a wnaethoch chi eu nodi a fydd yn cael eu datblygu ymhellach drwy gyfrwng deialog adeiladol â'n cydweithwyr yn Llywodraeth y DU a fydd yn cefnogi ac o fudd ac o gymorth i bobl Cymru?
Thanks very much, Rhianon, and you’re absolutely right, I think this is an opportunity now, with two Governments, one mission. And part of that mission will be economic growth, and some of that, I’m sure, will be debated through that new structure of the council of nations and regions. And I think it probably is worth talking about how we can learn from each other. The point of devolution is that we can do things differently. We don’t all have to be the same. We can adapt and adjust to what is needed within our own communities. And it was really useful to speak, for example, to Sadiq Khan about how they have rolled out free school meals to primary schools and what they’ve learnt already and where we can perhaps learn—just as we’ve rolled out that programme, what is the learning. Apparently, the very early indications are that it’s a super-successful programme. But Andy Burnham also—an opportunity for us to learn from him in terms of transport and what’s happening in care.
So, I think there’s an opportunity for us all to gather, to look at best practice, and it’s not a bad thing that we all do things differently; I think it’s something we should celebrate. But, just in terms of policy areas, the obvious one for us all to focus on is the economy. I think, when you look at the potential of green renewable energy, in particular in the Celtic sea, I think that is a huge opportunity. I don’t think it is something that we’ll be able to manage in Wales ourselves—you need incredibly deep pockets to be able to drive that kind of commitment and development forward, and that’s where partnership will be absolutely crucial.
Diolch yn fawr iawn, Rhianon, ac rydych chi'n hollol gywir, rwy'n credu bod hwn yn gyfle nawr, gyda dwy Lywodraeth sydd â'r un genhadaeth. A rhan o'r genhadaeth honno fydd twf economaidd, ac fe fydd rhywfaint o hynny, rwy'n siŵr, yn cael ei drafod drwy'r strwythur newydd hwn o gyngor cenhedloedd a rhanbarthau. Ac rwy'n credu ei bod hi'n werth sôn am y ffyrdd y gallwn ni ddysgu oddi wrth ein gilydd. Diben datganoli yw y gallwn ni wneud pethau mewn ffyrdd gwahanol. Nid oes raid i ni fod yn unffurf i gyd. Fe allwn ni addasu a newid yn ôl anghenion yn ein cymunedau ni ein hunain. Ac roedd hi'n ddefnyddiol iawn cael siarad, er enghraifft, â Sadiq Khan ynglŷn â sut maen nhw wedi cyflwyno prydau ysgol am ddim mewn ysgolion cynradd a'r hyn y gwnaethon nhw ei ddysgu eisoes ac y gallem ninnau eu dysgu efallai—yn union fel gwnaethom ni gyflwyno'r rhaglen honno, yr hyn a ddysgwyd. Mae'n debyg mai'r arwyddion cynnar iawn yw ei bod hi'n rhaglen hynod lwyddiannus. Ond mae Andy Burnham hefyd—cyfle i ni ddysgu oddi wrtho ef o ran trafnidiaeth a'r hyn sy'n digwydd ym maes gofal.
Felly, rwy'n credu bod cyfle i ni gyd ymgynnull, edrych ar arfer gorau, ac nid peth drwg yw ein bod ni i gyd yn gwneud pethau mewn ffyrdd amrywiol; rwy'n credu bod hwnnw'n rhywbeth i'w ddathlu. Ond, o ran meysydd polisi, yr un amlwg i bawb ohonom ni fod yn canolbwyntio arno yw'r economi. Rwy'n credu, pan edrychwch chi ar bosibiliadau ynni adnewyddadwy gwyrdd, yn enwedig yn y môr Celtaidd, rwy'n credu bod hwnnw'n gyfle aruthrol. Dydw i ddim yn credu ei fod yn rhywbeth y gallwn ni ei reoli yng Nghymru ar ein pennau ein hunain—mae angen ffynonellau anhygoel o ddwfn o arian i allu ysgogi'r math yna o ymrwymiad a datblygiad yn ei flaen, a dyna pryd y bydd partneriaeth yn gwbl allweddol.
After telling me to write to my MP about decisions taken by the UK Government that harm the people of Wales, and chiding Plaid Cymru for asking you to stand up for the people of Wales, I think I need to remind you about how the present devolution settlement works, Prif Weinidog, because the decisions of the UK Government directly affect many stated aims and ambitions and resources available to the Welsh Government. You’ve said you’d ensure that those decisions would work in the best interests of the people of Wales this afternoon. That’s what the community Secretary Carl Sargeant said at the time that was key to the decision made by the Welsh Government to drop child poverty targets in 2016. Check the record. And this has been repeated by his successors, including the former First Minister Mark Drakeford, and the current social justice Cabinet Secretary. So, that’s why I asked you to call on the UK Government to scrap the two-child limit and the benefit cap, because it affects 65,000 children in Wales. So, will you commit to that today, and will you commit to statutory child poverty targets? Those targets could perhaps prompt you to take a harder line with your UK Labour colleagues on this issue. Partnership rings hollow for those thousands of children in poverty in Wales.
Ar ôl dweud wrthyf i am ysgrifennu at fy AS ynglŷn â phenderfyniadau a wnaeth Llywodraeth y DU sy'n niweidiol i bobl Cymru, a cheryddu Plaid Cymru am ofyn i chi sefyll dros bobl Cymru, rwy'n credu bod angen i mi eich atgoffa chi am y ffordd y mae'r setliad datganoli presennol yn gweithio, Prif Weinidog, am fod penderfyniadau Llywodraeth y DU yn effeithio yn uniongyrchol ar lawer o'r amcanion a'r uchelgeisiau a nodwyd a'r adnoddau datganedig sydd ar gael i Lywodraeth Cymru. Rydych chi wedi dweud y byddwch chi'n sicrhau y byddai'r penderfyniadau hynny'n gweithio er mwyn pobl Cymru'r prynhawn yma. Dyna ddywedodd Carl Sargeant sef yr Ysgrifennydd cymunedau a oedd yn allweddol i'r penderfyniad a wnaeth Llywodraeth Cymru ar yr adeg honno i ostwng targedau tlodi plant yn 2016. Edrychwch chi ar y cofnod. Ac mae hyn wedi cael ei ailadrodd gan ei olynwyr, yn cynnwys y cyn Brif Weinidog Mark Drakeford, ac Ysgrifennydd cyfiawnder cymdeithasol presennol y Cabinet. Felly, dyna pam yr oeddwn i'n gofyn i chi alw ar Lywodraeth y DU i gael gwared ar y terfyn dau blentyn a'r cap budd-daliadau, gan fod hynny'n effeithio ar 65,000 o blant yng Nghymru. Felly, a wnewch chi ymrwymo i wneud hynny heddiw, ac a wnewch chi ymrwymo i dargedau statudol o ran tlodi plant? Efallai y gallai'r targedau hynny eich annog i gymryd ymagwedd fwy pendant gyda'ch cydweithwyr yn y DU o ran y mater hwn. Geiriau gwag yw'r sôn am bartneriaeth i'r miloedd hynny o blant sydd mewn tlodi yng Nghymru.
Well, what I will say, Sioned, is that devolution is a complex beast, but it is a beast where there are clear demarcation lines. And this place is about holding me to account for the things that I have power over. Now, of course we will try and influence, and of course we will have opinions on what is good and bad for Wales. But I can't pretend to run an entire UK Government and hold the entire UK Government to account every single week in this Chamber. If that's what you want to do, you should have gone to Westminster. Now, we will effect change where we can, and, when it comes to child poverty, you will know, because we've done this in partnership with you, that actually the fact that we have been able to deliver free school meals to primary school children is a direct approach to trying to resolve the issue of child poverty. So, we'll effect change where we can—[Interruption.]—where we can and how we can, but let's be clear: there are very clear demarcation lines in terms of what we're responsible for and what we're not.
Wel, yr hyn a ddywedaf i, Sioned, yw mai mater cymhleth iawn yw datganoli, ond mater ydyw lle ceir llinellau terfyn pendant. A diben y lle hwn yw fy nwyn i gyfrif am y pethau y mae gennyf i bŵer drostyn nhw. Nawr, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n ceisio bod â dylanwad, ac wrth gwrs fe fydd gennym ni farn ynglŷn â'r hyn sydd er gwell ar er gwaeth i Gymru. Ond ni allaf i honni rhedeg Llywodraeth y DU gyfan a dwyn Llywodraeth y DU gyfan i gyfrif bob wythnos yn y Siambr hon. Os mai dyna'r hyn yr ydych chi'n dymuno ei wneud, fe ddylech chi fod wedi mynd i San Steffan. Nawr, fe fyddwn ni'n ceisio gwireddu newid pryd y gallwn ni, ac, o ran tlodi plant, fe wyddoch chi'n siŵr o fod, am ein bod ni wedi gwneud hynny mewn partneriaeth â chi, mae'r ffaith ein bod wedi gallu darparu prydau ysgol am ddim i blant ysgolion cynradd yn ddull uniongyrchol i geisio datrys problem tlodi plant. Felly, fe fyddwn ni'n gwireddu newid pryd y gallwn ni—[Torri ar draws.]—pryd y gallwn ni a sut y gallwn ni, ond gadewch i ni fod yn eglur: mae yna linellau terfyn pendant iawn o ran yr hyn yr ydym ni'n gyfrifol amdano a'r hyn nad ydym ni.
Mae Sioned Williams wedi ei gwneud hi'n glir pam mae cydweithio'n bwysig rhwng y lle yma a San Steffan. Ac mae'n bwysig bod hwnna'n digwydd pa bynnag blaid sydd mewn grym. Fel y gwnaeth Andrew R. T. Davies ei ddweud, roedd y Ceidwadwyr yn dangos rhyw barch at y setliad datganoledig—hynny tan Brexit; yn eironig wedyn i ddadl nes ymlaen Andrew, Brexit newidiodd hynny. Ond hoffwn i wybod, felly, mwy am gyngor y cenhedloedd. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth, dŷn ni ddim yn gwybod llawer am y cyngor, er fy mod i'n hapus bod ymrwymiad gan Keir Starmer—sori, name count arall iddo fe—bod Keir Starmer yn mynd i fynychu'r cyfarfod. Dyw hynny ddim wedi digwydd lawer yn ystod y blynyddoedd diwethaf yma. Dwi'n gweld o'ch datganiad chi eich bod chi yn cefnogi'r newidiadau a wnaed nôl yn 2022 ar gyfer perthynas rhyng-lywodraethol. Sut felly bydd y cyngor newydd yn plethu i mewn i hynny, yn enwedig y cyngor sydd wedi cael ei sefydlu dim ond nôl yn 2022? Dŷn ni ddim moyn gormod o gynghorau, ydyn ni? Diolch yn fawr.
Sioned Williams has made it clear why co-operation is so important between this place and Westminster. And it's important that this happens regardless of what party is in power. As Andrew R.T. Davies said, the Conservatives did demonstrate some respect for the devolution settlement—that is, until Brexit; ironically, in terms of Andrew's later argument, it's Brexit that changed that situation. But I'd like to know, therefore, more about the council of the nations and regions. As Rhun ap Iorwerth said, we don't know a great deal about the council yet, although I was pleased to hear that Keir Starmer—sorry, another name count for him—is going to attend the meeting. That hasn't happened a great deal over the past few years. I see from your statement that you do support the changes that were made in 2022 in terms of the inter-governmental relationship. So, how will the new council of nations dovetail with these changes, especially in terms of the council that was established back in 2022? We don't want too many councils, do we? Thank you.
Diolch yn fawr. Well, I think all of this—. The Government's only been in position for a very few days in the United Kingdom, and they are working through things. We are looking at a date in a few weeks' time, when I'm sure some of those issues that you've pointed out—what is the relationship between the council of the nations and regions and the inter-governmental relations review, how will they pleat together—. Because, obviously, we don't want to duplicate unnecessarily, but there are different players in the different groups. So, clearly, there will need to be a conversation around that.
Diolch yn fawr. Wel, rwy'n credu bod hyn i gyd—. Am ychydig ddyddiau yn unig y mae'r Llywodraeth wedi bod mewn grym yn y Deyrnas Unedig, ac maen nhw'n gweithio eu ffordd drwy bethau. Rydym ni'n edrych ar ddyddiad ymhen ychydig wythnosau, pryd rwy'n siŵr y bydd rhai o'r materion hynny y gwnaethoch chi dynnu sylw atyn nhw—ffurf y berthynas rhwng cyngor y cenhedloedd a'r rhanbarthau a'r adolygiad o gysylltiadau rhynglywodraethol, sut y byddan nhw'n plethu gyda'i gilydd—. Oherwydd, yn amlwg, nid ydym ni'n awyddus i ddyblygu yn ddiangen, ond fe geir gwahanol weithredwyr yn y gwahanol grwpiau. Felly, yn amlwg, fe fydd angen trafodaeth ynglŷn â hynny.
Ac yn olaf, Alun Davies.
And finally, Alun Davies.
I'm grateful to you, Deputy Presiding Officer. First Minister, I also welcome the change in tone that we've seen over the last few months. It's a really refreshing breath of fresh air to see Ministers in London who actually seek out and want to engage with Ministers here in Cardiff and elsewhere. There are two areas of policy that I would like to see us focus upon and to debate further. First of all is the levelling-up agenda that was pursued, somewhat haphazardly, by previous Conservative Governments. Now, we know that that was targeted at constituencies where they hoped to win in the last general election, and we know that it was targeted away from people who were living in poverty. It is important and several organisations have contacted me in Blaenau Gwent who want to see a regional policy pursued by the countries of the United Kingdom. The previous policies were all delivered here, of course, in Cardiff Bay, and were determined by the Welsh Government. So, I'd like to understand how you intend pursuing this.
And the second issue is that of the overall funding framework. It is important that Wales is funded on the basis of need, and not simply on the basis of population. We've seen the UK Government—
Rwy'n ddiolchgar i chi, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, rwyf innau'n croesawu'r newid o ran ymagwedd a welsom ni dros y misoedd diwethaf. Mae hi'n chwa o awyr iach i fod â Gweinidogion yn Llundain sydd wir yn chwilio am ymgysylltiad ac yn awyddus i ymgysylltu â Gweinidogion yma yng Nghaerdydd ac mewn mannau eraill. Mae dau faes polisi yr hoffwn ein gweld yn canolbwyntio arnyn nhw ac i drafod ymhellach. Yn gyntaf oll y mae'r agenda ffyniant bro a ddilynwyd, mewn ffordd rywsut-rywsut braidd, gan Lywodraethau Ceidwadol blaenorol. Nawr, fe wyddom ni fod hynny wedi cael ei anelu at etholaethau lle roedden nhw'n gobeithio ennill yn yr etholiad cyffredinol diwethaf, ac fe wyddom ni ei fod wedi cael ei ddargyfeirio oddi wrth bobl a oedd yn byw mewn tlodi. Mae hynny'n bwysig ac mae sawl sefydliad wedi cysylltu â mi ym Mlaenau Gwent sy'n dymuno gweld polisi rhanbarthol yn cael ei ddilyn gan wledydd y Deyrnas Unedig. Fe gyflwynwyd y polisïau blaenorol i gyd yn y fan hon, wrth gwrs, ym Mae Caerdydd, ac fe'u pennwyd gan Lywodraeth Cymru. Felly, fe hoffwn i gael deall sut rydych chi'n bwriadu mynd ar ôl hyn.
A'r ail fater yw mater y fframwaith cyllido cyffredinol. Mae hi'n bwysig bod Cymru'n cael ei hariannu ar sail angen, ac nid ar sail poblogaeth yn unig. Fe welsom ni Lywodraeth y DU—
You need to conclude now, Alun.
Mae angen i chi gloi nawr, Alun.
—change the basis of the funding formula for Northern Ireland. And if it's good enough for Northern Ireland, it's good enough for Wales.
—newid sail y fformiwla ariannu ar gyfer Gogledd Iwerddon. Ac os yw hynny'n ddigon da i Ogledd Iwerddon, mae'n ddigon da i Gymru.
Thanks very much, Alun. You're quite right—I think the major difference when the money came via the European Union is there were some objective criteria for it, there was a basis on which money was distributed, and that was very much done on the basis of need. Of course, you're quite right, I think it was naked political manipulation in terms of how the money for the levelling-up fund was redistributed, and, of course, the shared prosperity fund just bypassed the Welsh Ministers, and that's not a good way for us to make sure that we're using public money in the best way possible.
But I do think we have to recognise that we are keen to see some reform. We've always said that we're interested in seeing a financial settlement that is on the basis of relative need, and that's set out in our 'Reforming the Union'. That reform will, however, need to be agreed by all four nations and set within a new fiscal agreement, and I think it makes sense for that to be overseen and operated by a body that's independent of the UK Government. Now, we're not there yet, and I think it's a discussion that we need to continue to have, but our priority in the near term is to ensure the current funding formula delivers for Wales, and we'll continue to make the case for that. And it's also worth noting that the Independent Commission on the Constitutional Future of Wales, in its final report, highlighted that growing case for a review of the funding of the devolved Governments to be led jointly by the UK and devolved Governments. I think, just in terms of Barnett, we've just got to be very careful that whatever happens we mustn't see any funding that comes to Wales be reduced.
Diolch yn fawr iawn i chi, Alun. Rydych chi'n hollol iawn—rwy'n credu mai'r gwahaniaeth mawr pan fyddai'r arian yn dod drwy'r Undeb Ewropeaidd oedd bod yna rai meini prawf gwrthrychol ar gyfer hwnnw, roedd yna sail ar gyfer dosbarthu'r arian, ac roedd hynny'n digwydd i raddau helaeth iawn ar sail yr angen. Wrth gwrs, rydych chi'n hollol iawn, rwy'n credu mai ymdriniaeth wleidyddol gwbl amlwg oedd sut y cafodd yr arian ar gyfer y gronfa ffyniant bro ei ailddosbarthu, ac, wrth gwrs, roedd y gronfa ffyniant gyffredin newydd yn osgoi Gweinidogion Cymru, ac nid yw honno'n ffordd dda i sicrhau ein bod ni'n defnyddio arian cyhoeddus yn y ffordd orau bosibl.
Ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n rhaid i ni gydnabod ein bod ni'n dymuno gweld rhywfaint o ddiwygio. Rydym ni wedi dweud bob amser y byddai hi'n dda iawn gennym ni weld setliad ariannol sydd ar sail angen cymharol, ac fe nodwyd hynny yn ein hadroddiad, 'Diwygio'r Undeb'. Serch hynny, fe fydd angen i'r pedair gwlad gytuno ar y diwygio hwnnw a'i ddodi mewn cytundeb cyllidol newydd, ac rwy'n credu ei bod hi'n gwneud synnwyr i hynny gael ei oruchwylio a'i weithredu gan gorff sy'n annibynnol oddi ar Lywodraeth y DU. Nawr, nid ydym ni wedi cyrraedd y sefyllfa honno eto, ac rwy'n credu bod honno'n drafodaeth y mae angen i ni barhau â hi, ond ein blaenoriaeth yn y tymor agos yw sicrhau bod y fformiwla ariannu gyfredol yn darparu ar gyfer Cymru, ac fe fyddwn ni'n parhau i ddadlau dros hynny. Ac mae'n werth nodi bod y Comisiwn Annibynnol ar Ddyfodol Cyfansoddiadol Cymru, yn ei adroddiad terfynol, yn tynnu sylw hefyd at yr achos cynyddol dros gynnal adolygiad o ariannu'r Llywodraethau datganoledig a arweinir ar y cyd gan y DU a'r Llywodraethau datganoledig. Rwyf i o'r farn, o ran Barnett yn unig, ei bod hi'n rhaid i ni fod yn ofalus iawn, beth bynnag sy'n digwydd, nad ydym ni'n gweld unrhyw leihad yn gyllid a fyddai'n dod i Gymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Eitem 4 heddiw yw datganiad gan y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol: y fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth yng Nghymru. A galwaf ar y Gweinidog i wneud y datganiad—Dawn Bowden.
Item 4 today is a statement by the Minister for Children and Social Care: the national framework for the commissioning of care and support in Wales. And I call on the Minister to make the statement—Dawn Bowden.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Now, as Minister for Children and Social Care, it's a great responsibility and an honour to represent and champion the sector within Government. Last week, the Prif Weinidog announced priorities shaped by the people of Wales, and she made it clear that improving access to social care is a major part of this Government’s priorities to provide iechyd da, good health. A lot has already been done to improve access to social care. We launched the national office for care and support and the first social care workforce partnership in the UK. We are making great progress transforming children’s services and introduced the groundbreaking social care Bill.
Now, over my time as Minister with responsibility for social care, I've had the privilege and the opportunity to visit services delivering real change. I've witnessed examples of progressive practice that are championing good outcomes for the people of Wales. I've also seen first-hand the talented and tireless social care workforce who are the beating heart of the system in Wales. They, and the citizens in need of care and support, provide me with the motivation to move forward to deliver on this important policy and tackle the challenges that still lie ahead. At the heart of everything we do is the simple but essential ambition to enable people to live their lives to the fullest. This is reflected in the laws and policies that govern us and our statutory partners who deliver to our local populations.
Since the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 came into force, we've remained steadfastly committed to achieving its aims to meet the care and support needs of people in Wales. The rebalancing care and support programme recognised that improving the way in which care and support is commissioned is one of the key ways that we can facilitate positive changes to enable the consistent and effective implementation of the Act. By applying the Act’s principles to commissioning, the national framework paves the way for a simpler system, in which the provision of care and support can be rebalanced to meet the needs of people in Wales. And that's why we've developed and brought into force on 1 September a new code of practice that establishes a national framework for commissioning care and support. The framework puts in place national principles and standards to guide and align commissioning practices to the aims of the Act. It aims to reduce complexity and drive consistency of approach and ultimately improve outcomes.
The framework will move commissioning practices away from price-driven contracts towards a system in which the principal driver for services is quality and social value. We will have a clear focus on delivering the personal and individual outcomes that matter to people, rather than taking a task-based approach. This framework will ensure that individuals are at the centre of planning the care and support services that they receive, and that those services are available. We must also create a system in which social care provision is sustainable and effectively managed to meet the current and future needs of our people.
So, what does improving access to social care mean and how will the national framework contribute to the delivery of this priority aim? It means that people all across Wales will be able to exercise their right to seek and to be provided with the care and support services that meet their individual needs and help them to achieve their desired outcomes and to live their lives to the full. The principle of what matters to individuals is embedded in the code’s principles and standards and, combined with its provisions relating to people’s rights, will help facilitate effective and efficient access to services.
There are specific provisions within the standards that require the commissioning of care and support services to be co-produced with individuals in need of care and support, with their voice and control central. This is a central principle of the Act, but the specific application to commissioning should facilitate positive changes to ensure timely and easy access to services. Local authorities, health boards and NHS trusts will be enabled to effectively plan and ensure that the full range of care and support services that are required by, and matter to, individuals in their areas are sufficiently available to everyone who needs them at the time they are needed.
It’s clear that the national framework will play a pivotal role in how we will deliver this Government’s renewed commitment to improve access to social care, which contributes significantly to our overall endeavour to provide iechyd da, good health. We will drive this transformation through strong leadership at all levels, so that relationships, fair work and value is central to commissioning care and support.
The National Office for Care and Support, which came into place in April 2024, will play a key role in supporting partners to implement the national framework to realise our joint aims and ambitions. We’ve already started delivering a package of support to help partners understand and implement the national framework. The national office, in partnership with the national commissioning board, delivered nine awareness-raising sessions, attended by over 450 stakeholders from across the sector. This has provided invaluable information to inform the support that the national office will provide to partners to implement the national framework. Building on this, we will be delivering further events across Wales this autumn.
The national office has also launched a toolkit of resources to support commissioners to work in line with the principles and standards in the national framework. This toolkit is publicly available and hosted on the Social Care Wales communities platform. As well as supporting implementation of the framework, the national office is developing, through ongoing dialogue with commissioners and the wider sector, a mechanism for monitoring the progress of implementation. This process will also inform the biannual review and revision of the national framework to ensure that it remains current whilst aligned to the aspirations of the Act. This clearly fits our renewed focus on delivery, accountability and improved productivity.
In line with this approach, I will keep Members updated on the progress of the implementation of the national framework. I look forward to sharing the positive changes it is making to social care in Wales and how it is helping to achieve the Government’s ambition of improving access to social care. Diolch yn fawr.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Nawr, fel y Gweinidog Plant a Gofal Cymdeithasol, mae'n gyfrifoldeb mawr ac yn anrhydedd i gynrychioli a hyrwyddo'r sector o fewn y Llywodraeth. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd y Prif Weinidog flaenoriaethau a luniwyd gan bobl Cymru, a nododd yn glir fod gwella mynediad at ofal cymdeithasol yn rhan fawr o flaenoriaethau'r Llywodraeth hon i ddarparu iechyd da. Mae llawer eisoes wedi'i wneud i wella mynediad at ofal cymdeithasol. Fe wnaethon ni lansio'r swyddfa genedlaethol ar gyfer gofal a chymorth a'r bartneriaeth gyntaf ar gyfer y gweithlu gofal cymdeithasol yn y DU. Rydym yn gwneud cynnydd gwych yn trawsnewid gwasanaethau plant ac fe wnaethon ni gyflwyno'r Bil gofal cymdeithasol arloesol.
Nawr, yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog â chyfrifoldeb am ofal cymdeithasol, rwyf wedi cael y fraint a'r cyfle i ymweld â gwasanaethau sy'n cyflawni newid go iawn. Rwyf wedi gweld enghreifftiau o arferion blaengar sy'n hyrwyddo canlyniadau da i bobl Cymru. Rwyf hefyd wedi gweld drosof fi fy hun y gweithlu gofal cymdeithasol talentog a diflino sy'n ganolog i'r system yng Nghymru. Maen nhw, a'r dinasyddion sydd angen gofal a chymorth, yn rhoi'r cymhelliant i mi symud ymlaen i gyflawni'r polisi pwysig hwn a mynd i'r afael â'r heriau sydd o'n blaenau o hyd. Wrth wraidd popeth a wnawn mae'r uchelgais syml ond hanfodol i alluogi pobl i fyw eu bywydau'n llawn. Adlewyrchir hyn yn y deddfau a'r polisïau sy'n ein llywodraethu ni a'n partneriaid statudol sy'n cyflawni i'n poblogaethau lleol.
Ers i Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 ddod i rym, rydym wedi parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni ei nodau i ddiwallu anghenion gofal a chymorth pobl yng Nghymru. Roedd y rhaglen ailgydbwyso gofal a chymorth yn cydnabod bod gwella'r ffordd y mae gofal a chymorth yn cael eu comisiynu yn un o'r ffyrdd allweddol y gallwn ni hwyluso newidiadau cadarnhaol er mwyn galluogi'r Ddeddf i gael ei gweithredu'n gyson ac yn effeithiol. Trwy gymhwyso egwyddorion y Ddeddf at gomisiynu, mae'r fframwaith cenedlaethol yn paratoi'r ffordd ar gyfer system symlach, lle gellir cydbwyso'r ddarpariaeth gofal a chymorth i ddiwallu anghenion pobl yng Nghymru. A dyna pam rydym wedi datblygu cod ymarfer newydd a ddaeth i rym ar 1 Medi sy'n sefydlu fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth. Mae'r fframwaith yn rhoi egwyddorion a safonau cenedlaethol ar waith i lywio ac alinio arferion comisiynu â nodau'r Ddeddf. Ei nod yw lleihau cymhlethdod a sbarduno dull cyson o weithredu, a gwella canlyniadau yn y pen draw.
Bydd y fframwaith yn symud arferion comisiynu i ffwrdd oddi wrth gontractau sy'n cael eu llywio gan brisiau tuag at system lle mae'r prif sbardun ar gyfer gwasanaethau yw ansawdd a gwerth cymdeithasol. Bydd gennym ffocws clir ar gyflawni'r canlyniadau personol ac unigol sy'n bwysig i bobl, yn hytrach na mabwysiadu dull sy'n seiliedig ar dasgau. Bydd y fframwaith hwn yn sicrhau bod unigolion wrth wraidd y gwaith o gynllunio'r gwasanaethau gofal a chymorth y maent yn eu derbyn, a bod y gwasanaethau hynny ar gael. Rhaid i ni hefyd greu system lle mae'r ddarpariaeth gofal cymdeithasol yn gynaliadwy ac yn cael ei rheoli'n effeithiol i ddiwallu anghenion ein pobl, nawr ac yn y dyfodol.
Felly, beth mae gwella mynediad at ofal cymdeithasol yn ei olygu a sut fydd y fframwaith cenedlaethol yn cyfrannu at gyflawni'r nod blaenoriaeth hwn? Mae'n golygu y bydd pobl ledled Cymru yn gallu arfer eu hawl i geisio a chael y gwasanaethau gofal a chymorth sy'n diwallu eu hanghenion unigol ac sy'n eu helpu i gyflawni eu canlyniadau dymunol ac i fyw eu bywydau'n llawn. Mae'r egwyddor o'r hyn sy'n bwysig i unigolion wedi'i hymgorffori yn egwyddorion a safonau'r cod ac, ynghyd â'i ddarpariaethau sy'n ymwneud â hawliau pobl, bydd yn helpu i hwyluso mynediad effeithiol ac effeithlon at wasanaethau.
Mae darpariaethau penodol o fewn y safonau sy'n ei gwneud yn ofynnol i'r gwaith o gomisiynu gwasanaethau gofal a chymorth gael ei gyd-gynhyrchu gydag unigolion sydd angen gofal a chymorth, gyda'u llais a'u rheolaeth yn ganolog. Mae hon yn egwyddor sy'n ganolog i'r Ddeddf, ond dylai ei chymhwyso'n benodol i gomisiynu hwyluso newidiadau cadarnhaol i sicrhau mynediad amserol a hawdd i wasanaethau. Bydd awdurdodau lleol, byrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG yn cael eu galluogi i gynllunio'n effeithiol a sicrhau bod yr ystod lawn o wasanaethau gofal a chymorth sydd eu hangen ar unigolion yn eu hardaloedd, ac sy'n bwysig iddynt, ar gael yn ddigonol i bawb sydd eu hangen ar yr adeg y mae eu hangen.
Mae'n amlwg y bydd y fframwaith cenedlaethol yn chwarae rhan ganolog yn y ffordd y byddwn ni'n cyflawni ymrwymiad o'r newydd y Llywodraeth hon i wella mynediad at ofal cymdeithasol, sy'n cyfrannu'n sylweddol at ein hymdrechion cyffredinol i ddarparu iechyd da. Byddwn yn llywio'r trawsnewidiad hwn trwy arweinyddiaeth gref ar bob lefel, fel bod perthnasoedd, gwaith teg a gwerth yn ganolog i gomisiynu gofal a chymorth.
Bydd y Swyddfa Genedlaethol dros Ofal a Chymorth, a sefydlwyd ym mis Ebrill 2024, yn chwarae rhan allweddol wrth gefnogi partneriaid i weithredu'r fframwaith cenedlaethol i wireddu ein nodau a'n huchelgeisiau ar y cyd. Rydym eisoes wedi dechrau cyflwyno pecyn cymorth er mwyn helpu partneriaid i ddeall y fframwaith cenedlaethol a'i weithredu. Cynhaliodd y swyddfa genedlaethol, mewn partneriaeth â'r bwrdd comisiynu cenedlaethol, naw sesiwn codi ymwybyddiaeth, a fynychwyd gan dros 450 o randdeiliaid o bob rhan o'r sector. Mae hyn wedi darparu gwybodaeth amhrisiadwy i lywio'r gefnogaeth y bydd y swyddfa genedlaethol yn ei rhoi i bartneriaid i weithredu'r fframwaith cenedlaethol. Gan adeiladu ar hyn, byddwn yn cynnal digwyddiadau pellach ledled Cymru yn ystod yr hydref.
Mae'r swyddfa genedlaethol hefyd wedi lansio pecyn cymorth o adnoddau i gefnogi comisiynwyr i weithio yn unol ag egwyddorion a safonau'r fframwaith cenedlaethol. Mae'r pecyn cymorth hwn ar gael i'r cyhoedd ac yn cael ei gynnal ar blatfform cymunedau Gofal Cymdeithasol Cymru. Yn ogystal â chefnogi'r gwaith o weithredu'r fframwaith, mae'r swyddfa genedlaethol yn datblygu, trwy ddeialog barhaus â chomisiynwyr a'r sector ehangach, fecanwaith ar gyfer monitro hynt y gwaith gweithredu. Bydd y broses hon hefyd yn llywio'r gwaith o adolygu a diwygio'r fframwaith cenedlaethol, a fydd yn digwydd bob dwy flynedd, er mwyn sicrhau ei fod yn parhau i fod yn gyfredol ac yn cyd-fynd â dyheadau'r Ddeddf ar yr un pryd. Mae hyn yn amlwg yn cyd-fynd â'n ffocws o'r newydd ar ddarparu, atebolrwydd a gwell cynhyrchiant.
Yn unol â'r dull gweithredu hwn, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd sy'n cael ei wneud wrth roi'r fframwaith cenedlaethol ar waith. Edrychaf ymlaen at rannu'r newidiadau cadarnhaol y mae'n eu gwneud i ofal cymdeithasol yng Nghymru a sut mae'n helpu i gyflawni uchelgais y Llywodraeth o wella mynediad at ofal cymdeithasol. Diolch yn fawr.
Thank you for your statement, Minister. This new code is an extremely welcome step in ensuring that we have a uniform approach to care commissioning across the board, regardless of where you live or who provides your care. Minister, while I welcome the introduction of the national framework, I do have a few questions on how it will impact day-to-day, front-line services.
How will the Minister ensure that the welcome move away from price-driven contracts will not have a detrimental impact on local authority and local health board budgets? You state that commissioners will be able to effectively plan and ensure that the full range of care and support is available to everyone who needs them at the time they are needed. However, unless we address the bigger barrier to care provision, namely a well-resourced and valued workforce, this is not achievable. Minister, how will the new framework address workforce shortages and enable long-term workforce planning?
Aside from the challenging workforce and budgetary issues, we also have to address other challenges facing care and support commissioners, namely enhanced training and data collection. Minister, what training and support is being provided to those who will commission care and support to ensure that they meet and exceed the standards expected by the new framework?
And finally, Minister, on the subject of data collection, without proper data, how can commissioners be expected to understand the care needs of their area and their ability to provide for those needs? The framework will require commissioners to encourage providers to complete the Social Care Wales workforce data collection. Minister, surely this should be compulsory as a bare minimum. We need to thoroughly understand the skills of the workforce if we are to have any hope of addressing skills shortages. How will we know whether we need more Welsh-speaking carers if we don't know the skills of the existing workforce? Minister, do you have any plans to increase the data collection requirements of the code?
Thank you again for your statement and I look forward to monitoring its implementation and delivery across Wales. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Mae'r cod newydd hwn yn gam i'w groesawu'n fawr wrth sicrhau bod gennym ddull unffurf o gomisiynu gofal, ni waeth ble rydych chi'n byw neu bwy sy'n darparu'ch gofal. Gweinidog, er fy mod i'n croesawu cyflwyno'r fframwaith cenedlaethol, mae gen i ychydig o gwestiynau ar sut fydd y fframwaith yn effeithio ar wasanaethau rheng flaen o ddydd i ddydd.
Sut fydd y Gweinidog yn sicrhau na fydd symud i ffwrdd oddi wrth gontractau sy'n cael eu llywio gan brisiau, sy'n cael ei groesawu, yn cael effaith niweidiol ar gyllidebau awdurdodau lleol a byrddau iechyd lleol? Rydych chi'n nodi y bydd comisiynwyr yn gallu cynllunio'n effeithiol a sicrhau bod yr ystod lawn o ofal a chymorth ar gael i bawb sydd eu hangen ar yr adeg y mae eu hangen. Fodd bynnag, oni bai ein bod yn mynd i'r afael â'r hyn sy'n fwy o rwystr i ddarpariaeth gofal, sef gweithlu sydd ag adnoddau da ac sy'n cael ei werthfawr, fydd ddim modd cyflawni hyn. Gweinidog, sut fydd y fframwaith newydd yn mynd i'r afael â phrinder gweithlu ac yn sicrhau bod modd cynllunio'r gweithlu yn yr hirdymor?
Ar wahân i'r materion heriol sy'n ymwneud â'r gweithlu a'r gyllideb, mae'n rhaid i ni hefyd fynd i'r afael â heriau eraill sy'n wynebu comisiynwyr gofal a chymorth, sef gwell hyfforddiant a chasglu data. Gweinidog, pa hyfforddiant a chymorth sy'n cael eu darparu i'r rhai a fydd yn comisiynu gofal a chymorth er mwyn sicrhau eu bod yn bodloni ac yn rhagori ar y safonau a ddisgwylir gan y fframwaith newydd?
Ac yn olaf, Gweinidog, o ran casglu data, heb ddata priodol, sut y gellir disgwyl i gomisiynwyr ddeall anghenion gofal eu hardal a'u gallu i ddarparu ar gyfer yr anghenion hynny? Bydd y fframwaith yn ei gwneud yn ofynnol i gomisiynwyr annog darparwyr i gwblhau proses Gofal Cymdeithasol Cymru o gasglu data ar y gweithlu. Gweinidog, siawns na ddylai hyn fod yn orfodol o leiaf. Mae angen i ni ddeall sgiliau'r gweithlu yn drylwyr os ydym am gael unrhyw obaith o fynd i'r afael â phrinder sgiliau. Sut fyddwn ni'n gwybod a oes angen mwy o ofalwyr Cymraeg eu hiaith arnom os nad ydym yn gwybod beth yw sgiliau'r gweithlu presennol? Gweinidog, oes gennych chi unrhyw gynlluniau i gynyddu gofynion casglu data'r cod?
Diolch eto am eich datganiad ac edrychaf ymlaen at fonitro'r ffordd y caiff ei weithredu a'i gyflawni ledled Cymru. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Altaf, and thank you for those comments and questions, and for your general welcome of the framework. As I said, we are establishing this to enable the framework to apply equally to the commissioning of care by both local authorities and health boards and trusts. So, it's a new development in that respect, because it's now, for the first time, putting a requirement on health boards and trusts as well. And that instruction has been issued to the health boards and the trusts.
In terms of the various elements or the various points that you've raised, on the impact on budgets, this is actually central to what we're trying to achieve here. There is such an inconsistency across Wales about how much care costs, depending on where you live, and what the rates are set at, and so on, and that's partly because there is no clear and consistent definition of what commissioners should be looking for. So, this national framework will set that out very clearly, will set out what the requirements are for commissioners, what they are to be looking for in the provision of care, whether it is cost, whether it is outcome, whether it is the staff workforce and whether it is the skills and sufficiency that they need. So, part of the framework will actually require all the component partners—local authorities, health boards, and so on—to develop a sufficiency plan that will identify the skills required to enable them to deliver what we are seeking them to deliver.
I don't underestimate for one moment the enormous challenge that that presents, because I think, in the question that Jane Dodds raised earlier on to the First Minister about the social care workforce, we know that there are huge challenges in that area, but we are doing an enormous amount of work to try to address the gaps, the vacancies, the recruitment and the retention, the career pathways and to develop the professionalisation of the social care workforce, so that it becomes an attractive career for somebody to be involved in.
In terms of the training that you believe that commissioners will need, I absolutely agree with you. If we are going to do this effectively and consistently across Wales, everybody needs to know what they're doing and everybody has to be singing from the same hymn sheet, and I hope that's what the framework will provide. As I said in my statement, we have already delivered a number of training sessions for commissioners, stakeholders. Over 450 people have already attended those sessions. And we are providing a toolkit for commissioners to use, so that they have something that can guide them through. The national office that we've established for care will be the key resource and support that will be available to commissioners to ensure that they have somewhere that they can go to, to make sure that what they're doing is what is expected in the framework and is actually delivering the outcomes that we need.
Diolch yn fawr, Altaf, a diolch am y sylwadau a'r cwestiynau hynny, ac am y croeso rydych chi wedi'i roi i'r fframwaith yn gyffredinol. Fel y dywedais i, rydym yn sefydlu hyn er mwyn galluogi'r fframwaith i fod yr un mor berthnasol i awdurdodau lleol ag y mae i fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau o ran comisiynu gofal. Felly, mae'n ddatblygiad newydd yn hynny o beth, oherwydd nawr, am y tro cyntaf, mae'n rhoi gofyniad ar fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau hefyd. Ac mae'r cyfarwyddyd hwnnw wedi cael ei roi i'r byrddau iechyd ac i'r ymddiriedolaethau.
O ran y gwahanol elfennau neu'r gwahanol bwyntiau rydych chi wedi'u codi, o ran yr effaith ar gyllidebau, mae hyn yn ganolog i'r hyn rydym yn ceisio'i gyflawni yma. Mae cymaint o anghysondeb ledled Cymru o ran faint mae gofal yn ei gostio, yn dibynnu ar ble rydych chi'n byw, a beth yw'r cyfraddau, ac yn y blaen, ac mae hynny'n rhannol oherwydd does dim diffiniad clir a chyson o'r hyn y dylai comisiynwyr fod yn chwilio amdano. Felly, bydd y fframwaith cenedlaethol hwn yn nodi hynny'n glir iawn, bydd yn nodi'r hyn sydd angen i gomisiynwyr ei wneud, yr hyn y dylen nhw fod yn chwilio amdano wrth ddarparu gofal, p'un a yw'n gost, p'un a yw'n ganlyniad, p'un a yw'n weithlu staff a ph'un ai'r sgiliau a'r digonolrwydd sydd eu hangen arnyn nhw. Felly, bydd rhan o'r fframwaith yn ei gwneud yn ofynnol i'r holl bartneriaid—awdurdodau lleol, byrddau iechyd, ac yn y blaen—ddatblygu cynllun digonolrwydd a fydd yn nodi'r sgiliau sydd eu hangen i'w galluogi i gyflawni'r hyn yr ydym am iddyn nhw ei gyflawni.
Nid wyf yn tanamcangyfrif am un eiliad yr her enfawr sydd ynghlwm wrth hynny, oherwydd rwy'n credu, yn y cwestiwn a ofynnodd Jane Dodds yn gynharach i'r Prif Weinidog am y gweithlu gofal cymdeithasol, rydym yn gwybod bod heriau enfawr yn y maes hwnnw, ond rydym yn gwneud llawer iawn o waith i geisio mynd i'r afael â'r bylchau, y swyddi gwag, y recriwtio a'r cadw, y llwybrau gyrfa ac i ddatblygu proffesiynoli'r gweithlu gofal cymdeithasol, fel ei bod yn dod yn yrfa ddeniadol i rywun fod yn rhan ohoni.
