Y Cyfarfod Llawn
Plenary
03/07/2024Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf y prynhawn yma fydd y cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Gareth Davies.
Good afternoon and welcome to this Plenary session. The first item this afternoon will be questions to the Cabinet Secretary for Health and Social Care. The first question is from Gareth Davies.
1. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ddarpariaeth gofal iechyd cymunedol yn Sir Ddinbych? OQ61372
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on community healthcare provision in Denbighshire? OQ61372
Our vision in 'A Healthier Wales' is for people to have equity of access to an increasing range of community services to support them to stay well and live independently. Local partners are expected to collaborate to build community capacity and design and deliver more integrated and preventative services.
Ein gweledigaeth yn 'Cymru Iachach' yw i bobl gael mynediad cyfartal at amrywiaeth gynyddol o wasanaethau cymunedol i'w cefnogi i aros yn iach a byw'n annibynnol. Disgwylir i bartneriaid lleol gydweithio i adeiladu capasiti cymunedol a llunio a darparu mwy o wasanaethau integredig ac ataliol.
Thank you very much, Cabinet Secretary. The chronic lack of healthcare provision in Denbighshire is sadly getting worse week by week and can’t be ignored any longer. Residents across Denbighshire have had to put up with a hospital that has the worst-performing accident and emergency department, with the worst waiting times, in the worst-performing health board for far too long. Eleven years have passed since the commitment was made to build north Denbighshire community hospital in Rhyl in my constituency and people have lost hope that it’s ever going to happen. Ysbyty Glan Clwyd is quite literally at breaking point, yet there appears to be no urgency to do something about this. We’ve had 11 years of dithering and broken promises, with the First Minister saying in April that proposals are being drawn up for a facility that includes a minor injuries unit, intermediate care beds and integrated care, but that a strong business case must be presented to the Welsh Government. In other words, he has no intention of this ever happening and the suffering of people in my constituency is not a priority for this Government. So, an 80-year-old can wait over two years in agonising pain for a hip replacement because the Welsh Government would rather spend £120 million on more politicians in Cardiff Bay and 20 mph than spend money on community healthcare provision in north Wales. So, does the Cabinet Secretary share the regrets, which the former First Minister confessed, that the hospital was never built on his watch? And will the Welsh Government finally get the ball rolling on this vital and long-overdue service for the people of the Vale of Clwyd? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, mae'r diffyg darpariaeth gofal iechyd yn sir Ddinbych yn affwysol ac yn gwaethygu o wythnos i wythnos, ac ni ellir ei anwybyddu mwyach. Mae trigolion ar draws sir Ddinbych wedi gorfod dioddef ysbyty sydd â’r adran ddamweiniau ac achosion brys sy’n perfformio waethaf, gyda’r amseroedd aros gwaethaf yn y bwrdd iechyd sy’n perfformio waethaf, ers llawer gormod o amser. Mae 11 mlynedd wedi mynd heibio ers yr ymrwymiad i adeiladu ysbyty cymunedol gogledd sir Ddinbych yn y Rhyl yn fy etholaeth, ac mae pobl wedi anobeithio y bydd byth yn digwydd. Mae Ysbyty Glan Clwyd yn llythrennol ar ymyl y dibyn, ac eto, ymddengys nad oes unrhyw frys i wneud rhywbeth am hyn. Rydym wedi cael 11 mlynedd o din-droi a thorri addewidion, gyda’r Prif Weinidog yn dweud ym mis Ebrill fod cynigion yn cael eu llunio ar gyfer cyfleuster sy’n cynnwys uned mân anafiadau, gwelyau gofal canolraddol a gofal integredig, ond bod yn rhaid cyflwyno achos busnes cryf i Lywodraeth Cymru. Mewn geiriau eraill, nid oes ganddo unrhyw fwriad o weld hyn yn digwydd byth, ac nid yw dioddefaint pobl yn fy etholaeth yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Felly, gall dyn 80 oed aros dros ddwy flynedd mewn poen aruthrol am glun newydd am y byddai’n well gan Lywodraeth Cymru wario £120 miliwn ar ragor o wleidyddion ym Mae Caerdydd a'r terfyn 20 mya na gwario arian ar ddarpariaeth gofal iechyd cymunedol yng ngogledd Cymru. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn rhannu'r gofid, a gyfaddefodd y cyn Brif Weinidog, na chafodd yr ysbyty mo'i adeiladu pan oedd ef wrth y llyw? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru fwrw ymlaen o'r diwedd â'r gwasanaeth hanfodol a hirddisgwyliedig hwn i bobl Dyffryn Clwyd? Diolch.
Well, thanks very much, Gareth, for your question. I’ve got to tell you that the NHS in Betsi Cadwaladr is making more contacts than it's ever made before with the population there. Also, if you look at the number of GPs and the fact that they’ve all signed the new contract, it means that access to GPs is much better. I hope you have found in your postbag a significant reduction in the number of people complaining about getting access and in particular during the 8 a.m. bottleneck.
Let me turn now to the Royal Alexandra Hospital site, obviously when this was an initial proposal, the costs indicator was significantly less then the £100 million that it would now cost to build, and that’s because partly the Tory Government has allowed inflation to get absolutely out of control. So, it’s partly down to you. But let me tell you also that we are expecting the local health board to review its proposals for the Royal Alex Hospital. I’ve been to the Royal Alex Hospital; I’ve got a sense of what they’re looking to do and the approach—the new approach that you have outlined—was agreed at a board meeting on 28 March. We are now waiting for them to develop a full business case for the preferred new option, and the health board will be seeking approval from us for fees to develop the full business case. So, we’re waiting for that submission. That scheme is one that has been prioritised by the regional partnership board for submission to the health and social care integration and rebalancing capital fund for part funding to go towards the costs that it would require. So, it is very much still on the table, and I would be grateful if you could stop doing your scaremongering stories to the people, once again, in north Wales.
Wel, diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn, Gareth. Mae'n rhaid imi ddweud wrthych fod y GIG ym mwrdd Betsi Cadwaladr yn gwneud mwy o gysylltiadau nag erioed gyda'r boblogaeth yno. Hefyd, os edrychwch ar nifer y meddygon teulu a’r ffaith bod pob un ohonynt wedi llofnodi’r contract newydd, golyga hynny fod mynediad at feddygon teulu yn llawer gwell. Rwy'n gobeithio eich bod wedi gweld gostyngiad sylweddol yn eich bag post yn nifer y bobl sy’n cwyno am gael mynediad, ac yn enwedig yn ystod y dagfa 8 a.m.
Gadewch imi droi nawr at safle Ysbyty'r Royal Alexandra, yn amlwg, pan oedd hwn yn gynnig cychwynnol, roedd y dangosydd costau gryn dipyn yn llai na’r £100 miliwn y byddai’n ei gostio bellach i’w adeiladu, ac mae hynny'n rhannol am fod y Llywodraeth Dorïaidd wedi caniatáu i chwyddiant fynd allan o reolaeth yn llwyr. Felly, mae'n rhannol o'ch herwydd chi. Ond gadewch imi ddweud wrthych hefyd ein bod yn disgwyl i'r bwrdd iechyd lleol adolygu ei gynigion ar gyfer Ysbyty'r Royal Alexandra. Rwyf wedi bod yn Ysbyty'r Royal Alexandra; mae gennyf synnwyr o’r hyn y maent yn gobeithio ei wneud a'r dull gweithredu—y dull gweithredu newydd yr ydych chi wedi’i amlinellu—mewn cyfarfod bwrdd ar 28 Mawrth. Rydym nawr yn aros iddynt ddatblygu achos busnes llawn ar gyfer yr opsiwn newydd a ffefrir, a bydd y bwrdd iechyd yn ceisio cymeradwyaeth gennym ni ar gyfer ffioedd i ddatblygu’r achos busnes llawn. Felly, rydym yn aros iddynt gyflwyno hwnnw. Mae’r cynllun hwnnw’n un sydd wedi’i flaenoriaethu gan y bwrdd partneriaeth rhanbarthol i gael ei gyflwyno i’r gronfa gyfalaf integreiddio ac ailgydbwyso iechyd a gofal cymdeithasol ar gyfer cyllid rhannol i fynd tuag at y costau y byddai eu hangen arno. Felly, mae’n sicr yn dal ar y bwrdd, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi’r gorau i ledaenu straeon codi bwganod, unwaith eto, i'r bobl yng ngogledd Cymru.
2. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru ar ddarparu bwydydd sydd wedi'u prosesu'n helaeth i gleifion yn ysbytai'r GIG? OQ61371
2. What is the Welsh Government's policy on the provision of ultra-processed foods to patients in NHS hospitals? OQ61371
A comprehensive review of the all-Wales nutrition and catering standards for food and fluid provision for hospital in-patients is currently under way. This review will be informed by expert advice from the Scientific Advisory Committee on Nutrition, which will include emerging evidence on ultra-processed food.
Mae adolygiad cynhwysfawr o safonau maeth ac arlwyo Cymru ar gyfer bwyd a diod i gleifion mewnol ysbytai yn mynd rhagddo ar hyn o bryd. Bydd yr adolygiad hwn yn cael ei lywio gan gyngor arbenigol gan y Pwyllgor Cynghori Gwyddonol ar Faetheg, a fydd yn cynnwys tystiolaeth sy'n datblygu ar fwyd wedi'i brosesu'n helaeth.
Thank you for that reply, Cabinet Secretary. Sadly, we know only too well that budgetary constraints push NHS managers to secure food at the lowest possible price and, far too often, this means utilising ultra-processed food. Yesterday, you launched a consultation on a new Bill to tackle the promotion and sale of unhealthy foods, yet we are still allowing such foods to be provided to patients in our hospitals. Cabinet Secretary, what steps are you taking to ensure that all meals provided in the NHS are not only nutritious, but also use the best local produce and are reflective of individual dietary requirements?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, fe wyddom yn iawn fod cyfyngiadau cyllidebol yn gwthio rheolwyr y GIG i gaffael bwyd am y pris isaf posibl, ac yn rhy aml o lawer, mae hyn yn golygu defnyddio bwyd wedi'i brosesu'n helaeth. Ddoe, lansiwyd ymgynghoriad gennych ar Fil newydd i gyfyngu ar hyrwyddo a gwerthu bwydydd nad ydynt yn iach, ac eto rydym yn dal i ganiatáu i fwydydd o’r fath gael eu darparu i gleifion yn ein hysbytai. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau a gymerir gennych i sicrhau bod yr holl brydau a ddarperir yn y GIG nid yn unig yn faethlon, ond hefyd yn defnyddio’r cynnyrch lleol gorau ac yn adlewyrchu gofynion dietegol unigolion?
Thank you very much, Altaf, and, as I say, we are looking at this. This review is being undertaken and I'm expecting that to report in August. And we have got a group of absolute experts who are looking in particular at the issue of ultra-processed foods within that. You are right—we've got to take this really seriously. We do have an obesity crisis in Wales. Sixty per cent of the population are overweight or obese. We do have to make certain interventions. We've got to make it easier for people to eat the right food. That's part of the reason why we've gone out to consultation this week on the new regulations, which are going to make it more difficult for supermarkets, for example, to put the kind of foods that we all feel tempted by right next to the cash desk, making sure, for example, that you can't just keep on going back for your full-fat coke refill time and time again—all of these things. We've got to make it easier for people, and that's part of the reason why we'll be introducing those regulations.
But you're quite right—we've got to take hospital food seriously. That's why this report was commissioned. And let's not forget that, actually, Audit Wales has also undertaken a number of reviews of hospital nutrition and catering, and the audit commission in Wales examined the topic in 2011 and 2016, and 10 of the recommendations in the Public Accounts Committee report were actually implemented by December 2019. So, we're making progress, but, then, the real issue is that the ultra-processed issue is becoming more acute.
Diolch yn fawr iawn, Altaf, ac fel y dywedaf, rydym yn edrych ar hyn. Mae'r adolygiad hwn yn mynd rhagddo ac rwy’n disgwyl iddo adrodd ym mis Awst. Ac mae gennym grŵp o arbenigwyr ardderchog sy'n edrych yn benodol yn yr adolygiad hwnnw ar fater bwydydd wedi'u prosesu'n helaeth. Rydych chi'n iawn—mae'n rhaid inni fod o ddifrif ynglŷn â hyn. Mae gennym argyfwng gordewdra yng Nghymru. Mae 60 y cant o'r boblogaeth dros eu pwysau neu'n ordew. Mae’n rhaid i ni wneud ymyriadau penodol. Mae'n rhaid i ni ei gwneud yn haws i bobl fwyta'r bwyd iawn. Dyna ran o'r rheswm pam ein bod wedi dechrau ymgynghori yr wythnos hon ar y rheoliadau newydd, sy'n mynd i'w gwneud yn anos i archfarchnadoedd, er enghraifft, roi'r math o fwydydd sy'n temtio pob un ohonom wrth ymyl y ddesg dalu, a sicrhau, er enghraifft, na allwch barhau i fynd yn ôl i ail-lenwi eich diod ysgafn llawn siwgr dro ar ôl tro—yr holl bethau hyn. Mae'n rhaid i ni ei gwneud yn haws i bobl, a dyna ran o'r rheswm pam y byddwn yn cyflwyno'r rheoliadau hynny.
Ond rydych chi'n llygad eich lle—mae'n rhaid inni fod o ddifrif ynghylch bwyd ysbyty. Dyna pam y comisiynwyd yr adroddiad hwn. A gadewch inni beidio ag anghofio bod Archwilio Cymru hefyd wedi cynnal nifer o adolygiadau o faeth ac arlwyo mewn ysbytai, ac archwiliodd y comisiwn archwilio yng Nghymru y mater yn 2011 a 2016, ac roedd 10 o'r argymhellion yn adroddiad y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wedi'u rhoi ar waith erbyn mis Rhagfyr 2019. Felly, rydym yn gwneud cynnydd, ond yr hyn a welwn yw bod bwyd wedi ei brosesu’n helaeth yn dod yn broblem fwy enbyd.
Llefarwyr y pleidiau nawr sy'n gofyn cwestiynau. Altaf Hussain eto.
The party spokespeople now to ask questions. Altaf Hussain once again.
Thank you very much, Presiding Officer. Cabinet Secretary, on Monday, the Royal College of Nursing in Wales revealed that less than a quarter of all shifts in Wales have sufficient registered nurses. The RCN's last shift survey, which asked nursing staff in Wales about their experiences on their most recent shift, uncovered alarming shortages that are impacting patient safety. Over three quarters of nurses in Wales who participated in the survey reported that the number of nursing staff was not sufficient to meet the needs of patients safely. Around eight in 10 respondents believe that the staffing level on their last shift of the day at work would have been made safer if there was a maximum patient-to-nurse ratio in their workplace. The RCN are calling for the 2016 Nurse Staffing Levels (Wales) Act to be amended to reduce the nurse-to-patient ratios in all settings, and to allow nurses time to care. Therefore, Cabinet Secretary, what steps are you taking to address these critical shortages, and to address the concerns of our nurses?
Diolch yn fawr, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, ddydd Llun, datgelodd y Coleg Nyrsio Brenhinol yng Nghymru fod mwy na thri chwarter yr holl shifftiau yng Nghymru heb ddigon o nyrsys cofrestredig. Mae arolwg shifftiau diwethaf y Coleg Nyrsio Brenhinol, a ofynnodd i staff nyrsio yng Nghymru ynglŷn â'u profiadau ar eu shifft ddiweddaraf, wedi datgelu prinder brawychus sy’n effeithio ar ddiogelwch cleifion. Dywedodd dros dri chwarter y nyrsys yng Nghymru a gymerodd ran yn yr arolwg nad oedd nifer y staff nyrsio yn ddigonol i ddiwallu anghenion cleifion yn ddiogel. Mae oddeutu wyth o bob 10 o ymatebwyr yn credu y byddai’r lefel staffio ar eu shifft olaf o’r dydd yn y gwaith wedi bod yn fwy diogel pe bai uchafswm y gymhareb cleifion i nyrsys ar waith yn eu gweithle. Mae’r Coleg Nyrsio Brenhinol yn galw am ddiwygio Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016 i leihau’r cymarebau nyrsys i gleifion ym mhob lleoliad, ac i roi amser i nyrsys ofalu. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau rydych chi'n eu cymryd i fynd i’r afael â’r prinder difrifol hwn, ac i fynd i’r afael â phryderon ein nyrsys?
Well, thank you very much, Altaf Hussain, and you'll know that we are taking this very seriously. The fact is we are training more nurses than ever before. We've put more money into it. We've got international recruitment exercises, including with India, and specifically Kerala, to get more excellent nurses from abroad. Also, we are making sure that there is flexibility by default allowed. So, people want to have that flexibility. What that means is that we're more likely to get them as substantive posts rather than agency nurses. And if you look at what's happening in relation to agency nurses, the amount that we're spending on agency has come down significantly as a result of that shift. So, I'm pleased to see that that's happening.
Wel, diolch yn fawr iawn, Altaf Hussain, ac fe fyddwch yn gwybod ein bod o ddifrif ynglŷn â hyn. Y ffaith amdani yw ein bod yn hyfforddi mwy o nyrsys nag erioed o'r blaen. Rydym wedi rhoi mwy o arian tuag at hyn. Mae gennym ymarferion recriwtio rhyngwladol, gan gynnwys gydag India, ac yn benodol, Kerala, i ddenu mwy o nyrsys rhagorol o dramor. Hefyd, rydym yn sicrhau y caniateir hyblygrwydd yn ddiofyn. Mae pobl yn dymuno cael yr hyblygrwydd hwnnw. Yr hyn y mae hynny'n ei olygu yw ein bod yn fwy tebygol o'u cael fel swyddi parhaol yn hytrach na nyrsys asiantaeth. Ac os edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd mewn perthynas â nyrsys asiantaeth, mae'r swm a wariwn ar staff asiantaeth wedi gostwng yn sylweddol o ganlyniad i'r newid hwnnw. Felly, rwy'n falch o weld bod hynny'n digwydd.
Thank you, Cabinet Secretary. Of course, the main challenge is retaining nursing staff. There are currently around 2,700 registered nurse vacancies across NHS Wales. If we are to have any hope of filling those vacancies and retaining existing staff, then we have to, in the words of the executive director of the Royal College of Nursing Cymru, ensure
'that nurses are valued and rewarded if there is to be a sustained supply to meet those staffing levels.
'This means delivering every promise made to our members that ended our industrial action. The solution to this crisis starts with valuing nursing staff and giving them the time to care.'
Nurses have said they feel insulted by what was offered to them in comparison to NHS doctors. Sadly, this adds to the narrative that nurses are not valued. Cabinet Secretary, you made a number of commitments to nurses in order for them to abandon their industrial action. When will you deliver on those promises?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, y brif her yw cadw staff nyrsio. Ar hyn o bryd, mae oddeutu 2,700 o swyddi nyrsys cofrestredig gwag yn GIG Cymru. Os ydym am gael unrhyw obaith o lenwi’r swyddi gwag hynny a chadw staff presennol, mae’n rhaid i ni, yng ngeiriau cyfarwyddwr gweithredol y Coleg Nyrsio Brenhinol yng Nghymru, sicrhau
'bod nyrsys yn cael eu gwerthfawrogi a'u gwobrwyo os ydym am gael cyflenwad parhaus i fodloni'r lefelau staffio hynny.
'Mae hyn yn golygu cyflawni pob addewid a wnaed i'n haelodau i ddod â'n gweithredu diwydiannol i ben. Mae'r ateb i'r argyfwng hwn yn dechrau gyda gwerthfawrogi staff nyrsio a rhoi'r amser iddynt ofalu.'
Mae nyrsys wedi dweud eu bod yn teimlo bod yr hyn a gynigiwyd iddynt o gymharu â meddygon y GIG yn sarhad. Yn anffodus, mae hyn yn ychwanegu at y naratif nad yw nyrsys yn cael eu gwerthfawrogi. Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch chi nifer o ymrwymiadau i nyrsys er mwyn iddynt roi'r gorau i'w gweithredu diwydiannol. Pryd fyddwch chi'n gwireddu'r addewidion hynny?
Thanks very much. Well, we're obviously waiting until the general election is over, and then we'll be waiting for the recommendations of the pay review board to be published, and then we will, obviously, need to enter a negotiation on where we settle in relation to salaries this year. I do think it's probably worth looking at the fact that, actually, we've just come out of a very difficult negotiation with the doctors, as you say. Some of those junior doctors were actually paid less than nurses, and I do think that we do have to recognise that junior doctors in particular needed a significant uplift, and that is certainly what we've given them.
Can I just also say that you're quite right about retaining the existing staff, which is why we've built this flexibility in, which is why we've got a workforce implementation plan? Much of that is already being delivered. But you're quite right—I think one of the issues we've got to consider also—. You talked about getting the right ratio of nurses and, of course, we do have the Nurse Staffing Levels (Wales) Act 2016, but it's interesting that the health committee of the Senedd has recently written a report on this and they did not follow the recommendations outlined by the RCN, which suggested that we should have that ratio outside of certain hospital settings. I think that we've got to take this team approach, which is so crucial in the NHS. Let's keep nurses working to the top of their licence, and if we can get other people to take the strain off them, at perhaps different grades, then why is that a bad thing?
Diolch yn fawr. Wel, rydym yn amlwg yn aros tan ar ôl yr etholiad cyffredinol, ac yna byddwn yn aros i argymhellion y bwrdd adolygu cyflogau gael eu cyhoeddi, ac yna, yn amlwg, bydd angen inni ddechrau negodi ar ble rydym yn setlo mewn perthynas â chyflogau eleni. Credaf ei bod yn werth edrych ar y ffaith ein bod newydd ddod allan o gyfnod negodi anodd iawn gyda'r meddygon, fel y dywedwch. Roedd rhai o’r meddygon iau hynny ar gyflogau llai na nyrsys mewn gwirionedd, a chredaf fod yn rhaid inni gydnabod bod angen codiad cyflog sylweddol ar feddygon iau yn enwedig, ac yn sicr, dyna rydym wedi’i roi iddynt.
A gaf i ddweud hefyd eich bod yn llygad eich lle ynglŷn â chadw'r staff presennol, a dyna pam ein bod wedi cynnwys yr hyblygrwydd hwn, a dyna pam fod gennym gynllun gweithredu ar gyfer y gweithlu? Mae llawer o hynny eisoes yn cael ei gyflawni. Ond rydych chi'n llygad eich lle—credaf mai un o'r materion y mae'n rhaid inni eu hystyried hefyd—. Fe sonioch chi am gael y gymhareb gywir o nyrsys, ac wrth gwrs, mae gennym Ddeddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016, ond mae'n ddiddorol fod pwyllgor iechyd y Senedd wedi ysgrifennu adroddiad ar hyn yn ddiweddar, ac ni wnaethant ddilyn yr argymhellion a amlinellwyd gan y Coleg Nyrsio Brenhinol, a oedd yn awgrymu y dylem gael y gymhareb honno y tu allan i leoliadau ysbytai penodol. Rwy'n credu bod yn rhaid inni fabwysiadu'r dull tîm hwn, sydd mor hanfodol yn y GIG. Gadewch inni gadw nyrsys yn gweithio ar frig eu trwydded, ac os gallwn gael pobl eraill i fynd â rhywfaint o'r straen oddi arnynt, ar raddfeydd gwahanol efallai, pam fod hynny'n beth drwg?
Thank you again, Cabinet Secretary. Sadly, the direct consequences of the shortage of nurses is not only the impact on patient safety, but the number of people waiting in pain for treatment in our NHS. We have the longest waiting lists in the UK and over 21,000 people waiting longer than two years for treatment. This is shameful. Cabinet Secretary, Sir Keir Starmer is seeking to become the next occupant of No. 10. He has promised to treat 2 million more patients each year in order to tackle waiting lists in England. How are you planning to tackle Wales's ever-growing waiting lists? What is the Welsh Government plan?
Diolch eto, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, mae canlyniadau uniongyrchol y prinder nyrsys nid yn unig yn effeithio ar ddiogelwch cleifion, ond hefyd ar nifer y bobl sy’n aros mewn poen am driniaeth yn ein GIG. Mae gennym y rhestrau aros hiraf yn y DU, a thros 21,000 o bobl yn aros yn hwy na dwy flynedd am driniaeth. Mae hyn yn gywilyddus. Ysgrifennydd y Cabinet, mae Syr Keir Starmer yn ceisio dod yn ddeiliad nesaf Rhif 10. Mae wedi addo trin 2 filiwn yn rhagor o gleifion bob blwyddyn er mwyn mynd i’r afael â rhestrau aros yn Lloegr. Sut y bwriadwch chi fynd i’r afael â’r rhestrau aros cynyddol yng Nghymru? Beth yw cynllun Llywodraeth Cymru?
Thanks very much. As you will know, Altaf, the longest waits have fallen 70 per cent since their peak in March 2022, and I'm not going to apologise for the fact that we treat the most urgent cases first. We, of course, also count waiting times very differently from England. We count, as you will know, diagnostics and therapies, and they don't do that in England, so I think we're more honest with the public. And I think it's probably worth emphasising as well that the average waiting time for treatment is 22 weeks. We're also, of course, living with a much older, sicker and poorer population than they do in England. Of course, if Labour is elected and that money goes into the NHS, then we will get a consequential from that and, obviously, it will be up to the Cabinet to determine how we spend that money. I will certainly be making the case, and I think I have managed to make the case, for a proportion of that, at least, if not all of it, to come to help us to tackle those waiting lists, which, of course, are the biggest headache, probably, for me at the moment.
Diolch yn fawr. Fel y gwyddoch, Altaf, mae’r amseroedd aros hiraf wedi gostwng 70 y cant ers eu lefel uchaf ym mis Mawrth 2022, ac nid wyf yn mynd i ymddiheuro am y ffaith ein bod yn trin yr achosion mwyaf difrifol yn gyntaf. Wrth gwrs, rydym hefyd yn cyfrif amseroedd aros yn wahanol iawn i Loegr. Fel y gwyddoch, rydym yn cyfrif diagnosteg a therapïau, ac nid ydynt yn gwneud hynny yn Lloegr, felly credaf ein bod yn fwy gonest gyda’r cyhoedd. A chredaf ei bod yn werth pwysleisio hefyd mai'r amser aros cyfartalog am driniaeth yw 22 wythnos. Hefyd, wrth gwrs, rydym yn byw gyda phoblogaeth lawer hŷn, salach a thlotach nag sydd ganddynt yn Lloegr. Wrth gwrs, os caiff Llafur eu hethol a bod yr arian hwnnw’n mynd i’r GIG, byddwn yn cael cyllid canlyniadol yn sgil hynny, ac yn amlwg, mater i’r Cabinet fydd penderfynu sut y gwariwn yr arian hwnnw. Byddaf yn sicr yn dadlau'r achos, a chredaf fy mod wedi llwyddo i ddadlau'r achos dros gyfran o'r arian hwnnw, o leiaf, os nad y cyfan, i’n helpu i fynd i’r afael â’r rhestrau aros hynny, sef y pen tost mwyaf, mae'n debyg, i mi ar hyn o bryd.
Llefarydd Plaid Cymru, Mabon ap Gwynfor.
Plaid Cymru spokesperson, Mabon ap Gwynfor.
Diolch, Llywydd. Well, an interesting response there by the Cabinet Secretary at the end. As we've long suspected, however, the incoming Labour Government's embrace of Tory designated fiscal rules and a refusal to countenance progressive tax-raising measures, such as aligning capital gains tax with income tax, only means one thing: more austerity. Last week the Wales Governance Centre calculated that UK Labour's spending plans will result in a shortfall for non-ring-fenced areas in the Welsh budget of £248 million in 2025-26, rising to £683 million by 2028-29. So, can the Cabinet Secretary, therefore, confirm how this will affect the social care budget in Wales next year, and where does she anticipate the resultant cuts will land?
Diolch, Lywydd. Wel, ymateb diddorol gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y diwedd yno. Fel rydym wedi amau ers tro, fodd bynnag, dim ond un peth y bydd derbyniad y Llywodraeth Lafur newydd o reolau cyllidol y Torïaid wrth iddynt wrthod ystyried mesurau codi treth blaengar, megis alinio treth ar enillion cyfalaf â threth incwm, yn ei olygu: mwy o gyni. Yr wythnos diwethaf, cyfrifodd Canolfan Llywodraethiant Cymru y bydd cynlluniau gwariant Llafur y DU yn arwain at ddiffyg i feysydd nad ydynt wedi'u clustnodi yng nghyllideb Cymru o £248 miliwn yn 2025-26, gan godi i £683 miliwn erbyn 2028-29. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau felly sut y bydd hyn yn effeithio ar y gyllideb gofal cymdeithasol yng Nghymru y flwyddyn nesaf, a ble mae'n rhagweld y bydd y toriadau canlyniadol yn cael eu gwneud?
Well, you'll be aware that it is for us to determine where the money goes in Wales, and the fact is that we determine differently and we probably will continue to determine differently, because we'll do what we think is right for the Welsh population. This year, for example, we have spent 4 per cent additional funding on the NHS, whereas it's only gone up 1 per cent in England. We'll wait until we see what the books look like, we'll wait until we see the additional money that comes in, and then, of course, we will have to determine how we spend that money, and there are lots of calls on that money, as you'll be aware. It is interesting, Plaid, of course, wants to tax and tax and tax; that is the story of Plaid—there's this magic money tree that just keeps on giving. That, I think, is something that I hope the public will have heard this afternoon, that Plaid are interested in taxing and taxing and taxing.
Wel, fe fyddwch yn ymwybodol mai ni sydd i benderfynu i ble mae'r arian yn mynd yng Nghymru, a'r ffaith amdani yw ein bod yn penderfynu'n wahanol ac mae'n debyg y byddwn yn parhau i benderfynu'n wahanol, gan y byddwn yn gwneud yr hyn y credwn ei fod yn iawn ar gyfer poblogaeth Cymru. Eleni, er enghraifft, rydym wedi gwario 4 y cant yn ychwanegol ar y GIG, er mai 1 y cant yn unig o gynnydd a welwyd yn Lloegr. Byddwn yn aros i weld sut olwg sydd ar y llyfrau, byddwn yn aros i weld pa arian ychwanegol a ddaw i mewn, ac yna, wrth gwrs, bydd yn rhaid inni benderfynu sut y gwariwn yr arian hwnnw, ac mae llawer o alwadau ar yr arian hwnnw, fel y gwyddoch. Mae’n ddiddorol, mae Plaid Cymru, wrth gwrs, am drethu a threthu a threthu; dyna yw stori Plaid Cymru—maent yn credu bod coeden arian hud i'w chael sy'n rhoi ac yn rhoi. Credaf fod hynny'n rhywbeth y gobeithiaf y bydd y cyhoedd wedi’i glywed y prynhawn yma, sef bod Plaid Cymru yn dymuno trethu a threthu a threthu.
The Cabinet Secretary sounds like someone from the Conservative Government in London when she speaks here. Of course, the consequences of Starmer's vision for public services is that the incoming UK Labour Government will fall into the same trap this Government in Wales has been stuck in for years when it comes to funding health services—it's the false economy of throwing money to plug front-line gaps, while resourcing for social care and public health programmes is left to wither on the vine.
So, let's be honest with the public in a way that Labour has so far failed to be. Firstly, the Welsh Government's own tax conference concluded that the NHS will need additional spending of £1.5 billion over the next three years to simply meet the current demand. Secondly, UK Labour's funding over the same period for ring-fenced services will deliver consequentials for Wales that, even if they're allocated in full to health, are insufficient to cover this demand. So, does the Cabinet Secretary accept that, based on the fiscal outlook that I've just laid out, the incoming Labour Government's spending plans will leave the Welsh Government with no other option but to find substantial savings from elsewhere in the budget just to keep the Welsh NHS afloat?
Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn swnio fel rhywun o’r Llywodraeth Geidwadol yn Llundain pan fo'n siarad yma. Wrth gwrs, canlyniadau gweledigaeth Starmer ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yw y bydd Llywodraeth Lafur newydd y DU yn disgyn i’r un fagl ag y mae’r Llywodraeth hon yng Nghymru wedi bod yn sownd ynddi ers blynyddoedd o ran ariannu gwasanaethau iechyd—economi ffug gwario arian ar lenwi bylchau yn y rheng flaen, tra bo'r adnoddau ar gyfer rhaglenni gofal cymdeithasol ac iechyd y cyhoedd yn cael eu gadael i wywo.
Felly, gadewch inni fod yn onest gyda’r cyhoedd mewn ffordd nad yw Llafur wedi bod hyd yma. Yn gyntaf, daeth cynhadledd drethi Llywodraeth Cymru ei hun i'r casgliad y bydd angen gwariant ychwanegol o £1.5 biliwn ar y GIG dros y tair blynedd nesaf i ateb y galw presennol yn unig. Yn ail, bydd cyllid Llafur y DU dros yr un cyfnod ar gyfer gwasanaethau wedi'u clustnodi yn sicrhau cyllid canlyniadol i Gymru sydd, hyd yn oed pe caiff ei ddyrannu'n llawn i iechyd, yn annigonol i ateb y galw hwn. Felly, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn, yn seiliedig ar y rhagolygon cyllidol yr wyf newydd eu disgrifio, y bydd cynlluniau gwariant y Llywodraeth Lafur newydd yn gadael Llywodraeth Cymru heb unrhyw opsiwn arall ond dod o hyd i arbedion sylweddol o fannau eraill yn y gyllideb er mwyn cadw GIG Cymru yn weithredol?
Well, there's no question about it, we are living in challenging times. I don't think anybody understands that more than we do in the Cabinet. We had to go through some really, really difficult decisions last year, and you went through some difficult decisions when you were in a partnership agreement with us. We both agreed that social care was really important and social care was absolutely central to that, but it was also telling that you didn't put a penny towards the budget when it came to how we enact the difference in relation to social care. So, I think that, if you are going to make some suggestions in this space, it would have been good to have seen you put some money on the table in relation to the issues that you prioritise.
Wel, nid oes dwywaith amdani, rydym yn byw mewn cyfnod heriol. Ni chredaf fod unrhyw un yn deall hynny'n well na ni yn y Cabinet. Bu’n rhaid inni wneud penderfyniadau gwirioneddol anodd y llynedd, ac fe wyneboch chi benderfyniadau anodd pan oeddech chi mewn cytundeb cydweithio â ni. Roeddem yn cytuno bod gofal cymdeithasol yn wirioneddol bwysig, a bod gofal cymdeithasol yn gwbl ganolog i hynny, ond roedd hefyd yn dweud llawer na roesoch chi'r un geiniog tuag at y gyllideb o ran sut i weithredu'r gwahaniaeth mewn perthynas â gofal cymdeithasol. Felly, os ydych chi'n mynd i wneud awgrymiadau yn y cyswllt hwn, rwy'n credu y byddai wedi bod yn dda eich gweld chi'n rhoi arian ar y bwrdd mewn perthynas â'r materion yr ydych yn eu blaenoriaethu.
A surprising response again from the Cabinet Secretary. Might I remind her that we're not in Government and she is in Government and you're in charge of health here? The cuts will come with you having to carry them out. The most frustrating aspect of this bleak outlook is that there is an alternative, namely scrapping the outdated Barnett formula and replacing it with a funding model that fully reflects the health needs of our society. We've had sticking-plaster solutions compounded by years of austerity and a pandemic that has stretched our NHS to breaking point, yet the challenges keep on growing. Our population is ageing faster than the rest of the UK, and it'll take years to undo the damage of austerity in entrenching health inequalities that cost our NHS £322 million each year. So, when we hear the First Minister say that he's got everything he's asked for from a Labour manifesto that says absolutely nothing on fair funding for Wales, that tells us that the Labour Party have no intention of changing course from the unsustainable path our NHS is currently on. This isn't change, this is more of the managed decline that we've come so used to in Wales. We in Plaid Cymru firmly believe that the fight for economic fairness for Wales is an inextricable part of securing a sustainable future for our NHS. Why doesn't your Government?
Ymateb syfrdanol eto gan Ysgrifennydd y Cabinet. A gaf i ei hatgoffa nad ydym mewn Llywodraeth a'i bod hi mewn Llywodraeth ac mai chi sy'n gyfrifol am iechyd yma? Bydd y toriadau'n dod, a chi a fydd yn gorfod eu gwneud. Yr agwedd fwyaf rhwystredig ar y rhagolygon llwm hyn yw bod dewis arall i'w gael, sef cael gwared ar fformiwla Barnett, sydd wedi hen ddyddio, a chyflwyno model ariannu yn ei lle sy’n adlewyrchu anghenion iechyd ein cymdeithas yn llawn. Rydym wedi cael atebion dros dro wedi'u gwaethygu gan flynyddoedd o gyni a phandemig y bu bron iddo ddinistrio ein GIG, ac eto mae'r heriau'n parhau i dyfu. Mae ein poblogaeth yn heneiddio’n gyflymach na gweddill y DU, a bydd yn cymryd blynyddoedd i ddadwneud y difrod a wnaed gan gyni yn gwaethygu anghydraddoldebau iechyd sy’n costio £322 miliwn i’n GIG bob blwyddyn. Felly, pan glywn y Prif Weinidog yn dweud bod ganddo bopeth y gofynnodd amdano mewn maniffesto Llafur, nad yw'n dweud unrhyw beth o gwbl ynglŷn â chyllid teg i Gymru, mae hynny’n dweud wrthym nad oes gan y Blaid Lafur unrhyw fwriad o newid o’r llwybr anghynaliadwy y mae ein GIG arno ar hyn o bryd. Nid newid mohono, ond mwy o'r dirywiad wedi'i reoli yr ydym wedi dod i arfer ag ef yng Nghymru. Rydym ni ym Mhlaid Cymru yn credu’n gryf fod y frwydr dros degwch economaidd i Gymru yn rhan annatod o sicrhau dyfodol cynaliadwy i’n GIG. Pam nad yw eich Llywodraeth yn credu hynny?
Well, I can tell you our Government has, actually, prioritised the NHS over everything else. We have seen a 4 per cent increase in relation to funding on the NHS, when they've only given a 1 per cent increase in England. So, that's not something for us to apologise for, it's something that is demonstrable in terms of where we set our priorities. And I think it is probably worth emphasising the fact—and I do lament the fact that we're no longer in a partnership agreement—it probably is worth emphasising that, you know, we're talking about a £22 billion budget. But within that budget there was a certain amount of money that Plaid Cymru wanted to ring-fence for the projects that they wanted, and there wasn't any money for health nor social care, and I do think you've got to take a certain amount of responsibility for that. You could have prioritised that. That was not a priority of yours.
Wel, gallaf ddweud wrthych fod ein Llywodraeth wedi blaenoriaethu'r GIG uwchlaw popeth arall. Rydym wedi gweld cynnydd o 4 y cant mewn perthynas â chyllid i'r GIG, pan nad ydynt ond wedi rhoi cynnydd o 1 y cant yn Lloegr. Felly, nid yw hynny'n rhywbeth inni ymddiheuro yn ei gylch, mae'n rhywbeth sy'n dangos beth yw ein blaenoriaethau. Ac rwy'n credu ei bod yn werth pwysleisio'r ffaith—ac rwy'n gresynu at y ffaith nad ydym mewn cytundeb cydweithio mwyach—mae'n debyg ei bod yn werth pwysleisio ein bod, mewn gwirionedd, yn sôn am gyllideb o £22 biliwn. Ond o fewn y gyllideb honno, roedd rhywfaint o arian yr oedd Plaid Cymru am ei glustnodi ar gyfer y prosiectau yr oeddent am eu gweld, ac nid oedd unrhyw arian ar gyfer iechyd na gofal cymdeithasol, ac rwy'n credu bod yn rhaid ichi gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am hynny. Gallech fod wedi blaenoriaethu hynny. Nid oedd hynny’n flaenoriaeth i chi.
3. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella canlyniadau i bobl yng Nghwm Cynon a gaiff eu heffeithio gan ganser yr ysgyfaint? OQ61362
3. What are the Welsh Government's priorities for improving outcomes for people in Cynon Valley who are affected by lung cancer? OQ61362
The Welsh Government has published a policy for cancer that focuses on ensuring people have access to high-quality diagnostic and treatment services for conditions such as lung cancer. Our approach is based on supporting NHS organisations to deliver care in line with clinical standards.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi polisi ar gyfer canser sy’n canolbwyntio ar sicrhau bod pobl yn gallu cael gafael ar wasanaethau diagnostig a thriniaeth o ansawdd uchel ar gyfer cyflyrau fel canser yr ysgyfaint. Mae ein hymagwedd yn seiliedig ar gefnogi sefydliadau'r GIG i ddarparu gofal yn unol â safonau clinigol.
Thank you, Cabinet Secretary. Early diagnosis of lung cancer is critical. Six in 10 people survive their cancer for five years or more if it's been diagnosed at its earliest stage, compared to less than one in 10 at its latest. Lung health checks can be a real game changer, and a team from Cwm Taf Morgannwg University Health Board has recently won the early detection and diagnosis award for their transformational lung health check pilot programme at the Moondance Cancer Awards. It's an excellent pilot. So, Cabinet Secretary, I know that you'll join me in congratulating all the winners. But what plans are there to roll out this project across Wales, so we can detect lung cancer cases as early as possible?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae diagnosis cynnar o ganser yr ysgyfaint yn hollbwysig. Mae chwech o bob 10 o bobl yn goroesi eu canser am bum mlynedd neu fwy os gwnaed diagnosis ar ei gam cynharaf, o gymharu â llai nag un o bob 10 ar ei gam hwyraf. Gall archwiliadau iechyd yr ysgyfaint wneud gwahaniaeth gwirioneddol, ac yn ddiweddar, mae tîm o Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg wedi ennill y wobr canfod a diagnosis cynnar am eu rhaglen beilot drawsnewidiol o archwiliadau iechyd yr ysgyfaint yng Ngwobrau Canser Moondance. Mae'n rhaglen beilot ardderchog. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n gwybod y gwnewch chi ymuno â mi i longyfarch yr holl enillwyr. Ond pa gynlluniau sydd ar y gweill i gyflwyno’r prosiect hwn ledled Cymru, fel y gallwn ganfod achosion o ganser yr ysgyfaint cyn gynted â phosibl?
Thanks very much. And I've got to tell you that I was at those awards and it was one of the most uplifting things that I've been involved with this year. So, congratulations to everybody who were nominated, but in particular to those who won and in particular to that Cwm Taf pilot that you've mentioned. And I was, actually, thrilled to go and visit the pilot in Ysbyty Cwm Rhondda back in January, and it was fascinating just to see how they target people, how they're working with GPs and how they're catching that cancer early, as you said. So, it is a model that we are looking to develop. We funded Public Health Wales to undertake the scoping work for this, and we expect this to report by quarter 3 next year, and after that, of course, we will be looking to see how it may be possible to roll that out across the whole of Wales.
I just want to also mention, in relation to your constituency, Aberdare—I was just reading AberdareOnline, as I do on a Wednesday afternoon, and it was really great to see that Cwm Taf Morgannwg have a patient who has just been the first in Wales—or one of the first in Wales—to have robotic surgery for bowel cancer. So, you know, we are talking about cutting-edge technology happening in your neck of the woods, and you should be really proud.