O ran yr hyfforddiant rydych chi'n credu y bydd ei angen ar gomisiynwyr, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Os ydym am wneud hyn yn effeithiol ac yn gyson ledled Cymru, mae angen i bawb wybod beth maen nhw'n ei wneud ac mae'n rhaid i bawb fod yn canu o'r un ddalen emynau, ac rwy'n gobeithio mai dyna fydd y fframwaith yn ei ddarparu. Fel y dywedais i yn fy natganiad, rydym eisoes wedi cyflwyno nifer o sesiynau hyfforddi i gomisiynwyr, rhanddeiliaid. Mae dros 450 o bobl eisoes wedi mynychu'r sesiynau hynny. Ac rydym yn darparu pecyn cymorth i gomisiynwyr ei ddefnyddio, fel bod ganddyn nhw rywbeth a all eu tywys drwy hyn. Y swyddfa genedlaethol a sefydlwyd gennym ar gyfer gofal fydd yr adnodd a'r cymorth allweddol a fydd ar gael i gomisiynwyr i sicrhau bod ganddyn nhw rywle y gallan nhw fynd, i wneud yn siŵr mai'r hyn y maen nhw'n ei wneud yw'r hyn a ddisgwylir yn y fframwaith a'i fod yn cyflawni'r canlyniadau sydd eu hangen arnom mewn gwirionedd.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad. Mae’r datganiad a datblygu’r fframwaith yma yn gam mawr tuag at greu gwasanaeth gofal cenedlaethol, ac mae o felly i’w groesawu. Mae’n waith, wrth gwrs, ddechreuodd yn dilyn gweithredu ar bolisi Plaid Cymru yn y cytundeb cydweithio—arwydd unwaith eto fod datganiadau cadarnhaol sydd yn dod allan o’r Llywodraeth yma yn dod yn sgil dilyn arweiniad cadarnhaol Plaid Cymru. Ar bapur, wrth gwrs, mae’r egwyddorion craidd a’r safonau sydd wedi cael eu gosod allan yn y fframwaith yma yn rhai yr ydym ni yn eu cefnogi, ac mae’n hen bryd gweld hyn yn digwydd.
Thank you to the Minister for the statement. The statement and the development of this framework is a great step towards creating a national care service, and it's therefore to be welcomed. It's work, of course, that commenced following action on Plaid Cymru policy in the co-operation agreement—another sign that positive statements coming out of this Government come about as a result of following the positive lead of Plaid Cymru. On paper, of course, the core principles and standards set out in this framework are ones that we support, and it's about time that we see this happening.
However, as the responses to the consultation clearly reflect, there remains widespread concern that the principles and standards outlined in this framework, as worthy as they are, will be unachievable in practical terms. And they're right to be concerned. Without a decisive rejection of austerity and sustained increases in public spending, local authorities, who will be primarily responsible for implementing this framework, are hurtling headlong into an existential crisis. This year, they're having to contend with a 3.8 per cent increase in spending pressures compared with a mere 0.3 per cent rise in funding. By 2027, this discrepancy is projected to leave a shortfall across Wales of around £0.75 billion.
The implications for Wales of Labour's austerity agenda, therefore, are dire. Non-ring-fenced areas of the Welsh budget, which include social care, are now facing a real-terms reduction of £683 million over the next five years. When I raised this stark reality with the then health Minister at the end of the last term, I received a flippant response about taxes that was completely at odds with the social democratic values on which the Labour Party is supposed to be based. Since then, she's refused to challenge the unjust Barnett formula that is at the heart of Wales's systematic underfunding by Westminster, and has admitted that she has as much influence over the UK Prime Minister's decision making as she has over Donald Trump. Contrary to the promises made over the summer, therefore, this is a Government that is sticking its fingers in its ears rather than listening to the warnings of public service providers that are being pushed to the brink.
It's up to the Cabinet Secretary, therefore, to explain to the local authorities, who will be expected to implement this framework, how they can possibly manage to do more with less. So, can the Minister guarantee that these steps will work without a funding uplift to properly support our social care workforce? What influence, if any, does this Minister or the Government have on the UK Government to ensure proper and improved funding in order to fully deliver this framework successfully?
Fodd bynnag, fel y mae'r ymatebion i'r ymgynghoriad yn dangos yn glir, mae cryn dipyn o bryder o hyd na fydd modd cyflawni'r egwyddorion a'r safonau a amlinellir yn y fframwaith hwn yn ymarferol, er mor deilwng ydyn nhw. Ac maen nhw'n iawn i bryderu. Heb i gyni gael ei wrthod yn bendant a heb gynnydd parhaus mewn gwariant cyhoeddus, mae awdurdodau lleol, a fydd yn bennaf cyfrifol am weithredu'r fframwaith hwn, yn rhuthro'n bendramwnwgl tuag at argyfwng dirfodol. Eleni, maen nhw'n gorfod ymdopi â chynnydd o 3.8 y cant mewn pwysau gwariant o'i gymharu â chynnydd o 0.3 y cant yn unig mewn cyllid. Erbyn 2027, rhagwelir y bydd yr anghysondeb hwn yn gadael diffyg o tua £0.75 biliwn ledled Cymru.
Felly, mae'r goblygiadau i Gymru yn sgil agenda cyni Llafur yn enbyd. Mae meysydd heb eu clustnodi yng nghyllideb Cymru, sy'n cynnwys gofal cymdeithasol, bellach yn wynebu gostyngiad mewn termau real o £683 miliwn dros y pum mlynedd nesaf. Pan godais y realiti amlwg hwn gyda'r Gweinidog iechyd ar y pryd ar ddiwedd y tymor diwethaf, fe ges i ymateb gwamal am drethi a oedd yn gwbl groes i'r gwerthoedd democrataidd cymdeithasol y mae'r Blaid Lafur i fod wedi'i seilio arnyn nhw. Ers hynny, mae hi wedi gwrthod herio fformiwla anghyfiawn Barnett sydd wrth wraidd tanariannu systematig Cymru gan San Steffan, ac mae hi wedi cyfaddef bod ganddi gymaint o ddylanwad dros y penderfyniadau a wneir gan Brif Weinidog y DU ag sydd ganddi dros Donald Trump. Yn groes i'r addewidion a wnaed dros yr haf, felly, dyma Lywodraeth sy'n rhoi ei bysedd yn ei chlustiau yn hytrach na gwrando ar rybuddion darparwyr gwasanaethau cyhoeddus sy'n cael eu gwthio i'r dibyn.
Mater i'r Ysgrifennydd Cabinet, felly, yw esbonio i'r awdurdodau lleol, y bydd disgwyl iddyn nhw weithredu'r fframwaith hwn, sut y gallan nhw o bosibl lwyddo i wneud mwy gyda llai. Felly, a all y Gweinidog warantu y bydd y camau hyn yn gweithio heb gynyddu cyllid i gefnogi ein gweithlu gofal cymdeithasol yn briodol? Pa ddylanwad, os o gwbl, sydd gan y Gweinidog hwn neu'r Llywodraeth ar Lywodraeth y DU i sicrhau cyllid priodol a gwell er mwyn cyflawni'r fframwaith hwn yn llawn ac yn llwyddiannus?
Can I thank you, Mabon, for those points and for your general welcome for the commissioning framework? I think we are in the same place in terms of what we're seeking to achieve on all of this. I'm not going to deal with the issues that are, quite rightly, for the First Minister, but your overall comments and points about funding and budgets, I fully understand, and we have those very robust discussions in Cabinet, as you would expect. We will soon be having the next budget round, where we will all be making our bids for where we think money for the next financial round should be going.
But I think it's important to say—in part, I answered this when I responded to Altaf—that a lot of this is not about asking local authorities to do more, it's not about asking health boards to do more, it's about asking them to do it differently. It's about looking—. We're very clear about what the rebalancing of care programme was all about. I'll just repeat it: it's about moving away from complexity towards simplicity; it's about moving away from price towards social value and quality; and it's about moving away from reactive commissioning and towards managing the market. It is providing a framework for the commissioning of those services that can produce greater value for money and greater consistency. Again, in my response to Altaf, I made the point that, depending on where you live in Wales, the cost of care is very different.
What this is aiming to do is to bring into place a consistency, so that everybody is doing the same. That doesn't mean, necessarily, that all charges will be the same and that care home fees, for instance, will be the same wherever they are. But the basic principles of how care is commissioned, which are quite different depending on what part of Wales you're in at the moment, will move us towards a much more consistent approach, which we hope will lead to improved quality and improved outcomes for individuals. That has got to be key. It is not just about price; it is about outcomes. And it's about a more effective partnership working between the local authorities and between the health boards.
What I would say as well is that there are significant roles for other partners in terms of delivering this. We look at the role of regional partnership boards, for instance. We were talking about funding pressures, but on significant aspects of social care and the delivery of social care, regional partnership boards have the ability to pool funding—the £145 million-worth of funding that the Welsh Government has given to regional partnership boards to do this very work. It is about integrating our social care system, it's about bringing consistency in our social care system, and it's about removing complexity to make sure that we get the outcomes that we want. And key to all of that is involving the individuals in the planning of their care so that their voice is central to everything that we are looking to do.
None of this is easy. Nothing is ever easy. Because if things were easy, Mabon, we'd have all done it by now. So, what we are looking to do is to rebalance, as I've said. We will have a monitoring and reviewing process, and we will look to review this every two years with a view to refreshing it and improving in areas where we think it needs improving. But there will be constant monitoring and review of the process as we move forward.
A gaf i ddiolch i chi, Mabon, am y pwyntiau hynny ac am eich croeso rydych chi wedi'i roi i'r fframwaith comisiynu yn gyffredinol? Rwy'n credu ein bod ni yn yr un lle o ran yr hyn rydym yn ceisio ei gyflawni ar hyn i gyd. Dydw i ddim yn mynd i ddelio â'r materion sydd, yn gwbl briodol, yn rhai i'r Prif Weinidog, ond eich sylwadau a'ch pwyntiau cyffredinol am gyllid a chyllidebau, rwy'n deall yn iawn, ac rydym yn cael y trafodaethau cadarn iawn hynny yn y Cabinet, fel y byddech chi'n ei ddisgwyl. Byddwn ni'n cael rownd nesaf y gyllideb cyn bo hir, lle byddwn ni i gyd yn gwneud ein ceisiadau am ble rydym yn credu y dylai arian ar gyfer y rownd ariannol nesaf fod yn mynd.
Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud—fe atebais i hyn yn rhannol pan wnes i ymateb i Altaf—dydy llawer o hyn ddim yn ymwneud â gofyn i awdurdodau lleol wneud mwy, dydy e ddim yn ymwneud â gofyn i fyrddau iechyd wneud mwy, mae'n ymwneud â gofyn iddyn nhw wneud pethau'n wahanol. Mae'n ymwneud ag edrych—. Rydym yn glir iawn ynglŷn â beth oedd pwrpas y rhaglen ail-gydbwyso gofal. Fe wna' i ailadrodd hynny: mae'n ymwneud â symud i ffwrdd oddi wrth gymhlethdod tuag at symlrwydd; mae'n ymwneud â symud i ffwrdd oddi wrth bris tuag at werth cymdeithasol ac ansawdd; ac mae'n ymwneud â symud i ffwrdd oddi wrth gomisiynu adweithiol a thuag at reoli'r farchnad. Mae'n darparu fframwaith ar gyfer comisiynu'r gwasanaethau hynny a all gynhyrchu mwy o werth am arian a mwy o gysondeb. Unwaith eto, yn fy ymateb i Altaf, fe wnes i'r pwynt, yn dibynnu ar ble rydych chi'n byw yng Nghymru, fod cost gofal yn wahanol iawn.
Yr hyn y mae hyn yn anelu i'w wneud yw sicrhau cysondeb, fel bod pawb yn gwneud yr un peth. Nid yw hynny'n golygu, o reidrwydd, y bydd yr holl daliadau yr un fath ac y bydd ffioedd cartrefi gofal, er enghraifft, yr un fath ble bynnag y maen nhw. Ond bydd egwyddorion sylfaenol y ffordd y caiff gofal ei gomisiynu, sy'n dra gwahanol yn dibynnu ar ba ran o Gymru rydych chi ynddi ar hyn o bryd, yn ein symud ni tuag at ddull llawer mwy cyson, a fydd, gobeithio, yn arwain at ansawdd a chanlyniadau gwell i unigolion. Dyna'r peth allweddol. Dydy e ddim yn ymwneud â phris yn unig; mae'n ymwneud â chanlyniadau. Ac mae'n ymwneud â gwaith partneriaeth mwy effeithiol rhwng yr awdurdodau lleol a rhwng y byrddau iechyd.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud hefyd yw bod rolau sylweddol i bartneriaid eraill o ran cyflawni hyn. Rydym yn edrych ar rôl byrddau partneriaeth rhanbarthol, er enghraifft. Roeddem yn sôn am bwysau cyllido, ond o ran agweddau sylweddol ar ofal cymdeithasol a darparu gofal cymdeithasol, mae gan fyrddau partneriaeth rhanbarthol y gallu i gyfuno cyllid—y £145 miliwn o gyllid y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i fyrddau partneriaeth rhanbarthol i wneud yr union waith hwn. Mae'n ymwneud ag integreiddio ein system gofal cymdeithasol, mae'n ymwneud â sicrhau cysondeb yn ein system gofal cymdeithasol, ac mae'n ymwneud â chael gwared ar gymhlethdod er mwyn sicrhau ein bod ni'n cael y canlyniadau rydym eu heisiau. A'r hyn sy'n allweddol i hynny i gyd yw cynnwys yr unigolion wrth gynllunio eu gofal fel bod eu llais yn ganolog i bopeth rydym yn edrych i'w wneud.
Does dim o hyn yn hawdd. Does dim byd byth yn hawdd. Oherwydd pe bai pethau'n hawdd, Mabon, bydden ni wedi gwneud y cyfan erbyn hyn. Felly, yr hyn rydym yn ceisio ei wneud yw ailgydbwyso, fel y dywedais i. Bydd gennym broses monitro ac adolygu, a byddwn yn edrych i adolygu'r hyn bob dwy flynedd gyda'r bwriad o'i adnewyddu a'i wella mewn meysydd lle credwn fod angen ei gwella. Ond bydd y broses yn cael ei monitro a'i hadolygu'n gyson wrth i ni symud ymlaen.
I really welcome the report that the Minister has given today. I think that the move towards a national framework, following the setting up of the national office, is a very positive step forward, and I'm very pleased that the Minister is going to keep us updated in the Chamber on the progress.
But one of the big issues that is facing the social care workforce, which has already been raised in the Chamber today, is the issue of pay. It's so important that social care workers' pay reflects the value of the work that they do. It's absolutely great that the Government has been able to bring in the real living wage, but as we know, there are challenges, in particular when you match similar jobs in the NHS and the social care service. It does make it difficult to retain social care workers in the social care service when they can get paid a lot more if they do the same job in the NHS. So, there are lots of issues like that to look at.
I wondered if the Minister could tell us how she plans to use the framework to make sure that the voices of social care workers are heard and that they're able to have their input into what I think is a huge step forward. Would she agree that the national office and the national framework are the building blocks towards a national care service?
Rwy'n croesawu'r adroddiad y mae'r Gweinidog wedi'i roi heddiw. Rwy'n credu bod symud tuag at fframwaith cenedlaethol, ar ôl sefydlu'r swyddfa genedlaethol, yn gam cadarnhaol iawn ymlaen, ac rwy'n falch iawn bod y Gweinidog yn mynd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni yn y Siambr am y cynnydd.
Ond un o'r materion mawr sy'n wynebu'r gweithlu gofal cymdeithasol, sydd eisoes wedi'i godi yn y Siambr heddiw, yw mater cyflog. Mae mor bwysig bod cyflog gweithwyr gofal cymdeithasol yn adlewyrchu gwerth y gwaith maen nhw'n ei wneud. Mae'n wych bod y Llywodraeth wedi gallu cyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol, ond fel y gwyddom, mae yna heriau, yn enwedig pan fyddwch chi'n paru swyddi tebyg yn y GIG a'r gwasanaeth gofal cymdeithasol. Mae hi yn ei gwneud hi'n anodd cadw gweithwyr gofal cymdeithasol yn y gwasanaeth gofal cymdeithasol pan allan nhw gael eu talu llawer mwy os ydyn nhw'n gwneud yr un swydd yn y GIG. Felly, mae llawer o faterion fel yna i'w hystyried.
Roeddwn i'n meddwl tybed a allai'r Gweinidog ddweud wrthym sut mae hi'n bwriadu defnyddio'r fframwaith i sicrhau bod lleisiau gweithwyr gofal cymdeithasol yn cael eu clywed a'u bod yn gallu cyfrannu at yr hyn sy'n gam enfawr ymlaen yn fy marn i. A fyddai'n cytuno mai'r swyddfa genedlaethol a'r fframwaith cenedlaethol yw'r blociau adeiladu tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol?
Can I thank Julie Morgan for those points and those questions? And I also thank you, Julie, for the work that you did leading up to the formation and drafting of the national framework. I know that you were very heavily involved in that before I became Minister, so thank you for the work that you did on that.
What I would say, in terms of where we're at now, is I think all of us—. It's been raised several times and we all understand absolutely the challenges of the social care workforce, and in particular the very point that you were raising about the parity of esteem with the NHS. We know that healthcare assistants in the NHS, for instance, do very similar work to social care workers, and yet their rates of pay and their conditions are very different. And it's because they work in different Government structures—one in the NHS, one in local authorities.
Under standard 2 of the framework, there is going to be a requirement to secure sufficient skills, resources and capacity from the local authority and the health board. What that’s going to require is that all of the statutory partners have got to balance the elements of the commissioning cycle, to ensure that they have sufficient skills and capacity to co-design, plan, deliver, secure the services that we are asking them to commission. In order to do that, part of what they are going to have to look at is what they are paying staff. If they have to secure sufficiency of skills, then there will be an element of that that will require them to pay the rate that will require the skills that they need.
What I would say is that that work is quite well progressed through the social care fair work forum. We work very closely with trade union partners in that forum, as you know, and there is an awful lot of work still going on. The real living wage you have already identified. We are now into the third year of the real living wage. That was something that was prioritised initially, and it hasn’t ended there. That was the first step. We are now looking at the other areas—terms and conditions of service—and how some of those things can be improved: the career pathways for people, so that it becomes an attractive career option and gives people the opportunity to move on to different areas; potential pathways into social work, with our social work bursary; and so on.
I think that, fundamentally, we know that we have a significant issue with the social care workforce that we cannot let up on, in terms of moving to try to resolve it. I think that it is absolutely right that we have the parity of esteem with the NHS. This is a professional workforce looking after some of the most vulnerable people in our society, and we should absolutely value that. So, that is work that is ongoing. It isn’t finished, and we won’t be finished with that until we actually achieve what we need to achieve for that very valuable workforce.
A gaf i ddiolch i Julie Morgan am y pwyntiau hynny a'r cwestiynau hynny? A hoffwn ddiolch i chi hefyd, Julie, am y gwaith a wnaethoch yn arwain at ffurfio a drafftio'r fframwaith cenedlaethol. Rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn rhan fawr o hynny cyn i mi ddod yn Weinidog, felly diolch i chi am y gwaith a wnaethoch ar hynny.
Yr hyn fyddwn i'n ei ddweud, o ran lle rydyn ni ar hyn o bryd, yw rwy'n credu bod pob un ohonom—. Mae wedi cael ei godi sawl gwaith ac rydym i gyd yn deall heriau'r gweithlu gofal cymdeithasol yn iawn, ac yn arbennig yr union bwynt yr oeddech chi'n ei godi am gael yr un parch â'r GIG. Rydym yn gwybod bod cynorthwywyr gofal iechyd yn y GIG, er enghraifft, yn gwneud gwaith tebyg iawn i weithwyr gofal cymdeithasol, ac eto mae eu cyfraddau tâl a'u hamodau yn wahanol iawn. A'r rheswm am hynny yw eu bod nhw'n gweithio mewn strwythurau gwahanol y Llywodraeth—un yn y GIG, un mewn awdurdodau lleol.
O dan safon 2 y fframwaith, bydd yna ofyniad i sicrhau sgiliau, adnoddau a chapasiti digonol gan yr awdurdod lleol a'r bwrdd iechyd. Yr hyn fydd ei angen i wneud hynny yw bydd yn rhaid i'r holl bartneriaid statudol gydbwyso elfennau o'r cylch comisiynu er mwyn sicrhau bod ganddyn nhw ddigon o sgiliau a chapasiti i gydlunio, cynllunio, darparu, sicrhau'r gwasanaethau rydym yn gofyn iddyn nhw eu comisiynu. Er mwyn gwneud hynny, rhan o'r hyn maen nhw'n mynd i orfod edrych arno yw'r hyn maen nhw'n talu staff. Os oes rhaid iddyn nhw sicrhau bod digon o sgiliau, yna bydd elfen o hynny a fydd yn ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw dalu'r gyfradd a fydd yn gofyn am y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw.
Yr hyn fyddwn i'n ei ddweud yw bod cryn dipyn o'r gwaith hwnnw wedi cael ei wneud drwy'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol. Rydym yn gweithio'n agos iawn gyda phartneriaid undebau llafur yn y fforwm hwnnw, fel y gwyddoch chi, ac mae llawer iawn o waith yn dal i fynd rhagddo. Y cyflog byw gwirioneddol rydych chi eisoes wedi'i nodi. Rydym bellach yn nhrydedd flwyddyn y cyflog byw gwirioneddol. Roedd hynny'n rhywbeth a flaenoriaethwyd i ddechrau, a dydy e ddim wedi gorffen yno. Dyna oedd y cam cyntaf. Rydym nawr yn edrych ar y meysydd eraill—telerau ac amodau gwasanaeth—a sut y gellir gwella rhai o'r pethau hynny: y llwybrau gyrfa i bobl, fel ei fod yn dod yn opsiwn gyrfa deniadol ac yn rhoi cyfle i bobl symud ymlaen i wahanol feysydd; llwybrau posibl i waith cymdeithasol, gyda'n bwrsariaeth gwaith cymdeithasol; ac yn y blaen.
Yn y bôn, rwy'n credu ein bod ni'n gwybod bod gennym ni broblem sylweddol gyda'r gweithlu gofal cymdeithasol na allwn roi'r gorau iddi, o ran symud i geisio ei datrys. Rwy'n credu ei bod yn hollol iawn bod gennym barch cydradd â'r GIG. Gweithlu proffesiynol yw hwn sy'n gofalu am rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas, a dylem werthfawrogi hynny'n llwyr. Felly, mae hynny'n waith sy'n mynd rhagddo. Dydy e ddim wedi gorffen, a fyddwn ni ddim wedi gorffen â hynny nes ein bod ni'n cyflawni'r hyn y mae angen i ni ei gyflawni ar gyfer y gweithlu gwerthfawr iawn hwnnw.
Good afternoon, Cabinet Secretary. I really do welcome this. It’s a great step forward, but I have just got a couple of points, really, on pace. We continue to wait for this. The complexity in my mind is about the reorganisation and the new culture that’s needed. People in our care sector and our health sector are really overwhelmed at the moment, and to pile on them, yet again, another change is a real challenge. So, I am just wondering how the Welsh Government is going to do that, particularly at pace.
The second issue is one that I raised with the First Minister this afternoon, which is around the social care sector in rural areas. It is very challenging for us, once again, to recruit and retain carers within rural areas. I was talking to a lady whose husband needs ongoing care. They had to bring in a carer from Worcester on an ongoing basis in order to support him. That is just not appropriate and not good value for money. So, please could you just outline the pace and the scale, and also how we are going to get our carers into rural areas and build that capacity in those areas where it’s really difficult to recruit and retain? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Ysgrifennydd Cabinet. Rwyf wir yn croesawu hyn. Mae'n gam gwych ymlaen, ond mae gen i ychydig o bwyntiau, mewn gwirionedd, ar gyflymder. Rydym yn parhau i aros am hyn. Mae'r cymhlethdod yn fy meddwl yn ymwneud â'r ad-drefnu a'r diwylliant newydd sydd ei angen. Mae pobl yn ein sector gofal a'n sector iechyd wedi'u gorlethu'n fawr ar hyn o bryd, ac mae pentyrru newid arall arnyn nhw, unwaith eto, yn her wirioneddol. Felly, meddwl ydw i tybed sut fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny, yn enwedig ar frys.
Mae'r ail fater yn un a godais gyda'r Prif Weinidog y prynhawn yma, sy'n ymwneud â'r sector gofal cymdeithasol mewn ardaloedd gwledig. Mae'n heriol iawn i ni, unwaith eto, i recriwtio a chadw gofalwyr mewn ardaloedd gwledig. Roeddwn i'n siarad â menyw y mae ei gŵr angen gofal parhaus. Bu'n rhaid iddyn nhw ddod â gofalwr o Gaerwrangon i mewn yn barhaus er mwyn ei gefnogi. Dydy hynny ddim yn briodol a dydy e ddim yn werth da am arian. Felly, allech chi amlinellu'r cyflymder a'r raddfa, a hefyd sut rydym yn mynd i gael ein gofalwyr i mewn i ardaloedd gwledig a meithrin y capasiti hwnnw yn yr ardaloedd hynny lle mae'n anodd iawn recriwtio a chadw? Diolch yn fawr iawn.
Thank you for that, Jane, and I absolutely hear your challenge about the change of pace. What I hope is that this won't be a huge change for people who are involved in the commissioning of services. What it is doing is introducing consistency and putting it onto a statutory footing, so that there is less leeway to do things a bit differently, so that we have a very consistent approach. If everybody is working to that same consistent approach, one of the objectives of this, very clearly, is that we should see cost savings through the process. Because as I said in the answer that I gave to Mabon earlier on, we are very well aware of the pressures, particularly on local authorities, and we need to deliver this to help address some of those issues as well.
I know that, in some regional partnership board areas, some local authorities and some health boards are further advanced in terms of their capacity to be able to deal with this than others, but they can all move very quickly to the new framework and what the requirements are of the new framework. As I said, we have run a series of workshops and training sessions with commissioners over the summer. We've got another round of training available to them in the autumn. There will be a toolkit available, and they will be able to access the national care office for support.
The challenge on social care in rural areas is a real one, and it would be foolish of me to stand here and say that I have all the answers for that, because, again, as I said in a previous response, if we had the answers for everything, we would have done it all by now. But even though things are difficult, it doesn't mean that we shouldn't be looking at it and trying to address it. The answer—. The problem, sorry—before we get to the answer, let's look at the problem—is almost self-evident, isn't it, in rural areas, because there are fewer people in rural areas to do all sorts of work. Getting people into social care in areas where we have very dense populations is difficult, so getting it in an area that's sparsely populated is even more difficult.
I'm more than happy to have a conversation with you outside of this discussion this afternoon, to see how we could perhaps look at some of the ideas for doing this, because I certainly don't have all the answers. The social care fair work forum, I'm sure, don't have all the answers, and they would like to have some help and support with that. But it is on our radar. We understand the challenges. All the things I said in response to Julie Morgan equally apply to trying to recruit social care workers in rural areas, but I do understand the added difficulty of having fewer people to draw on in the population. But I'm more than happy to have a further conversation with you about that.
Diolch am hynny, Jane, ac rwy'n clywed eich her am newid cyflymder yn llwyr. Yr hyn rwy'n gobeithio yw na fydd hyn yn newid enfawr i bobl sy'n ymwneud â chomisiynu gwasanaethau. Yr hyn mae'n ei wneud yw cyflwyno cysondeb a'i roi ar sail statudol, fel bod llai o ryddid i wneud pethau ychydig yn wahanol, fel bod gennym ni ddull cyson iawn. Os yw pawb yn gweithio i'r un dull cyson hwnnw, un o amcanion hyn, yn amlwg iawn, yw y dylem weld arbedion costau drwy'r broses. Oherwydd fel y dywedais i yn yr ateb a roddais i Mabon yn gynharach, rydym yn ymwybodol iawn o'r pwysau, yn enwedig ar awdurdodau lleol, ac mae angen i ni gyflawni hyn er mwyn helpu i fynd i'r afael â rhai o'r materion hynny hefyd.
Rwy'n gwybod, mewn rhai ardaloedd byrddau partneriaeth rhanbarthol, bod rhai awdurdodau lleol a rhai byrddau iechyd wedi datblygu'n fwy o ran eu gallu i allu delio â hyn nag eraill, ond fe allan nhw i gyd symud yn gyflym iawn i'r fframwaith newydd a gofynion y fframwaith newydd. Fel y dywedais i, rydym wedi cynnal cyfres o weithdai a sesiynau hyfforddi gyda chomisiynwyr dros yr haf. Mae rownd arall o hyfforddiant ar gael iddyn nhw yn yr hydref. Bydd pecyn cymorth ar gael, a byddan nhw'n gallu cael mynediad i'r swyddfa gofal genedlaethol i gael cymorth.
Mae'r her o ran gofal cymdeithasol mewn ardaloedd gwledig yn un real, a byddai'n ffôl i mi sefyll yma a dweud bod gen i'r atebion i gyd i hynny, oherwydd, unwaith eto, fel y dywedais i mewn ymateb blaenorol, pe bai gennym yr atebion i bopeth, byddem wedi gwneud y cyfan erbyn hyn. Ond er bod pethau'n anodd, nid yw'n golygu na ddylem fod yn edrych arno ac yn ceisio mynd i'r afael ag ef. Mae'r ateb—. Mae'r broblem, sori—cyn i ni gael yr ateb, gadewch i ni edrych ar y broblem—bron yn amlwg ohono'i hun, onid ydyw, mewn ardaloedd gwledig, oherwydd mae llai o bobl mewn ardaloedd gwledig i wneud pob math o waith. Mae cael pobl i mewn i ofal cymdeithasol mewn ardaloedd lle mae gennym boblogaethau dwys iawn yn anodd, felly mae ei gael mewn ardal denau ei phoblogaeth yn anoddach byth.
Rwy'n fwy na pharod i gael sgwrs gyda chi y tu allan i'r drafodaeth hon y prynhawn yma, i weld sut y gallem efallai edrych ar rai o'r syniadau ar gyfer gwneud hyn, oherwydd yn sicr does gen i ddim yr atebion i gyd. Does gan y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, rwy'n siŵr, ddim yr atebion i gyd, a hoffen nhw gael rhywfaint o help a chefnogaeth gyda hynny. Ond rydym yn rhoi sylw iddo. Rydym yn deall yr heriau. Mae'r holl bethau a ddywedais mewn ymateb i Julie Morgan yr un mor berthnasol i geisio recriwtio gweithwyr gofal cymdeithasol mewn ardaloedd gwledig, ond rwy'n deall yr anhawster ychwanegol o gael llai o bobl y gellir troi atyn nhw yn y boblogaeth. Ond rwy'n fwy na hapus i gael sgwrs bellach gyda chi am hynny.
Ac yn olaf, Rhys ab Owen.
And finally, Rhys ab Owen.
Diolch yn fawr, Weinidog. Do you see this as a stepping stone to a national care service? If so, when? Because you'll be well aware that individuals and families are being crippled by care costs and they're often not receiving the care that they should be receiving, that they need be receiving. Following on from the points by Altaf and Mabon, and your response, will you give a guarantee that the national office will receive the adequate resource it needs to provide effective training? And thirdly, with regard to data, data is very important, but data collection, especially sensitive data collection, is costly and challenging. We've seen, from the Electoral Commission's breach this year, what happens when data is managed on a very tight budget. Can you give an assurance today that social care data of very vulnerable individuals, families and cases will be kept secure? Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Gweinidog. Ydych chi'n ystyried hyn yn gam tuag at wasanaeth gofal cenedlaethol? Os felly, pryd? Oherwydd fe fyddwch chi'n gwybod yn iawn bod unigolion a theuluoedd yn cael eu llethu gan gostau gofal ac, yn aml, dydyn nhw ddim yn derbyn y gofal y dylen nhw fod yn ei gael, y mae angen iddyn nhw fod yn ei gael. Yn dilyn ymlaen o'r pwyntiau gan Altaf a Mabon, a'ch ymateb chi, a wnewch chi warantu y bydd y swyddfa genedlaethol yn cael yr adnoddau digonol sydd eu hangen arni i ddarparu hyfforddiant effeithiol? Ac yn drydydd, o ran data, mae data yn bwysig iawn, ond mae casglu data, yn enwedig casglu data sensitif, yn gostus ac yn heriol. Rydym wedi gweld, o'r tor rheol a gyflawnwyd gan y Comisiwn Etholiadol eleni, beth sy'n digwydd pan gaiff data ei reoli ar gyllideb dynn iawn. Allwch chi roi sicrwydd heddiw y bydd data gofal cymdeithasol unigolion bregus iawn, teuluoedd ac achosion yn cael ei gadw'n ddiogel? Diolch yn fawr.
Thank you for that series of questions. There are a couple of things. Sorry, Altaf, you did raise the issue of data earlier on, so I'll deal with it now in response to Rhys ab Owen. Data collection, absolutely, is vitally important, because it provides the baseline from which we work. I'm going to be making a further announcement next week, I think, about the introduction of the single unified safeguarding review and all the work that we've had to do on that with the Information Commissioner's Office to ensure that data can be shared in a safe way, where people's confidentiality is respected, and so on. So, we've done an awful lot of work on that, and we've got some very clear guidance from the Information Commissioner's Office about how we do that, and how we ensure that that is secure. I'll be saying a little bit more about that when I make that statement.
The national office is absolutely essential to the delivery of the national care service. It was one of the key planks of the co-operation agreement with Plaid Cymru, and I'm very grateful to Plaid Cymru colleagues for the point that we got to. I think, Siân, it was you that was involved with this, or was it Cefin? It was you. I was in a different ministerial portfolio at that time. In establishing that, we recognised the severe financial challenges that we're faced with in moving quickly to the establishment of a national care service. So, we moved towards the delivery of it in phases, and the first phase is what we're in now, and part of that phase 1 is that we're going to be commissioning research around how we can get to where we need to be, what the costs involved might be, how we would set fees, or how we move from a fee-setting service to a non-fee-setting service, because we've made a very clear statement that we are looking for a national care service that is free at the point of need.
Now, I did have a meeting with Stephen Kinnock over the summer, who's the UK Government Minister for social care, and he was very interested, because the UK Government wants to move towards the establishment of a national care service as well, and I think this is one of the examples of where we can do things across the nations because we're well advanced on that path. And so they want to learn from us about what we've established, what we've found, the way that we want to take it forward, so that they can learn from that.
So, from my point of view it is absolutely vital that the national care office is resourced adequately, because it has to drive all of these changes that we know are absolutely necessary to deliver that priority of accessing social care. So, I can give that assurance. What I can't tell you absolutely is when the national care service will be delivered, but in the agreement with Plaid Cymru we were working on a 10-year programme, so at the moment that's still the kind of timescale that we're working towards, if that helps.
Diolch am y gyfres honno o gwestiynau. Mae yna gwpl o bethau. Mae'n ddrwg gennym, Altaf, fe wnaethoch chi godi mater data yn gynharach, felly byddaf yn delio ag ef nawr mewn ymateb i Rhys ab Owen. Yn sicr, mae casglu data yn hanfodol bwysig, oherwydd mae'n darparu'r llinell sylfaen yr ydym yn gweithio ohoni. Rwy'n mynd i fod yn gwneud cyhoeddiad pellach yr wythnos nesaf, rwy'n credu, ynghylch cyflwyno'r adolygiad diogelu unedig sengl a'r holl waith yr ydym wedi gorfod ei wneud ar hynny gyda Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth i sicrhau bod data yn gallu cael ei rannu mewn ffordd ddiogel, lle mae cyfrinachedd pobl yn cael ei barchu, ac yn y blaen. Felly, rydym wedi gwneud llawer iawn o waith ar hynny, ac mae gennym ni ganllawiau clir iawn gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ynghylch sut rydym yn gwneud hynny, a sut rydym yn sicrhau bod hynny'n ddiogel. Byddaf yn dweud ychydig mwy am hynny pan fyddaf yn gwneud y datganiad hwnnw.
Mae'r swyddfa genedlaethol yn gwbl hanfodol ar gyfer darparu'r gwasanaeth gofal cenedlaethol. Roedd yn un o elfennau allweddol y cytundeb cydweithio â Phlaid Cymru, ac rwy'n ddiolchgar iawn i gyd-Aelodau Plaid Cymru am y pwynt y gwnaethom ei gyrraedd. Rwy'n credu mai chi, Siân, oedd yn rhan o hyn, neu ai Cefin oedd e? Chi oedd e. Roeddwn i mewn portffolio gweinidogol gwahanol bryd hynny. Wrth sefydlu hynny, fe wnaethon ni gydnabod yr heriau ariannol difrifol sy'n ein hwynebu wrth symud yn gyflym i sefydlu gwasanaeth gofal cenedlaethol. Felly, fe wnaethon ni symud tuag at ei gyflawni fesul cam, a'r cam cyntaf yw'r hyn rydym ynddo nawr, a rhan o'r cam 1 hwnnw yw ein bod ni'n mynd i fod yn comisiynu ymchwil ynghylch sut y gallwn gyrraedd lle mae angen i ni fod, beth allai'r costau dan sylw fod, sut fydden ni'n pennu ffioedd, neu sut rydym yn symud o wasanaeth lle caiff ffioedd eu pennu i wasanaeth lle na chaiff ffioedd eu pennu, oherwydd rydym wedi gwneud datganiad clir iawn ein bod ni'n chwilio am wasanaeth gofal cenedlaethol sydd am ddim ar y pwynt o angen.
Nawr, fe ges i gyfarfod â Stephen Kinnock, Gweinidog Llywodraeth y DU dros ofal cymdeithasol, dros yr haf, ac roedd ganddo ddiddordeb mawr oherwydd mae Llywodraeth y DU eisiau symud tuag at sefydlu gwasanaeth gofal cenedlaethol hefyd, ac rwy'n credu mai dyma un o'r enghreifftiau lle gallwn ni wneud pethau ar draws y gwledydd oherwydd mae cryn dipyn wedi'i wneud ar y llwybr hwnnw. Ac felly maen nhw eisiau dysgu oddi wrthym ni am yr hyn rydym wedi'i sefydlu, yr hyn rydym wedi'i ddarganfod, y ffordd rydym eisiau ei symud ymlaen, fel y gallan nhw ddysgu o hynny.
Felly, o'm safbwynt i, mae'n gwbl hanfodol bod y swyddfa gofal genedlaethol yn cael adnoddau digonol, oherwydd mae'n rhaid iddi yrru'r holl newidiadau hyn rydym yn gwybod eu bod yn gwbl angenrheidiol i gyflawni'r flaenoriaeth honno o gael mynediad at ofal cymdeithasol. Felly, gallaf roi'r sicrwydd hwnnw. Yr hyn galla i ddim ei ddweud wrthych yn llwyr yw pryd y bydd y gwasanaeth gofal cenedlaethol yn cael ei gyflwyno, ond yn y cytundeb gyda Phlaid Cymru roeddem yn gweithio ar raglen 10 mlynedd, felly ar hyn o bryd dyna'r math o amserlen rydym yn gweithio tuag ati o hyd, os yw hynny'n helpu.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 5 heddiw yw'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Drafnidiaeth a Gogledd Cymru: partneriaeth newydd i drawsnewid ein rheilffyrdd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Ken Skates.
Item 5 today is a statement by the Cabinet Secretary for Transport and North Wales on a new partnership to transform our railways. I call on the Cabinet Secretary, Ken Skates.
Dirprwy Lywydd, two Labour Governments working in partnership, in Wales and in Westminster, is already making a difference. Take the passenger services Bill that was introduced by the UK Government in July, just weeks after the general election. This legislative change immediately delivers on one of Welsh Government’s long-standing asks: to call time on private sector franchises and bring rail services back into the public realm.
We’ve long argued that the railway is a fundamental public service, and that its rightful place is in the public sector rather than in the hands of shareholders and private investors. And that isn’t an ideological point, it’s about what works.
Through Transport for Wales, we are already demonstrating the benefits of a publicly owned rail operator that is solely focused on delivering for the people, businesses and communities it serves. Yes, it’s been tough at times for passengers in Wales over the past few years. We must have the humility to recognise that. Change is not easy, it doesn’t happen overnight. But TfW are now consistently one of the most reliable operators in Wales. They’ve achieved the biggest improvement in punctuality of any rail operator across Britain for the last quarter, and are delivering an 80 per cent increase in the number of rail carriages serving passengers on the TfW network.
Now, voices in this Chamber have been quick to criticise TfW, and this Welsh Government, when rail performance has been poor, and of course that is the job of the opposition. But I do hope that Members across this Chamber will recognise the magnitude of what TfW has delivered over the course of this year, and what it means in terms of the day-to-day experience of passengers: a better, more reliable service; scaling up services, rather than the managed decline we saw under the Tories; and near the top of the pack, not the bottom of the pile, when it comes to the age profile of our rail fleet.
The introduction of the buses Bill next year will reform the way the local bus service networks are planned and delivered for the benefit of people across Wales. This, alongside the passenger services Bill, will make it easier to integrate rail and bus services and deliver on our vision of one network, one timetable, one ticket. It also represents an early proof-point in the new partnership that we’ve formed with the UK Labour Government to transform our railways, and I look forward to hearing the views of Members of this Senedd when we debate legislative consent for this change, which I of course support.
Looking beyond that, Members will be aware that the UK Government has announced its intention to introduce the rail reform Bill next year. I see this as a huge opportunity. When I met with the new UK rail Minister, Lord Hendy, over the summer, we committed to working in partnership to deliver a better railway for Wales. Part of that is about delivering a fundamental reform of Wales’s rail operating model. It is the most complex of all UK nations.
This includes establishing an empowered Wales and borders business unit within Great British Railways—a GBR Cymru that delivers against Welsh priorities and is properly accountable to Welsh Ministers and to this Senedd. We also wish to see Wales given a real voice on services operating to and from Wales, which is particularly relevant at a time when passengers in north Wales are being so badly let down in terms of those vital services to and from London. And while there is much detailed work to do on developing the GBR Cymru proposition, I am delighted that the UK Government has already committed to a statutory role for Welsh Ministers on managing, planning and developing the rail industry in Wales.