Diolch yn fawr iawn. Ac mae'n rhaid imi ddweud wrthych fy mod yn y seremoni wobrwyo honno, ac roedd yn un o'r pethau mwyaf calonogol imi gymryd rhan ynddynt eleni. Felly, llongyfarchiadau i bawb a enwebwyd, ond yn enwedig i'r rheini a enillodd, ac yn enwedig i'r cynllun peilot hwnnw yng Nghwm Taf y sonioch chi amdano. Ac mewn gwirionedd, roeddwn yn falch iawn o allu ymweld â'r cynllun peilot yn Ysbyty Cwm Rhondda yn ôl ym mis Ionawr, ac roedd yn hynod ddiddorol gweld sut maent yn targedu pobl, sut maent yn gweithio gyda meddygon teulu a sut maent yn dal y canser hwnnw'n gynnar, fel y dywedoch chi. Felly, mae’n fodel yr ydym yn awyddus i’w ddatblygu. Fe wnaethom ariannu Iechyd Cyhoeddus Cymru i wneud y gwaith cwmpasu ar gyfer hyn, ac rydym yn disgwyl iddynt adrodd erbyn chwarter 3 y flwyddyn nesaf, ac ar ôl hynny, wrth gwrs, byddwn yn edrych i weld sut y gallai fod yn bosibl ei gyflwyno ledled Cymru gyfan.
Hoffwn grybwyll hefyd, mewn perthynas â'ch etholaeth, Aberdâr—roeddwn yn darllen AberdareOnline, fel y gwnaf ar brynhawn dydd Mercher, ac roedd yn wych gweld, ym mwrdd Cwm Taf Morgannwg, y claf cyntaf yng Nghymru—neu un o’r cyntaf yng Nghymru—i gael llawdriniaeth robotig ar gyfer canser y coluddyn. Felly, rydym yn sôn am dechnoleg flaengar iawn yn eich ardal chi, a dylech fod yn falch iawn.
Cabinet Secretary, as we've just heard, the operational pilot for lung health checks in Wales started in the South Wales Central region last year, and has how screened 500 people. However, in contrast, over 1 million people have been screened in England for lung health. Tenovus Cancer Care suggests that lung health checks could save in the region of 190 lives each year in Wales, because if lung cancer is detected in the early stages then it is treatable and survivable. Communities in the south Wales Valleys and areas with an industrial legacy have some of the highest rates of lung cancer, and therefore have the most to gain from lung health checks. I know that you agree with me that everyone at risk of lung cancer deserves a chance to survive. Therefore, what commitment will you make for targeted lung health checks to be rolled out to areas of greatest need first, and publicised in such a way that maximises uptake amongst those most at risk of developing lung cancer? Thank you.
Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydym newydd glywed, dechreuodd y cynllun peilot gweithredol ar gyfer archwiliadau iechyd yr ysgyfaint yng Nghymru yn rhanbarth Canol De Cymru y llynedd, ac mae bellach wedi sgrinio 500 o bobl. Fodd bynnag, mewn cyferbyniad, mae dros 1 filiwn o bobl wedi eu sgrinio am iechyd yr ysgyfaint yn Lloegr. Mae Gofal Canser Tenovus yn awgrymu y gallai archwiliadau iechyd yr ysgyfaint arbed oddeutu 190 o fywydau y flwyddyn yng Nghymru, oherwydd os caiff canser yr ysgyfaint ei ganfod ar y camau cynnar, mae modd ei drin a’i oroesi. Mae gan gymunedau yng Nghymoedd de Cymru a hen ardaloedd diwydiannol rai o’r cyfraddau uchaf o ganser yr ysgyfaint, ac felly nhw sydd â’r mwyaf i’w ennill o archwiliadau iechyd yr ysgyfaint. Gwn eich bod yn cytuno â mi fod pawb sydd mewn perygl o gael canser yr ysgyfaint yn haeddu cyfle i oroesi. Felly, pa ymrwymiad y byddwch yn ei wneud i gyflwyno archwiliadau iechyd yr ysgyfaint fesul cam i’r ardaloedd sydd â’r angen mwyaf yn gyntaf, a’u hyrwyddo mewn ffordd sy’n sicrhau bod cymaint â phosibl o'r bobl sydd â'r risg fwyaf o ddatblygu canser yr ysgyfaint yn manteisio ar yr archwiliadau hynny? Diolch.
Thanks very much. Well, you've heard we've already started, and those targeted lung health checks have already been piloted, and I think we're working really successfully. We're assessing that now and analysing the data. What has happened is that Health Education and Improvement Wales have rolled out digital training to GPs to their computers to make sure that they know how to support better identification of symptoms and referral practice. We've now also got, of course, rapid diagnostic centres, so that speeds up the process. But the key thing is we've also got to get all of our systems across Wales to be following the same pathway, the absolutely optimum pathway, in order to deliver the best outcomes. That doesn't always happen, which is why you've got to do these pilots, just to check if that is how you get the maximum out of this kind of approach. As I say, that's being assessed.
I am very committed to seeing that we can roll this out, because lung cancer is very much a killer, especially, as you say, in some of those Valleys communities with those long industrial backgrounds where people have been suffering a huge amount. So, it's catching it early, but also GPs identifying smokers. Who are the people who've smoked? Call them in—ask them to come for a health check. If we catch them early, we can get their cancer early and their chances of survival are much, much greater. So, things are improving. It is absolutely something we're focused on.
Diolch yn fawr. Wel, rydych chi wedi clywed ein bod eisoes wedi dechrau, ac mae'r archwiliadau iechyd yr ysgyfaint wedi'u targedu hynny eisoes wedi'u treialu, ac rwy'n credu ein bod yn gweithio'n llwyddiannus iawn. Rydym yn asesu hynny nawr ac yn dadansoddi'r data. Yr hyn sydd wedi digwydd yw bod Addysg a Gwella Iechyd Cymru wedi cyflwyno hyfforddiant digidol i feddygon teulu ar eu cyfrifiaduron i sicrhau eu bod yn gwybod sut i gefnogi’r gwaith o wella arferion atgyfeirio a nodi symptomau. Hefyd, wrth gwrs, mae gennym ganolfannau diagnosis cyflym nawr, felly mae hynny'n cyflymu'r broses. Ond y peth allweddol yw bod yn rhaid inni sicrhau bod ein holl systemau ledled Cymru hefyd yn dilyn yr un llwybr, y llwybr gorau posibl, er mwyn sicrhau'r canlyniadau gorau. Nid yw hynny'n digwydd bob amser, a dyna pam mae'n rhaid ichi wneud y cynlluniau peilot hyn, er mwyn gweld ai dyna'r ffordd o gael y gorau o ddull o'r fath. Fel y dywedais, mae hynny'n cael ei asesu.
Rwy’n ymrwymedig iawn i sicrhau y gallwn gyflwyno hyn ar raddfa fawr, gan fod canser yr ysgyfaint yn lladdwr mawr, yn enwedig, fel y dywedwch, yn rhai o gymunedau’r Cymoedd sydd â’r cefndiroedd diwydiannol hynny lle mae pobl wedi bod yn dioddef yn aruthrol. Felly, mae'n ymwneud â'i ganfod yn gynnar, ond hefyd meddygon teulu yn nodi ysmygwyr. Pwy yw'r bobl sydd wedi ysmygu? Galwch y bobl hynny i mewn—gofynnwch iddynt ddod am archwiliad iechyd. Os llwyddwn i'w dal yn gynnar, gallwn ddal eu canser yn gynnar ac mae eu gobaith o oroesi yn llawer iawn uwch. Felly, mae pethau’n gwella. Mae'n rhywbeth yr ydym yn canolbwyntio'n agos arno.
4. A wnaiff Llywodraeth Cymru roi diweddariad ar gynllun bwydo ar y fron Cymru gyfan? OQ61390
4. Will the Welsh Government provide an update on the all-Wales breastfeeding plan? OQ61390
Iechyd Cyhoeddus Cymru sy’n rhoi’r cynllun gweithredu bwydo ar y fron ar waith, ac mae’r cynllun yn cyrraedd targedau allweddol, gan gynnwys cynnydd parhaus mewn cyfraddau bwydo ar y fron. Mae'r arweinwyr strategol yn gweithio gyda gwledydd eraill y Deyrnas Unedig a’r byrddau iechyd trwy Gymru i rannu arferion gorau ac i nodi pwyntiau mesur data allweddol ar gyfer meincnodi yn y dyfodol.
Public Health Wales is delivering the all-Wales breastfeeding action plan, and the plan is reaching key targets, including a continued increase in breastfeeding rates. The strategic leads are working with other UK nations and health boards across Wales to share best practice and identify key data measurement points for future benchmarking.
Diolch am yr ymateb. Mae etholwyr o Fro Morgannwg sydd ar hyn o bryd yn derbyn gwasanaethau cefnogi bwydo ar y fron yn bryderus iawn o glywed bod y bwrdd iechyd yn bwriadu cau un grŵp cymorth bwydo ar y fron a thynnu cymorth ymwelydd iechyd arbenigol yn ôl mewn grŵp arall, gan olygu y bydd angen i unrhyw un sydd angen cymorth bwydo ar y fron arbenigol ofyn am atgyfeiriad i system apwyntiad yn unig a fydd ar gael yn Llanedern, neu drwy ymweliad cartref.
Bydd disgwyl, felly, i famau deithio o Fro Morgannwg i Gaerdydd gyda babanod ifanc ac o bosib, wrth gwrs, brodyr a chwiorydd hŷn. Nid yw hyn yn ymarferol i bobl nad ydynt yn gyrru neu sydd, wrth gwrs, ddim yn cael gyrru wedi llawdriniaeth wrth eni’r babi. Mi ydw i wedi ysgrifennu at y bwrdd iechyd ac yn aros am eu hymateb. Ond mi glywais fod un fam a oedd wedi manteisio ar y gefnogaeth arbenigol mewn amgylchedd grŵp nid yn unig wedi cael ei chefnogi gyda bwydo, ond yn emosiynol. Ni fyddai cael cyngor arbenigol yn y cartref yn arwain at y fath yma o gefnogaeth.
Dŷch chi'n gwybod bod gan Gymru un o’r cyfraddau bwydo ar y fron isaf yn y Deyrnas Unedig, a bod gan y Deyrnas Unedig un o’r cyfraddau bwydo ar y fron isaf yn y byd, felly mae'r math yma o gefnogaeth yn angenrheidiol. A all y Gweinidog fynd i’r afael â’r mater hwn gyda bwrdd iechyd Caerdydd a’r Fro a rhoi sicrwydd y bydd rhieni ymhob man yng Nghanol De Cymru yn gallu derbyn cymorth arbenigol yn brydlon ac mewn amgylchedd cefnogol?
Thank you for that response. Constituents in the Vale of Glamorgan who currently receive breastfeeding support services are very concerned to hear that the health board intends to close one breastfeeding support group and withdraw specialist health visitor support from another group, meaning that anyone who needs specialist breastfeeding support will need to ask for a referral to an appointment-only system, which will be available in Llanedeyrn, or through a home visit.
The expectation now is that mothers will have to travel from the Vale of Glamorgan to Cardiff with young babies, and perhaps older siblings too. This isn't practical for people who don't drive or who, of course, aren't allowed to drive having gone through an operation during childbirth. I have written to the health board and am awaiting their response. But I heard of one mother who had taken advantage of specialist support in a group environment, and she'd not only been supported with feeding, but also emotionally supported. Getting expert advice at home wouldn't lead to this kind of support.
You will know that Wales has one of the lowest breastfeeding rates in the UK, and the UK has one of the lowest breastfeeding rates in the world, so this kind of support is essential. Can the Minister address this issue with Cardiff and Vale health board and provide an assurance that parents everywhere in South Wales Central will be able to receive specialist help in a timely manner and in a supportive environment?
Diolch yn fawr. I am aware that there have been changes to the breastfeeding support group provision in Cardiff and Vale. Now, officials are assured that the alternative arrangements meet the needs of women and family. I'm really pleased to note the upward trend of babies in Wales being breastfed at 10 days and six weeks during 2022 and continuing through all the quarters of 2023. In fact, Cardiff has one of the highest rates of breastfeeding within Wales, but, obviously, we're very keen to increase that. At birth, the breastfeeding rate for Wales is 65 per cent. That's the second highest on record, and at 10 weeks, we can see that it was 56 per cent—sorry, 10 days, 56 per cent. That's the highest on record again. Just under a third of Welsh babies are breastfed at six months. I'm really keen for this to go up, to continue to go up and up and up, but we are absolutely on the right track in relation to breastfeeding.
Diolch yn fawr. Rwy’n ymwybodol fod newidiadau wedi bod i ddarpariaeth grwpiau cymorth bwydo ar y fron yng Nghaerdydd a’r Fro. Nawr, rhoddwyd sicrwydd i swyddogion fod y trefniadau amgen yn diwallu anghenion menywod a theuluoedd. Rwy’n falch iawn o nodi tuedd ar i fyny yn 2022 ac sy'n parhau drwy bob chwarter yn 2023 o fabanod yng Nghymru sy’n cael eu bwydo ar y fron yn 10 diwrnod oed ac yn chwe wythnos oed. Mewn gwirionedd, gan Gaerdydd y mae un o’r cyfraddau bwydo ar y fron uchaf yng Nghymru, ond yn amlwg, rydym yn awyddus iawn i gynyddu hynny. I fabanod sydd newydd eu geni, mae'r gyfradd bwydo ar y fron yng Nghymru yn 65 y cant. Dyna'r ail lefel uchaf a gofnodwyd erioed, ac ar ôl 10 wythnos, gallwn weld ei fod yn 56 y cant—mae'n ddrwg gennyf, 10 diwrnod, 56 y cant. Unwaith eto, dyna'r uchaf a gofnodwyd. Ychydig llai na thraean o fabanod Cymru sy'n cael eu bwydo ar y fron yn chwe mis oed. Rwy'n awyddus iawn i'r ffigur hwn godi, i barhau i godi a chodi a chodi, ond rydym yn sicr ar y trywydd iawn mewn perthynas â bwydo ar y fron.
There's some work to be done here. Sticking with Cardiff and the Vale, a woman who recently gave birth at the Heath hospital reports that her pre and postpartum care was fantastic, but there was a real lack of support for breastfeeding; she describes it as woeful. The staff simply plonked the baby on her chest without any support to get the baby to latch on, and it was only when they managed to track down the specialist Seren breastfeeding team that she got the support she needed, otherwise, she said, she would have simply resorted to the bottle. She said that the Seren team had been asked not to visit patients on the wards. This clearly is something that needs to be picked up with the health board, but it does raise concern about the implementation of our breastfeeding policy, because women need consistent and effective breastfeeding advice from the whole of the team offering maternity care, not just the infant feeding lead. Otherwise, I fear that many new and expectant mums who are keen to give their babies the best start in life are not getting that help that they need in establishing breastfeeding. So, what audit has been done of the consistency and effectiveness of breastfeeding support in hospital maternity units and in the community?
Mae rhywfaint o waith i'w wneud yma. Gan gadw at Gaerdydd a’r Fro, mae menyw a roddodd enedigaeth yn ysbyty’r Mynydd Bychan yn ddiweddar yn adrodd bod ei gofal cyn ac ar ôl geni yn wych, ond bod yna ddiffyg cefnogaeth gwirioneddol mewn perthynas â bwydo ar y fron, ac mae’n dweud ei fod yn druenus. Rhoddodd y staff y babi ar ei brest heb unrhyw gymorth i gael y babi i gydio, a dim ond pan lwyddwyd i ddod o hyd i dîm bronfwydo arbenigol Seren y cafodd hi’r cymorth yr oedd hi ei angen, a dywedodd y byddai wedi rhoi potel i'w babi fel arall. Dywedodd fod rhywun wedi gofyn i dîm Seren beidio ag ymweld â chleifion ar y wardiau. Mae'n amlwg fod hyn yn rhywbeth y mae angen i’r bwrdd iechyd edrych arno, ond mae'n codi pryderon ynglŷn â'r ffordd y mae ein polisi bwydo ar y fron yn cael ei weithredu, oherwydd mae menywod angen cyngor cyson ac effeithiol ar fwydo ar y fron gan y tîm cyfan sy'n cynnig gofal mamolaeth, nid yr arweinydd bwydo babanod yn unig. Fel arall, rwy’n ofni y caiff llawer o famau newydd a mamau beichiog sy’n awyddus i roi’r dechrau gorau mewn bywyd i’w babanod eu hamddifadu o'r cymorth sydd ei angen arnynt i ddechrau bwydo ar y fron. Felly, pa archwiliad a wnaed o gysondeb ac effeithiolrwydd cymorth bwydo ar y fron yn unedau mamolaeth ysbytai ac yn y gymuned?
Thanks very much, Jenny. You'll know that we've got an all-Wales breastfeeding action plan. It's important that health boards stick to that action plan, and I will make some enquiries, following this question, just to make sure that there is consistency in terms of delivery—very disappointed to hear about the experiences of these new parents, and, if you can give me the details, I'll see if my officials can look into that. But I was very pleased, because I quizzed him this week, with the experience of Jack Sargeant and his family in terms of the care he had in the Heath and he said that it was absolutely exemplary. So, it is that inconsistency, you're quite right, that we need to make sure that we iron out.
Diolch yn fawr, Jenny. Fe fyddwch yn gwybod bod gennym gynllun gweithredu Cymru gyfan ar fwydo ar y fron ac mae'n bwysig fod byrddau iechyd yn cadw at y cynllun gweithredu hwnnw, a byddaf yn gwneud ymholiadau yn sgil y cwestiwn hwn er mwyn gwneud yn siŵr fod y ddarpariaeth yn gyson—rwy’n siomedig iawn o glywed am brofiadau’r rhieni newydd hyn, ac os gallwch roi’r manylion i mi, fe wnaf edrych i weld a all fy swyddogion ymchwilio i hynny. Ond roeddwn yn falch iawn o glywed am brofiad Jack Sargeant a’i deulu a'r gofal a gafodd yn ysbyty’r Mynydd Bychan, oherwydd fe wneuthum ei holi yr wythnos hon a dywedodd ei fod yn gwbl ganmoladwy. Felly, rydych chi'n llygad eich lle, mae angen inni gael gwared ar yr anghysondeb.
5. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddarpariaeth gofal cymdeithasol yng Nghymru? OQ61359
5. Will the Cabinet Secretary provide an update on the provision of social care in Wales? OQ61359
Social care services are vital to the people of Wales. Annual data demonstrates that, at any one time, local government provides over 70,000 citizens with care and support. We continue to work across the health and social care system to ensure that people can achieve what matters to them and be supported to live well at home, or as close to home as possible.
Mae gwasanaethau gofal cymdeithasol yn hanfodol i bobl Cymru. Mae data blynyddol yn dangos bod llywodraeth leol, ar unrhyw un adeg, yn darparu gofal a chymorth i fwy na 70,000 o ddinasyddion. Rydym yn parhau i weithio ar draws y system iechyd a gofal cymdeithasol i sicrhau y gall pobl gyflawni’r hyn sy’n bwysig iddynt a chael cymorth i fyw’n dda gartref, neu mor agos i’w cartrefi â phosibl.
Diolch. I want to stress the importance of social care, not just in facilitating speedy hospital discharge, but also in reducing the number of people needing to enter hospital and improving the life experiences of those who receive social care. Does the Cabinet Secretary agree that we need to promote equality with health in terms of status and esteem, that we need to recruit more people into the care sector, and that we need to learn from the reablement programme in Swansea and reduce the number of people leaving hospital needing to move into a care home?
Diolch. Hoffwn bwysleisio pwysigrwydd gofal cymdeithasol, nid yn unig i hwyluso rhyddhau cleifion o’r ysbyty'n gyflym, ond hefyd i leihau nifer y bobl y mae angen iddynt fynd i’r ysbyty a gwella profiadau bywyd y rhai sy’n cael gofal cymdeithasol. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod angen inni hyrwyddo cydraddoldeb gydag iechyd o ran statws a pharch, fod angen inni recriwtio mwy o bobl i’r sector gofal, a bod angen inni ddysgu o'r rhaglen ailalluogi yn Abertawe a lleihau nifer y bobl sy'n gadael yr ysbyty y mae angen iddynt symud i gartref gofal?
Yes, can I thank Mike Hedges for that supplementary? I would absolutely agree with him in terms of the importance of social care, particularly in the two examples that you've just talked about—the delayed transfers of care. I'm working very closely with the Cabinet Secretary on how we work across health and social care to speed up that passage of patients through the system, and I think those two examples that you've highlighted, the building community resilience to prevent people going into hospital in the first place and the pathways to care, those two examples actually show why there is the need for that parity of esteem between health and social care.
I think it is fair to say that social care hasn't always enjoyed the same esteem as health, and that's been one of the challenges that has traditionally made it very difficult for us to be able to recruit into social care. But, because the delivery of health and social care is entirely dependent on our workforce, we did launch a health and social care workforce strategy, which gave us a 10-year plan of priorities. And we've recently just published a social care delivery plan, which is focusing specifically on the social care workforce and the recruitment, retention and resilience of that workforce. I think it's probably important to talk, as well, about the really good work that's going on in the social care fair work forum, with trade unions, with employers, Welsh Government, all continuing to work in social partnership on what steps we can take to improve terms and conditions for social care workers and make that a much more resilient workforce. We've now set up a sub-group of the forum to develop a draft pay and conditions progression framework, which is about having consistency across pay, terms and conditions of social care workers, not just in local authorities, where we do have that consistency, but out in the third sector and in private care provision as well. I think we're going to have to continue on that path, if we are to achieve the parity of esteem that you referred to, as far as the social care workforce is concerned.
A gaf fi ddiolch i Mike Hedges am y cwestiwn atodol hwnnw? Rwy'n cytuno’n llwyr ag ef ynghylch pwysigrwydd gofal cymdeithasol, yn enwedig yn y ddwy enghraifft yr ydych chi newydd sôn amdanynt—yr oedi wrth drosglwyddo gofal. Rwy'n gweithio'n agos iawn gydag Ysgrifennydd y Cabinet i edrych ar sut y gweithiwn ar draws iechyd a gofal cymdeithasol i gyflymu taith cleifion drwy'r system, ac rwy'n credu bod y ddwy enghraifft a nodwyd gennych, adeiladu cadernid cymunedol i atal pobl rhag gorfod mynd i'r ysbyty yn y lle cyntaf a'r llwybrau gofal, yn dangos pam fod angen parch cydradd i iechyd a gofal cymdeithasol.
Rwy'n credu ei bod yn deg dweud nad yw gofal cymdeithasol bob amser wedi cael parch cydradd ag iechyd, ac mae hynny wedi bod yn un o'r heriau sydd yn draddodiadol wedi ei gwneud hi'n anodd iawn inni allu recriwtio i faes gofal cymdeithasol. Ond oherwydd bod darparu iechyd a gofal cymdeithasol yn gwbl ddibynnol ar ein gweithlu, fe wnaethom lansio strategaeth y gweithlu ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, a ddarparodd gynllun 10 mlynedd o flaenoriaethau. Ac rydym newydd gyhoeddi cynllun cyflawni gofal cymdeithasol yn ddiweddar, sy'n canolbwyntio'n benodol ar y gweithlu gofal cymdeithasol a recriwtio, cadw a chadernid y gweithlu hwnnw. Rwy'n credu ei bod hefyd bwysig siarad am y gwaith gwirioneddol dda sy'n mynd rhagddo yn y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, gydag undebau llafur, gyda chyflogwyr, Llywodraeth Cymru, sydd oll yn parhau i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol ar y camau y gallwn eu cymryd i wella telerau ac amodau gweithwyr gofal cymdeithasol a sicrhau ei fod yn weithlu llawer mwy gwydn. Rydym bellach wedi sefydlu is-grŵp o'r fforwm i ddatblygu fframwaith cynnydd tâl ac amodau drafft, sy'n ymwneud â sicrhau cysondeb ar draws cyflogau, telerau ac amodau gweithwyr gofal cymdeithasol, nid yn unig mewn awdurdodau lleol, lle mae gennym y cysondeb hwnnw, ond yn y trydydd sector a darpariaeth gofal preifat hefyd. Rwy'n credu y bydd yn rhaid inni barhau ar y llwybr hwnnw os ydym am sicrhau'r parch cydradd y gwnaethoch chi gyfeirio ato i'r gweithlu gofal cymdeithasol.
6. A wnaiff yr Ysgrifenydd Cabinet ddatganiad ar gysondeb ariannu gofal o fewn y gyfundrefn cartrefi gofal yng Ngogledd Cymru? OQ61377
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the consistency of care funding within the care homes system in North Wales? OQ61377
Diolch. The local authorities have statutory responsibility for planning and putting in place care for their local citizens, which would include the provision of care homes. On an annual basis, local authorities set and agree their own commissioning fee rates for services, including care homes.
Diolch. Mae gan yr awdurdodau lleol gyfrifoldeb statudol dros gynllunio a darparu gofal ar gyfer eu dinasyddion lleol, a fyddai'n cynnwys darparu cartrefi gofal. Yn flynyddol, mae awdurdodau lleol yn pennu ac yn cytuno ar eu cyfraddau ffioedd comisiynu eu hunain ar gyfer gwasanaethau, gan gynnwys cartrefi gofal.
Mae nifer o gartrefi gofal ar hyd y gogledd wedi cysylltu â fi yn ddiweddar yn codi pryderon, wrth gwrs, am gyflwr cyllido'r sector. Mae cartrefi gofal yn derbyn llai o gyllid gan Betsi Cadwaladr ar gyfer darparu gwasanaeth continuing healthcare nag y maen nhw'n ei gael gan awdurdodau lleol am ofalu am unigolion sydd ag anghenion gofal llai dwys; yng Nghonwy, er enghraifft, mae'n £6,000 yn llai bob blwyddyn i bob preswylydd. Nawr, mae'r bwrdd iechyd wedi gwneud y penderfyniad cyllido ar gyfer y flwyddyn bresennol heb ymgynghori â'r sector, er eu bod nhw bellach, gyda llaw, yn sgil ymateb chwyrn y sector ac ymyriad gan wleidyddion, wedi cytuno cyfarfod i drafod ffordd ymlaen.
Ond a gaf i ofyn a ydych chi'n cytuno â fi bod peidio ag ariannu cartrefi gofal yn iawn yn economi ffals? Hynny yw, os yw'r cartrefi yma yn gwrthod cymryd preswylwyr, neu'n cau oherwydd tanariannu gan y bwrdd iechyd, yna'r bwrdd iechyd ei hun fydd ar ôl, wedyn, yn gorfod delio â'r sefyllfa, gyda mwy o welyau ysbyty wedi'u blocio ac yn y blaen, a nhw fydd yn talu'r pris. Felly, pa gamau y mae'r Llywodraeth am eu cymryd i ddatrys y sefyllfa anghynaliadwy yma? Pa gyngor sydd gennych chi i Betsi Cadwaladr ynglŷn â thalu ffioedd teg i gartrefi gofal er mwyn osgoi sefyllfa lle mae'r gwasanaeth gofal yn dadfeilio, a fyddai wedyn yn costio llawer iawn yn fwy i Betsi Cadwaladr yn y pen draw?
A number of care homes across north Wales have contacted me recently raising concerns about the state of the sector's funding. Care homes receive less funding from Betsi Cadwaladr for the provision of continuing healthcare than they receive from local authorities for caring for individuals who have less intensive care needs; in Conwy, for example, it's £6,000 per annum less for every resident. Now, the health board has made the funding decision for the current year without consulting with the sector, although now, by the way, as a result of the angry response from the sector and intervention from politicians, it has agreed to a meeting to find a way forward.
But can I ask whether you agree with me that not funding care homes properly is a false economy? That is to say that if these care homes refuse to take residents or close because of underfunding from the health board, then it's the health board itself that will then have to deal with the situation, with more hospital beds blocked, and it's they who will pay the price. So, what steps are the Government taking to resolve this unsustainable situation? What advice do you have for Betsi Cadwaladr in terms of paying fair fees to care homes to avoid a situation where the care system is deteriorating, which would cost far more to Betsi Cadwaladr in the long term?
Diolch, Llyr, for that supplementary question. There are two things that you referred to there: there are the care home fees and there are the charges for continuing healthcare, and they are different things, and, actually, they sit in different ministerial portfolios as well, but I'll come to that in a moment. I think the starting point is, and you will understand and appreciate this, that we provide funding to local authorities that goes into their rates support grant, and they determine how that funding is then allocated to all of their services, including social care, and that includes the provision for care home provision. The statutory responsibility is theirs to make sure that they're meeting the care and support needs of their local citizens, and it's for the local authorities to set and agree their own fee rates for the provision of homecare placements on that annual basis and to publish these.
What I would say, however, is that local authorities are encouraged to work within the 'Let's agree to agree' framework, and I don't know if the local authorities that you're referring to are doing that. But they are encouraged to do that when setting care home fee rates, because that includes working in partnership with providers to understand costs, and then rates are then set using a fee methodology that is used either by the local authority at local authority or at regional level. So, that is the approach to setting care home fees and why there is, sometimes, inconsistent care home fee setting across each local authority, because each local authority will set their own.
However, you asked, then, the question about what we're doing to try to resolve that particular issue. What we can't do is we can't tell local authorities how to spend their money—that's in the rates support grant; they determine what that spend looks like. But what we have done is developed a new code of practice. So, we've got the national framework for commissioning care and support, which is currently laid before the Senedd, and it's intended that that will come into force in September. Now, the national framework is going to be setting the principles and the standards for commissioning practices aimed at both reducing complexity and facilitating national consistency of commissioning practices and rebalancing the commissioning focus on quality of outcomes. So, what I would like to see is that, when that national framework comes into place later in the year—we're hoping that that will come in in September time—that will give an impetus to having more consistency of approach, not only in practice, but in actual care home fee setting as well. I would like to see that being rolled out fairly quickly, and that local authorities engage with that, and that we see, as I say, the consistency of both practice and fee setting.
Diolch am y cwestiwn atodol, Llyr. Fe wnaethoch chi gyfeirio at ddau beth yno: ffioedd cartrefi gofal a'r ffioedd am ofal iechyd parhaus, ac maent yn bethau gwahanol, ac mewn gwirionedd, maent mewn portffolios gweinidogol gwahanol hefyd, ond fe ddof at hynny mewn eiliad. Credaf mai'r man cychwyn, ac fe fyddwch yn deall ac yn derbyn hyn, yw ein bod yn darparu cyllid i awdurdodau lleol sy'n mynd tuag at eu grant cynnal ardrethi, ac yna maent yn penderfynu sut y caiff yr arian hwnnw ei ddyrannu i'w holl wasanaethau, gan gynnwys gofal cymdeithasol, ac mae hynny'n cynnwys darpariaeth cartrefi gofal. Eu cyfrifoldeb statudol nhw yw sicrhau eu bod yn diwallu anghenion gofal a chymorth eu dinasyddion lleol, a mater i'r awdurdodau lleol yw pennu a chytuno ar eu cyfraddau ffioedd eu hunain ar gyfer darparu lleoliadau cartrefi gofal yn flynyddol a chyhoeddi'r rhain.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, fodd bynnag, yw bod awdurdodau lleol yn cael eu hannog i weithio o fewn y fframwaith 'Gadewch i ni gytuno i gytuno', ac nid wyf yn gwybod a yw'r awdurdodau lleol y cyfeiriwch chi atynt yn gwneud hynny. Ond fe'u hanogir i wneud hynny wrth osod cyfraddau ffioedd cartrefi gofal, oherwydd mae hynny'n cynnwys gweithio mewn partneriaeth â darparwyr i ddeall costau, ac yna gosodir cyfraddau gan ddefnyddio methodoleg ffioedd a ddefnyddir naill ai gan yr awdurdod lleol ar lefel awdurdod lleol neu ar lefel ranbarthol. Felly, dyna'r dull o bennu ffioedd cartrefi gofal a pham fod diffyg cysondeb, weithiau, yn y modd y caiff ffioedd cartrefi gofal eu gosod ar draws pob awdurdod lleol, oherwydd bydd pob awdurdod lleol yn gosod eu ffioedd eu hunain.
Fodd bynnag, fe wnaethoch chi ofyn, wedyn, beth a wnawn i geisio datrys y broblem benodol honno. Ni allwn ddweud wrth awdurdodau lleol sut i wario eu harian—mae'r arian hwnnw yn y grant cynnal ardrethi; nhw sy'n penderfynu sut maent yn gwario'r arian hwnnw. Ond rydym wedi datblygu cod ymarfer newydd. Felly, mae gennym y fframwaith cenedlaethol ar gyfer comisiynu gofal a chymorth, sydd gerbron y Senedd ar hyn o bryd, ac rydym yn gobeithio y bydd hwnnw'n dod i rym ym mis Medi. Nawr, bydd y fframwaith cenedlaethol yn gosod yr egwyddorion a'r safonau ar gyfer arferion comisiynu gyda'r nod o leihau cymhlethdod a hwyluso cysondeb cenedlaethol mewn perthynas ag arferion comisiynu ac ailgydbwyso'r ffocws comisiynu ar ansawdd canlyniadau. Felly, pan ddaw'r fframwaith cenedlaethol yn weithredol yn ddiweddarach yn y flwyddyn—y gobaith yw y daw'n weithredol ym mis Medi—rwy'n gobeithio y bydd hwnnw’n ysgogi dull mwy cyson o weithredu, nid yn unig yn ymarferol, ond wrth bennu ffioedd cartrefi gofal hefyd. Hoffwn ei weld yn cael ei gyflwyno’n weddol gyflym, a bod awdurdodau lleol yn ei weithredu, ac fel y dywedaf, ein bod yn gweld cysondeb o ran ymarfer a phennu ffioedd.
Mark Isherwood. You'll need to be unmuted before you start your question, Mark Isherwood. If you can start again. You're fine now.
Mark Isherwood. Bydd angen agor eich meic cyn i chi ddechrau eich cwestiwn, Mark Isherwood. Os gallwch ddechrau eto. Rydych chi'n iawn nawr.
Okay. During the business statement yesterday, I called for an urgent statement on care home fees after Betsi Cadwaladr University Health Board wrote to providers in north Wales setting out a care home fee uplift of just 3.71 per cent for 2024-25. As I stated, Gareth Davies and I met Care Forum Wales last Friday, and they told us that north Wales now has the lowest care home fees in Wales, putting pressure on providers to stop accepting new continuing healthcare patients and to give notice to their current continuing healthcare funded residents, a distressing outcome that nobody wants to see at the very time when need has never been greater and health boards so desperately need these care home beds. In her response, the Trefnydd stated
'that's something that the Cabinet Secretary for Health and Social Care is actively addressing'
on a cross-ministerial basis. How, therefore, do you respond to the call for urgent intervention with the health board to ensure both a sustainable settlement and a national approach to fee setting, to provide a baseline figure that's acceptable to the sector and delivers good value for the taxpayer?
Iawn. Yn ystod y datganiad busnes ddoe, galwais am ddatganiad brys ar ffioedd cartrefi gofal ar ôl i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ysgrifennu at ddarparwyr yng ngogledd Cymru yn nodi bod ffioedd cartrefi gofal yn codi 3.17 y cant ar gyfer 2024-25. Fel y dywedais, cyfarfu Gareth Davies a minnau â Fforwm Gofal Cymru ddydd Gwener diwethaf, ac roeddent yn dweud wrthym mai gogledd Cymru sydd â’r ffioedd cartrefi gofal isaf yng Nghymru erbyn hyn, gan roi pwysau ar ddarparwyr i roi’r gorau i dderbyn cleifion gofal iechyd parhaus newydd ac i roi rhybudd i’w preswylwyr presennol a ariennir gan ofal iechyd parhaus, canlyniad gofidus nad oes neb eisiau ei weld ar yr union adeg pan nad yw’r angen erioed wedi bod yn fwy a phan fo byrddau iechyd angen y gwelyau hyn mewn cartrefi gofal yn daer. Yn ei hymateb, dywedodd y Trefnydd
'mae hynny'n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn mynd i'r afael ag ef'
ar sail drawsweinidogol. Felly, sut rydych chi'n ymateb i'r alwad am ymyrraeth frys gyda'r bwrdd iechyd i sicrhau setliad cynaliadwy a dull cenedlaethol o osod ffioedd, i ddarparu ffigur sylfaenol sy'n dderbyniol i'r sector ac sy'n sicrhau gwerth da am arian i'r trethdalwr?
I thank Mark Isherwood for that question. I refer you back to the answer I gave to Llyr Gruffydd, which was relating to the overall process for the setting of care home fees. You've come—. Sorry, Llyr, I didn't address the point you raised about continuing healthcare, which I will do now in response to Mark's question. Continuing healthcare and the setting of policy around that is a matter for the Cabinet Secretary for Health and Social Care, but what I would say is it is the responsibility of the health board to set the appropriate rates of fees for providers under the continuing healthcare. There isn't a national methodology for agreeing the CHC rate. That weekly rate is paid by the health board for CHC, and it might vary depending on the needs assessment for the individual that is in receipt of that care. So, the care that's required and the residential care fee rates are set in accordance with the particular needs.
I will speak further to the Cabinet Secretary for Health and Social Care about that, because, of course, there is an overlap. The CHC fund setting is not in my portfolio; care homes fee setting is. So, we'll have a conversation, and I'm sure we'll be able to get something together and submit it to the Senedd, or circulate it to Members, so that they have a better understanding of what's going on.
Diolch i Mark Isherwood am y cwestiwn hwnnw. Fe’ch cyfeiriaf yn ôl at yr ateb a roddais i Llyr Gruffydd, a oedd yn ymwneud â’r broses gyffredinol o bennu ffioedd cartrefi gofal. Rydych chi wedi dod—. Mae'n ddrwg gennyf, Llyr, ni roddais sylw i'r pwynt a godwyd gennych am ofal iechyd parhaus, ac fe wnaf hynny nawr mewn ymateb i gwestiwn Mark. Mater i Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw gofal iechyd parhaus a phennu polisi ynghylch hynny, ond hoffwn ddweud mai cyfrifoldeb y bwrdd iechyd yw pennu’r cyfraddau ffioedd priodol ar gyfer darparwyr o dan ofal iechyd parhaus. Nid oes methodoleg genedlaethol ar gyfer cytuno ar y gyfradd gofal iechyd parhaus. Telir y gyfradd wythnosol honno ar gyfer gofal iechyd parhaus gan y bwrdd iechyd, a gall amrywio yn dibynnu ar yr asesiad o anghenion ar gyfer yr unigolyn sy’n derbyn y gofal hwnnw. Felly, mae'r gofal sydd ei angen a'r cyfraddau ffioedd gofal preswyl yn cael eu gosod yn unol â'r anghenion penodol.
Caf air pellach gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol am hynny, oherwydd, wrth gwrs, mae’r cyfrifoldebau’n gorgyffwrdd. Nid yw gosod y gronfa gofal iechyd parhaus yn rhan o fy mhortffolio i; ond mae gosod ffioedd cartrefi gofal ynddo. Felly, fe gawn sgwrs, ac rwy’n siŵr y gallwn baratoi rhywbeth a’i gyflwyno i’r Senedd, neu ei anfon at Aelodau, fel bod ganddynt ddealltwriaeth well o’r hyn sy’n digwydd.
7. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am wasanaethau brys yn Ysbyty'r Faenor? OQ61363
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on emergency services at the Grange Hospital? OQ61363
We've been open about the challenges emergency care services are under. These are not unique to Wales, and the Grange hospital is not an exception. The recent business continuity incident at the hospital reflects the level of pressure the system is under due to demand on services and issues with patient flow.
Rydym wedi bod yn agored am yr heriau y mae gwasanaethau gofal brys yn eu hwynebu. Nid yw’r rhain yn unigryw i Gymru, ac nid yw ysbyty'r Faenor yn eithriad. Mae'r digwyddiad parhad busnes diweddar yn yr ysbyty yn adlewyrchu lefel y pwysau sydd ar y system yn sgil y galw am wasanaethau a phroblemau gyda llif cleifion.
Diolch. Cabinet Secretary, the Aneurin Bevan University Health Board last week, as you've just outlined, at the Grange hospital, announced that it is under enormous pressure, urging people to only attend if they had serious injuries. I went to the accident and emergency department at the Grange two weeks ago, just the weekend before this concerning announcement was made, and I've never seen it so busy—around 20 ambulances outside, and people rammed in the not-fit-for-purpose waiting room and spilling out of the doors, literally. The infrastructure has never been fit for purpose. As you know, it was designed for another purpose originally.
But it's not just the poor infrastructure that's the problem; the systems weren't working either. And I know the enormous pressures, of course, on social care, which has an impact on A&E. I witnessed first-hand the 18-hour waits in A&E in the Grange last September, and it certainly didn't look like anything had been improved since then. In a country such as ours, this situation is not acceptable. Funding needs to be prioritised to do whatever is necessary to improve this urgent situation. So, can the Cabinet Secretary today reassure us that works to improve A&E in the Grange hospital, in infrastructure and management, is something that she is prioritising at the moment, working with the Aneurin Bevan health board, of course, to improve things urgently and drastically for our constituents? It's time this Labour Government stopped wasting money on its pet projects and put the money where it's desperately needed.
Diolch. Ysgrifennydd y Cabinet, fel rydych chi newydd ei nodi, yr wythnos diwethaf yn ysbyty'r Faenor, cyhoeddodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan ei fod o dan bwysau aruthrol, gan annog pobl i beidio â dod yno oni bai bod ganddynt anafiadau difrifol. Euthum i'r adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor bythefnos yn ôl, y penwythnos cyn i'r cyhoeddiad pryderus hwn gael ei wneud, ac nid wyf erioed wedi ei weld mor brysur—roedd tua 20 o ambiwlansys y tu allan, a llond y lle o bobl yn yr ystafell aros, nad yw’n addas i’r diben, gyda phobl yn gorlifo drwy’r drysau, yn llythrennol. Nid yw’r seilwaith erioed wedi bod yn addas i’r diben. Fel y gwyddoch, fe'i cynlluniwyd at ddiben arall yn wreiddiol.
Ond nid y seilwaith gwael yn unig yw'r broblem, nid oedd y systemau'n gweithio ychwaith. Ac rwy’n gwybod bod yna bwysau aruthrol ar ofal cymdeithasol, wrth gwrs, a bod hynny'n effeithio ar adrannau damweiniau ac achosion brys. Cefais brofiad uniongyrchol o amseroedd aros 18 awr yn adran ddamweiniau ac achosion brys ysbyty'r Faenor fis Medi diwethaf, ac yn sicr nid oedd yn edrych fel pe bai unrhyw beth wedi gwella ers hynny. Mewn gwlad fel ein gwlad ni, nid yw'r sefyllfa hon yn dderbyniol. Mae angen blaenoriaethu cyllid i wneud beth bynnag sydd ei angen i wella'r sefyllfa enbyd hon. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sicrwydd inni heddiw ei bod yn blaenoriaethu gwaith i wella’r adran ddamweiniau ac achosion brys yn ysbyty'r Faenor, o ran seilwaith a rheolaeth, gan weithio gyda bwrdd iechyd Aneurin Bevan, wrth gwrs, i wella pethau'n gyflym ac yn sylweddol i'n hetholwyr? Mae’n bryd i’r Llywodraeth Lafur hon roi'r gorau i wastraffu arian ar hoff brosiectau a'i roi lle mae ei angen yn ddybryd.
Well, I can reassure you, Laura, that I am very fixed on keeping an eye on what's happening in relation to the Grange. That's why, in relation to emergency care, they are in enhanced monitoring, which means that my officials are keeping a very beady eye on them. But also, it's probably worth underlining that we've provided an extra £14 million capital to support the expansion of the emergency department, and I'm expecting those improvements to be completed by the spring of 2025. That is going to double the waiting capacity from 38 to 75 seats. But, as you suggest, it's not just about the infrastructure, it's also about the flow, it's about getting all of those other things right. That's why Aneurin Bevan have also been provided with an additional £6 million from the six goals programme, and the emergency care department are going to receive a further £2.7 million from that. So, there's a huge amount of money going in. We are expecting to see improvements.
As you say, the demand just keeps on coming. The demand we see in emergency care is like nothing we've seen before. And that is really difficult for us to ramp up that quickly, which is why of all the massive, massive pressures that we have in terms of capital—and let's not forget that the Conservative Government only gave us an increase of £1 million in capital for the entire Welsh Government this year—for us to find £14 million capital, for us to spend it on the emergency department in Aneurin Bevan, I hope underlines the seriousness with which we take this issue.
Wel, gallaf eich sicrhau, Laura, fy mod yn benderfynol iawn o gadw llygad ar yr hyn sy'n digwydd mewn perthynas ag ysbyty'r Faenor. Dyna pam, mewn perthynas â gofal brys, eu bod yn destun monitro uwch, sy'n golygu bod fy swyddogion yn cadw llygad barcud arnynt. Ond hefyd, mae'n debyg ei bod yn werth pwysleisio ein bod wedi darparu cyfalaf ychwanegol o £14 miliwn i gefnogi’r gwaith o ehangu'r adran ddamweiniau ac achosion brys, ac rwy'n disgwyl i'r gwelliannau hynny gael eu cwblhau erbyn gwanwyn 2025. Bydd hynny’n dyblu'r capasiti aros o 38 i 75 sedd. Ond fel yr awgrymwch, mae'n ymwneud â mwy na'r seilwaith yn unig, mae'n ymwneud â'r llif hefyd, mae'n ymwneud â chael yr holl bethau eraill hynny'n iawn. Dyna pam fod Aneurin Bevan wedi cael £6 miliwn ychwanegol o'r rhaglen chwe nod, a bydd yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn derbyn £2.7 miliwn arall o’r rhaglen honno. Felly mae llawer iawn o arian yn mynd tuag at hyn. Rydym yn disgwyl gweld gwelliannau.
Fel y dywedwch, mae'r galw'n parhau. Mae'r galw a welwn mewn gofal brys yn fwy nag erioed o'r blaen. Ac mae'n anodd iawn inni wella hynny'n gyflym, a dyna pam, o'r holl bwysau enfawr sydd arnom o ran cyfalaf—a pheidiwch ag anghofio mai dim ond £1 filiwn o gynnydd mewn cyfalaf a roddodd y Llywodraeth Geidwadol i Lywodraeth Cymru gyfan eleni—mae i ni geisio dod o hyd i £14 miliwn o gyfalaf, i ni ei wario ar yr adran frys yn Aneurin Bevan, rwy’n gobeithio, yn tanlinellu pa mor ddifrifol yw’r mater hwn i ni.
8. Pa asesiad y mae'r Llywodraeth wedi'i wneud o ddigonolrwydd y ddarpariaeth gwasanaeth yn ysbytai Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan? OQ61389
8. What assessment has the Government made of the adequacy of service provision in Aneurin Bevan University Health Board hospitals? OQ61389
Last year there were over 850,000 hospital attendances within Aneurin Bevan University Health Board, reflecting continued increases in demand and considerable pressures. But there are opportunities for improvement and we are working closely with the health board to improve access to safe and timely health and care services.
Y llynedd, mynychodd dros 850,000 o bobl ysbytai ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan, sy’n adlewyrchu cynnydd parhaus yn y galw a phwysau sylweddol. Ond mae cyfleoedd i wella ac rydym yn gweithio'n agos gyda'r bwrdd iechyd i wella mynediad at wasanaethau iechyd a gofal diogel ac amserol.
Thank you, Cabinet Secretary, and it gives me no pleasure to raise this question. It follows on, I think, from Laura Jones's, but I felt I had no choice but to raise again my grave concerns about capacity at the Grange hospital in particular.
Over the last two or three weeks I've received some urgent casework. One raised real concerns, where a very ill and distressed constituent rang me from his bed in the hospital. He was asked to vacate his room to the corridor to make space for another patient. This was dealt with quickly, and my thanks go to the hospital's patient liaison team, who engaged with the constituent immediately and reassured him that he would not need to be moved.
I also was urgently contacted by a concerned constituent who was extremely distressed about the lack of communication and engagement with them about a family member in the Grange, who was critically ill and sadly passed away just a few days later. And last week a social media post went out telling people not to go to the hospital unless they were in a life-threatening condition due to immense pressure on their services.
Cabinet Secretary, what can be done to alleviate the pressure at the Grange? Clearly, pressure is immense there at the moment and there has to be a solution there, and we must find something, even if it's in the short term, because for sick people to ring me from their bed in the hospital, that's just too much. Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac nid yw gofyn y cwestiwn hwn yn rhoi unrhyw bleser i mi. Mae’n dilyn cwestiwn Laura Jones, rwy’n credu, ond teimlwn nad oedd gennyf ddewis ond codi fy mhryderon dybryd unwaith eto am gapasiti yn ysbyty'r Faenor yn enwedig.
Dros y ddwy neu dair wythnos ddiwethaf cefais waith achos difrifol. Roedd un achos yn codi pryderon gwirioneddol, lle’r oedd etholwr sâl a gofidus iawn wedi fy ffonio o’i wely yn yr ysbyty. Gofynnwyd iddo adael ei ystafell a symud i'r coridor i wneud lle i glaf arall. Ymdriniwyd â hyn yn gyflym, a hoffwn ddiolch i dîm cyswllt cleifion yr ysbyty, a ymgysylltodd â’r etholwr ar unwaith a rhoi sicrwydd iddo na fyddai angen iddo symud.
Hefyd, cysylltodd etholwr pryderus â mi'n gofidio'n fawr ynghylch y diffyg cyfathrebu ac ymgysylltu â nhw ynghylch aelod o’r teulu a oedd yn ddifrifol wael yn ysbyty'r Faenor, ac a fu farw ychydig ddyddiau’n ddiweddarach. A’r wythnos diwethaf, gwelwyd postiad ar y cyfryngau cymdeithasol yn dweud wrth bobl am beidio â mynd i’r ysbyty oni bai eu bod mewn cyflwr lle roedd eu bywyd yn y fantol oherwydd pwysau aruthrol ar eu gwasanaethau.
Ysgrifennydd y Cabinet, beth ellir ei wneud i liniaru'r pwysau yn ysbyty'r Faenor? Yn amlwg, mae pwysau aruthrol yno ar hyn o bryd ac mae'n rhaid cael ateb, ac mae’n rhaid inni ddod o hyd i rywbeth, hyd yn oed os yw’n ateb tymor byr, oherwydd mae’r ffaith bod pobl sâl yn fy ffonio o'u gwely yn yr ysbyty yn rhy ofnadwy. Diolch.
I agree with you. I think the pressure is intense. I do very much feel not just for the patients, but also for the staff and the pressure that they're under, particularly if you look at the number of patients. So, the demand on the service is absolutely enormous. In May 2024, the emergency department saw nearly 8,000 patients—that's an enormous, enormous number of people. But, despite that, there was an 8 per cent reduction in the number of one-hour ambulance handovers, if you compare it with January 2024, and you can look at the fact that the median time, the average time from arrival until you're admitted, transferred or discharged, is two hours and 15 minutes. So, I think it's important to, of course, make sure we focus on those cases that take a long time, and that corridor care that is not acceptable, but let's not forget the fact that, actually, the vast majority of people are being seen within two hours and 15 minutes. So, I do think we need to keep some perspective, but there has been a huge amount of money gone in. There's a new same-day emergency care service that has taken a lot of pressure off; around 600 patients a month are now being treated in that same-day emergency care centre, and around 75 per cent of those are safely avoiding admission. So, we are putting measures in place, we are seeing improvements. It's not good enough, which is why we've got them in enhanced monitoring at the moment.
Rwy'n cytuno â chi. Rwy'n credu bod y pwysau'n ddwys iawn. Rwy'n cydymdeimlo'n fawr, nid yn unig â’r cleifion, ond â’r staff hefyd a'r pwysau sydd arnynt, yn enwedig os edrychwch ar nifer y cleifion. Felly, mae’r galw ar y gwasanaeth yn enfawr. Ym mis Mai 2024, gwelodd yr adran frys bron i 8,000 o gleifion, sy'n nifer enfawr o bobl. Ond er hynny, roedd gostyngiad o 8 y cant yn nifer y trosglwyddiadau ambiwlans un awr, o gymharu â mis Ionawr 2024, a gallwch edrych ar y ffaith mai’r amser canolrifol, yr amser cyfartalog o gyrraedd hyd nes y cewch eich derbyn, eich trosglwyddo neu eich rhyddhau yw dwy awr a 15 munud. Felly, rwy’n credu ei bod yn bwysig gwneud yn siŵr ein bod yn canolbwyntio ar yr achosion sy’n cymryd amser hir, a’r ffaith nad yw gofal coridor yn dderbyniol, ond gadewch inni beidio ag anghofio bod y mwyafrif helaeth o bobl yn cael eu gweld o fewn dwy awr a 15 munud. Felly, rwy'n credu bod angen inni gadw rhywfaint o bersbectif, ond mae llawer iawn o arian wedi'i roi i mewn. Mae yna wasanaeth newydd gofal argyfwng yr un diwrnod sydd wedi ysgwyddo llawer o'r baich; mae tua 600 o gleifion y mis bellach yn cael eu trin yn y ganolfan honno ar gyfer gofal argyfwng yr un diwrnod, ac mae tua 75 y cant o'r rheini'n osgoi gorfod cael eu derbyn i'r ysbyty mewn modd diogel. Felly, rydym yn rhoi mesurau ar waith, rydym yn gweld gwelliannau. Nid yw'n ddigon da, a dyna pam eu bod yn destun monitro uwch ar hyn o bryd.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Eitem 2 sydd nesaf, cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi, Ynni a’r Gymraeg. Y cwestiwn cyntaf, Julie Morgan.
Item 2 is next, questions to the Cabinet Secretary for Economy, Energy and Welsh Language. The first question is from Julie Morgan.
1. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hybu twf gwyddorau bywyd yng Nghymru? OQ61386
1. What is the Welsh Government doing to boost the growth of life sciences in Wales? OQ61386
The life sciences sector in Wales has a number of world-class capabilities, and we are supporting its growth in a number of ways, including through the financial support we provide to Life Sciences Hub Wales and the sponsorship of MediWales events such as BioWales and NHS Connects.
Mae gan y sector gwyddorau bywyd yng Nghymru nifer o alluoedd o'r radd flaenaf, ac rydym yn cefnogi ei dwf mewn nifer o ffyrdd, gan gynnwys drwy'r cymorth ariannol a ddarparwn i Hwb Gwyddorau Bywyd Cymru a thrwy noddi digwyddiadau MediWales fel BioCymru a NHS Connects.
Diolch am yr ateb.
Thank you for the response.
Last month, a new world-leading life sciences manufacturing facility opened in Cardiff North. I believe the Cabinet Secretary for health actually attended the opening. The Molecular Devices site will manufacture 3D models of human organ tissue, known as organoids, grown from human stem cells for research into diseases and for drug development. And the industrialisation of organoid research was first pioneered by Cardiff and Bath universities, through a start-up company that has now been acquired by Molecular Devices, and the workforce has doubled and further jobs will be created. Would the Cabinet Secretary agree that this is a prime example of what the Welsh Government intended to achieve with the manufacturing plan? And what more can be done to attract other world-leading life science companies into Wales?
Fis diwethaf, agorodd cyfleuster gweithgynhyrchu gwyddorau bywyd blaengar newydd yng Ngogledd Caerdydd. Rwy'n credu bod Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd wedi mynychu'r agoriad. Bydd safle Molecular Devices yn cynhyrchu modelau 3D o feinwe organau dynol, a elwir yn organoidau, wedi'u tyfu o fôn-gelloedd dynol ar gyfer ymchwil i glefydau ac ar gyfer datblygu cyffuriau. Ac fe arloeswyd y gwaith o ddiwydiannu ymchwil organoid gan brifysgolion Caerdydd a Chaerfaddon, drwy gwmni newydd sydd bellach wedi'i gaffael gan Molecular Devices, ac mae'r gweithlu wedi dyblu a bydd rhagor o swyddi'n cael eu creu. A fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno bod hon yn enghraifft wych o'r hyn yr oedd Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei gyflawni gyda'r cynllun gweithgynhyrchu? A beth arall y gellir ei wneud i ddenu cwmnïau gwyddorau bywyd blaengar eraill i Gymru?
I thank Julie Morgan for that further question. I think this is a really good example of genuinely world-leading innovation in Wales, drawing on a commitment from the Government, but also the underlying strengths in our economy and public service. And I think that it's a really good example of academic and industrial collaboration, with that aim of revolutionising healthcare and bringing economic benefits to Wales. This is something that the Cabinet Secretary for health and I have spoken about on a number of occasions.
Julie Morgan was asking what this means from the perspective of our manufacturing action plan. We will be mapping out both current and potential supply chains for life sciences, and discussing with the NHS—continuing the discussions we've already started, in fact—how we can support it to source from Wales-based manufacturers, encouraging companies to invest in Wales and helping Wales-based manufacturers to diversify into these supply chains. I think it's a really good opportunity from an economic point of view, and I believe the Cabinet Secretary for health would agree that it's an important opportunity from a healthcare point of view as well.
Diolch i Julie Morgan am y cwestiwn pellach hwnnw. Rwy'n credu bod hon yn enghraifft dda iawn o arloesedd gwirioneddol flaenllaw yng Nghymru, gan bwyso ar ymrwymiad gan y Llywodraeth, ond hefyd y cryfderau sylfaenol yn ein heconomi a'n gwasanaeth cyhoeddus. Ac rwy'n credu ei bod yn enghraifft dda iawn o gydweithrediad academaidd a diwydiannol, gyda'r nod o chwyldroi gofal iechyd a dod â manteision economaidd i Gymru. Mae'n rhywbeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd a minnau wedi siarad amdano ar sawl achlysur.
Roedd Julie Morgan yn gofyn beth mae hyn yn ei olygu o safbwynt ein cynllun gweithredu ar weithgynhyrchu. Byddwn yn mapio cadwyni cyflenwi presennol a phosibl ar gyfer gwyddorau bywyd, ac yn trafod gyda'r GIG—parhau â'r trafodaethau yr ydym eisoes wedi'u dechrau, mewn gwirionedd—sut y gallwn ei gefnogi i ddod o hyd i weithgynhyrchwyr yng Nghymru, annog cwmnïau i fuddsoddi yng Nghymru a helpu gweithgynhyrchwyr yng Nghymru i arallgyfeirio i'r cadwyni cyflenwi hyn. Rwy'n credu ei fod yn gyfle da iawn o safbwynt economaidd, a chredaf y byddai Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd yn cytuno ei fod yn gyfle pwysig o safbwynt gofal iechyd hefyd.
Thank you, Julie Morgan, for raising the question. Supporting our life sciences sector is incredibly important to promote a thriving economy, and there are huge opportunities, we know, here in Wales, but we need to generate an interest in life science careers at a young age. It's integral to ensure that the next generation of life scientists are intrigued, engaged and trained up, and that, of course, starts in our schools, but there is a problem.
The Labour Welsh Government have made the political decision, through the new curriculum, to reduce significantly the amount of science on offer at GCSE. Instead of offering young people the choice to study triple science, as it was previously called, the maximum on offer for pupils as part of the new curriculum is what was previously known as double science, so a third less. So, Cabinet Secretary, what representations have you made and will you make to the Cabinet Secretary for Education to revise this short-sighted decision to deprive young people of the level of rigour in science at GCSE level, which is clearly still on offer over the border?
Diolch am ofyn y cwestiwn, Julie Morgan. Mae cefnogi ein sector gwyddorau bywyd yn hynod o bwysig i hyrwyddo economi ffyniannus, a gwyddom fod cyfleoedd enfawr yma yng Nghymru, ond mae angen inni ennyn diddordeb mewn gyrfaoedd gwyddorau bywyd yn ifanc. Mae'n hanfodol sicrhau bod y genhedlaeth nesaf o wyddonwyr bywyd yn chwilfrydig, yn dangos diddordeb ac yn cael eu hyfforddi, ac mae hynny, wrth gwrs, yn dechrau yn ein hysgolion, ond mae yna broblem.
Mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwneud y penderfyniad gwleidyddol, drwy'r cwricwlwm newydd, i leihau'n sylweddol faint o wyddoniaeth a gynigir ar lefel TGAU. Yn hytrach na chynnig y dewis i bobl ifanc astudio gwyddoniaeth driphlyg, fel y'i gelwid yn flaenorol, yr uchafswm sydd ar gael i ddisgyblion yn rhan o'r cwricwlwm newydd yw'r hyn a elwid gynt yn wyddoniaeth ddwbl, felly traean yn llai. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, pa sylwadau a wnaethoch ac y byddwch chi'n eu gwneud i Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i adolygu'r penderfyniad annoeth hwn i amddifadu pobl ifanc o'r lefel fwy trwyadl o wyddoniaeth ar lefel TGAU, sy'n amlwg yn dal i gael ei gynnig dros y ffin?
Well, I must be careful not to trespass into my previous Cabinet responsibilities in answering the question. But the Member will know, of course, that the decision that was taken by Qualifications Wales to reform those qualifications has met with the approval of the royal societies for chemistry, biology and physics. And the reason I believe that they have supported those decisions is because they know, based on evidence, that people progressing to A-level will do very well based on those qualifications—there is evidence of that happening—and based on discussions with universities. But I think it is important, the broader point that the Member makes is important, that we must do everything we can to encourage young people into sciences and into STEM subjects more broadly. That's why I'm really proud of the work the Welsh Government does to support schools in order to do that.
Wel, rhaid i mi fod yn ofalus i beidio â thresmasu ar fy nghyfrifoldebau Cabinet blaenorol wrth ateb y cwestiwn. Ond bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, fod y penderfyniad a wnaed gan Cymwysterau Cymru i ddiwygio'r cymwysterau hynny wedi cael ei gymeradwyo gan y cymdeithasau brenhinol ar gyfer cemeg, bioleg a ffiseg. A'r rheswm y credaf eu bod wedi cefnogi'r penderfyniadau hynny yw oherwydd eu bod yn gwybod, ar sail tystiolaeth, y bydd pobl sy'n symud ymlaen at Safon Uwch yn gwneud yn dda iawn ar sail y cymwysterau hynny—mae tystiolaeth o hynny'n digwydd—ac yn seiliedig ar drafodaethau gyda phrifysgolion. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig, mae'r pwynt ehangach y mae'r Aelod yn ei wneud yn bwysig, sef bod yn rhaid inni wneud popeth yn ein gallu i annog pobl ifanc i astudio'r gwyddorau a phynciau STEM yn ehangach. Dyna pam rwy'n falch iawn o'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo ysgolion i wneud hynny.
2. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet ddatganiad am ddyfodol Maes Awyr Caerdydd? OQ61366
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the future of Cardiff Airport? OQ61366
Cardiff Airport is an essential element of Wales’s economic and transport infrastructure. The Welsh Government is committed to maintaining an airport in Wales because of the benefits it brings to the Welsh economy and its regional supply chain.
Mae Maes Awyr Caerdydd yn elfen hanfodol o seilwaith economaidd a thrafnidiaeth Cymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal maes awyr yng Nghymru oherwydd y manteision y mae'n eu cynnig i economi Cymru a'i gadwyn gyflenwi ranbarthol.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. My views on Cardiff Airport aren't exactly a secret for anyone inside or outside of this Chamber; I strongly believe that the dead hand of the Government should be removed from the airport and a return to private ownership. However, despite repeated calls, it appears as though the Welsh Government won't be relinquishing the airport, which continues to swallow up millions of pounds of taxpayers' cash. So, with that in mind, Cabinet Secretary, as the airport now falls under your brief, what new ideas do you plan on bringing forward to turn the airport's fortunes around?
Also, Cabinet Secretary, a week or so ago, Manchester Airport was thrown into complete chaos after experiencing a power cut. Up to 90,000 passengers were affected, with flights cancelled and arriving planes diverted. Now, I appreciate, Minister, that Manchester isn't comparable with Cardiff Airport, but what contingency plans does the Welsh Government have, should a similar incident unfortunately unfold here in Wales? Thanks.
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Nid yw fy marn ar Faes Awyr Caerdydd yn gyfrinach i unrhyw un o fewn neu'r tu allan i'r Siambr hon; credaf yn gryf y dylid cael gwared ar law farw'r Llywodraeth a dychwelyd Maes Awyr Caerdydd i berchnogaeth breifat. Fodd bynnag, er gwaethaf galwadau dro ar ôl tro, mae'n ymddangos na fydd Llywodraeth Cymru yn ildio'r maes awyr, sy'n parhau i lyncu miliynau o bunnoedd o arian trethdalwyr. Felly, gyda hynny mewn golwg, Ysgrifennydd y Cabinet, gan fod y maes awyr bellach yn rhan o'ch briff chi, pa syniadau newydd y bwriadwch eu cyflwyno i wella ffyniant y maes awyr?
Hefyd, Ysgrifennydd y Cabinet, tua wythnos yn ôl, gwelwyd anhrefn llwyr ym Maes Awyr Manceinion yn dilyn toriad pŵer. Cafodd hyd at 90,000 o deithwyr eu heffeithio, gyda hediadau'n cael eu canslo ac awyrennau a oedd ar fin cyrraedd yn cael eu dargyfeirio. Nawr, rwy'n derbyn, Weinidog, na ellir cymharu maes awyr Manceinion â Chaerdydd, ond pa gynlluniau wrth gefn sydd gan Lywodraeth Cymru, pe bai digwyddiad tebyg yn digwydd yma yng Nghymru? Diolch.
The Member will know, of course, that the operations of the airport are at arm's length from the Government, as she would expect and I expect would approve of. She is, I think, misguided in her view in relation to the Welsh Government support for the airport. It is a really, really important part of our economic infrastructure in Wales. The most recent economic analysis that we have suggests that the airport's direct economic footprint was around £87 million-worth of gross value added, based on around 2,000 employees employed in and around the site. And the indirect economic activity that the airport supports is estimated at a further around £159 million of GVA.
As the Welsh Government's existing plan draws to the close of its period, my focus, coming into this portfolio, has been to consider a longer term strategy for growing the business in a manner that would make the most of the airport's undoubted strengths. I want to maximise the airport's potential benefit for the regional economy, and to inform that thinking, we've commissioned consultants to provide updated estimates of the airport's both current and potential economic benefit, so that we have that long-term trajectory, which is really important, and I've got absolute confidence that we have the right team at the airport, making the right decisions. And she will know about the increase in passenger routes this summer, which I'm sure many thousands of people will take advantage of.
Bydd yr Aelod yn gwybod, wrth gwrs, fod y maes awyr yn gweithredu hyd braich oddi wrth y Llywodraeth, fel y byddai hi'n ei ddisgwyl, ac rwy'n disgwyl y byddai'n cymeradwyo hynny. Rwy'n credu ei bod yn cyfeiliorni yn ei safbwynt ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r maes awyr. Mae'n rhan hynod bwysig o'n seilwaith economaidd yng Nghymru. Mae'r dadansoddiad economaidd diweddaraf sydd gennym yn awgrymu bod ôl troed economaidd uniongyrchol y maes awyr oddeutu £87 miliwn o werth ychwanegol gros, yn seiliedig ar oddeutu 2,000 o weithwyr a gyflogir ar y safle ac o'i gwmpas. Amcangyfrifir bod y gweithgarwch economaidd anuniongyrchol y mae'r maes awyr yn ei gefnogi oddeutu £159 miliwn arall o werth ychwanegol gros.
Wrth nesu at ddiwedd cyfnod cynllun presennol Llywodraeth Cymru, fy ffocws, wrth dderbyn y portffolio hwn, oedd ystyried strategaeth fwy hirdymor ar gyfer tyfu'r busnes mewn modd a fyddai'n gwneud y gorau o gryfderau diamheuol y maes awyr. Rwyf am wneud y mwyaf o fudd posibl y maes awyr i'r economi ranbarthol, ac i lywio'r meddylfryd hwnnw, rydym wedi comisiynu ymgynghorwyr i ddarparu amcangyfrifon wedi'u diweddaru o fudd economaidd cyfredol a phosibl y maes awyr, fel bod gennym drywydd hirdymor, sy'n bwysig iawn, ac rwy'n gwbl hyderus fod gennym y tîm cywir yn y maes awyr, yn gwneud y penderfyniadau cywir. Ac fe fydd hi'n gwybod am y cynnydd mewn llwybrau teithwyr yr haf hwn, ac rwy'n siŵr y bydd miloedd lawer o bobl yn manteisio arnynt.
Cabinet Secretary, 96 per cent of airports in the world are in public ownership, and it always perplexes me that the Conservatives are keen to promote Teesside International Airport and its public ownership model, but yet are always keen to run down Cardiff Airport and its international importance for us and its economic significance as well. Bearing in mind the GVA figures that you have quoted there, and the fact that the airport facilitates 4,000 jobs related to aviation in the Vale of Glamorgan alone, would you agree with me that the Tories' constant sniping about Cardiff Airport represents a lack of ambition for Wales and, quite possibly, a lack of understanding of the economic modelling?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae 96 y cant o feysydd awyr y byd mewn perchnogaeth gyhoeddus, ac mae bob amser yn fy mhoeni bod y Ceidwadwyr yn awyddus i hyrwyddo Maes Awyr Rhyngwladol Teesside a'i fodel perchnogaeth gyhoeddus, ond eto maent bob amser yn awyddus i ladd ar Faes Awyr Caerdydd a'i bwysigrwydd rhyngwladol i ni a'i arwyddocâd economaidd hefyd. O gofio'r ffigurau gwerth ychwanegol gros yr ydych chi newydd eu dyfynnu, a'r ffaith bod y maes awyr yn cynnal 4,000 o swyddi yn ymwneud â hedfan ym Mro Morgannwg yn unig, a fyddech chi'n cytuno â mi fod y ffordd y mae'r Torïaid yn lladd ar Faes Awyr Caerdydd yn gyson yn dangos diffyg uchelgais ar ran Cymru, ac o bosibl, diffyg dealltwriaeth o'r modelu economaidd?
Well, I'm as tired as the Member is of hearing the Welsh Conservatives run down Wales. They have no—[Interruption.] They have no—[Interruption.] They have no confidence in our national institutions, and they do not see the approach that a positive Government engaged with the economy can bring, the benefits that can bring to Wales. I think it's about time that, rather than complaining about the approach that we take as a Government, she should recognise the commitment that we have made on behalf of people in Wales to the airport, which is such an important part of our economic infrastructure.
Wel, fel yr Aelod, rwyf wedi cael llond bol ar glywed y Ceidwadwyr Cymreig yn lladd ar Gymru. Nid oes ganddynt unrhyw—[Torri ar draws.] Nid oes ganddynt unrhyw—[Torri ar draws.] Nid oes ganddynt unrhyw hyder yn ein sefydliadau cenedlaethol, ac nid ydynt yn gweld sut y gall Llywodraeth gadarnhaol sy'n ymwneud â'r economi ddod â manteision i Gymru. Yn hytrach na chwyno am y dull a fabwysiadwn fel Llywodraeth, rwy'n credu ei bod yn hen bryd iddi gydnabod yr ymrwymiad a wnaethom ar ran pobl Cymru i'r maes awyr, sy'n rhan mor bwysig o'n seilwaith economaidd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Joel James.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Joel James.
Thank you, Llywydd. Cabinet Secretary, major events in Wales are a vital source of revenue for many businesses. Not only do they bring visitors to Wales, who often stay for several days, but they provide vital jobs, especially for younger people who are looking for temporary work around studying. The Ironman Wales event, held in Tenby each September, is one of many such events across Wales. It attracts athletes from across the world, and it fits in with the ethos of encouraging sporting activities and challenging all of us to exercise more, which is probably something I could do a bit more, I suppose. However, as you are aware, Tenby north beach, where the athletes swim, has had yet another discharge of raw sewage, which has caused Natural Resources Wales to issue a pollution risk danger warning to not only this beach, but Tenby south beach, Castle beach and the nearby Penally beach as well. Constituents have raised with me how fed up they are of Welsh waters being polluted with sewage. If this discharge had happened in September, then the Ironman contest would probably have been cancelled, which would have seriously impacted tourism, the local economy and ultimately the reputation of holding such events in Wales.
The potential for encouraging major events in Welsh waters is massive. However, failure to hold to account Welsh Water for not doing enough to stop raw sewage from entering Welsh waterways is a primary factor for major open water swimming events to look elsewhere. Cabinet Secretary, major events such as Ironman Wales are good for the Welsh economy. However, having continuously polluted waters is seriously damaging our reputation and our potential for events. What conversations have you had with the Cabinet Secretary for Climate Change and Rural Affairs to apply pressure on water companies to do more to stop raw sewage from entering Welsh waterways? Thank you.
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae digwyddiadau mawr yng Nghymru yn ffynhonnell refeniw hanfodol i lawer o fusnesau. Maent yn denu ymwelwyr i Gymru, sy'n aml yn aros am sawl diwrnod, ac maent hefyd yn darparu swyddi hanfodol, yn enwedig i bobl iau sy'n chwilio am waith dros dro tra byddant yn astudio. Mae digwyddiad Ironman Wales, a gynhelir yn Ninbych-y-pysgod bob mis Medi, yn un o nifer o ddigwyddiadau o'r fath ar draws Cymru. Mae'n denu athletwyr o bob cwr o'r byd, ac mae'n cyd-fynd â'r ethos o annog gweithgareddau chwaraeon a herio pob un ohonom i wneud mwy o ymarfer corff, rhywbeth y gallwn i wneud ychydig mwy ohono, mae'n debyg. Fodd bynnag, fel y gwyddoch, mae carthion amrwd wedi gollwng unwaith eto i draeth y gogledd Dinbych-y-pysgod, lle mae'r athletwyr yn nofio, sydd wedi arwain Cyfoeth Naturiol Cymru i gyhoeddi rhybudd perygl llygredd, nid yn unig ar y traeth hwn, ond ar draeth y de Dinbych-y-pysgod, traeth y Castell a thraeth Penalun gerllaw hefyd. Mae etholwyr wedi dweud wrthyf eu bod wedi cael llond bol ar weld dyfroedd Cymru'n cael eu llygru â charthion. Pe bai'r llygredd hwn wedi digwydd ym mis Medi, mae'n debyg y byddai'r gystadleuaeth Ironman wedi cael ei chanslo, rhywbeth a fyddai wedi cael effaith ddifrifol ar dwristiaeth, yr economi leol, ac yn y pen draw, ar enw da Cymru am gynnal digwyddiadau o'r fath.
Mae'r potensial i hyrwyddo digwyddiadau mawr yn nyfroedd Cymru yn enfawr. Fodd bynnag, mae'r methiant i ddwyn Dŵr Cymru i gyfrif am beidio â gwneud digon i atal carthion amrwd rhag mynd i mewn i ddyfrffyrdd Cymru yn ffactor sylfaenol i beri i ddigwyddiadau nofio dŵr agored mawr edrych ar lefydd eraill. Ysgrifennydd y Cabinet, mae digwyddiadau mawr fel Ironman Cymru yn dda i economi Cymru. Fodd bynnag, mae cael dyfroedd llygredig yn barhaus yn niweidio ein henw da a'n potensial ar gyfer digwyddiadau yn ddifrifol. Pa sgyrsiau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Newid Hinsawdd a Materion Gwledig i roi pwysau ar gwmnïau dŵr i wneud mwy i atal carthion amrwd rhag mynd i mewn i ddyfrffyrdd Cymru? Diolch.
I do support the work that my Cabinet colleague is doing in relation to this and he is working very hard to make sure that he holds accountable those agencies responsible and those who cause the pollution into our rivers and our seas. On his broader point about major events, I do think he's right to say that major events can be very significant contributors to the Welsh economy. We have good examples of that right across Wales. And that’s why, actually, supporting major events is a really important part of what we try and do as a Government. I would just suggest to Natasha Asghar, though, as she reflects on the importance of the airport, that, actually, our ability to attract many major events is in no small part down to the fact that we have an airport, which people know they can use to reach those events very swiftly. So, that’s yet another reason why having that critical part of our infrastructure is so important.
Rwy'n cefnogi'r gwaith y mae fy nghyd-Aelod Cabinet yn ei wneud mewn perthynas â hyn ac mae'n gweithio'n galed iawn i sicrhau ei fod yn dwyn yr asiantaethau sy'n gyfrifol a'r rhai sy'n achosi'r llygredd i'n hafonydd a'n moroedd i gyfrif. Ar ei bwynt ehangach am ddigwyddiadau mawr, rwy'n credu ei fod yn iawn i ddweud y gall digwyddiadau mawr fod yn gyfranwyr arwyddocaol iawn i economi Cymru. Mae gennym enghreifftiau da o hynny ar draws Cymru. A dyna pam mae cefnogi digwyddiadau mawr yn rhan bwysig iawn o'r hyn y ceisiwn ei wneud fel Llywodraeth. Hoffwn awgrymu wrth Natasha Asghar, er hynny, wrth iddi fyfyrio ar bwysigrwydd y maes awyr, fod ein gallu i ddenu llawer o ddigwyddiadau mawr yn deillio i raddau helaeth o'r ffaith bod gennym faes awyr y gŵyr pobl y gallant ei ddefnyddio i gyrraedd y digwyddiadau hynny'n gyflym iawn. Felly, dyna reswm arall eto pam fod cael y rhan hanfodol honno o'n seilwaith mor bwysig.
Thank you, Cabinet Secretary. Turning to transport, the Taylor Swift Eras tour came to Cardiff on 18 June this year, and as you will be aware, broken-down engineering equipment blocked one of the main train lines into south Wales, causing widespread train disruption for several hours. Because of this, many more people chose to drive into Cardiff for the concert, creating extensive traffic and some very long tailbacks. Interestingly, when the Eras tour went to Liverpool and Edinburgh, no such issues were reported.
Two years ago, drivers experienced 19 miles of tailbacks on the M4 when Pink played at the Principality Stadium, and when Ed Sheeran played in Cardiff, many were caught in 15-mile queues on the M4 into south Wales, with people reporting that they actually missed the concert completely. Not only is this very annoying for those drivers stuck in queues, giving them a very bad experience, it is very frustrating for people who live in south Wales if they have to deal with the traffic chaos without even the enjoyment of attending the concert. And there's the obvious problem that having 19 miles of tailbacks causes a huge amount of pollution, which is more than likely to undo all the efforts to improve air quality in south Wales, which is only getting worse.
Last year, you announced an end to the plan to build a major events stabling line, with Transport for Wales reporting a loss of £10.5 million on the project, which would have undoubtedly increased capacity to support major events, which shows that your heart really isn't in helping to develop a positive experience for those attending events in Wales. Cabinet Secretary, with this in mind, what conversations have you had with the Cabinet Secretary for North Wales and Transport to understand the impact of such poor and fragile transport links on encouraging major events in south Wales and what plans have you got to change this? Thank you.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Gan droi at drafnidiaeth, daeth taith Eras Taylor Swift i Gaerdydd ar 18 Mehefin eleni, ac fel y gwyddoch, cafodd un o'r prif reilffyrdd i mewn i dde Cymru ei rhwystro gan offer peirianneg wedi torri, gan darfu'n helaeth ar y trenau am sawl awr. Oherwydd hyn, dewisodd llawer mwy o bobl yrru i Gaerdydd ar gyfer y cyngerdd, gan greu traffig helaeth a thagfeydd hir iawn. Yn ddiddorol, pan aeth taith Eras i Lerpwl a Chaeredin, ni chofnodwyd unrhyw broblemau o'r fath.
Ddwy flynedd yn ôl, profodd gyrwyr 19 milltir o dagfeydd ar yr M4 pan ddaeth Pink i Stadiwm Principality, a phan ddaeth Ed Sheeran i Gaerdydd, cafodd llawer o bobl eu dal mewn ciwiau 15 milltir ar yr M4 i mewn i dde Cymru, gyda phobl yn dweud eu bod wedi colli'r cyngerdd i gyd. Mae hyn yn annifyr iawn i'r gyrwyr sy'n sownd mewn ciwiau, gan roi profiad gwael iawn iddynt, ac mae'n rhwystredig iawn hefyd i bobl sy'n byw yn ne Cymru os oes rhaid iddynt ddioddef yr anhrefn traffig heb hyd yn oed gael y mwynhad o fynychu'r cyngerdd. Ac mae'n amlwg fod cael 19 milltir o dagfeydd yn achosi llawer iawn o lygredd, gan ddadwneud yr holl ymdrechion i wella problem gynyddol ansawdd aer yn ne Cymru yn ôl pob tebyg.
Y llynedd, fe wnaethoch chi gyhoeddi diwedd ar y cynllun i adeiladu llinell sefydlogi digwyddiadau mawr, gyda Trafnidiaeth Cymru yn cofnodi colled o £10.5 miliwn ar y prosiect, a fyddai heb os wedi cynyddu capasiti i gefnogi digwyddiadau mawr, sy'n dangos nad ydych chi'n poeni llawer am helpu i ddatblygu profiad cadarnhaol i'r rhai sy'n mynychu digwyddiadau yng Nghymru. Ysgrifennydd y Cabinet, gyda hyn mewn golwg, pa sgyrsiau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth i ddeall effaith cysylltiadau trafnidiaeth mor wael a bregus ar ddenu digwyddiadau mawr i dde Cymru a pha gynlluniau sydd gennych i newid hyn? Diolch.
I think I'll just draw attention to the stark contrast between the picture the Member describes and the experience that those people who went to see Taylor Swift and to other concerts have been able to share. My Cabinet colleague the Cabinet Secretary for transport is focusing laser-like on investment in our transport network in Wales. We've seen marked improvement over the last number of years because of additional investment going into both our rail and bus networks. I'm sure that he shares my ambition on behalf of the Welsh economy to make sure that our transport network is able to support the major events that we are keen to put on and that bring happiness, joy and entertainment to so many thousands of people.
Rwy'n credu fy mod am dynnu sylw at y cyferbyniad llwyr rhwng y darlun y mae'r Aelod yn ei ddisgrifio a'r profiad y mae'r bobl a aeth i weld Taylor Swift ac i gyngherddau eraill wedi gallu ei rannu. Mae fy nghyd-Aelod Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros drafnidiaeth, yn canolbwyntio'n agos iawn ar fuddsoddi yn ein rhwydwaith trafnidiaeth yng Nghymru. Rydym wedi gweld gwelliant amlwg dros y blynyddoedd diwethaf oherwydd buddsoddiad ychwanegol yn ein rhwydweithiau rheilffyrdd a bysiau. Rwy'n siŵr ei fod yn rhannu fy uchelgais ar ran economi Cymru i sicrhau bod ein rhwydwaith trafnidiaeth yn gallu cefnogi'r digwyddiadau mawr yr ydym yn awyddus i'w cynnal ac sy'n dod â hapusrwydd, llawenydd ac adloniant i gynifer o filoedd o bobl.
Thank you. And finally, Cabinet Secretary, when places across Wales hold a major event, I believe there should be an overall net gain to the area accommodating it, not just in jobs and tourism, but also in terms of reputation and improvements to their amenities. In other words, areas shouldn't just be trashed, leaving tonnes of litter and various problems for the local council to sort out. I've advocated on many occasions that Welsh high streets are in desperate need of more public facilities, for example, and one way of investing in these is through major events investing in the amenities of the area, which has a double benefit of not only the local population feeling more enthusiastic about the events that come but also an improvement in the experience of those who visit, and giving a secondary economic boost to the area by providing amenities needed to support visitors all year round. With this in mind, what steps have you taken to encourage major event holders to invest in the towns and cities that they hold their events in? Thank you.
Diolch. Ac yn olaf, Ysgrifennydd y Cabinet, pan fydd lleoedd ledled Cymru yn cynnal digwyddiad mawr, rwy'n credu y dylai fod elw net cyffredinol i'r ardal lle cânt eu cynnal, nid yn unig mewn swyddi a thwristiaeth, ond hefyd o ran enw da a gwelliannau i'w hamwynderau. Mewn geiriau eraill, ni ddylid cam-drin ardaloedd drwy adael tunelli o sbwriel a phroblemau amrywiol i'r cyngor lleol eu datrys. Rwyf wedi argymell ar sawl achlysur fod taer angen mwy o gyfleusterau cyhoeddus, er enghraifft, ar strydoedd mawr Cymru, ac un ffordd o fuddsoddi yn y rhain yw drwy gael digwyddiadau mawr i fuddsoddi yn amwynderau'r ardal, sy'n creu budd i'r ddwy ochr, wrth i'r boblogaeth leol deimlo'n fwy brwdfrydig ynghylch y digwyddiadau a ddaw, yn ogystal â gwella profiad y rhai sy'n ymweld, a rhoi hwb economaidd eilaidd i'r ardal drwy ddarparu'r amwynderau sydd eu hangen i gefnogi ymwelwyr drwy gydol y flwyddyn. Gyda hyn mewn golwg, pa gamau a gymerwyd gennych i annog rhai sy'n cynnal digwyddiadau mawr i fuddsoddi yn y trefi a'r dinasoedd lle maent yn cynnal eu digwyddiadau? Diolch.
Many of the ways in which we support major events very much have in mind the impact that major events can have on the environment, and we work, often, with those organisations and companies who hold those events, and the venues that host them, in order to make sure that they have as little impact as possible on the environment. In particular, we've done some innovative work in relation to some net-zero solutions for those events being held. I think it's really important to have that holistic view, as the Member suggests—that we see the economic benefit, but also that we have an eye on the environmental impact. And we want to make sure, of course, that we support and work with our partners who provide those major events to ensure that that holistic approach is taken, both to the economy and to the environment.