Dirprwy Lywydd, that really does signal a step change from our current position. It gives the lie to the claims we’ve heard again and again from the opposition benches that, somehow, Labour at the UK level isn’t delivering for Wales. The biggest structural reform of the industry in Wales for a generation is now within reach, and just compare that to life under the previous administration at Westminster, who lumped Wales in with the western region and directed Network Rail to deliver a managed decline of our rail assets here in Wales.
And to its great credit, the industry isn’t sitting on its hands and waiting for the political process to run its course. Cyfuno, which brings together TfW and Network Rail, has already made great progress in terms of delivering efficiencies, identifying better ways of working and opportunities for collaboration, and it provides an obvious vehicle for the detailed work that must take place to shape GBR Cymru at an industrial level.
Industry collaboration has also been key in terms of the announcement I made just last month that we now have firm plans in place to deliver a massive increase in services along the north Wales coast. A 50 per cent increase in Transport for Wales services, enabled by a series of changes to be delivered by Network Rail, will also improve safety within communities, and was announced within months of the general election—Labour in Wales and Labour in Westminster, working together to deliver a transformational increase in connectivity in north Wales. Contrast that with the so-called 'cast-iron guarantees' we saw from the previous administration, which, as we saw in the letter that emerged during the general election, were little more than empty promises, with no funding or formal remit underpinning them.
I’m under no illusion in terms of the scale of the challenges ahead. On the core Valleys lines transformation in particular, we are at a critical stage of delivery. We’ve now been running an uplifted timetable for three months, enabled by the completion of major infrastructure upgrades between Cardiff Queen Street, Treherbert, Aberdare and Merthyr. I know it's incredibly frustrating for passengers and communities when major infrastructure projects disrupt their daily lives, routines and travel patterns—believe me, I really do empathise and I’m incredibly grateful to people for bearing with us—but the prize really will be worth it. The brand-new electric trains will start to enter service in the Valleys later this year, and people will begin to see real light at the end of the tunnel when it comes to this game-changing project for the south Wales Valleys.
During the National Eisteddfod, attended by people from right across Wales, we had a preview of the difference metro will make for our communities. This was such a powerful reminder of the ability of transport projects to transform people’s lives.
Llywydd, we know that the UK Government has been left with a poisonous economic legacy, and that the money simply isn’t there to deliver all of the changes that we’d like to see right across our transport network. But at the same time, I absolutely recognise that people and communities across Wales, and their representatives in this Senedd, are anxious to see their areas benefit from the kind of transformational change being delivered by this Welsh Government on the core Valleys lines. Personally, I’m particularly keen to see progress on the rail priorities identified by Lord Burns in south-east Wales and in north Wales, including kick-starting plans for a metro-style service on the borderlands line.
Through the Wales rail board, my officials are now working at pace with their counterparts at the Department for Transport to deliver on our general election manifesto commitment to create a jointly agreed enhancements pipeline for Wales. A collaborative approach on enhancements, underpinned by meaningful rail reform that will deliver huge benefits for passengers—this is a new partnership to transform our railways. Diolch.
Dirprwy Lywydd, mae dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio mewn partneriaeth, yng Nghymru ac yn San Steffan, eisoes yn gwneud gwahaniaeth. Cymerwch y Bil gwasanaethau teithwyr a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU ym mis Gorffennaf, wythnosau yn unig ar ôl yr etholiad cyffredinol. Mae'r newid deddfwriaethol hwn yn cyflawni un o ofynion hirsefydlog Llywodraeth Cymru ar unwaith: dod â masnachfreintiau'r sector preifat i ben a dod â gwasanaethau rheilffyrdd yn ôl i'r parth cyhoeddus.
Rydym wedi dadlau ers tro bod y rheilffordd yn wasanaeth cyhoeddus sylfaenol, a bod ei gwir le yn y sector cyhoeddus yn hytrach nag yn nwylo cyfranddalwyr a buddsoddwyr preifat. A dydy hynny ddim yn bwynt ideolegol, mae'n ymwneud â'r hyn sy'n gweithio.
Trwy Trafnidiaeth Cymru, rydym eisoes yn dangos manteision gweithredwr rheilffyrdd mewn dwylo cyhoeddus sy'n canolbwyntio'n llwyr ar ddarparu ar gyfer y bobl, y busnesau a'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu. Ydy, mae hi wedi bod yn anodd ar adegau i deithwyr yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf. Mae'n rhaid i ni fod yn ddigon gwylaidd i gydnabod hynny. Dydy newid ddim yn hawdd, dydy e ddim yn digwydd dros nos. Ond, erbyn hyn, Trafnidiaeth Cymru, yw un o'r gweithredwyr mwyaf dibynadwy yng Nghymru, a hynny'n gyson. Maen nhw wedi cyflawni'r gwelliant mwyaf o ran prydlondeb o blith unrhyw weithredwyr rheilffyrdd ledled Prydain dros y chwarter diwethaf, ac mae cynnydd o 80 y cant wedi bod yn nifer y cerbydau rheilffordd sy'n gwasanaethu teithwyr ar rwydwaith Trafnidiaeth Cymru.
Nawr, mae lleisiau yn y Siambr hon wedi bod yn barod i feirniadu Trafnidiaeth Cymru, a'r Llywodraeth hon yng Nghymru, pan fo perfformiad y rheilffyrdd wedi bod yn wael, ac wrth gwrs dyna yw gwaith yr wrthblaid. Ond rwy'n gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr hon yn cydnabod faint mae Trafnidiaeth Cymru wedi'i gyflawni yn ystod y flwyddyn hon, a'r hyn mae'n ei olygu o ran profiad teithwyr o ddydd i ddydd: gwasanaeth gwell, mwy dibynadwy; mwy o wasanaethau, yn hytrach na'r dirywiad wedi ei reoli a welsom o dan y Torïaid; a bod yn agos at y brig, nid ar y gwaelod, o ran proffil oedran fflyd y rheilffyrdd.
Bydd cyflwyno'r Bil bysiau y flwyddyn nesaf yn diwygio'r ffordd mae'r rhwydweithiau gwasanaethau bysiau lleol yn cael eu cynllunio a'u darparu er budd pobl ledled Cymru. Bydd hyn, ochr yn ochr â'r Bil gwasanaethau teithwyr, yn ei gwneud hi'n haws integreiddio gwasanaethau trên a bysiau a chyflawni ein gweledigaeth o un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn. Mae hefyd yn cynrychioli pwynt prawf cynnar yn y bartneriaeth newydd rydym wedi'i ffurfio â Llywodraeth Lafur y DU i drawsnewid ein rheilffyrdd, ac edrychaf ymlaen at glywed barn Aelodau'r Senedd hon pan fyddwn ni'n trafod cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y newid hwn, yr wyf yn ei gefnogi wrth gwrs.
Gan edrych y tu hwnt i hynny, bydd Aelodau'n ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi ei bwriad i gyflwyno'r Bil diwygio'r rheilffyrdd y flwyddyn nesaf. Rwy'n gweld hyn fel cyfle enfawr. Pan wnes i gyfarfod â Gweinidog rheilffyrdd newydd y DU, yr Arglwydd Hendy, dros yr haf, fe wnaethon ni ymrwymo i weithio mewn partneriaeth i ddarparu gwell rheilffyrdd i Gymru. Mae rhan o hynny yn ymwneud â sicrhau diwygiad sylfaenol i fodel gweithredu rheilffyrdd Cymru. Dyma'r mwyaf cymhleth o blith holl wledydd y DU.
Mae hyn yn cynnwys sefydlu uned fusnes Cymru a'r Gororau wedi'i grymuso o fewn Great British Railways—GBR Cymru sy'n cyflawni yn erbyn blaenoriaethau Cymru ac sy'n atebol yn briodol i Weinidogion Cymru ac i'r Senedd hon. Rydym hefyd eisiau gweld Cymru'n cael llais go iawn ynghylch gwasanaethau sy'n gweithredu i mewn ac allan o Gymru, sy'n arbennig o berthnasol ar adeg pan fo teithwyr yn y gogledd yn cael eu siomi'n fawr gan y gwasanaethau hanfodol hynny sy'n mynd yn ôl ac ymlaen i Lundain. Ac er bod llawer o waith manwl i'w wneud ar ddatblygu cynnig GBR Cymru, rwy'n falch bod Llywodraeth y DU eisoes wedi ymrwymo i rôl statudol i Weinidogion Cymru o ran rheoli, cynllunio a datblygu'r diwydiant rheilffyrdd yng Nghymru.
Dirprwy Lywydd, mae hynny wir yn arwydd o newid sylweddol o'r sefyllfa rydym ynddi ar hyn o bryd. Mae'n gwrthbrofi'r honiadau rydym wedi'u clywed dro ar ôl tro gan feinciau'r gwrthbleidiau nad yw Llafur ar lefel y DU, rywffordd, yn cyflawni dros Gymru. Mae'r diwygiad strwythurol mwyaf i'r diwydiant yng Nghymru ers cenhedlaeth bellach o fewn cyrraedd, a chymharwch hynny â bywyd o dan y weinyddiaeth flaenorol yn San Steffan, a daflodd Cymru i mewn gyda'r rhanbarth gorllewinol a chyfarwyddo Network Rail i sicrhau dirywiad wedi ei reoli o'n hasedau rheilffyrdd yma yng Nghymru.
Ac er mawr glod iddo, dydy'r diwydiant ddim yn eistedd ar ei ddwylo ac yn aros i'r broses wleidyddol redeg ei chwrs. Mae Cyfuno, sy'n dod â Trafnidiaeth Cymru a Network Rail ynghyd, wedi gwneud cynnydd mawr yn barod o ran sicrhau effeithlonrwydd, nodi ffyrdd gwell o weithio a chyfleoedd i gydweithio, ac mae'n darparu cyfrwng amlwg ar gyfer y gwaith manwl sydd ei angen er mwyn llywio GBR Cymru ar lefel ddiwydiannol.
Mae cydweithredu â'r diwydiant wedi bod yn allweddol hefyd o ran y cyhoeddiad a wnes i fis diwethaf yn unig, sef bod gennym ni gynlluniau cadarn ar waith erbyn hyn i sicrhau cynnydd enfawr mewn gwasanaethau ar hyd arfordir y gogledd. Bydd cynnydd o 50 y cant yng ngwasanaethau Trafnidiaeth Cymru, wedi'i alluogi gan gyfres o newidiadau i'w cyflawni gan Network Rail, hefyd yn gwella diogelwch o fewn cymunedau, ac fe'i cyhoeddwyd o fewn misoedd i'r etholiad cyffredinol—Llafur yng Nghymru a Llafur yn San Steffan yn cydweithio i sicrhau cynnydd trawsnewidiol mewn cysylltedd yn y gogledd. Cymharwch hynny â'r 'gwarantau cadarn', fel y'u gelwid, a welsom gan y weinyddiaeth flaenorol, nad oeddent, fel y gwelsom yn y llythyr a ddaeth i'r amlwg yn ystod yr etholiad cyffredinol, yn ddim mwy nag addewidion gwag, heb unrhyw gyllid na chylch gwaith ffurfiol yn eu hategu.
Dydw i ddim o dan unrhyw gamargraff o ran maint yr heriau sydd o'n blaenau. O ran trawsnewid llinellau craidd y Cymoedd yn benodol, rydym ar gam hanfodol o'r broses gyflawni. Erbyn hyn, rydym wedi bod yn gweithredu amserlen fwy prysur ers tri mis, sydd wedi bod yn bosibl oherwydd y gwaith uwchraddio seilwaith mawr sydd wedi'i gwblhau rhwng Caerdydd Heol y Frenhines, Treherbert, Aberdâr a Merthyr. Rwy'n gwybod ei fod yn hynod rwystredig i deithwyr a chymunedau pan fydd prosiectau seilwaith mawr yn amharu ar eu bywydau bob dydd, eu harferion a'u patrymau teithio—credwch fi, rwyf wir yn cydymdeimlo ac rwy'n hynod ddiolchgar i bobl am eu hamynedd—ond fe fydd y wobr, yn sicr, yn werth chweil. Bydd y trenau trydan newydd sbon yn dechrau rhedeg yn y Cymoedd yn ddiweddarach eleni, a bydd pobl yn dechrau gweld golau go iawn ar ddiwedd y twnnel o ran y prosiect chwyldroadol hwn ar gyfer Cymoedd y De.
Yn ystod yr Eisteddfod Genedlaethol, a fynychwyd gan bobl o bob cwr o Gymru, cawsom ragolwg o'r gwahaniaeth y bydd y metro yn ei wneud i'n cymunedau. Roedd hyn yn atgof mor bwerus o'r gallu sydd gan brosiectau trafnidiaeth i drawsnewid bywydau pobl.
Llywydd, rydym yn gwybod bod Llywodraeth y DU wedi etifeddu gwaddol economaidd gwenwynig, a dydy'r arian ddim yno i gyflawni'r holl newidiadau yr hoffem eu gweld ar draws ein rhwydwaith trafnidiaeth. Ond ar yr un pryd, rwy'n cydnabod yn llwyr fod pobl a chymunedau ledled Cymru, a'u cynrychiolwyr yn y Senedd hon, yn awyddus i weld eu hardaloedd yn elwa ar y math o newid trawsnewidiol sy'n cael ei gyflawni gan Lywodraeth Cymru ar linellau craidd y Cymoedd. Yn bersonol, rwy'n arbennig o awyddus i weld cynnydd ar y blaenoriaethau rheilffordd a nodwyd gan yr Arglwydd Burns yn y de-ddwyrain ac yn y gogledd, gan gynnwys cynlluniau cychwynnol ar gyfer gwasanaeth ar ffurf metro ar linell y gororau.
Trwy fwrdd rheilffyrdd Cymru, mae fy swyddogion yn gweithio'n gyflym nawr gyda'u swyddogion cyfatebol yn yr Adran Drafnidiaeth i gyflawni'r ymrwymiad a wnaethom ym maniffesto'r etholiad cyffredinol i greu ffrwd o welliannau y cytunir arnynt ar y cyd i Gymru. Dull cydweithredol o fynd i'r afael â gwelliannau, wedi'i ategu gan ddiwygiadau ystyrlon i'r rheilffyrdd a fydd yn sicrhau manteision enfawr i deithwyr—mae hon yn bartneriaeth newydd i drawsnewid ein rheilffyrdd. Diolch.
Mae llawer o bobl eisiau siarad ar yr eitem hon.
I have a number of speakers on this item.
Therefore, please, everybody keep to their time so I can call as many as possible. Natasha Asghar.
Felly, os gwelwch yn dda, pob un i gadw at yr amser fel y gallaf alw ar gymaint â phosibl. Natasha Asghar.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you, Cabinet Secretary, for this afternoon's statement. Since taking on this role, I sincerely do admire your passion and also enthusiasm for this particular position.
Now, the statement paints a rather rosy picture of Transport for Wales and the Welsh Government's performance, but in reality, for me, it couldn't be further from the truth. As you said, Cabinet Secretary, the UK Government is pushing ahead with plans to nationalise the railways in England. Clearly, the new Labour UK Government didn't look across the border to see how nationalised rail is working here in Wales, because I imagine if they had, they'd sooner change their minds. Under Labour's watch here in Wales, our residents are not, sadly, receiving the service they deserve when it comes to rail and, as I'm sure many Members across the Chamber can indeed attest to, having seen the level of e-mails they get in their inboxes.
In your statement, Cabinet Secretary, you sing Transport for Wales's praises, saying the organisation is
'already demonstrating the benefits of a publicly owned rail operator',
and it did hit home with me, Cabinet Secretary, because I did feel—were we in fact talking about the same Transport for Wales? Because the one I know lost some £300 million last year, has been bailed out to the tune of £125 million, has coughed up £1.8 million in delay repay compensation in just one year, and spent nearly £100,000 a month in just software alone, with taxpayers footing the bill for all of this.
Cabinet Secretary, you describe Transport for Wales as, and I quote,
'the most reliable operator in Wales',
yet, sadly, the feeling on the ground paints a completely different picture. A YouGov poll found that, out of 1,000 people surveyed, 45 per cent of them believed the services provided by Transport for Wales were indeed unreliable.
Cabinet Secretary, you talk about delivering a
'one network, one timetable, one ticket'
system. Over the years, I have constantly called for an-all Wales travel card to be rolled out, in a bid to make using public transport more accessible. My suggestion received a very warm response from the then First Minister, Mark Drakeford, and I'm genuinely glad to see the premise of that has been pushed forward by the Welsh Government now.
Cabinet Secretary, could you please briefly touch upon how you will be able to use the one-ticket system under your plans, going forward? I would also be interested in receiving an update on the success of the recently rolled out tap on, tap off technology between Cardiff Central, Newport, Pontyclun and stations up to Ebbw Vale. An explanation of how exactly you envisage Welsh Ministers feeding into GBR Cymru would also be greatly appreciated, Cabinet Secretary. And I'm also curious to know if Welsh taxpayers will be required to meet some of the costs in this new body.
To deliver an effective railway service, we need to have better infrastructure—it's a song that many of us sing from around the Chamber—but does this new partnership with Labour in Westminster mean we will now see vital projects, like Cardiff parkway and a major event stabling line delivered? You talk about Labour delivering for Wales, but that simply isn't the case, is it, Cabinet Secretary? Labour has overseen record NHS waiting times, with our health service in crisis, poor education standards, and now snatching away £110 million from our pensioners' pockets here in Wales. Is this really what Labour delivering looks like, Cabinet Secretary, for the people of Wales?
In your statement, you say both Labour Governments, here in Wales and also Westminster, will
'deliver a transformational increase in connectivity in north Wales.'
So, can you please specifically outline what sort of transformation residents can indeed see who live in north Wales? Also, we know too well that north Wales can be seen as short-changed when compared to south Wales—as a resident of south-east Wales, I should declare that as indeed my patch—will you therefore commit, Cabinet Secretary, to ending the discrepancy, going forward, between the north and the south?
Cabinet Secretary, can I also get a commitment from you that you will keep the Senedd updated to these developments, going forward? Thank you very much for your statement.
Diolch, Dirprwy Lywydd, a diolch, Ysgrifennydd Cabinet, am ddatganiad y prynhawn yma. Ers ymgymryd â'r rôl hon, yr wyf yn ddiffuant yn edmygu eich angerdd a brwdfrydedd am y swydd benodol hon.
Nawr, mae'r datganiad yn rhoi darlun braidd yn rhy gadarnhaol o Trafnidiaeth Cymru a pherfformiad Llywodraeth Cymru, ond mewn gwirionedd, i mi, ni allai fod ymhellach o'r gwir. Fel y dywedoch chi, Ysgrifennydd Cabinet, mae Llywodraeth y DU yn bwrw ymlaen â chynlluniau i wladoli'r rheilffyrdd yn Lloegr. Yn amlwg, nid oedd Llywodraeth Lafur newydd y DU yn edrych dros y ffin i weld sut mae rheilffyrdd wedi eu gwladoli yn gweithio yma yng Nghymru, oherwydd rwy'n dychmygu pe baent, byddent yn newid eu meddyliau yn gyflym. O dan wyliadwriaeth Llafur yma yng Nghymru, nid yw ein trigolion, yn anffodus, yn cael y gwasanaeth y maent yn ei haeddu o ran y rheilffyrdd ac, fel rwy'n siŵr y gall llawer o Aelodau ar draws y Siambr dystio, ar ôl gweld nifer yr e-byst yn eu mewnflwch.
Yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n canu clodydd Trafnidiaeth Cymru, gan ddweud bod y sefydliad
'eisoes yn dangos manteision gweithredwr rheilffyrdd mewn dwylo cyhoeddus',
ac roedd hyn yn boenus i mi, Ysgrifennydd Cabinet, oherwydd roeddwn i'n teimlo—a oedden ni mewn gwirionedd yn siarad am yr un Trafnidiaeth Cymru? Oherwydd yr un yr wyf i'n ei adnabod yw'r un a gollodd ryw £300 miliwn y llynedd, a gafodd ei achub ar gost o £125 miliwn, a dalodd hyd at £1.8 miliwn fel iawndal am oedi mewn blwyddyn yn unig, a gwario bron i £100,000 y mis ar feddalwedd yn unig, gyda threthdalwyr yn talu'r bil am hyn i gyd.
Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n disgrifio Trafnidiaeth Cymru fel, ac rwy'n dyfynnu,
'y gweithredwr mwyaf dibynadwy yng Nghymru',
eto, yn anffodus, mae'r teimlad ar lawr gwlad yn rhoi darlun hollol wahanol. Canfu arolwg YouGov, allan o 1,000 o bobl a holwyd, fod 45 y cant ohonynt yn credu bod y gwasanaethau a ddarperir gan Trafnidiaeth Cymru yn wir yn annibynadwy.
Ysgrifennydd Cabinet, rydych chi'n siarad am gyflwyno system
'un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn'.
Dros y blynyddoedd, rwyf wedi galw'n gyson am gyflwyno cerdyn teithio Cymru gyfan, mewn ymgais i wneud defnyddio trafnidiaeth gyhoeddus yn fwy hygyrch. Cafodd fy awgrym ymateb cynnes iawn gan y Prif Weinidog ar y pryd, Mark Drakeford, ac rwy'n wirioneddol falch o weld bod y gynsail honno wedi cael ei gwthio ymlaen gan Lywodraeth Cymru nawr.
Ysgrifennydd Cabinet, a allech chi sôn yn fyr am sut y byddwch chi'n gallu defnyddio'r system un tocyn o dan eich cynlluniau, wrth symud ymlaen? Byddai gennyf ddiddordeb hefyd mewn derbyn yr wybodaeth ddiweddaraf am lwyddiant y dechnoleg tapio i mewn ac allan a gyflwynwyd yn ddiweddar rhwng Caerdydd Canolog, Casnewydd, Pontyclun a gorsafoedd hyd at Lynebwy. Byddai esboniad o sut yn union rydych chi'n rhagweld Gweinidogion Cymru yn cyfrannu at GBR Cymru hefyd yn cael ei werthfawrogi'n fawr, Ysgrifennydd Cabinet. Ac rwy'n chwilfrydig hefyd i wybod a fydd yn ofynnol i drethdalwyr Cymru dalu rhai o'r costau yn y corff newydd hwn.
Er mwyn darparu gwasanaeth rheilffordd effeithiol, mae angen i ni gael gwell seilwaith—mae'n gân y mae llawer ohonom yn ei chanu o bob cwr o'r Siambr—ond a yw'r bartneriaeth newydd hon gyda Llafur yn San Steffan yn golygu y byddwn nawr yn gweld prosiectau hanfodol, fel parcffordd Caerdydd a sefydlu llinell sefydlogi adeg digwyddiadau mawr wedi'u cyflawni? Rydych chi'n sôn am Lafur yn cyflawni dros Gymru, ond nid yw hynny'n wir nac ydyw Ysgrifennydd Cabinet? Mae Llafur wedi goruchwylio amseroedd aros gwaethaf y GIG, gyda'n gwasanaeth iechyd mewn argyfwng, safonau addysg gwael, a bellach yn cymryd £110 miliwn o bocedi ein pensiynwyr yma yng Nghymru. Ai dyma sut mae Llafur yn cyflawni yn edrych i bobl Cymru Ysgrifennydd Cabinet?
Yn eich datganiad, rydych chi'n dweud y bydd y ddwy Lywodraeth Lafur, yma yng Nghymru a San Steffan, yn
'cyflawni cynnydd trawsnewidiol mewn cysylltedd yn y gogledd.'
Felly, a wnewch chi amlinellu'n benodol pa fath o drawsnewid y gall trigolion sy'n byw yn y gogledd ei weld go iawn? Hefyd, gwyddom yn rhy dda y gellir gweld bod y gogledd ar ei golled o'i gymharu â'r de—fel un o drigolion y de-ddwyrain, dylwn ddatgan hwnnw fel fy mhlwyf i yn wir—a wnewch chi felly ymrwymo, Ysgrifennydd Cabinet, i ddod â'r anghysondeb i ben, wrth symud ymlaen, rhwng y gogledd a'r de?
Ysgrifennydd Cabinet, a gaf i hefyd ymrwymiad gennych chi y byddwch chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am y datblygiadau hyn, wrth symud ymlaen? Diolch yn fawr iawn am eich datganiad.
Well, can I thank Natasha Asghar for her contribution today and for her questions? Many of those questions are incredibly important, I think—her questions about the future of Great British Railways and Welsh Government's role in ensuring that we get the enhancements that Welsh communities expect and rightly deserve.
I've already had really productive discussions with the rail Minister. One of the advantages of having a former chair of Network Rail as the new rail Minister is that you have one of the most highly respected experts on rail in a key position, and somebody who knows Wales incredibly well. He is very familiar with the work of Lord Burns, for example, and he also penned the 'Union Connectivity Review', which provided some inspirational ideas for how to improve rail services and rail infrastructure right across Wales. Particularly, when I was on the backbenches recently, I took an interest in how it would provide a template for better infrastructure in north Wales, and it really, really is great to see Lord Hendy in that position now in Government.
Now, I'm just going to talk briefly about delivery and performance. In terms of performance, as the First Minister has said, and as the Trefnydd said earlier, Transport for Wales is now the most reliable operator in Wales, ahead of GWR, ahead of Avanti West Coast, ahead of CrossCountry. You only need to look at comparison between TfW services and Avanti, actually, which is not our responsibility, to gauge just how significant the improvements are in Transport for Wales. Seventy-nine per cent punctuality—that's on time to three minute for Transport for Wales; the equivalent statistic for Avanti is just 54 per cent. Avanti has seen 18.1 per cent of their trains cancelled; the equivalent for Transport for Wales is 4.7 per cent. In April, May and June, Transport for Wales achieved the biggest improvement in both punctuality and reliability across Great Britain. The trajectory is up in terms of reliability and punctuality, and that is now showing. There is always a lag with public confidence and satisfaction, but that is now showing, with satisfaction rates rising as well. The only way to reduce the public subsidy for rail services is to increase the farebox, and that is precisely what is happening right now with Transport for Wales services.
And in terms of what we are delivering, well, let's take the trains: £800 million-worth of trains. We inherited one of the oldest fleets in Britain: 270 or so trains we inherited from Arriva Trains Wales. By the end of the delivery programme, we'll have more than 480 trains—a huge, huge uplift, and that will provide more frequent services and higher quality rolling stock for the travelling public.
I think Natasha Asghar made an important point about integrated ticketing. We wish to see integrated ticketing across different forms of public transport. Between what we're doing on rail and with the buses Bill, we will be able to deliver that, and it will also offer us an opportunity to have novel and fairer fare options for the travelling public.
The tap on and tap off service, of course, is the first of its type outside of London, and we're incredibly proud that that is in operation; it's helping to drive down the amount of journeys that are taken by people without tickets and the efforts of Transport for Wales in, as I said just earlier, raising the farebox are to be admired and congratulated, I believe.
In terms of what will be delivered for north Wales as a result of the announcement recently, well, I can confirm that there will be 50 per cent more train services from 2026. That is a huge uplift for north Wales.
Wel, a gaf i ddiolch i Natasha Asghar am ei chyfraniad heddiw ac am ei chwestiynau? Mae llawer o'r cwestiynau hynny yn hynod o bwysig, rwy'n credu—ei chwestiynau am ddyfodol Great British Railways a rôl Llywodraeth Cymru wrth sicrhau ein bod yn cael y gwelliannau y mae cymunedau Cymru yn eu disgwyl ac yn eu haeddu.
Rwyf eisoes wedi cael trafodaethau cynhyrchiol iawn gyda'r Gweinidog rheilffyrdd. Un o fanteision cael cyn-gadeirydd Network Rail fel y Gweinidog rheilffyrdd newydd yw bod gennych un o'r arbenigwyr uchaf ei barch ar y rheilffyrdd mewn sefyllfa allweddol, a rhywun sy'n adnabod Cymru yn arbennig o dda. Mae'n gyfarwydd iawn â gwaith yr Arglwydd Burns, er enghraifft, ac fe ysgrifennodd hefyd 'Union Connectivity Review', a oedd yn cynnig syniadau ysbrydoledig ar sut i wella gwasanaethau rheilffyrdd a seilwaith rheilffyrdd ledled Cymru. Yn benodol, pan oeddwn ar y meinciau cefn yn ddiweddar, cymerais ddiddordeb mewn sut y byddai'n darparu templed ar gyfer gwell seilwaith yn y gogledd, ac mae'n wirioneddol wych, mewn gwirionedd, gweld yr Arglwydd Hendy yn y sefyllfa honno yn awr yn y Llywodraeth.
Nawr, rydw i'n mynd i siarad yn fyr am gyflawni a pherfformio. O ran perfformio, fel y dywedodd y Prif Weinidog, ac fel y dywedodd y Trefnydd yn gynharach, Trafnidiaeth Cymru yw'r gweithredwr mwyaf dibynadwy yng Nghymru erbyn hyn, o flaen GWR, o flaen Arfordir y Gorllewin Avanti, o flaen CrossCountry. Does ond angen i chi edrych ar gymhariaeth rhwng gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru a rhai Avanti, nad ydym ni yn gyfrifol amdano, er mwyn mesur pa mor sylweddol yw'r gwelliannau yn Trafnidiaeth Cymru. Saith deg naw y cant o brydlondeb—mae hynny ar amser o fewn tri munud i Drafnidiaeth Cymru; dim ond 54 y cant yw'r ystadegyn cyfatebol ar gyfer Avanti. Mae Avanti wedi gweld 18.1 y cant o'u trenau yn cael eu canslo; a Trafnidiaeth Cymru wedi gweld 4.7 y cant. Ym mis Ebrill, Mai a Mehefin, cyflawnodd Trafnidiaeth Cymru y gwelliant mwyaf mewn prydlondeb a dibynadwyedd ar draws Prydain Fawr. Mae'r taflwybr i fyny o ran dibynadwyedd a phrydlondeb, ac mae hynny bellach i'w weld yn glir. Mae oedi bob amser o ran hyder a bodlonrwydd y cyhoedd, ond mae hynny bellach i'w weld gyda chyfraddau boddhad yn codi hefyd. Yr unig ffordd o leihau'r cymhorthdal cyhoeddus ar gyfer gwasanaethau rheilffordd yw cynyddu'r derbyniadau, a dyna'n union sy'n digwydd ar hyn o bryd gyda gwasanaethau Trafnidiaeth Cymru.
Ac o ran yr hyn rydyn ni'n ei gyflawni, wel, gadewch i ni gymryd y trenau: gwerth £800 miliwn o drenau. Fe wnaethon ni etifeddu un o'r fflydoedd hynaf ym Mhrydain: rhyw 270 o drenau a etifeddwyd gan Trenau Arriva Cymru. Erbyn diwedd y rhaglen gyflawni, bydd gennym fwy na 480 o drenau—cynnydd enfawr, enfawr, a bydd hynny'n darparu gwasanaethau amlach a cherbydau rheilffyrdd o ansawdd uwch i'r cyhoedd sy'n teithio.
Rwy'n credu bod Natasha Asghar wedi gwneud pwynt pwysig am docynnau integredig. Rydym eisiau gweld tocynnau integredig ar draws gwahanol fathau o drafnidiaeth gyhoeddus. Rhwng yr hyn yr ydym yn ei wneud ar y rheilffyrdd a gyda'r Bil bysiau, byddwn yn gallu cyflawni hynny, a bydd hefyd yn cynnig cyfle i ni gael opsiynau newydd a thecach i'r cyhoedd sy'n teithio.
Y gwasanaeth tapio i mewn ac allan, wrth gwrs, yw'r cyntaf o'i fath y tu allan i Lundain, ac rydym yn hynod falch bod hwnnw ar waith; mae'n helpu i leihau faint o deithiau sy'n cael eu gwneud gan bobl heb docynnau ac mae ymdrechion Trafnidiaeth Cymru, fel y dywedais i yn gynharach, wrth gynyddu'r derbyniadau i'w hedmygu a'i llongyfarch rwy'n credu.
O ran yr hyn a fydd yn cael ei ddarparu ar gyfer y gogledd o ganlyniad i'r cyhoeddiad yn ddiweddar, wel, gallaf gadarnhau y bydd 50 y cant yn fwy o wasanaethau trên o 2026. Mae hynny'n gynnydd enfawr i'r gogledd.
GBR Cymru, without real fiscal clout, is just an empty promise. Railways in Wales continue to underperform, albeit being slightly better in recent months, but it's largely due to historic and chronic underfunding. I acknowledged in a contribution last week the performance of TfW during the Eisteddfod week. But any kind of partnership that fails to address the issues will not transform our railways. It's not simply enough to promise future investment; we have to address the lack of historic investment. It can't just be jam tomorrow.
This Senedd, this Welsh Government, and the then shadow Secretary of State for Wales, Jo Stevens, have all previously called for Wales's fair share of funding of HS2 when there was a Tory UK Government. Cabinet Secretary, this is something you said in 2020 as economy Minister. You declared that Wales should receive an estimated consequential of around £5 billion from HS2. This would undeniably help address the lack of investment on Wales's railways. In the run-up to the election in May, as a Labour win looked more likely, a shift happened, to manage expectations, from £4 billion to £350 million. After May's election, we were promised that two Labour Governments, on each side of the M4, would benefit Wales, yet we're still waiting for the Labour Government to cough up. This begs the question: what kind of partnership or insurance policy is this? If this was a genuine partnership of equals, Wales would not get dictated to by the Treasury. Clearly, this is not a partnership or a way of working that will truly transform Welsh railways, so I ask you, Cabinet Secretary: do you believe, as you did in 2020, that Wales should receive billions, or even hundreds of millions, from HS2 spend? If so, will you fight for that funding in this new partnership to ensure that it transforms our railway networks?
Now, moving on to future funding arrangements, we can assume from Labour's reluctance to devolve the Crown Estate, or to give Wales the money it is owed from HS2, that full devolution of rail infrastructure is off the cards for the time being. It seems only a Plaid Cymru Government leading Wales would fight for this. I acknowledge that this statement is a step in the right direction, and, pardon the pun, I hope you're on the right tracks, however it stops short of what is needed to tackle historical underfunding in our transport network, so, Cabinet Secretary, will you commit to calling for the administration of the capital spending on railways in Wales? Could you elaborate on the mechanism and the partnership in GBR Cymru to be developed that gives Wales the freedom to spend on rail infrastructure projects rather than having to ask permission for each new project? Do you agree with me and Plaid Cymru that those who live, work and govern here know where the money should be spent?
Mae GBR Cymru, heb rym ariannol go iawn, yn addewid gwag. Mae rheilffyrdd yng Nghymru yn parhau i danberfformio, er eu bod ychydig yn well yn ystod y misoedd diwethaf, ond mae'n bennaf oherwydd tanariannu hanesyddol a chronig. Fe wnes i gydnabod mewn cyfraniad yr wythnos diwethaf berfformiad Trafnidiaeth Cymru yn ystod wythnos yr Eisteddfod. Ond ni fydd unrhyw fath o bartneriaeth sy'n methu mynd i'r afael â'r problemau yn trawsnewid ein rheilffyrdd. Nid yw'n ddigon i addo buddsoddiad yn y dyfodol yn unig; mae'n rhaid i ni fynd i'r afael â'r diffyg buddsoddiad hanesyddol. Nid yw addo pethau gwell yfory yn ddigon.
Mae'r Senedd hon, Llywodraeth Cymru hon, ac Ysgrifennydd Gwladol Cymru yr wrthblaid ar y pryd, Jo Stevens, i gyd wedi galw yn flaenorol am gyfran deg o gyllid HS2 i Gymru pan oedd gennym Lywodraeth Dorïaidd yn y DU. Ysgrifennydd Cabinet, mae hyn yn rhywbeth a ddywedoch chi yn 2020 fel Gweinidog yr economi. Fe wnaethoch chi ddatgan y dylai Cymru dderbyn swm canlyniadol amcangyfrifedig o tua £5 biliwn o HS2. Byddai hyn yn sicr yn helpu i fynd i'r afael â'r diffyg buddsoddiad ar reilffyrdd Cymru. Yn y cyfnod cyn yr etholiad ym mis Mai, wrth i fuddugoliaeth Llafur edrych yn fwy tebygol, fe ddigwyddodd symudiad, i reoli disgwyliadau, o £4 biliwn i £350 miliwn. Ar ôl etholiad mis Mai, cawsom addewid y byddai dwy Lywodraeth Lafur, ar bob ochr i'r M4, o fudd i Gymru, ac eto rydym yn dal i aros i'r Llywodraeth Lafur dalu. Mae hyn yn codi'r cwestiwn: pa fath o bartneriaeth neu bolisi yswiriant yw hyn? Pe bai hon yn bartneriaeth wirioneddol gyfartal, ni fyddai'r Trysorlys yn gallu dweud wrth Gymru beth i'w wneud. Yn amlwg, nid partneriaeth neu ffordd o weithio yw hon a fydd wir yn trawsnewid rheilffyrdd Cymru, felly gofynnaf i chi, Ysgrifennydd Cabinet: a ydych chi'n credu, fel y gwnaethoch chi yn 2020, y dylai Cymru dderbyn biliynau, neu hyd yn oed gannoedd o filiynau, o wariant HS2? Os felly, a wnewch chi frwydro am yr arian hwnnw yn y bartneriaeth newydd hon i sicrhau ei fod yn trawsnewid ein rhwydweithiau rheilffordd?
Nawr, gan symud ymlaen at drefniadau ariannu yn y dyfodol, gallwn dybio o amharodrwydd Llafur i ddatganoli Ystad y Goron, neu roi'r arian sy'n ddyledus i Gymru o HS2, bod datganoli seilwaith rheilffyrdd wedi ei roi o'r neilltu am y tro. Mae'n ymddangos mai dim ond Llywodraeth Plaid Cymru yn arwain Cymru fyddai'n brwydro dros hyn. Rwy'n cydnabod bod y datganiad hwn yn gam i'r cyfeiriad cywir, a maddeuwch y gair mwys, rwy'n gobeithio eich bod ar y cledrau cywir, fodd bynnag, mae'n brin o'r hyn sydd ei angen i fynd i'r afael â thanariannu hanesyddol yn ein rhwydwaith trafnidiaeth, felly, Ysgrifennydd Cabinet, a wnewch chi ymrwymo i alw am weinyddu'r gwariant cyfalaf ar reilffyrdd yng Nghymru? A allech chi ymhelaethu ar y mecanwaith a'r bartneriaeth yn GBR Cymru sydd i'w datblygu sy'n rhoi rhyddid i Gymru wario ar brosiectau seilwaith rheilffyrdd yn hytrach na gorfod gofyn am ganiatâd ar gyfer pob prosiect newydd? A ydych yn cytuno â mi a Phlaid Cymru bod y rhai sy'n byw, gweithio a llywodraethu yma yn gwybod ble y dylid gwario'r arian?
Can I thank Peredur for his questions? He raises again a number of important points that I'm sure Members across this Chamber would like to ask; I apologise if I repeat any points during the course of my responses. But, in terms of HS2, our position remains the same. Our position remains, in terms of the principle of getting a consequential, that we should. The project, though, was, obviously, decimated when the second leg was cancelled by the UK Government. I would say that the letter that was sent by the finance Minister outlines the level of consequential that we would expect. It is in the region of £350 million as a result of HS2 not proceeding as was planned. However, HS2 itself is under review now by the new UK Labour Government, so we must await the outcome of its deliberations.
In terms of the actual quantum of funding, though, I would also say that there are even bigger prizes to be won from this new partnership with the UK Government, and if you just look at some of the priorities that are jointly agreed through the Wales rail board—a new partnership that will be enhanced with new Ministers at Westminster—some of the projects amount to many, many, many hundreds of millions of pounds, and would not be funded by £350 million of consequential funding. So, whilst that is a significant sum of money, the actual work that's required to address what the Member has outlined as a lack of historic investment is far, far greater.
Now, in terms of devolution, our position remains the same on devolution as well. As a long-term objective, having full devolution of rail infrastructure, along with fair funding, remains our ambition, but we do recognise that this is a process. And, actually, the establishment of Great British Railways, with Great British Railways Cymru right at its heart, is hugely valuable in terms of being able to have a say on what enhancements should take place in Wales. And we're in discussions about GBR Cymru having a dedicated enhancements fund so that it will be able to deliver against the priorities that we have identified. And that is, effectively, devolution of decision making within a wider GB network.
Now, the alternative from Plaid to have immediate devolution is fraught with dangers because, when you take on an asset like a national railway line, often you do not realise or appreciate, at the point of it being transferred, just how much work is required to update an ageing and crippling piece of infrastructure. So, it's vitally important that we get the Welsh rail infrastructure upgraded as part of a process of devolving responsibilities and fair funding for it.
The other alternative, which I must say, from Plaid Cymru is independence, of course. That comes with it a huge fiscal gap. I think, at the last estimate, it was about £13 billion. That would not in any way be beneficial for Welsh railways or for Wales as a whole.
A gaf i ddiolch i Peredur am ei gwestiynau? Mae'n codi nifer o bwyntiau pwysig yr wyf yn siŵr yr hoffai Aelodau ar draws y Siambr eu gofyn; ymddiheuraf os byddaf yn ailadrodd unrhyw bwyntiau yn ystod fy ymatebion. Ond, o ran HS2, mae ein sefyllfa yn aros yr un fath. Mae ein sefyllfa yn parhau, o ran yr egwyddor o gael cyllid canlyniadol, y dylem ni ei gael. Fodd bynnag, cafodd y prosiect, yn amlwg, ei ddileu pan gafodd yr ail gymal ei ganslo gan Lywodraeth y DU. Byddwn yn dweud bod y llythyr a anfonwyd gan y Gweinidog cyllid yn amlinellu'r lefel o gyllid canlyniadol y byddem yn ei ddisgwyl. Mae tua £350 miliwn o ganlyniad i HS2 yn methu mynd rhagddo fel y bwriadwyd. Fodd bynnag, mae HS2 ei hun yn cael ei adolygu nawr gan Lywodraeth Lafur newydd y DU, felly mae'n rhaid i ni aros am ganlyniad ei thrafodaethau.
O ran y cwantwm gwirioneddol o gyllid, serch hynny, byddwn hefyd yn dweud bod gwobrau mwy fyth i'w hennill o'r bartneriaeth newydd hon gyda Llywodraeth y DU, ac os edrychwch chi ar rai o'r blaenoriaethau y cytunir arnynt ar y cyd drwy fwrdd rheilffyrdd Cymru—partneriaeth newydd a fydd yn cael ei gwella gyda Gweinidogion newydd yn San Steffan—mae rhai o'r prosiectau yn gyfystyr â channoedd lawer o filiynau o bunnoedd, ac ni fyddent yn cael eu hariannu gan £350 miliwn o gyllid canlyniadol. Felly, er bod hwnnw'n swm sylweddol o arian, mae'r gwaith gwirioneddol sydd ei angen i fynd i'r afael â'r hyn y mae'r Aelod wedi'i amlinellu fel diffyg buddsoddiad hanesyddol yn llawer, llawer mwy.
Nawr, o ran datganoli, mae ein safbwynt yn aros yr un fath ar ddatganoli hefyd. Fel amcan hirdymor, mae datganoli seilwaith rheilffyrdd yn llawn, ynghyd â chyllid teg, yn parhau i fod yn uchelgais i ni, ond rydym yn cydnabod mai proses yw hon. Ac, mewn gwirionedd, mae sefydlu Great British Railways, gyda Great British Railways Cymru wrth ei wraidd, yn hynod werthfawr o ran gallu lleisio barn ar ba welliannau ddylai ddigwydd yng Nghymru. Ac rydym mewn trafodaethau ynghylch GBR Cymru yn cael cronfa welliannau bwrpasol fel y bydd yn gallu cyflawni yn erbyn y blaenoriaethau yr ydym wedi'u nodi. A'r rheiny i bob pwrpas yw datganoli penderfyniadau o fewn rhwydwaith ehangach yn y DU.
Nawr, mae'r dewis arall gan Blaid Cymru i gael datganoli ar unwaith yn llawn peryglon oherwydd, pan fyddwch chi'n ymgymryd ag ased fel rheilffordd genedlaethol, yn aml nid ydych chi'n sylweddoli neu'n gwerthfawrogi, pan fydd yn cael ei throsglwyddo, faint o waith sydd ei angen i ddiweddaru darn o seilwaith sy'n heneiddio ac yn fethedig. Felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn uwchraddio seilwaith rheilffyrdd Cymru fel rhan o broses o ddatganoli cyfrifoldebau gyda chyllid teg ar ei chyfer.
Y dewis arall, y mae'n rhaid i mi ei ddweud, gan Blaid Cymru yw annibyniaeth, wrth gwrs. Mae hynny'n dod â bwlch ariannol enfawr. Rwy'n credu, yn yr amcangyfrif diwethaf, ei fod tua £13 biliwn. Ni fyddai hynny o fudd mewn unrhyw ffordd i reilffyrdd Cymru nac i Gymru gyfan.
Diolch am y datganiad heddiw.
Thank you for today's statement.
The announcement over improved services on the north Wales coast main line is welcome and well warranted. I think for too long many people in north Wales have had to put with too poor services, particularly to and from north Wales to London. And I look forward with hope to two Governments working together around transforming not just services, but the infrastructure that underpins them. I speak as a Member that only has, currently, one train station in the whole of my constituency, and that is in Flint, and I very much recognise the work that's gone into Flint recently there in terms of the new, accessible station.
Cabinet Secretary, you'll be familiar with my work since being elected to support a new station in the Greenfield area in my constituency. Back in, I think, if you can remember, in 2018, you visited the site and also the steering group. And since then we were able to secure funding from the Welsh Government for a feasibility study, and they've had a preferred site recommendation. But, sadly, since then, TfW has said there's no further work on it, subject to any funding for that. So, can I ask you—? I know you were due to visit again more recently, but it had to be postponed. So, can I ask you to recommit to coming along to visit the group involved with that, and also to consider how, actually, that station could go ahead in the future?
And if I may, Dirprwy Lywydd, just very, very briefly—
Mae'r cyhoeddiad am well gwasanaethau ar brif lein arfordir y gogledd i'w groesawu ac mae'n gyfiawnadwy. Rwy'n credu ers gormod o amser fod llawer o bobl yn y gogledd wedi gorfod defnyddio gwasanaethau sy'n rhy wael, yn enwedig o'r gogledd i Lundain ac yn ôl. Ac edrychaf ymlaen gyda gobaith y bydd dwy Lywodraeth yn cydweithio ar drawsnewid nid yn unig gwasanaethau, ond y seilwaith sy'n eu tanategu. Rwy'n siarad fel Aelod sydd, ar hyn o bryd, â dim ond un orsaf drenau yn fy etholaeth i gyd, ac mae hynny yn y Fflint, ac rwy'n cydnabod yn fawr y gwaith sydd wedi mynd i mewn i'r Fflint yn ddiweddar o ran yr orsaf newydd, hygyrch.
Ysgrifennydd Cabinet, byddwch yn gyfarwydd â fy ngwaith ers cael eich ethol i gefnogi gorsaf newydd yn ardal Maes-glas yn fy etholaeth i. Yn ôl, rwy'n credu, os gallwch gofio, yn 2018, roeddech wedi ymweld â'r safle a hefyd y grŵp llywio. Ac ers hynny roeddem yn gallu sicrhau cyllid gan Lywodraeth Cymru ar gyfer astudiaeth ddichonoldeb, ac maent wedi cael argymhelliad safle a ffefrir. Ond, yn anffodus, ers hynny, mae Trafnidiaeth Cymru wedi dweud nad oes gwaith pellach arno, yn amodol ar unrhyw gyllid ar gyfer hynny. Felly, a gaf i ofyn i chi—? Rwy'n gwybod yr oeddech chi i fod i ymweld wedyn yn fwy diweddar, ond bu'n rhaid gohirio'r digwyddiad. Felly, a gaf i ofyn i chi ailymrwymo i ddod draw i ymweld â'r grŵp sy'n gysylltiedig â hynny, a hefyd i ystyried sut, mewn gwirionedd, y gallai'r orsaf honno fynd yn ei blaen yn y dyfodol?
Ac os caf i, Dirprwy Lywydd, yn fyr iawn, iawn—
No, you haven't got a lot of time, because I've got so many others wishing to speak.
Na, does gennych chi ddim llawer o amser, oherwydd mae gen i gymaint o bobl eraill sy'n dymuno siarad.
Dirprwy Lywydd, can I thank Hannah Blythyn for her question? I would really like to revisit Greenfield with the Member and also meet with local councillors and campaigners, who are very passionate about creating a station where there once was one. There are numerous sites along the north Wales coastline—I think of Mostyn in particular—that would benefit from a station. They had a station in the past at Mostyn, a fabulous one. And in terms of our long-term ambitions, it would be incredible to see more stations open, but we also have to have more capacity on the railway lines in order to ensure that we can provide more services. In that regard, it's vitally important that we get agreement, and it's one of our priorities, to take forward capacity improvements at Chester station. That will then unlock the ability to provide more services along north Wales.
Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i Hannah Blythyn am ei chwestiwn? Hoffwn ailymweld â Maes-glas gyda'r Aelod a hefyd cwrdd â chynghorwyr ac ymgyrchwyr lleol, sy'n angerddol iawn dros greu gorsaf lle roedd un ar un adeg. Mae nifer o safleoedd ar hyd arfordir y gogledd—rwy'n meddwl am Mostyn yn arbennig—byddai'n elwa o gael gorsaf. Roedd ganddynt orsaf yn y gorffennol ym Mostyn, un wych. Ac o ran ein huchelgeisiau tymor hir, byddai'n anhygoel gweld mwy o orsafoedd ar agor, ond mae'n rhaid i ni hefyd gael mwy o gapasiti ar y rheilffyrdd er mwyn sicrhau ein bod yn gallu darparu mwy o wasanaethau. Yn hynny o beth, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn cael cytundeb, ac mae'n un o'n blaenoriaethau, i ddatblygu gwelliannau capasiti yng ngorsaf Caer. Bydd hynny wedyn yn datgloi'r gallu i ddarparu mwy o wasanaethau ar hyd y gogledd.
Cabinet Secretary, it's important that improvements are delivered in communities right across Wales. Today's statement refers to north Wales, south-east Wales and the south Wales Valleys, but, as usual, there is absolutely nothing in this statement about west Wales. Now, you've rightly said that it's been tough for passengers in Wales over the past few years, and people living in west Wales know that better than most. Indeed, some of your Labour colleagues have gone one step further and even referred to rail services as rubbish. Constituents now have contacted me recently to say that they've raised this particular issue with Great Western Railway and they were informed that Transport for Wales has blocked them from progressing with services further west. Now, whether the problem lies with Great Western Railway or Transport for Wales, the reality is that rail services to Pembrokeshire are not fit for purpose, and it's not fair or right for those people living further west of Carmarthen. You say that Members across this Chamber should recognise the magnitude of what Transport for Wales has delivered over the course of this year, but my constituents believe there has been no improvement in the delivery of rail services to and from Pembrokeshire. Therefore, can you provide an update on any discussions you've had with rail companies about services to Pembrokeshire, and, given your lack of reference to west Wales in your statement, can you also tell us what the Welsh Government is doing to improve transport connectivity to and from west Wales?
Ysgrifennydd Cabinet, mae'n bwysig bod gwelliannau'n cael eu cyflawni mewn cymunedau ledled Cymru. Mae'r datganiad heddiw yn cyfeirio at y gogledd, y de-ddwyrain a chymoedd y de, ond, fel arfer, does dim byd o gwbl yn y datganiad hwn am y gorllewin. Nawr, rydych chi wedi dweud yn gywir ei bod hi wedi bod yn anodd i deithwyr yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae pobl sy'n byw yn y gorllewin yn gwybod hynny'n well na'r rhan fwyaf. Yn wir, mae rhai o'ch cyd-Aelodau Llafur wedi mynd un cam ymhellach a hyd yn oed wedi cyfeirio at wasanaethau rheilffordd fel rhai diwerth. Mae etholwyr bellach wedi cysylltu â mi yn ddiweddar i ddweud eu bod wedi codi'r mater penodol hwn gyda Great Western Railway a dywedwyd wrthynt fod Trafnidiaeth Cymru wedi eu rhwystro rhag symud ymlaen gyda gwasanaethau ymhellach i'r gorllewin. Nawr, p'un a yw'r broblem yn gorwedd gyda Rheilffordd y Great Western neu Trafnidiaeth Cymru, y gwir amdani yw nad yw gwasanaethau rheilffordd i Sir Benfro yn addas i'r diben, ac nid yw'n deg nac yn iawn i'r bobl hynny sy'n byw ymhellach i'r gorllewin o Gaerfyrddin. Rydych chi'n dweud y dylai Aelodau ar draws y Siambr hon gydnabod maint yr hyn y mae Trafnidiaeth Cymru wedi'i gyflawni yn ystod y flwyddyn hon, ond mae fy etholwyr yn credu na fu unrhyw welliant yn y ddarpariaeth o wasanaethau rheilffordd i ac o Sir Benfro. Felly, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw drafodaethau a gawsoch gyda chwmnïau rheilffyrdd am wasanaethau i Sir Benfro, ac, o ystyried nad ydych wedi cyfeirio at y gorllewin yn eich datganiad, a allwch chi ddweud wrthym hefyd beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella cysylltedd trafnidiaeth i ac o'r gorllewin?
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Well, can I thank Paul Davies for his questions, and say first of all— [Interruption.] TfW, as far as I'm aware, have not blocked GWR from providing more services in west Wales, and I've raised this with TfW's chief executive, who is looking into the potential of GWR operating onward services to Pembrokeshire. South-west Wales obviously is developing itself a regional transport plan, which will inform service provision on railways and in terms of bus services in the future. And west Wales is also benefiting from the £800 million order for new trains. That is providing modern trains, better trains, better services, more frequent services as well. I think I should write to the Member just outlining the increase in services—for example, the additional calls to and from Milford Haven and Haverfordwest, which is giving the towns 13, I think it is, daily services in each direction from December of this year. So, huge improvements are being made right across Wales.
Wel, a gaf i ddiolch i Paul Davies am ei gwestiynau, a dweud yn gyntaf oll—[Torri ar draws.] Nid yw Trafnidiaeth Cymru, hyd y gwn i, wedi rhwystro GWR rhag darparu mwy o wasanaethau yn y gorllewin, ac rwyf wedi codi hyn gyda phrif weithredwr Trafnidiaeth Cymru, sy'n edrych ar botensial GWR i weithredu gwasanaethau ymlaen i sir Benfro. Mae'n amlwg bod y de-orllewin yn datblygu cynllun trafnidiaeth ranbarthol iddo'i hun, a fydd yn llywio darpariaeth gwasanaethau ar reilffyrdd ac o ran gwasanaethau bysiau yn y dyfodol. Ac mae'r gorllewin hefyd yn elwa ar yr archeb £800 miliwn am drenau newydd. Mae hynny'n darparu trenau modern, gwell trenau, gwell gwasanaethau, gwasanaethau amlach hefyd. Rwy'n credu y dylwn ysgrifennu at yr Aelod dim ond i amlinellu'r cynnydd mewn gwasanaethau—er enghraifft, y galwadau ychwanegol i ac o Aberdaugleddau a Hwlffordd, sy'n rhoi 13 o wasanaethau dyddiol i'r trefi ym mhob cyfeiriad o fis Rhagfyr eleni. Felly, mae gwelliannau enfawr yn cael eu gwneud ar draws Cymru.
Fel un sy'n teithio ar drenau yn aml iawn, dwi yn cytuno efo chi ein bod ni wedi gweld rywfaint o welliant yn y gwasanaethau gan Drafnidiaeth Cymru, ond mae dipyn o ffordd i fynd eto, a rhaid peidio llaesu dwylo. Dwi'n gwybod byddwch chi'n cytuno efo hynna. Yn anffodus, ddim dyna ydy'r achos efo trenau Avanti West Coast. Mae ffigurau'r cwmni yn dangos mai teithwyr y gogledd sy'n dioddef gwaethaf ar draws holl rwydwaith y Deyrnas Unedig o safbwynt trenau yn cael eu canslo, efo hyd at 20 y cant—un o bob pum siwrnai—yn cael eu canslo bob mis, a hynna yn am iawn heb rybudd. Felly, buaswn i yn leicio gwybod pa drafodaethau rydych chi'n eu cael efo Avanti a beth all Llywodraeth Cymru ei wneud i ddal y cwmni i gyfrif.
Mae yna nifer o ddatblygiadau rheilffyrdd yng Nghymru i'w croesawu, ac roeddwn i'n defnyddio'r metro o Ferthyr i Bontypridd yn ystod wythnos yr Eisteddfod Genedlaethol ac yn cael siwrnai hwylus a'r staff yn groesawgar. Ond o am gael gwasanaeth trên tebyg yn fy etholaeth i ac yn y gogledd orllewin. Mi fyddai ail-agor y lein o Fangor i Afon-wen yn dechrau creu rhwydwaith teilwng yn y gorllewin, ac i lawr i etholaeth Paul Davies yn y pen draw hefyd. Mae yna astudiaeth ddichonoldeb wedi cael ei chwblhau gan Drafnidiaeth Cymru ar ailagor y lein o Fangor i Afon-wen. Pryd fydd honno'n cael ei chyhoeddi?
As one who travels on trains very often, I agree with you that we have seen some improvement in the services provided by TfW, but there is some way to go yet, and we shouldn't rest on our laurels. I'm sure you would agree with that. Unfortunately, that isn't the case with trains operated by Avanti West Coast. Figures from the company demonstrate that travellers in north Wales suffer the most across the whole UK network from the point of view of trains being cancelled, with up to 20 per cent—one in five journeys—being cancelled every month, often without any notice. So, I would like to know what discussions you are having with Avanti and what the Welsh Government can do to hold the company to account.
There are a number of rail developments in Wales to be welcomed, and I was using the metro from Merthyr to Pontypridd during the National Eisteddfod, and had a very good journey and the staff were very welcoming. But if only we had a similar service in my constituency and in north-west Wales. Reopening the line from Bangor to Afon-wen would go some way to creating a network that's fit for purpose in the north-west, and down then to Paul Davies's constituency, ultimately, too. There has been a feasibility study completed by Transport for Wales on reopening the Bangor to Afon-wen line. When will that be published?
Well, can I thank Siân Gwenllian for her questions as well, and pledge to have the report published as soon as I'm able to have sight of it myself? It is a co-operation agreement commitment, and I'm keen to see the results of that report, because it will potentially offer exciting prospects for the part of Wales that the Member represents.
Improvements will go on in terms of the TfW network, but I must also say to Members that 47 per cent of lost minutes on TfW services are actually due to factors that are completely out of their control, residing with Network Rail. And that's why it's so important that we form this partnership with the UK Government, and that as part of GBR, the GBR Cymru unit has a say over the investment that takes place, or actually determines the investment that takes place here in Wales.
With regard to Avanti West Coast, I've met with Avanti West Coast and I've expressed my disappointment with their performance. I've raised the issue with the Secretary of State for Transport and with the rail Minister, who have also expressed their disappointment with Avanti West Coast's performance of late. The decision of this new UK Labour Government to nationalise rail operations could be of great benefit to passengers across north Wales, as Avanti West Coast may well be first in line, or one of the first in line, to be nationalised. And we've seen, whilst it is a huge endeavour to take direct control of rail services, the benefits are very clear, and I'm hoping that in regard to Avanti West Coast's services, we will see improvements under their control, but under the proposals from the UK Government, we'll see improvements accelerated and built upon.
Wel, a gaf i ddiolch i Siân Gwenllian am ei chwestiynau hefyd, ac addo cyhoeddi'r adroddiad cyn gynted ag y gallaf gael golwg arno fy hun? Mae'n ymrwymiad cytundeb cydweithredu, ac rwy'n awyddus i weld canlyniadau'r adroddiad hwnnw, oherwydd bydd o bosibl yn cynnig rhagolygon cyffrous ar gyfer y rhan o Gymru y mae'r Aelod yn ei chynrychioli.
Bydd gwelliannau'n mynd rhagddynt o ran rhwydwaith Trafnidiaeth Cymru, ond mae'n rhaid i mi ddweud hefyd wrth yr Aelodau bod 47 y cant o'r munudau coll ar wasanaethau Trafnidiaeth Cymru mewn gwirionedd oherwydd ffactorau sydd allan o'u rheolaeth yn llwyr, ac yn eiddo i Network Rail. A dyna pam ei bod mor bwysig ein bod yn ffurfio'r bartneriaeth hon â Llywodraeth y DU, ac fel rhan o GBR, mae gan uned GBR Cymru lais dros y buddsoddiad sy'n digwydd, neu mewn gwirionedd mae'n pennu'r buddsoddiad sy'n digwydd yma yng Nghymru.
O ran Arfordir y Gorllewin Avanti, rwyf wedi cwrdd ag Arfordir y Gorllewin Avanti ac rwyf wedi mynegi fy siom gyda'u perfformiad. Rwyf wedi codi'r mater gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth a gyda'r Gweinidog rheilffyrdd, sydd hefyd wedi mynegi eu siom ynghylch perfformiad Arfordir y Gorllewin Avanti yn ddiweddar. Gallai penderfyniad y Llywodraeth Lafur newydd hon i wladoli gweithrediadau rheilffyrdd fod o fudd mawr i deithwyr ar draws y gogledd, oherwydd mae'n ddigon posibl mai Arfordir y Gorllewin Avanti fydd y cyntaf neu un o'r rhai cyntaf i gael eu gwladoli. Ac rydym wedi gweld, er ei bod yn ymdrech enfawr i gymryd rheolaeth uniongyrchol ar wasanaethau rheilffyrdd, mae'r buddion yn glir iawn, ac rwy'n gobeithio, o ran gwasanaethau Arfordir y Gorllewin Avanti, y byddwn yn gweld gwelliannau o dan eu rheolaeth, ond o dan gynigion Llywodraeth y DU, byddwn yn gweld gwelliannau'n cynyddu ac yn cael eu datblygu.
First of all, can I praise Transport for Wales for its work in the community and with politicians in Cardiff North, and for its responsiveness to many of the issues that we've raised with them? The electrification's caused a lot of disruption to residents in Cardiff North, and I have every sympathy with the residents. It has been a very difficult time.
But can I draw the Cabinet Secretary's attention to the limitations of the service on the Coryton line? There are no late-night trains—7.42 p.m. on weekdays from Cardiff Central—no Sunday service, and only two trains an hour. Next year, this line will benefit from the new electric trains, which will mean a much better experience for passengers and for residents, but can the Cabinet Secretary look at the underinvestment in the Coryton line, which has great potential, and see what more could be done?
Yn gyntaf oll, a gaf i ganmol Trafnidiaeth Cymru am eu gwaith yn y gymuned a gyda gwleidyddion yng Ngogledd Caerdydd, ac am ei ymatebolrwydd i lawer o'r materion yr ydym wedi'u codi gyda nhw? Fe achosodd y trydaneiddio lawer o darfu ar drigolion Gogledd Caerdydd, ac mae gen i bob cydymdeimlad gyda'r trigolion. Mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn.
Ond a gaf i dynnu sylw'r Ysgrifennydd Cabinet at gyfyngiadau'r gwasanaeth ar linell Coryton? Does dim trenau hwyrnos—7.42pm ar ddyddiau'r wythnos o Gaerdydd Canolog—dim gwasanaeth ar y Sul, a dim ond dau drên yr awr. Y flwyddyn nesaf, bydd y llinell hon yn manteisio ar y trenau trydan newydd, a fydd yn golygu profiad llawer gwell i deithwyr ac i drigolion, ond a all yr Ysgrifennydd Cabinet edrych ar y tanfuddsoddi yn llinell Coryton, sydd â photensial mawr, a gweld beth arall y gellid ei wneud?
Can I thank Julie Morgan for her points and her queries? The Coryton line, of course, will have its first-ever Sunday service from 2025 and that will allow more people to use public transport for leisure or for work in the city centre. The brand-new trains will operate from next year on the Coryton line. They will provide more seats, they'll be modern, they'll be far more comfortable than the existing rolling stock, and they'll deliver therefore a much better experience for the travelling public.
In regard to the desire to increase service provision, there are infrastructure capacity enhancement measures such as new passing loops, signalling upgrades and modifications around Cardiff Central station itself that will be needed in order to provide the additional services that the Member is keen to see. Those improvements are actually still in the hands of Network Rail, not with Transport for Wales, and that's why it's crucially important that we work closely with them. We're already looking at a pipeline of priorities, which, I'm pleased to say, does include greater capacity through Cardiff Central.
A gaf i ddiolch i Julie Morgan am ei phwyntiau a'i hymholiadau? Wrth gwrs, bydd gan linell Coryton ei gwasanaeth Sul cyntaf erioed o 2025 a bydd hynny'n caniatáu i fwy o bobl ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus ar gyfer hamdden neu ar gyfer gwaith yng nghanol y ddinas. Bydd y trenau newydd sbon yn gweithredu o'r flwyddyn nesaf ymlaen ar linell Coryton. Byddant yn darparu mwy o seddi, byddant yn fodern, byddant yn llawer mwy cyfforddus na'r cerbydau presennol, a byddant felly yn rhoi profiad llawer gwell i'r cyhoedd sy'n teithio.
O ran yr awydd i gynyddu'r ddarpariaeth o wasanaethau, mae mesurau gwella capasiti seilwaith fel dolenni pasio newydd, uwchraddio signalau ac addasiadau o amgylch gorsaf Caerdydd Canolog ei hun a fydd eu hangen er mwyn darparu'r gwasanaethau ychwanegol y mae'r Aelod yn awyddus i'w gweld. Mae'r gwelliannau hynny yn dal i fod yn nwylo Network Rail mewn gwirionedd, nid Trafnidiaeth Cymru, a dyna pam mae'n hanfodol bwysig ein bod yn gweithio'n agos gyda nhw. Rydym eisoes yn edrych ar ffrwd o flaenoriaethau, sydd, rwy'n falch o ddweud, yn cynnwys mwy o gapasiti trwy Ganol Caerdydd.
Cabinet Secretary, thank you for your statement. Just a quick observation concerning a question, really. Can I firstly, of course, welcome the fact that Labour are willing to use a private sector company like Hitachi to deliver a better railway system? I understand that they are going to make greater use of information technology and artificial intelligence systems to deliver more efficient ticketing. I support any measure, of course, that's going to bring greater efficiency, and welcome any step forward that you've suggested today, although, obviously, as colleagues have suggested, there's a lot more to do.
But as we move forward, could I seek an assurance from you, please, that there will still be the ability for people like the elderly, who cannot get online, and who do not feel confident about doing so, to still buy tickets at stations or on the train, and that ticket offices will still contain staff, so that passengers who are disabled will be able to seek assistance from another person when using a train or a service? Thank you.
Ysgrifennydd Cabinet, diolch am eich datganiad. Dim ond sylw sydyn ynghylch cwestiwn, mewn gwirionedd. A gaf i, wrth gwrs, groesawu'r ffaith bod Llafur yn fodlon defnyddio cwmni sector preifat fel Hitachi i ddarparu system reilffordd well? Rwy'n deall eu bod yn mynd i wneud mwy o ddefnydd o dechnoleg gwybodaeth a systemau deallusrwydd artiffisial i ddarparu tocynnau yn fwy effeithlon. Rwy'n cefnogi unrhyw fesur, wrth gwrs, sy'n mynd i ddod â mwy o effeithlonrwydd, ac yn croesawu unrhyw gam ymlaen rydych chi wedi'i awgrymu heddiw, er, yn amlwg, fel y mae cyd-Aelodau wedi awgrymu, mae llawer mwy i'w wneud.
Ond wrth i ni symud ymlaen, a gaf i ofyn am sicrwydd gennych chi, os gwelwch yn dda, y bydd hi yn dal yn bosibl o hyd i bobl fel yr henoed, sy'n methu mynd ar-lein, ac nad ydyn nhw'n teimlo'n hyderus ynglŷn â gwneud hynny, brynu tocynnau mewn gorsafoedd neu ar y trên, ac y bydd swyddfeydd tocynnau yn dal i gynnwys staff, fel y bydd teithwyr sy'n anabl yn gallu gofyn am gymorth gan berson arall wrth ddefnyddio trên neu wasanaeth? Diolch.
I can give that assurance. Society and technology are moving very fast, of course, but it's important in these times of new and emerging technologies that we leave nobody behind. Transport for Wales has an accessibility panel that comprises people with lived experience, which is invaluable in shaping the decisions that are made with regard to service provision in instances such as accessible platforms, accessible ticketing systems. The tap on, tap off technology is the first of its kind outside of London. It shows the potential of IT in providing productivity improvements and enhancements, but we are very, very conscious of the need not to leave anybody behind, and that includes the elderly.
Gallaf roi'r sicrwydd hwnnw. Mae cymdeithas a thechnoleg yn symud yn gyflym iawn, wrth gwrs, ond mae'n bwysig yn y cyfnod hwn o dechnolegau newydd a rhai sy'n dod i'r amlwg nad ydym yn gadael unrhyw un ar ôl. Mae gan Trafnidiaeth Cymru banel hygyrchedd sy'n cynnwys pobl sydd â phrofiad bywyd, sy'n amhrisiadwy wrth lunio'r penderfyniadau a wneir o ran darparu gwasanaethau mewn achosion megis platfformau hygyrch, systemau tocynnau hygyrch. Y dechnoleg tapio i mewn ac allan yw'r cyntaf o'i math y tu allan i Lundain. Mae'n dangos potensial TG wrth gyflawni gwelliannau cynhyrchiant, ond rydym yn ymwybodol iawn, iawn o'r angen i beidio â gadael unrhyw un ar ôl, ac mae hynny'n cynnwys yr henoed.
Like Siân Gwenllian, I'm a regular train user between north and south Wales, and it's really good to see so many significant improvements being brought forward by Transport for Wales. But one area where I think there needs to be some rapid improvement is improved services for disabled passengers, particularly at our stations. I've had discussions myself with Transport for Wales, and I think they agree that more needs to be done. Far too often, for example, platform changes are announced, and if you're deaf or hard of hearing, then you would not be aware of that. Very often, when these rapid platform changes come along, there is a melee where people are rushing and, again, if you're disabled or you have difficulty accessing the stairs or a lift, it's very, very confusing. I think far more needs to be done on ensuring appropriate access for disabled passengers. So, could you please outline what discussions you've had with Transport for Wales?
Fel Siân Gwenllian, rwy'n ddefnyddiwr trenau rheolaidd rhwng y gogledd a'r de, ac mae'n dda iawn gweld cymaint o welliannau sylweddol yn cael eu cyflwyno gan Trafnidiaeth Cymru. Ond un maes lle rwy'n credu bod angen rhywfaint o welliant cyflym yw gwell gwasanaethau i deithwyr anabl, yn enwedig yn ein gorsafoedd. Rwyf wedi cael trafodaethau fy hun gyda Trafnidiaeth Cymru, ac rwy'n credu eu bod yn cytuno bod angen gwneud mwy. Yn llawer rhy aml, er enghraifft, cyhoeddir gwybodaeth am newid platfform, ac os ydych chi'n fyddar neu'n drwm eich clyw, yna ni fyddech chi'n ymwybodol o hynny. Yn aml iawn, pan ddaw'r newidiadau cyflym hyn o ran platfformau, ceir llu o bobl ddryslyd yn rhuthro o gwmpas ac, unwaith eto, os ydych chi'n anabl neu os ydych chi'n cael trafferth mynd at risiau neu lifft, mae'n ddryslyd dros ben. Rwy'n credu bod angen gwneud llawer mwy i sicrhau mynediad priodol i deithwyr anabl. Felly, a allech chi amlinellu pa drafodaethau rydych chi wedi'u cael gyda Trafnidiaeth Cymru?
Absolutely. Can I thank Lesley Griffiths for her questions? As I mentioned to Laura Jones, we have an accessibility panel advising Transport for Wales. They advise on new and refurbished trains and stations, and they represent the deaf, they represent older people and also disabled people. I'm really pleased, as well, to say that Paralympian hero Nathan Stephens is working with Transport for Wales on promoting accessible travel. We also have a diversity rail group, which is proving invaluable in driving diversity in terms of employment opportunities, and employing people with lived experience of disabling barriers can be invaluable in ensuring that stations, when they are refurbished, are refurbished in a way that takes account of all transport users.
Of course, there are real instances now of investment in stations within the Wales and borders area, of improving accessibility, for example, at Flint station, where a new bridge is currently being installed over the railway line. More work will continue at other stations. One of the challenges, I suppose, that we have to acknowledge is that our rail infrastructure, by and large, has been designed for a different age, and we are now retrofitting systems that enable people of all abilities and very limited ability to be able to access train services. So, for example, in the Valleys area, where we have full control over infrastructure, Dame Tanni Grey-Thompson has given advice on how we can ensure that the access from the station platform onto trains is as short, as narrow and as flat as possible. It seems to be working, that sort of focus, in the Valleys areas, but in other areas of Wales where we have Victorian stations, the gaps can be very, very prohibitive and we're very conscious of that. That's why we need to make sure that we maintain a good degree of staff presence at stations who are able to assist those with limited mobility.
Yn hollol. A gaf i ddiolch i Lesley Griffiths am ei chwestiynau? Fel y soniais i wrth Laura Jones, mae gennym banel hygyrchedd yn cynghori Trafnidiaeth Cymru. Maent yn cynghori ar drenau a gorsafoedd newydd ac wedi'u hadnewyddu, ac maent yn cynrychioli'r byddar, maent yn cynrychioli pobl hŷn a phobl anabl hefyd. Rwy'n falch iawn, hefyd, o ddweud bod yr arwr Paralympaidd Nathan Stephens yn gweithio gyda Trafnidiaeth Cymru ar hyrwyddo teithio hygyrch. Mae gennym hefyd grŵp rheilffyrdd ar amrywiaeth, sy'n profi'n amhrisiadwy wrth ysgogi amrywiaeth o ran cyfleoedd cyflogaeth, a gall cyflogi pobl anabl sydd â phrofiad bywyd o rwystrau fod yn amhrisiadwy wrth sicrhau bod gorsafoedd, pan gânt eu hadnewyddu, yn cael eu hadnewyddu mewn ffordd sy'n ystyried yr holl ddefnyddwyr trafnidiaeth.
Wrth gwrs, mae yna achosion go iawn o fuddsoddi mewn gorsafoedd o fewn ardal Cymru a'r Gororau, o wella hygyrchedd, er enghraifft, yng ngorsaf y Fflint, lle mae pont newydd yn cael ei gosod dros y rheilffordd ar hyn o bryd. Bydd mwy o waith yn parhau mewn gorsafoedd eraill. Un o'r heriau, mae'n debyg, y mae'n rhaid i ni eu cydnabod yw bod ein seilwaith rheilffyrdd, ar y cyfan, wedi'i gynllunio ar gyfer oes wahanol, ac rydym bellach yn ôl-osod systemau sy'n galluogi pobl o bob gallu a gallu cyfyngedig iawn i allu cael mynediad at wasanaethau trên. Felly, er enghraifft, yn ardal y Cymoedd, lle mae gennym reolaeth lawn dros seilwaith, mae'r Fonesig Tanni Grey-Thompson wedi rhoi cyngor ar sut y gallwn sicrhau bod mynediad o blatfform yr orsaf i drenau mor fyr, mor gul a gwastad â phosibl. Mae'n ymddangos ei fod yn gweithio, y math hwnnw o bwyslais, yn ardaloedd y Cymoedd, ond mewn ardaloedd eraill yng Nghymru lle mae gennym orsafoedd Fictoraidd, gall y bylchau fod yn waharddol iawn, iawn ac rydym yn ymwybodol iawn o hynny. Dyna pam mae angen i ni sicrhau ein bod yn cynnal lefel dda o bresenoldeb staff mewn gorsafoedd sy'n gallu cynorthwyo'r rhai sydd â symudedd cyfyngedig.
Cabinet Secretary, as you know, there is still a lot of traffic congestion on the M4 around Newport, and, indeed, other roads around the city, and impatience to move to a more integrated transport system. So, I'm very pleased to hear you talk about Burns and a metro system for the borderlands. You know very well, I know, Cabinet Secretary, that there's great commitment to a Magor walkway train station, and also new train stations at Llanwern and Somerton, which would be an important part of that new integrated transport step forward. So, I wonder if you could say a little bit more about how those developments will be taken forward in terms of the work required and the timescale.
Ysgrifennydd Cabinet, fel y gwyddoch chi, mae llawer o dagfeydd traffig ar yr M4 o amgylch Casnewydd, ac, yn wir, ffyrdd eraill o amgylch y ddinas, a dyhead mawr i symud i system drafnidiaeth fwy integredig. Felly, rwy'n falch iawn o glywed eich bod yn siarad am Burns a system metro ar gyfer y gororau. Rydych chi'n gwybod yn iawn, Ysgrifennydd Cabinet, fod ymrwymiad mawr i orsaf gerdded Magwyr, a gorsafoedd trên newydd yn Llanwern a Somerton, a fyddai'n rhan bwysig o'r cam ymlaen i'r drafnidiaeth integredig newydd. Felly, tybed a allech ddweud ychydig mwy am sut y bydd y datblygiadau hynny'n cael eu datblygu o ran y gwaith sydd ei angen a'r amserlen.
Can I thank John Griffiths for his points? He has been a long advocate for development at Magor, the creation of Magor station, and I'm really pleased to have seen that that is recommended in the South East Wales Transport Commission's report. Indeed, five stations have been recommended and we've already been discussing with the UK Government the need to consider them within the context of the enhancements pipeline that is being agreed between Welsh Ministers and UK Ministers. Also, I'm very keen that the regional transport plan, which the corporate joint committee is responsible for, takes full account of the recommendations from Lord Burns and throws its weight behind the development of those five stations as well.
A gaf i ddiolch i John Griffiths am ei bwyntiau? Mae wedi bod yn eiriolwr hir dros ddatblygu ym Magwyr, creu gorsaf Magwyr, ac rwy'n falch iawn o fod wedi gweld bod hynny'n cael ei argymell yn adroddiad Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru. Yn wir, mae pum gorsaf wedi cael eu hargymell ac rydym eisoes wedi bod yn trafod gyda Llywodraeth y DU yr angen i'w hystyried yng nghyd-destun y ffrwd o welliannau sy'n cael ei chytuno rhwng Gweinidogion Cymru a Gweinidogion y DU. Hefyd, rwy'n awyddus iawn bod y cynllun trafnidiaeth ranbarthol, y mae'r cyd-bwyllgor corfforedig yn gyfrifol amdano, yn ystyried argymhellion yr Arglwydd Burns yn llawn ac yn taflu ei bwysau y tu ôl i ddatblygiad y pum gorsaf hynny hefyd.
The failures of the current devolution settlement, Minister, run like a fault line through my constituency. You have the Rhymney valley line, which has seen hundreds of millions of pounds of investment funded by this Welsh Government, and you have the Ebbw valley line, which is where the Welsh Government has been forced to borrow in order to deliver improvements on the line. We are not seeing equality of investment in the south Wales Valleys, because the devolution settlement is proactively stopping that from happening. We can only have a partnership of equals in terms of delivering the improvements, which I think are shared right across the whole of this Chamber, in different parts of the country. In this way, the devolution of rail infrastructure is an absolute emergency if we are to see the improvements that we want to see on the railways. I hope, Minister, that you will ensure that the devolution of infrastructure and the budget that goes with it continues to be your top priority in terms of taking forward a very welcome partnership with the new United Kingdom Government.
Mae methiannau'r setliad datganoli presennol, Gweinidog, yn rhedeg fel ffawtlin drwy fy etholaeth. Mae gennych linell Cwm Rhymni, sydd wedi gweld cannoedd o filiynau o bunnoedd o fuddsoddiad yn cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru, ac mae gennych linell Glynebwy, a dyna lle mae Llywodraeth Cymru wedi cael ei gorfodi i fenthyca er mwyn cyflawni gwelliannau ar y lein. Nid ydym yn gweld buddsoddiad cyfartal yng Nghymoedd y De, oherwydd mae'r setliad datganoli yn mynd ati'n rhagweithiol i atal hynny rhag digwydd. Ni allwn ond cael partneriaeth gyfartal o ran cyflawni'r gwelliannau, sy'n cael eu rhannu ar draws y Siambr gyfan yn fy marn i, mewn gwahanol rannau o'r wlad. Yn y modd hwn, mae datganoli seilwaith rheilffyrdd yn argyfwng llwyr os ydym am weld y gwelliannau yr ydym eisiau eu gweld ar y rheilffyrdd. Rwy'n gobeithio, Gweinidog, y byddwch yn sicrhau bod datganoli seilwaith a'r gyllideb sy'n cyd-fynd ag ef yn parhau i fod yn brif flaenoriaeth i chi o ran bwrw ymlaen â phartneriaeth i'w chroesawu'n fawr gyda Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig.
I can assure the Member that the creation of GBR Cymru within Great British Railways will be game changing in terms of ensuring that we have a say over how enhancements take place and the funding that comes to Wales.
Gallaf sicrhau'r Aelod y bydd creu GBR Cymru o fewn Great British Railways yn chwyldroadol o ran sicrhau bod gennym lais ynghylch sut y bydd gwelliannau'n digwydd a'r cyllid a ddaw i Gymru.
I welcome the statement. North Wales relies on funding from Westminster for maintenance of the network, and many services are cross-border and Chester station is fundamental, I know, to north Wales. As a regular passenger, I can say that the increase in capacity of 40 per cent has made a huge difference over the last year. I also welcome that services in north Wales will be increasing by 50 per cent, which will make a real difference, you know, and hopefully encourage more people to use the trains.
I notice when I used the north Wales line to Bangor and on to Holyhead, we could do more, I think, to try and encourage more passengers to use the network and then on to the ferry to Holyhead, and I was wondering what could we do to encourage that. Regarding the Wrexham to Bidston line, I was wondering what plans you have for this cross-border service, going forward. Would it come under, say, Merseyrail, Transport for Wales, or have its own circular franchise to keep the money in that route? Okay, thank you.
Rwy'n croesawu'r datganiad. Mae'r gogledd yn dibynnu ar gyllid gan San Steffan ar gyfer cynnal a chadw'r rhwydwaith, ac mae llawer o wasanaethau yn drawsffiniol ac mae gorsaf Caer yn sylfaenol, rwy'n gwybod, i ogledd Cymru. Fel teithiwr rheolaidd, gallaf ddweud bod y cynnydd mewn capasiti o 40 y cant wedi gwneud gwahaniaeth enfawr dros y flwyddyn ddiwethaf. Rwyf hefyd yn croesawu y bydd gwasanaethau yn y gogledd yn cynyddu 50 y cant, a fydd yn gwneud gwahaniaeth go iawn, wyddoch chi, a gobeithio yn annog mwy o bobl i ddefnyddio'r trenau.
Rwy'n sylwi pan ddefnyddiais i linell y gogledd i Fangor ac ymlaen i Gaergybi, y gallem wneud mwy, rwy'n credu, i geisio annog mwy o deithwyr i ddefnyddio'r rhwydwaith ac yna ymlaen i'r fferi i Gaergybi, ac roeddwn i'n meddwl tybed beth allen ni ei wneud i annog hynny. O ran y llinell rhwng Wrecsam a Bidston, roeddwn yn meddwl tybed pa gynlluniau sydd gennych ar gyfer y gwasanaeth trawsffiniol hwn, wrth symud ymlaen. A fyddai'n dod o dan, dyweder, Merseyrail, Trafnidiaeth Cymru, neu a fydd ganddo'i fasnachfraint gylchol ei hun i gadw'r arian yn y llwybr hwnnw? Iawn, diolch yn fawr.
Can I thank Carolyn Thomas for her questions and her proposals, as well? Transport for Wales, I believe, are about to embark on a new advertising campaign to encourage more people to use rail services. The borderlands line, I think, has some of the greatest potential of any lines on the Wales and borders network. If we can secure the funding for its upgrade, we'll be able to provide the metro-style services that we wish to see between Wrexham and direct through to Liverpool, not just between Wrexham and Bidston. We're in discussions with UK Government Ministers, obviously, but we're also in discussions with colleagues and friends in Liverpool itself over the arrangements that could be put in place to provide enhanced services on the borderlands line. It's very much one of our top priorities, as recommended by Growth Track 360.
A gaf i ddiolch i Carolyn Thomas am ei chwestiynau a'i chynigion hefyd? Rwy'n credu bod Trafnidiaeth Cymru ar fin dechrau ymgyrch hysbysebu newydd i annog mwy o bobl i ddefnyddio gwasanaethau rheilffyrdd. Mae gan linell y gororau, rwy'n credu, y potensial mwyaf o'i chymharu ag unrhyw linellau ar rwydwaith Cymru a'r Gororau. Os gallwn sicrhau'r cyllid ar gyfer ei huwchraddio, byddwn yn gallu darparu'r gwasanaethau ar ffurf metro yr ydym eisiau eu gweld rhwng Wrecsam ac yn uniongyrchol i Lerpwl, nid dim ond rhwng Wrecsam a Bidston. Rydym mewn trafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU, yn amlwg, ond rydym hefyd mewn trafodaethau gyda chydweithwyr a ffrindiau yn Lerpwl ei hun ynghylch y trefniadau y gellid eu rhoi ar waith i ddarparu gwell gwasanaethau ar linell y gororau. Mae'n un o'n prif flaenoriaethau, fel yr argymhellwyd gan Growth Track 360.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 6 sydd nesaf a'r datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw hwn ar barodrwydd ar gyfer y gaeaf yn y gwasanaeth iechyd. Yr Ysgrifennydd Cabinet, felly, i wneud ei ddatganiad. Jeremy Miles.