Mae llawer o'r ffyrdd sydd gennym o gefnogi digwyddiadau mawr yn rhoi ystyriaeth i'r effaith y gall digwyddiadau mawr ei chael ar yr amgylchedd, ac rydym yn gweithio, yn aml, gyda'r sefydliadau a'r cwmnïau sy'n cynnal y digwyddiadau hynny, a'r lleoliadau sy'n eu cynnal, er mwyn sicrhau eu bod yn cael cyn lleied o effaith â phosibl ar yr amgylchedd. Yn fwyaf arbennig, rydym wedi gwneud gwaith arloesol mewn perthynas ag atebion sero net i'r digwyddiadau sy'n cael eu cynnal. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn arddel safbwynt cyfannol o'r fath, fel y mae'r Aelod yn awgrymu—ein bod yn gweld y budd economaidd, ond hefyd fod gennym lygad ar yr effaith amgylcheddol. Ac rydym am sicrhau, wrth gwrs, ein bod yn cefnogi ac yn gweithio gyda'n partneriaid sy'n darparu digwyddiadau mawr i sicrhau ymagwedd gyfannol tuag at yr economi a'r amgylchedd.
Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher.
Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher.
Diolch, Llywydd. Over the past two years, Citizens Advice Cymru has provided more assistance with energy debt and crisis support than at any other time in the past five years. Much has been made in recent weeks of Great British Energy, since it was announced by Keir Starmer. Pat McFadden, Labour's national campaign co-ordinator, recently confirmed in an interview that GB Energy will not be a company that generates energy, but it will essentially be a finance company designed to generate private sector investment, a de-risking vehicle subsidising private energy companies, who will, doubtlessly, end up owning what will be key renewables infrastructure in the years to come as a result. On the basis that he gets the result he wants tomorrow, how will GB Energy interact with Ynni Cymru? Have there been any discussions with UK counterparts outlining that relationship, and has any thought been given by the Welsh Government to how they would interact?
Diolch, Lywydd. Dros y ddwy flynedd ddiwethaf, mae Cyngor ar Bopeth Cymru wedi darparu mwy o gymorth gyda dyledion ynni a chymorth argyfwng nag ar unrhyw adeg arall yn ystod y pum mlynedd diwethaf. Mae llawer wedi'i wneud yn ystod yr wythnosau diwethaf o Great British Energy, ers i Keir Starmer ei gyhoeddi. Mewn cyfweliad yn ddiweddar, cadarnhaodd Pat McFadden, cydlynydd ymgyrch genedlaethol Llafur, na fydd GB Energy yn gwmni sy'n cynhyrchu ynni, ac mai'r hyn a fydd i bob pwrpas fydd cwmni cyllid a gynlluniwyd i gynhyrchu buddsoddiad yn y sector preifat, cyfrwng dadrisgio i sybsideiddio cwmnïau ynni preifat, a fydd, heb os, yn berchen ar seilwaith adnewyddadwy allweddol yn y blynyddoedd i ddod o ganlyniad. Ar y sail ei fod yn cael y canlyniad y mae ef am ei weld yfory, sut y bydd GB Energy yn rhyngweithio ag Ynni Cymru? A fu unrhyw drafodaethau gyda chymheiriaid yn y DU yn amlinellu'r berthynas honno, ac a roddwyd unrhyw ystyriaeth gan Lywodraeth Cymru i sut y byddent yn rhyngweithio?
Let's hope that we do get the result tomorrow, which I very much hope for, and I hope the Member will encourage others to bring about that result as well, so that we can have that more collaborative approach, which I know that both he and I would support. We have had discussions in relation to the work that we're already doing in Wales through Trydan Gwyrdd Cymru, which is intended to make sure that there is a public voice in the development of renewable energy, and to make sure that that's innovative and is able to return value to the communities that host those developments, and, also, the work of Ynni Cymru in investing in community energy projects.
So, there is a real opportunity, I think, to see the plans of, I hope, an incoming Labour Government dock very well with those plans that we already have at work here in Wales. I was able to have a very productive discussion, actually, last week, at the RenewableUK Global Offshore Wind conference, with Ed Miliband—who may be the incoming energy Minister in a new Labour Government—and I'm very confident there'll be a close and collaborative working relationship, which will mean that Wales is also able to take advantage of those UK-wide developments.
Gadewch inni obeithio y cawn y canlyniad y gobeithiaf amdano'n fawr yfory, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn annog eraill i wireddu'r canlyniad hwnnw hefyd, fel y gallwn gael y dull mwy cydweithredol o weithredu y gwn y byddai ef a minnau'n ei gefnogi. Rydym wedi cael trafodaethau mewn perthynas â'r gwaith yr ydym eisoes yn ei wneud yng Nghymru drwy Trydan Gwyrdd Cymru, gyda'r bwriad o sicrhau llais gan y cyhoedd yn natblygiad ynni adnewyddadwy, a sicrhau ei fod yn arloesol ac yn gallu dychwelyd gwerth i'r cymunedau sy'n cynnal y datblygiadau hynny, a hefyd, gwaith Ynni Cymru yn buddsoddi mewn prosiectau ynni cymunedol.
Felly, rwy'n credu bod cyfle gwirioneddol i weld cynlluniau Llywodraeth Lafur newydd, gobeithio, yn cydblethu'n dda iawn gyda'r cynlluniau sydd gennym ar waith eisoes yma yng Nghymru. Cefais drafodaeth gynhyrchiol iawn yr wythnos diwethaf yng nghynhadledd RenewableUK Global Offshore Wind, gydag Ed Miliband—a allai fod yn Weinidog ynni newydd mewn Llywodraeth Lafur newydd—ac rwy'n hyderus iawn y ceir perthynas waith agos a chydweithredol, a fydd yn golygu bod Cymru hefyd yn gallu manteisio ar y datblygiadau ledled y DU.
That model that was set out for GB Energy could be quite worrying in terms of its interaction with Ynni Cymru, because, in essence, what we could have here is a private finance initiative for the renewable sector. So, this is something that we need to keep a close eye on if it is to interact and work in unison with the Welsh Government's aims around Ynni Cymru.
We need the state to intervene at the generation end, the transmission end, and the retail end of the energy market, of course—there's no argument here from me. But the system currently isn't right. It's no secret at the moment that, at every level, profit is maximised and extracted from our communities. We had a debate on this very fact last week. We're talking here about a basic utility necessary for everyone in their everyday lives, and companies are simply making a mint on it.
One of the claims is that GB Energy will finance offshore wind, the dividends of which will presumably fill the UK coffers. Does the Cabinet Secretary agree that, actually, we should, in this instance, cut out the middle man here, that we should seek full powers over the Crown Estate, allowing us, then, to benefit directly here in Wales from offshore renewable development, ensuring that those dividends go straight into the Welsh Treasury?
Gallai'r model a bennwyd ar gyfer GB Energy fod yn destun pryder o ran ei ryngweithiad ag Ynni Cymru, oherwydd, yn y bôn, yr hyn y gallem ei gael yma yw menter cyllid preifat ar gyfer y sector ynni adnewyddadwy. Felly, mae hyn yn rhywbeth y mae angen inni gadw llygad barcud arno os yw am ryngweithio a gweithio mewn partneriaeth ag amcanion Llywodraeth Cymru ar gyfer Ynni Cymru.
Mae angen i'r wladwriaeth ymyrryd ar ben cynhyrchu, pen trawsyrru, a phen manwerthu'r farchnad ynni, wrth gwrs—nid wyf yn dadlau â hynny. Ond nid yw'r system yn gywir ar hyn o bryd. Nid yw'n gyfrinach nawr fod elw'n cael ei gynyddu i'r eithaf a'i dynnu o'n cymunedau ar bob lefel. Cawsom ddadl ar hyn yr wythnos diwethaf. Rydym yn siarad yma am gyfleustodau sylfaenol sy'n angenrheidiol i bawb yn eu bywydau bob dydd, ac mae cwmnïau'n gwneud pentwr o arian ohono.
Un o'r honiadau yw y bydd GB Energy yn ariannu gwynt ar y môr, y bydd ei ddifidendau yn ôl pob tebyg yn llenwi coffrau'r DU. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y dylem, yn yr achos hwn, gael gwared ar y dyn yn y canol, y dylem geisio pwerau llawn dros Ystad y Goron, gan ganiatáu inni elwa'n uniongyrchol yma yng Nghymru o ddatblygiad ynni adnewyddadwy ar y môr, gan sicrhau bod y difidendau'n mynd yn syth i goffrau Trysorlys Cymru?
I had a very good conversation—an informal conversation, I should say—at that same conference, in fact, with the Crown Estate. I'm hoping to meet with them very shortly to discuss our needs in Wales, and to make sure that, in future leasing rounds, we are able to maximise the clean energy opportunity for Wales, but also the economic opportunity to support communities that host energy generation projects, and Wales more broadly than that. It is our position as a Government that we would wish to see the devolution of powers over the Crown Estate. I think that could be a very significant contributor to our energy needs but also to our economic needs. But critically, what I think we can all agree on is that having a Government in Westminster that is committed to investing in renewables, in the renewable infrastructure of this country, in the national grid, will be a step change in our ability as a nation to capture that opportunity, both for Wales and the UK at large.
Cefais sgwrs dda iawn—sgwrs anffurfiol, dylwn ddweud—yn y gynhadledd honno gydag Ystad y Goron. Rwy'n gobeithio cyfarfod â nhw'n fuan iawn i drafod ein hanghenion yng Nghymru, a sicrhau, mewn rowndiau lesio yn y dyfodol, y gallwn fanteisio i'r eithaf ar y cyfle ynni glân i Gymru, ond hefyd y cyfle economaidd i gefnogi cymunedau sy'n cynnal prosiectau cynhyrchu ynni, a Chymru'n fwy eang na hynny. Ein safbwynt ni fel Llywodraeth yw yr hoffem weld datganoli pwerau dros Ystad y Goron. Rwy'n credu y gallai hynny gyfrannu'n sylweddol iawn at ein hanghenion ynni ond hefyd at ein hanghenion economaidd. Ond yn allweddol, yr hyn y credaf y gallwn i gyd gytuno arno yw y bydd cael Llywodraeth yn San Steffan sydd wedi ymrwymo i fuddsoddi mewn ynni adnewyddadwy, yn seilwaith ynni adnewyddadwy'r wlad hon, yn y grid cenedlaethol, yn newid sylweddol yn ein gallu fel cenedl i fachu ar y cyfle hwnnw, i Gymru a'r DU yn gyffredinol.
That's exactly the point, isn't it? The devolution of the Crown Estate allows us quick and easy access to those funds that we can then use to the benefit of our communities. What we want to see here is the setting up of, essentially, a sovereign wealth fund, using the profits taken from offshore windfarms to invest directly in communities across Wales. Estimates suggest that several new offshore windfarms planned in Welsh waters could generate £43 billion in rents, which would be a significant basis for such a fund. How is the Cabinet Secretary working with colleagues like the Cabinet Secretary for climate change and the Counsel General to secure those full powers over the Crown Estate as soon as possible? Is he able, then, at a future point, to give us a timeline on when we can expect those discussions to happen and progress? And what consideration has he given to the report of the energy sub-group of the independent commission on the future of Wales, which recommends an urgent review of the devolution settlement in relation to energy policy, Ofgem and the Crown Estate?
Dyna'r union bwynt, onid e? Mae datganoli Ystad y Goron yn ein galluogi i gael mynediad cyflym a hawdd at yr arian y gallwn ei ddefnyddio wedyn er budd ein cymunedau. Yn y bôn, rydym am weld cronfa gyfoeth sofran yn cael ei sefydlu yma gan ddefnyddio'r elw a gymerir o ffermydd gwynt ar y môr i fuddsoddi'n uniongyrchol mewn cymunedau ledled Cymru. Mae amcangyfrifon yn awgrymu y gallai nifer o ffermydd gwynt ar y môr newydd sydd wedi'u cynllunio yn nyfroedd Cymru gynhyrchu £43 biliwn mewn rhenti, a fyddai'n sylfaen sylweddol i gronfa o'r fath. Sut mae Ysgrifennydd y Cabinet yn gweithio gyda chyd-Aelodau fel Ysgrifennydd y Cabinet dros newid hinsawdd a'r Cwnsler Cyffredinol i sicrhau pwerau llawn dros Ystad y Goron cyn gynted â phosibl? A all roi amserlen i ni ar ryw bwynt yn y dyfodol ar gyfer pryd y gallwn ddisgwyl i'r trafodaethau hynny ddigwydd? A pha ystyriaeth y mae wedi'i rhoi i adroddiad is-grŵp ynni'r comisiwn annibynnol ar ddyfodol Cymru, sy'n argymell adolygiad brys o'r setliad datganoli mewn perthynas â pholisi ynni, Ofgem ac Ystad y Goron?
I think the Member makes interesting points in relation to the devolution settlement and our capacity to take more decisions on energy here in Wales, which I would support. On the model that he touches on, which I think he described as a sovereign wealth fund in the context of energy—and other countries have obviously done that in the context of oil, haven't they, in decades past—it's that principle, really, that underpins the establishment of Trydan Gwyrdd Cymru, which is obviously in the very early stages. But the principle there is that it's the Welsh public purse that essentially receives a profit from project development and, potentially, from construction or operation, depending on the delivery model and depending on access to capital. The critical point is that the return from that, then, can be deployed to support, as I say, those near the developments, but also to support wider Welsh Government priorities for the nation as a whole. I think that is an interesting model and I am very excited to see what more we can do in that space.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwyntiau diddorol am y setliad datganoli a'n gallu i wneud mwy o benderfyniadau ynghylch ynni yma yng Nghymru, ac rwy'n cefnogi hynny. Ar y model y mae'n ei grybwyll, a chredaf iddo ei ddisgrifio fel cronfa gyfoeth sofran yng nghyd-destun ynni—ac yn amlwg, mae gwledydd eraill wedi gwneud hynny yng nghyd-destun olew mewn degawdau a fu, onid ydynt—yr egwyddor honno, mewn gwirionedd, sy'n sail i sefydlu Trydan Gwyrdd Cymru, sy'n amlwg ar gam cynnar iawn. Ond yr egwyddor yno yw mai pwrs cyhoeddus Cymru i bob pwrpas sy'n derbyn elw o ddatblygu prosiectau, ac o bosibl, o adeiladu neu weithredu, yn dibynnu ar y model cyflawni ac yn dibynnu ar fynediad at gyfalaf. Y pwynt hollbwysig yw y gellir defnyddio'r elw o hynny wedyn i gefnogi'r rhai sy'n agos at y datblygiadau, fel rwy'n dweud, ond hefyd i gefnogi blaenoriaethau ehangach Llywodraeth Cymru ar gyfer y genedl gyfan. Rwy'n credu bod hwnnw'n fodel diddorol ac rwy'n gyffrous iawn i weld beth arall y gallwn ei wneud yn y gofod hwnnw.
3. A wnaiff yr Ysgrifennydd Cabinet roi diweddariad ar drafodaethau gyda datblygwyr ffermydd gwynt ar raddfa fawr ym Mrycheiniog a Maesyfed? OQ61376
3. Will the Cabinet Secretary provide an update on discussions with developers of large-scale windfarms in Brecon and Radnorshire? OQ61376
I have not had any discussions with individual developers regarding large-scale wind projects at specific locations in Wales. I continue to engage with the renewable industry, through round-table discussions and through RenewableUK Cymru, to understand the opportunities and challenges to scaling up renewables in Wales.
Nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau gyda datblygwyr unigol ynghylch prosiectau gwynt ar raddfa fawr mewn lleoliadau penodol yng Nghymru. Rwy'n parhau i ymgysylltu â'r diwydiant ynni adnewyddadwy drwy drafodaethau bwrdd crwn a thrwy RenewableUK Cymru er mwyn deall y cyfleoedd a'r heriau sy'n deillio o ddatblygu ynni adnewyddadwy ar raddfa fawr yng Nghymru.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. With the Welsh Government aiming for 70 per cent renewable energy consumption by 2030, a lot of these windfarm developments are going to need compulsory purchase orders to get land. So, I'm interested to know whether the Welsh Government will be helping these companies with compulsory purchase orders for their large-scale developments. In addition to that, if some of these proposed windfarms become commercially non-viable in the future or some of the companies running them go bust, can you today, Cabinet Secretary, rule out the Welsh Government stepping in and taking forward any of these schemes as part of the Welsh Government's energy company?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Gyda Llywodraeth Cymru yn anelu at 70 y cant o ddefnydd ynni o ynni adnewyddadwy erbyn 2030, bydd angen gorchmynion prynu gorfodol ar lawer o'r datblygiadau ffermydd gwynt hyn er mwyn cael tir. Felly, mae gennyf ddiddordeb mewn gwybod a fydd Llywodraeth Cymru yn helpu'r cwmnïau hyn gyda gorchmynion prynu gorfodol ar gyfer eu datblygiadau ar raddfa fawr. Yn ogystal â hynny, os bydd rhai o'r ffermydd gwynt arfaethedig hyn yn dod yn anhyfyw yn fasnachol yn y dyfodol neu os bydd rhai o'r cwmnïau sy'n eu rhedeg yn mynd i'r wal, Ysgrifennydd y Cabinet, a allwch chi ddweud heddiw na fydd Llywodraeth Cymru yn camu i mewn ac yn bwrw ymlaen ag unrhyw rai o'r cynlluniau hyn fel rhan o gwmni ynni Llywodraeth Cymru?
I don't think there's been any suggestion of that. Our policy as a Government is to support the principle of developing renewable and low-carbon energy from a range of technologies. He will know that from the point of view of planning and consenting, the Infrastructure (Wales) Act 2024, which will be a step change, will bring forward new consenting processes, streamlining and unifying those consenting arrangements for renewables, as well as other large-scale devolved infrastructure projects in Wales. From a planning and consenting perspective, my interest as the energy Minister is making sure that there is sufficient capacity in that part of the system to enable projects to be taken forward in a way that complies with planning requirements and respects the needs of local communities. There have been a number of process improvements, which we've introduced already, as well as additional dedicated funding for Natural Resources Wales, and I'm hopeful that that will make a significant contribution.
Nid wyf yn credu bod unrhyw awgrym wedi ei wneud o hynny. Ein polisi fel Llywodraeth yw cefnogi'r egwyddor o ddatblygu ynni adnewyddadwy ac ynni carbon isel o amrywiaeth o dechnolegau. Fe fydd yn gwybod, o safbwynt cynllunio a chydsynio, y bydd Deddf Seilwaith (Cymru) 2024, a fydd yn newid sylweddol, yn cyflwyno prosesau cydsynio newydd, yn symleiddio ac yn cyfuno'r trefniadau cydsynio ar gyfer ynni adnewyddadwy, yn ogystal â phrosiectau seilwaith datganoledig eraill ar raddfa fawr yng Nghymru. O safbwynt cynllunio a chydsynio, fy niddordeb i fel y Gweinidog ynni yw sicrhau bod digon o gapasiti yn y rhan honno o'r system i gwneud hi'n bosibl datblygu prosiectau mewn ffordd sy'n cydymffurfio â gofynion cynllunio ac yn parchu anghenion cymunedau lleol. Rydym eisoes wedi cyflwyno nifer o welliannau i brosesau, yn ogystal â chyllid pwrpasol ychwanegol ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n gwneud cyfraniad sylweddol.
4. Pa drafodaethau y mae’r Ysgrifennydd Cabinet wedi cael gyda chyflogwyr ac undebau llafur i hyrwyddo gwaith teg ac annog gwell amodau gwaith i weithwyr yng Ngogledd Cymru? OQ61378
4. What discussions has the Cabinet Secretary had with employers and trade unions to promote fair work and encourage better working conditions for workers in North Wales? OQ61378
We work in social partnership to promote fair work and encourage better working conditions. This includes formal and regular engagement with employers and trade unions at the social partnership council, the workforce partnership council and sector-specific arrangements such as the retail forum and, as was mentioned earlier by the Minister for Social Care, the social care fair work forum.
Rydym yn gweithio mewn partneriaeth gymdeithasol i hyrwyddo gwaith teg ac annog gwell amodau gwaith. Mae hyn yn cynnwys ymgysylltu'n ffurfiol a rheolaidd â chyflogwyr ac undebau llafur yn y cyngor partneriaeth gymdeithasol, cyngor partneriaeth y gweithlu a threfniadau ar gyfer sectorau penodol fel y fforwm manwerthu, ac fel y crybwyllodd y Gweinidog Gofal Cymdeithasol yn gynharach, y fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol.
Well, as much as I'm glad to hear all of that, you might be aware that approximately 1,200 workers at Rowan Foods in Wrexham are facing an uncertain future due to plans by the owners, Oscar Mayer, to make workers redundant and change working conditions, and that includes an annual pay cut of £3,000. That's a policy of firing and rehiring on worse conditions, which, obviously, belongs to the Victorian age. I'm seeking a commitment now, as are the 1,200 workers and their union Unite, that this Government will do all it can to oppose such a regressive policy. So, do you agree that it's absolutely reprehensible that a company like this can on the one hand pay its chief executive £0.5 million a year and on the other hand treat its workers in this way? If you do, then what are you going to do to ensure that this firing and rehiring isn't allowed to happen?
Wel, er mor falch yr wyf i o glywed hynny i gyd, efallai eich bod yn ymwybodol fod tua 1,200 o weithwyr yn Rowan Foods yn Wrecsam yn wynebu dyfodol ansicr oherwydd cynlluniau gan y perchnogion, Oscar Mayer, i ddiswyddo gweithwyr a newid amodau gwaith, ac mae hynny'n cynnwys toriad o £3,000 i'r cyflog blynyddol. Mae'n bolisi o gyflogi ac ailgyflogi ar amodau gwaeth, arfer sy'n perthyn i oes Fictoria. Rwy'n galw am ymrwymiad nawr, fel y mae'r 1,200 o weithwyr a'u hundeb, Unite, y bydd y Llywodraeth hon yn gwneud popeth yn ei gallu i wrthwynebu polisi mor anflaengar. Felly, a ydych chi'n cytuno ei bod hi'n gwbl warthus fod cwmni fel hwn ar y naill law yn gallu talu £0.5 miliwn y flwyddyn i'w brif weithredwr ac ar y llaw arall, yn trin ei weithwyr fel hyn? Os ydych chi, beth y bwriadwch ei wneud i sicrhau na chaniateir i gyflogi ac ailgyflogi o'r fath ddigwydd?
Thank you very much. I will declare that I am a member of Unite the Union as I answer this question. Obviously, I'm not in favour of fire and rehire. It's not something that, as a Welsh Labour Government, we are in favour of either. I know that sometimes they try to call it something else as well. But, I myself have worked with trade unions over the years to very much push back on this, with the levers that we have at the moment in the Welsh Government. Obviously, where we're coming from and where I'm coming from as the Minister for Social Partnership is that we'd never want to get to a place where this is happening and is happening to workers in a way that surprises them, catches them off guard, and then leaves them high and dry but also without the support to maybe be upskilled and go on to other work. I would start by saying that is what we always endeavor to do. That is not what has been able to happen in this situation.
The only way that we're really going to be able to make any progress on this—and I don't want to get political about this, but I will because it is true—is the new deal for workers that is being promoted. We've done a lot of work with the trade unions in order to get it to where it is at the moment. It's hopefully going to be coming in and there is a commitment to be doing something on this very early on. It's one of the things that is at the top of the agenda when it comes to trade unions, because this fire and rehire, often deliberately to bring people in on less money, as you've mentioned, but also worse terms and conditions, takes back very hard won rights that we have for workers. It totally undermines fair work, which we are big promoters and supporters of in Wales. I'm doing a lot of work at the moment on the real living wage, for example, and trying to get even those big private companies, and particularly retailers, to actually commit to that. So, I am very saddened to hear this. It is under the Cabinet Secretary for the economy. We take every hit like this and feel it as well. Ultimately, we want to make sure that this doesn't happen again, going forward. But, let me say on record that, no, I do not agree with this approach, and I want to make sure that this cannot happen, going forward. Diolch.
Diolch yn fawr. Rwy'n datgan fy mod yn aelod o undeb Unite wrth imi ateb y cwestiwn hwn. Yn amlwg, nid wyf o blaid cyflogi ac ailgyflogi. Nid yw'n rhywbeth yr ydym ni, fel Llywodraeth Lafur Cymru, o'i blaid ychwaith. Rwy'n gwybod weithiau eu bod yn ceisio ei alw'n rhywbeth arall hefyd. Ond yn bersonol, rwyf wedi gweithio gydag undebau llafur dros y blynyddoedd i wthio'n ôl ar hyn, gyda'r ysgogiadau sydd gennym ar hyn o bryd yn Llywodraeth Cymru. Yn amlwg, ein safbwynt ni a fy safbwynt i fel y Gweinidog Partneriaeth Gymdeithasol yw na fyddem byth eisiau cyrraedd sefyllfa lle mae hyn yn digwydd, ac yn digwydd i weithwyr mewn ffordd sy'n sioc iddynt, yn annisgwyl, ac yn eu gadael yn ddiymgeledd ond hefyd heb gefnogaeth i uwchsgilio a chamu ymlaen i waith arall. Hoffwn ddechrau drwy ddweud mai dyna beth y ceisiwn ni ei wneud bob amser. Nid dyna sydd wedi gallu digwydd yn y sefyllfa hon.
Yr unig ffordd y gallwn wneud unrhyw gynnydd ar hyn—ac nid wyf eisiau bod yn wleidyddol ynglŷn â hyn, ond rwy'n mynd i fod am mai dyma'r gwir—yw'r fargen newydd i weithwyr sy'n cael ei hyrwyddo. Rydym wedi gwneud llawer o waith gyda'r undebau llafur er mwyn cyrraedd lle mae arni ar hyn o bryd. Gobeithio y daw i mewn a bod ymrwymiad i wneud rhywbeth ar hyn yn gynnar iawn. Mae'n un o'r pethau sydd ar frig yr agenda o ran undebau llafur, oherwydd mae cyflogi ac ailgyflogi o'r fath, sy'n aml yn cael ei wneud yn fwriadol er mwyn dod â phobl i mewn ar lai o arian, fel y crybwylloch chi, ond hefyd ar delerau ac amodau gwaeth, yn dileu hawliau a enillwyd i weithwyr drwy lawer o waith caled. Mae'n tanseilio gwaith teg yr ydym yn hyrwyddwyr mawr ac yn gefnogwyr iddo yng Nghymru. Rwy'n gwneud llawer o waith ar hyn o bryd ar y cyflog byw gwirioneddol, er enghraifft, ac yn ceisio cael cwmnïau preifat mawr hyd yn oed, ac yn enwedig manwerthwyr, i ymrwymo i hynny. Felly, rwy'n drist iawn o glywed hyn. Mae'n dod o dan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr economi. Rydym yn teimlo pob ergyd o'r fath. Yn y pen draw, rydym am sicrhau nad yw hyn yn digwydd eto, wrth symud ymlaen. Ond gadewch imi nodi nad wyf yn cytuno â'r dull hwn o weithredu, ac rwyf am sicrhau na all hyn ddigwydd yn y dyfodol. Diolch.
The Welsh Government's guide to fair work provides a practical example of what fair work could look like in a working environment, delivering inclusive opportunities to obtain work, to acquire and develop skills and learning, and to progress in work. The last meeting of the cross-party autism group included access-to-employment perspectives of autistic people, with speakers from Denbighshire and Flintshire. As one told us, she's struggling to find a job—she's applying for entry-level positions and getting declined almost immediately, which she feels is due to her autism. She's also part of a wider social group in which her peers are facing similar problems. She told the meeting that people have different operating systems but are equal, and that she did not need help changing her CV as the issue was the attitudes of employers towards her community. After years of warm words, what practical, outcome-focused action will the Welsh Government now take to address this?
Mae canllawiau Llywodraeth Cymru ar waith teg yn rhoi enghraifft ymarferol o sut olwg allai fod ar waith teg mewn amgylchedd gwaith, gan ddarparu cyfleoedd cynhwysol i gael gwaith, i gaffael a datblygu sgiliau a dysgu, ac i gamu ymlaen mewn gwaith. Roedd cyfarfod diwethaf y grŵp awtistiaeth trawsbleidiol yn cynnwys safbwyntiau pobl awtistig ynghylch mynediad at gyflogaeth, gyda siaradwyr o sir Ddinbych a sir y Fflint. Fel y dywedodd rhywun wrthym, mae hi'n cael trafferth dod o hyd i swydd—mae hi'n gwneud cais am swyddi lefel mynediad ac yn cael ei gwrthod bron ar unwaith, ac mae hi'n teimlo mai ei hawtistiaeth yw'r rheswm. Mae hi hefyd yn rhan o grŵp cymdeithasol ehangach lle mae ei chyfoedion yn wynebu problemau tebyg. Dywedodd wrth y cyfarfod fod gan bobl systemau gweithredu gwahanol ond eu bod yn gyfartal, ac nad oedd angen help arni i newid ei CV gan mai'r broblem oedd agweddau cyflogwyr tuag at ei chymuned. Ar ôl blynyddoedd o eiriau cefnogol, pa gamau ymarferol yn canolbwyntio ar ganlyniadau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd nawr i fynd i'r afael â hyn?
Thank you for the question, Mark Isherwood. I am dismayed to hear that that is the case and how people are being made to feel when they're trying to remain in and enter the workforce. You mentioned there fair work, and that is about having a fairer, safer and more secure workplace. But, as you said, it's about also getting access to be in that workplace, to join the workforce, to be respected, just like everybody else.
What I would say is that, obviously, at the moment I am overseeing and part of the set-up of the social partnership council that is chaired by the First Minister. It's very interesting that we're now very quickly starting to talk, for example, about the sub-groups and the pieces of work that will be done, because everybody who is involved in the social partnership council is just very, very keen to get on now and start producing that action, as you said. One of the ones that has come through, that people have recommended, is that they want more on inclusivity, on diversity and on equality. I will be more than happy to feed back what you've been saying, and if you would like to write to me as well, then I would like to hear more about this and the difficulties that people are facing.
This is exactly what fair work is about, honestly, Mark. This is about standing up for everybody, and everybody having an equal right to be in the workforce, and to be respected, be paid fairly, be able to progress and be part of the workforce in Wales. So, thank you very much for raising this. This is something that I will be able to report back to you on as we continue to do more work in this area. Diolch.
Diolch am y cwestiwn, Mark Isherwood. Rwy'n siomedig o glywed bod hynny'n digwydd a'r ffordd y mae pobl yn cael eu gwneud i deimlo pan fyddant yn ceisio dod yn rhan o'r gweithlu ac aros yn than ohono. Roeddech chi'n sôn am waith teg, ac mae hynny'n ymwneud â chael gweithle tecach, mwy saff a diogel. Ond fel y dywedoch chi, mae hefyd yn ymwneud â chael mynediad at y gweithle hwnnw, ymuno â'r gweithlu, a chael eu parchu, yn union fel pawb arall.
Rwyf ar hyn o bryd yn goruchwylio ac yn rhan o sefydlu'r cyngor partneriaeth gymdeithasol a gadeirir gan y Prif Weinidog. Mae'n ddiddorol iawn ein bod bellach yn gyflym iawn yn dechrau siarad, er enghraifft, am yr is-grwpiau a'r darnau o waith a gaiff eu gwneud, oherwydd mae pawb sy'n ymwneud â'r cyngor partneriaeth gymdeithasol yn awyddus iawn i fwrw ymlaen nawr a dechrau cynhyrchu'r camau hynny, fel y dywedoch chi. Un o'r pethau a gododd, y mae pobl wedi'i argymell, yw eu bod eisiau mwy ar gynwysoldeb, ar amrywiaeth ac ar gydraddoldeb. Byddaf yn fwy na pharod i fwydo'r hyn rydych chi wedi ei ddweud yn ôl, ac os hoffech chi ysgrifennu ataf hefyd, hoffwn glywed mwy am hyn a'r anawsterau y mae pobl yn eu hwynebu.
Dyma'n union beth yw gwaith teg mewn gwirionedd, Mark. Mae hyn yn ymwneud â sefyll dros bawb, a bod gan bawb yr un hawl i fod yn y gweithlu, a chael eu parchu, cael eu talu'n deg, gallu symud ymlaen a bod yn rhan o'r gweithlu yng Nghymru. Felly, diolch yn fawr iawn am godi hyn. Mae'n rhywbeth y byddaf yn gallu adrodd yn ôl i chi yn ei gylch wrth inni barhau i wneud mwy o waith yn y maes hwn. Diolch.
5. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gweithwyr i fod yn berchnogion ar fusnesau? OQ61375
5. What is the Welsh Government doing to support employee ownership of businesses? OQ61375
Part of Social Business Wales, Employee Ownership Wales, provides fully funded bespoke advice to support employee ownership of businesses. There are now 75 employee-owned businesses in Wales, an increase of 38 since the start of this Senedd term.
Mae rhan o Busnes Cymdeithasol Cymru, sef Perchnogaeth y Gweithwyr Cymru, yn darparu cyngor pwrpasol wedi'i ariannu'n llawn i gefnogi perchnogaeth gweithwyr ar fusnesau. Erbyn hyn mae 75 o fusnesau'n eiddo i weithwyr yng Nghymru, cynnydd o 38 ers dechrau'r tymor seneddol hwn.
I was really pleased to see that you've reached your target, and I believe that that aim to reach 74 employee-owned businesses in Wales was to happen by 2026. So, that means that we are two years ahead of schedule. One such business in my area of Mid and West Wales that has benefited from this help is the Pembrokeshire-based woollen mill, Melin Tregwynt, and it became an employee-owned business in 2022. Cabinet Secretary, do you agree that offering this support for employees to own the companies they will work for will help these businesses thrive and, more importantly, help them to remain in Wales, as well as offering a huge advantage to those people wishing to remain and work in the place that they live?
Roeddwn yn falch iawn o weld eich bod wedi cyrraedd eich targed, ac rwy'n credu bod y nod o gyrraedd 74 o fusnesau sy'n eiddo i weithwyr yng Nghymru i fod i ddigwydd erbyn 2026. Felly, mae hynny'n golygu ein bod ddwy flynedd o flaen yr amserlen. Un busnes o'r fath yn fy ardal i yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru sydd wedi elwa o'r cymorth hwn yw'r felin wlân yn sir Benfro, Melin Tregwynt, a daeth yn fusnes sy'n eiddo i'r gweithwyr yn 2022. Ysgrifennydd y Cabinet, a ydych chi'n cytuno y bydd cynnig y cymorth hwn i weithwyr ddod yn berchnogion y cwmnïau y byddant yn gweithio iddynt yn helpu'r busnesau hyn i ffynnu, ac yn bwysicach, yn eu helpu i aros yng Nghymru, yn ogystal â chynnig mantais enfawr i bobl sy'n dymuno aros a gweithio yn yr ardal lle maent yn byw?
I thank Joyce Watson for raising this as a question in the Senedd today. As a co-operator, and I know she shares this view as well, the ability to support employees to own the businesses in which they work is a really important part of that vision. And I pay tribute to my Cabinet colleague, the Cabinet Secretary for rural affairs, in his previous capacity as Chair of the co-operative group in the Senedd, for the work that he did around Marcora-inspired legislation and other means of increasing employee ownership. I do think it is really important that we continue to provide specialist advice so that we can support employee buy-outs not just for businesses when they're in difficulty, but also, in the context particularly of Melin Tregwynt, where that is part of a planned offer. I think, if I'm remembering correctly, it happened when the company was celebrating 110 years of its establishment, so it was part of a plan to hand over control to the employees, which I think is a fantastic way of doing it. The critical thing is, as is the case with Melin Tregwynt—and there are others, of course, in the Member's region—that these businesses are rooted in their local areas in the regions, and they are a really good means of securing good-quality jobs for the longer term. And we have good evidence that employee-owned businesses can have particularly high levels of productivity, which I think is quite an important aspect to bear in mind as well.
Diolch i Joyce Watson am godi hyn fel cwestiwn yn y Senedd heddiw. Fel cyd-weithredwr, a gwn ei bod yn rhannu'r farn hon hefyd, mae'r gallu i gefnogi gweithwyr i fod yn berchnogion y busnesau y maent yn gweithio ynddynt yn rhan bwysig iawn o'r weledigaeth honno. Ac rwy'n talu teyrnged i fy nghyd-Aelod Cabinet, Ysgrifennydd y Cabinet dros faterion gwledig, yn rhinwedd ei swydd flaenorol fel Cadeirydd y grŵp cydweithredol yn y Senedd, am y gwaith a wnaeth ar ddeddfwriaeth a ysbrydolwyd gan Marcora a dulliau eraill o gynyddu perchnogaeth gan y gweithwyr. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn parhau i ddarparu cyngor arbenigol fel y gallwn gefnogi pryniannau gan y gweithwyr nid yn unig yn achos busnesau sydd mewn trafferthion, ond hefyd, yng nghyd-destun Melin Tregwynt yn enwedig, lle mae'n rhan o gynnig a gynlluniwyd. Os cofiaf yn iawn, rwy'n credu ei fod wedi digwydd pan oedd y cwmni'n dathlu 110 mlynedd ers ei sefydlu, felly roedd yn rhan o gynllun i drosglwyddo rheolaeth i'r gweithwyr, sy'n ffordd wych o'i wneud yn fy marn i. Y peth allweddol, fel sy'n wir gyda Melin Tregwynt—ac mae eraill yn rhanbarth yr Aelod, wrth gwrs—yw bod gwreiddiau'r busnesau hyn yn eu hardaloedd lleol yn y rhanbarthau, ac maent yn ffordd dda iawn o sicrhau swyddi o ansawdd da ar gyfer y tymor hwy. Ac mae gennym dystiolaeth dda y gall busnesau sy'n eiddo i'r gweithwyr fod â lefelau arbennig o uchel o gynhyrchiant, sydd, yn fy marn i, yn agwedd go bwysig i'w hystyried hefyd.
6. Pa asesiad y mae yr Ysgrifennydd Cabinet wedi'i wneud o effaith rhyddhad ardrethi busnes ar yr economi? OQ61370
6. What assessment has the Cabinet Secretary made of the impact of business rates relief on the economy? OQ61370
Business rates relief has a positive effect on the economy. Our package of support, worth £384 million this year, has reduced or eliminated non-domestic rates liability for more than 100,000 properties. Less than 20 per cent of properties will attract full rates, and the package recognises the pressures that ratepayers have faced over recent years, and is intended to support continued economic recovery.
Mae rhyddhad ardrethi busnes yn cael effaith gadarnhaol ar yr economi. Mae ein pecyn cymorth, gwerth £384 miliwn eleni, wedi lleihau neu ddileu atebolrwydd ardrethi annomestig i fwy na 100,000 eiddo. Bydd llai nag 20 y cant o eiddo'n talu cyfraddau llawn, ac mae'r pecyn yn cydnabod y pwysau y mae talwyr ardrethi wedi'u hwynebu dros y blynyddoedd diwethaf, a'i nod yw cefnogi adferiad economaidd parhaus.
Diolch, Cabinet Secretary. Last year, it was recorded that one in three shops on Newport high street lay empty, and there are many more empty shops across my region of South Wales East, with it now seemingly being the norm to see, which is a sad place to be in. At a time when businesses are still getting back on their feet after COVID, this Labour Government decides to lower the business rates relief from 75 per cent to 40 per cent, making Welsh businesses pay effectively double their English counterparts. I fail to understand why the Welsh Labour Government is now calling for the 12-month review into business rates relief, wasting public funds and time when we all know what a difference that extra help is giving businesses just across the border in England from the Conservative Government. We're at a time when the Government should be doing all they can to help businesses flourish, even survive, let alone attracting more businesses to open, as it's not just they who benefit, but all of us from that, of course, with the impact on the economy. So, Cabinet Secretary, will this Government finally do the right thing and reduce their cuts to business rates relief?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Y llynedd, cofnodwyd bod un o bob tair siop ar stryd fawr Casnewydd yn wag, ac mae llawer mwy o siopau gwag ar draws fy rhanbarth yn Nwyrain De Cymru, a dyna'r norm, mae'n ymddangos, sy'n sefyllfa drist. Ar adeg pan fo busnesau'n dal i ymadfer ar ôl COVID, mae'r Llywodraeth Lafur hon yn penderfynu gostwng y rhyddhad ardrethi busnes o 75 y cant i 40 y cant, gan wneud i fusnesau Cymru dalu dwbl yr hyn y bydd eu cymheiriaid yn Lloegr yn ei dalu i bob pwrpas. Nid wyf yn deall pam fod Llywodraeth Lafur Cymru bellach yn galw am yr adolygiad 12 mis i ryddhad ardrethi busnes, gan wastraffu arian cyhoeddus ac amser pan ydym i gyd yn gwybod am y gwahaniaeth y mae cymorth ychwanegol gan y Llywodraeth Geidwadol yn ei roi i fusnesau dros y ffin yn Lloegr. Dyma'r adeg y dylai'r Llywodraeth wneud popeth yn ei gallu i helpu busnesau i ffynnu, a hyd yn oed goroesi, heb sôn am ddenu mwy o fusnesau i agor, gan nad nhw'n unig sy'n elwa o hynny, ond pawb ohonom, wrth gwrs, gyda'r effaith ar yr economi. Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnaiff y Llywodraeth hon wneud y peth iawn o'r diwedd a lleihau eu toriadau i ryddhad ardrethi busnes?
Well, the Member talks about the pressure in particular on the retail sector. We're investing an additional £78 million to provide a fifth successive year of non-domestic rates relief for retail, leisure and hospitality businesses, building on almost £1 billion of relief provided since 2020. Those who are eligible will receive a 40 per cent relief for the entirety of this financial year. This doesn't happen by default; it's a decision taken by the Welsh Government to support retail, leisure and hospitality businesses that we understand are facing very difficult times. The Member asks me to compare the position in Wales with that in England. The tax base in Wales differs very significantly from that in England. As it happens, our small business rates relief supports up to two properties per local authority for businesses in Wales, which is much more generous than in England, where businesses can only claim for one property. Small businesses account for a much higher proportion of the total rates revenue in Wales compared to England—more than double. The cost of the small business rates relief in Wales is fully funded by the Welsh Government. It makes up 10 per cent of total rates revenue compared to 4 per cent in England, and by capping the multiplier increase to 5 per cent this financial year, compared to 6.7 per cent in England, we have reduced the difference between the multiplier in Wales and in England. So, all of those measures tell you that we are absolutely committed to doing everything we can through our rates policy to support businesses and the economy in Wales, but it is inescapable that the financial settlement that she celebrates, that her colleagues in Westminster have foisted upon the Welsh Government, which does not recognise the increasing costs and that has failed to keep the promise of replacing the funding that we lost in leaving the European Union has caused incredible pressures on our budget. That is an inescapable fact of Conservative economic policy. But, in Wales, the Welsh Government will do all it can to support our businesses and support our economy.