Item 6 is next, a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Care on winter preparedness in the NHS. I call on the Cabinet Secretary to make the statement. Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd, ac rwy'n croesawu'r cyfle i roi diweddariad i'r Senedd am sut mae'r gwasanaeth iechyd a gwasanaethau gofal cymdeithasol yn paratoi ar gyfer y gaeaf a'r pwysau penodol ar yr adeg hon o'r flwyddyn.
Mae cynllunio ar gyfer y gaeaf yn waith sy'n digwydd gydol y flwyddyn. Yn gynnar yn y gwanwyn, bydd gwasanaethau iechyd a gofal yn dechrau dysgu gwersi o'r tymor a fu. Yna, bydd y gwaith cynllunio yn mynd rhagddo i liniaru risgiau'r gaeaf nesaf. Mae'r gwaith yma'n rhan o broses gynllunio flynyddol sefydliadau. Rwyf am achub ar y cyfle i gydnabod a diolch i'r holl staff sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd ac ar draws y maes gofal cymdeithasol. Maen nhw’n gweithio’n galed iawn drwy gydol y flwyddyn, a hynny yn aml o dan amgylchiadau anodd iawn, i ofalu amdanom ni pan fyddwn ni ar ein mwyaf bregus.
Thank you, Llywydd, and I welcome this opportunity to update the Senedd about how the national health service and social care services are preparing for winter and the particular pressures we traditionally see at this time of year.
Planning for winter is a year-round task. Early on in the spring, health and care services start to learn lessons from the season just past. And planning to mitigate the risks of the coming winter then becomes an ongoing process, and this is part of the annual planning process undertaken by organisations. I want to take this opportunity to acknowledge and thank all of the staff who work in our national health service and across social care. They work very hard all year round, often under difficult circumstances, to look after us when we are at our most vulnerable.
We are anticipating that this winter will be another challenging one for a number of reasons. Even though we have been able to increase funding by more than 4 per cent for front-line NHS services this year, the wider financial climate remains challenging, especially for local government. NHS and care services have seen unlrelenting demands for services throughout the year, and there are high levels of delayed discharges in our hospitals, which add to the pressures. And we know that the seasonal mix of respiratory viruses, which includes COVID, will place services under significant strain.
NHS organisations, local authorities and their partners have been working through regional partnership boards, pan-cluster planning groups and clusters to identify joint actions for the 2024-25 winter season. This helps to ensure that the right level of capacity is available to meet predicted changes in demand. To help organisations develop these plans, we have today published modelling scenarios for winter. These highlight the potential impact of flu, RSV, COVID and other viruses. The Welsh Government has also issued a winter respiratory framework, which will support services to prepare for winter. This summarises the surveillance and monotiring arrangments for respiratory viruses and how we expect services to respond. It sets out guidance that will help services to protect the most vulnerable in our society from serious illness.
In light of the additional challenges we know that services will face over winter, I have asked organisations to focus on a number of key areas. Firstly, vaccination. Our children's flu programme is already under way, of course, and the COVID-19 and adult flu programmes will begin on 1 October. In the years since the pandemic, we have seen a decline in the number of eligible people coming forward for these vaccinations. The pandemic phase may be over but, unfortunately, we haven't seen the back of COVID yet. It continues to cause waves of infections that can cause serious illnesses for some. I would encourage everyone who is eligible to take up the offer of vaccination, to help protect themselves this winter. I would also encourage pregnant women to take up the offer of an RSV vaccine. This is available for the first time and will help to protect newborn babies against this virus, which can lead to serious complications for babies, especially during the winter.
The second key area is building capacity in primary and community care. GP practices receive extremely high numbers of calls every month. In a typical month, there are 2.3 million calls to practices across Wales, resulting in 1.6 million appointments. This is a phenomenal amount of activity for a population of just over 3 million people. To help support GP practices and manage these demands, we continue to build capacity and increase capability in other local services. This winter, people will be able to get free advice and treatment for 27 common illnesses from their local pharmacy. Pharmacies also offer a wide range of over-the-counter remedies, and more than one in four pharmacies are now able to prescribe treatments for conditions such as ear infections or skin infections.
I have been clear with health boards and local authorities about the need to work together to ensure that people can leave hospital as soon as they are clinically fit to do so. We have too many people in hospital at the moment who are ready to leave, but their discharge has been delayed. Unfortunately, delayed discharges can create poorer outcomes for people kept in hospital longer than they need to be, knock-on delays at the front door of hospitals and inside emergency departments, and ambulances queuing outside.
My third aim for winter is for NHS Wales to continue to deliver safe services, supported by effective urgent care services, to help manage more people in the community; a new focus on community response to people who have fallen and do not need ambulance or hospital care; and safe and effective front-door services, with rapid assessment and provision of same-day emergency care, to help conserve essential bed capacity. Health boards were given an extra £2.7 million at the start of the year to help them plan and deliver these priorities.
Finally, effective infection prevention and control is key to patient safety and a fundamental component of high-quality care. As we move into the winter, we must do all we can to reduce the burden of infection. Healthcare-associated infections can reduce available bed capacity, increase the length of hospital stays, delay recovery and compromise patient flow through the system. The incidence of some infections remains stubbornly high. Clostridium difficile rates are a particular concern. To address this, we have recently issued a Welsh health circular that sets out our clear expectations and improvement goals that health boards must work to. Refreshed NHS escalation guidance will be published shortly to support organisations to determine the appropriate clinical response and the actions necessary to protect core services during times of intense pressure. It will enable more proactive decision making by health boards and NHS trusts, as well as targeted support for poorer performing organisations, when required.
Llywydd, the winter, as we know, is always the most difficult time of year for the NHS and social care. The Welsh Government, supported by the NHS executive, will continue to closely monitor the performance of health and care services. I will provide a further update about winter pressures and resilience early in the new year.
Rydym yn rhagweld y bydd y gaeaf hwn yn un heriol arall am nifer o resymau. Er ein bod ni wedi gallu cynyddu cyllid o fwy na 4 y cant ar gyfer gwasanaethau rheng flaen y GIG eleni, mae'r hinsawdd ariannol ehangach yn parhau i fod yn heriol, yn enwedig i lywodraeth leol. Mae'r GIG a gwasanaethau gofal wedi gweld galwadau di-ildio am wasanaethau drwy gydol y flwyddyn, ac mae lefelau uchel o oedi cyn rhyddhau cleifion yn ein hysbytai, sy'n ychwanegu at y pwysau. Ac rydym yn gwybod y bydd y gymysgedd dymhorol o feirysau anadlol, sy'n cynnwys COVID, yn gosod gwasanaethau dan straen sylweddol.
Mae sefydliadau'r GIG, awdurdodau lleol a'u partneriaid wedi bod yn gweithio drwy fyrddau partneriaeth rhanbarthol, grwpiau cynllunio traws-glwstwr a chlystyrau i nodi camau gweithredu ar y cyd ar gyfer tymor y gaeaf 2024-25. Mae hyn yn helpu i sicrhau bod y lefel gywir o gapasiti ar gael i fodloni newidiadau a ragwelir yn y galw. Er mwyn helpu sefydliadau i ddatblygu'r cynlluniau hyn, rydym heddiw wedi cyhoeddi senarios modelu ar gyfer y gaeaf. Mae'r rhain yn tynnu sylw at yr effaith y gallai'r ffliw, RSV, COVID a feirysau eraill ei chael. Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi cyhoeddi fframwaith ar gyfer feirysau anadlol yn y gaeaf, a fydd yn helpu gwasanaethau i baratoi ar gyfer y gaeaf. Mae'r fframwaith hwn yn crynhoi'r trefniadau gwyliadwraeth a monitro ar gyfer firysau anadlol a sut rydym yn disgwyl i wasanaethau ymateb. Mae'n nodi canllawiau a fydd yn helpu gwasanaethau i amddiffyn y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas rhag salwch difrifol.
Yng ngoleuni'r heriau ychwanegol rydym yn gwybod y bydd gwasanaethau yn eu hwynebu dros y gaeaf, rwyf wedi gofyn i sefydliadau ganolbwyntio ar nifer o feysydd allweddol. Yn gyntaf, brechu. Mae ein rhaglen brechu plant rhag y ffliw eisoes ar y gweill, wrth gwrs, a bydd rhaglenni COVID-19 a'r ffliw i oedolion yn dechrau ar 1 Hydref. Yn y blynyddoedd ers y pandemig, rydym wedi gweld lleihad yn nifer y bobl gymwys sy'n dod ymlaen i gael y brechiadau hyn. Efallai bod cyfnod y pandemig drosodd ond, yn anffodus, dydyn ni ddim wedi gweld cefn COVID eto. Mae'n parhau i achosi tonnau o heintiau a all achosi salwch difrifol i rai. Byddwn i'n annog pawb sy'n gymwys i fanteisio ar y cynnig o'r brechiad er mwyn helpu i ddiogelu eu hunain y gaeaf hwn. Byddwn i hefyd yn annog menywod beichiog i fanteisio ar y cynnig o frechlyn RSV. Mae hwn ar gael am y tro cyntaf a bydd yn helpu i amddiffyn babanod newydd-anedig rhag y feirws hwn, a all arwain at gymhlethdodau difrifol i fabanod, yn enwedig yn ystod y gaeaf.
Yr ail faes allweddol yw meithrin capasiti mewn gofal sylfaenol a chymunedol. Mae practisau meddygon teulu yn derbyn nifer uchel iawn o alwadau bob mis. Mewn mis arferol, mae 2.3 miliwn o alwadau i bractisau ledled Cymru, gan arwain at 1.6 miliwn o apwyntiadau. Mae hwn yn weithgarwch anhygoel i boblogaeth o ychydig dros 3 miliwn o bobl. Er mwyn helpu i gefnogi practisau meddyg teulu a rheoli'r gofynion hyn, rydym yn parhau i feithrin capasiti a chynyddu gallu mewn gwasanaethau lleol eraill. Y gaeaf hwn, bydd pobl yn gallu cael cyngor a thriniaeth am ddim ar gyfer 27 o afiechydon cyffredin o'u fferyllfa leol. Mae fferyllfeydd hefyd yn cynnig ystod eang o feddyginiaethau dros y cownter ac, erbyn hyn, mae mwy nag un o bob pedair fferyllfa yn gallu rhagnodi triniaethau ar gyfer cyflyrau fel heintiau'r glust neu heintiau ar y croen.
Rwyf wedi bod yn glir gyda byrddau iechyd ac awdurdodau lleol am yr angen i gydweithio er mwyn sicrhau bod pobl yn gallu gadael yr ysbyty cyn gynted ag y byddant yn ffit yn glinigol i wneud hynny. Mae gennym ormod o bobl yn yr ysbyty ar hyn o bryd sy'n barod i adael, ond sy'n wynebu oedi wrth eu rhyddhau. Yn anffodus, gall oedi wrth ryddhau cleifion greu canlyniadau gwaeth i bobl sy'n cael eu cadw yn yr ysbyty yn hirach nag sydd angen iddyn nhw fod, oedi wrth ddrws ffrynt ysbytai a thu mewn i adrannau brys, ac ambiwlansys yn ciwio tu allan.
Fy nhrydydd nod ar gyfer y gaeaf yw i GIG Cymru barhau i ddarparu gwasanaethau diogel, gyda chymorth gwasanaethau gofal brys effeithiol, er mwyn helpu i reoli mwy o bobl yn y gymuned; ffocws newydd ar ymateb cymunedol i bobl sydd wedi cwympo ac sydd ddim angen gofal ambiwlans neu ysbyty; a gwasanaethau drws ffrynt diogel ac effeithiol, gydag asesiad cyflym a gofal brys yn cael ei ddarparu yr un diwrnod, er mwyn helpu i gadw capasiti gwelyau hanfodol. Rhoddwyd £2.7 miliwn ychwanegol i fyrddau iechyd ar ddechrau'r flwyddyn i'w helpu i gynllunio a chyflawni'r blaenoriaethau hyn.
Yn olaf, mae atal a rheoli heintiau yn effeithiol yn allweddol i ddiogelwch cleifion ac yn elfen sylfaenol o ofal o ansawdd uchel. Wrth i ni symud i'r gaeaf, mae'n rhaid i ni wneud popeth o fewn ein gallu i leihau baich heintiau. Gall heintiau sy'n gysylltiedig â gofal iechyd leihau'r capasiti gwelyau sydd ar gael, cynyddu hyd arosiadau yn yr ysbyty, achosi oedi o ran y broses wella a pheryglu llif cleifion trwy'r system. Mae nifer yr achosion o rai heintiau yn parhau i fod yn ystyfnig o uchel. Mae cyfraddau clostridiwm difficile yn bryder penodol. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, rydym wedi cyhoeddi cylchlythyr iechyd Cymru yn ddiweddar sy'n nodi ein disgwyliadau clir a'n nodau gwella y mae'n rhaid i fyrddau iechyd weithio tuag atynt. Bydd canllawiau uwchgyfeirio'r GIG sydd wedi'u diweddaru yn cael eu cyhoeddi'n fuan i gefnogi sefydliadau i bennu'r ymateb clinigol priodol a'r camau sydd eu hangen i ddiogelu gwasanaethau craidd yn ystod adegau o bwysau dwys. Bydd yn galluogi penderfyniadau mwy rhagweithiol gan fyrddau iechyd ac ymddiriedolaethau'r GIG, yn ogystal â chymorth wedi'i dargedu ar gyfer sefydliadau sy'n perfformio'n waeth, pan fydd angen.
Llywydd, y gaeaf, fel y gwyddom ni, yw'r adeg anoddaf o'r flwyddyn i'r GIG a gofal cymdeithasol bob amser. Bydd Llywodraeth Cymru, gyda chefnogaeth gweithrediaeth y GIG, yn parhau i fonitro perfformiad gwasanaethau iechyd a gofal yn agos. Byddaf yn rhoi diweddariad pellach am bwysau'r gaeaf a gwytnwch yn gynnar yn y flwyddyn newydd.
Thank you for the statement, Cabinet Secretary. It was remiss of me last week not to mention this: I'd like to start by welcoming you to your new role, and I certainly wish you well in this. I think it's probably the most significant role within the Welsh Government, because we all know that the NHS and the health service broadly face huge challenges, and I certainly look forward to working with you, as you take on this role. I'd also like to join you in recognising the hard work of our NHS staff, and social care staff, especially during the increased pressures caused by winter, as you outlined in your statement.
We know those pressures that face the NHS every winter aren't new and they are predictable. Indeed, I noted the then Welsh Assembly Health, Social Care and Sport Committee conducted an inquiry into winter preparedness back in 2016. I'm at risk of sounding like Mark Isherwood here, referencing dates from a few years ago. But reading through that shows how little the challenges have changed, and the same calls for improvements seem to have been made every year since. The most important point that was made in that report in 2016 still holds to this day—and it's exactly as you mentioned, Cabinet Secretary—that pressures facing the Welsh NHS are year-round pressures. A health service that struggles in the spring and summer is clearly going to be at absolute breaking point in the winter. There's that broader issue of support that our health service needs all year around, as well as, of course, at the acute time of winter. And with people languishing on record NHS waiting lists, it's clear the health service here is not firing on all cylinders, heading into what's going to be a difficult time ahead.
One of the things that would help NHS resilience, not just in the winter but throughout the year, as you mentioned, is people being in better health in the first place. Unfortunately, we've seen over 100 GP surgeries close in Wales since 2012, which has greatly damaged primary and preventative care. So, I'd like to know, with a view to future years, how you're planning to bolster primary and preventative health. You mentioned some of the support you're putting in place already, which is welcome. But I'd like to know, not just for this winter, but for future winters as well, for the long term, how that primary health service is going to be bolstered so we don't continue to see, as we've seen so far, over 100 GP surgeries close across Wales, because for people in rural areas, access to GP surgeries is so important.
I welcome the emphasis on vaccinations in your statement, Cabinet Secretary, and I should perhaps declare an interest—my children have already welcomed the flu programme. I'm not sure how much they welcomed it personally, but I certainly welcomed it on their behalf. It is really important for people in those target groups to take up the offer of those vaccinations to keep themselves and wider communities safe, particularly, as you mentioned, those pregnant women being offered the RSV vaccine. I'll join you in encouraging people to take up those vaccinations that are available to them. I see that the COVID-19 vaccination is being offered from next month, anticipating a further wave of coronavirus. This certainly poses challenges, but I'd like to know specifically, Cabinet Secretary, what's being done to support people who are currently suffering from long COVID, as the winter will be a time when those conditions are exacerbated. I appreciate there is still work to be done to completely understand long COVID and some of the issues surrounding that, but we do know many people in Wales, sadly, are suffering from the ill effects of COVID now from years ago.
And finally, Llywydd, bed space is a problem that is particularly acute at wintertime, as acknowledged in your statement as well, so I want to know what plans there are to deal with any spike in demand, and what support is given to health boards to increase bed space this winter and into the future as well. The guidance rightly calls for safe and timely discharge from hospital, which you mentioned in your statement, but there are various pitfalls that mean that that fast, swift discharge from hospital doesn't happen as much as it should do. So I'm interested in what sort of innovations you're seeking to undertake so that people can get out of hospital as quickly and smoothly as possible at the appropriate time. Diolch yn fawr iawn.
Diolch am y datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Roedd bai arnaf yr wythnos diwethaf am beidio â sôn am hyn: hoffwn ddechrau trwy eich croesawu i'ch rôl newydd, ac yn sicr rwy'n dymuno'n dda i chi yn hyn. Rwy'n credu mai hon yw'r rôl fwyaf arwyddocaol yn Llywodraeth Cymru fwy na thebyg, gan ein bod ni i gyd yn gwybod bod y GIG a'r gwasanaeth iechyd yn gyffredinol yn wynebu heriau enfawr, ac rwy'n sicr yn edrych ymlaen at weithio gyda chi, wrth i chi ymgymryd â'r rôl hon. Hoffwn hefyd ymuno â chi i gydnabod gwaith caled staff y GIG, a staff gofal cymdeithasol, yn enwedig yn ystod y pwysau cynyddol a achosir gan y gaeaf, fel yr amlinellwyd gennych yn eich datganiad.
Rydym yn gwybod nad yw'r pwysau hynny sy'n wynebu'r GIG bob gaeaf yn newydd ac mae modd eu rhagweld. Yn wir, nodais fod Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon Cynulliad Cymru ar y pryd wedi cynnal ymchwiliad i barodrwydd ar gyfer y gaeaf nôl yn 2016. Rwyf mewn perygl o swnio fel Mark Isherwood yma, yn cyfeirio at ddyddiadau rai blynyddoedd yn ôl. Ond mae darllen trwy hynny'n dangos cyn lleied mae'r heriau wedi newid, ac mae'n ymddangos bod yr un galwadau am welliannau wedi cael eu gwneud bob blwyddyn ers hynny. Mae'r pwynt pwysicaf a wnaed yn yr adroddiad hwnnw yn 2016 yn dal yn berthnasol heddiw—ac mae'n union fel y sonioch chi, Ysgrifennydd Cabinet—bod pwysau sy'n wynebu GIG Cymru yn bwysau drwy gydol y flwyddyn. Mae'n amlwg y bydd gwasanaeth iechyd sy'n ei chael hi'n anodd ymdopi yn y gwanwyn a'r haf yn cael ei ymestyn i'r eithaf yn y gaeaf. Mae'r mater ehangach hwnnw o gefnogaeth sydd ei angen ar ein gwasanaeth iechyd drwy gydol y flwyddyn, yn ogystal ag adeg acíwt y gaeaf, wrth gwrs. A gyda phobl yn dihoeni ar restrau aros hiraf erioed y y GIG, mae'n amlwg nad yw'r gwasanaeth iechyd yma yn gweithredu ar ei orau wrth fynd i mewn i'r hyn sy'n mynd i fod yn gyfnod anodd.
Un o'r pethau a fyddai'n helpu gwytnwch y GIG, nid yn unig yn y gaeaf ond drwy gydol y flwyddyn, fel y sonioch chi, yw bod pobl mewn iechyd gwell yn y lle cyntaf. Yn anffodus, rydym wedi gweld dros 100 o feddygfeydd yn cau yng Nghymru ers 2012, sydd wedi bod yn niweidiol iawn i ofal sylfaenol ac ataliol. Felly, hoffwn wybod, wrth edrych tuag at y blynyddoedd sydd i ddod, sut rydych chi'n bwriadu cryfhau iechyd sylfaenol ac ataliol. Fe wnaethoch chi sôn am rywfaint o'r gefnogaeth rydych chi'n ei rhoi ar waith eisoes, ac mae hynny i'w groesawu. Ond hoffwn wybod, nid yn unig ar gyfer y gaeaf hwn, ond ar gyfer gaeafau yn y dyfodol hefyd, ar gyfer yr hirdymor, sut y bydd y gwasanaeth iechyd sylfaenol hwnnw'n cael ei gryfhau fel nad ydym yn parhau i weld, fel y gwelsom hyd yn hyn, dros 100 o feddygfeydd yn cau ledled Cymru, oherwydd i bobl mewn ardaloedd gwledig, mae mynediad at feddygfeydd mor bwysig.
Rwy'n croesawu'r pwyslais ar frechiadau yn eich datganiad, Ysgrifennydd Cabinet, ac efallai y dylwn i ddatgan diddordeb—mae fy mhlant eisoes wedi croesawu'r rhaglen ffliw. Wn i ddim faint wnaethon nhw ei chroesawu'n bersonol, ond yn sicr fe wnes i ei chroesawu ar eu rhan. Mae'n bwysig iawn i bobl yn y grwpiau targed hynny fanteisio ar y cynnig o'r brechiadau hynny er mwyn cadw eu hunain a chymunedau ehangach yn ddiogel, yn enwedig, fel y sonioch chi, y menywod beichiog hynny sy'n cael cynnig y brechlyn RSV. Fe wnaf ymuno â chi wrth annog pobl i gael y brechiadau hynny sydd ar gael iddyn nhw. Rwy'n gweld bod y brechiad COVID-19 yn cael ei gynnig o fis nesaf ymlaen, gyda'r disgwyl y bydd ton arall o'r coronafeirws. Mae hyn yn sicr yn peri heriau, ond hoffwn wybod yn benodol, Ysgrifennydd Cabinet, beth sy'n cael ei wneud i gefnogi pobl sy'n dioddef o COVID hir ar hyn o bryd, gan y bydd y gaeaf yn gyfnod pan fydd y cyflyrau hynny'n gwaethygu. Rwy'n sylweddoli bod gwaith i'w wneud o hyd i ddeall COVID hir a rhai o'r materion sy'n ymwneud â hynny yn llwyr, ond rydym yn gwybod bod llawer o bobl yng Nghymru, yn anffodus, yn dioddef o effeithiau gwael COVID nawr o flynyddoedd yn ôl.
Ac yn olaf, Llywydd, mae gofod gwelyau yn broblem sy'n arbennig o ddifrifol yn ystod y gaeaf, fel y cydnabuwyd yn eich datganiad hefyd, felly rwyf am wybod pa gynlluniau sydd yna i ddelio ag unrhyw gynnydd yn y galw, a pha gymorth sy'n cael ei roi i fyrddau iechyd i gynyddu gofod gwelyau y gaeaf hwn ac i'r dyfodol hefyd. Mae'r canllawiau'n galw, yn gywir ddigon, am ryddhau cleifion o'r ysbyty yn ddiogel ac yn amserol, y gwnaethoch sôn amdano yn eich datganiad, ond mae amryw o beryglon sy'n golygu nad yw'r rhyddhau cyflym hwnnw o'r ysbyty yn digwydd cymaint ag y dylai. Felly mae gen i ddiddordeb ym mha fath o weithgarwch arloesol rydych chi'n ceisio ei gyflawni fel bod pobl yn gallu gadael yr ysbyty mor gyflym a didrafferth â phosibl ar yr adeg briodol. Diolch yn fawr iawn.
Thank you to Sam Rowlands for his welcome and for the constructive tone in which he has put those important questions. He's obviously right to say that the resilience and efficacy of primary healthcare is essential at all points in the year, but, in the way that his question was indicating, is under increasing pressure at this time of year. I mentioned in my statement just the volume of contact that GP surgeries have on any given month, which is actually extraordinary compared to the population of Wales overall.
The negotiations that we have for the general medical services contract provide an ongoing opportunity for us to be able to refine the support that general practice is able to provide. Developments such as the pay award, which we've been able to announce in the last few weeks, will increase the resilience and attractiveness of practice for clinicians, but at the heart of the longer term resilience of the model is the diversification of the ways in which primary healthcare support can be accessed by the public, and I touched on a number of those in my statement. Pharmacies are one of them, but there are a range of others as well. We've provided additional funding to increase the capacity of allied health professionals in the workforce so that we can make sure that the right blend of primary care practitioners are available to the public, and that multiprofessional service in the community I think is an absolutely critical part of that.
It's a challenge to deliver that, because people's expectations are slow to change, and perhaps that's understandable. But I do think that is a critical part, and actually that ties in with the second question that Sam Rowlands asked, about the support available for those who are suffering from long COVID. The Adferiad programme that the former health Minister, currently the First Minister, was able to announce additional funding for last year continues to, I think, perform well, and I think our understanding of a patient's experience of those services is that it is a positive experience. Those services are delivered in the community in the way that that set of primary care interventions is best delivered, if it's at all possible, and it's recurrent funding, which is obviously important in terms of the feasibility and sustainability of those services.
He made a point, I think, finally, in relation to the availability of beds. In a sense, you could argue that a key focus of the planned care recovery programme is enabling us to make sure that bed capacity is used in the most effective way for the best possible purposes. So, a number of the reforms across the system about looking at day surgery will free up the use of beds, but also the work that we are doing to encourage collaboration between the health service and local government obviously is critical with that purpose in mind.
So, there's a huge amount of effort in the system to make sure that bed capacity is available, but we have invested an additional £11 million in community capacity that creates what we refer to often as virtual wards, which enables patients to have that care out of a hospital setting. And we've provided additional funding as well to each of the health boards to enhance same-day emergency care capacity, again with the intention of freeing-up beds over what will be a difficult season.
Diolch i Sam Rowlands am ei groeso ac am y ffordd adeiladol mae wedi cyflwyno'r cwestiynau pwysig hynny. Mae'n amlwg yn iawn i ddweud bod gwytnwch ac effeithiolrwydd gofal iechyd sylfaenol yn hanfodol ar bob adeg o'r flwyddyn, ond, yn y ffordd yr oedd ei gwestiwn yn nodi, mae o dan bwysau cynyddol ar yr adeg hon o'r flwyddyn. Fe soniais i yn fy natganiad faint o gyswllt mae meddygfeydd yn ei gael ar unrhyw fis penodol, sy'n rhyfeddol o'i gymharu â phoblogaeth Cymru yn gyffredinol.
Mae'r trafodaethau rydym yn eu cael ar gyfer y contract gwasanaethau meddygol cyffredinol yn rhoi cyfle parhaus i ni allu mireinio'r cymorth y gall practisau cyffredinol ei ddarparu. Bydd datblygiadau fel y dyfarniad cyflog, yr ydym wedi gallu ei gyhoeddi yn ystod yr wythnosau diwethaf, yn cynyddu gwytnwch ac apêl practisau i glinigwyr, ond wrth wraidd gwytnwch tymor hwy y model mae arallgyfeirio'r ffyrdd y gall y cyhoedd gael gafael ar gymorth gofal iechyd sylfaenol, ac fe wnes i gyffwrdd â nifer o'r rheini yn fy natganiad. Mae fferyllfeydd yn un ohonyn nhw, ond mae yna amrywiaeth o rai eraill hefyd. Rydym wedi darparu cyllid ychwanegol i gynyddu capasiti gweithwyr proffesiynol perthynol i iechyd yn y gweithlu fel y gallwn ni sicrhau bod y cyfuniad cywir o ymarferwyr gofal sylfaenol ar gael i'r cyhoedd, ac mae'r gwasanaeth amlbroffesiynol hwnnw yn y gymuned yn rhan gwbl hanfodol o hynny, yn fy marn i.
Mae cyflawni hynny'n her, oherwydd mae disgwyliadau pobl yn araf i newid, ac efallai bod hynny'n ddealladwy. Ond rwy'n credu bod hynny'n rhan hollbwysig, ac mewn gwirionedd mae hynny'n cyd-fynd â'r ail gwestiwn a ofynnodd Sam Rowlands, am y cymorth sydd ar gael i'r rhai sy'n dioddef o COVID hir. Mae rhaglen Adferiad y llwyddodd y cyn-Weinidog iechyd, y Prif Weinidog nawr, i gyhoeddi cyllid ychwanegol ar ei chyfer y llynedd yn parhau i berfformio'n dda, rwy'n credu, ac rwy'n credu mai ein dealltwriaeth ni o brofiad claf o'r gwasanaethau hynny yw ei fod yn brofiad cadarnhaol. Mae'r gwasanaethau hynny'n cael eu darparu yn y gymuned yn y ffordd y caiff y gyfres honno o ymyriadau gofal sylfaenol ei darparu orau, os yw'n bosibl, a chyllid rheolaidd yw e, sy'n amlwg yn bwysig o ran ymarferoldeb a chynaliadwyedd y gwasanaethau hynny.
Fe wnaeth e bwynt, rwy'n credu, yn olaf, o ran argaeledd gwelyau. Ar ryw ystyr, gallech chi ddadlau bod ffocws allweddol i'r rhaglen adfer gofal wedi'i chynllunio yn ein galluogi i sicrhau bod capasiti gwelyau yn cael ei ddefnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol at y dibenion gorau posibl. Felly, bydd nifer o'r diwygiadau ar draws y system ynglŷn ag edrych ar lawdriniaeth ddydd yn rhyddhau'r defnydd o welyau, ond hefyd mae'r gwaith rydym yn ei wneud i annog cydweithio rhwng y gwasanaeth iechyd a llywodraeth leol yn amlwg yn hanfodol o ran y diben hwnnw.
Felly, mae llawer iawn o ymdrech yn y system i sicrhau bod capasiti gwelyau ar gael, ond rydym wedi buddsoddi £11 miliwn ychwanegol mewn capasiti cymunedol sy'n creu'r hyn rydym yn cyfeirio ato yn aml fel wardiau rhithwir, sy'n galluogi cleifion i gael y gofal hwnnw y tu allan i ysbyty. Ac rydym wedi darparu cyllid ychwanegol hefyd i bob un o'r byrddau iechyd i wella capasiti gofal brys yr un diwrnod, eto gyda'r bwriad o ryddhau gwelyau dros yr hyn fydd yn dymor anodd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet am y datganiad yna y prynhawn yma. Ddaru chi sôn yn ystod eich ateb chi rŵan ac yn eich cyflwyniad agoriadol am y niferoedd sydd yn ymweld â meddygfeydd, a dweud eu bod nhw'n anghymesur, y niferoedd—y miliynau yma o bobl sydd yn mynd bob mis o gymharu efo maint y boblogaeth. Ond, wrth gwrs, mae rheswm am hynny, sef eich methiant chi i fynd i'r afael â'r rhestrau aros. Y rheswm bod pobl yn mynd nôl dro ar ôl tro i weld meddygon drosodd a throsodd ydy oherwydd eu bod nhw'n methu â chael triniaeth wedi'i gwneud. Felly, tan eich bod chi'n mynd i'r afael â rhestrau aros, yna dyna fydd y sefyllfa.
Mae'n rhaid dweud bod y dogfennau sydd yn cael eu cyhoeddi gan y Llywodraeth ar gyfer modelu ar gyfer y gaeaf yn rhai diddorol iawn, a dwi am ddyfynnu rhannau o ddogfen modelu'r gaeaf diwethaf i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon. You mentioned during your reply and during your opening remarks the numbers who are visiting surgeries, and you said that they are disproportionate—these millions of people who are going every month as compared to the size of the population. But, of course, the reason for that is your failure to tackle waiting lists. The reason that people go back time and time again to see GPs is because they can't get treatment done. So, until you tackle waiting lists, then that will be the situation.
I have to say that the documents published by the Government for modelling for the winter are very interesting indeed, and I want to quote parts of the modelling document for last winter for the Cabinet Secretary.
Last year's winter modelling references the cost-of-living crisis, and it states:
'In 2020-2021 figures for Excess Winter Deaths in England and Wales from the ONS report an estimated 13,400 more deaths occurred in the winter period (December 2021 to March 2022) compared with the average non-winter periods. Fuel poverty charity National Energy Action reports, based on modelling from the World Health Organisation, cold homes cause 4,020 excess winter deaths last year in England and Wales.'
So, around a third of the excess winter deaths can be attributed to cold homes. It goes on to say:
'A Local Government Briefing paper published in 2019 stated the NHS spends at least £2.5 billion a year treating people with illnesses directly linked to living in cold, damp and dangerous conditions. Over 25,000 people die each year in the UK as a result of living in cold temperatures, such as a living in poorly heated homes. The most common aliments seen for poorly heated homes are circulatory diseases, respiratory problems and mental ill-health. Other conditions which are influenced or exacerbated by cold housing include the common flu and cold, as well as arthritis and rheumatisms. These would most likely lead to increased GP appointments, A&E visits, potential hospital inpatient stays and the need for (further) social service support.'
Of course, I don't need to re-read this to the Labour Cabinet Secretary for health—it's his Government's document—and he clearly knows this already.
Now, in your introduction, you said that you expected a challenging winter for a number of reasons. Well, I'll add one more reason to the host of others, and that's the winter fuel payments that your Government is cutting in London. So, what modelling has the Welsh Government carried out on the likely impact of the UK Labour Government's cuts to the winter fuel payments on our health service, and can the Cabinet Secretary tell us what extra support he will be providing the NHS this winter in anticipation of greater demands on our health service as a consequence of the UK Labour Government's callous cutting of the winter fuel payments?
Mae dogfen modelu'r gaeaf y llynedd yn cyfeirio at yr argyfwng costau byw, ac mae'n nodi:
'Yn 2020-2021 mae ffigurau ar gyfer Marwolaethau Ychwanegol yn ystod y Gaeaf yng Nghymru a Lloegr gan yr ONS yn nodi bod amcangyfrif o 13,400 yn fwy o farwolaethau wedi digwydd yn ystod cyfnod y gaeaf (Rhagfyr 2021 i Fawrth 2022) o'i gymharu â'r cyfnodau nad ydynt yn y gaeaf ar gyfartaledd. Mae'r elusen tlodi tanwydd National Energy Action yn adrodd, yn seiliedig ar fodelu gan Sefydliad Iechyd y Byd, bod cartrefi oer wedi arwain at 4,020 o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf y llynedd yng Nghymru a Lloegr.'
Felly, gellir priodoli tua thraean o farwolaethau ychwanegol yn ystod y gaeaf i gartrefi oer. Mae'n mynd ymlaen i ddweud:
'Nododd papur briffio Llywodraeth Leol a gyhoeddwyd yn 2019 fod y GIG yn gwario o leiaf £2.5 biliwn y flwyddyn yn trin pobl â salwch sy'n uniongyrchol gysylltiedig â byw mewn amodau oer, llaith a pheryglus. Mae dros 25,000 o bobl yn marw bob blwyddyn yn y DU o ganlyniad i fyw mewn tymereddau oer, fel byw mewn cartrefi sydd wedi'u gwresogi'n wael. Yr anhwylderau mwyaf cyffredin a welir ar gyfer cartrefi sydd wedi'u gwresogi'n wael yw clefydau cylchredol, problemau anadlol ac afiechyd meddwl. Ymhlith y cyflyrau eraill y mae tai oer yn cael dylanwad arnyn nhw neu'n eu gwaethygu mae'r ffliw a'r annwyd cyffredin, yn ogystal ag arthritis ac afiechydon rhiwmatig. Byddai'r rhain yn debygol o arwain at fwy o apwyntiadau meddyg teulu, ymweliadau ag adrannau damweiniau ac achosion brys, arosiadau cleifion mewnol posibl yn yr ysbyty a'r angen am gymorth (pellach) gan wasanaethau cymdeithasol.'
Wrth gwrs, does dim angen i mi ailddarllen hyn i'r Ysgrifennydd Cabinet Llafur dros iechyd—dogfen ei Lywodraeth ef ydyw—ac mae'n amlwg yn gwybod hyn yn barod.
Nawr, yn eich cyflwyniad, fe wnaethoch chi ddweud eich bod chi'n disgwyl gaeaf heriol am nifer o resymau. Wel, fe wna' i ychwanegu un rheswm arall at y llu o rai eraill, sef y taliadau tanwydd gaeaf y mae eich Llywodraeth yn eu torri yn Llundain. Felly, pa fodelu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud ar yr effaith y bydd toriadau Llywodraeth Lafur y DU i daliadau tanwydd y gaeaf yn debygol o'i chael ar ein gwasanaeth iechyd, ac a all yr Ysgrifennydd Cabinet ddweud wrthym pa gymorth ychwanegol y bydd yn ei ddarparu i'r GIG y gaeaf hwn, gyda'r disgwyl y bydd mwy o alwadau ar ein gwasanaeth iechyd o ganlyniad i benderfyniad dideimlad Llywodraeth Lafur y DU i dorri'r taliadau tanwydd gaeaf?
Yn olaf, os caf i sôn ychydig am un peth ddaru chi gyfeirio ato yn eich cyfraniad—ddaru chi sôn mai eich bwriad chi oedd trio cael gwasanaethau yn agosach at y cartref, ond wythnos yma ddaru ni glywed bod Hywel Dda yn ystyried cau uned mân anafiadau Ysbyty Prince Philip dros nos a chau gwlâu yn Ysbyty Tregaron, ynghyd â, hwyrach, edrych ar wlâu plant yn Ysbyty Bronglais. Rŵan, pe buasech chi'n byw yn ardal Llanelli, mi fuasai o'n llawer iawn haws i chi fynd i'r uned mân anafiadau yn y Prince Philip na gorfod teithio ymhellach, ond, wrth gwrs, dydy'r opsiwn yna ddim yn mynd i fod ganddyn nhw. Felly, mae'ch rhethreg chi yn mynd yn gwbl groes i'r hyn mae'r byrddau iechyd yn ei gyflawni. Pa gamau ydych chi felly am eu cymryd er mwyn sicrhau bod y gwasanaethau cymunedol yma yn aros yn eu cymunedau dros y gaeaf yma, er mwyn gwasanaethu'r bobl yn yr ardaloedd hynny?
Finally, if I can mention one thing that you referred to in your contribution—you mentioned that your intention was to try and get services closer to patients' homes, but this week we heard that Hywel Dda is considering the closure of the minor injuries unit in Prince Philip Hospital overnight and to close beds at Tregaron Hospital, as well as perhaps looking a paediatric beds in Ysbyty Bronglais. Now, if you lived in the Llanelli area, it would be far easier for you to go to the minor injuries unit in Prince Philip rather than having to travel further, but, of course, that option won't be available to them. So, your rhetoric is entirely contrary to what the health boards are actually delivering. What steps are you going to take in order to ensure that these community services remain within our communities over this winter, to serve the people of those areas?
Diolch i'r Aelod am y cwestiynau yna. O ran mynediad at feddyg teulu, rwy'n credu ei fod e'n orsyml i ddefnyddio'r enghraifft wnaeth yr Aelod ei rhoi. Mae amryw o resymau y tu cefn i'r bwriad sydd gennym ni fel Llywodraeth i symud tuag at system ataliol, sydd yn mynd at wraidd yr hyn sydd yn bwysau ar wasanaethau meddyg teulu, ac mae hynny yn heriol i'w ddelifro mewn cyd-destun lle mae cynnydd mewn galw a phwysau ar adnoddau, fel sydd ar hyn o bryd. Ond, yn sicr ddigon, dyna'r nod iawn i yrru tuag ato fe.
Fe wnaf i gyfeirio'n ôl at y ddadl yn y Siambr hon yr wythnos diwethaf, pan wnaeth fy nghyfaill y Trefnydd sôn am yr ystod o gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r rheini sydd mewn sefyllfa o bwysau mawr dros y gaeaf. Mae oerfel a'r heriau sy'n dod yn sgil hynny yn sicr yn elfen sydd yn pryderi pawb ohonon ni. Gwnaeth Jane Hutt amlinellu yn llawn iawn, dwi'n credu, y gefnogaeth mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi yn benodol yn sgil hynny.
O ran yr hyn y gwnaeth e ofyn ynglŷn â'r camau mae bwrdd iechyd Hywel Dda yn bwriadu eu trafod yn eu cyfarfod yr wythnos hon, dyw e ddim yn briodol i fi wneud sylwadau penodol ar hynny; byddaf i'n cael cyfle i gael trafodaeth. Mae cyfarfodydd rheolaidd yn digwydd, wrth gwrs, gyda phob bwrdd iechyd, ac mae cyfle i fi gael sgwrs gyda'r bwrdd iechyd ddydd Mercher yr wythnos hon, felly bydd cyfle i gael trafodaeth am hynny. Ond mae'n iawn i ddweud, fel y gwnes i sôn yn fy natganiad, fod gwasanaethau yn y gymuned yn benodol o bwysig yr adeg hon o'r flwyddyn, fel ein bod ni'n gallu sicrhau llai o bwysau ar ein gwasanaethau sydd o dan bwysau tymhorol, ynghyd â'r pwysau sydd yn digwydd trwy gydol y flwyddyn.
I thank the Member for those questions. In terms of access to GPs, I think it's an oversimplification to use the example that the Member gave. There are a number of reasons behind the intention that we have as Government to move towards a preventative system that gets to the root of the pressure on GP services, and that's challenging to deliver in a context where there is an increase in demand and pressure on resources, as we are currently seeing. But that is the right objective for us to work towards.
I refer back to the debate in this Siambr last week, when my colleague the Trefnydd mentioned the range of steps that the Welsh Government is taking to support those who are in the most pressured situation over the winter months. The cold, and the challenges related to the cold, is an element that is of concern to all of us. Jane Hutt outlined in a very fulsome manner the support that the Welsh Government is providing specifically in that regard.