Wel, mae'r Aelod yn siarad am y pwysau ar y sector manwerthu yn arbennig. Rydym yn buddsoddi £78 miliwn ychwanegol i ddarparu rhyddhad ardrethi annomestig i fusnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch am y bumed flwyddyn yn olynol, gan adeiladu ar bron i £1 biliwn o ryddhad a ddarparwyd ers 2020. Bydd y rhai sy'n gymwys yn cael rhyddhad o 40 y cant ar gyfer y flwyddyn ariannol ar ei hyd. Nid yw hyn yn digwydd yn ddiofyn; penderfyniad a wnaed gan Lywodraeth Cymru ydyw i gefnogi busnesau manwerthu, hamdden a lletygarwch y deallwn eu bod yn wynebu cyfnod anodd iawn. Mae'r Aelod yn gofyn imi gymharu'r sefyllfa yng Nghymru â'r un yn Lloegr. Mae'r sylfaen dreth yng Nghymru yn wahanol iawn i'r hyn ydyw yn Lloegr. Fel mae'n digwydd, mae ein rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn cefnogi hyd at ddau eiddo fesul pob awdurdod lleol i fusnesau yng Nghymru, sy'n llawer mwy hael nag yn Lloegr, lle na all busnesau ond hawlio am un eiddo'n unig. Mae busnesau bach yn talu cyfran lawer uwch o gyfanswm y refeniw ardrethi yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr—mwy na dwbl. Mae cost y rhyddhad ardrethi busnesau bach yng Nghymru yn cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru. Mae'n 10 y cant o gyfanswm y refeniw ardrethi o'i gymharu â 4 y cant yn Lloegr, a thrwy gapio'r cynnydd i'r lluosydd ar 5 y cant yn y flwyddyn ariannol hon, o'i gymharu â 6.7 y cant yn Lloegr, rydym wedi lleihau'r gwahaniaeth rhwng y lluosydd yng Nghymru ac yn Lloegr. Felly, mae'r holl fesurau hynny'n dweud wrthych ein bod wedi ymrwymo'n llwyr i wneud popeth yn ein gallu drwy ein polisi ardrethi i gefnogi busnesau a'r economi yng Nghymru, ond mae'n anochel fod y setliad ariannol y mae hi'n ei ddathlu, y mae ei chymheiriaid yn San Steffan wedi ei wthio ar Lywodraeth Cymru, nad yw'n cydnabod y costau cynyddol ac sydd wedi methu cadw'r addewid o gyllid llawn yn lle'r hyn a gollwyd gennym wrth adael yr Undeb Ewropeaidd wedi achosi pwysau anhygoel ar ein cyllideb. Mae honno'n ffaith anochel sy'n deillio o bolisi economaidd y Ceidwadwyr. Ond yng Nghymru, bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ei gallu i gefnogi ein busnesau a chefnogi ein heconomi.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau nad yw prosiectau ynni adnewyddadwy yn cael effaith negyddol ar gymunedau cyfagos? OQ61379
7. How does the Welsh Government ensure that renewable energy projects do not negatively impact neighbouring communities? OQ61379
Planning legislation, 'Future Wales: The National Plan' and 'Planning Policy Wales' provide a robust framework to ensure the impact of development on communities is considered fully in relation to decisions on applications for renewable energy.
Mae deddfwriaeth gynllunio, 'Cymru'r Dyfodol: y cynllun cenedlaethol' a 'Polisi Cynllunio Cymru' yn darparu fframwaith cadarn i sicrhau bod effaith datblygiadau ar gymunedau yn cael ei hystyried yn llawn mewn perthynas â phenderfyniadau ynghylch ceisiadau ynni adnewyddadwy.
Thank you, Cabinet Secretary. Sadly, many communities in my region are being used as guinea pigs when it comes to renewable technologies. The village of Bryn looks set to be dwarfed by 18 wind turbines, each bigger than the London Shard. I'm not asking you to comment on an individual planning application, but to address the principles. How can we deem such projects safe when we have nothing to draw upon? As your colleague said in response to a question, national planning policy does not specify the levels of shadow flicker or eye shadowing deemed acceptable. So, here we have renewable schemes utilising turbines only previously installed offshore, and we have no national guidelines in place to protect communities. Cabinet Secretary, will you now urge a review of planning guidance to ensure that the vital step to decarbonising our energy grid does not impact the health and safety of Welsh residents?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Yn anffodus, mae llawer o gymunedau yn fy rhanbarth yn cael eu defnyddio fel mannau ar gyfer profi technolegau ynni adnewyddadwy. Mae'n edrych yn debyg y bydd pentref Bryn yn dod dan gysgod 18 o dyrbinau gwynt, pob un yn fwy na'r Shard yn Llundain. Nid wyf yn gofyn i chi wneud sylwadau ar gais cynllunio unigol, ond yn hytrach, i roi sylw i'r egwyddorion. Sut y gallwn ystyried prosiectau o'r fath yn ddiogel pan nad oes gennym unrhyw beth i bwyso arno? Fel y dywedodd eich cyd-Aelod mewn ymateb i gwestiwn, nid yw'r polisi cynllunio cenedlaethol yn nodi lefelau cysgodion symudol neu gysgodi llygaid sy'n cael eu hystyried yn dderbyniol. Felly, yma mae gennym gynlluniau ynni adnewyddadwy sy'n defnyddio tyrbinau a oedd ond wedi eu gosod yn y môr o'r blaen, ac nid oes gennym ganllawiau cenedlaethol i ddiogelu cymunedau. Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi annog adolygiad nawr o ganllawiau cynllunio i sicrhau nad yw'r cam hanfodol tuag at ddatgarboneiddio ein grid ynni yn effeithio ar iechyd a diogelwch trigolion Cymru?
I know this is a question that the Member has pursued on a number of previous occasions in the Chamber, so I recognise his interest in it, and he is right—obviously, I won't comment on any particular planning application for the obvious reasons. But all applications are, of course, subject to statutory requirements, both in relation to pre-application consultation, but also other opportunities throughout the process for communities to engage with developers and raise, as they should, concerns with the potential impact of schemes, when that arises. It's really important that communities do have that opportunity, but also take that opportunity to voice concerns. That is the best way to make sure that planning decisions take all relevant factors into account.
As a Government, we support the principle, as I mentioned to your colleague James Evans a little earlier, of developing renewable and low-carbon energy from all technologies and all scales in order to reach our energy needs. Some, I recognise, will be controversial, and we need to consider those carefully, but the truth is, in order to be able to make progress on our renewables objectives, a range of technologies, both onshore and offshore, will be required in order to do that, and our task, then, is to make sure that we take full account of the impact of that on communities and take full account of what we hear from communities.
Policy 18 of 'Future Wales' ensures that planning applications for developments of national significance do provide that opportunity, so that communities, designated areas, landscapes are all protected from unacceptable adverse impacts, and we are absolutely committed to making sure that communities are able to actively engage with those who are proposing new developments.
Gwn fod hwn yn gwestiwn y mae’r Aelod wedi mynd ar ei drywydd ar nifer o achlysuron blaenorol yn y Siambr, felly rwy’n cydnabod ei ddiddordeb ynddo, ac mae’n iawn—yn amlwg, ni fyddaf yn gwneud sylwadau ar unrhyw gais cynllunio penodol am y rhesymau amlwg. Ond mae pob cais, wrth gwrs, yn ddarostyngedig i ofynion statudol, mewn perthynas ag ymgynghori cyn ymgeisio, ond hefyd cyfleoedd eraill drwy gydol y broses i gymunedau ymgysylltu â datblygwyr a chodi pryderon, fel y dylent, ynghylch effaith bosibl cynlluniau, pan fydd hynny'n codi. Mae'n bwysig iawn fod cymunedau'n cael y cyfle hwnnw, ond hefyd eu bod yn manteisio ar y cyfle hwnnw i leisio'u pryderon. Dyna’r ffordd orau o sicrhau bod penderfyniadau cynllunio yn ystyried yr holl ffactorau perthnasol.
Fel Llywodraeth, fel y soniais yn gynharach wrth eich cyd-Aelod, James Evans, rydym yn cefnogi egwyddor datblygu ynni adnewyddadwy a charbon isel o bob technoleg a phob maint i ddiwallu ein hanghenion ynni. Rwy'n cydnabod y bydd rhai yn ddadleuol, ac mae angen inni ystyried y rheini’n ofalus, ond y gwir amdani, er mwyn gallu gwneud cynnydd ar ein hamcanion ynni adnewyddadwy, bydd angen amrywiaeth o dechnolegau, ar y tir ac ar y môr, a’n tasg ni, felly, yw sicrhau ein bod yn rhoi ystyriaeth lawn i effaith hynny ar gymunedau ac yn rhoi ystyriaeth lawn i’r hyn a glywn gan gymunedau.
Mae polisi 18 yn 'Cymru’r Dyfodol' yn sicrhau bod ceisiadau cynllunio ar gyfer datblygiadau o arwyddocâd cenedlaethol yn darparu'r cyfle hwnnw, fel bod cymunedau, ardaloedd dynodedig, a thirweddau yn cael eu diogelu rhag effeithiau niweidiol annerbyniol, ac rydym wedi ymrwymo'n llwyr i sicrhau bod cymunedau'n gallu ymgysylltu’n weithredol â’r rheini sy’n cynnig datblygiadau newydd.
8. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi economi Gogledd Cymru? OQ61361
8. How is the Welsh Government supporting the economy of North Wales? OQ61361
We've outlined our plan for improving the economy of Wales, and north Wales in particular in the context of this question, in our economic mission and regional economic framework. We are collaborating with our partners to showcase its unique advantages and to make sure that north Wales shares in the fair transition to a more resilient and sustainable economy.
Rydym wedi amlinellu ein cynllun ar gyfer gwella economi Cymru, a'r gogledd yn arbennig yng nghyd-destun y cwestiwn hwn, yn ein cenhadaeth economaidd a’n fframwaith economaidd rhanbarthol. Rydym yn cydweithio â’n partneriaid i arddangos ei fanteision unigryw ac i sicrhau bod y gogledd yn cael ei gyfran deg o'r pontio teg i economi fwy gwydn a chynaliadwy.
[Inaudible.]—from the north Wales growth deal to generate total investment of over £1 billion for north Wales, to the £160 million purchase of the Wylfa nuclear site on Ynys Môn for new nuclear energy developments, from the decision to establish a free port in Holyhead, backed up by up to £26 million UK Government funding and expected to generate billions of public and private investment, to the decision to establish a new £160 million investment zone around Wrexham and Flintshire, the UK Conservative Government has taken the initiative and then worked in partnership with the Welsh Government to deliver these. All of these and more, including the commitment to invest £1 billion in the electrification of the north Wales railway line, are in the Welsh Conservative manifesto for tomorrow's general election. What plans do you therefore have in place to take these programmes forward with the next UK Government?
[Anghlywadwy.]—o fargen twf gogledd Cymru i gynhyrchu cyfanswm buddsoddiad o dros £1 biliwn ar gyfer gogledd Cymru, i bryniant safle niwclear Wylfa ar Ynys Môn am £160 miliwn ar gyfer datblygiadau ynni niwclear newydd, o'r penderfyniad i sefydlu porthladd rhydd yng Nghaergybi, gyda hyd at £26 miliwn o gyllid gan Lywodraeth y DU a'r disgwyl iddo gynhyrchu biliynau o fuddsoddiad cyhoeddus a phreifat, i’r penderfyniad i sefydlu parth buddsoddi newydd gwerth £160 miliwn o amgylch Wrecsam a sir y Fflint, mae Llywodraeth Geidwadol y DU wedi cymryd y cam cyntaf ac yna wedi gweithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru i gyflawni'r pethau hyn. Mae’r rhain oll a mwy, gan gynnwys yr ymrwymiad i fuddsoddi £1 biliwn yn y gwaith o drydaneiddio rheilffordd gogledd Cymru, wedi'u cynnwys ym maniffesto’r Ceidwadwyr Cymreig ar gyfer yr etholiad cyffredinol yfory. Pa gynlluniau sydd gennych chi felly i fwrw ymlaen â’r rhaglenni hyn gyda Llywodraeth nesaf y DU?
I thank Mark Isherwood for his ingenuity in converting a press release into a policy in that question. As he absolutely knows, there is no sign-off at all for the funding committed to the north Wales transport infrastructure, which I think we would all accept is needed.
He describes, I think, in his question ways of working between a Welsh Government and a UK Government. By the way, he doesn't list any of the investments that the Welsh Government has made into any of those projects, which I think probably reveals the motivation behind the question, if I may say, in the context of an election. The point is that there is much more scope for the Welsh Government and the UK Government to work together. There have been very good examples, actually—some of them he's listed in his question. I look forward to seeing a Welsh Labour Government here in Wales being able to work with a UK Labour Government in Westminster to build even more on that joint working so that we can deliver for all parts of Wales.
Diolch i Mark Isherwood am ei ddyfeisgarwch yn trosi datganiad i’r wasg yn bolisi yn ei gwestiwn. Fel y gŵyr yn iawn, nid yw'r cyllid a ymrwymwyd i seilwaith trafnidiaeth gogledd Cymru wedi cael cymeradwyaeth derfynol o gwbl, sy'n rhywbeth y credaf y byddai pob un ohonom yn derbyn bod ei angen.
Yn ei gwestiwn, mae'n disgrifio ffyrdd o weithio rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Gyda llaw, nid yw'n rhestru unrhyw un o'r buddsoddiadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud yn unrhyw un o'r prosiectau hynny, sy'n datgelu'r cymhelliant y tu ôl i'r cwestiwn, os caf ddweud, yng nghyd-destun etholiad. Y pwynt yw bod llawer mwy o le i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gydweithio. Cafwyd enghreifftiau da iawn, mewn gwirionedd—ac mae wedi rhestru rhai ohonynt yn ei gwestiwn. Edrychaf ymlaen at weld Llywodraeth Lafur Cymru yma yng Nghymru yn gallu gweithio gyda Llywodraeth Lafur y DU yn San Steffan i adeiladu hyd yn oed ymhellach ar y cydweithio hwnnw fel y gallwn gyflawni ar gyfer pob rhan o Gymru.
Diolch yn fawr i Ysgrifennydd y Cabinet.
I thank the Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf fyddai'r cwestiynau amserol. Does yna ddim cwestiynau amserol.
The next item would have been the topical questions, but there are no topical questions.
Eitem 4, felly, yw'r datganiadau 90 eiliad. Mae'r datganiad 90 eiliad cyntaf heddiw gan Carolyn Thomas.
Item 4, therefore, is the 90-second statements, and the first 90-second statement this afternoon is from Carolyn Thomas.
Diolch, Llywydd. National Meadows Day is usually the first Saturday in July each year. This year it takes place on Saturday, 6 July. It's an opportunity for us to celebrate our most species-rich habitats when they are at their absolute summer best, and perhaps visit one. They are great for connecting to nature and restore health and well-being.
Flower-rich grasslands and meadows can store 500 per cent more carbon in their soils than monoculture fields of pure grass. Soil carbon is a particularly valuable store. It is far more stable and long-lasting than the carbon in trees, which are vulnerable to forest fires, pests and diseases.
The role of fungi in carbon storage is huge, and Wales is home to some of the most valuable sites in the world for rare grassland fungi, like waxcaps and pinkgills. And orchids are symbiotic with fungi, and I am pleased to be the species champion for the rare and beautiful lesser and greater butterfly orchid.
Meadows are also home to over 700 of the UK's plant species and around 1,400 invertebrate species. Species-rich grasslands and pastures are an agricultural habitat and can play an important role in farmland sustainability in the face of climate change. Species-rich pastures are far more resilient to drought or waterlogging than those containing only a handful of grass species, yet species-rich grasslands have declined by 97 per cent in the last century and now they only cover 1 per cent of the UK's land, which is why I'm so pleased to be working in partnership with Welsh Government and communities on a project called 'It's for them', where we've been managing grass verges and amenity grass for biodiversity. And as I wander around, I do little biodiversity audits, and I was really pleased to see that, by St David's, where grass has been left to grow, there are some lovely bee orchids. Thank you.
Diolch, Lywydd. Bob blwyddyn, mae'r dydd Sadwrn cyntaf ym mis Gorffennaf fel arfer yn Ddiwrnod Cenedlaethol y Dolydd. Eleni, fe'i cynhelir ar ddydd Sadwrn, 6 Gorffennaf. Mae'n gyfle inni ddathlu ein cynefinoedd mwyaf cyfoethog eu rhywogaethau pan fyddant ar eu gorau yn ystod yr haf, ac i ymweld ag un o bosibl. Maent yn wych ar gyfer cysylltu â natur ac adfer iechyd a lles.
Gall glaswelltiroedd a dolydd llawn blodau storio 500 y cant yn fwy o garbon yn eu priddoedd na chaeau ungnwd o laswellt pur. Mae carbon mewn pridd yn storfa arbennig o werthfawr. Mae'n llawer mwy sefydlog a pharhaol na charbon mewn coed, sy'n agored i danau coedwig, plâu a chlefydau.
Mae rôl ffyngau wrth storio carbon yn enfawr, ac mae Cymru’n gartref i rai o’r safleoedd mwyaf gwerthfawr yn y byd ar gyfer ffyngau glaswelltir prin, fel capiau cwyr a thegyll pinc llwydwyn. Ac mae tegeirianau'n symbiotig â ffyngau, ac rwy'n falch o fod yn hyrwyddwr rhywogaeth ar ran y blodau prin a hardd, y tegeirian llydanwyrdd a'r tegeirian llydanwyrdd bach.
Mae dolydd hefyd yn gartref i dros 700 o rywogaethau planhigion y DU ac oddeutu 1,400 o rywogaethau infertebratau. Mae glaswelltiroedd a thir pori cyfoethog eu rhywogaethau yn gynefin amaethyddol a gallant chwarae rhan bwysig yng nghynaliadwyedd tir fferm yn wyneb newid hinsawdd. Mae tir pori cyfoethog ei rywogaethau yn llawer mwy gwydn rhag sychder neu ddwrlenwi na thiroedd sy’n cynnwys llond llaw o rywogaethau glaswellt yn unig, ac eto, mae glaswelltiroedd cyfoethog eu rhywogaethau wedi lleihau 97 y cant yn y ganrif ddiwethaf, ac erbyn hyn, nid ydynt ond yn gorchuddio 1 y cant o dir y DU, a dyna pam fy mod mor falch o weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru a chymunedau ar brosiect o'r enw 'Iddyn nhw', lle rydym wedi bod yn rheoli lleiniau glas a glaswelltir amwynder ar gyfer bioamrywiaeth. Ac wrth imi grwydro o gwmpas, rwy'n gwneud archwiliadau bioamrywiaeth bach, ac roeddwn yn falch iawn o weld tegeirianau gwenynog hyfryd ger Tyddewi, lle mae'r glaswellt wedi cael ei adael i dyfu. Diolch.
Mae eleni yn nodi 150 o flynyddoedd ers creu Undeb Chwarelwyr Gogledd Cymru, digwyddiad oedd yn arwyddocaol iawn yn ein hanes ni fel cenedl. Mae hefyd yn 150 o flynyddoedd ers y cloi allan yn chwarel Dinorwig. Sefydlwyd yr undeb yn nhafarn y Queen's Head yng Nghaernarfon mewn ymateb i'r gwrthdaro parhaus rhwng y gweithwyr a'r rheolwyr am degwch o ran diogelwch, cyflogau ac amodau gwaith. Bu'r undeb hefyd yn gefn i'r holl chwarelwyr drwy'r streiciau a'r cau allan wrth iddyn nhw ymladd dros eu hawliau, megis yr hawl i ddiwrnod o wyliau y mis a'r hawl i helpu yn eu cymuned drwy gasglu gwair a llawer iawn mwy. Fe roddodd yr undeb lais i'r chwarelwyr ac roedd yn ysgol gymdeithasol, yn darparu addysg i'r gweithlu. Ond hefyd, yn ôl Saunders Lewis, roedd yn sylfaen at ffurfiant Plaid Genedlaethol Cymru hanner can mlynedd yn ddiweddarach.
Mae'r mynyddoedd o lechi yn dyst parhaol i waith caled y dynion a'u teuluoedd, ond yn eu canol mae'r ponciau a'r sinciau a grëwyd ganddynt. Mae'r enwau cynhenid Cymraeg ar y nodweddion yma, megis Bonc Wyllt, Sinc Harriet a Phonc Allt Ddu yn cael eu colli a'u hailenwi fel Mordor, Never-never Land, neu Far Out Level. Buasai gwarchod yr enwau sydd yn perthyn i hanes y graig yn un ffordd dda i gofio aberth ein cyndeidiau. Diolch.
This year marks 150 years since the creation of the North Wales Quarrymen's Union, an event that was very significant in our history as a nation. It's also 150 years since the lockout at the Dinorwig quarry. The union was established in the Queen's Head pub in Caernarfon in response to the ongoing conflict between the workers and managers for fairness in terms of safety, salaries and working conditions. The union was also supportive of all of the quarrymen through the strikes and lockouts as they fought for their rights, such as the right to a day's holiday a month and the right to help in their community by gathering hay and much more. The union gave voice to the quarrymen, and it was a social school, providing education to the workforce, but also, according to Saunders Lewis, it was a foundation to the formation of the National Party of Wales, Plaid Genedlaethol Cymru, 50 years later.
The mountains of slate are an ongoing testament to the hard work of the men and their families, but amidst them there are the poncs and sinks that were created by them. The Welsh names for these features, such as Bonc Wyllt, Sinc Harriet and Ponc Allt Ddu are being lost and being renamed as Mordor, Never-never Land or Far Out Level. Protecting these names that belong to the history of the quarry would be a good way of remembering the sacrifice of our forebears. Thank you.
Un o blant Morfa Nefyn oedd Eirlys Parri, neu Eirlys Eckley, ac fe arhosodd swyn y môr gyda hi ar hyd y blynyddoedd. 'Cerrig Gleision' oedd enw hyfryd ei chartref yma yng Nghaerdydd. Roedd Eirlys yn amlwg iawn yn nyddiau cynnar y byd teledu a byd canu pop Cymraeg. Fe enillodd hi Cân i Gymru yn 1986, ac roedd ei llais a’i phersonoliaeth swynol wedi ennill serch y genedl. Des i i adnabod Eirlys pan oeddwn i yn fy arddegau cynnar, pan ddechreuodd fy mam weithio gyda hi fel athrawes ymgynghorol y Gymraeg yng Nghyngor Caerdydd. Bu Eirlys hefyd yn gweithio yn ddiwyd fel athrawes ym Mhontypridd, yn ailgyflwyno'r iaith Gymraeg i drigolion y cwm hynny.
Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, roedd Eirlys yn yr un cartref gofal â fy nhad, ac wrth i fi gyrraedd un dydd, dyma rai o’r preswylwyr yn canu carioci, rhai o ganeuon poblogaidd yr ail ryfel byd, â bunting Jac yr Undeb o amgylch. Yn naturiol ddigon, roedd golwg digon diflas ar Eirlys, ac roedd hi'n eistedd yno heb ganu. Gofynnais i’r gofalwyr chwarae 'Yfory'. Ac wrth i’r bariau agoriadol adleisio dros yr ystafell, dyma ei llygaid yn goleuo, ac fe gyd-ganon ni'r gân. Fe ofynnodd y gofalwyr inni ganu 'Yfory' gyda’n gilydd sawl gwaith wedi hynny. Ddim yn aml mae person yn gallu canu cân eiconig gyda’r gantores a wnaeth y gân mor enwog.
Rwy’n cofio Eirlys yn sôn sut y dylai hi fod wedi marw yn 1974. Roedd hi i fod ar awyren. Roedd tocyn wedi bwcio gyda hi. Roedd hi i fod ar awyren o Baris i Heathrow. Fe wnaeth yr awyren yna ffrwydro gan ladd pawb ar y flight. Dim ond trwy berswâd ambell aelod o Gymdeithas Gymraeg Paris y gwnaeth Eirlys aros am ychydig o ddiwrnodau ychwanegol. Diolch amdanynt, a chafodd Eirlys y boddhad i ddod yn fam-gu i bedwar o wyrion.
Erys ei dylanwad yn y cannoedd o blant wnaeth hi eu dysgu a bydd ei llais hyfryd i’w glywed am byth. 'Mae gwaith y dydd wedi darfod'. Ein braint ninnau yw dweud, 'Diolch a ffarwél, Eirlys.' Diolch yn fawr.
Eirlys Parri, or Eirlys Eckley, was a daughter of Morfa Nefyn, and the magic of the ocean stayed with her throughout the years. 'Cerrig Gleision' was the beautiful name of her home in Cardiff. Eirlys was very prominent in the early days of Welsh television and Welsh pop music. She won Cân i Gymru in 1986, and her voice and charming personality won the nation's hearts. I got to know Eirlys when I was in my early teens, when my mother started working with her as a Welsh language advisory teacher in Cardiff Council. She also worked diligently as a teacher in Pontypridd, seeking to reintroduce the Welsh language to the residents of that valley.
In recent years, Eirlys was in the same care home as my father, and as I arrived one day, some of the residents were doing karaoke, singing some of the popular second world war songs, with Union Jack bunting around the place. Naturally, Eirlys looked rather bored, and she was just sitting there in silence. I asked the carers to play the song 'Yfory'—'Tomorrow'. And as the opening bars echoed around the room, her eyes lit up, and we sang the song together. The carers asked us to sing 'Yfory' together several times afterwards. It’s not often that one can sing an iconic song with the singer who made that song so famous.
I remember Eirlys talking about how she should have died in 1974. She was supposed to be on a flight. Her ticket was booked. She was meant to be on flight from Paris to Heathrow, and that plane exploded and killed everyone on board. It was only because of the persuasion of members of the Paris Welsh Society that Eirlys stayed a few more days. Thank goodness for that, and Eirlys had the satisfaction of becoming a grandmother to four grandchildren.
Her influence remains in the hundreds of children whom she taught, and her beautiful voice will be heard forever. The day’s work is done and it’s our privilege to say, 'Thank you and goodbye, Eirlys.' Thank you.
Diolch am y tri datganiad yna.
Thank you for the three 90-second statements.
Eitem 5 sydd nesaf, y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, 'Trydydd adroddiad ar ddeg i'r Chweched Senedd o dan Reol Sefydlog 22.9'. Cadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig yma—Vikki Howells.
Item 5 is next, the debate on the Standards of Conduct Committee report, 'Thirteenth report to the Sixth Senedd under Standing Order 22.9'. And I call on the committee Chair to move the motion—Vikki Howells.
Cynnig NDM8629 Vikki Howells
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad—Trydydd Adroddiad ar Ddeg i'r Chweched Senedd a osodwyd gerbron y Senedd ar 26 Mehefin 2024 yn unol â Rheol Sefydlog 22.9.
2. Yn cymeradwyo’r argymhelliad yn yr adroddiad.
Motion NDM8629 Vikki Howells
To propose that the Senedd:
1. Considers the Report of the Standards of Conduct Committee—Thirteenth Report to the Sixth Senedd laid before the Senedd on 26 June 2024 in accordance with Standing Order 22.9.
2. Endorses the recommendation in the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. As the Chair of the Standards of Conduct Committee, I formally move the motion. The committee considered a report from the commissioner for standards in relation to a complaint made against Mick Antoniw MS regarding an offensive tweet. The Standards of Conduct Committee gave the commissioner’s report careful consideration, and our report sets out the committee’s judgment as to the sanction that is appropriate in this case. The facts relating to the complaint and the committee’s reasons for its recommendation are set out in full in the committee’s report.
I would like to take this opportunity to highlight to all Members the importance of treating interactions on social media in accordance with the same principles that would be applied to face-to-face interaction.
This is the fourth substantive report in this Senedd relating to social media, and I’d like to remind Members that there is support available on this topic. It is possible to robustly challenge those with opposing views without being offensive, and by doing this, Members can set an example in keeping with the important principle of leadership. The motion tabled invites the Senedd to endorse the committee’s recommendation.
Diolch, Lywydd. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol. Mae'r pwyllgor wedi ystyried adroddiad gan y comisiynydd safonau mewn perthynas â chwyn a wnaed yn erbyn Mick Antoniw AS ynghylch trydariad sarhaus. Rhoddodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ystyriaeth ofalus i adroddiad y comisiynydd, ac mae ein hadroddiad yn nodi dyfarniad y pwyllgor ynghylch y sancsiwn sy’n briodol yn yr achos hwn. Mae’r ffeithiau sy’n ymwneud â’r gŵyn a rhesymau’r pwyllgor dros ei argymhelliad wedi’u nodi’n llawn yn adroddiad y pwyllgor.
Hoffwn achub ar y cyfle hwn i dynnu sylw’r holl Aelodau at bwysigrwydd cadw at yr un egwyddorion a fyddai’n berthnasol wrth ryngweithio wyneb yn wyneb wrth ryngweithio ar y cyfryngau cymdeithasol.
Dyma’r pedwerydd adroddiad sylweddol yn y Senedd hon yn ymwneud â'r cyfryngau cymdeithasol, a hoffwn atgoffa’r Aelodau fod cymorth ar gael ar y pwnc. Mae’n bosibl herio pobl â safbwyntiau gwahanol yn gadarn heb fod yn sarhaus, a thrwy wneud hyn, gall Aelodau osod esiampl yn unol ag egwyddor bwysig arweinyddiaeth. Mae’r cynnig a gyflwynwyd yn gwahodd y Senedd i gymeradwyo argymhelliad y pwyllgor.
Does gyda fi ddim siaradwyr ar y ddadl yma, a dwi'n—. O, mae gyda fi siaradwr. Mick Antoniw.
I have no further speakers on this item, and I—. Oh, I have a speaker. Mick Antoniw.
I don’t disagree with the report. I acknowledge the contents of it and it contains my apology, which I repeat today.
Nid wyf yn anghytuno â’r adroddiad. Rwy’n cydnabod ei gynnwys ac mae’n cynnwys fy ymddiheuriad, ac rwy'n ei ailadrodd heddiw.
Diolch yn fawr. Vikki Howells, do you wish to respond?
Diolch yn fawr. Vikki Howells, a hoffech chi ymateb?
I’d just like to close by thanking the Member for the positive and respectful way in which he has engaged with the committee and with the standards process.
Hoffwn gloi drwy ddiolch i'r Aelod am y ffordd gadarnhaol a pharchus y mae wedi ymgysylltu â'r pwyllgor a'r broses safonau.
Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes, felly mae'r cynnig yna wedi ei dderbyn.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, the motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Eitem 6 sydd nesaf, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv). Hyfforddiant deintyddol yw'r ddadl yma. Siân Gwenllian sy'n gwneud y cynnig.
Item 6 is next, a Member debate under Standing Order 11.21(iv) on dentistry training. And I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM8600 Sian Gwenllian, Jane Dodds
Cefnogwyd gan Heledd Fychan, Llyr Gruffydd, Peredur Owen Griffiths, Rhun ap Iorwerth, Sam Rowlands
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi’r pryderon a gaiff eu codi’n rheolaidd gan Aelodau o’r Senedd am ddiffyg argaeledd gwasanaethau deintyddol y GIG.
2. Yn nodi’r rhwystrau a ddogfennir a’r argymhellion a wneir ar gyfer y ffordd ymlaen yn adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ar ddeintyddiaeth.
3. Yn nodi’r heriau penodol yn ymwneud gyda chynllunio, hyfforddi, recriwtio a chadw deintyddion yng Nghymru.
4. Yn nodi cyhoeddi y Cynllun Strategol ar gyfer y Gweithlu Deintyddol gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru ym Mai 2024 a’r cyfeiriadau a wneir yn y cynllun hwnnw, yn benodol:
a) fod Cymru yn fewnforiwr net o ddeintyddion;
b) fod Cymru yn dibynnu ar ysgolion deintyddol y tu hwnt i Gymru i gynhyrchu digon o ddeintyddion i’w recriwtio i’r gweithlu; ac
c) mai’r Deyrnas Unedig sydd â’r nifer isaf o ddeintyddion fesul person o’i gymharu ag aelodau mawr eraill y G7 yn Ewrop.
5. Yn nodi fod nifer y lleoedd yn yr unig ysgol ddeintyddol yng Nghymru wedi’u cyfyngu bob blwyddyn.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gynyddu nifer y lleoedd hyfforddi prifysgol ar gyfer deintyddion yng Nghymru.
Motion NDM8600 Sian Gwenllian, Jane Dodds
Supported by Heledd Fychan, Llyr Gruffydd, Peredur Owen Griffiths, Rhun ap Iorwerth, Sam Rowlands
To propose that the Senedd:
1. Notes the concerns that are regularly raised by Members of the Senedd about the lack of NHS dental services.
2. Notes the barriers documented and the recommendations made as to the way forward in the Health and Social Care Committee’s report on dentistry.
3. Notes the specific challenges associated with planning, training, recruiting and retaining dentists in Wales.
4. Notes the publication of the Dental Strategic Workforce Plan by Health Education and Improvement Wales and the references made, within that plan, namely:
a) Wales is a net importer of dentists;
b) Wales relies on schools of dentistry beyond Wales to produce enough dentists to recruit into the workforce; and
c) the United Kingdom has the lowest number of dentists per person compared with other large members of the G7 in Europe.
5. Notes that the number of places at the only school of dentistry in Wales is limited each year.
6. Calls on the Welsh Government to increase the number of university training places for dentists in Wales.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae diffyg gwasanaeth deintyddol drwy’r NHS yn bwnc sy’n cael ei godi’n gyson ar lawr y Senedd yma ac yn sicr mae o'n fater sy’n pryderi fy etholwyr i yn Arfon. O’r chwe deintydd NHS yn Arfon, pan wnaethon ni eu ffonio nhw ym mis Ebrill, doedd yna ddim un ohonyn nhw—dim un—yn derbyn cleifion newydd ar yr NHS, ac mae yna ddarlun tebyg ar draws y wlad a llawer o heriau angen eu goresgyn, yn cynnwys natur y cytundeb. Ond prynhawn yma, dwi am amlinellu dadl dros gynyddu nifer y llefydd hyfforddi prifysgol yng Nghymru ar gyfer deintyddiaeth. Dwi'n dadlau bod hynny yn gorfod digwydd law yn llaw â newidiadau eraill os ydyn ni am weld gwelliant parhaol a phellgyrhaeddol ar gyfer fy etholwyr i yn Arfon ac ar draws Cymru.
Mae’r 'Cynllun Strategol ar gyfer y Gweithlu Deintyddol' newydd yn dangos bod Cymru yn fewnforiwr net o ddeintyddion. Mae o’n dangos bod Cymru yn dibynnu ar ysgolion deintyddol y tu hwnt i Gymru i gynhyrchu digon o ddeintyddion i'w recriwtio i’r gweithlu, ac mae o’n dangos mai'r Deyrnas Unedig sydd â'r nifer isaf o ddeintyddion fesul person o'i gymharu ag aelodau mawr eraill yr G7 yn Ewrop, a dŷn ni'n gwybod hefyd fod mwy o ddeintyddion o Gymru yn mynd allan o Gymru i astudio nag sy’n aros yma: 20 yn aros, 40 yn mynd allan. Dydy sefyllfa felly ddim yn gynaliadwy.
Mae'r prinder deintyddion yma heb os yn cyfrannu at ac yn gwaethygu'r system dair haen yr ydym yn symud tuag ati yn ôl pwyllgor iechyd y Senedd yma. Ac mae'r system yma yn un mae fy etholwyr i yn Arfon yn llawer rhy gyfarwydd â hi: system tair haen lle mae rhai yn ddigon ffodus i gael mynediad at ddeintydd yr NHS, mae rhai eraill yn gallu talu i fynd yn breifat, a'r drydedd haen, yn anffodus, yw'r rhai sydd yn methu cyrchu deintyddiaeth y gwasanaeth iechyd ac yn methu talu i fynd yn breifat. Does dim rhaid i fi ymhelaethu am y problemau sy'n deillio i'r rhai sydd yn y drydedd haen. Mae Aelodau ond yn rhy gyfarwydd â storïau erchyll am sepsis a deintyddiaeth do-it-yourself.
Thank you very much, Llywydd. The shortage of dental services through the NHS is a subject that’s regularly raised in this Chamber and it’s certainly an issue that worries my constituents in Arfon. Of the six NHS dentists in Arfon, when we phoned them in April, not one of them—not one—was taking new NHS patients, and the picture is similar across the country and there are a number of challenges that need to be overcome, including the nature of the contract. But this afternoon, I want to make an argument for increasing the number of university training places in Wales for dentists. I would argue that that has to happen along with other changes if we are to see ongoing and far-reaching improvements for my constituents in Arfon and across Wales.
The 'Dental Strategic Workforce Plan', which is newly published, shows that Wales is a net importer of dentists. It shows that Wales is reliant on dental schools outwith Wales in order to produce sufficient numbers of dentists to recruit to the workforce, and it shows that the UK has the lowest number of dentists per capita compared to other large members of the G7 in Europe, and we also know that more dentists from Wales leave Wales to study than remain here: 20 staying, 40 leaving. That kind of situation is not sustainable.
The shortage of dentists here without doubt contributes to and exacerbates the three-tier system that we are moving towards according to the Senedd's own health committee. And this system is one my constituents in Arfon are far too familiar with: a three-tier system where some are fortunate to access an NHS dentist, others can pay to go privately, and the third tier, unfortunately, are those who can't access NHS dentistry and can't afford to pay to go privately. I don't have to outline the problems that emerge for those in the third tier. Members are only too familiar with horrific stories about sepsis and do-it-yourself dentistry.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Rŵan, fe fyddai rhywun yn dychmygu mai mater o synnwyr cyffredin, felly—synnwyr cyffredin eithaf sylfaenol—fyddai cynyddu'r lleoedd hyfforddi sydd ar gael yng Nghymru er mwyn meithrin gweithlu i ddarparu'r gwasanaeth deintyddol cyhoeddus sydd mawr ei angen. Ond, i'r gwrthwyneb, mae'r Llywodraeth yn gosod cap ar y nifer o lefydd y gellir eu cynnig yn ein hunig ysgol ddeintyddol yn Nghaerdydd, cap fesul blwyddyn o 74 lle. O ystyried y cyd-destun yma, roedd disgwyl mawr am y cynllun gweithlu deintyddol strategol gan gorff cynllunio gweithlu'r Llywodraeth a gyhoeddwyd ganol mis Mai eleni. Ac mae o yn rhoi darlun a dadansoddiad rhagorol o'r problemau, ond yn anffodus mae o'n syrthio'n brin fel cynllun strategol, yn anad dim am nad ydy o'n ymrwymo i unrhyw gynnydd penodol mewn darpariaeth addysgu a hyfforddi deintyddion.
Mi gawson ni ddatganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet am fuddsoddiad y Llywodraeth mewn addysg a hyfforddiant gweithwyr gofal iechyd proffesiynol yr wythnos diwethaf. Ac er mor gynnes ydy'r croeso i'r twf mewn meddygaeth ym Mangor, wrth gwrs, wrth i'r ysgol feddygol yno gymryd cam sylweddol ymlaen ym mis Medi, doedd yna ddim gair yn y datganiad yma am gynnydd mewn lleoedd prifysgol deintyddiaeth. Ac yr un oedd hi ddydd Mawrth, wrth i'r Prif Weinidog ateb cwestiwn am y gweithlu iechyd—dim sôn am gynyddu hyfforddi deintyddol mewn prifysgolion.
Mae hyd yn oed y Ceidwadwyr yn eu cynllun adfer deintyddol a gyhoeddwyd yn gynharach eleni wedi cyhoeddi ymrwymiad i gynyddu'r lleoliadau hyfforddi deintyddol israddedig yn Lloegr, a hynny o 24 y cant i 1,000 o lefydd erbyn 2028-29. Yn anffodus, dydy plaid Aneurin Bevan ddim wedi dangos uchelgais o'r fath, ac mae o'n ddigalon ac yn staen ar Gymru fod gallu nifer o'n hetholwyr i gael deintydd yn ddibynnol ar eu gallu i dalu. Y gwir amdani ydy bod y Blaid Lafur yng Nghymru wedi cael 25 mlynedd i gynllunio, ond mae'n ymddangos dydyn ni ddim nes at gael trefn gynaliadwy lle mae y gallu i ddweud i sicrwydd faint o ddeintyddion sydd yng Nghymru, lle maen nhw'n byw ac yn gweithio, faint yn rhagor o weithlu sydd angen i gyfarch anghenion ein pobl a chynllun ymarferol i gyflawni hynny. Mae hynny'n syfrdanol. Ar ben hynny, mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi comisiynu cynllun 10 mlynedd arall cyfochrog, gan y prif swyddog deintyddol. Dydy hynny chwaith ddim yn gwneud llawer o synnwyr imi. Nes bod ymrwymiad o ddifrif ac mewn termau penodol i gynyddu lleoedd, yna gallwn ni ond casglu mai geiriau gwag ydy'r gefnogaeth gan y Blaid Lafur i wasanaeth iechyd cyhoeddus efo deintyddiaeth yn rhan allweddol o hynny, gwasanaeth am ddim ar sail angen.
I droi at yr unig ysgol ddeintyddol sydd yma yng Nghymru, honno ym Mhrifysgol Caerdydd, 111 allan o 1,442, neu tua 8 y cant, o ymgeiswyr i ysgol ddeintyddol Caerdydd ar gyfer mynediad yn 2023-24 oedd o Gymru. Rydyn ni'n gwybod o'r data diweddaraf sydd ar gael mai wyth o'r 111 myfyriwr yna o Gymru fu'n llwyddiannus i gael lle yng Nghaerdydd y flwyddyn yna—wyth ohonyn nhw oedd o Gymru. O'r holl fyfyrwyr sy'n astudio yn yr ysgol ddeintyddol yng Nghaerdydd, hanner y rheini, wedyn, sy'n aros yng Nghymru ar ôl hyfforddi. Rŵan, dydy hyn ddim yn feirniadaeth o'r ysgol ddeintyddol yng Nghaerdydd o gwbl, nac o'r staff sy'n gweithio yno, na'r rhai sy'n mynd yno i astudio. Ond mae hi'n bur amlwg na fydd y ddarpariaeth yng Nghaerdydd fyth yn ddigonol i ddiwallu anghenion cenedl cyfan. Ac mae'n hysbys hefyd fod cysylltiad rhwng lle mae myfyrwyr yn gwneud eu hyfforddiant deintyddol sylfaenol a chraidd a lle maen nhw'n aros wedyn i weithio ac i fwrw gwreiddiau yng nghyfnod ffurfiannol bywyd.
Felly, beth sydd angen ei wneud? Un ysgol ddeintyddol newydd sydd wedi agor ei drysau yn y Deyrnas Gyfunol ers 40 mlynedd, ac Ysgol Ddeintyddol Peninsiwla yn Plymouth oedd honno yn 2006. Fe ddechreuwyd ysgol feddygol yno yn y flwyddyn 2000. Ym mis Medi eleni, mi fydd hyd at 80 o fyfyrwyr yn dechrau ar astudiaethau meddygol ym Mangor—y cohort llawn cyntaf—gan ychwanegu at y gwaith sydd yn digwydd yno hefyd ym maes gwyddorau iechyd ac, i fod yn deg, cynyddu hyfforddiant therapyddion, deintyddion a hylenwyr. Efallai eich bod chi'n gweld lle dwi'n dechrau mynd efo hyn. Mae yna gyfleusterau arbennig ar gael ym Mangor yn yr academi ddeintyddol, er bod yna heriau cychwynnol yn fanno, ac mae'r Ysgrifennydd Cabinet wedi derbyn argymhelliad y pwyllgor iechyd y dylid sefydlu ysgol ddeintyddol newydd yn y gogledd. Ac rydych chi wedi ymrwymo hefyd i rannu efo'r pwyllgor y gwaith mae'r adran iechyd wedi bod yn ei wneud, a hynny erbyn toriad yr haf. Mi fyddai Bangor, heb os, yn lleoliad pwrpasol sy'n gwahodd ei hun ar gyfer yr ysgol, a byddai modd teilwra'r ddarpariaeth i gyfarch her ardal sy'n cyfuno'r gwledig a'r trefol.
Ond dadl at ddiwrnod arall ydy honno. Mi ddof i nôl at hyn. Dwi wedi comisiynu gwaith i edrych ar yr achos dros ysgol ddeintyddol ym Mangor a dwi'n edrych ymlaen at rannu hynny efo'r Senedd maes o law. Dwi'n deall hefyd bod Prifysgol Aberystwyth efo diddordeb mewn gweithio efo eraill i gyflwyno hyfforddiant deintyddiaeth mewn ardaloedd gwledig. Yr hyn rydym ni'n ei ofyn i'r Senedd ei wneud heddiw ydy cyfarwyddo Llywodraeth Cymru i osod allan safbwynt polisi clir o blaid cynyddu'r lleoedd prifysgol deintyddiaeth, efo ffigur penodol i yrru cynnydd, ac i amlinellu cynlluniau clir y gellir eu craffu arnyn nhw i wneud hynny. Mae'n ddadl at ddiwrnod arall lle y dylai'r llefydd newydd yma fynd. Diolch.
Now, one would imagine that it's a matter of common sense, therefore—quite fundamental common sense—to increase the number of university training spaces in Wales in order to nurture a workforce to provide this public dental service that is so badly needed. But, to the contrary, the Government sets a cap on the number of places that can be provided in our only school of dentistry in Cardiff, an annual cap of 74 places. Given this context, there was great expectation for the strategic dental workforce plan from the Government's workforce planning body that was published in the middle of May of this year. And it does provide an excellent description and analysis of the problem, but, unfortunately, it falls short as a strategic plan, mostly because it does not commit to any specific increase in educational and training provision for dentists.
We had a statement from the Cabinet Secretary about the Government's investment in education and training for healthcare professionals last week. And despite the warm welcome for the progress made in the teaching of doctors in Bangor, as the medical school there takes a significant step forward in September, there wasn't a word in this statement about an increase in university dental places. And the same was the case on Tuesday, as the First Minister answered a question on the health workforce—no mention of increasing the dental workforce or training places at our universities.
Even the Conservatives in their dental recovery plan published earlier this year have made a commitment to increase the number of undergraduate training places for dentists in England by 24 per cent to 1,000 places by 2028-29. Unfortunately, the party of Aneurin Bevan hasn't shown the same ambition, and it is depressing and it's a stain on Wales that the ability of a number of our constituents to access dentistry is reliant on their ability to pay. The truth of the matter is that the Labour Party in Wales has had 25 years to plan, but it appears that we are no nearer getting a sustainable system in place where the ability to say with certainty how many dentists there are in Wales, where they live and work, how many more are required to meet the needs of our population and a practical plan to deliver that. That is staggering. In addition to that, the Cabinet Secretary has commissioned another 10-year plan to run alongside this from the chief dental officer. That doesn't make much sense to me, either. Until there is a real commitment in specific terms to increase training places, we can only gather that the support from the Labour Party for a public health service with dentistry as a key part of that, a service that is free of charge on the basis of need, is just warm words.
To turn to the only school of dentistry here in Wales, which is located at Cardiff University, there were 111 out of 1,442, or around 8 per cent, of the candidates for Cardiff school of dentistry for entry in 2023-24 who were from Wales. We know from the most recent data available that eight of the 111 students from Wales were successful in getting a place at Cardiff that year—eight of them were from Wales. Of all the students studying at the school of dentistry in Cardiff, half of those remain in Wales once they have qualified. Now, this is no criticism of the school of dentistry in Cardiff in any way, or of the staff working there, or of the students studying there. But it is now clear that the provision in Cardiff will never be sufficient to meet the needs of the whole nation. And it's also known that there is a link between where students undertake their fundamental core dental training and where they then work and lay down roots in their formative years.
So, what needs to be done? One new dental school has opened its doors in the UK in the last 40 years, and that's the Peninsula Dental School in Plymouth in 2006. A medical school was established there in the year 2000. In September of this year, up to 80 students will start their medical studies at Bangor—the first full cohort—adding to the work that's ongoing there in terms of health sciences and, to be fair, increasing the training of dental therapists and hygienists. You may see my direction of travel here. There are excellent facilities available in Bangor in the dental academy, although there are initial challenges there, and the Cabinet Secretary has accepted the recommendation of the health committee that a school of dentistry should be established anew in north Wales. And you've also committed to sharing with the committee the work that the health department has been doing, and to do so by the summer recess. Bangor, without doubt, would be an excellent location that invites itself for a school of dentistry, and the provision could be tailored to meet the needs of an area that combines the urban and the rural.
But that is a debate for another day. I will return to the issue. I've commissioned work to look at the case for a school of dentistry in Bangor and I look forward to sharing that with the Senedd in due course. I understand also that Aberystwyth University is interested in working with others to introduce dental training in rural areas. What we are asking the Senedd to do today is to direct the Welsh Government to set out a clear policy stance in favour of increasing the number of university training places for dentists, with a specific figure to drive progress, and to outline clear plans that can be scrutinised to deliver that. It is a debate for another day as to where that new provision should be located. Thank you.
Thank you to Siân Gwenllian for putting forward this important debate today. Right across the UK, people are struggling to access NHS dentists, with nine in 10 not accepting new patients. We saw earlier this year hundreds of people in Bristol queuing for hours to register with a newly opened surgery, which is a symptom of years of underinvestment from Westminster in public services, and we cannot allow a situation where only the fortunate can afford to access basic healthcare.
As the motion recognises, there are Wales-specific challenges when it comes to training, recruiting and retaining dentists. I want to see more people training in Welsh universities and deciding to work here in our NHS. I know that the Cabinet Secretary is working hard to address these challenges, and, in my region of north Wales, a number of innovative steps have been taken to try and improve the situation. Bangor dental academy is improving access to NHS dentistry in north Wales, providing care for 12,000 to 15,000 people every year when fully operational. The North Wales Dental Academy aims to provide both established and newly qualified dental professionals with an opportunity to train, work and upskill whilst living in our beautiful part of north Wales. It's so important to promote the benefits of living and working in Wales when encouraging people into the NHS in Wales.
In November 2023, we also saw a new community dental clinic officially opened at Bryn Beryl Hospital and it will provide a full range of community dental services to people who cannot be easily treated in general dental practice, including people who have certain health conditions, a learning disability or a mental health issue. It replaces a service that previously operated from a mobile unit at the site, which was not wheelchair accessible—a really important improvement. Another challenge being addressed is the dental health of young people, and a mobile dental unit at Ysgol y Moelwyn in Blaenau Ffestiniog provided dental care to all 11 and 12-year-olds with parental consent, the vast majority of whom had not seen a dentist since before the pandemic. The initial response to the evaluation is that this was an extremely positive intervention, and it was welcomed by parents and the wider community, which is great news. The mobile unit is scheduled to move to a second site at Ysgol Godre'r Berwyn in Bala, with a further three schools identified for the remainder of the academic year, and that's really welcome.
At the UK level, the Labour Party has a fully costed, fully funded plan to rescue NHS dentistry, providing 700,000 urgent-access dental appointments per year, and to reform the NHS dental contract in the long term. This will mean much-needed consequential funding to Wales. There is still some way to go to get to where we need to be, in terms of the availability of NHS dental treatment, but I trust that we are on the right path to achieving that. If we do get the Labour Party in the UK Government, and that funding is made available and we get that consequential, that will be a big step in the right direction. Thank you.
Diolch i Siân Gwenllian am gyflwyno’r ddadl bwysig hon heddiw. Ledled y DU, mae pobl yn ei chael hi'n anodd cael mynediad at ddeintyddion y GIG, gyda naw o bob 10 heb fod yn derbyn cleifion newydd. Yn gynharach eleni, gwelsom gannoedd o bobl ym Mryste yn ciwio am oriau i gofrestru gyda meddygfa a oedd newydd agor, sy’n symptom o flynyddoedd o danfuddsoddi gan San Steffan mewn gwasanaethau cyhoeddus, ac ni allwn ganiatáu sefyllfa lle na all neb ond y bobl ffodus fforddio cael mynediad at wasanaethau gofal iechyd sylfaenol.
Fel y mae’r cynnig yn cydnabod, mae heriau penodol i Gymru o ran hyfforddi, recriwtio a chadw deintyddion. Hoffwn weld mwy o bobl yn hyfforddi ym mhrifysgolion Cymru ac yn penderfynu gweithio yma yn ein GIG. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn gweithio’n galed i fynd i’r afael â’r heriau hyn, ac yn fy rhanbarth i yng ngogledd Cymru, mae nifer o gamau arloesol wedi’u cymryd i geisio gwella’r sefyllfa. Mae academi ddeintyddol Bangor yn gwella mynediad at ddeintyddiaeth y GIG yn y gogledd, gan ddarparu gofal i 12,000 i 15,000 o bobl bob blwyddyn pan fydd yn gweithredu'n llawn. Nod Academi Ddeintyddol Gogledd Cymru yw rhoi cyfle i weithwyr deintyddol proffesiynol sefydledig a rhai sydd newydd gymhwyso hyfforddi, gweithio ac uwchsgilio tra byddant yn byw yn ein rhan brydferth o ogledd Cymru. Mae mor bwysig hyrwyddo manteision byw a gweithio yng Nghymru wrth annog pobl i ymuno â'r GIG yng Nghymru.
Ym mis Tachwedd 2023 hefyd, gwelsom glinig deintyddol cymunedol newydd yn agor yn swyddogol yn Ysbyty Bryn Beryl, a bydd yn darparu ystod lawn o wasanaethau deintyddol cymunedol i bobl na ellir eu trin yn hawdd mewn practis deintyddol cyffredinol, gan gynnwys pobl sydd â chyflyrau iechyd penodol, anabledd dysgu neu fater iechyd meddwl. Mae’n cymryd lle gwasanaeth a arferai weithredu o uned symudol ar y safle, nad oedd yn hygyrch i gadeiriau olwyn—gwelliant pwysig iawn. Her arall sy’n cael sylw yw iechyd deintyddol pobl ifanc, ac roedd uned ddeintyddol symudol yn Ysgol y Moelwyn ym Mlaenau Ffestiniog yn darparu gofal deintyddol i bob plentyn 11 a 12 oed gyda chaniatâd rhieni, ac nid oedd y rhan fwyaf ohonynt wedi gweld deintydd ers cyn y pandemig. Yr ymateb cychwynnol i’r gwerthusiad yw bod hwn yn ymyriad hynod gadarnhaol, ac fe’i croesawyd gan rieni a’r gymuned ehangach, sy’n newyddion gwych. Mae'r uned symudol i fod i symud i ail safle yn Ysgol Godre'r Berwyn yn y Bala, gyda thair ysgol arall wedi eu nodi ar gyfer gweddill y flwyddyn academaidd, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr.
Ar lefel y DU, mae gan y Blaid Lafur gynllun wedi’i gostio’n llawn ac wedi’i ariannu’n llawn i achub deintyddiaeth y GIG, gan ddarparu 700,000 o apwyntiadau deintyddol brys y flwyddyn, ac i ddiwygio contract deintyddol y GIG yn y tymor hir. Bydd hyn yn golygu cyllid canlyniadol mawr ei angen i Gymru. Mae peth ffordd i fynd eto i gyrraedd lle mae angen inni fod, o ran argaeledd triniaeth ddeintyddol y GIG, ond rwy'n hyderus ein bod ar y trywydd cywir i gyflawni hynny. Os cawn y Blaid Lafur yn Llywodraeth y DU, ac os caiff y cyllid canlyniadol hwnnw ei ddarparu i ni, bydd yn gam mawr i’r cyfeiriad cywir. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i Siân Gwenllian am ddod â'r ddadl amserol a phwysig yma o flaen y Senedd heddiw. Dwi'n nodi, ac mae'n ddifyr nodi, fod Keir Starmer wedi bod yn ymgyrchu dipyn ar ddeintyddiaeth, gan gyfeirio'n aml iawn at ymweliad a wnaeth o ag Alder Hey, a sôn am y nifer o blant sydd yn gorfod mynd i fanna er mwyn cael eu dannedd wedi'u tynnu allan. Wrth gwrs, mae pawb yn ymwybodol o'r broblem felly yn Lloegr, ond Llafur sydd wrth y llyw fan hyn yng Nghymru a Llafur sydd wedi methu â delifro ar gyfer plant a phobl Cymru pan fo'n dod i ddeintyddiaeth yma.
Wrth drafod deintyddiaeth, fel ym mhob sector arall, mae angen yn gyntaf mynd at wraidd y broblem, sef methiant i gadw deintyddion yma a methiant mwy fyth i hyfforddi deintyddion newydd. Fel yr ydym ni wedi clywed eisoes gan Siân Gwenllian, dim ond Prifysgol Caerdydd sydd yn cynnig cwrs deintyddol yng Nghymru ar hyn o bryd, ac, fel y soniodd hi, dim ond wyth o Gymru oedd yn llwyddiannus i gael mynediad at y cwrs hwnnw y flwyddyn ddiwethaf. Er gwaethaf ymdrechion gwych—pethau megis y bwrsariaeth—gan y Llywodraeth yma, dim ond tua hanner y garfan o fyfyrwyr deintyddol sydd yn dewis aros yng Nghymru er mwyn gweithio yma yn flynyddol, ac mae'r rhai hynny yn rhai tymor byr yn amlach na pheidio.
Mae hyn yn golygu bod pres prin Llywodraeth Cymru sydd yn mynd at ariannu a hyfforddi'r myfyrwyr yma yn mynd i ariannu gwasanaethau sydd yn mynd dros y ffin neu'n mynd i lefydd eraill. Dydy'r myfyrwyr yma ddim yn aros yng Nghymru, felly mi ydym ni'n colli allan ar hynny. Mae Prifysgol Caerdydd yn gwneud gwaith rhagorol yn hyfforddi'r deintyddion yma, a diolch byth amdanyn nhw, ond mae’n amlwg na all y brifysgol, felly, ddiwallu anghenion Cymru gyfan.
Os edrychwn ni ar fy etholaeth i yn Nwyfor Meirionnydd, does yna ddim un deintydd yn cymryd cleifion newydd ymlaen drwy’r gwasanaeth iechyd ar hyn o bryd. Dwi, neu mae fy swyddfa i, er tegwch, wedi cysylltu â phob un deintydd yn yr ardal a gweld nad ydyn nhw'n gwneud hynny. Bu i mi gynnal holiadur drwy'r etholaeth a chael dros 1,000 o atebion, gyda phobl yn dweud eu bod nhw'n cael trafferth yn cael mynediad at ddeintydd yr NHS, efo'r enghraifft fwyaf eithafol efo un o fy etholwyr yn gorfod teithio i Dunbarton yn yr Alban er mwyn gweld ei ddeintydd, a bron pob un yn nodi eu bod nhw'n gorfod teithio dwsinau o filltiroedd er mwyn mynd i weld deintydd.
Mae nifer y deintyddion sydd gennym ni yn y gogledd yn prysur leihau hefyd, ac o'r rheini sydd yn ddigon ffodus o fod ar lyfr deintydd yn y gogledd, dim ond un o bob tri pherson oedd wedi derbyn triniaeth yn ystod y ddwy flynedd diwethaf. Mae o, felly, yn argyfwng arnom ni. Mae’r ffigurau dwi wedi cyfeirio atynt yng ngogledd Cymru dipyn yn is o'i gymharu â’r ffigurau cenedlaethol, ac mae yna amryw resymau am y gwahaniaethau rhanbarthol; un amlwg ydy bod yn rhaid i fyfyrwyr o’r gogledd deithio'n bellach er mwyn mynd i gael eu haddysg, lawr i Gaerdydd, neu dros y ffin i brifysgol yn Lloegr, er mwyn arbenigo yn y maes.
Er gwaethaf ymdrechion y Llywodraeth i gynyddu nifer y Cymry sydd yn astudio yn yr ysgol ddeintyddol yng Nghaerdydd, mae’n amlwg nad ydy o'n ddigon. Mae angen ailstrwythuro’r drefn fwrsariaeth bresennol, er enghraifft, er mwyn denu pobl i aros yng Nghymru ar ôl iddyn nhw gyflawni’r ddwy flynedd ofynnol o waith. Yn ogystal â hyn, gellir cynnig cydweithrediad gwell rhwng yr ysgol yng Nghaerdydd a’r gogledd, boed hynny’n ymestyn cyfnod lleoliadau gwaith myfyrwyr yn y gogledd neu'n cyhoeddi cydweithrediad â Phrifysgol Bangor fel man cychwyn i ddatblygu’r ymdrechion er mwyn agor ysgol annibynnol ym Mangor, mewn cydweithrediad ag Aberystwyth, yn y pen draw. Ar sail y wybodaeth yma felly, tybed a all y Gweinidog ateb, pa gynlluniau penodol sydd gan Lywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod myfyrwyr deintyddol o Gymru yn aros yng Nghymru ac efo'r cyfleoedd er mwyn ehangu eu sgiliau trwy arbenigo a gweithio ar y cyd?
I thank Siân Gwenllian for bringing forward this important and timely debate before the Senedd today. I do note, and it is interesting to note, that Keir Starmer has been campaigning quite a lot on dentistry, referring very often to a visit that he made to Alder Hey, and talking about the number of children who have to go there in order to have their teeth extracted. Of course, everyone's aware of the problem in England, but Welsh Labour are in control here in Wales and Welsh Labour have failed to deliver for the children and the people of Wales when it comes to dentistry here.
In discussing dentistry, as in every other sector, it is first necessary to get to the root of the problem, namely a failure to retain dentists here and an even greater failure to train new dentists. As we've already heard from Siân Gwenllian, only Cardiff University offers a dentistry course in Wales at the moment, and, as she mentioned, only eight people from Wales were successful in gaining access to that course last year. Despite excellent efforts, such as the bursary, from this Government, only about half of the cohort of dental students choose to stay in Wales to work every year, and some of those are short-term arrangements more often than not.
This means that the scarce resources of the Welsh Government that are being used to fund these students are going to fund services that will go across the border or elsewhere. Those students are not staying in Wales, so we are missing out. Cardiff University is doing an excellent job in training the dentists here, and thank goodness for that, but it is clear that the university cannot meet the needs of the whole of Wales.
If we look at my constituency, Dwyfor Meirionnydd, there are no dentists taking on new patients through the health service at present. My office has contacted every dentist in the area and has seen that they're not doing that. I undertook a survey throughout the constituency and had 1,000 responses, with people saying that they were having difficulties accessing an NHS dentist, with the most extreme example being one of my constituents having to travel to Dunbarton in Scotland in order to see his dentist, and nearly all of them noting that they had to travel dozens of miles in order to see a dentist.
The number of dentists that we have in north Wales is contracting rapidly, and of those who are lucky enough to be on the books of an NHS dentist in north Wales, only a third have received treatment in the last two years. It is, therefore, a crisis. The figures that I've referred to in north Wales are quite a bit lower than the national figures, and there are many reasons for the regional disparities; one obvious one is that students from north Wales have to travel much further for their education, down to Cardiff, or over the border to universities in England, in order to specialise in this area.
Despite the Government's efforts to increase the number of Welsh students studying at the dental school in Cardiff, it is clear that this is not enough. There is a need to restructure the current bursary system, for example, in order to persuade people to stay in Wales after they have completed the required two years of work. In addition to this, we could offer better collaboration between the school in Cardiff and north Wales, whether that be by extending the period of student work placements in the north or by announcing collaboration with Bangor University as a starting point to develop efforts to ultimately open an independent school in Bangor in collaboration with Aberystwyth. Based on this information, could the Cabinet Secretary tell us what specific plans the Welsh Government has to ensure that dental students from Wales stay in Wales and have opportunities to expand their skills through specialisation and collaboration?
Diolch i Siân Gwenllian am gyflwyno'r ddadl hon. Mae'n amlwg o'r cyflwyniadau sydd wedi bod yn barod fod hwn yn broblem ledled Cymru. Prynhawn yma, Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn i godi un gwendid amlwg iawn a hefyd sôn am enghraifft o fy ngwaith achos.
Ynglŷn â'r gwendid, dwi'n methu'n lan â deall pam mae gap mor fawr yn y data ynglŷn â deintyddiaeth yng Nghymru. I fi, mae e'n rhyfeddol ein bod ni methu dweud nawr, fan hyn yn y Senedd, faint o bobl sy'n aros i weld deintydd o dan y gwasanaeth iechyd. Does dim ychwaith y data i ddweud faint o bobl sy'n cael triniaeth breifat gyda deintydd preifat yng Nghymru.
Gwn fod rhai byrddau iechyd wedi ceisio llenwi'r gap trwy greu rhestrau aros eu hunain, ond does dim byd ledled Cymru—does dim byd canolog i gynllunio. Felly, sut mae modd i chi gynllunio i wella deintyddiaeth yng Nghymru os nad ydych chi'n gwybod ateb i ambell i gwestiwn sylfaenol iawn: faint sy'n aros i weld deintydd? Faint sy'n derbyn triniaeth breifat? A faint, felly, yn drydydd, sydd ddim yn cael unrhyw driniaeth o gwbl? Faint o bobl sy'n syrthio rhwng y cracks? Faint o bobl sy'n mynd i ddiweddu lan yn cael eu dannedd wedi'u tynnu, fel roedd Mabon yn sôn am blant yn mynd i Alder Hey? Rwy'n siŵr bod nifer ohonom ni'n cofio perthnasau a oedd â dim dannedd. Doedd gan fy nhad-cu ddim dannedd. Gollodd ei ddannedd i gyd pan oedd yn 19 mlwydd oed. Dyna oedd y drefn bryd hynny. Ydym ni'n gweld hwn yn digwydd unwaith eto yng Nghymru 2024?
I thank Siân Gwenllian for bringing forward this debate. It is clear from the contributions that have been made already that this is a problem throughout Wales. This afternoon, Cabinet Secretary, I would like to raise one obvious deficiency and also mention an example from my casework.
In terms of the deficiency, I cannot understand at all why there is such a large gap in the data regarding dentistry in Wales. To me, it's astonishing that we can't say here and now in the Senedd how many people are waiting to see a dentist under the health service. We also don't have data regarding how many people are receiving private treatment from a private dentist within Wales.
I know that some health boards have tried to fill that gap by creating their own waiting lists, but there is nothing on an all-Wales basis—there is nothing central in order to plan. So, how is it possible to plan to improve dentistry in Wales if you don't know the answers to some very basic questions: how many people are waiting to see a dentist? How many people are receiving private treatment? And, thirdly, therefore, how many people are not having any treatment at all? How many people are falling between those cracks? How many people are going to end up having their teeth extracted, as Mabon mentioned in terms of children going to Alder Hey? I'm sure many of us remember relatives who had no teeth. My grandfather had no teeth. He lost all of his teeth when he was 19 years old, but that was the way things were at that time. Are we going to see this happening again in Wales in 2024?
In the absence of basic and fundamental data, I'll provide you with a personal story from my casework. A constituent got in touch this year with concerns, very similar to ones already raised in this debate, and this is a key reason why I'm talking this afternoon. My constituent is the mother of a teenage boy who, in 2021 at the age of 11, was referred by his dentist for orthodontic treatment. He wasn't placed on a waiting list in that year because he was only 11 and wasn't old enough for the treatment.
In 2022, he was told the treatment would be more extensive than at first imagined and was sent to Prince Charles Hospital for further exploratory work. The wait only got worse. Upon seeing the consultant, the family were told that it would take another six years for him to finally get the treatment. Having been first assessed at the age of 11, he is now being told that he'll have to wait until he's 20 to receive treatment. Throughout this, my constituent's son has experienced bullying, his confidence has been knocked and his self-esteem damaged.
I wrote to you about my constituent, to ask whether he will be entitled to treatment beyond his eighteenth birthday; if he moves away for university, whether he'll still be allowed treatment from an NHS Wales dentist, or whether the Welsh NHS would fund treatment for him elsewhere, if there wasn't capacity within the system. Whilst I appreciated the Cabinet Secretary's answer to me that she couldn't directly respond on any individual cases, it is clear to me from this example that the system isn't working, that we haven't got the correct data to make the system work. I appreciate that you have yourself acknowledged the data issue and that you have mentioned that there will be waiting list information by the end of this year. So, is that still on track, because clearly, at the moment, things aren't working for my constituent and, unfortunately, as we've heard this afternoon, he is far from being unique? Diolch yn fawr.
Yn absenoldeb data sylfaenol a hanfodol, fe roddaf stori bersonol i chi o fy ngwaith achos. Daeth etholwr i gysylltiad â mi eleni i sôn am bryderon tebyg iawn i'r rhai a godwyd eisoes yn y ddadl hon, a dyma reswm allweddol pam rwy'n siarad y prynhawn yma. Mae fy etholwr yn fam i fachgen yn ei arddegau a gafodd ei atgyfeirio gan ei ddeintydd yn 2021 am driniaeth orthodontig. Ni chafodd ei roi ar restr aros yn y flwyddyn honno am nad oedd ond yn 11 oed ac nid oedd yn ddigon hen i gael y driniaeth.
Yn 2022, dywedwyd wrtho y byddai'r driniaeth yn fwy helaeth nag a feddyliwyd ar y dechrau ac fe'i hanfonwyd i Ysbyty'r Tywysog Siarl i gael rhagor o archwiliadau. Gwaethygodd yr aros. Ar ôl gweld y meddyg ymgynghorol, dywedwyd wrth y teulu y byddai'n cymryd chwe blynedd arall iddo gael y driniaeth. Ar ôl cael ei asesu am y tro cyntaf yn 11 oed, dywedir wrtho bellach y bydd yn rhaid iddo aros tan ei fod yn 20 oed i gael triniaeth. Drwy hyn i gyd, mae mab fy etholwr wedi dioddef bwlio, ac mae ei hyder a'i hunan-barch wedi dioddef.
Ysgrifennais atoch am fy etholwr i ofyn a fydd ganddo hawl i driniaeth ar ôl iddo gael ei ben-blwydd yn ddeunaw; os yw'n symud i ffwrdd i fynd i brifysgol, a fydd yn dal i allu cael triniaeth gan ddeintydd GIG Cymru, neu a fyddai GIG Cymru yn ariannu triniaeth iddo yn rhywle arall, os nad oes capasiti o fewn y system. Er fy mod yn derbyn ateb Ysgrifennydd y Cabinet i mi na allai ymateb yn uniongyrchol i unrhyw achosion unigol, mae'n amlwg i mi o'r enghraifft hon nad yw'r system yn gweithio, nad oes gennym ddata cywir i wneud i'r system weithio. Rwy'n derbyn eich bod chi eich hun wedi cydnabod y broblem gyda data a'ch bod wedi sôn y bydd yna wybodaeth am restrau aros erbyn diwedd y flwyddyn. Felly, a yw hynny'n dal i fod ar y trywydd iawn, oherwydd yn amlwg, ar hyn o bryd, nid yw pethau'n gweithio i fy etholwr ac yn anffodus, fel y clywsom y prynhawn yma, mae'n bell o fod yn achos unigryw? Diolch yn fawr.
Can I also thank Siân Gwenllian for introducing this Member debate today? Also, can I apologise to the Member as I was hoping to be a co-submitter of the debate, but managed to miss the submission deadline by a few minutes, and I'm down as a supporter instead? But I was truly hoping to be a co-submitter with you on the debate here today.
We know that dentist provision is such an important part of the healthcare system and is a major part of the preventative agenda. I'm not sure that's been mentioned yet—the importance of the preventative agenda in healthcare, and, of course, dentistry is such an important part of that in reducing much bigger, more expensive issues further down the line. And we know this is especially important for children, who can and should then be building healthy teeth-cleaning habits into adulthood. And I'm particularly concerned about the issues that we're building up here in Wales for young people and adults down the line. And, sadly, for the people I represent here in north Wales—and others have spoken already—the provision simply isn't good enough, and we are left with what some describe as 'dental deserts' across the region. And this lack of consistency certainly exacerbates those problems down the line that I mentioned a moment ago, increasing major issues in the future, and, ultimately, costing taxpayers more as well.
As the motion outlines in front of us today, dentistry is something that we all receive a lot of correspondence about, especially our constituents not having access to an NHS dentist. And this shouldn't be ignored or dismissed. And I do worry at times that, because of the number of times this issue gets raised, we just get used to it and kind of shrug our shoulders and say, 'Perhaps that's just the way it is.' But I think it's perfectly reasonable for people paying their taxes, or those who have done all their lives, to expect to have access to an NHS dentist. I don't think that's beyond what people should be expecting to receive as a basic part of their health needs. But, sadly, too many people are being let down with this most basic of expectations.
And as the motion outlines—and colleagues have already shared—the process of providing that adequate dental provision starts with training and education and having the right number of people in place. And, Cabinet Secretary, you've recently confirmed the number of student places for undergraduate education in dentistry at Cardiff University is 74 a year, which, as it stands, is not enough to plug the gap. And, as colleagues have already mentioned, the health committee report on dentistry last year contained a number of useful recommendations, one of which was to look at a dental school in north Wales, in partnership with the university. A fully funded and fully functioning dental school in our area in north Wales would certainly go a long way to giving Wales and north Wales the dental workforce that it needs, for those patients that need that service.
It is necessary and fair, though, to recognise that an expansion of training places isn’t without cost, and we have to consider the cost of training, university clinical placement capacity, in addition to having quality academic staff who can design and deliver those courses. But, Cabinet Secretary, I would argue that there must be a strong spend-to-save business case to be made here, and I would urge you to pursue this in the strongest terms possible. And, as such, and in support of Siân Gwenllian’s proposals today, I would encourage you, Cabinet Secretary, to increase the number of dentists and support staff alongside traditional dentists. I would make increasing those numbers a central plank of this Government’s work, and getting a grip on a broad-ranging long-term plan would certainly go a long way to making this happen, so that our constituents can have access to the NHS dentists that they need. Diolch yn fawr iawn.
A gaf innau hefyd ddiolch i Siân Gwenllian am gyflwyno'r ddadl Aelodau hon heddiw? Hefyd, a gaf i ymddiheuro i'r Aelod gan fy mod wedi gobeithio bod yn un o gyd-gyflwynwyr y ddadl, ond llwyddais i fethu'r dyddiad cyflwyno o ychydig funudau, ac rwyf i lawr fel cefnogwr yn lle hynny? Ond roeddwn i'n gobeithio bod yn gyd-gyflwynydd gyda chi ar y ddadl yma heddiw.
Gwyddom fod darpariaeth ddeintyddol yn rhan mor bwysig o'r system gofal iechyd ac mae'n rhan bwysig o'r agenda ataliol. Nid wyf yn siŵr fod hynny wedi ei grybwyll eto—pwysigrwydd yr agenda ataliol mewn gofal iechyd, ac wrth gwrs, mae deintyddiaeth yn rhan mor bwysig o hynny drwy leihau problemau llawer mwy, a llawer drutach yn nes ymlaen. Ac rydym yn gwybod bod hyn yn arbennig o bwysig i blant, sy'n gallu, ac a ddylai fod yn meithrin arferion glanhau dannedd iach erbyn pan fyddant yn oedolion. Ac rwy'n arbennig o bryderus am y problemau sy'n datblygu yma yng Nghymru ar gyfer pobl ifanc ac oedolion yn nes ymlaen. Ac yn anffodus, i'r bobl rwy'n eu cynrychioli yma yng ngogledd Cymru—ac mae eraill wedi siarad yn barod—nid yw'r ddarpariaeth yn ddigon da, a chawn ein gadael â'r hyn y mae rhai yn ei ddisgrifio fel 'anialwch deintyddol' ar draws y rhanbarth. Ac mae'r diffyg cysondeb hwn yn sicr yn gwaethygu'r problemau yn nes ymlaen y soniais amdanynt eiliad yn ôl, gan gynyddu problemau mawr yn y dyfodol, a chostio mwy i'r trethdalwyr hefyd yn y pen draw.
Fel y mae'r cynnig yn amlinellu heddiw, mae deintyddiaeth yn rhywbeth y mae pawb ohonom yn cael llawer o ohebiaeth yn ei gylch, yn enwedig am anallu ein hetholwyr i gael mynediad at ddeintydd GIG. Ac ni ddylid anwybyddu neu ddiystyru hyn. Ac oherwydd y nifer o weithiau y mae'r mater yn cael ei godi, rwy'n poeni weithiau ein bod yn dod i arfer ag ef ac yn rhyw fath o godi ein hysgwyddau a dweud, 'Efallai mai dyna sut mae pethau, a dyna ni.' Ond rwy'n credu ei bod yn gwbl resymol i bobl sy'n talu eu trethi, neu'r rhai sydd wedi gwneud hynny ar hyd eu hoes, ddisgwyl cael mynediad at ddeintydd GIG. Nid wyf yn credu bod hynny y tu hwnt i'r hyn y dylai pobl fod yn disgwyl ei gael fel rhan sylfaenol o'u hanghenion iechyd. Ond yn anffodus, mae gormod o bobl yn cael eu siomi gyda'r disgwyliad mwyaf sylfaenol hwn.
Ac fel y mae'r cynnig yn ei amlinellu—ac y mae cyd-Aelodau eisoes wedi ei rannu—mae'r broses o ddarparu gwasanaeth deintyddol digonol yn dechrau gyda hyfforddiant ac addysg a chael y nifer cywir o bobl. Ac Ysgrifennydd y Cabinet, rydych chi wedi cadarnhau yn ddiweddar mai 74 y flwyddyn yw nifer y lleoedd i fyfyrwyr ar gyfer addysg israddedig mewn deintyddiaeth ym Mhrifysgol Caerdydd, nifer nad yw'n ddigon, fel y mae, i lenwi'r bwlch. Ac fel y soniodd cyd-Aelodau eisoes, roedd adroddiad y pwyllgor iechyd ar ddeintyddiaeth y llynedd yn cynnwys nifer o argymhellion defnyddiol, ac un ohonynt oedd edrych ar ysgol ddeintyddol yng ngogledd Cymru, mewn partneriaeth â'r brifysgol. Byddai ysgol ddeintyddol a ariennir yn llawn ac sy'n gweithredu'n llawn yn ein hardal ni yng ngogledd Cymru yn sicr yn cyfrannu'n helaeth at ddarparu'r gweithlu deintyddol sydd ei angen ar Gymru a gogledd Cymru, ar gyfer y cleifion sydd angen y gwasanaeth hwnnw.
Mae'n angenrheidiol ac yn deg cydnabod, fodd bynnag, fod cost ynghlwm wrth ehangu lleoedd hyfforddi, ac mae'n rhaid inni ystyried cost hyfforddiant, capasiti lleoliadau clinigol prifysgol, yn ogystal â chael staff academaidd o safon sy'n gallu llunio a chyflwyno'r cyrsiau hynny. Ond Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n dadlau bod yn rhaid cael achos busnes gwario i arbed cryf yma, a hoffwn eich annog i fynd ar drywydd hyn mor gadarn â phosibl. Ac felly, i gefnogi cynigion Siân Gwenllian heddiw, hoffwn eich annog chi, Ysgrifennydd y Cabinet, i gynyddu nifer y deintyddion a staff cymorth ochr yn ochr â deintyddion traddodiadol. Hoffwn weld cynyddu'r niferoedd hynny yn dod yn rhan ganolog o waith y Llywodraeth hon, a byddai cael trefn ar gynllun hirdymor eang yn sicr o gyfrannu'n helaeth at wireddu hynny, fel y gall ein hetholwyr gael mynediad at y deintyddion GIG sydd eu hangen arnynt. Diolch yn fawr iawn.
A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Eluned Morgan.
And I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. I'd like to, first of all, thank Siân Gwenllian for tabling this debate today. As Members will know, NHS dentistry has been a key priority of mine since taking up the portfolio, and I very much welcome the opportunity to provide Members with an update today.
The motion tabled today refers to the recommendations made by the Health and Social Care Committee, following their inquiry into dentistry. Now, one of the recommendations made was to establish an all-Wales central waiting list for people wanting to access routine NHS dental care. And I want to answer directly the question asked by Rhys ab Owen in terms of data. I am really pleased to confirm today that Digital Health and Care Wales have completed their initial design of a dental access portal, which will provide people across Wales with a single point of contact for them to register their interest in receiving NHS dental care. The first iteration of the system is currently being piloted in Powys Teaching Health Board—Powys is one of the health boards that was already operating a locally held waiting list—and work is under way to transfer their existing list into the new system before the patient-facing element goes live next week.
So, it's taken longer than I had hoped, but we're almost there. Once fully tested in Powys, we will be rolling this system out to all other health boards in the autumn. As I say, this is later than I had hoped, but I'm sure you'll agree that this is a major step forward in being able to quantify the unmet demand for NHS dental services, and I hope it will provide patients with a much fairer way to get access to NHS dental care. Now, once that unmet demand is properly identified, only then can we have an evidence-based conversation on the actual gap in the provision. I'm not sure if we'll be able to tell how many go privately, because we clearly don't have that data any more than I could tell you how many people go to Tesco on the weekend. That is not for Government to do. But we can, at least—. Where people want that NHS provision, we can at least quantify that.
I'd like to take a moment today to focus on the NHS dental treatment that actually is being delivered. The last official statistics showed that over 1 million people received NHS dental treatment in 2022-23, and management information indicates that this level of service has slightly increased for 2023-24. Members will know that one of my key aims of dental reform was to improve access for new patients—those people who have historically struggled to get access to NHS dental care. The most recent management report shows that nearly 380,000 new patients have received a full course of treatment and a further 114,000 have received urgent treatment since our reforms restarted in April 2022. These are not small numbers, and they mean that nearly 500,000 people who had not received NHS dental care for more than four years have now gained access. Now, of course I appreciate there's a lot more to do, but these numbers, I hope, show that we have delivered on our intent. It's interesting to note that an incoming Labour Government is also planning to deliver new NHS appointments, but proportionally we're streets ahead of where the UK Tory Government was in terms of NHS access by new patients.
Turning to the issue of increasing dental training places, we need to take a long-term evidence-based view on this. Healthcare Education and Improvement Wales recently published their dental workforce plan, as was suggested by Siân Gwenllian, and there are a number of commitments within it that will help us to identify the best way to develop the dental workforce needed in Wales. The first point I would make is that any increase in the commissioning of training places will be reliant upon robust workforce data and modelling, and there is a specific commitment in the workforce plan to develop needs-based dental workforce models and scenario planning to inform workforce shape, size, and the future commissioning of education and training, and that's going to inform the size and composition of the future workforce that we're going to need. So, we must recognise, I think, that the dental workforce is not only made up of dentists. I think this is really important, so let's be careful that we don't over-focus on dentists. The skill mix is a clear aspiration of ours in terms of dentistry.
Diolch yn fawr. Hoffwn ddiolch yn gyntaf i Siân Gwenllian am gyflwyno'r ddadl hon heddiw. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae deintyddiaeth y GIG wedi bod yn flaenoriaeth allweddol i mi ers i mi gael y portffolio, ac rwy'n croesawu'n fawr y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw.
Mae'r cynnig a gyflwynwyd heddiw yn cyfeirio at argymhellion y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, yn dilyn eu hymchwiliad i ddeintyddiaeth. Nawr, un o'r argymhellion a wnaed oedd sefydlu rhestr aros ganolog i Gymru gyfan ar gyfer pobl sydd am gael mynediad at ofal deintyddol rheolaidd y GIG. Ac rwyf am ateb yn uniongyrchol y cwestiwn a ofynnwyd gan Rhys ab Owen am y data. Rwy'n falch iawn o gadarnhau heddiw fod Iechyd a Gofal Digidol Cymru wedi cwblhau eu cynllun cychwynnol ar gyfer porth mynediad deintyddol, a fydd yn rhoi un pwynt cyswllt i bobl ledled Cymru gofrestru eu diddordeb mewn derbyn gofal deintyddol y GIG. Mae iteriad cyntaf y system yn cael ei dreialu ar hyn o bryd ym Mwrdd Iechyd Addysgu Powys—Powys yw un o'r byrddau iechyd a oedd eisoes yn gweithredu rhestr aros leol—ac mae gwaith ar y gweill i drosglwyddo eu rhestr bresennol i'r system newydd cyn i'r elfen wynebu cleifion fynd yn fyw yr wythnos nesaf.
Felly, mae wedi cymryd mwy o amser na'r hyn a obeithiwn, ond rydym bron yno. Ar ôl cael ei phrofi'n llawn ym Mhowys, byddwn yn cyflwyno'r system hon i bob bwrdd iechyd arall yn yr hydref. Fel y dywedaf, mae hyn yn hwyrach na'r hyn a obeithiwn, ond rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod hwn yn gam mawr ymlaen o ran gallu mesur y galw heb ei ddiwallu am wasanaethau deintyddol y GIG, ac rwy'n gobeithio y bydd yn rhoi ffordd lawer tecach i gleifion gael mynediad at ofal deintyddol y GIG. Nawr, pan fydd y galw heb ei ddiwallu wedi cael ei nodi'n iawn, gallwn gael sgwrs sy'n seiliedig ar dystiolaeth wedyn ynghylch y bwlch gwirioneddol yn y ddarpariaeth. Nid wyf yn siŵr a fyddwn yn gallu dweud faint sy'n mynd yn breifat, oherwydd yn amlwg, nid yw'r data hwnnw gennym yn fwy nag y gallwn ddweud wrthych faint o bobl sy'n mynd i Tesco dros y penwythnos. Nid mater i'r Llywodraeth yw gwneud hynny. Ond gallwn o leiaf—. Lle mae pobl eisiau darpariaeth y GIG, gallwn o leiaf fesur hynny.
Hoffwn roi eiliad heddiw i dynnu sylw at y driniaeth ddeintyddol y mae'r GIG yn ei darparu. Dangosodd yr ystadegau swyddogol diwethaf fod dros 1 filiwn o bobl wedi cael triniaeth ddeintyddol y GIG yn 2022-23, ac mae gwybodaeth reoli yn dangos bod y lefel hon o wasanaeth wedi cynyddu ychydig yn 2023-24. Bydd yr Aelodau'n gwybod mai un o fy nodau allweddol ar gyfer diwygio deintyddiaeth oedd gwella mynediad i gleifion newydd—y bobl sydd wedi cael trafferth yn hanesyddol i gael mynediad at ofal deintyddol y GIG. Mae'r adroddiad rheoli diweddaraf yn dangos bod bron i 380,000 o gleifion newydd wedi cael cwrs llawn o driniaeth ac mae 114,000 arall wedi cael triniaeth frys ers i'n diwygiadau ailgychwyn ym mis Ebrill 2022. Nid yw'r rhain yn niferoedd bach, ac maent yn golygu bod bron i 500,000 o bobl nad oeddent wedi cael gofal deintyddol y GIG ers dros bedair blynedd wedi cael mynediad erbyn hyn. Nawr, rwy'n derbyn bod llawer mwy i'w wneud wrth gwrs, ond rwy'n gobeithio bod y niferoedd hyn yn dangos ein bod wedi cyflawni ein nod. Mae'n ddiddorol nodi bod y Llywodraeth Lafur newydd hefyd yn bwriadu darparu apwyntiadau GIG newydd, ond yn gyfrannol, rydym ymhell ar y blaen i lle roedd Llywodraeth Dorïaidd y DU arni gyda mynediad at y GIG i gleifion newydd.