In terms of the question that the Member asked about the steps that Hywel Dda health board intend to discuss in their meeting this week, it's not appropriate for me to make a specific comment on those discussions; I'll have an opportunity to have a conversation. We have regular meetings with every health board, and I will have an opportunity to have a conversation with that health board on Wednesday of this week. So, there will be an opportunity to have that conversation. But it's right to say, as I said in my statement, that services in the community are specifically important at this time of year, to ensure that we can ensure less pressure on those services that are under those seasonal pressures, as well as those year-long pressures.
I'm grateful to you for your statement, Minister. It's very reassuring that the Welsh Government has been working so hard to ensure that the national health service and all of our services have this preparedness for winter. But I feel that there is a great fear amongst people, as this winter approaches, particularly amongst older people, and we know that the front line of the NHS is the surgery and the pharmacy, the primary services serving communities up and down Wales. Whilst I recognise the work that's been done within the secondary sector, and to ensure that we have all the structures in place to ensure that we have the maximum preparedness, are you confident that we have the capacity in the primary care sector to ensure that we are able to deliver these services in the community, where people need them, that people can access a pharmacist and that people can access a GP, so that the secondary services are not placed under undue and unnecessary pressure because the primary services are not able to meet the need? Thank you.
Rwy'n ddiolchgar i chi am eich datganiad, Gweinidog. Mae'n galonogol iawn bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio mor galed i sicrhau bod y gwasanaeth iechyd gwladol a'n holl wasanaethau yn barod ar gyfer y gaeaf. Ond rwy'n teimlo bod ofn mawr ymhlith pobl, wrth i'r gaeaf hwn agosáu, yn enwedig ymhlith pobl hŷn, ac rydym yn gwybod mai rheng flaen y GIG yw'r feddygfa a'r fferyllfa, y gwasanaethau sylfaenol sy'n gwasanaethu cymunedau ledled Cymru. Er fy mod yn cydnabod y gwaith sydd wedi'i wneud o fewn y sector eilaidd, ac i sicrhau bod gennym yr holl strwythurau ar waith i sicrhau ein bod mor barod â phosibl, ydych chi'n hyderus bod gennym y capasiti yn y sector gofal sylfaenol i sicrhau ein bod yn gallu darparu'r gwasanaethau hyn yn y gymuned, lle mae pobl eu hangen, bod pobl yn gallu cael mynediad at fferyllydd a bod pobl yn gallu cael mynediad at feddyg teulu, fel nad yw'r gwasanaethau eilaidd yn cael eu rhoi dan bwysau gormodol a diangen am nad yw'r gwasanaethau sylfaenol yn gallu diwallu'r angen? Diolch.
Well, I think it is—. As I was seeking to convey in my statement, primary care services are under incredible pressure, and in particular, GP practices face a huge level of demand. That's why making sure that primary care can be provided in different settings is absolutely essential. And it's been a challenge for a number of years, hasn't it, to be able to move from a model where people's expectations are that they will go to their GP for the full range of primary care services, to a more complex model, in some ways, but actually one that is more resilient in the long term, and I would argue also better reflects patterns of life as well.
So, I mentioned in my statement that one in four pharmacies are now able to prescribe for a range of conditions—that is a very positive thing, I think. And as well as the common ailments programme, specifically the work that community pharmacy do around urinary tract infections, around sore throat test and treat—you know, a continuous extension of the services that are available is absolutely vital. And I think you will have heard what my Cabinet colleague the Cabinet Secretary for finance said in his statement a few weeks ago, in relation to the pay settlements, that, although community pharmacy staff aren't included within the pay review ambit, he is keen, as obviously am I, to make sure that community pharmacy staff have access to a fair and proportionate pay uplift as well, and I think that will help with resilience and with recruitment as well.
Wel, rwy'n credu ei fod—. Fel yr oeddwn i'n ceisio ei gyfleu yn fy natganiad, mae gwasanaethau gofal sylfaenol dan bwysau anhygoel, ac yn benodol, mae practisau meddyg teulu yn wynebu lefel enfawr o alw. Dyna pam ei bod hi'n gwbl hanfodol sicrhau bod gofal sylfaenol yn gallu cael ei ddarparu mewn gwahanol leoliadau. Ac mae wedi bod yn her ers nifer o flynyddoedd, onid ydyw, i allu symud o fodel lle mae pobl yn disgwyl y byddant yn mynd at eu meddyg teulu ar gyfer yr ystod lawn o wasanaethau gofal sylfaenol, i fodel mwy cymhleth, mewn rhai ffyrdd, ond un sydd, mewn gwirionedd, yn fwy gwydn yn y tymor hir, a byddwn i'n dadlau hefyd sy'n adlewyrchu patrymau bywyd yn well hefyd.
Felly, fe soniais i yn fy natganiad fod un o bob pedair fferyllfa yn gallu rhoi presgripsiwn ar gyfer ystod o gyflyrau erbyn hyn—mae hynny'n beth cadarnhaol iawn, rwy'n meddwl. Ac yn ogystal â'r rhaglen anhwylderau cyffredin, yn benodol y gwaith y mae fferylliaeth gymunedol yn ei wneud o amgylch heintiau'r llwybr wrinol, o amgylch profi a thrin dolur gwddf—wyddoch chi, mae estyniad parhaus o'r gwasanaethau sydd ar gael yn gwbl hanfodol. Ac rwy'n credu y byddwch chi wedi clywed yr hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod o'r Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid, yn ei ddatganiad ychydig wythnosau yn ôl, mewn perthynas â'r setliadau cyflog, sef er nad yw staff fferylliaeth gymunedol wedi'u cynnwys yng nghwmpas yr adolygiad o gyflogau, ei fod yn awyddus, fel yr wyf innau yn amlwg, i sicrhau bod staff fferylliaeth gymunedol yn gallu cael codiad cyflog teg a chymesur hefyd, ac rwy'n credu y bydd hynny'n helpu gyda gwytnwch a recriwtio hefyd.
Cabinet Secretary, I was interested to learn that you've provided extra money to health boards to prepare for the winter. It was disappointing, however, that Powys Teaching Health Board, instead of investing in healthcare this winter, have decided on planning a six-month temporary closure of the minor injuries units overnight in Brecon and Llandrindod, and that will mostly be over the winter months. This temporary closure is going to have a huge impact on my constituents' access to healthcare.
Cabinet Secretary, we don't get much in Powys in the way of public services, and to many, including myself, all I am seeing is more and more services being taken away. So, Cabinet Secretary, I'm asking you directly: will you help to fund the services for MIU within Brecon and Llandrindod overnight, because I want to make sure that my constituents can access healthcare when they need it during the winter? We hear a lot from the Government about people not going to A&E departments to relieve the pressure there, but closing these services overnight will push more people into A&E departments, and put more pressure on our healthcare service this winter, so will you please look to fund this vital service in my constituency?
Ysgrifennydd Cabinet, roedd gen i ddiddordeb mewn clywed eich bod chi wedi rhoi arian ychwanegol i fyrddau iechyd i baratoi ar gyfer y gaeaf. Roedd hi'n destun siom, fodd bynnag, fod Bwrdd Iechyd Addysgu Powys, yn hytrach na buddsoddi mewn gofal iechyd y gaeaf hwn, wedi penderfynu cynllunio i gau'r unedau mân anafiadau dros nos yn Aberhonddu a Llandrindod dros dro am chwe mis, a bydd hynny yn bennaf dros fisoedd y gaeaf. Mae cau'r unedau dros dro yn mynd i gael effaith enfawr ar fynediad fy etholwyr at ofal iechyd.
Ysgrifennydd Cabinet, dydyn ni ddim yn cael llawer ym Mhowys o ran gwasanaethau cyhoeddus, ac i lawer, gan gynnwys fi fy hun, y cyfan rwy'n ei weld yw mwy a mwy o wasanaethau'n cael eu cymryd i ffwrdd. Felly, Ysgrifennydd Cabinet, rwy'n gofyn i chi'n uniongyrchol: a wnewch chi helpu i ariannu'r gwasanaethau ar gyfer yr unedau mân anafiadau yn Aberhonddu a Llandrindod dros nos, oherwydd rwyf am sicrhau bod fy etholwyr yn gallu cael mynediad at ofal iechyd pan fydd ei angen arnynt yn ystod y gaeaf? Rydym yn clywed llawer gan y Llywodraeth am bobl yn peidio mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys i leddfu'r pwysau yno, ond bydd cau'r gwasanaethau hyn dros nos yn gwthio mwy o bobl i adrannau damweiniau ac achosion brys, ac yn rhoi mwy o bwysau ar ein gwasanaeth gofal iechyd y gaeaf hwn, felly a wnewch chi ystyried ariannu'r gwasanaeth hanfodol hwn yn fy etholaeth i?
As the Member is aware—and he's written to me, I think, on this topic, recently, or a related topic, certainly, and a response will be coming to him very shortly—clearly, the planning and delivery of services is a matter for local health boards, but as I said in my statement, we have been able to make some funding available for the priorities that we have identified for the coming winter months, but we recognise that, even with that, the system will be under incredible pressure, both of demand and resources.
Fel mae'r Aelod yn gwybod—ac mae wedi ysgrifennu ataf, rwy'n credu, ar y pwnc hwn, yn ddiweddar, neu bwnc cysylltiedig, yn sicr, a bydd ymateb yn dod ato'n fuan iawn—yn amlwg, mater i fyrddau iechyd lleol yw cynllunio a darparu gwasanaethau, ond fel y dywedais i yn fy natganiad, rydym wedi gallu sicrhau bod rhywfaint o arian ar gael ar gyfer y blaenoriaethau rydym wedi'u nodi ar gyfer misoedd y gaeaf sydd i ddod, ond rydym yn cydnabod, hyd yn oed gyda hynny, y bydd y system o dan bwysau anhygoel, o ran galw ac adnoddau.
Winter is hard, but winter is harder if you're poor. If you're a family where there are two or more children and you can't get child benefit for that third child because of the cuts and because of the unwillingness of the Labour Government to scrap the two-child benefit, then it's harder still. If you're an older person and you're living in a cold household and you're poor, then, again, it's hard, and that is another cut that your Labour Government has taken. The Royal College of General Practitioners have said that the decision to limit the roll-out of winter fuel payments to people on certain types of benefits will have a far-reaching consequence on the health and well-being of some of the most vulnerable in our society.
If you live in a cold household, which is not insulated, and that the Welsh Government will take around 120 years to insulate fuel-poor households, then we have another blight on our society. We can't just stand here and pretend that, with one hand, we're giving to our health services in order to make sure that we've got winter preparedness, and then, on the other hand, creating a situation where people are desperately poor and need fuel and food in order to be healthy. We're going to stand here and keep raising this. We have to raise it for the least and the last, and it won't go away. So, please can you agree to take this forward to your Labour colleagues in London? Diolch yn fawr iawn.
Mae'r gaeaf yn anodd, ond mae'r gaeaf yn anoddach os ydych chi'n dlawd. Os ydych chi'n deulu lle mae dau blentyn neu fwy a gallwch chi ddim cael budd-dal plant ar gyfer y trydydd plentyn hwnnw oherwydd y toriadau ac oherwydd amharodrwydd y Llywodraeth Lafur i gael gwared ar y budd-dal dau blentyn, yna mae'n anoddach fyth. Os ydych chi'n berson hŷn a'ch bod yn byw mewn cartref oer ac rydych chi'n dlawd, yna, unwaith eto, mae'n anodd, ac mae hynny'n doriad arall y mae eich Llywodraeth Lafur wedi'i gymryd. Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol wedi dweud y bydd y penderfyniad i roi taliadau tanwydd gaeaf i bobl ar fathau penodol o fudd-daliadau yn unig yn cael canlyniad pellgyrhaeddol ar iechyd a lles rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas.
Os ydych chi'n byw mewn aelwyd oer, sydd heb ei hinswleiddio, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd tua 120 o flynyddoedd i inswleiddio aelwydydd sy'n dlawd o ran tanwydd, yna mae gennym ni aflwydd arall ar ein cymdeithas. Allwn ni ddim sefyll yma a chymryd arnom ein bod ni, gydag un llaw, yn rhoi i'n gwasanaethau iechyd er mwyn sicrhau ein bod yn barod ar gyfer y gaeaf, ac yna, ar y llaw arall, yn creu sefyllfa lle mae pobl yn dlawd iawn ac angen tanwydd a bwyd er mwyn bod yn iach. Rydym yn mynd i sefyll yma a pharhau i godi hyn. Mae'n rhaid i ni ei godi am y lleiaf a'r olaf, a fydd e ddim yn mynd i ffwrdd. Felly, allwch chi gytuno i fynd â hyn at eich cydweithwyr Llafur yn Llundain? Diolch yn fawr iawn.
Well, the Member makes an important point. She will have heard what the First Minister said earlier today in the Chamber in relation to part of the point that she makes in her question, and I think what we are seeing in Wales, as in other parts of the UK, are public services—in this case, the health and care services—seeking to respond to the product of many, many years of underfunding of public services across the UK and also changes in our economy and in the support available for people, which has left people in grave difficulty. The consequence of that is felt this year, as it's felt every other year. What I'm outlining in the measures that we are describing today is the best possible support that we can provide as a Government, working with the health service and working with local authorities, to make sure, taking full account of those pressures that Jane Dodds is reminding us of in her question, that the services that we provide are best able to respond in a very, very challenging context.
Wel, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Bydd hi wedi clywed yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn gynharach heddiw yn y Siambr mewn perthynas â rhan o'r pwynt mae hi'n ei wneud yn ei chwestiwn, ac rwy'n credu mai'r hyn rydym yn ei weld yng Nghymru, fel mewn rhannau eraill o'r DU, yw gwasanaethau cyhoeddus—yn yr achos hwn, y gwasanaethau iechyd a gofal—yn ceisio ymateb i gynnyrch blynyddoedd lawer o danariannu gwasanaethau cyhoeddus ledled y DU a hefyd newidiadau yn ein heconomi ac yn y cymorth sydd ar gael i bobl, sydd wedi gadael pobl mewn trafferthion difrifol. Mae canlyniad hynny yn cael ei deimlo eleni, fel y mae'n cael ei deimlo bob blwyddyn arall. Yr hyn rwy'n ei amlinellu yn y mesurau rydym yn eu disgrifio heddiw yw'r cymorth gorau posibl y gallwn ni ei ddarparu fel Llywodraeth, gan weithio gyda'r gwasanaeth iechyd a gweithio gydag awdurdodau lleol, i sicrhau, gan ystyried yn llawn y pwysau hynny y mae Jane Dodds yn ein hatgoffa ohonynt yn ei chwestiwn, bod y gwasanaethau a ddarparwn yn y sefyllfa orau i ymateb mewn cyd-destun heriol iawn, iawn.
Thank you for the statement, Cabinet Secretary. I agree with the piece where you said that health boards and local authorities need to work together to unlock bed space, but clearly that's social care, isn't it, and the need to do more with social care. I was pleased to hear the First Minister say earlier that there's a ministerial-led action committee now looking at things, however local authorities, to make headway into that, need to have the tools to do it. We know that last year they faced a £260 million hole in social care needs, and I think the Government gave them somewhere around 10 per cent of that. Cabinet Secretary, can you assure local government, to reach your aspirations, that you will give them the tools and the resources to address social care better?
Diolch am y datganiad, Ysgrifennydd Cabinet. Rwy'n cytuno â'r darn lle dywedoch fod angen i fyrddau iechyd ac awdurdodau lleol gydweithio i ddatgloi gofod gwelyau, ond yn amlwg gofal cymdeithasol yw hynny, onid yw, a'r angen i wneud mwy gyda gofal cymdeithasol. Roeddwn i'n falch o glywed y Prif Weinidog yn dweud yn gynharach bod pwyllgor gweithredu dan arweiniad gweinidogion yn edrych ar bethau nawr. Fodd bynnag, mae angen i awdurdodau lleol, er mwyn gwneud cynnydd ar hynny, gael yr offer i wneud hynny. Rydym yn gwybod, y llynedd, eu bod wedi wynebu twll gwerth £260 miliwn o ran anghenion gofal cymdeithasol, ac rwy'n credu bod y Llywodraeth wedi rhoi tua 10 y cant o hynny iddyn nhw. Ysgrifennydd Cabinet, allwch chi roi sicrwydd i lywodraeth leol, er mwyn cyrraedd eich dyheadau, y byddwch chi'n rhoi'r offer a'r adnoddau iddyn nhw i fynd i'r afael â gofal cymdeithasol yn well?
Peter Fox asks an important question. The First Minister spoke earlier today about the care action committee, which I'll be chairing next week, which will focus very much on how local authorities and the NHS can work more closely together. That has met periodically over the last two years, and we have seen improved outcomes. Obviously, they're not where we need them to be, clearly, but there has been an improvement as a consequence of that. I would like to see reduced pathways of care delays, in particular those due to assessment, and a reduction in the number of days delayed over the next few weeks and months, so we can start to really make progress in relation to that. I've had conversations already with the First Minister, with my ministerial colleagues in the health and social care department, about how we can catalyse the system to work more closely together and what creative solutions we might be able to look at to assist with that.
The point that Peter Fox makes in relation to funding—clearly, there is a pressure on local government that is very, very significant. He will also know that councillors recognised that the settlement that we provided last year was at the better end of expectations, although, despite that, still an incredible level of pressure. And he will also know that the health budget also makes provision into the social care budget in order to be able to try and mitigate some of those particular pressures.
Mae Peter Fox yn gofyn cwestiwn pwysig. Siaradodd y Prif Weinidog yn gynharach heddiw am y pwyllgor gweithredu gofal, y byddaf yn ei gadeirio'r wythnos nesaf, a fydd yn canolbwyntio'n fawr ar sut y gall awdurdodau lleol a'r GIG gydweithio'n agosach. Mae'r pwyllgor hwnnw wedi cwrdd yn rheolaidd dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ac rydym wedi gweld canlyniadau gwell. Yn amlwg, dydyn nhw ddim lle mae angen iddyn nhw fod, yn amlwg, ond mae gwelliant wedi bod o ganlyniad i hynny. Hoffwn weld llai o oedi o ran llwybrau gofal, yn enwedig y rhai sy'n ymwneud ag asesu, a lleihad yn nifer y diwrnodau o oedi dros yr wythnosau a'r misoedd nesaf, fel y gallwn ni ddechrau gwneud cynnydd gwirioneddol mewn perthynas â hynny. Rwyf wedi cael sgyrsiau yn barod gyda'r Prif Weinidog, gyda fy nghyd-Weinidogion yn yr adran iechyd a gofal cymdeithasol, am sut y gallwn ni gataleiddio'r system i weithio'n agosach gyda'n gilydd a pha atebion creadigol y gallem edrych arnyn nhw o bosibl i gynorthwyo gyda hynny.
Y pwynt mae Peter Fox yn ei wneud mewn perthynas â chyllid—yn amlwg, mae pwysau ar lywodraeth leol sy'n sylweddol iawn, iawn. Bydd hefyd yn gwybod bod cynghorwyr yn cydnabod bod y setliad a ddarparwyd gennym y llynedd ar ben gwell yr hyn yr oedden nhw'n ei ddisgwyl, er bod lefel anhygoel o bwysau o hyd er gwaethaf hynny. A bydd hefyd yn gwybod bod y gyllideb iechyd hefyd yn gwneud darpariaeth i'r gyllideb gofal cymdeithasol er mwyn gallu ceisio lliniaru rhai o'r pwysau penodol hynny.
Cabinet Secretary, I recently tabled a question to you to ask you what was the longest a person had to wait in the back of an ambulance at the Grange hospital last year. I received a reply from the Government saying that the Welsh Government did not know. I was able, however, to get an answer directly from the Welsh ambulance service, who said that one individual entered the Grange at 2 p.m. in an ambulance and wasn't handed over until 2 p.m. the next day. This can only be described as borderline torture—24 hours waiting in the back of an ambulance is simply not acceptable. And to make matters worse, the Welsh Government was completely unaware of this. Cabinet Secretary, if this Government don't know the answers to such basic questions, how can any of us have confidence that you're taking the right steps to prepare for a winter surge that will surely be made worse by the decision of your colleagues in Westminster to remove the winter fuel payment for our pensioners?
Ysgrifennydd Cabinet, fe gyflwynais i gwestiwn i chi yn ddiweddar i ofyn i chi beth oedd yr hiraf y bu'n rhaid i berson aros yng nghefn ambiwlans yn ysbyty'r Faenor y llynedd. Fe ges i ymateb gan y Llywodraeth yn dweud nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwybod. Fodd bynnag, fe lwyddais i gael ateb yn uniongyrchol gan wasanaeth ambiwlans Cymru, a ddywedodd fod un unigolyn wedi mynd i mewn i'r Faenor am 2 p.m. mewn ambiwlans a chafodd e ddim ei drosglwyddo tan 2 p.m. y diwrnod canlynol. Arteithiol yw'r unig ffordd o ddisgrifio hyn—dydy 24 awr yn aros yng nghefn ambiwlans ddim yn dderbyniol. Ac i wneud pethau'n waeth, doedd Llywodraeth Cymru ddim yn ymwybodol o hyn o gwbl. Ysgrifennydd Cabinet, os nad yw'r Llywodraeth hon yn gwybod yr atebion i gwestiynau sylfaenol o'r fath, sut all unrhyw un ohonom fod yn hyderus eich bod yn cymryd y camau cywir i baratoi ar gyfer ymchwydd gaeaf a fydd yn sicr yn cael ei waethygu gan benderfyniad eich cydweithwyr yn San Steffan i gael gwared ar y taliad tanwydd gaeaf i'n pensiynwyr?
I thank Laura Anne Jones for that question. Obviously, different health boards will have different levels of performance against the target. Clearly, it is unacceptable to be waiting for that long in the back of an ambulance to have admission to hospital.
We have seen, across parts of the system, improvements, sometimes quite significant improvements, in relation to handover times. That is a positive, but they aren't sufficiently widespread, and that is one of the reasons why I wanted to publish performance data at a health board level in a more accessible format so that we can identify where there is good practice and the system can learn from that. But that is a long-term plan.
She makes an important point about the steps that the ambulance service can take: optimising the use of the 999 clinical support desk; a targeted workforce plan to reduce sickness absence, which is a particular challenge, as she will know, at this time of year; and other steps, including funding from us to pump prime the recruitment of additional staff. So, there are particular measures under way to tackle that particular challenge from an ambulance point of view. But, as she will know, it's a much more complex challenge than that, and, if there are no beds in the hospital to take a patient in, then there is a limit to what the ambulance service can do. That's why the joined-up discussion that we've been having today and the importance of working collaboratively across the system is so fundamental.
Diolch i Laura Anne Jones am y cwestiwn yna. Yn amlwg, bydd gan wahanol fyrddau iechyd lefelau gwahanol o berfformiad yn erbyn y targed. Yn amlwg, mae'n annerbyniol gorfod aros mor hir â hynny yng nghefn ambiwlans i gael eich derbyn i'r ysbyty.
Rydym wedi gweld gwelliannau ar draws rhannau o'r system, gwelliannau eithaf sylweddol weithiau, o ran amseroedd trosglwyddo. Mae hynny'n gadarnhaol, ond nid ydynt yn ddigon eang, a dyna un o'r rhesymau pam roeddwn i eisiau cyhoeddi data perfformiad ar lefel bwrdd iechyd mewn fformat mwy hygyrch fel y gallwn ni nodi lle mae arfer da a gall y system ddysgu o hynny. Ond mae hynny'n gynllun tymor hir.
Mae hi'n gwneud pwynt pwysig am y camau y gall y gwasanaeth ambiwlans eu cymryd: gwneud y defnydd gorau o'r ddesg cymorth clinigol 999; cynllun gweithlu wedi'i dargedu i leihau absenoldeb oherwydd salwch, sy'n her benodol, fel y bydd hi'n gwybod, yr adeg hon o'r flwyddyn; a chamau eraill, gan gynnwys cyllid gennym ni i fynd ati i recriwtio staff ychwanegol. Felly, mae mesurau penodol ar y gweill i fynd i'r afael â'r her benodol honno o safbwynt ambiwlansys. Ond, fel y bydd hi'n gwybod, mae'n her llawer mwy cymhleth na hynny, ac, os nad oes gwelyau yn yr ysbyty i dderbyn claf, yna mae terfyn ar yr hyn y gall y gwasanaeth ambiwlans ei wneud. Dyna pam mae'r drafodaeth gydgysylltiedig rydym wedi bod yn ei chael heddiw a phwysigrwydd cydweithio ar draws y system mor hanfodol.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 7 sydd nesaf, cynnig o dan Reol Sefydlog 26.79 i dynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl. Dwi'n galw ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyfiawnder Cymdeithasol, y Trefnydd, i wneud y cynnig yma—Jane Hutt.
Item 7 is next, a motion under Standing Order 26.79 to withdraw the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Social Justice, the Trefnydd, to move this motion—Jane Hutt.
Cynnig NDM8658 Jane Hutt
Cynnig bod Senedd Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.79:
Yn cytuno y caniateir i Fil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) gael ei dynnu'n ôl.
Motion NDM8658 Jane Hutt
To propose that Senedd Cymru, in accordance with Standing Order 26.79:
Agrees that the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill may be withdrawn.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Bydd yr Aelodau yn gwybod erbyn hyn am ein bwriad fel Llywodraeth i beidio â pharhau gyda'r Bil ac i ganolbwyntio yn hytrach ar gyhoeddi'r canllawiau ar gyfer pleidiau gwleidyddol fel eu bod nhw yn gallu cymryd camau gwirfoddol i sicrhau bod cynrychiolaeth hafal yn y Senedd yma o ran rhywedd o 2026.
Thank you, Llywydd. Members will now be aware of our intention as a Government not to proceed with the Bill and to focus instead on publishing guidance for political parties so that they can take voluntary steps in order to ensure equal representation in this Senedd in terms of gender from 2026.
And in my written statement of 16 September, I informed Members of the Government's intention to seek to withdraw the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill from further Senedd scrutiny at this time, and, as the general principles of the Bill have already been agreed, Standing Orders require that it may now only be withdrawn with the agreement of the majority of Members of the Senedd. It is for that reason that we're debating and voting on this motion today.
The First Minister confirmed in her statement on Government priorities last week the need to focus for the remainder of this Senedd on the four key areas of a healthier Wales, green jobs and growth, opportunity for every family, and connecting communities, and that work on the electoral candidate lists Bill would be paused for the time being. But, to be clear, whilst we have taken the difficult decision not to pursue primary legislation at this time, this Government remains committed to a gender-balanced Senedd and to increasing the diversity of elected representatives in Wales more generally. To that end, we've refocused our efforts in order to accelerate work on the new diversity and inclusion guidance for political parties, which we will be publishing under section 30 of the recently passed Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024. We'll be shortly consulting on this guidance, and intend to publish it well in advance of the scheduled election in 2026. It will, amongst other things, encourage political parties to consider what steps they can take to support the aim of achieving a more balanced and representative Senedd through their candidate selection, which of course is an aim that we subscribe to in terms of Senedd reform.
Introducing the electoral candidate lists Bill, and, in particular, the Stage 1 scrutiny process, has been a valuable exercise, and I want to put on record my thanks to the scrutiny committees, Chairs, Members and support teams for their work and for their comprehensive reports at the end of Stage 1. I'm also immensely grateful to everyone who gave their time to contribute to the scrutiny process for providing such a wealth of evidence on a range of issues, from policy to legislative competence, to the practical considerations that would have been so important in implementing the quotas. And we will be drawing on this evidence as we prepare the diversity and inclusion guidance. As Member in charge of the Bill, I've listened to how all political groups within the Senedd have said they're committed to increasing diversity in the Senedd, including improving the representation of women.
Now, we as Members recognise that each of our parties has a shared responsibility to do what is required to make that happen. I'm confident that the guidance we'll be issuing shortly will be a vital tool to support political parties to consider what steps they can take to contribute to the shared ambition of returning a strong and diverse Senedd, representative of the people of Wales. We've not taken the decision to seek to withdraw the electoral candidate lists Bill lightly, and I'm well aware, from the conversations I've had with a range of partners over the past week, that this has come as a great disappointment to many of our stakeholders.
I'm heartened, though, by the level of understanding that's been expressed during these conversations and by the recognition amongst supporters of this Bill that, whilst this Government does not intend to pursue legislative measures at this time, a future administration may decide to take this forward. And Llywydd, I do believe the review process built into the Senedd Cymru (Members and Elections) Act 2024, will provide an important opportunity for the next Senedd and incoming Government to take stock of where things stand following the 2026 election and to consider what has been achieved through the range of measures that will have been put in place by that time. And I very much hope that these considerations will be informed by information that will be available from parties about the diversity of their candidates and Members of the Senedd, which of course will be clear to see in this expanded and reformed Chamber.
The 2026 election and the profile of the seventh Senedd will be a real test of political will and commitment to this agenda. And if the expanded Senedd of 96 Members is not representative of the gender make-up of the diverse population of Wales, there will be a need to ask again why that is the case and what can be done about it. And of course, should a future Government wish to pick up the baton and pursue legislative quotas, it will have at its disposal the wealth of evidence and experience that has been shared by stakeholders and partners who contributed during the course of the Bill's scrutiny.
So, I finally want to take this opportunity to assure stakeholders that the knowledge, expertise and information they've provided in developing this legislation remains invaluable in the ongoing development of our diversity and inclusion guidance. I made that commitment when I met a range of stakeholders last week. We'll be working closely with them and with Members across this Chamber, all political parties, as we finalise the guidance and work with political parties to maximise its impact ahead of the 2026 elections. And whilst recognising, Llywydd, that this is not the outcome that many of us were hoping for, I will ask all Members to support the motion to withdraw the Bill.
Ac yn fy natganiad ysgrifenedig ar 16 Medi, rhoddais wybod i'r Aelodau am fwriad y Llywodraeth i geisio tynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl rhag craffu pellach gan y Senedd ar hyn o bryd, a chan fod egwyddorion cyffredinol y Bil eisoes wedi'u cytuno, mae'r Rheolau Sefydlog yn mynnu mai dim ond gyda chytundeb mwyafrif yr Aelodau o'r Senedd y gellir ei dynnu'n ôl erbyn hyn. Am y rheswm hwnnw rydym yn trafod ac yn pleidleisio ar y cynnig hwn heddiw.
Cadarnhaodd y Prif Weinidog yn ei datganiad ar flaenoriaethau'r Llywodraeth yr wythnos diwethaf bod angen canolbwyntio yng ngweddill tymor y Senedd hon ar y pedwar maes allweddol Cymru iachach, swyddi a thwf gwyrdd, cyfle i bob teulu, a chysylltu cymunedau, ac y byddai'r gwaith ar y rhestrau ymgeiswyr etholiadol yn cael ei ohirio am y tro. Ond i fod yn glir, er ein bod wedi gwneud y penderfyniad anodd i beidio â dilyn deddfwriaeth sylfaenol ar hyn o bryd, mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn ymrwymedig i Senedd gytbwys o ran rhywedd ac i gynyddu amrywiaeth cynrychiolwyr etholedig yng Nghymru yn fwy cyffredinol. I'r perwyl hwnnw, rydym ni wedi canolbwyntio ein hymdrechion o'r newydd er mwyn cyflymu'r gwaith ar y canllawiau amrywiaeth a chynhwysiant newydd ar gyfer pleidiau gwleidyddol, y byddwn yn eu cyhoeddi o dan adran 30 o Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024 a basiwyd yn ddiweddar. Byddwn yn ymgynghori ar y canllawiau hyn yn fuan, ac yn bwriadu eu cyhoeddi ymhell cyn yr etholiad a drefnwyd ar gyfer 2026. Bydd yn annog pleidiau gwleidyddol, ymhlith pethau eraill, i ystyried pa gamau y gallant eu cymryd i gefnogi'r nod o sicrhau Senedd fwy cytbwys a chynrychioliadol trwy eu dewis ymgeiswyr, sydd wrth gwrs yn nod yr ydym ni'n cytuno ag ef o ran diwygio'r Senedd.
Mae cyflwyno Bil rhestr ymgeiswyr etholiadol, ac, yn benodol, proses graffu Cyfnod 1, wedi bod yn ymarfer gwerthfawr, ac fe hoffwn i ddiolch ar goedd i'r pwyllgorau craffu, Cadeiryddion, Aelodau a'r timau cymorth am eu gwaith ac am eu hadroddiadau cynhwysfawr ar ddiwedd Cyfnod 1. Rwyf hefyd yn hynod ddiolchgar i bawb a roddodd o'u hamser i gyfrannu at y broses graffu am ddarparu cyfoeth o dystiolaeth ar ystod o faterion, o bolisi i gymhwysedd deddfwriaethol, i'r ystyriaethau ymarferol a fyddai wedi bod mor bwysig wrth weithredu'r cwotâu. A byddwn yn defnyddio'r dystiolaeth hon wrth i ni baratoi'r canllawiau amrywiaeth a chynhwysiant. Fel Aelod sy'n gyfrifol am y Bil, rwyf wedi gwrando ar sut mae pob grŵp gwleidyddol yn y Senedd wedi dweud eu bod wedi ymrwymo i gynyddu amrywiaeth yn y Senedd, gan gynnwys gwella cynrychiolaeth menywod.
Nawr, rydym ni fel Aelodau yn cydnabod bod gan bob un o'n pleidiau gyfrifoldeb ar y cyd i wneud yr hyn sy'n ofynnol i gyflawni hynny. Rwy'n ffyddiog y bydd y canllawiau y byddwn yn eu cyhoeddi yn fuan yn arf hanfodol i gefnogi pleidiau gwleidyddol i ystyried pa gamau y gallant eu cymryd i gyfrannu at yr uchelgais gyffredin o ddychwelyd Senedd gref ac amrywiol, sy'n cynrychioli pobl Cymru. Nid ar chwarae bach y bu inni benderfynu tynnu'r rhestrau ymgeiswyr etholiadol yn ôl, ac rwy'n ymwybodol iawn, o'r sgyrsiau rwyf wedi'u cael gydag amrywiaeth o bartneriaid dros yr wythnos ddiwethaf, y bu hyn yn siom fawr i lawer o'n rhanddeiliaid.
Serch hynny, rwyf wedi fy nghalonogi gan faint o ddealltwriaeth a fynegwyd yn ystod y sgyrsiau hyn a chydnabyddiaeth ymhlith cefnogwyr y Bil hwn, er nad yw'r Llywodraeth hon yn bwriadu dilyn mesurau deddfwriaethol ar hyn o bryd, y gallai gweinyddiaeth yn y dyfodol benderfynu bwrw ymlaen â hyn. A Llywydd, rwy'n credu y bydd y broses adolygu sydd wedi'i hymgorffori yn Neddf Senedd Cymru (Aelodau ac Etholiadau) 2024, yn rhoi cyfle pwysig i'r Senedd a'r Llywodraeth nesaf bwyso a mesur y sefyllfa yn dilyn etholiad 2026 ac ystyried yr hyn a gyflawnwyd drwy'r ystod o fesurau a fydd wedi'u rhoi ar waith erbyn hynny. Ac rwy'n mawr obeithio y bydd yr ystyriaethau hyn yn seiliedig ar yr wybodaeth a fydd ar gael gan bleidiau am amrywiaeth eu hymgeiswyr ac Aelodau'r Senedd, a fydd wrth gwrs yn glir i'w gweld yn y Siambr estynedig a diwygiedig hon.
Bydd etholiad 2026 a phroffil y seithfed Senedd yn brawf go iawn o ewyllys gwleidyddol ac ymrwymiad i'r agenda hon. Ac os nad yw'r Senedd estynedig o 96 Aelod yn cynrychioli cyfansoddiad rhywedd poblogaeth amrywiol Cymru, bydd angen gofyn eto pam felly a beth y gellir ei wneud yn ei gylch. Ac wrth gwrs, pe bai Llywodraeth yn y dyfodol yn dymuno ymateb i'r her a dilyn cwotâu deddfwriaethol, bydd ganddi ar gael iddi y cyfoeth o dystiolaeth a phrofiad a rannwyd gan randdeiliaid a phartneriaid a gyfrannodd yn ystod gwaith craffu'r Bil.
Felly, hoffwn yn olaf achub ar y cyfle hwn i sicrhau rhanddeiliaid bod y doethineb, yr arbenigedd a'r wybodaeth y maen nhw wedi'u darparu wrth ddatblygu'r ddeddfwriaeth hon yn parhau i fod yn amhrisiadwy wrth ddatblygu ein canllawiau amrywiaeth a chynhwysiant yn barhaus. Fe wnes i'r ymrwymiad hwnnw pan wnes i gyfarfod ag amrywiaeth o randdeiliaid yr wythnos diwethaf. Byddwn yn gweithio'n agos gyda nhw a chydag Aelodau ar draws y Siambr hon, pob plaid wleidyddol, wrth i ni gwblhau'r canllawiau a gweithio gyda phleidiau gwleidyddol i wneud y mwyaf o'i effaith cyn etholiadau 2026. Ac er ein bod yn cydnabod, Llywydd, nad dyma'r canlyniad yr oedd llawer ohonom ni'n gobeithio amdano, byddaf yn gofyn i'r holl Aelodau gefnogi'r cynnig i dynnu'r Bil yn ôl.
Can I thank the Minister for the way that she has communicated with me and, no doubt, spokespersons in other groups, about the Government's decision to withdraw this Bill, or to seek permission to withdraw this particular Bill? As the Minister will know, my party has never had a beef with the aim of the Welsh Government, which is to improve the diversity of this Senedd. We have had a beef in the means to achieve that, and that is why we set out our opposition to the proposals to establish a gender quota system, as outlined in this particular legislation, because we always knew that it was outside the competence of the Senedd and it was focusing on one particular aspect of diversity without giving due and proper consideration to those other aspects of diversity that we also need to improve upon if we're to be truly reflective of the populations across Wales that we serve.
And our view on competence was informed by the views of the many legal experts that came before the Senedd reform committee to tell us that the Bill, as proposed, was outside the competence of the Senedd. That was also the Llywydd's conclusion, it was the conclusion of the legal experts who gave advice to the Senedd reform committee, and of many of the people who submitted evidence as well, including, I will say, the former Counsel General designate of the Welsh Government, Elisabeth Jones, who herself was, over the summer, responsible for giving legal advice to the Welsh Government. So, obviously, we've had a First Minister who says she's been on a summer listening exercise; it's very clear, I think, that she has finally listened to the chorus of voices and legal experts who have been telling the Welsh Government for a long time now that this Bill was outside the competence of the Senedd.
And I have to say that it is very, very disappointing that millions of pounds—and it is millions of pounds—and lots of time, lots of energy, have been spent by Members of this Senedd and the Welsh Government on pursuing this futile piece of work, given the fact that we do not have the competence to be able to introduce this legislation. And that, of course, is millions of pounds and many hours of people's time and energy that could have been spent on trying to get to grips with those other things that are people's priorities across Wales: the problems in our NHS, problems in our school system, the challenges in the Welsh economy, the housing crisis, which you've presided over for 25 years. And not only that, but we also know—we also know—that the public was not on the same page as the Welsh Government on this either. YouGov polling on gender quotas was absolutely clear that three in one of the Welsh population, three people to every one person in the Welsh population, opposed this Bill, including that the overwhelming majority—two thirds—of women in Wales opposed gender quotas.
So, I'm pleased to see the back of this legislation. I hope it never returns, because we don't have the competence to be able to deliver it. It wasn't even, actually, delivering on the agreement that was made by the previous Welsh Labour leader in the Senedd, Mark Drakeford, and the previous Plaid Cymru leader, Adam Price, because of course you had come up with an agreement, a political agreement, for gender zipped lists with candidates. This Bill was not about gender zipped lists, it was about a minimum percentage of women candidates being at 50 per cent, whereas you could have up to 99 per cent or 100 per cent. No, that is true; that is what this particular Bill would have allowed for, in principle, was up to 100 per cent women candidates, but not above 50 per cent in terms of male candidates. That's not the sort of approach, I think, that is right on these particular issues.
Now, where we do agree, Minister, is the alternative that you're now pursuing, something that we have advocated for on these benches for a long time, and that is to develop on a co-operative basis, a cross-party basis, some diversity and inclusion guidance that all political parties can pick up and use in order to promote diversity on a voluntary basis amongst our political movements. That's the right way to do these things. There are different approaches to achieve the same ends, and they're the things that I want to work with you to develop, in order that we can have a Senedd that is fit for the future, that is more representative of the diverse communities that we serve and that does not put just one aspect of diversity above others.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y ffordd y mae hi wedi cyfathrebu â mi ac, heb os, i lefarwyr mewn grwpiau eraill, am benderfyniad y Llywodraeth i dynnu'r Bil hwn yn ôl, neu i ofyn am ganiatâd i dynnu'r Bil penodol hwn yn ôl? Fel y gŵyr y Gweinidog, nid yw fy mhlaid erioed wedi bod â phroblem gyda nod Llywodraeth Cymru, sef gwella amrywiaeth y Senedd hon. Bu gennym ni broblem gyda'r modd o gyflawni hynny, a dyna pam rydym ni'n nodi ein gwrthwynebiad i'r cynigion i sefydlu system cwota rhywedd, fel yr amlinellwyd yn y ddeddfwriaeth benodol hon, oherwydd roeddem ni bob amser yn gwybod ei fod y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd ac roedd yn canolbwyntio ar un agwedd benodol ar amrywiaeth heb roi ystyriaeth briodol ac addas i'r agweddau eraill hynny ar amrywiaeth y mae angen i ni eu gwella os ydym ni am wirioneddol adlewyrchu'r poblogaethau ledled Cymru yr ydym ni'n eu gwasanaethu.
A chafodd ein barn ar gymhwysedd ei llywio gan farn yr arbenigwyr cyfreithiol niferus a ddaeth gerbron pwyllgor diwygio'r Senedd i ddweud wrthym ni fod y Bil, fel y'i cynigir, y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd. Dyna hefyd oedd casgliad y Llywydd, casgliad yr arbenigwyr cyfreithiol a roddodd gyngor i bwyllgor diwygio'r Senedd, a llawer o'r bobl a gyflwynodd dystiolaeth hefyd, gan gynnwys, os caf i ddweud, darpar Gwnsler Cyffredinol Llywodraeth Cymru, Elisabeth Jones, a oedd, dros yr haf, yn gyfrifol am roi cyngor cyfreithiol i Lywodraeth Cymru. Felly, yn amlwg, rydym ni wedi cael Prif Weinidog sy'n dweud y bu hi ar ymarfer gwrando dros yr haf; mae'n amlwg iawn, rwy'n credu, ei bod hi o'r diwedd wedi gwrando ar y llu o leisiau ac arbenigwyr cyfreithiol sydd wedi bod yn dweud wrth Lywodraeth Cymru ers amser maith bellach bod y Bil hwn y tu hwnt i gymhwysedd y Senedd.