Os caf droi at fater cynyddu lleoedd hyfforddiant deintyddol, mae angen inni gael safbwynt hirdymor yn seiliedig ar dystiolaeth ar hyn. Yn ddiweddar, cyhoeddodd Addysg a Gwella Gofal Iechyd Cymru eu cynllun ar gyfer y gweithlu deintyddol, fel yr awgrymwyd gan Siân Gwenllian, ac mae nifer o ymrwymiadau ynddo a fydd yn ein helpu i nodi'r ffordd orau o ddatblygu'r gweithlu deintyddol sydd ei angen yng Nghymru. Y pwynt cyntaf yr hoffwn ei wneud yw y bydd unrhyw gynnydd yn y broses o gomisiynu lleoedd hyfforddi yn dibynnu ar ddata a modelu cadarn ar gyfer y gweithlu, ac mae ymrwymiad penodol yng nghynllun y gweithlu i ddatblygu modelau gweithlu deintyddol yn seiliedig ar anghenion a chynllunio senarios i lywio siâp, maint, a chomisiynu addysg a hyfforddiant yn y dyfodol, ac mae hynny'n mynd i lywio maint a chyfansoddiad y gweithlu y bydd ei angen arnom yn y dyfodol. Felly, mae'n rhaid inni gydnabod, rwy'n credu, nad deintyddion yn unig sy'n creu'r gweithlu deintyddol. Rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn, felly gadewch inni fod yn ofalus nad ydym yn gor-ganolbwyntio ar ddeintyddion. Mae'r cymysgedd sgiliau yn ddyhead clir gennym ar gyfer deintyddiaeth.
Rŷn ni eisoes wedi cymryd camau i gynyddu nifer yr hylenwyr a therapyddion deintyddol. Mae hyn yn cynnwys sefydlu rhaglen hylendid deintyddol ym Mangor a chynyddu nifer y llefydd hyfforddi ar gyfer therapi deintyddol yng Nghaerdydd. Serch hynny, dwi eisiau mynd llawer ymhellach o ran gweithio ar y gwaith tîm yma. Mae camau clir yn y cynllun gweithlu deintyddol hefyd i gynyddu'r niferoedd sy'n cael eu hyfforddi. Mae hyn yn cynnwys cymhwyster newydd sy'n galluogi hylenwyr i astudio am flwyddyn ychwanegol er mwyn cymhwyso fel therapyddion deintyddol. Ac, wrth gwrs, rydyn ni nawr wedi datrys y broblem rheoleiddio er mwyn galluogi'r aelodau yma o'r tîm i agor a chau cyrsiau triniaeth yr NHS a chwarae eu rhan yn llawn.
Dwi am orffen drwy sôn am sefydlu ail gyfleuster ar gyfer cwrs gradd mewn deintyddiaeth. Ar hyn o bryd, rydyn ni'n ariannu tua 74 o lefydd bob blwyddyn ym Mhrifysgol Caerdydd, ac mae cyllid ar gael ar gyfer yr un faint o lefydd hyfforddiant sylfaen i fyfyrwyr ar ôl graddio. Bydd Aelodau'n ymwybodol ein bod ni'n ceisio annog y rhain drwy roi arian ychwanegol iddyn nhw wneud yr hyfforddiant yna mewn ardaloedd cefn gwlad.
Byddai cynnydd pellach yn anodd oherwydd heriau ariannol a diffyg lle yn yr ysgol ddeintyddol, felly fy ffocws i ar hyn o bryd yw sicrhau bod mwy o fyfyrwyr o Gymru yn cael lle ym Mhrifysgol Caerdydd. Fe wnes i gwrdd â'r ysgol ddeintyddol yn ddiweddar, ac fe wnaethon nhw sôn am y mentrau sydd gyda nhw i gefnogi'r myfyrwyr yma i ymgeisio. Maen nhw hefyd wedi ymrwymo i gynyddu nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n cael eu derbyn i astudio yna o 8 y cant i 40 y cant dros y ddwy i dair blynedd nesaf.
Roeddwn i'n falch iawn i gymryd rhan mewn digwyddiad bythefnos yn ôl a oedd yn annog disgyblion o ysgolion cyfrwng Cymraeg yn ne Cymru i ymgeisio ac i ddilyn cwrs mewn deintyddiaeth yng Nghymru, a dwi eisiau diolch i brifathro Ysgol Glantaf, Matthew Evans, am drefnu'r digwyddiad yna.
Yn sicr, sefydlu ail gyfleuster yng Nghymru fyddai'r opsiwn orau, ond byddai hynny yn golygu llawer o fuddsoddiad a dyw'r pwysau ariannol ddim yn caniatáu hynny ar hyn o bryd. Serch hynny, yr wythnos ddiwethaf, fe ges i sgwrs gydag is-ganghellor newydd Prifysgol Aberystwyth ac fe ddywedodd e ei fod e'n gweithio ar gynnig ar y cyd gyda Phrifysgol Bangor. Dwi wedi eu hannog nhw i ddatblygu'r cynigion yma. Dwi'n ymwybodol iawn na allwn ni oedi wrth aros i gyllid fod ar gael, ac mae angen cael cynllun yn ei le er mwyn bod yn barod i weithredu.
Dwi'n gobeithio bod y diweddariad yma wedi bod yn ddefnyddiol ac wedi rhoi sicrwydd i Aelodau bod llawer o'r materion sydd wedi'u trafod y prynhawn yma ar fy agenda i a bod camau gweithredu yn cael eu cymryd. Diolch yn fawr.
We have already taken steps to increase the number of hygienists and dental therapists. This includes the establishment of a dental hygiene programme in Bangor and increasing the number of training places for dental therapy in Cardiff. However, I do want to go much further in terms of working on this team aspect. There are also clear steps in the dental workforce plan to increase the numbers that are being trained. This includes a new qualification that enables hygienists to study for an additional year in order to qualify as dental therapists. And, of course, we now have resolved the regulatory problem to allow these members of the team to open and close courses of treatment on the NHS and to play a full role.
I want to conclude by mentioning the establishment of a second facility for a graduate course in dentistry. At the moment, we fund around 74 places per annum at Cardiff University, and funding is available for the same number of foundation training places for postgraduate students. Members will be aware that we are seeking to encourage these by providing additional funds for them to undertake that training in rural areas.
A further increase would be difficult because of financial challenges and a lack of places in the dental school, so my focus at the moment is to ensure that more students from Wales do get places at Cardiff University. I met with the school of dentistry recently, and they talked about the initiatives that they have to support students to apply. They are also committed to increasing the numbers of students from Wales who are accepted to study there from 8 per cent to 40 per cent over the next two to three years.
I was delighted to participate in an event a fortnight ago that encouraged pupils from Welsh-medium schools in south Wales to apply and to follow courses in dentistry in Wales, and I want to thank the headteacher of Ysgol Glantaf, Matthew Evans, for arranging that event.
Certainly, the establishment of a second facility in Wales would be the best option, but that would mean a great deal of investment and financial pressures don't allow that at present. However, last week, I had a conversation with the new vice-chancellor at Aberystwyth University and he told me that he was working on a joint proposal with Bangor University. I have encouraged them to develop these proposals. I'm very aware that we can't delay as we wait for funding to become available, and we need a plan in place so that we are ready to implement.
I hope that this update will have been useful and has provided assurance to Members that many of the issues discussed this afternoon are on my agenda and that actions are being taken. Thank you.
Galwaf nawr ar Siân Gwenllian i ymateb i'r ddadl.
I now call on Siân Gwenllian to reply to the debate.
Diolch yn fawr iawn. Diolch hefyd i Jane Dodds, sydd wedi cydgyflwyno'r cynnig, ond mae hi'n ymddiheuro ei bod hi'n methu bod yma heddiw. A diolch i Sam Rowlands, sydd yn gydgyflwynydd mewn egwyddor os nad yn dechnegol. Diolch i Carolyn am ei chyfraniad hi, a hithau yn cyd-weld bod eisiau gweld mwy o bobl o Gymru yn cael eu hyfforddi yma yng Nghymru. Fe wnaeth hi sôn am ddisgyblion ym Mlaenau Ffestiniog sydd heb weld deintydd ers y cyfnod clo—mae hynny'n dangos maint yr argyfwng—ac amlinellu'r gwaith sydd yn digwydd yna i gyfarch hynny.
Roedd Mabon yn sôn am fethiant i gadw deintyddion a chadw deintyddion yma yng Nghymru, ac felly bod Cymru'n colli allan. Soniodd o hefyd am y gwaith sydd wedi cael ei wneud gan ei swyddfa yn Nwyfor Meirionnydd, yr holiadur ac yn y blaen, a thrafferth un etholwr yn benodol a oedd wedi gorfod mynd i'r Alban i gael gwasanaeth. Dydy sefyllfa fel yna jest ddim yn ddigon da, nac ydy?
Diolch i Rhys ab Owen am sôn am y data a'r bwlch rhyfeddol yma sydd yn y data, a dweud y gwir, lle rydyn ni'n methu â dweud faint o ddeintyddion sydd yn cael eu hyfforddi yma, sydd yn aros yma, a dydyn ni ddim yn gwybod faint o bobl sy'n cael darpariaeth breifat. Mae'n anodd cynllunio yn y math yna o sefyllfa. A'i stori frawychus o efo'r etholwr efo'r gwasanaeth orthodeintyddiaeth yn benodol—a dweud y gwir, buaswn i wedi gallu gwneud dadl arall ar broblemau orthodeintyddiaeth. Mae'r un broblem yn wynebu etholwyr yn ardal Betsi Cadwaladr, does yna ddim dwywaith am hynny.
Roeddwn i'n falch o weld, ar yr agwedd ddata, o leiaf bod yna rywfaint o symud o ran cael un pwynt cyswllt ar gyfer pobl i gofrestru. Ond os nad ydy'r gwasanaeth yna ar ôl i chi gofrestru—. Mae angen i'r ddau beth ddigwydd. Ond rwy'n falch o weld bod yna symud yn digwydd efo hynny.
Roedd Sam Rowlands yn sôn am ei bryder penodol o ynglŷn â phobl ifanc, a'n bod ni'n creu problemau ac yn storio problemau ar gyfer nes ymlaen mewn bywyd. A soniodd e hefyd am yr anialdir deintyddol rydyn ni ond yn rhy gyfarwydd ag o. Ac rwy'n falch o gael cefnogaeth gan Sam Rowlands i sefydlu ysgol ddeintyddol ym Mangor, a'r angen hefyd am gynllun tymor hir.
I droi at sylwadau'r Ysgrifennydd Cabinet, dwi'n falch eich bod chi rŵan yn mynd i fedru casglu data ynglŷn â'r cleifion newydd sydd angen y gwasanaeth, ac, yn sgil hynny, ein bod ni'n mynd i fedru cynllunio. Ond mae hyn yn hwyr iawn yn y dydd. Mae yna gyfnod hir wedi bod lle dylai'r math yma o beth fod wedi bod yn digwydd, fel ein bod ni ddim yn yr argyfwng rydym ni ynddo fo ar hyn o bryd.
Roeddech chi'n sôn am yr angen i gael y gymysgedd sgiliau yma: yr hylenwyr a'r therapyddion. Dwi'n cytuno'n llwyr efo chi, ond ddylai hynny ddim digwydd yn lle hyfforddi deintyddion. Mae o angen bod yn rhan o'r pecyn sydd yn digwydd, yn enwedig yn yr ysbytai. Mae llawer iawn o'r gwaith sydd yn digwydd yn yr ysbytai yn cael ei wneud gan ddeintyddion—yr oral surgery ac yn y blaen. Ond dwi yn cydnabod bod yna le arbennig ar gyfer y hylenwyr a therapyddion, er mae yna broblem yn yr academi ddeintyddol ym Mangor. Buaswn yn leicio ichi sbio mewn i hynna. Dydy'r therapyddion ddim yna. Dydyn nhw dal ddim wedi dod i ddealltwriaeth ynglŷn â'r agwedd yna o'r academi ym Mangor.
Dwi yn siomedig eich bod chi ddim wedi gallu rhoi ymrwymiad clir i ddatblygu mwy o lefydd hyfforddi prifysgol yng Nghymru y prynhawn yma. Rydych chi wedi sôn am y gwaith rydych chi'n mynd i'w wneud eto Prifysgol Caerdydd er mwyn gwneud yn siwr bod yna fwy o bobl o Gymru yn cael lle yn y brifysgol, ac mae hynna i'w groesawu. Rydych chi hefyd wedi dweud mai ail gyfleuster newydd ydy'r ateb i'r broblem. Dwi'n falch o glywed hynny—hynny yw, nid datblygu mwy a mwy o lefydd yng Nghaerdydd, ond creu un arall.
Dwi'n falch o glywed eich bod chi yn annog trafodaethau rhwng Bangor ac Aberystwyth, a bod yna awydd yn dod o'r ddau gyfeiriad yna ar gyfer cynllunio ar y cyd. Mae'n bwysig. Ac, fel roeddwn i'n sôn, mi rydw i wedi comisiynu darn o waith ynglŷn â Phrifysgol Bangor a'r posibiliadau yn fanna, ac mi fyddaf i'n dod yn ôl i'r Senedd efo canlyniadau'r gwaith yna yn fuan iawn, gobeithio. Diolch yn fawr.
Thank you very much. I thank Jane Dodds, who has been a joint submitter for the motion, but she has apologised for not having been present today. I also thank Sam Rowlands, who is a joint proposer in principle, if not technically. I thank Carolyn for her contribution, and she agreed that we need more people from Wales to be trained here in Wales. She mentioned pupils in Blaenau Ffestiniog who haven't seen a dentist since the lockdown—that does show the scale of the challenge—but outlined the work that's being done there to address that.
Mabon mentioned the failure to retain dentists and retain dentists here in Wales, and that Wales is missing out because of that. He also mentioned the work that has been done by his office in Dwyfor Meirionnydd, the questionnaire and so forth, and the problem facing one constituent who had to go up to Scotland to get treatment. That's just not good enough, is it?
I also thank Rhys ab Owen for talking about the data and the incredible gap in the data, where we can't tell how many dentists are being trained here, how many stay here, and we don't know how many people are receiving private treatment. It's difficult to plan in that kind of situation. And his terrible story about the constituent with the orthodontic service—I could have presented another debate on orthodontic problems, to tell you the truth. The same problems are facing constituents in the Betsi Cadwaladr area, there's no doubt about that.
I was pleased to see, on the data aspect, that there is at least some movement on having one point of contact for people to register. But if the service is not there after you register—. Those two things both have to happen. But I am pleased to see that there is some movement there.
Sam Rowlands mentioned his specific concern about young people, and the fact that we're creating problems and storing them up for the future in life. And he also talked about the dental deserts that we're very familiar with. And I'm very pleased to have Sam Rowlands's support for the establishment of a dental school in Bangor, and the need for a long-term plan.
Turning to the comments made by the Cabinet Secretary, I am pleased that you're going to be able to gather some data regarding the new patients who need the service, and, in the wake of that, that we're going to be able to plan. But it's very late in the day, isn't it? A long time has passed when these kinds of things should have happened, so that we're not in the kind of crisis that we're in at present.
You talked about the need to have that skills mix: the hygienists and the dental therapists. I do agree entirely with you, but that shouldn't happen instead of training dentists. It has to be part of the wider package that happens, particularly in the hospitals. A lot of the work happening in the hospitals is done by dentists—the oral surgery and so forth. But I do recognise that there is scope for hygienists and therapists, although there is a problem in the dental academy in Bangor. I'd like you to look into that, in terms of the fact that the therapists are not there. They still haven't come to an understanding about that aspect of the academy in Bangor.
I am disappointed that you haven't been able to give a clear commitment to develop more training places in universities in Wales this afternoon. You have mentioned the work that you're going to do with Cardiff University, in order to ensure that more people from Wales can have places in Welsh universities, and that's to be welcomed. And you've also talked about a second facility as being the solution to the problem. I am pleased to hear that—that is, not just expanding the number of places in Cardiff, but creating another facility.
I am pleased to hear that you're encouraging more discussions between Aberystwyth and Bangor, and that there is some desire to see that happen from that direction, and that there is some joint planning going on. It's important. And I have commissioned a piece of work, as I said, about Bangor University and the possibilities in that area, and I'll be coming back to the Senedd with the results of that work very soon, hopefully. Thank you very much.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] There is objection. I will, therefore, defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Eitem 7 heddiw yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Adroddiad ar wasanaethau rheilffyrdd a pherfformiad Trafnidiaeth Cymru 2023-24'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Llyr Gruffydd.
Item 7 this afternoon is the debate on the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Report on rail services and Transport for Wales’ performance 2023-24'. I call on the Chair of the committee to move the motion—Llyr Gruffydd.
Cynnig NDM8628 Llyr Gruffydd
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith, 'Adroddiad ar wasanaethau rheilffyrdd a pherfformiad Trafnidiaeth Cymru 2023-24', a osodwyd ar 3 Mai 2024.
Motion NDM8628 Llyr Gruffydd
To propose that the Senedd:
Notes the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee report, 'Report on rail services and Transport for Wales’ performance 2023-24', laid on 3 May 2024.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch o galon, Dirprwy Lywydd. Dyma’r ail adroddiad ar Trafnidiaeth Cymru a gwasanaethau rheilffyrdd y mae’r pwyllgor wedi’i gyhoeddi yn ystod tymor y Senedd yma. Cyn trafod y materion penodol sy’n codi yn yr adroddiad, mae’n bwysig cydnabod bod 2023 wedi bod yn flwyddyn heriol iawn i Trafnidiaeth Cymru, gyda phroblemau gyda’r fflyd, materion dibynadwyedd a chostau cynyddol i gyd yn eu chwarae rhan. Mae’r argymhellion yn ein hadroddiad yn canolbwyntio ar dri maes allweddol lle mae angen gwelliannau yn ein barn ni: yn gyntaf, llywodraethu corfforaethol Trafnidiaeth Cymru; yn ail, sut caiff y gwasanaethau rheilffyrdd eu darparu; ac yn drydydd, rôl Trafnidiaeth Cymru o ran newid moddol. A dwi am ddiolch, gyda llaw, i Trafnidiaeth Cymru ac i Lywodraeth Cymru am ymateb yn gadarnhaol i’r argymhellion sydd yn ein hadroddiad ni.
Yn gyntaf, gwnaf sôn ychydig am y mater o lywodraethu corfforaethol. Mae Trafnidiaeth Cymru yn gwmni hyd braich sydd â chyllideb o tua £0.5 biliwn o arian cyhoeddus. Ac felly, mae’n hanfodol ei fod e'n gweithredu mewn ffordd sy'n dryloyw, fel bod modd ei ddwyn i gyfrif. Mae ein hadroddiad ni yn cynnwys nifer o argymhellion penodol ar y mater hwn. Yn ystod 2023, roedd Trafnidiaeth Cymru yn wynebu diffyg o £100 miliwn oherwydd twf refeniw is na’r disgwyl gan wasanaethau rheilffyrdd. Fe gymerodd Llywodraeth Cymru gamau penodol i fynd i’r afael â’r diffyg hwn drwy ddarparu cyllid i Trafnidiaeth Cymru i gau'r bwlch yna.
Ond, fel pwyllgor, rŷn ni'n parhau i bryderu am ei sefydlogrwydd ariannol yn y dyfodol. Dyw rhedeg rhwydwaith rheilffyrdd ddim yn beth rhad i'w wneud, yn amlwg, a does dim modd rhoi arian diderfyn i Trafnidiaeth Cymru oherwydd y pwysau sydd ar wasanaethau cyhoeddus. Mewn ymateb, mae Trafnidiaeth Cymru a Llywodraeth Cymru wedi dweud bod ganddyn nhw gynlluniau ar waith i reoli diffygion refeniw posib a gwneud y mwyaf o gyfleoedd masnachol. Mi fyddwn ni fel pwyllgor, felly, yn parhau i adolygu effeithiolrwydd y cynlluniau hyn, yn enwedig pan fyddwn ni'n craffu ar y gyllideb ddrafft.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. This is the second report on Transport for Wales and rail services that the committee has published during this Senedd term. Before addressing the specific issues raised in the report, it is important to acknowledge that 2023 was a very challenging year for TfW, with problems with the fleet, reliability issues and rising costs all playing a part. The recommendations in our report focus on three key areas where improvements are necessary, in our view: first of all, TfW's corporate governance; secondly, the delivery of rail services; and, thirdly, TfW's role in terms of modal shift. And I want to thank TfW and the Welsh Government for responding positively to our recommendations in our report.
First, I will mention the issue of corporate governance. TfW is an arm's-length company with a budget of around £0.5 billion of public money. Aas such, it is essential that it operates in a way that is transparent, so that it can be held to account. Our report contains several recommendations on that issue. During 2023, TfW faced a £100 million shortfall due to lower-than-expected revenue growth from rail services. The Welsh Government took decisive steps to address this shortfall by providing TfW with the funding to plug that gap.
However, as a committee, we remain concerned about its future financial stability. Running a rail network is not a cheap thing to do, obviously, and TfW cannot be given a blank cheque because of the huge pressure on public services. In response, TfW and the Welsh Government have said that they have plans in place to manage potential revenue shortfalls and maximise commercial opportunities. We as a committee will keep the effectiveness of these plans under review, particularly when we scrutinise the draft budget.
Fel y bydd yr Aelodau'n gweld yn yr adroddiad, un o'n prif bryderon ni yw pa mor dryloyw yw'r broses o bennu'r gyllideb. Rŷn wedi argymell y dylai Trafnidiaeth Cymru gyhoeddi ei gynlluniau busnes ac ariannol cyn pob blwyddyn ariannol, a bydd hyn yn golygu wedyn y gallwn wneud gwaith craffu gwell. Rŷn ni hefyd wedi argymell y dylai cyllideb lawn Trafnidiaeth Cymru fod ar gael ar yr un pryd â chyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru er mwyn inni allu gwneud gwaith craffu cynhwysfawr, a dwi yn falch bod Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru wedi derbyn ein hargymhellion.
Mae tryloywder a monitro perfformiad yn hanfodol er mwyn gallu dwyn Trafnidiaeth Cymru i gyfrif. Mae'r pwyllgor wedi galw ar Trafnidiaeth Cymru i gyhoeddi ac i ddiweddaru ei ddangosyddion perfformiad allweddol yn rheolaidd. Unwaith eto, dwi'n falch bod Trafnidiaeth Cymru wedi derbyn ein hargymhelliad ni, ac y bydd yn cyhoeddi ei ddangosyddion perfformiad allweddol diweddaraf ar ôl yr etholiad cyffredinol yn nes ymlaen yr wythnos yma.
I symud ymlaen, felly, at ail thema allweddol yr adroddiad, yr ail thema honno yw'r ffordd y caiff gwasanaethau rheilffyrdd eu darparu. Mae'n rhaid i deithwyr fod wrth galon unrhyw wasanaeth rheilffyrdd llwyddiannus. Yn anffodus, fe gafwyd cyfraddau canslo gwasanaeth uchel ac, yn wir, sgoriau boddhad teithwyr isel i Trafnidiaeth Cymru yn 2023. Rhaid, serch hynny, i mi ddweud bod 2024 wedi dechrau dipyn yn fwy cadarnhaol, a bod perfformiad wedi gwella ers cyflwyno trenau newydd. Mae Trafnidiaeth Cymru yn dweud yn ei ymateb i'r adroddiad fod dros 85 y cant o drenau wedi cyrraedd ar amser ym mis Mawrth 2024, a bod canslo ar draws y rhwydwaith wedi aros yn is na'r targed blynyddol cyfartalog o 5 y cant. Yn bersonol, dwi wedi gweld gwasanaeth llawer gwell ar fy nhaith i rhwng y gogledd a'r de. Dyw hynny ddim i ddweud nad oes ambell i eithriad, ond mae'n rhaid inni roi clod lle mae'n ddyledus. Mae'r gwelliant wedi bod yn sylweddol, ac mi ddylid canmol staff Trafnidiaeth Cymru am y cynnydd hwn.
Dyw rhedeg rhwydwaith rheilffyrdd, wrth gwrs, ddim yn beth hawdd, ac mae'n anochel y bydd pethau'n mynd o chwith bob hyn a hyn. Pan fydd hyn yn digwydd, wrth gwrs, mae angen gwybodaeth brydlon a chywir ar deithwyr, a dylai neb gael ei adael heb opsiynau trafnidiaeth amgen. Fe wnaethon ni nifer o argymhellion i fynd i'r afael â hyn, gan gynnwys rhoi arian i deithwyr drefnu trafnidiaeth amgen os nad yw gwasanaethau bws yn lle trên ar gael, ac mae Trafnidiaeth Cymru wedi derbyn mewn egwyddor bod angen gwella prosesau lle caiff gwasanaethau eu terfynu'n gynnar. Unwaith eto, felly, byddwn ni fel pwyllgot yn parhau i adolygu hyn ac yn gobeithio'n wir gweld gwelliannau erbyn y flwyddyn nesaf.
Roedd gwasanaethau rheilffyrdd ar gyfer digwyddiadau mawr yn fater a godwyd gyda'r pwyllgor, ond, unwaith eto, rhaid inni roi clod i Trafnidiaeth Cymru yn y fan hyn. Mae cyfres o gyngherddau yng Nghaerdydd wedi denu tyrfaoedd mawr, ac, ar y cyfan, mae'r gwasanaethau wedi gwella'n sylweddol. Yn ei ymateb, mae Trafnidiaeth Cymru yn cydnabod yr ymdrech sylweddol gan ei staff gweithredol i gadw'r rhwydwaith i symud pan fydd digwyddiadau fel hyn yn digwydd, a dwi hefyd am roi ar gofnod, os caf i, Dirprwy Lywydd, faint dwi i a'r pwyllgor yn gwerthfawrogi ymdrechion y staff hynny. Wrth gwrs, nid dim ond Caerdydd sy'n cynnal digwyddiadau mawr. Mae disgwyl i'r Ewros pêl-droed o dan 19 oed ddod i ogledd Cymru yn 2026, ac mi fydd hynny, yn amlwg, yn denu torfeydd sylweddol i'r gogledd. Mi fydd hyn, fel y gallwch chi ddychmygu, yn gosod heriau newydd i Trafnidiaeth Cymru, ac rŷn ni fel pwyllgor yn eiddgar i weld sut y bydd Trafnidiaeth Cymru yn ymateb i'r rheini.
Wrth edrych ymlaen, mae Trafnidiaeth Cymru yn wynebu'r targed uchelgeisiol o sicrhau bod 95 y cant o deithiau ar y rheilffyrdd yn digwydd ar drenau newydd erbyn diwedd 2024—eleni. Rŷn ni'n cael ar ddeall bod Trafnidiaeth Cymru bellach wedi cael tua 70 y cant o'r fflyd newydd, gyda mwy o drenau'n cyrraedd drwy'r amser. Mae rhai eisoes—fel rŷn ni wedi gweld, dwi'n siŵr—yn rhan o’r gwasanaeth dyddiol, ac mae rhai yn cael eu defnyddio hefyd i hyfforddi gyrwyr. Mae hwn yn gam mawr ymlaen ac mi fyddwn ni'n parhau i gadw llygad ar hyn.
Y mater olaf dwi eisiau cyfeirio ato fe, y trydydd mater, yw newid moddol. Mae Trafnidiaeth Cymru, wrth gwrs, yn datblygu i fod yn llawer mwy na dim ond darparwr gwasanaethau rheilffyrdd. Yr uchelgais yw i Trafnidiaeth Cymru fod yn gyfrifol am systemau trafnidiaeth gyhoeddus sy’n wirioneddol amlfoddol. Bydd yn chwarae rhan flaenllaw yn y system masnachfreinio bysiau arfaethedig. Mae hon yn ei hun yn her enfawr, ac rŷn ni wedi ceisio sicrwydd bod Trafnidiaeth Cymru yn paratoi ar gyfer y rôl newydd yma, a bod ganddo ddigon o gapasiti a digon o arbenigedd i ymateb i’r her yna yn effeithiol.
Mae hefyd gan Trafnidiaeth Cymru rôl allweddol i’w chwarae o ran hyrwyddo teithio llesol, a hynny drwy ddatblygu’r cynllun cyflawni cenedlaethol a hefyd drwy reoli cronfa teithio llesol Llywodraeth Cymru. Bydd gwaith ar y cyd gyda’r cyd-bwyllgorau corfforedig ar ddatblygu cynlluniau trafnidiaeth rhanbarthol yn hanfodol o ran cynyddu cyfraddau teithio llesol. Felly, mi fydd y pwyllgor yn cadw llygad ar gynnydd yn y maes yma yn ogystal.
I gloi, felly, Dirprwy Lywydd, roedd 2023 yn amlwg yn flwyddyn heriol i Drafnidiaeth Cymru, ond yr arwyddion cynnar yw y bydd 2024 yn fwy cadarnhaol, gyda mwy o gerbydau yn dod ar-lein, cynnydd sylweddol o ran metro de Cymru, a pherfformiad yn gwella. Fodd bynnag, os ydyn ni am weld cynnydd parhaus, mae’n rhaid i Trafnidiaeth Cymru a Llywodraeth Cymru fynd i’r afael â’r materion y mae’r pwyllgor yn eu codi. Mi fyddwn ni yn parhau i fonitro cynnydd dros y flwyddyn sydd i ddod. Dwi’n gobeithio, adeg y ddadl ar ein hadroddiad nesaf ni fel pwyllgor, mai gwelliant parhaus fydd yr hanes adeg hynny. Diolch.
As Members will see in the report, one of our primary concerns has been the transparency of the budget-setting process. We have recommended that TfW should publish its business and financial plans before each financial year, and this will facilitate better scrutiny. We have also recommended that TfW's full budget should be available at the same time as the the Welsh Government's draft budget to ensure comprehensive scrutiny, and I am pleased that the Welsh Government and TfW have accepted our recommendations.
Performance monitoring and transparency are vital in terms of holding TfW to account. The committee has called for TfW to publish and update its key performance indicators regularly. Again, I am pleased that TfW has accepted our recommendation, and that it will be publishing its most recent KPIs after the UK general election later on this week.
Moving on, therefore, to the second key theme of the report, which is the way in which rail services are delivered. Passengers must be at the heart of any successful rail service. Unfortunately, there were high service cancellation rates and, indeed, low passenger satisfaction scores for TfW in 2023. It must be said, however, that 2024 has started more positively, and that performance has improved significantly with the introduction of new trains. TfW says in its response to the report that over 85 per cent of trains were arriving on time as of March 2024, and that cancellations across the network had stayed below the annual average target of 5 per cent. Personally, I have experienced a much better service on my journeys between north and south Wales. That's not to say that there are no exceptions, but we must give credit where it's due. The improvement has been significant, and we should commend the staff at TfW for this progress.
Running a rail network, of course, is not easy, and things will inevitably go wrong now and again. When this does happen, of course, prompt and accurate information is needed by passengers, and no-one should be stranded without alternative transport options. We made several recommendations to address this, including providing funds to passengers so that they can arrange alternative transport if rail replacement services are unavailable, and TfW has accepted, in principle, that there is a need to improve processes where services are terminated early. Again, therefore, we will keep this under review as a committee, and we hope to see improvements by next year.
Rail services for major events was an issue raised with the committee, but, again, we must give TfW credit here. A series of concerts in Cardiff have attracted enormous crowds, and, on the whole, services have improved significantly. In its response, TfW recognises the considerable effort made by its operational staff to keep the network moving when these events do occur, and I also want to place on record, if I may, Dirprwy Lywydd, how much I and the committee appreciate the efforts of those staff. Of course, it is not only Cardiff that hosts major events. The under-19 Euros tournament, which is expected to come to north Wales in 2026, will definitely attract large crowds to north Wales. As you can imagine, this will present new challenges for TfW, and we as a committee are eager to see how it rises to those.
Looking forward, TfW faces the ambitious target of ensuring that 95 per cent of rail journeys are undertaken on new trains by the end of 2024—this year. We understand that TfW has now received around 70 per cent of the new fleet, with more trains being delivered all the time. Some, as we've already seen, I'm sure, are already in daily service, and some are being used also for driver training. Now, this is a big step forward and we will continue to keep this under review.
The final issue that I want to refer to, the third issue, is modal shift. Now, TfW is evolving to be much more than just a rail service provider. The ambition is for TfW to be responsible for public transport systems that are truly multimodal. It will play a leading role in the proposed bus franchising system. This in itself is a huge challenge and we have sought assurances that TfW is preparing for this new role, and that it has sufficient capacity and expertise to respond to that challenge effectively.
TfW also has a key role to play in advancing active travel by developing the national delivery plan and managing the Welsh Government's active travel fund. Joint working with the corporate joint committees on the development of regional transport plans will be vital in increasing active travel rates, and the committee will continue to review progress in this area as well.
In conclusion, therefore, Dirprwy Lywydd, 2023 was clearly a challenging year for TfW but the early signs are that 2024 will be more positive, with more rolling stock coming online, significant progress on the south Wales metro and performance improvements. However, if we're going to see continued progress, TfW and the Welsh Government must address the issues raised by the committee. We will continue to monitor progress over the next year. I hope that when we debate our next report as a committee, the story continues to be one of improvement. Thank you.
Thank you to the committee clerks for putting together this report. I'd like to begin by noting that the customer satisfaction data included in the report dates back from last year, and there have been improvements over the last few months as Transport for Wales have transferred to a new rolling stock and more carriages have been rolled out. Transport for Wales ordered 71 new trains of two and three cars, and I know that, by May, 46 had been delivered. Some were to go on the Aberystwyth line and others have been used to increase capacity at hotspots and long routes. I have noticed the difference as well on the service from north to south Wales, as well as Llyr Gruffydd. I was waiting on the platform last week and there were a huge number of passengers, hundreds waiting on the platform, and I was so relieved to see extra carriages, and everybody managed to get a seat, thank goodness. So, it does appear that more people are actually choosing to travel by rail as well.
I understand that issues were resolved with driver capacity a year ago as well, unlike services across the border, and Transport for Wales were not on strike, which was such a big relief, and we're not looking at reducing ticket offices in Wales, or removing staff on trains, which is really appreciated. Platform staff are invaluable, as are the new companions who are wearing blue tabards. I often see people being helped on and off trains along my journey. Staff phone ahead to ensure there are staff available to help at the other end too. A train I was recently on was delayed by 10 minutes as there was a tree on the line, and it got really busy as it gathered up those that were delayed and not able to use the earlier service. But transport staff on the train worked with platform staff, organising taxis to connect destinations for those inconvenienced.
I was told after the report was published in May that for the last two games, Transport for Wales put on late-night capacity, and it went into extra time and penalties, but they held trains back until the end of the match, which was really appreciated. Regarding events at Principality Stadium, many improvements have now been made this year with transport following the late concerts, and I believe that Transport for Wales works with the organisation, with the Principality Stadium, and they're able to give breakdowns of postcodes of people attending, so if many concert-goers are returning to London, Transport for Wales will talk to Great Western Railway and organise with them as well, which is appreciated.
Some train companies operate reservations, so can't oversell, but Transport for Wales don't have reservations. However, I'm told the new trains have cameras on them, so they can count passengers on and off and can increase capacity at some stations, for example at Chester.
Sunday morning to Bangor is an issue, so Transport for Wales have strengthened trains on a Sunday. It's because Avanti have removed the train from a timetable and so they've had to increase capacity. But I have noticed people sharing crowded journeys on social media again recently, where there have just been two carriages on the north Wales line, and I just hope that that will improve as more carriages are rolled out. There is a perception that rail travel is poor because people often share negative images on social media, and I'm hoping that we can promote that it is actually really good to travel on our rail services, and that they are really improving. We need to share positive journeys as well.
We need a programme of investment in maintenance from the UK Government to Network Rail. The £1 billion investment in electrification of the north Wales coast line printed on campaigning material for the UK elections was not signed off by the UK Government; it still sits in somebody's in-tray. The north Wales coast line is vital and at risk of flooding, so we need to increase capacity at Chester railway station. We need investment in maintenance and improvement to crossings.
And regarding the roll-out of public transport franchising and any highway safety schemes, we do need to work in partnership with local authorities, operators and residents. Reliability and clear information are really important when it comes to growing passengers using bus transport, just as it is with rail, and we really need to engage. I'm not quite sure whether corporate joint committees are the right place still for doing this, because transport is really complicated, especially public bus transport, and I'm not sure whether CJCs will be able to be the right place.
Active travel funding has trebled over the last few years to a disproportionately large amount, while the highway maintenance grant was discontinued. There are not many areas where you can have designated cycle routes in my area of north Wales, and people need to travel on two wheels on highways and walk on pavements. They need to be sound and we need to invest in them. It would be good to use the active travel funding for permissive off-road routes, such as old railway lines and green ways, such as the Lôn Las Môn project on Anglesey, which I'm sure Llyr is aware of as well, rather than for schemes that are little more than widening of pavements, or taking up already crowded road space and then not being used. We need to ensure that any transport plans also include safe walking. Thank you.
Diolch i glercod y pwyllgor am lunio'r adroddiad hwn. Hoffwn ddechrau drwy nodi bod y data bodlonrwydd cwsmeriaid a gynhwysir yn yr adroddiad yn dyddio'n ôl i'r llynedd, ac mae gwelliannau wedi bod dros yr ychydig fisoedd diwethaf wrth i Trafnidiaeth Cymru drosglwyddo i gerbydau newydd ac mae mwy o gerbydau wedi'u cyflwyno. Fe wnaeth Trafnidiaeth Cymru archebu 71 o drenau newydd gyda dau a thri cerbyd, a gwn fod 46 wedi cael eu darparu erbyn mis Mai. Mae rhai ohonynt wedi cael eu defnyddio ar reilffordd Aberystwyth ac mae eraill wedi cael eu defnyddio i gynyddu capasiti mewn mannau problemus ac ar lwybrau hir. Fel Llyr Gruffydd, rwyf innau hefyd wedi sylwi ar y gwahaniaeth yn y gwasanaeth o'r gogledd i'r de. Roeddwn i'n aros ar y platfform yr wythnos diwethaf ac roedd nifer enfawr o deithwyr, cannoedd ohonynt, yn aros ar y platfform, ac roeddwn i mor falch o weld cerbydau ychwanegol, a llwyddodd pawb i gael sedd, diolch byth. Felly, mae'n ymddangos bod mwy o bobl yn dewis teithio ar y rheilffyrdd hefyd.
Rwy'n deall bod problemau wedi cael eu datrys gyda chapasiti gyrwyr flwyddyn yn ôl hefyd, yn wahanol i wasanaethau dros y ffin, ac nid oedd Trafnidiaeth Cymru ar streic, a oedd yn rhyddhad mawr, ac nid ydym yn edrych ar leihau nifer y swyddfeydd tocynnau yng Nghymru, na chael gwared ar staff ar drenau, sy'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Mae staff y platfform yn amhrisiadwy, yn ogystal â'r cymdeithion newydd sy'n gwisgo tabardiau glas. Rwy'n aml yn gweld pobl yn cael help i fynd ar ac oddi ar y trenau ar fy nhaith. Mae staff yn ffonio ymlaen i sicrhau bod staff ar gael i helpu ar y pen arall hefyd. Roedd trên yr oeddwn arno yn ddiweddar 10 munud yn hwyr am fod coeden wedi cwympo ar y rheilffordd, ac roedd yn brysur iawn wrth iddo gasglu'r rhai a oedd wedi wynebu oedi ac wedi methu defnyddio'r gwasanaeth cynharach. Ond gweithiodd y staff trafnidiaeth ar y trên gyda staff y platfform, gan drefnu tacsis i fynd â'r rhai a oedd wedi wynebu oedi i'w cyrchfannau.
Dywedwyd wrthyf ar ôl i'r adroddiad gael ei gyhoeddi ym mis Mai fod Trafnidiaeth Cymru wedi ychwanegu capasiti hwyr y nos ar gyfer y ddwy gêm ddiwethaf, ac fe aeth un i amser ychwanegol a chiciau cosb, ond fe wnaethant ddal y trenau'n ôl tan ddiwedd y gêm, a chafodd hynny ei werthfawrogi'n fawr. O ran digwyddiadau yn Stadiwm Principality, mae llawer o welliannau wedi'u gwneud eleni gyda thrafnidiaeth yn dilyn y cyngherddau hwyr, ac rwy'n credu bod Trafnidiaeth Cymru yn gweithio gyda'r sefydliad, gyda Stadiwm Principality, ac maent yn gallu darparu dadansoddiad o godau post y bobl sy'n mynychu, felly os bydd llawer o fynychwyr cyngherddau yn dychwelyd i Lundain, bydd Trafnidiaeth Cymru yn siarad â Great Western Railway ac yn trefnu gyda nhw hefyd, ac mae hynny'n cael ei werthfawrogi.
Mae rhai cwmnïau trenau yn galluogi pobl i gadw lle ymlaen llaw, felly ni allant orwerthu, ond nid yw Trafnidiaeth Cymru yn gwneud hynny. Fodd bynnag, dywedir wrthyf fod gan y trenau newydd gamerâu arnynt, felly gallant gyfrif nifer y teithwyr sy'n mynd ar ac oddi ar y trenau a gallant gynyddu capasiti mewn rhai gorsafoedd, er enghraifft yng Nghaer.
Mae bore Sul i Fangor yn broblem, felly mae Trafnidiaeth Cymru wedi gwella gwasanaethau trenau ar ddydd Sul. Y rheswm am hyn yw bod Avanti wedi tynnu'r trên o'r amserlen ac felly maent wedi gorfod cynyddu capasiti. Ond rwyf wedi sylwi ar bobl yn rhannu teithiau gorlawn ar y cyfryngau cymdeithasol eto yn ddiweddar, lle nad oes ond dau gerbyd wedi bod ar reilffordd gogledd Cymru, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n gwella wrth i fwy o gerbydau gael eu cyflwyno. Mae yna ganfyddiad fod teithio ar y rheilffyrdd yn wael oherwydd bod pobl yn aml yn rhannu lluniau negyddol ar gyfryngau cymdeithasol, ac rwy'n gobeithio y gallwn hyrwyddo'r ffaith ei bod yn dda iawn i deithio ar ein gwasanaethau rheilffordd, a'u bod yn gwella'n fawr. Mae angen inni rannu teithiau cadarnhaol hefyd.