Ac mae'n rhaid i mi ddweud ei bod hi'n siomedig iawn, iawn bod miliynau o bunnoedd—ac mae'n filiynau o bunnoedd—ac mae llawer o amser, llawer o egni, wedi cael eu treulio gan Aelodau'r Senedd hon a Llywodraeth Cymru ar fynd ar drywydd y darn ofer hwn o waith, o ystyried y ffaith nad oes gennym ni'r cymhwysedd i allu cyflwyno'r ddeddfwriaeth hon. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn filiynau o bunnoedd ac oriau lawer o amser ac egni pobl y gellid bod wedi'u treulio ar geisio mynd i'r afael â'r pethau eraill hynny sy'n flaenoriaethau pobl ledled Cymru: y problemau yn ein GIG, problemau yn ein system ysgolion, yr heriau yn economi Cymru, yr argyfwng tai, y buoch chi'n llywyddu drostynt ers 25 mlynedd. Ac nid yn unig hynny, ond rydym ni hefyd yn gwybod—rydym ni hefyd yn gwybod—nad oedd y cyhoedd yn gytun â Llywodraeth Cymru ar hyn chwaith. Roedd polau piniwn YouGov ar gwotâu rhywedd yn gwbl glir bod tri o bob un o boblogaeth Cymru, tri pherson i bob un person ym mhoblogaeth Cymru, yn gwrthwynebu'r Bil hwn, gan gynnwys bod y mwyafrif llethol—dwy ran o dair—o fenywod yng Nghymru yn gwrthwynebu cwotâu rhywedd.
Felly, rwy'n falch o weld cefn y ddeddfwriaeth hon. Rwy'n gobeithio na fydd byth yn dychwelyd, oherwydd nid oes gennym ni'r gallu i'w chyflawni. Nid oedd hyd yn oed, mewn gwirionedd, yn cyflawni'r cytundeb a wnaed gan arweinydd blaenorol Llafur Cymru yn y Senedd, Mark Drakeford, ac arweinydd blaenorol Plaid Cymru, Adam Price, oherwydd wrth gwrs roeddech chi wedi llunio cytundeb, cytundeb gwleidyddol, am restrau am yn ail rhwng o ran rhywedd ymgeiswyr. Nid oedd y Bil hwn yn ymwneud â rhestrau am yn ail o ran rhywedd, roedd ynghylch cael isafswm canran o ymgeiswyr benywaidd, sef 50 y cant, ond gallai fod gennych chi hyd at 99 y cant neu 100 y cant. Na, mae hynny'n wir; dyna fyddai'r Bil penodol hwn wedi ei ganiatáu, mewn egwyddor, sef hyd at 100 y cant o ymgeiswyr benywaidd, ond heb fod yn uwch na 50 y cant o ran ymgeiswyr gwrywaidd. Nid dyna'r ffordd gywir o fynd ati, rwy'n credu, gyda'r materion penodol hyn.
Nawr, yr hyn yr ydym ni'n cytuno arno, Gweinidog, yw'r dewis arall yr ydych yn ei ystyried nawr, rhywbeth yr ydym ni wedi eirioli drosto ar y meinciau hyn ers amser maith, a hynny yw datblygu ar sail gydweithredol, sail drawsbleidiol, rhywfaint o arweiniad ynghylch amrywiaeth a chynhwysiant y gall pob plaid wleidyddol droi ato a'i ddefnyddio er mwyn hyrwyddo amrywiaeth yn wirfoddol ymhlith ein mudiadau gwleidyddol. Dyna'r ffordd gywir o wneud y pethau hyn. Mae yna wahanol ddulliau o gyflawni'r un amcanion, a dyna'r pethau rydw i eisiau gweithio gyda chi i'w datblygu, er mwyn i ni gael Senedd sy'n addas ar gyfer y dyfodol, sy'n fwy cynrychioliadol o'r cymunedau amrywiol rydym ni'n eu gwasanaethu ac nad yw'n rhoi un agwedd ar amrywiaeth yn unig uwchlaw eraill.
Diolch. Wel, dwi'n meddwl bod yr araith yna wedi pwysleisio pam yn union fod angen y Bil hwnnw.
Thank you. Well, I think that speech has emphasised why exactly we need this Bill.
Guidance doesn't work. It hasn't worked, and I was clear from hearing the evidence as part of the scrutiny why this was absolutely essential if we were to develop the kind of democracy that we want to see.
Dydy arweiniad ddim yn gweithio. Nid yw wedi gweithio, ac roeddwn yn glir o glywed y dystiolaeth fel rhan o'r craffu pam mae hyn yn gwbl hanfodol pe baem yn datblygu'r math o ddemocratiaeth mae arnom ni eisiau ei gweld.
Mi hoffwn i ddechrau drwy bwysleisio pa mor siomedig ydy grŵp Plaid Cymru o weld Llywodraeth Cymru yn troi cefn ar y Bil hwn. Fel grŵp, mi ydyn ni'n unedig ac yn llwyr gefnogol i’r Bil, ac mi fyddwn ni yn pleidleisio yn erbyn y cynnig ger ein bron ni heddiw. Ac mi fyddwn i hefyd yn gofyn i’r Llywodraeth ailystyried, ac i’r Aelodau Llafur sydd yn cefnogi’r Bil hwn i wrthwynebu ei dynnu o nôl. Wedi’r cyfan, fel y dywedwyd pan gyflwynwyd y Bil gan y Llywodraeth a gennym ninnau ar feinciau Plaid Cymru, mi fyddai pasio’r Bil hwn wedi bod yn gyfle i adeiladu ar yr hyn sydd wedi bod yn un o lwyddiannau datganoli, sef hyrwyddo merched mewn gwleidyddiaeth. Mi oedd sicrhau nifer cyfartal Aelodau ar sail rhywedd yn 2003 yn rhywbeth hawliodd sylw rhyngwladol, ond mae yna 21 o flynyddoedd ers hynny, a dydyn ni heb gyrraedd hynny ers 2003.
Felly, oes, mae gennym ni hefyd am y tro cyntaf yn ein hanes ni Brif Weinidog sy’n fenyw—carreg filltir bwysig yn hanes y Senedd hon. Ond pa mor siomedig ydy gweld mai un o weithredoedd cyntaf Llywodraeth dan ei harweinyddiaeth hi ydy diddymu Bil fyddai’n helpu menywod eraill i gyrraedd y swydd honno? Oherwydd peidied neb â chogio heddiw fod y frwydr o ran cyfartaledd drosodd yng Nghymru, ac nad oes angen cymryd camau gweithredol pendant i sicrhau cynrychiolaeth o ferched mewn bywyd cyhoeddus; mae'n frwydr barhaus. Dyna pam bod canllawiau ddim yn gweithio, ac mae yna nifer ohonom ni yn y Siambr hon yn parhau i wynebu sialensiau yn ddyddiol, gyda phobl yn dal i ofyn cwestiynau twp megis, 'Ydy’r gŵr yn hapus i warchod?' os ydyn nhw’n ein gweld ni wrth ein gwaith fel Aelodau o'r Senedd. Pa ddyn yn y Senedd hon sydd erioed wedi cael cwestiwn o’r fath?
Ac fel sydd wedi bod yn amlwg o drafodaethau blaenorol o ran y Bil, ac fel oedd yn amlwg yn y broses graffu gan y Pwyllgor Biliau Diwygio, wrth gwrs mi oedd yna gwestiynau wedi codi o ran cymhwysedd y Senedd i ddeddfu o ran hyn, ond gyda Llywodraeth Lafur bellach mewn grym yn San Steffan, mi fyddai hi wedi bod yn bosib sicrhau bod yr amwysedd hwnnw yn diflannu drwy sicrhau’r grym i Gymru. Felly, mi hoffwn i wybod gan y Trefnydd: pa drafodaethau a gafwyd gyda’r Llywodraeth newydd i’r perwyl hwnnw, neu a wnaethoch chi ddim hyd yn oed trio? Mae'n bwysig ein bod ni fel Senedd yn cael gwybod y gwir o ran hyn, a dwi yn pryderu beth fydd hyn yn ei olygu rŵan o ran ymgeisyddion 2026 a phwy fydd yn cael eu hethol, oherwydd mi oedd yna dystiolaeth ar lawr gwlad fod y Bil yn gweithio, gyda mwy o ferched nac erioed o’r blaen, ers imi fod yn ymwneud efo Plaid Cymru yn sicr, wedi datgan diddordeb mewn sefyll ar ran y blaid. Mi oedd yna gynnwrf gwirioneddol ymhlith cynifer y byddai’r Senedd yn cymryd y camau hyn, a dwi’n ofni beth fydd y cam hwn o dynnu’r Bil yn ôl yn ei olygu rŵan o ran y brwdfrydedd hwnnw.
Os caiff y Llywodraeth ei ffordd heddiw, yna mae angen i ni fel pleidiau gwleidyddol ymrwymo i sicrhau y byddwn ni’n cymryd y camau sydd eu hangen i roi ar waith prosesau dewis sydd yn rhoi egwyddorion y Bil hwn ar waith—nid jest nodi’r canllawiau, ond gweithredu. Democratiaeth Cymru sydd ar ei cholled os na wnawn ni hynny, ac wrth gwrs mae angen mynd y tu hwnt i gydraddoldeb o ran rhywedd hefyd. Mae angen Senedd sydd yn gyfan gwbl gynrychioladol o bobl Cymru. Ond dydy hynna ddim yn esgus dros beidio gweithredu o ran hyn. Dydy hyn ddim yn ddigon da. Mi fuasai'r Bil hwn wedi gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i’r Senedd hon, mi fyddai wedi bod yn gam hanesyddol yn hanes y Senedd hon, ac mae’n siomedig dros ben nad oes gan y Llywodraeth ddiweddaraf hon yr un uchelgais i’n democratiaeth ac a ddangosodd rai misoedd yn ôl drwy gyflwyno’r Mesur hwn. Mi ofynnaf i chi felly ailystyried ac ymrwymo i barhau gyda’r Mesur yn ystod yr amser sy’n weddill cyn etholiad 2026.
I'd like to start by emphasising how disappointed the Plaid Cymru group is in seeing the Welsh Government turning its back on this Bill. As a group, we are united and entirely supportive of the Bill, and we will be voting against the motion before us today. I'd also ask the Government to reconsider, and that the Labour Members who do support this Bill oppose the motion to withdraw it. After all, as was said when the Bill was introduced by the Government and by us on the Plaid Cymru benches, passing this Bill would have been an opportunity to build on what has been one of the successes of devolution, namely the promotion of women in politics. Ensuring an equal number of Members on the basis of gender in 2003 was something that received international attention, but there are 21 years since then, and we haven't achieved that since 2003.
So, yes, we also have for the first time in our history a First Minister who is a woman—an important milestone in the history of this Senedd. But how disappointing is to see that one of the first actions of the Government under her leadership is to withdraw a Bill that would help other women to achieve that same role? Because let us not pretend today that the battle for equality in Wales is over, and that we don't need to take specific steps to ensure equal representation of women in public life; it's an ongoing battle. That's why guidance doesn't work, and a number of us in this Siambr continue to face challenges on a daily basis, with people still asking silly questions such as, 'Is your husband happy to mind the children?' if they see us at our work as Members of the Senedd. Which of the men in this Senedd has ever been asked such a question?
And as has been clear in previous discussions on the Bill, and as was clear in the scrutiny process by the Reform Bill Committee, of course there were questions that arose in terms of the Senedd's competence to legislate on this, but with a Labour Government now in power in Westminster, it would have been possible to ensure that that ambiguity was eradicated by delivering the powers to Wales to do this. So, I would like to know from the Trefnydd: what discussions were had with the new Government in that regard, or did you not even try? It's important that we as a Senedd know the truth in this regard, and I am concerned about what this will mean in terms of candidates in 2026 and who will be elected, because evidence on the ground demonstrated that the Bill was working, with more women than ever before, since I became involved in Plaid Cymru certainly, declaring an interest in standing for election for the party. There was genuine excitement amongst so many that the Senedd would be taking these steps, and I'm concerned what this step of withdrawing the Bill will mean now in terms of that enthusiasm.
If the Government has its way today, then we as political parties need to commit to ensuring that we will take the necessary steps to utilise selection processes that will implement the principles of the Bill—not just note the guidance, but take action. The democracy of Wales will suffer if we don't take those steps, and of course we need to go beyond gender equality too. We need a Senedd that is entirely representative of the people of Wales. But that isn't an excuse for not taking action now on this. This isn't good enough. This Bill would have made a positive difference to this Senedd, it would have been a historic step in the history of this Senedd, and it's extremely disappointing that this latest Government doesn't have the same ambition in terms of democracy as was demonstrated a few months ago when the Bill was put forward. So, I ask you to reconsider and to commit to continue with this Bill in the time remaining before the 2026 election.
I think it is a great shame that the Bill has had to be withdrawn. The Bill did show our ambition to take this place, our national Parliament, a step towards being fully representative of the public that we serve in Wales, and I do hope that this may be picked up in the future by future Governments. However, I think it is very important, as the Trefnydd has said, that we make sure that all the expertise and evidence that was given during this period is not lost, that we reassure all those bodies and all those people who are committed to a more representative body, to make sure that we show that we are still committed to it and we will use every other means that we can to make sure it happens. So, I think it is absolutely crucial that we concentrate on doing guidance that can be as clear, as inclusive and as encouraging as possible.
It's good that we will be able to work on that, all parties together, but I do think that there is a big onus on political parties to use the powers that they have to ensure that their parties are fully representative of the public that we represent. When the Senedd started, in the Labour Party, we had a twinning exercise. There was blood on the floor—[Laughter.]—but it was very successful, and we have consistently, since then, in the Labour Party, had more women than men in our group. We have had women in prominent positions, and now a woman First Minister. So, I think that that difficult period that we went through did produce the goods, and I hope that my party now will do all that it can within our means to ensure that we carry on the tradition that we have managed to get more women MSs and AMs within Labour. I think this is something that we must all think about as political parties, because it's not always easy to do these things. But I do think that it has made a huge difference, having so many women in the Senedd; it's made it a different, distinctive place.
When I went to Westminster in 1997, there were four women out of 40 men and women, so four women MPs from Wales, and there has been a lot of progress since then. I think there is a recognition now that it's important for women to be fully represented, because of the needs of people in the public to recognise themselves in the people that are here, and, of course, that applies to black, Asian and minority ethnic candidates as well, and also to disabled candidates. So, we have got a huge job to do, but I don't think we should be set back or discouraged by this. We need to use the powers that we have, and particularly the powers that we have within our political parties to try to make sure that we can move forward strongly to the sort of representation of Wales that we want.
Rwy'n credu ei bod hi'n drueni mawr bod y Bil wedi gorfod cael ei dynnu'n ôl. Dangosodd y Bil ein huchelgais i fynd â'r fan yma, ein Senedd genedlaethol, gam tuag at fod yn gwbl gynrychioliadol o'r cyhoedd yr ydym ni'n ei wasanaethu yng Nghymru, ac rwy'n gobeithio y gall Llywodraethau'r dyfodol gyflwyno hyn yn y dyfodol. Fodd bynnag, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, fel y dywedodd y Trefnydd ein bod yn sicrhau na chollir yr holl arbenigedd a'r dystiolaeth a roddwyd yn ystod y cyfnod hwn, ein bod yn rhoi sicrwydd i'r holl gyrff hynny a'r holl bobl hynny sydd wedi ymrwymo i gorff mwy cynrychioliadol, i wneud yn siŵr y dangoswn ni ein bod yn dal wedi ymrwymo i hynny ac y byddwn yn gwneud popeth a allwn ni i sicrhau y caiff ei wireddu. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn canolbwyntio ar wneud canllawiau a all fod mor glir, mor gynhwysol ac mor galonogol â phosibl.
Mae'n dda y byddwn yn gallu gweithio ar hynny, pob plaid gyda'i gilydd, ond rwy'n credu bod cyfrifoldeb mawr ar bleidiau gwleidyddol i ddefnyddio'r pwerau sydd ganddyn nhw i sicrhau bod eu pleidiau yn gwbl gynrychioliadol o'r cyhoedd yr ydym ni'n eu cynrychioli. Pan ddechreuodd y Senedd, yn y Blaid Lafur, fe gawsom ni ymarfer gefeillio. Roedd gwaed ar y llawr—[Chwerthin.]—ond roedd yn llwyddiannus iawn, ac rydym yn gyson, ers hynny, yn y Blaid Lafur, wedi bod â mwy o fenywod na dynion yn ein grŵp. Rydym ni wedi bod â menywod mewn swyddi amlwg, a bellach menyw yn Brif Weinidog. Felly, rwy'n credu bod y cyfnod anodd hwnnw yr aethom ni drwyddo wedi dwyn ffrwyth, ac rwy'n gobeithio y bydd fy mhlaid yn gwneud popeth o fewn ein gallu i sicrhau ein bod yn parhau â'r traddodiad ein bod wedi llwyddo i fod â mwy o Aelodau benywaidd o'r Senedd ac Aelodau Cynulliad o fewn Llafur. Rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y mae'n rhaid i ni i gyd feddwl amdano fel pleidiau gwleidyddol, oherwydd nid yw bob amser yn hawdd gwneud y pethau hyn. Ond rwyf yn credu ei fod wedi gwneud gwahaniaeth enfawr, cael cymaint o fenywod yn y Senedd; mae wedi ei wneud yn lle gwahanol, unigryw.
Pan es i San Steffan yn 1997, roedd pedair menyw allan o 40 o ddynion a menywod, felly pedair Aelod Seneddol benywaidd o Gymru, ac mae llawer o gynnydd wedi bod ers hynny. Rwy'n credu bod cydnabyddiaeth nawr ei bod hi'n bwysig i fenywod gael eu cynrychioli'n llawn, oherwydd anghenion pobl o blith y cyhoedd i adnabod eu hunain yn y bobl sydd yma, ac, wrth gwrs, mae hynny'n berthnasol i ymgeiswyr du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig hefyd, a hefyd i ymgeiswyr anabl. Felly, mae gennym ni waith enfawr i'w wneud, ond nid wyf yn credu y dylem ni gymryd cam yn ôl na digalonni oherwydd hyn. Mae angen i ni ddefnyddio'r pwerau sydd gennym ni, ac yn enwedig y pwerau sydd gennym ni o fewn ein pleidiau gwleidyddol i geisio sicrhau y gallwn ni symud ymlaen yn gryf i'r math o gynrychiolaeth yng Nghymru Gymru sydd ei heisiau arnom ni.
I'm going to start with two quotations:
'Evidence from around the world shows that increasing the number of women legislators can lead to a more effective legislature, and over 130 countries, including Ireland, use quotas for this purpose.'
'It’s a vital part, this Bill, of the full package of Senedd reform measures, and now it’s time to seize the opportunity and move forward with the Bill.'
That was the Welsh Government's contention when the Senedd was asked only two months ago to agree the general principles of this Bill. And as to the question of legislative competence, it was reiterated that the Welsh Government considered the Bill to be within the Senedd's competence. As was pointed out by Plaid Cymru in that debate, the new political context since the UK general election meant that any issue on that front could be put beyond doubt with the much vaunted co-operation of the new UK Labour Government with the new Labour Government in Wales.
And, of course, there had already been steps to protect the outcome and integrity of the 2026 Senedd election by delaying the implementation of this Bill until the 2030 election. So, what on earth has changed? Why should we no longer seize the moment? Why is this Bill no longer a vital part of the package of Senedd reform measures? Why has this Government decided that gender equality should not be prioritised, that effective governance and a healthy democracy are not crucially important?
There is a risk here of a very damaging message being sent to Welsh citizens in light of this short-sighted decision. The job of a Government is to lead. To make the case. I heard a now former Welsh Government Minister make an extremely important point relating to this kind of leadership in an interview with Radio Wales last week. He said that there is a danger with good policies that we undermine them with a change of tone, and this risks, then, being able to change the attitudes that we want to change, to have the cultural change that is intended. Because this is a very big change of tone. It is, in fact, a complete abandonment, which could signal that steps to ensure equality are not important, are not possible, are not desirable, are not vital.
Only two months ago in this Siambr, the Government said,
'we are taking this forward to put this in statute, so it cannot be as a result just of voluntary action, and the whim of any political party.'
But now that's okay. That's the way. That's sufficient. And it didn't have to be withdrawn. If Labour Members feel—. I want to make sure that they understand that. It didn't have to be withdrawn; it's not an act of God, it's an act of this Government.
I am bitterly disappointed and disturbed at the lack of leadership and this change of direction from this Government and this First Minister who, while celebrating the fact—rightly—that she is Wales's first female in that role, is now binning the very Bill that would ensure that women have an equal voice in this Senedd. Siomedig. Cywilyddus.
I am deeply concerned when I hear Labour sources being quoted by political reporters regarding measures like this as 'guff', as opposed to bread-and-butter issues. How dare you signal by this decision that ensuring gender equality in our democracy is not a bread-and-butter issue? There is nothing more bread-and-butter. Women make up half our population—more than half our population—and any form of gender inequality means that we as a nation are not able to fulfil our potential. You're aligning yourselves with some very regressive and reactionary voices and forces.
So, I am absolutely determined that Wales needs a Plaid Cymru Government, who will offer leadership, who will make the case for gender equality as a clear and unequivocal expression of a fair, just, effective and legitimate democracy, and never yield on that principle that gender quotas would lead to this in the most effective way.
Dechreuaf gyda dau ddyfyniad:
'Mae tystiolaeth o bob cwr o'r byd yn dangos y gall cynyddu nifer y deddfwyr benywaidd arwain at ddeddfwrfa fwy effeithiol, ac mae dros 130 o wledydd, gan gynnwys Iwerddon, yn defnyddio cwotâu at y diben hwn.'
'Mae'n rhan hanfodol, y Bil hwn, o'r pecyn llawn o fesurau diwygio'r Senedd, a nawr mae'n bryd bachu ar y cyfle a bwrw ymlaen â'r Bil.'
Dyna oedd dadl Llywodraeth Cymru pan ofynnwyd i'r Senedd ddeufis yn ôl gytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil hwn. Ac o ran cwestiwn cymhwysedd deddfwriaethol, ategwyd bod Llywodraeth Cymru o'r farn bod y Bil o fewn cymhwysedd y Senedd. Fel y nodwyd gan Blaid Cymru yn y ddadl honno, roedd y cyd-destun gwleidyddol newydd ers etholiad cyffredinol y DU yn golygu na fyddai unrhyw amheuaeth ynghylch materion yn y maes yna oherwydd y cydweithio clodfawr iawn rhwng Llywodraeth Lafur newydd y DU gyda'r Llywodraeth Lafur newydd yng Nghymru.
Ac, wrth gwrs, bu camau eisoes i ddiogelu canlyniad ac uniondeb etholiad Senedd 2026 drwy oedi cyn gweithredu'r Bil hwn tan etholiad 2030. Beth ar y ddaear sydd wedi newid? Pam na ddylen ni fachu ar y cyfle mwyach? Pam nad yw'r Bil hwn bellach yn rhan hanfodol o'r pecyn o fesurau i ddiwygio'r Senedd? Pam mae'r Llywodraeth hon wedi penderfynu na ddylid blaenoriaethu cydraddoldeb rhywiol, nad yw llywodraethu effeithiol a democratiaeth iach yn hanfodol bwysig?
Mae perygl yma o anfon neges niweidiol iawn at ddinasyddion Cymru yng ngoleuni'r penderfyniad annoeth hwn. Gwaith Llywodraeth yw arwain. I gyflwyno'r ddadl. Clywais gyn-Weinidog Llywodraeth Cymru erbyn hyn yn gwneud pwynt hynod bwysig yn ymwneud â'r math hwn o arweinyddiaeth mewn cyfweliad â Radio Wales yr wythnos diwethaf. Dywedodd fod perygl gyda pholisïau da ein bod yn eu tanseilio gyda newid cywair, ac mae'r risgiau hyn, wedyn, yn gallu newid yr agweddau yr ydym ni am eu newid, i gael y newid diwylliannol sydd wedi'i fwriadu. Oherwydd bod hyn yn newid cywair mawr iawn. Mewn gwirionedd, mae'n gefnu llwyr, a allai ddangos nad yw camau i sicrhau cydraddoldeb yn bwysig, nad ydyn nhw'n bosibl, yn ddymunol, yn hanfodol.
Dim ond deufis yn ôl yn y Siambr hon, meddai'r Llywodraeth,
'rydym ni'n bwrw ymlaen â hyn i roi hyn mewn statud, felly ni all fod o ganlyniad i weithredu gwirfoddol yn unig, a chwiw unrhyw blaid wleidyddol.'
Ond nawr mae hynny'n iawn. Dyna'r ffordd. Mae hynny'n ddigon. Ac nid oedd yn rhaid ei dynnu'n ôl. Os yw Aelodau Llafur yn teimlo—. Fe hoffwn i sicrhau eu bod yn deall hynny. Nid oedd yn rhaid ei dynnu'n ôl; nid gweithred gan Dduw yw hi, mae'n weithred y Llywodraeth hon.
Rwy'n hynod siomedig ac wedi fy nghythruddo gan y diffyg arweinyddiaeth a'r newid cyfeiriad hwn gan y Llywodraeth hon a'r Prif Weinidog hwn, sydd, gan ddathlu'r ffaith—yn briodol—mai hi yw merch gyntaf Cymru yn y swyddogaeth honno, bellach yn cael gwared ar yr union Fil a fyddai'n sicrhau bod gan fenywod lais cyfartal yn y Senedd hon. Siomedig. Cywilyddus.
Rwy'n bryderus iawn pan fyddaf yn clywed ffynonellau Llafur yn cael eu dyfynnu gan ohebwyr gwleidyddol yn galw mesurau fel hyn yn 'lol', yn hytrach na materion bara menyn. Rhag eich cywilydd chi yn rhoi'r argraff drwy'r penderfyniad hwn nad yw sicrhau cydraddoldeb rhywiol yn ein democratiaeth yn fater bara menyn? Does dim byd sy'n fwy o fater bara a menyn. Mae menywod yn hanner ein poblogaeth—mwy na hanner ein poblogaeth—ac mae unrhyw fath o anghydraddoldeb rhywedd yn golygu nad ydym ni fel cenedl yn gallu cyflawni ein potensial. Rydych chi'n cyd-fynd â lleisiau a grymoedd hynod adweithiol ac anflaengar.
Felly, rwy'n gwbl benderfynol bod angen Llywodraeth Plaid Cymru ar Gymru, a fydd yn cynnig arweinyddiaeth, a fydd yn dadlau'r achos dros gydraddoldeb rhywiol fel mynegiant clir a diamwys o ddemocratiaeth deg, gyfiawn, effeithiol a chyfreithlon, a byth yn ildio ar yr egwyddor honno y byddai cwotâu rhywedd yn arwain at hyn yn y ffordd fwyaf effeithiol.
Countries across the world have introduced legislation to ensure that women's voices are not ignored, or worse, silenced. One hundred and thirty-eight countries have adopted legislation on gender quotas at the parliamentary level. Doing it on a voluntary basis does not work. Giving guidance, it doesn't work, because we are still where we are decades later. The best way to ensure that there is not a further decrease in the percentage of women in the new enlarged Senedd is through legislation.
Like Heledd and Darren, I was on the committee. I was honoured to be on the committee. I was honoured to listen to the voices of those experts, those people who are experienced in this area, from academia, from backgrounds working with legislatures across the world. Time, energy, experience, skills. We spent time, we spent money, and it's just been thrown down the drain.
It is therefore with great bitterness—and I really mean that—that I stand here today facing—and I don't want to get too personal—but two women who are doing their utmost to reinforce the glass ceiling that so many women before them have endeavoured to break through. I always thought that the Welsh Government had real guts—real guts—to stand up for equality and what they believed in, but this is so disappointing.
Like Sioned, I also thought that a Labour Government in London would mean that we could get this legislation through—that there would be no barriers. I thought that this was our chance—our chance to change things and make things better for over 50 per cent of the population here in Wales. If not now, then when? I therefore call on the Senedd to reject this woeful motion by the Cabinet Secretary, which threatens to undermine the progress made by women here in Wales and beyond. Diolch yn fawr.
Mae gwledydd ar draws y byd wedi cyflwyno deddfwriaeth i sicrhau nad yw lleisiau menywod yn cael eu hanwybyddu, neu'n waeth, eu tawelu. Mae cant tri deg wyth o wledydd wedi mabwysiadu deddfwriaeth ar gwotâu rhywedd ar y lefel seneddol. Nid yw gwneud hyn yn wirfoddol yn gweithio. Rhoi arweiniad, nid yw'n gweithio, oherwydd rydym ni'n dal i fod lle rydym ni ddegawdau yn ddiweddarach. Y ffordd orau o sicrhau nad oes gostyngiad pellach yng nghanran y menywod yn y Senedd newydd sy'n cael ei ehangu yw drwy ddeddfwriaeth.
Fel Heledd a Darren, roeddwn i ar y pwyllgor. Roedd yn anrhydedd i mi fod yn aelod o'r pwyllgor. Roedd yn anrhydedd gwrando ar leisiau'r arbenigwyr hynny, y bobl hynny sy'n brofiadol yn y maes hwn, o'r byd academaidd, o gefndiroedd sy'n gweithio gyda deddfwrfeydd ledled y byd. Amser, egni, profiad, sgiliau. Fe wnaethon ni dreulio amser, fe warion ni arian, ac mae newydd gael ei daflu ymaith.
Gyda chwerwder mawr felly—ac rwy'n wirioneddol olygu hynny—fy mod i'n sefyll yma heddiw yn wynebu—a does arna i ddim eisiau mynd yn rhy bersonol—ond dwy fenyw sy'n gwneud eu gorau glas i atgyfnerthu'r nenfwd gwydr y mae cymaint o fenywod o'u blaenau wedi ymdrechu i dorri trwyddo. Roeddwn i wastad yn meddwl bod gan Lywodraeth Cymru ddewrder go iawn—dewrder go iawn—i sefyll dros gydraddoldeb a'r hyn roedden nhw'n credu ynddo, ond mae hyn mor siomedig.
Fel Sioned, roeddwn i hefyd yn meddwl y byddai Llywodraeth Lafur yn Llundain yn golygu y gallem ni basio'r ddeddfwriaeth hon—na fyddai yna unrhyw rwystrau. Roeddwn i'n meddwl mai dyma oedd ein cyfle—ein cyfle i newid pethau a gwneud pethau'n well i dros 50 y cant o'r boblogaeth yma yng Nghymru. Os nad nawr, pryd? Felly, galwaf ar y Senedd i wrthod y cynnig truenus hwn gan Ysgrifennydd y Cabinet, sy'n bygwth tanseilio'r cynnydd a wnaed gan fenywod yma yng Nghymru a thu hwnt. Diolch yn fawr.
I understand the reasons presented but would like to speak to the motion as a woman with 20 years in politics. My children were young when I started at community level, and I lobbied for the cohort that I belonged to—for play provision, childcare and education, for music services and rural transport—getting my voice heard in a world that suffers from unconscious bias and a tendency to elect white men in all levels of politics.
A soft voice is sometimes hard to hear—I know I’ve got a soft voice—to garner presence. But, generally, women are good at detail that might otherwise be missed. It’s a winning tool that helps get the attention. There are different ways to use all your tools. You don’t have to have a loud voice, but if you do your research, you get there in the end.
Aid agencies say that giving aid through women usually ensures that it is spent wisely. There are over 100 Parliaments with gender quotas in place, as has been mentioned already, and they have brought greater representation of the population. I have been really proud to speak on what we were trying to achieve in Wales when I have been meeting representatives from all the different Parliaments across the world. So, I am disappointed about what’s happening.
We also need to make sure that we have good representation of different socioeconomic backgrounds, of people who can relate to financial health work and housing struggles. That reflects the majority of our residents. Going forward, I hope that political groups will take all of this on board, and that we will have gender equality and work towards a Senedd representative of our population, to ensure that those with quiet voices are always heard. Thank you.
Rwy'n deall y rhesymau a gyflwynwyd ond hoffwn i siarad am y cynnig fel menyw ag 20 mlynedd o brofiad mewn gwleidyddiaeth. Roedd fy mhlant yn ifanc pan ddechreuais ar lefel gymunedol, ac fe wnes i lobïo am y garfan yr oeddwn yn perthyn iddi—ar gyfer darpariaeth chwarae, gofal plant ac addysg, ar gyfer gwasanaethau cerdd a thrafnidiaeth wledig—cael gwrandawiad i'm llais mewn byd sy'n dioddef o ragfarn anymwybodol a thueddiad i ethol dynion gwyn ym mhob lefel o wleidyddiaeth.
Weithiau mae'n anodd clywed llais meddal—rwy'n gwybod bod gen i lais meddal—i gyfleu presenoldeb. Ond, yn gyffredinol, mae menywod yn dda am fanylion y gellid eu colli fel arall. Mae'n offeryn gwych sy'n helpu i gael y sylw. Mae yna wahanol ffyrdd i ddefnyddio'ch holl offer. Nid oes rhaid i chi gael llais uchel, ond os gwnewch eich ymchwil, fe gewch chi'r maen i'r wal yn y diwedd.
Dywed asiantaethau cymorth fod rhoi cymorth drwy fenywod fel arfer yn sicrhau ei fod yn cael ei wario'n ddoeth. Mae dros 100 o Seneddau gyda chwotâu rhywedd ar waith, fel y crybwyllwyd eisoes, ac maen nhw wedi dod yn fwy cynrychioliadol o'r boblogaeth. Rwyf wedi bod yn falch iawn o siarad am yr hyn yr oeddem yn ceisio'i gyflawni yng Nghymru wrth gwrdd â chynrychiolwyr o'r holl wahanol Seneddau ledled y byd. Felly, rwy'n siomedig â'r hyn sy'n digwydd.
Mae angen i ni hefyd sicrhau bod gennym ni gynrychiolaeth dda o wahanol gefndiroedd economaidd-gymdeithasol, o bobl sy'n gallu uniaethu â gwaith iechyd ariannol a brwydrau tai. Mae hynny'n adlewyrchu'r rhan fwyaf o'n preswylwyr. Yn y dyfodol, rwy'n gobeithio y bydd grwpiau gwleidyddol yn ystyried hyn i gyd, ac y bydd gennym ni gydraddoldeb rhywiol ac yn gweithio tuag at Senedd sy'n cynrychioli ein poblogaeth, er mwyn sicrhau bod y rhai sydd â lleisiau tawel yn cael eu clywed bob amser. Diolch.
Fel Cadeirydd grŵp trawsbleidiol menywod yn y Senedd yma, dwi'n erfyn ar y Senedd heddiw i bleidleisio yn erbyn tynnu’r Bil yma yn ôl. Rydyn ni wedi cytuno ar yr egwyddorion. Does yna ddim rheswm o gwbl i roi’r Bil o’r neilltu yn hwyr iawn yn y dydd.
Mae creu Senedd fwy, sy’n cael ei hethol mewn ffordd sy’n ein symud at roi gwerth ar bob pleidlais, yn gam pwysig i ddemocratiaeth ein gwlad, ac mae’r ddeddfwriaeth honno wedi cael ei phasio. Ond mae creu Senedd sydd heb gydraddoldeb yn statudol wrth ei graidd yn gam gwag iawn. Mae o’n golli cyfle ac yn arwydd annerbyniol nad ydy cydraddoldeb rhywedd, rywsut, yn bwysig.
Felly, mae’n rhaid parhau â thaith y Bil yma drwy’r Senedd. Mae hynny’n hanfodol os ydyn ni o ddifri am greu deddfwrfa sydd yn hafal o ran cynrychiolaeth rhywedd. Dwi’n gwybod bod amheuon wedi cael eu codi a bod amlinelliad o rigiau posibl wedi cael ei gyflwyno, ond roedd yna amserlen estynedig ar y gweill. Mi allai’r Senedd yma drafod a phasio’r Bil, a gweithredu’r cwotâu yn 2030, gan roi blynyddoedd—blynyddoedd—ar gyfer datrys y problemau cyfreithiol a allai godi ar ôl pasio’r Bil. Felly, dwi’n hynod siomedig bod y Llywodraeth yn dymuno tynnu’r Bil yn ôl, yn hytrach na gadael i lais y Senedd yma gael ei glywed—ei basio a wedyn gweithio ar ffeindio datrysiadau i’r problemau.
Dwi wedi cynnig ffordd gwbl ymarferol ymlaen petai’r problemau cyfreithiol hynny’n codi, sef pasio’r Bil yn y Senedd yma ac yna gofyn am Orchymyn Cyfrin Gyngor o dan adran 109, i roi'r cymhwysedd i'r Senedd mewn darpariaeth ôl-weithredol.
As Chair of the cross-party group on women in this Senedd, I do urge the Senedd today to vote against the withdrawal of this Bill. We have agreed the general principles. There is no reason whatsoever to put the Bill to one side very late in the day.
Creating a larger Senedd, elected in a way that moves us towards putting value on every vote, is an important step for the democracy of our nation, and that legislation has already been passed. But, creating a Senedd that doesn’t have equality at its heart in legislation is a very serious error. It’s a missed opportunity and it is an unacceptable sign that gender equality, somehow, doesn’t matter.
So, we must continue with the journey of this Bill the Senedd. It is crucial if we are serious about creating a legislature that is equal in terms of representation. I know that doubts have been raised and that an outline of possible risks has been put forward, but there was an extended timetable in place. This Senedd could have discussed and passed the Bill, and implemented the quotas in 2030, providing years—years—in order to resolve any legal issues that may arise following the passing of the Bill. So, I’m extremely disappointed that the Government wishes to withdraw the Bill, rather than allowing the voice of this Senedd to be heard—to pass the legislation and then to work on finding solutions to any problems.
I have proposed a very practical way forward if legal problems were to arise, namely passing the Bill in this Senedd and then asking for an Order in Council under section 109, in order to give competence to the Senedd in a retrospective provision.
An Order in Council under section 109.
Gorchymyn yn y Cyfrin Gyngor o dan adran 109.
Ac nid fi sydd yn dweud hyn; dyma farn cyfreithwyr am ffordd gwbl bragmataidd ymlaen petai yna broblemau yn codi ar ôl pasio'r Ddeddf.
Ond, wrth gwrs, i symud ymlaen efo Gorchymyn o'r fath, mi fyddai angen cefnogaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig. A phan etholwyd y Llywodraeth Lafur, rôn i'n gobeithio y byddai'r ewyllys gwleidyddol ar gael. Doeddwn i ddim yn ei ddisgwyl o gan y Llywodraeth flaenorol, ond, pan etholwyd y Llywodraeth Lafur, 'Dyma ni', meddai fi, 'Mae'r ewyllys gwleidyddol yn mynd i sicrhau rŵan ein bod ni'n gallu datrys y problemau cyfreithiol a symud ymlaen.' Mae'n ymddangos nad dyna'r sefyllfa, ac mae hynny'n hynod siomedig. Dim ond drwy osod mecanwaith statudol ar waith y gallwn ni greu Senedd sydd yn wirioneddol hafal o ran y rhyweddau, ac un sydd felly'n fwy effeithiol o ran gwella bywydau pawb sydd yn byw yn ein gwlad ni. Heb y cwotâu, mae'r pecyn diwygio'n anghyflawn, ac mae tynnu'r Bil yn ôl yn colli cyfle i greu newid gwirioneddol bwysig, a dwi ddim yn gwybod pa bryd y daw'r cyfle yna ymlaen eto.
Felly, dwi'n eich annog chi i wrthod y llwybr sy'n cael ei gynnig gan y Llywodraeth, i wrthod â thynnu'r Bil rydyn ni wedi cytuno ei hegwyddorion hi yn ôl. Gadewch i lais democrataidd y sefydliad yma gael ei glywed. Dydw i ddim wedi cael fy argyhoeddi bod yna ddadl ddilys yn dod gan y Llywodraeth ynglŷn â'r tynnu yn ôl. Felly, beth ydy'r rheswm? Wrth grynhoi, efallai y gall yr Ysgrifennydd Cabinet esbonio yn union pam mae'r Llywodraeth wedi dod â'r cynnig yma gerbron heddiw.
And it's not me saying this; this is the view of lawyers on an entirely pragmatic way forward if problems were to arise having passed the legislation.
But, of course, in order to move forward with such an Order, you would need the support of the UK Government. And when the Labour Government was elected, I had hoped that the political will would be in place. I didn't expect it from the previous Government, but, when a Labour Government was elected, I thought, 'Here we go, the political will will now ensure that we are able to resolve the legal problems and move forward.' It appears that that isn't the situation, and that is hugely disappointing. It's only by putting a statutory mechanism in place that we can create a Senedd that is truly equal in terms of gender and which is, therefore, more effective in terms of improving the lives of everyone who lives in our country. Without quotas, the reform package is incomplete, and the withdrawal of this Bill is a missed opportunity to generate a really important change, and I don't know when that opportunity will present itself again.
So, I do encourage you to reject the proposal made by Government, to refuse to withdraw the Bill that we've agreed on its general principles. Let the democratic voice of this institution be heard. I haven't been convinced that there is a rational argument being made by Government on the withdrawal. So, what is the reason? In summarising the debate, perhaps the Cabinet Secretary can explain to us exactly why the Government has brought this motion forward today.
I'm hugely disappointed that we are where we are today. I think it raises some level of concern about putting Bills forward when they're questionable whether we have the powers to exercise what we want. So, my first question will be that we don't do that again. I gave evidence on behalf of the caucus committee—the women's caucus—and I believed every word that I said. I do think that we should have 50 per cent quota, and I will work really hard to achieve that in the future.
And I do feel really strongly, I have to say, about some of the things that have been mentioned, particularly by Plaid Members, about that softening, if you like, of the importance of women in this place, or any other place. And I'll give an example towards that. The 2007 landslide for Labour—no, the 1997 landslide for Labour—when Tony Blair came into power, changed the landscape, the tone of debate in a UK Parliament for the very first time. Of course, the media called them 'Blair's babes'—the biggest insult of all time. And it really was the biggest insult of all time. They suffered lots and lots from the opposition parties, mainly the Tories, in the way they were treated in the Chamber. We've come through that now, mostly, but it changed the way that policies were talked about, because, if you track any debate before that, you didn't talk about ending violence against women and girls, you didn't ever hear anybody mention work-life balance, you didn't hear anybody standing up in the Chamber talking about childcare. So, it really matters that women's voices are heard at the highest and most influential level.
I will say this much: political parties have to look at themselves—and there's a good example over here—about how they choose their candidates. They can't allow themselves to hide behind legislation to do the job for them. There is a job for political parties. We did it for the first elections here, and if you think that was a walk in the park, I can assure you, I walked in that park and it wasn't a walk in the park. There were lots of people here and it was highly contested, and people were—and I was one of them—treated quite badly for supporting it, as were other male colleagues in this room, too, I have to say.
So, the importance of bringing people forward and with us is there. We also faced the same challenges, saying, 'Well, where are these women coming from?’' like we didn't exist, like there wasn't 50 per cent of women in Wales. So, I wonder where they were coming from. Where they came from was through the same process as where men came from. They had the same interviews, they had the same questionnaires. Even having gone through all of that, I heard people say, 'I don't think that was right.' I said, 'Well, which part didn't you think was right?' 'I don't think it was right that women were given this chance.' I said, 'What, the same chance as men?' I never heard it the other way around.
So, the importance of this Bill cannot be understated and I am hugely, deeply disappointed that we are where we are today. I think we should have done some checks and balances on whether it was going to see the passage that we would hope that it would arrive at and would become policy. I was deeply concerned that we would end up where we are today. I said it on several occasions, and here we are. So, it's with a heavy heart that I will support what the Government has put through, but I will ask the Government in future—any Government in future—not to do what I believe we've done, and that is raise false hope.
Rwy'n siomedig iawn ein bod ni lle'r ydym ni heddiw. Rwy'n credu ei fod yn codi rhywfaint o bryder ynghylch cyflwyno Biliau pan fyddant yn amheus a oes gennym y pwerau i arfer yr hyn sydd arnom ni ei eisiau. Felly, fy nghwestiwn cyntaf fydd nad ydym yn gwneud hyn eto. Rhoddais dystiolaeth ar ran pwyllgor y cawcws—cawcws y menywod—ac roeddwn i'n credu pob gair a ddywedais i. Rwyf yn credu y dylem ni gael cwota o 50%, a byddaf yn gweithio'n galed iawn i gyflawni hynny yn y dyfodol.
Ac rwyf yn teimlo'n gryf iawn, mae'n rhaid i mi ddweud, am rai o'r pethau sydd wedi'u crybwyll, yn enwedig gan Aelodau Plaid, am y meddalu hwnnw, os mynnwch chi, o bwysigrwydd menywod yn y lle hwn, neu unrhyw le arall. Rwy'n mynd i roi enghraifft o hynny. Buddugoliaeth ysgubol Llafur yn 2007—na, buddugoliaeth ysgubol 1997 i Lafur—pan ddaeth Tony Blair i rym, newidiodd y tirlun, naws y ddadl mewn Senedd y DU am y tro cyntaf erioed. Wrth gwrs, roedd y cyfryngau yn eu galw'n 'Blair's babes'—y sarhad mwyaf erioed. Ac mewn gwirionedd dyma oedd y sarhad mwyaf erioed. Fe wnaethon nhw ddioddef llawer gan y gwrthbleidiau, y Torïaid yn bennaf, yn y ffordd y cawsant eu trin yn y Siambr. Rydym ni wedi dod drwy hynny nawr, yn bennaf, ond fe newidiodd y ffordd y trafodwyd polisïau, oherwydd, os byddwch chi'n olrhain unrhyw ddadl cyn hynny, doeddech chi ddim yn sôn am roi diwedd ar drais yn erbyn menywod a merched, ni chlywsoch chi erioed neb yn sôn am gydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, ni chlywsoch chi neb yn sefyll i fyny yn y Siambr yn siarad am ofal plant. Felly, mae'n bwysig iawn bod lleisiau menywod yn cael eu clywed ar y lefel uchaf a mwyaf dylanwadol.
Dywedaf gymaint â hyn: mae'n rhaid i bleidiau gwleidyddol edrych arnyn nhw eu hunain—ac mae enghraifft dda draw yn y fan yma—o ran sut maen nhw'n dewis eu hymgeiswyr. Dydyn nhw ddim yn gallu caniatáu iddyn nhw guddio tu ôl i ddeddfwriaeth i wneud y gwaith drostyn nhw. Mae yna swyddogaeth ar gyfer pleidiau gwleidyddol. Fe wnaethon ni hynny ar gyfer yr etholiadau cyntaf yma, ac os ydych chi'n meddwl bod hynny'n hawdd, gallaf eich sicrhau, fe wnes i'r gwaith yna a doedd e ddim yn hawdd. Roedd llawer o bobl yma ac roedd cryn gystadleuaeth, ac roedd pobl—ac roeddwn i'n un ohonyn nhw—yn cael fy nhrin yn eithaf gwael am ei gefnogi, fel y cafodd cyd-Aelodau gwrywaidd eraill yn yr ystafell hon, hefyd, mae'n rhaid i mi ddweud.
Felly, mae hi'n bwysig cael cefnogaeth pobl a'u cael i'n cefnogi ni. Fe wnaethom ni hefyd wynebu'r un heriau, gan ddweud, 'Wel, o ble mae'r menywod hyn yn dod?' fel nad oeddem ni'n bodoli, fel nad oedd yna 50 y cant o fenywod yng Nghymru. Felly, tybed o ble roedden nhw'n dod. Roedden nhw'n dod drwy'r un broses ag yr oedd dynion yn dod. Fe gawson nhw'r un cyfweliadau, fe gawson nhw'r un holiaduron. Hyd yn oed ar ôl mynd trwy hynny i gyd, clywais bobl yn dweud, 'Dydw i ddim yn meddwl bod hynny'n iawn.' Gofynnais, 'Pa ran nad oeddech chi'n meddwl oedd yn iawn?' 'Dydw i ddim yn meddwl ei bod hi'n iawn i ferched gael y cyfle yma.' Dywedais, 'Beth, yr un cyfle â dynion?' Chlywais i erioed y ddadl i'r gwrthwyneb.
Felly, ni ellir tanbwysleisio pwysigrwydd y Bil hwn ac rwy'n hynod siomedig ein bod ni lle'r ydym ni heddiw. Rwy'n credu y dylem ni fod wedi gwneud peth gwaith gwirio ynghylch a fyddai'r ddeddf yn pasio, fel y gobeithiem ni y byddai hi, ac yn dod yn bolisi. Roeddwn i'n bryderus iawn y byddem yn cyrraedd lle rydym ni heddiw. Dywedais hynny ar sawl achlysur, a dyma ni. Felly, gyda chalon drom y byddaf yn cefnogi'r hyn y mae'r Llywodraeth wedi'i chyflwyno, ond byddaf yn gofyn i'r Llywodraeth yn y dyfodol—unrhyw Lywodraeth yn y dyfodol—peidiwch â gwneud yr hyn y credaf ein bod ni wedi'i wneud, sef codi gobaith ffug.
I think this is one of the most profoundly depressing moments that I've ever had in politics because what the Government is inviting Members of this Senedd to do is to vote against their principles, because a majority have already voted in favour of the principle of this Bill, and what has changed? Did we know that there were two conflicting views in terms of the question of legislative competence? Yes, we did. I'm one of the few people in this room that actually saw the legal advice. I can't talk in detail about it, but I know that, right at the very beginning, we knew that there were two different views, and yet Minister after Minister came to that despatch box to say confidently that it was the Government's view, and remained the Government's view, that it was within the legislative competence of this place. So, that hasn't changed.
Is it, as it was framed in the written statement, as a result of the change in leadership to the new First Minister and the Government looking at where it could achieve tangible outcomes, on the people's priorities, that this issue of having representation that reflected our society as a whole, including women that are so underrepresented, that that somehow wasn't important, it wasn't a priority? I don't think that's the Government's position, surely. For those who say that this question is somehow a distraction and it's not at the core of delivery, of delivering better outcomes for people, we have to reject that, surely, don't we? We have to reject that.
Why is it that social care has always been the poor relation to healthcare, that we don't have universal childcare? It's because women's voices are not represented in democracies around the world, and so the unfair burden of caring that is placed upon women is not reflected in the policy priorities of our Governments. And even within the health service, women's health is not actually given—as we've heard so movingly, so powerfully from many of the women's voices that are here—the priority that it deserves. And that's reflected in policy after policy after policy. In our economy, the gender gap is not reflected at the heart of our economic development policy, even though it is so crucial in terms of realising our potential. These are core questions to delivering for our people, which is why this Bill is so important. It's absolutely central in terms of achieving the democracy that we can and should be.
What has changed? Well, I'll tell you what has changed. We've had a Labour Government elected at Westminster—the irony of it; a Labour Government in Westminster that it's clear would impose a veto. They wouldn't support a section 109. And what we are seeing here is the Labour Party trying to avoid the embarrassment of the Labour Party here in the Senedd and the Labour Party at Westminster being at loggerheads. And that's a terrible indictment, isn't it? That's a terrible indictment of where we find ourselves.
And we have the Conservative Party coming to the rescue of Government, because the Government doesn't have a majority. If the opposition parties all voted against this motion to withdraw, then the Bill would still stand. And so, we have the Labour Party at Westminster basically imposing a Conservative policy in terms of legislative gender quotas, just as we've seen—. I would have hoped, and it was my belief, actually, that even if the question of legislative competence wasn't clear, the election of a Labour Government in Westminster would help us, as I expected it to help us with Tata as well. And instead of that, what we are seeing, unfortunately, here is an alliance—an alliance that I never wanted to see—of the Labour and Conservative benches, which is going to actually take away the only realistic hope of achieving a gender-balanced Parliament.
I have the deepest respect for the Trefnydd, but you know and I know that the evidence that was in the explanatory notes demonstrated that there are only six Parliaments in the world that have achieved at least 50 per cent representation of women out of almost 200. We will not achieve a gender-balanced Senedd unless we legislate in favour of it, and—
Rwy'n credu mai dyma un o'r adegau mwyaf digalon a gefais erioed mewn gwleidyddiaeth oherwydd yr hyn y mae'r Llywodraeth yn gwahodd Aelodau'r Senedd hon i'w wneud yw pleidleisio yn erbyn eu hegwyddorion, oherwydd mae mwyafrif eisoes wedi pleidleisio o blaid egwyddor y Bil hwn, a beth sydd wedi newid? A wyddem ni fod yna ddwy farn anghyson o ran y cwestiwn o gymhwysedd deddfwriaethol? Gwyddem, fe wyddem ni hynny. Rwy'n un o'r ychydig bobl yn yr ystafell hon a welodd y cyngor cyfreithiol mewn gwirionedd. Ni allaf siarad yn fanwl amdano, ond fe wn i ein bod ni, ar y dechrau, yn gwybod bod dwy farn wahanol, ac eto daeth Gweinidog ar ôl y Gweinidog ymlaen i ddweud yn hyderus mai barn y Llywodraeth ydoedd, ac mai barn y Llywodraeth oedd hi o hyd, bod hynny o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y fan yma. Felly, nid yw hynny wedi newid.
Ai, fel yr amlinellwyd hynny yn y datganiad ysgrifenedig, o ganlyniad i'r newid mewn arweinyddiaeth o ran Prif Weinidog newydd a'r Llywodraeth yn edrych ar ble y gallai gyflawni canlyniadau diriaethol, ar flaenoriaethau'r bobl, yw'r mater hwn o gael cynrychiolaeth a oedd yn adlewyrchu ein cymdeithas yn ei chyfanrwydd, gan gynnwys menywod sydd heb gynrychiolaeth ddigonol, nad oedd hynny'n bwysig rywsut, doedd o ddim yn flaenoriaeth? Nid wyf yn credu mai dyna safbwynt y Llywodraeth, siawns. I'r rhai sy'n dweud bod y cwestiwn hwn rywsut yn tynnu sylw ac nid yw wrth wraidd cyflawni, o sicrhau gwell canlyniadau i bobl, mae'n rhaid i ni wrthod hynny, onid oes, siawns? Mae'n rhaid i ni wrthod hynny.
Pam mae gofal cymdeithasol wastad wedi cael bargen wael o gymharu â gofal iechyd, nad oes gennym ni ofal plant cyffredinol? Y rheswm am hyn yw nad yw lleisiau menywod yn cael eu cynrychioli mewn democratiaethau ledled y byd, ac felly nid yw'r baich annheg o ofalu sy'n cael ei roi ar fenywod yn cael ei adlewyrchu ym mlaenoriaethau polisi ein Llywodraethau. A hyd yn oed o fewn y gwasanaeth iechyd, nid yw iechyd menywod yn cael mewn gwirionedd—fel rydyn ni wedi clywed mor deimladwy, mor bwerus gan lawer o leisiau'r menywod sydd yma—y flaenoriaeth y mae'n ei haeddu. Ac mae hynny'n cael ei adlewyrchu mewn polisi ar ôl polisi. Yn ein heconomi, nid yw'r bwlch rhwng y rhywiau yn cael ei adlewyrchu wrth wraidd ein polisi datblygu economaidd, er ei fod mor hanfodol o ran gwireddu ein potensial. Mae'r rhain yn gwestiynau craidd i'w cyflawni ar gyfer ein pobl, a dyna pam mae'r Bil hwn mor bwysig. Mae'n gwbl ganolog o ran cyflawni'r ddemocratiaeth y gallwn ni ac y dylem ni fod.
Beth sydd wedi newid? Fe ddyweda i wrthych chi beth sydd wedi newid. Rydym ni wedi cael Llywodraeth Lafur wedi'i hethol yn San Steffan—yr eironi; Llywodraeth Lafur yn San Steffan ei bod hi'n amlwg y byddai'n gosod feto. Ni fyddent yn cefnogi adran 109. A'r hyn rydym ni'n ei weld yma yw'r Blaid Lafur yn ceisio osgoi embaras y Blaid Lafur yma yn y Senedd a'r Blaid Lafur yn San Steffan yn mynd benben. Ac mae hynny'n ddihareb ofnadwy, ynte? Mae hynny'n arwydd ofnadwy o'r sefyllfa yr ydym ni ynddi.
Ac mae gennym ni'r Blaid Geidwadol yn dod i achub y Llywodraeth, oherwydd does gan y Llywodraeth ddim mwyafrif. Pe bai'r gwrthbleidiau i gyd yn pleidleisio yn erbyn y cynnig hwn i dynnu'n ôl, yna byddai'r Bil yn dal i sefyll. Ac felly, mae gennym ni'r Blaid Lafur yn San Steffan yn y bôn yn gosod polisi Ceidwadol o ran cwotâu rhywedd deddfwriaethol, yn union fel rydym ni wedi'i weld—. Byddwn wedi gobeithio, a fy nghred, mewn gwirionedd, hyd yn oed pe na bai'r cwestiwn o gymhwysedd deddfwriaethol yn glir, y byddai ethol Llywodraeth Lafur yn San Steffan yn ein helpu ni, fel roeddwn i'n disgwyl iddi ein helpu ni gyda Tata hefyd. Ac yn lle hynny, yr hyn yr ydym yn ei weld, yn anffodus, yw cynghrair—cynghrair nad oeddwn i erioed eisiau ei gweld—o'r meinciau Llafur a'r Ceidwadwyr, sy'n mynd i ddileu'r unig obaith realistig o gyflawni Senedd gytbwys o ran rhywedd.
Mae gen i'r parch mwyaf at y Trefnydd, ond fe wyddoch chi ac fe wn i fod y dystiolaeth a oedd yn y nodiadau esboniadol yn dangos mai dim ond chwe Senedd yn y byd sydd wedi cyflawni o leiaf 50 y cant o gynrychiolaeth menywod allan o bron i 200. Ni fyddwn yn cyflawni Senedd gytbwys o ran rhywedd oni bai ein bod yn deddfu o'i blaid, a—
Will you take an intervention?
A wnewch chi dderbyn ymyriad?
I will, certainly.
Gwnaf, wrth gwrs.
I think it's a really important point that you make that we need to aspire to making sure that there is a level playing field in terms of gender representation. You've just used a statistic saying that there are only six out of over 200 Parliaments in the world that have achieved that. We've achieved that without gender quotas. And with greater effort and well-developed guidance that we can work on together to make sure that it is effective, that it's got the ability to be adopted by all of our political parties, I'm confident that we can get there without gender quotas.
Rwy'n credu ei fod yn bwynt pwysig iawn rydych chi'n ei wneud bod angen i ni anelu at sicrhau bod chwarae teg o ran cynrychiolaeth rhywedd. Rydych chi newydd ddefnyddio ystadegyn sy'n dweud mai dim ond chwech allan o dros 200 o Seneddau yn y byd sydd wedi cyflawni hynny. Rydym ni wedi cyflawni hynny heb gwotâu rhywedd. A chyda mwy o ymdrech a chanllawiau datblygedig y gallwn ni weithio arnyn nhw gyda'n gilydd i sicrhau ei fod yn effeithiol, bod ganddo'r gallu i gael ei fabwysiadu gan bob un o'n pleidiau gwleidyddol, rwy'n hyderus y gallwn ni gyflawni hynny heb gwotâu rhywedd.
We achieved it once in one election and we went backwards, and that's the reality of the situation. If you want to have gender balance consistently, you need to write it into the fabric of your constitution. This is what this Bill does. I'm sorry to see that the Labour Government here are now resiling from that. I look forward to the election of a Plaid Cymru Government, when we will bring this back.
Fe wnaethon ni ei gyflawni unwaith mewn un etholiad ac fe aethon ni yn ôl, a dyna realiti'r sefyllfa. Os ydych chi am gael cydbwysedd rhwng y rhywiau'n gyson, mae angen i chi ei ysgrifennu i wead eich cyfansoddiad. Dyna beth mae'r Bil hwn yn ei wneud. Mae'n ddrwg gen i weld bod y Llywodraeth Lafur yma bellach yn cefnu ar hynny. Edrychaf ymlaen at ethol Llywodraeth Plaid Cymru, pan fyddwn yn ailgyflwyno hyn.
Ysgrifennydd y Cabinet nawr i ymateb i'r ddadl—Jane Hutt.
The Cabinet Secretary now to reply to the debate—Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Llywydd, a diolch i chi i gyd ar draws y Senedd y prynhawn yma am y ddadl bwysig iawn yma.
Thank you very much, Llywydd, and thank you to everyone across the Senedd this afternoon for this very important debate.
I do hope we can come through this. It's a disappointing moment, but an important moment in terms of what we can practically do in this Senedd by actually committing across this Chamber to a gender-balanced Senedd, getting more women into politics, but also more diversity into a more representative democratic Senedd here in 2026. That, I hope, coming out of this debate, will be clear to the people of Wales—that we want the next Senedd in 2026 to be representative of the diverse people of Wales, including that gender balance that we hold so dear and I hope is reflected in that commitment across this Chamber.
I want to thank all the speakers this afternoon, particularly the women who have spoken about their own experience and their political commitment. I do hope that you will recognise that this Bill, the evidence we took, the proposed quotas model, was based on international good practice. That's been acknowledged again this afternoon—for those who sat on the Reform Bill Committee—grounded in research and evidence, including fantastic evidence from our women's caucus, led by Joyce Watson. And isn't it good we've got a women's caucus now? I understand there's going to be a women's caucus in Westminster, and we've got more representation of women, again, in Westminster. I was privileged to meet many of them over the weekend. There are more Labour women and Plaid Cymru women in Westminster. No Tories at all in Westminster, but we are there. And many more women—[Interruption.] [Laughter.] Unfortunately.
Llywydd, I haven't got much time, I know, but can I just say we must recognise the evidence that came—[Interruption.] Are you going to listen, Darren, to me? Please. The evidence that came through the work that was done by the Reform Bill Committee, and, indeed, the Finance Committee, played its part as well, and showed the positive and unique contribution that women can make to the political process. That's the point of this, about how we can ensure that this delivers a more representative and effective democracy, and that was the basis of our legal argument. And during scrutiny, we did see a real desire from all parties, and key stakeholders, to see more women in politics and a recognition that we need to be active on a number of fronts to achieve this.
We're not able to take forward the legislation at this time, but we're progressing work on diversity and inclusion guidance for political parties. [Interruption.] We didn't perhaps take much notice, at the time—I will give way in a moment—of section 30 of the Elections and Elected Bodies (Wales) Act 2024, when we were passing it, but it is going to help to improve diversity in our politics, not just enabling us to have more women in public office, but ensure that there is greater diversity as well. So, I am urging people and political parties to take this seriously and help us move to deliver that guidance. We are under a duty, as Welsh Ministers, to publish that guidance. Sioned.
Rwy'n gobeithio y gallwn ni ddod drwy hyn. Mae'n foment siomedig, ond yn foment bwysig o ran yr hyn y gallwn ni ei wneud yn ymarferol yn y Senedd hon drwy ymrwymo ar draws y Siambr hon i Senedd sy'n gytbwys o ran rhywedd, cael mwy o fenywod i wleidyddiaeth, ond hefyd mwy o amrywiaeth i Senedd ddemocrataidd fwy cynrychioliadol yma yn 2026. Bydd hynny, gobeithio, yn ganlyniad i'r ddadl hon, yn glir i bobl Cymru—bod arnom ni eisiau i'r Senedd nesaf yn 2026 fod yn gynrychioliadol o bobl amrywiol Cymru, gan gynnwys y cydbwysedd rhyw hwnnw sydd mor annwyl inni ac y gobeithiaf y caiff ei adlewyrchu yn yr ymrwymiad hwnnw ar draws y Siambr hon.
Fe hoffwn i ddiolch i'r holl siaradwyr y prynhawn yma, yn enwedig y menywod sydd wedi siarad am eu profiad eu hunain a'u hymrwymiad gwleidyddol. Rwy'n gobeithio y byddwch yn cydnabod bod y Bil hwn, y dystiolaeth a gasglwyd gennym ni, y model cwotâu arfaethedig, yn seiliedig ar arfer dda ryngwladol. Mae hynny wedi cael ei gydnabod eto y prynhawn yma—i'r rhai oedd yn eistedd ar y Pwyllgor Biliau Diwygio—wedi'i seilio ar ymchwil a thystiolaeth, gan gynnwys tystiolaeth wych gan ein cawcws menywod, dan arweiniad Joyce Watson. Ac onid yw'n dda bod gennym ni gawcws menywod nawr? Rwy'n deall y bydd cacws menywod yn San Steffan, ac mae gennym ni fwy o gynrychiolaeth o fenywod, unwaith eto, yn San Steffan. Cefais y fraint o gyfarfod llawer ohonyn nhw dros y penwythnos. Mae mwy o fenywod Llafur a menywod Plaid Cymru yn San Steffan. Dim Torïaid o gwbl yn San Steffan, ond rydym ni yno. A llawer mwy o fenywod—[Torri ar draws.] [Chwerthin.] Yn anffodus.
Llywydd, does gen i ddim llawer o amser, rwy'n gwybod, ond a gaf i ddweud bod yn rhaid i ni gydnabod y dystiolaeth a ddaeth—[Torri ar draws.] Wnewch chi wrando arnaf i, Darren? Os gwelwch yn dda. Roedd y dystiolaeth a ddaeth drwy'r gwaith a wnaed gan y Pwyllgor Biliau Diwygio, ac, yn wir, y Pwyllgor Cyllid, wedi chwarae ei ran hefyd, ac yn dangos y cyfraniad cadarnhaol ac unigryw y gall menywod ei wneud i'r broses wleidyddol. Dyna ddiben hyn, ynglŷn â sut y gallwn ni sicrhau bod hyn yn cyflawni democratiaeth fwy cynrychioliadol ac effeithiol, a dyna oedd sail ein dadl gyfreithiol. Ac yn ystod y broses graffu, fe welsom ni awydd gwirioneddol gan bob plaid, a rhanddeiliaid allweddol, i weld mwy o fenywod mewn gwleidyddiaeth a chydnabyddiaeth bod angen i ni fod yn weithgar mewn nifer o feysydd i gyflawni hyn.
Nid ydym yn gallu bwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth ar hyn o bryd, ond rydym yn bwrw ymlaen â'r gwaith ar ganllawiau amrywiaeth a chynhwysiant ar gyfer pleidiau gwleidyddol. [Torri ar draws.] Doedden ni ddim yn cymryd llawer o sylw efallai, ar y pryd—fe wna i ildio mewn eiliad—o adran 30 o Ddeddf Etholiadau a Chyrff Etholedig (Cymru) 2024, pan oeddem yn ei phasio, ond mae'n mynd i helpu i wella amrywiaeth yn ein gwleidyddiaeth, nid yn unig ein galluogi i gael mwy o fenywod mewn swyddi cyhoeddus, ond gwneud yn siŵr bod mwy o amrywiaeth hefyd. Felly, rwy'n annog pobl a phleidiau gwleidyddol i gymryd hyn o ddifrif a'n helpu i symud i gyflawni'r canllawiau hynny. Mae dyletswydd arnom ni, fel Gweinidogion Cymru, i gyhoeddi'r canllawiau hynny. Sioned.
Diolch, Cabinet Secretary. I still haven't heard why. On the points that Siân Gwenllian, Adam Price and others have made, what has changed? Because you already knew all this. Everything that you've said in your response, we already knew when you asked us to pass the principles of the Bill. So, I'd like you to tell us why the Government are withdrawing this Bill today. What's changed?
Diolch, Ysgrifennydd Cabinet. Dydw i'n dal ddim wedi clywed pam. Ar y pwyntiau mae Siân Gwenllian, Adam Price ac eraill wedi'u gwneud, beth sydd wedi newid? Oherwydd roeddech chi'n gwybod hyn i gyd yn barod. Roeddem yn gwybod popeth rydych chi wedi'i ddweud yn eich ymateb pan wnaethoch chi ofyn i ni basio egwyddorion y Bil. Felly, hoffwn i chi ddweud wrthym pam mae'r Llywodraeth yn tynnu'r Bil hwn yn ôl heddiw. Beth sydd wedi newid?
I think it is very important that we had already agreed that we couldn't take this forward for 2026. There was a great concern from all the scrutiny committees that actually recognised that it was very difficult, with the general election coming forward in July, and in terms of what had to be done in order to get the Bill through, to get it through for 2026. The committees themselves, in their evidence, said we cannot risk anything that would risk the 2026 elections. And certainly those of us who were in favour of Senedd reform on this side of the Chamber knew that we had to be very careful about not risking the 2026 elections in taking this Bill forward. So, I made that statement that it would go to 2030.
But we do have to recognise that, while we maintained that the Bill was within competence, others took a different view, including the Llywydd, and, of course, that was a real challenge. It was a real challenge to the Reform Bill Committee, it was a real challenge for the Legislation, Justice and Constitution Committee, it was a real challenge for us. When we started on this process, the Llywydd did not take the view that the Bill was within competence. This meant that the path to implementation—and that goes back to my point about risk about 2026—was not straightforward. When I introduced the Bill, I did say that the Bill was within the legislative competence of the Senedd, and I confirmed during Stage 1 that—. Also—and this is answering the questions that have been asked—officials did open discussions with the Wales Office, in light of the scrutiny committee's conclusions, but those discussions had not been concluded. [Interruption.]
Can I just, before I give way, Adam Price, say that it is important to respond to the debate by saying that changes to the devolution settlement, whether by virtue of a section 109 Order—and that was raised by Siân Gwenllian—or an Act of UK Parliament would not put the question of competence beyond doubt or remove the risk of a referral to the Supreme Court or other legal challenge? Neither is a quick process. We're 18 or 19 months away from this 2026 election, and of course, political parties can bring this back. The work has been done; they can bring this back for the 2030 election, another Bill. But in the meantime, can't we get some voluntary guidance so that political parties now can prepare to deliver on gender quotas and wider diversity for 2026? It was always going to be difficult and challenging in terms of issues of competence and the process for actually getting agreement to an Order that had to be approved by both Houses of Parliament and the Senedd. Adam.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni wedi cytuno'n barod na allem fwrw ymlaen â hyn ar gyfer 2026. Roedd pryder mawr gan yr holl bwyllgorau craffu a oedd yn cydnabod ei bod yn anodd iawn, gyda'r etholiad cyffredinol yn cael ei gynnal ym mis Gorffennaf, ac o ran yr hyn yr oedd yn rhaid ei wneud er mwyn pasio'r Bil, i'w basio ar gyfer 2026. Dywedodd y pwyllgorau eu hunain, yn eu tystiolaeth, na allwn gymryd unrhyw risg a fyddai'n peryglu etholiadau 2026. Ac yn sicr roedd y rhai ohonom a oedd o blaid diwygio'r Senedd yr ochr hon i'r Siambr yn gwybod bod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn am beidio â pheryglu etholiadau 2026 wrth symud y Bil hwn yn ei flaen. Felly, fe wnes i'r datganiad hwnnw y byddai'n mynd i 2030.
Ond mae'n rhaid i ni gydnabod, er i ni fynnu bod y Bil o fewn cymhwysedd, bod eraill yn cymryd safbwynt gwahanol, gan gynnwys y Llywydd, ac, wrth gwrs, roedd hynny'n her wirioneddol. Roedd yn her wirioneddol i'r Pwyllgor Biliau Diwygio, roedd yn her wirioneddol i'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, roedd yn her wirioneddol i ni. Pan ddechreuon ni ar y broses hon, doedd y Llywydd ddim o'r farn bod y Bil o fewn cymhwysedd. Roedd hyn yn golygu nad oedd y llwybr at weithredu—ac mae hynny'n mynd yn ôl at fy mhwynt ynghylch risg o ran 2026—yn un syml. Pan gyflwynais i'r Bil, fe ddywedais i fod y Bil o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, ac fe wnes i gadarnhau yn ystod Cyfnod 1 bod—. Hefyd—ac mae hyn yn ateb y cwestiynau a ofynnwyd—fe wnaeth swyddogion agor trafodaethau â Swyddfa Cymru, yn sgil casgliadau'r pwyllgor craffu, ond doedd y trafodaethau hynny ddim wedi dod i ben. [Torri ar draws.]
A gaf i, cyn i mi ildio, Adam Price, ddweud ei bod hi'n bwysig ymateb i'r ddadl drwy ddweud na fyddai newidiadau i'r setliad datganoli, boed hynny yn rhinwedd Gorchymyn adran 109—ac fe gododd Siân Gwenllian hynny—neu Ddeddf Senedd y DU yn rhoi'r cwestiwn cymhwysedd y tu hwnt i amheuaeth nac yn dileu'r risg o atgyfeiriad i'r Goruchaf Lys neu her gyfreithiol arall. Dydy'r un o'r ddau yn broses gyflym. Rydym 18 neu 19 mis i ffwrdd o'r etholiad hwn yn 2026, ac wrth gwrs, gall pleidiau gwleidyddol ddod â hyn yn ôl. Mae'r gwaith wedi'i wneud; gallan nhw ddod â hyn yn ôl ar gyfer etholiad 2030, Bil arall. Ond yn y cyfamser, oni allwn ni gael rhywfaint o arweiniad gwirfoddol fel bod pleidiau gwleidyddol yn gallu paratoi nawr i gyflawni cwotâu rhywedd ac amrywiaeth ehangach ar gyfer 2026? Roedd bob amser yn mynd i fod yn anodd ac yn heriol o ran materion cymhwysedd a'r broses o gael cytundeb ar Orchymyn yr oedd yn rhaid i ddau Dŷ Senedd y DU a'r Senedd ei gymeradwyo. Adam.
Seeing as we are being asked to withdraw a Bill that you presented before the summer to us, would you address the question that we've asked? What has changed over the summer that has caused you now to ask us to withdraw the Bill?
O ystyried eich bod yn gofyn i ni dynnu Bil a gyflwynwyd gennych cyn yr haf yn ôl, a wnewch chi ateb y cwestiwn rydym wedi'i ofyn? Beth sydd wedi newid dros yr haf sydd wedi achosi i chi ofyn i ni dynnu'r Bil yn ôl nawr?
I think, actually, when I was answering questions that were put to me earlier on, I was certainly voicing the issues, the difficulties of actually progressing with this Bill, which we reflected on over the summer. Over the summer, yes, we went through the general principles; it was a time for amendments. I think we had 20 amendments from the Welsh Conservatives that we were going to have to address. And of course, it does go back to reflecting the priorities of the summer in terms of what we could take forward. [Interruption.] But can I just say—and I'll come back to you, Jane, as well—that this is also about recognising this really important opportunity that we've got to produce guidance for 2026? Aren't Senedd Members here interested in what this expanded Senedd looks like in 2026? Do you want to come back to a Senedd full of white men? No. So, please take some time to look at what we can do in terms of the 2026 guidance. We want a more diverse Senedd. We've got an opportunity. We're going to produce voluntary guidance, and I want every political party and every leader—. Because outside, lots of organisations want to help us with this, to get this guidance, and we saw that that should be the priority of this Welsh Government. Jane.
Rwy'n credu, mewn gwirionedd, pan oeddwn i'n ateb cwestiynau a ofynnwyd i mi yn gynharach, roeddwn i'n sicr yn lleisio'r materion, yr anawsterau o symud ymlaen â'r Bil hwn, y gwnaethon ni fyfyrio arnyn nhw dros yr haf. Dros yr haf, do, fe aethon ni drwy'r egwyddorion cyffredinol; roedd yn amser ar gyfer gwelliannau. Rwy'n credu ein bod ni wedi cael 20 o welliannau gan y Ceidwadwyr Cymreig yr oeddem yn mynd i orfod mynd i'r afael â nhw. Ac wrth gwrs, mae'n mynd yn ôl i adlewyrchu blaenoriaethau'r haf o ran yr hyn y gallem fwrw ymlaen ag ef. [Torri ar draws.] Ond a gaf i ddweud—ac fe ddof yn ôl atoch chi, Jane, hefyd—bod hyn hefyd yn ymwneud â chydnabod y cyfle pwysig iawn hwn sydd gennym ni i gynhyrchu canllawiau ar gyfer 2026? Onid oes gan Aelodau'r Senedd sydd yma ddiddordeb yn y ffordd y bydd y Senedd estynedig hon yn edrych yn 2026? Ydych chi eisiau dod yn ôl i Senedd sy'n llawn dynion gwyn? Na. Felly, cymerwch amser i edrych ar yr hyn y gallwn ni ei wneud o ran canllawiau 2026. Rydym eisiau Senedd fwy amrywiol. Mae gennym gyfle. Rydym yn mynd i gynhyrchu arweiniad gwirfoddol, ac rwyf eisiau i bob plaid wleidyddol a phob arweinydd—. Oherwydd y tu allan, mae llawer o sefydliadau eisiau ein helpu gyda hyn, i gael y canllawiau hyn, a gwelsom y dylai hynny fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth Cymru hon. Jane.
Thank you so much. I do have the greatest of respect for you, and I know that you have been a champion for this, which is why it is so bitterly disappointing. But I am still unclear. I am really struggling to understand what has changed. We know that this was going to be pushed forward to 2030, and we accepted that. We were fine with that. So, we'd be grateful if that's not gone through again. Please could you just tell us what has changed over the summer that has led us to the place we are here and now in September? What has changed? Diolch yn fawr iawn. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. Mae gen i'r parch mwyaf tuag atoch chi, ac rwy'n gwybod eich bod chi wedi bod yn hyrwyddo hyn, a dyna pam mae'n hynod siomedig. Ond dydw i yn dal ddim yn deall. Rwy'n ei chael hi'n anodd iawn deall beth sydd wedi newid. Rydym yn gwybod y byddai hyn yn cael ei wthio ymlaen i 2030, ac fe wnaethom dderbyn hynny. Roeddem yn iawn gyda hynny. Felly, byddem yn ddiolchgar pe na bai hynny wedi'i basio eto. Allwch chi ddweud wrthym beth sydd wedi newid dros yr haf sydd wedi ein harwain at lle rydym ni nawr ym mis Medi? Beth sydd wedi newid? Diolch yn fawr iawn. Diolch.
I have attempted to answer that question, Jane, in answer to not just the debate but also interventions that have been made. I hope that you will join us, and the Welsh Liberal Democrats will join us—and I'm sure you will, Jane—in trying to develop this guidance for the 2026 election. I call, obviously, to Andrew R.T. Davies, Rhun ap Iorwerth, and Jane, as leaders, along with our wonderful role model of the first woman leader that we've got here in Wales.
I'm going to finish on this point, because I want this debate to finish on a positive point. I pay tribute to every woman who has put themselves forward to stand for election in Wales—in local government, in the Senedd and in Westminster. I'm conscious of the words that Julie Morgan shared with us earlier on, and her huge contribution. And I want to thank Julie, particularly, for championing women’s representation in politics at every stage and every level of Government—we’ve been on that journey together—but also championing that action, which, in the Labour Party, led to twinning, which, actually, if it hadn’t been for that twinning, that positive action, I don’t think I would be here today. And I think many other women who stood as Welsh Labour Senedd Members wouldn’t be here without positive action.
So, the point is—and Joyce made that point as well, and Carolyn—the point is: do you want to try and do something for 2026, because I’ve made that my priority, to do something practical for 2026, to get this guidance? We’ve got a statutory duty to it. Can I ask you to join us—all political parties—to get that guidance, so that when we come back in 2026, to that seventh Senedd, that, actually, it will be a diverse Senedd, with equal representation of women and greater diversity? And, of course, then there is a chance for a review, Llywydd—if you’re Llywydd—and we’ll be able to have a review process. If it’s not diverse, we’ve failed. So, take that challenge, please, from me today, to work with me on ensuring that we can get that diversity of the seventh Senedd.
So, thank you for engaging with this today. It is a tough decision, but I believe there’s also a positive way forward. And can we have some co-operation, some sharing of commitments, to make this the truly representative Senedd of the people of Wales that we all aspire to? Diolch yn fawr, and please support the motion.
Rwyf wedi ceisio ateb y cwestiwn hwnnw, Jane, mewn ymateb nid yn unig i'r ddadl ond hefyd i'r ymyriadau sydd wedi'u gwneud. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n ymuno â ni, ac y bydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn ymuno â ni—ac rwy'n siŵr y byddwch chi, Jane—wrth geisio datblygu'r canllawiau hyn ar gyfer etholiad 2026. Rwy'n galw, yn amlwg, ar Andrew R.T. Davies, Rhun ap Iorwerth, a Jane, fel arweinwyr, ynghyd â'n model rôl gwych, yr arweinydd benywaidd cyntaf sydd gennym yma yng Nghymru.
Rwy'n mynd i orffen ar y pwynt hwn, oherwydd rwyf am i'r ddadl hon orffen ar bwynt cadarnhaol. Rwy'n talu teyrnged i bob menyw sydd wedi cyflwyno eu hunain i sefyll etholiad yng Nghymru—mewn llywodraeth leol, yn y Senedd ac yn San Steffan. Rwy'n ymwybodol o'r geiriau a rannodd Julie Morgan gyda ni yn gynharach, a'i chyfraniad enfawr. Ac rwyf am ddiolch i Julie, yn arbennig, am hyrwyddo cynrychiolaeth menywod mewn gwleidyddiaeth ar bob cam a phob lefel o Lywodraeth—rydym wedi bod ar y daith honno gyda'n gilydd—ond hefyd am hyrwyddo'r gweithredu hynny, a arweiniodd, yn y Blaid Lafur, at efeillio, ac, mewn gwirioneddol, pe na bai'r gefeillio hwnnw wedi digwydd, y gweithredu cadarnhaol hynny, dydw i ddim yn credu y byddwn i yma heddiw. Ac rwy'n credu na fyddai llawer o fenywod eraill a safodd fel Aelodau Senedd Llafur Cymru yma heb weithredu cadarnhaol.
Felly, y pwynt yw—ac fe wnaeth Joyce y pwynt hwnnw hefyd, a Carolyn—y pwynt yw: ydych chi am geisio gwneud rhywbeth ar gyfer 2026, oherwydd mae hynny'n flaenoriaeth i mi, i wneud rhywbeth ymarferol ar gyfer 2026, i gael y canllawiau yma? Mae gennym ddyletswydd statudol i wneud hynny. A gaf i ofyn i chi ymuno â ni—pob plaid wleidyddol—i gael y canllawiau hynny, er mwyn sicrhau, pan ddown ni nôl yn 2026, i'r seithfed Senedd honno, y bydd, mewn gwirionedd, yn Senedd amrywiol, gyda chynrychiolaeth gyfartal o fenywod a mwy o amrywiaeth? Ac, wrth gwrs, yna bydd cyfle am adolygiad, Llywydd—os mai chi yw'r Llywydd—a byddwn ni'n gallu cael proses adolygu. Os nad yw'n amrywiol, rydym wedi methu. Felly, cymerwch yr her honno gen i heddiw, os gwelwch yn dda, i weithio gyda mi i sicrhau y gallwn ni gael yr amrywiaeth honno yn y seithfed Senedd.
Felly, diolch am roi sylw i hyn heddiw. Mae'n benderfyniad anodd, ond rwy'n credu bod yna ffordd gadarnhaol ymlaen hefyd. Ac a gawn ni rywfaint o gydweithredu, rhannu ymrwymiadau, i sicrhau bod y Senedd hon yn wirioneddol gynrychioliadol o bobl Cymru, sef yr hyn rydym i gyd yn dyheu amdano? Diolch yn fawr, a chefnogwch y cynnig os gwelwch yn dda.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes, mae yna wrthwynebiad. Felly, fe wnawn ni ohirio’r bleidlais tan inni gyrraedd y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There are objections. We will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Dyma ni’n cyrraedd hwnnw nawr, ac os nag oes yna dri Aelod yn dymuno i fi ganu’r gloch, fe awn ni’n syth i’r bleidlais. Mae’r unig bleidlais heno ar eitem 7, y cynnig rŷn ni newydd ei glywed, y cynnig o dan Reol Sefydlog 26.79 i dynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl. Dwi’n galw am bleidlais, felly, ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 40, neb yn ymatal, 12 yn erbyn. Felly, mae’r cynnig yna wedi ei dderbyn.
That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to the vote. The only vote this evening is on item 7, a motion under Standing Order 26.79 to withdraw the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill. I call for a vote on the motion, tabled in the name Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour, 40, no abstentions and 12 against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 7 - Cynnig o dan Reol Sefydlog 26.79 i dynnu Bil Senedd Cymru (Rhestrau Ymgeiswyr Etholiadol) yn ôl: O blaid: 40, Yn erbyn: 12, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 7 - Motion under Standing Order 26.79 to withdraw the Senedd Cymru (Electoral Candidate Lists) Bill: For: 40, Against: 12, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddiwedd ein gwaith ni am heddiw.
And that brings our proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:33.
The meeting ended at 18:33.