Mae angen i Lywodraeth y DU gyflwyno rhaglen fuddsoddi mewn cynnal a chadw ar gyfer Network Rail. Ni chafodd y buddsoddiad o £1 biliwn i drydaneiddio rheilffordd arfordir gogledd Cymru, a argraffwyd ar ddeunydd ymgyrchu ar gyfer etholiadau'r DU, ei gymeradwyo gan Lywodraeth y DU; mae'n dal i eistedd ym mewnflwch rhywun. Mae rheilffordd arfordir gogledd Cymru yn hanfodol ac mewn perygl o lifogydd, felly mae angen inni gynyddu capasiti yng ngorsaf reilffordd Caer. Mae angen buddsoddi mewn gwaith cynnal a chadw a gwelliannau i groesfannau.
Ac o ran cyflwyno masnachfreinio trafnidiaeth gyhoeddus ac unrhyw gynlluniau diogelwch priffyrdd, mae angen inni weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol, gweithredwyr a phreswylwyr. Mae dibynadwyedd a gwybodaeth glir yn bwysig iawn ar gyfer cynyddu nifer y teithwyr sy'n defnyddio bysiau, yn union fel y mae ar y rheilffyrdd, ac mae gwir angen inni ymgysylltu. Nid wyf yn hollol siŵr mai cyd-bwyllgorau corfforedig yw'r lle iawn o hyd i wneud hyn, oherwydd mae trafnidiaeth yn gymhleth iawn, yn enwedig trafnidiaeth bysiau cyhoeddus, ac nid wyf yn siŵr y gall cyd-bwyllgorau corfforedig fod yn lle iawn i'w wneud.
Mae cyllid teithio llesol wedi treblu dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i swm anghymesur o fawr, tra bod y grant cynnal a chadw priffyrdd wedi dod i ben. Nid oes llawer o ardaloedd lle gallwch gael llwybrau beicio dynodedig yn fy ardal i yng ngogledd Cymru, ac mae angen i bobl deithio ar ddwy olwyn ar briffyrdd a cherdded ar balmentydd. Mae angen iddynt fod yn gadarn ac mae angen i ni fuddsoddi ynddynt. Byddai'n dda defnyddio'r arian teithio llesol ar gyfer llwybrau caniataol oddi ar y ffordd, fel hen reilffyrdd a llwybrau gleision, fel prosiect Lôn Las Môn ar Ynys Môn, ac rwy'n siŵr fod Llyr yn ymwybodol o hwnnw hefyd, yn hytrach nag ar gyfer cynlluniau nad ydynt yn gwneud fawr mwy na lledu palmentydd, neu gymryd lle ar ffyrdd sydd eisoes yn orlawn ac nad ydynt yn cael eu defnyddio wedyn. Mae angen inni sicrhau bod unrhyw gynlluniau trafnidiaeth hefyd yn cynnwys cerdded diogel. Diolch.
I'd like to start by thanking the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee for their work in bringing forward this important debate, and I'm grateful to be able to contribute today. As the Chair said in opening, this report covers both Transport for Wales and Transport for Wales Group as a corporate entity, and therefore it not only looks at the function and efficiency of the rail network itself, but also the corporate structure and management within the organisation.
I wanted to start off by looking at the corporate findings in the report, as I was shocked and appalled to discover that in this day and age, a Government-run organisation still has such a vast gender pay gap. The report notes that the gap reduced significantly to 14 per cent in 2023-24, down from 33.2 per cent during 2022-23. It also notes James Price's recognition of historic challenges faced by female employees in the transport sector. In my view, if we wish to truly eradicate these challenges by removing any traces of gender advantage or discriminatory workplace cultures, delivering on equal pay would be a great way to start, as we will surely attract more women into the industry with meritocracy at the forefront of the recruitment process, and create a rightly equal environment for everyone. I would therefore like to know how exactly this Welsh Government plans to lead Transport for Wales in reducing this figure from 14 per cent to nil within the next financial year. As I'm sure you'll agree, this is a situation that needs urgent rectifying.
Secondly, I must note the report's finding that unveiled that TfW had failed to meet their own commitment to publish key performance indicators in a clearer format, which would have allowed the organisation's performance to be comparable with clear benchmarks. I believe that this type of benchmark comparison is crucial in identifying issues within the organisation to then be able to rectify them going forward. This commitment to publish these new KPIs was made in a 2022 scrutiny session by James Price, yet at the time of the following annual scrutiny session none had indeed been published due to an apparent, and I quote, 'loss of momentum'. Cabinet Secretary, clearly enhanced guidance and support is needed to ensure targets that are set are, in fact, met. A large-scale organisation such as TfW must be publishing targets to track progress and identify areas for improvement and focus, as without comparable benchmarks there is significant risk of stagnation or, indeed, decline.
Alongside this, Cabinet Secretary, the report has indicated that TfW has little to no financial plan if the farebox revenue fails to hit expected levels. I must reiterate it is important to note that post-pandemic recovery rates have, understandably, been difficult to predict. Yet, we are faced with a situation where it appears as though pre-pandemic forecasted growth rates are being used to predict profits, and therefore money reinvested into the organisation. These figures, naturally, have not matched expectations of pre-pandemic forecasts and have resulted in shortfalls in profit. Therefore, a big in-year top-up was needed to keep TfW's finances afloat.
With KPIs and financial returns intrinsically linked, Cabinet Secretary, it's therefore more crucial than ever that we have a plan in place as to how you'll attempt to boost growth and public transport take-up across Wales. With other public services in such dire need of more funding, I'm sure you can agree that we cannot afford to see more of these large mid-financial-year injections handed over to TfW to the tune of £125 million, such as the one that was made in 2023. So, with these increasingly concerning findings unveiled within the report, I hope that today the Cabinet Secretary will set out his plan and clear vision to start to get TfW back on track in due course.
Whilst there are more corporate findings I wanted to cover, I am aware of time, and want to shift our focus on to the efficiency and operation of the rail network itself. Despite the First Minister's continuous claim that TfW is the best-performing operator in Wales when it comes to punctuality, it may be worth noting that TfW proudly operate the large majority of routes and are one of only four operators here in Wales. Alongside this, all three other operators are in control of routes in and out of Wales and England, and when you look at the UK-wide basis, TfW has ranked last for punctuality.
The report also highlighted TfW's ranking as worst in the UK for customer satisfaction, in September last year, and just to briefly summarise some of the other operation-related findings: during 2023 to 2024, TfW failed to meet 95 per cent of all services on new train targets; instead, they were operating on 29 per cent. In July they announced that they would not be able to meet their commitment of timetable additions, and their passenger time loss was worse than the previous year. Between January and June 2023, their stations across Wales had the highest rate of cancelled trains in Britain, and to top it off, they scored bottom in a UK-wide rail user survey for punctuality and reliability, frequency of services, cleanliness and satisfaction with information provided during the journey. So, if that is the First Minister's idea of success, it's no wonder his lack of judgment led to him to accept certain things that he really shouldn't have in the past.
So, Cabinet Secretary, for me, this report is indeed genuinely concerning. One aspect that concerns me the most is the increasing number of staff in TfW corporate roles. Whilst the day-to-day on-the-ground services are not where they should be, I have no dispute about members of staff that are required to do their jobs, and I understand the importance of the correct management that needs to be in place to run an organisation like TfW. It's no shame, and it's actually a fact that TfW's workforce increased by 30 per cent between 2023 and 2024, yet as you can see from my previous statements that I've made my contribution, the organisation has scored bottom on almost every category—
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Seilwaith am eu gwaith yn cyflwyno'r ddadl bwysig hon, ac rwy'n ddiolchgar fy mod yn gallu cyfrannu heddiw. Fel y dywedodd y Cadeirydd wrth agor y ddadl, mae'r adroddiad hwn yn cwmpasu Trafnidiaeth Cymru a Grŵp Trafnidiaeth Cymru fel endid corfforaethol, ac felly mae'n edrych ar strwythur corfforaethol a rheolaeth o fewn y sefydliad yn ogystal â swyddogaeth ac effeithlonrwydd y rhwydwaith rheilffyrdd ei hun.
Roeddwn eisiau dechrau drwy edrych ar y canfyddiadau corfforaethol yn yr adroddiad, gan fy mod wedi fy synnu a fy mrawychu o ddarganfod bod gan sefydliad sy'n cael ei redeg gan y Llywodraeth fwlch cyflog mor fawr rhwng y rhywiau yn yr oes sydd ohoni. Mae'r adroddiad yn nodi bod y bwlch wedi lleihau'n sylweddol i 14 y cant yn 2023-24, i lawr o 33.2 y cant yn ystod 2022-23. Mae hefyd yn nodi cydnabyddiaeth James Price o heriau hanesyddol sy'n wynebu gweithwyr benywaidd yn y sector trafnidiaeth. Yn fy marn i, os ydym am ddileu'r heriau hyn mewn gwirionedd, drwy gael gwared ar unrhyw olion o fantais ar sail rhywedd neu ddiwylliannau gwahaniaethol yn y gweithlu, byddai sicrhau cyflog cyfartal yn ffordd wych o ddechrau, gan y byddem yn sicr o ddenu mwy o fenywod i'r diwydiant gyda meritocratiaeth wrth galon y broses recriwtio, a chreu amgylchedd priodol sy'n gyfartal i bawb. Felly, hoffwn wybod sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu arwain Trafnidiaeth Cymru i leihau'r ffigur o 14 y cant i ddim yn y flwyddyn ariannol nesaf. Fel y byddwch chi'n cytuno, rwy'n siŵr, mae hon yn sefyllfa sydd angen ei hunioni ar frys.
Yn ail, rhaid imi nodi canfyddiad yr adroddiad a ddatgelodd fod Trafnidiaeth Cymru wedi methu cyflawni eu hymrwymiad eu hunain i gyhoeddi dangosyddion perfformiad allweddol mewn fformat cliriach, a fyddai wedi caniatáu i ni gymharu perfformiad y sefydliad â meincnodau clir. Credaf fod y math hwn o gymhariaeth yn hanfodol wrth nodi problemau o fewn y sefydliad er mwyn gallu eu hunioni wrth symud ymlaen. Gwnaed yr ymrwymiad i gyhoeddi'r dangosyddion perfformiad allweddol newydd hyn mewn sesiwn graffu yn 2022 gan James Price, ac eto, erbyn y sesiwn graffu flynyddol ganlynol, nid oedd yr un wedi cael ei gyhoeddi oherwydd canfyddiad, ac rwy'n dyfynnu, o 'golli momentwm'. Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n amlwg fod angen arweiniad a chymorth gwell i sicrhau bod targedau sydd wedi'u gosod yn cael eu cyrraedd. Mae'n rhaid i sefydliadau mawr fel Trafnidiaeth Cymru gyhoeddi targedau i olrhain cynnydd a nodi meysydd i'w gwella a chanolbwyntio arnynt, oherwydd heb feincnodau cymharol mae yna risg sylweddol o ddiffyg twf, neu o ddirywiad yn wir.
Ochr yn ochr â hyn, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'r adroddiad wedi nodi nad oes gan Trafnidiaeth Cymru fawr o gynllun ariannol os o gwbl os na fydd refeniw tocynnau yn llwyddo i gyrraedd y lefelau disgwyliedig. Rhaid imi ailadrodd ei bod yn bwysig nodi bod cyfraddau adfer yn sgil y pandemig wedi bod yn anodd eu rhagweld, sy'n ddealladwy. Ac eto, rydym yn wynebu sefyllfa lle mae'n ymddangos fel pe bai'r cyfraddau twf a ragwelwyd cyn y pandemig yn cael eu defnyddio i ragfynegi elw, ac felly arian a ailfuddsoddir yn y sefydliad. Yn naturiol, nid yw'r ffigurau hyn wedi cyfateb i ddisgwyliadau rhagolygon cyn y pandemig ac maent wedi arwain at ddiffyg elw. Felly, roedd angen llawer o arian ychwanegol yn ystod y flwyddyn i gynnal cyllid Trafnidiaeth Cymru.
Gyda'r cyswllt cynhenid rhwng dangosyddion perfformiad allweddol ac enillion ariannol, Ysgrifennydd y Cabinet, mae'n bwysicach nag erioed fod gennym gynllun ar waith mewn perthynas â sut y byddwch yn ceisio hybu twf a defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru. Gyda'r angen dybryd am fwy o arian i wasanaethau cyhoeddus eraill, rwy'n siŵr y gallwch gytuno na allwn fforddio gwneud mwy o'r buddsoddiadau mawr hyn i Trafnidiaeth Cymru yng nghanol y flwyddyn ariannol, buddsoddiadau o hyd at £125 miliwn, fel yr un a wnaed yn 2023. Felly, gyda'r canfyddiadau cynyddol bryderus hyn yn cael eu datgelu yn yr adroddiad, rwy'n gobeithio heddiw y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi ei gynllun a'i weledigaeth glir i roi Trafnidiaeth Cymru yn ôl ar y trywydd cywir maes o law.
Er bod mwy o ganfyddiadau corfforaethol yr oeddwn am eu cynnwys, rwy'n ymwybodol o'r amser, ac rwyf am symud ein ffocws tuag at effeithlonrwydd a gweithrediad y rhwydwaith rheilffyrdd ei hun. Er gwaethaf honiad parhaus y Prif Weinidog mai Trafnidiaeth Cymru yw'r gweithredwr sy'n perfformio orau yng Nghymru o ran prydlondeb, efallai y byddai'n werth nodi bod Trafnidiaeth Cymru yn falch o weithredu'r mwyafrif helaeth o lwybrau, a'u bod yn un o ddim ond pedwar gweithredwr yma yng Nghymru. Ochr yn ochr â hyn, mae'r tri gweithredwr arall yn rheoli llwybrau i mewn ac allan o Gymru a Lloegr, a phan edrychwch ar y DU gyfan, Trafnidiaeth Cymru oedd y gwaethaf o ran prydlondeb.
Dangosodd yr adroddiad hefyd mai Trafnidiaeth Cymru oedd y gwaethaf yn y DU o ran boddhad cwsmeriaid, ym mis Medi y llynedd, a hoffwn grynhoi rhai o'r canfyddiadau eraill sy'n gysylltiedig â gweithrediad yn fyr: yn ystod 2023 i 2024, methodd Trafnidiaeth Cymru gyrraedd y targed fod 95 y cant o'r holl wasanaethau yn digwydd ar drenau newydd; yn hytrach, roeddent yn gweithredu ar 29 y cant. Ym mis Gorffennaf fe wnaethant gyhoeddi na fyddent yn gallu cyflawni eu hymrwymiad o ychwanegiadau i'r amserlen, ac roedd yr amser a gollwyd i deithwyr yn waeth na'r flwyddyn flaenorol. Rhwng mis Ionawr a mis Mehefin 2023, eu gorsafoedd ledled Cymru oedd â'r gyfradd uchaf o drenau wedi'u canslo ym Mhrydain, ac i goroni'r cyfan, daethant yn olaf mewn arolwg defnyddwyr rheilffyrdd ledled y DU am brydlondeb a dibynadwyedd, amlder gwasanaethau, glendid a boddhad â'r wybodaeth a ddarperir yn ystod y daith. Felly, os mai dyna yw syniad y Prif Weinidog o lwyddiant, nid yw'n syndod fod ei ddiffyg crebwyll wedi gwneud iddo dderbyn rhai pethau na ddylai fod wedi'u derbyn yn y gorffennol.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, i mi, mae'r adroddiad hwn yn wirioneddol bryderus. Un agwedd sy'n fy mhryderu fwyaf yw'r nifer cynyddol o staff mewn rolau corfforaethol yn Trafnidiaeth Cymru. Er nad yw'r gwasanaethau o ddydd i ddydd ar lawr gwlad yn ddigon da, nid oes gennyf unrhyw ddadl ynglŷn ag aelodau o staff sy'n gwneud eu gwaith, ac rwy'n deall pwysigrwydd rheolaeth briodol sy'n angenrheidiol i gynnal sefydliad fel Trafnidiaeth Cymru. Nid yw'n gywilydd, ac mewn gwirionedd mae'n ffaith bod gweithlu Trafnidiaeth Cymru wedi cynyddu 30 y cant rhwng 2023 a 2024, ac eto, fel y gwelwch o'r datganiadau blaenorol a wneuthum yn fy nghyfraniad, nhw sydd wedi perfformio waethaf ar bron bob categori—
And you need to conclude now, please.
Ac mae angen i chi ddirwyn i ben nawr, os gwelwch yn dda.
—for a rail survey. So, if the opinion of the people right across Wales is that Transport for Wales does not provide adequate services anyway, then how are we supposed to incentivise them into using these services in the first place? So, transport Secretary, I hope that we're able to gain a clearer understanding of how you aim to unleash the potential of our public transport sector, through Transport for Wales, and give the organisation the reforms that it so desperately needs. Thank you.
—ar gyfer arolwg rheilffyrdd. Felly, os mai barn y bobl ar draws Cymru yw nad yw Trafnidiaeth Cymru yn darparu gwasanaethau digonol beth bynnag, sut rydym i fod i'w cymell i ddefnyddio'r gwasanaethau hyn yn y lle cyntaf? Felly, Ysgrifennydd trafnidiaeth, rwy'n gobeithio y gallwn gael dealltwriaeth gliriach o sut y bwriadwch ryddhau potensial ein sector trafnidiaeth gyhoeddus, drwy Trafnidiaeth Cymru, a darparu'r diwygiadau y mae'r sefydliad eu hangen mor daer. Diolch.
Diolch yn fawr iawn i'r pwyllgor am yr adroddiad yma. Dylai fod yn gymhelliad brys i'r Llywodraeth ynglŷn â rheolaeth gwasanaethau trên.
Thank you very much to the committee for this report, which should be an urgent incentive for Government on the issue of the management of train services.
Prolonged delays, frequent cancellations, persistent overcrowding and inadequate service provision during major events have become regrettably familiar experiences for TfW passengers. It's not surprising, in this respect, that TfW was ranked last out of all major UK rail operators for overall customer satisfaction, in the latest Transport Focus survey. As the report rightly concludes, this is simply not good enough. Despite these chronic failings, TfW passengers have had to contend with yet another sizeable hike in rail fares of 4.9 per cent this year.
I'm particularly troubled, therefore, that TfW is open to the suggestion of scrapping its compensation scheme for delays of between 15 and 30 minutes. Rather than tackling the problem of delays head-on, and ensuring that passengers are given value for money, it looks like a rail operator moving the goalposts on how they are held to account. A 15-minute delay is not inconsequential; it can make all the difference between catching a connecting train, as planned, or getting stranded at a railway station for hours on end. Given the disconnected state of our rail network, this is an issue for many Welsh passengers. I'd be very grateful if the Government could confirm its position on this matter. If a decision to end the 15-minute delay repay scheme is made, what other recourse will be available to consumers to hold TfW to account for performance issues?
The report also reflects on the precarious financial position facing TfW, which recently required a cash injection of £230 million. This came as a result of the hastily convened in-year rebudgeting exercise in October last year. I fully acknowledge the impact of the pandemic on passenger numbers was both severe and entirely unexpected, but over two years on since the lifting of the final set of COVID restrictions in Wales, and almost four years on since restrictions on public transport use in Wales were lifted, TfW is still playing catch-up compared to other operators in Scotland and England. Many of TfW's counterparts have already exceeded their pre-pandemic passenger numbers.
The concerns raised in this report in relation to funding issues at TfW are merely the tip of the iceberg. The likes of the Institute for Fiscal Studies have rightly called out the conspiracy of silence from both Westminster parties with respect to the state of UK public finances. Last week, the Wales Governance Centre assessed the implications of their respective spending plans for Wales, which, as we have long suspected, will mean yet more austerity. In real terms, the expected shortfall for non-ring-fenced policy areas, which includes rail services, is estimated to be £248 million in 2025-26, rising to £683 million by 2028-29. Combined with the equally damaging conspiracy of silence of the Labour and Tory parties when it comes to HS2 consequentials for Wales, the detrimental consequences of Westminster's underinvestment in our rail network have never been more stark. Cabinet Secretary, do you accept that, without a radical change of direction on the part of Keir Starmer's approach to public spending, which should include providing Wales with its fair share of HS2, the incoming Labour Government is condemning our rail service to a highly uncertain future?
Finally, I'd like to remind you of something that you said in Plenary on 7 February 2018. You told the Plenary session:
'Welsh Government is not the cause of the problems on the Welsh network at the moment, but Welsh Government will be the cure.'
Are you any closer to finding that cure?
Yn anffodus, mae oedi hir, canslo aml, gorlenwi parhaus a darpariaeth annigonol o wasanaethau yn ystod digwyddiadau mawr wedi dod yn brofiadau cyfarwydd i deithwyr Trafnidiaeth Cymru. Nid yw'n syndod, yn hyn o beth, fod Trafnidiaeth Cymru wedi dod yn olaf o blith holl brif weithredwyr rheilffyrdd y DU, mewn perthynas â boddhad cyffredinol cwsmeriaid, yn arolwg diweddaraf Transport Focus. Fel y mae'r adroddiad yn ei ddweud yn briodol, nid yw hyn yn ddigon da. Er gwaethaf y methiannau cronig hyn, mae teithwyr Trafnidiaeth Cymru wedi gorfod ymgodymu â chynnydd sylweddol arall o 4.9 y cant ym mhrisiau tocynnau trên eleni.
Rwy'n arbennig o bryderus, felly, fod Trafnidiaeth Cymru yn agored i'r awgrym o gael gwared ar ei gynllun iawndal ar gyfer teithwyr sy'n wynebu oedi o rhwng 15 a 30 munud. Yn hytrach na mynd i'r afael â'r broblem o oedi yn uniongyrchol, a sicrhau bod teithwyr yn cael gwerth am arian, mae'n ymddangos bod y gweithredwr rheilffordd yn symud y pyst gôl ar sut y caiff ei ddwyn i gyfrif. Nid yw oedi o 15 munud yn ddibwys; gall olygu'r gwahaniaeth rhwng dal trên cyswllt, fel y cynlluniwyd, neu orfod aros mewn gorsaf reilffordd am oriau. O ystyried cyflwr datgysylltiedig ein rhwydwaith rheilffyrdd, mae hon yn broblem i lawer o deithwyr Cymru. Byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallai'r Llywodraeth gadarnhau ei safbwynt ar y mater hwn. Os gwneir penderfyniad i ddod â'r cynllun ad-daliad ar gyfer oedi o 15 munud neu fwy i ben, pa ffordd arall fydd ar gael i ddefnyddwyr ddwyn Trafnidiaeth Cymru i gyfrif mewn perthynas â materion perfformiad?
Mae'r adroddiad hefyd yn ystyried y sefyllfa ariannol ansicr sy'n wynebu Trafnidiaeth Cymru, a oedd angen buddsoddiad ariannol o £230 miliwn yn ddiweddar. Daeth hyn o ganlyniad i'r ymarfer ailgyllidebu canol blwyddyn a gynhaliwyd ar frys ym mis Hydref y llynedd. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod effaith y pandemig ar nifer y teithwyr yn ddifrifol ac yn gwbl annisgwyl, ond mae mwy na dwy flynedd wedi bod ers codi'r set olaf o gyfyngiadau COVID yng Nghymru, a bron i bedair blynedd ers codi'r cyfyngiadau ar ddefnydd o drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru, ac mae Trafnidiaeth Cymru yn dal i geisio dal i fyny o gymharu â gweithredwyr eraill yn yr Alban a Lloegr. Mae llawer o sefydliadau cyfatebol eisoes wedi rhagori ar eu niferoedd teithwyr cyn y pandemig.
Brig y mynydd iâ yn unig yw'r pryderon a godwyd yn yr adroddiad mewn perthynas â phroblemau cyllido yn Trafnidiaeth Cymru. Mae sefydliadau fel y Sefydliad Astudiaethau Cyllid wedi tynnu sylw'n briodol at gynllwyn mudandod y ddwy blaid yn San Steffan mewn perthynas â chyflwr cyllid cyhoeddus y DU. Yr wythnos diwethaf, asesodd Canolfan Llywodraethiant Cymru oblygiadau cynlluniau gwariant y ddwy blaid ar gyfer Cymru, a fydd, fel rydym wedi amau ers tro, yn golygu mwy fyth o gyni. Mewn termau real, amcangyfrifir y bydd y diffyg disgwyliedig ar gyfer meysydd polisi nad ydynt wedi'u clustnodi, sy'n cynnwys gwasanaethau rheilffordd, yn £248 miliwn yn 2025-26, gan godi i £683 miliwn erbyn 2028-29. Yn ogystal â chynllwyn mudandod lawn mor niweidiol y blaid Lafur a'r blaid Dorïaidd mewn perthynas â symiau canlyniadol HS2 i Gymru, ni fu canlyniadau niweidiol tanfuddsoddiad San Steffan yn ein rhwydwaith rheilffyrdd erioed yn fwy amlwg. Ysgrifennydd y Cabinet, os na fyddwn yn gweld newid radical yn agwedd Keir Starmer tuag at wariant cyhoeddus, a ddylai gynnwys darparu cyfran deg o HS2 i Gymru, a ydych chi'n derbyn bod y Llywodraeth Lafur newydd yn condemnio ein gwasanaeth rheilffyrdd i ddyfodol ansicr iawn?
Yn olaf, hoffwn eich atgoffa o rywbeth a ddywedoch chi yn y Cyfarfod Llawn ar 7 Chwefror 2018. Fe ddywedoch chi wrth y Cyfarfod Llawn:
'Nid Llywodraeth Cymru yw achos y problemau ar rwydwaith Cymru ar hyn o bryd, ond Llywodraeth Cymru fydd yn eu datrys.'
A ydych chi gam yn nes at ddod o hyd i'r datrysiad hwnnw?
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Ogledd Cymru a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
I call on the Cabinet Secretary for North Wales and Transport, Ken Skates.
Well, thank you, Dirprwy Lywydd. Firstly, I'd like to say thanks to members of the committee for their valuable and, I think, for their fair and balanced and objective and encouraging contributions today. The report is an excellent report, which reflects the situation that Transport for Wales was in in 2023, and I welcome the committee's assessment of the performance of Transport for Wales, and I'm pleased to accept all of the recommendations for both the Welsh Government and those on operational matters on behalf of Transport for Wales.
I was struck by something that Carolyn Thomas raised. Carolyn raised the value of companion services on the rail network, and I think this demonstrates how public transport is viewed by this Welsh Government as the third public service and a driver for social justice. Now, significant changes have taken place since TfW was established back in 2015. As a result of the need to bring rail operations in-house, because of the pandemic, as well as the transfer of active travel and other grant programmes, and the significant growth in the scope and scale of the bus remit to support the forthcoming bus Bill, Transport for Wales has naturally had to grow and expand and support Welsh Government and support the public.
Due to these additional responsibilities, we've also had to enhance the governance approaches and also the oversight arrangements, including greater financial security and new performance indicators, and also the inclusion of observers on Transport for Wales's board. The coming years are likely to see further growth in the scope and scale of the organisation as a result of changes in its bus and regional transport planning remits. These changes and recent budget challenges amplify the requirement to continually and to regularly review governance and funding arrangements, and the committee has an important role in this very process. So, to support both our own and the Senedd's scrutiny of their performance, Transport for Wales will publish their new multimodal and corporate performance indicators this very month. These will improve transparency, they'll improve supporting scrutiny, and allow us all to monitor their performance.
I do welcome the progress that the organisation has made in areas such as closing the gender pay gap by increasing the representation of women among senior leaders and train drivers, and through reducing barriers to employment and through improving the retention of women, but I do entirely agree with Natasha Asghar that we cannot be satisfied until there is no gender pay gap.
Now, the Welsh Government works closely with Transport for Wales to ensure the business and financial plans are published at the beginning of the new financial year, as has been the case in recent years, and planning has already begun for the next business plan to ensure that priorities are understood from the outset and to inform funding decisions that will need to be made. And a timeline for agreeing Transport for Wales’s next budget is being developed to align with the Welsh Government's own budget-setting process to allow scrutiny of both the Welsh Government and Transport for Wales at the same time; as the chair of the committee highlighted, it is so important.
Now, I recognise that Transport for Wales's performance in 2023 was not good enough. We set them a huge challenge, to be fair, when we established them. They inherited one of the oldest train fleets in Britain, and, at the same time, they were tasked with upgrading the core Valleys lines infrastructure, and I'm pleased to see the investment now paying off. All of the major infrastructure works between Cardiff and Treherbert, Aberdare and Merthyr are now complete, and this has allowed us to run extra services and introduce some metro-style, 'turn up and go' services in the core Valleys lines area. And outside the CVL, 70 per cent of services across Wales and the borders area are now operated on brand-new fleet, with more coming into service every week. And by the end of the programme, as the Chair identified, 95 per cent of all journeys with TfW will be taken on brand-new trains. We've also delivered the biggest improvement in punctuality across Great Britain this year. This is something to be applauded and, Dirprwy Lywydd, I think it's fair to say that Transport for Wales is stepping up. They have turned the corner. This year they've increased capacity, they've provided additional services, improved punctuality, improved reliability, driven up revenue. I am confident, as a consequence of this, that passenger satisfaction will improve as well, and it must improve.
In addition, though, to operating rail services, TfW are taking on additional responsibilities, as Members have highlighted. The bus Bill, for example, will require TfW to lead planning and engagement to deliver bus franchising in Wales, and Transport for Wales will also strengthen their support for local authorities to develop and deliver effective travel schemes.
But, as Peredur has identified, it is important that the Welsh Government and Transport for Wales offer the solution to the public transport woes that people have faced for many, many years. We are doing this by introducing what will be one of Britain’s newest fleet of trains, with £800 million being spent on the train fleet. We'll do it by working in partnership with the incoming UK Government to ensure that the infrastructure, which is so creaking across Wales, gets the investment that it needs.
And I do welcome the Chair’s positive recognition of the progress that is being made across all modes, and we've made that since the establishment of Transport for Wales back in 2015. The real change that passengers are now experiencing is tangible, and there are exciting further plans for integration through one network, one timetable, one ticket and one team. In the meantime, I am very pleased indeed to accept the recommendations of an excellent committee report. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Yn gyntaf, hoffwn ddiolch i aelodau'r pwyllgor am eu cyfraniadau gwerthfawr, a oedd, yn fy marn i, yn deg a chytbwys, a gwrthrychol a chalonogol heddiw. Mae'r adroddiad yn rhagorol, ac yn adlewyrchu'r sefyllfa yr oedd Trafnidiaeth Cymru ynddi yn 2023, ac rwy'n croesawu asesiad y pwyllgor o berfformiad Trafnidiaeth Cymru, ac rwy'n falch o dderbyn yr holl argymhellion ar gyfer Llywodraeth Cymru a'r rhai ar faterion gweithredol ar ran Trafnidiaeth Cymru.
Cefais fy nharo gan rywbeth a gododd Carolyn Thomas. Cododd Carolyn werth gwasanaethau cymdeithion ar y rhwydwaith rheilffyrdd, a chredaf fod hyn yn dangos sut mae Llywodraeth Cymru yn ystyried trafnidiaeth gyhoeddus fel y trydydd gwasanaeth cyhoeddus ac fel sbardun dros gyfiawnder cymdeithasol. Nawr, mae newidiadau sylweddol wedi digwydd ers i Trafnidiaeth Cymru gael ei sefydlu yn ôl yn 2015. O ganlyniad i'r angen i ddod â gweithrediadau rheilffyrdd yn fewnol, oherwydd y pandemig, yn ogystal â throsglwyddo teithio llesol a rhaglenni grant eraill, a'r twf sylweddol yng nghwmpas a maint y cylch gwaith bysiau i gefnogi'r Bil bysiau sydd ar y ffordd, mae Trafnidiaeth Cymru, yn naturiol, wedi gorfod tyfu ac ehangu a chefnogi Llywodraeth Cymru a chefnogi'r cyhoedd.
Oherwydd y cyfrifoldebau ychwanegol hyn, rydym hefyd wedi gorfod gwella'r dulliau llywodraethu yn ogystal â'r trefniadau goruchwylio, gan gynnwys mwy o ddiogelwch ariannol a dangosyddion perfformiad newydd, a chynnwys arsylwyr ar fwrdd Trafnidiaeth Cymru. Rydym yn debygol o weld twf pellach yng nghwmpas a maint y sefydliad yn y blynyddoedd nesaf o ganlyniad i newidiadau yn ei gylch gwaith bysiau a chynllunio trafnidiaeth rhanbarthol. Mae'r newidiadau hyn a'r heriau cyllidebol diweddar yn cynyddu'r gofyniad i adolygu trefniadau llywodraethu a chyllido'n rheolaidd ac yn barhaus, ac mae gan y pwyllgor rôl bwysig yn yr union broses hon. Felly, er mwyn cefnogi ein gwaith craffu ein hunain a gwaith craffu'r Senedd ar eu perfformiad, bydd Trafnidiaeth Cymru yn cyhoeddi eu dangosyddion perfformiad amlfoddol a chorfforaethol newydd y mis hwn. Bydd y rhain yn gwella tryloywder, byddant yn gwella craffu ategol, a byddant yn caniatáu i bob un ohonom fonitro eu perfformiad.
Rwy'n croesawu'r cynnydd y mae'r sefydliad wedi'i wneud mewn meysydd fel cau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau drwy gynyddu cynrychiolaeth menywod ymhlith uwch arweinwyr a gyrwyr trenau, lleihau rhwystrau i gyflogaeth a gwella lefelau cadw staff benywaidd, ond rwy'n cytuno'n llwyr â Natasha Asghar na allwn fod yn fodlon hyd nes y byddwn wedi cael gwared ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau'n llwyr.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos gyda Trafnidiaeth Cymru i sicrhau bod y cynlluniau busnes ac ariannol yn cael eu cyhoeddi ar ddechrau'r flwyddyn ariannol newydd, fel sydd wedi digwydd yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac mae gwaith cynllunio eisoes yn mynd rhagddo ar gyfer y cynllun busnes nesaf i sicrhau bod blaenoriaethau'n glir o'r cychwyn cyntaf ac i lywio penderfyniadau cyllido y bydd angen eu gwneud. Ac mae amserlen ar gyfer cytuno ar gyllideb nesaf Trafnidiaeth Cymru yn cael ei datblygu i gyd-fynd â phroses osod cyllidebau Llywodraeth Cymru ei hun i ganiatáu craffu ar Lywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru ar yr un pryd; fel y nododd Cadeirydd y Pwyllgor, mae hyn mor bwysig.
Nawr, rwy'n cydnabod nad oedd perfformiad Trafnidiaeth Cymru yn 2023 yn ddigon da. Fe wnaethom osod her enfawr iddynt, i fod yn deg, pan wnaethom eu sefydlu. Fe wnaethant etifeddu un o'r fflydoedd trên hynaf ym Mhrydain, ac ar yr un pryd, cawsant y dasg o uwchraddio seilwaith llinellau craidd y Cymoedd, ac rwy'n falch o weld bod y buddsoddiad bellach yn dwyn ffrwyth. Mae'r holl waith seilwaith mawr rhwng Caerdydd a Threherbert, Aberdâr a Merthyr wedi'i gwblhau bellach, ac mae hyn wedi ein galluogi i redeg gwasanaethau ychwanegol a chyflwyno rhai gwasanaethau metro, 'cyrraedd a gadael' yn ardal llinellau craidd y Cymoedd. Y tu hwnt i linellau craidd y Cymoedd, mae 70 y cant o wasanaethau ledled Cymru ac ardal y ffin bellach yn cael eu gweithredu ar fflyd newydd sbon, gyda mwy yn cael eu hychwanegu at y gwasanaeth bob wythnos. Ac erbyn diwedd y rhaglen, fel y nododd y Cadeirydd, bydd 95 y cant o'r holl deithiau gyda Trafnidiaeth Cymru yn digwydd ar drenau newydd sbon. Rydym hefyd wedi cyflawni'r gwelliant mwyaf o ran prydlondeb ledled Prydain eleni. Mae hyn yn rhywbeth i'w ganmol, a Ddirprwy Lywydd, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod Trafnidiaeth Cymru yn camu i'r adwy. Maent wedi troi'r gornel. Eleni, maent wedi cynyddu capasiti, maent wedi darparu gwasanaethau ychwanegol, maent wedi gwella prydlondeb, maent wedi gwella dibynadwyedd ac maent wedi cynyddu refeniw. Rwy'n hyderus, o ganlyniad i hyn, y bydd boddhad teithwyr yn gwella hefyd, ac mae'n rhaid iddo wella.
Fodd bynnag, yn ogystal â gweithredu gwasanaethau rheilffordd, mae Trafnidiaeth Cymru yn ysgwyddo cyfrifoldebau ychwanegol, fel y mae'r Aelodau wedi dweud. Bydd y Bil bysiau, er enghraifft, yn ei gwneud yn ofynnol i Trafnidiaeth Cymru arwain gwaith cynllunio ac ymgysylltu i ddarparu masnachfreinio bysiau yng Nghymru, a bydd Trafnidiaeth Cymru hefyd yn cryfhau eu cefnogaeth i awdurdodau lleol ddatblygu a darparu cynlluniau teithio effeithiol.
Ond fel y nododd Peredur, mae'n bwysig fod Llywodraeth Cymru a Trafnidiaeth Cymru yn cynnig ateb i'r gofidiau ynghylch trafnidiaeth gyhoeddus y mae pobl wedi'u hwynebu ers blynyddoedd lawer. Rydym yn gwneud hyn drwy gyflwyno un o fflydoedd trenau mwyaf newydd Prydain, gyda £800 miliwn yn cael ei wario arni. Byddwn yn gwneud hyn drwy weithio mewn partneriaeth â Llywodraeth newydd y DU i sicrhau bod y seilwaith, sy'n gwegian i'r fath raddau ledled Cymru, yn cael y buddsoddiad sydd ei angen arno.
Ac rwy'n croesawu cydnabyddiaeth gadarnhaol y Cadeirydd o'r cynnydd sy'n cael ei wneud ar draws pob dull teithio, ac rydym wedi gwneud hynny ers sefydlu Trafnidiaeth Cymru yn ôl yn 2015. Mae'r newid gwirioneddol y mae teithwyr yn ei brofi bellach yn sylweddol, ac mae yna gynlluniau cyffrous pellach ar gyfer integreiddio drwy un rhwydwaith, un amserlen, un tocyn ac un tîm. Yn y cyfamser, rwy'n falch iawn o dderbyn argymhellion yr adroddiad pwyllgor rhagorol hwn. Diolch yn fawr iawn.
Galwaf ar Llyr Gruffydd i ymateb i'r ddadl.
I call on Llyr Gruffydd to reply to the debate.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu i'r drafodaeth yma?
Thank you very much, Dirprwy Lywydd, and may I thank everyone who's contributed to this debate?
Carolyn mentioned customer satisfaction data. There are different interpretations of maybe what certain organisations and the work that has happened are telling us, but we all want to see more people choosing to use the trains, don't we, and, in order for that to happen, they have to be reliable and it has to be a pleasant experience. And if we don't get those right, then we can discuss this for as long as we want to. But we also, at the same time, have to expect that there will be delays, there will be glitches now and again, and it's all about minimising those and dealing with those situations, when they arise, as effectively as possible. And I think the reference to the football—you know, despite there being extra time, despite there being penalties, the train was held back, and that's what public service is all about. It isn't that the public have to fit into what the system says; it's about building the system around what the people need. And as somebody who raised concerns from previous experiences of using trains for football matches in Cardiff, they are to be commended for responding positively to that.
Natasha's absolutely right about the gender pay gap, and we know that Transport for Wales have committed to responding, or giving us an update, in November. I can give you an assurance that, as a committee, if we're not happy that sufficient progress is being made, we will go hard on Transport for Wales, because I absolutely agree that the gender pay gap shouldn't be closed, it should be disposed of totally. And in relation to the KPIs, of course, they have committed to publishing those as soon as the election is over; because of purdah and everything, it's maybe not possible for them to do that.
Now, we are in the foothills of recovery here, I think. There's a long, long way to go. You referenced being last for punctuality; I think Peredur mentioned last for overall customer satisfaction. A hike in rail fares is an issue. It needs to be affordable. When the prices are going up, as they are every year, that is very challenging. And with reference to the delay repay scheme, it was in fairness something that the committee has raised and felt maybe should be under review—not scrapped, but whether Transport for Wales feel that the right balance is being struck at the moment, because revenue, as we all agree, is an issue, and there was a question as to whether the delay repay scheme was a little bit too generous and that it kicks in maybe too early, accepting that you will have certain delays. But that's open for discussion. I'm not saying we had a particular view on it as a committee; we just thought that maybe that is something that Transport for Wales should keep in mind. But, when it does come to money, of course HS2 consequentials are an issue, which again highlights more generally, I think, the need for greater investment in rail infrastructure, which brings us back to Network Rail and some of the points that were made by other Members.
Now the Cabinet Secretary—and thank you for your response—spoke about transport as the third public service and a driver for social justice. Absolutely. But, getting it wrong, of course, could lead to it being a driver of social injustice. And we did see, didn't we, in relation to bus services during COVID, that the poorer communities lost a disproportionate level of bus services in that period. So, there's a way back before maybe we can move forward from where we were. And the delay in bringing forward the bus legislation to introduce bus franchising means that maybe that will be on a different trajectory, but very much one that the committee will be interested in pursuing when the Bill is tabled.
Aligning budget scrutiny with information about Transport for Wales's budget is critical, and we do welcome enthusiastically the positive response from both Government and Transport for Wales on that.
I think that the Cabinet Secretary said that we've turned the corner. Well, the committee will be the judge of that, as far as we're concerned. Certainly, I would concede that the early signs—. Well, I say 'early signs', we've been talking about this for a long time, but the signs now are positive, but there is a long, long way to go. And when you have an organisation that's being asked to do more and more and more in terms of its additional responsibilities, not just trains but buses, active travel, I think taxis and cab hire as well in future, it's critical that they are given the resource and the capacity to be able to fulfil those functions effectively.
So, appropriately, I think that we can say that Transport for Wales is on a journey; whether it gets there on time is another matter. But, certainly, we think that things are looking better now than they were the last time we were considering our annual scrutiny. Diolch.
Soniodd Carolyn am ddata bodlonrwydd cwsmeriaid. Mae yna wahanol ddehongliadau o'r hyn y mae sefydliadau penodol, a'r gwaith sydd wedi mynd rhagddo, yn ei ddweud wrthym o bosibl, ond rydym i gyd eisiau gweld mwy o bobl yn dewis defnyddio'r trenau, onid ydym, ac er mwyn i hynny ddigwydd, mae'n rhaid iddynt fod yn ddibynadwy ac mae'n rhaid iddo fod yn brofiad dymunol. Ac os na chawn ni'r pethau hynny'n iawn, gallwn drafod hyn cyhyd ag y dymunwn. Ond mae'n rhaid inni hefyd, ar yr un pryd, ddisgwyl y bydd yna oedi, y bydd yna broblemau'n codi nawr ac yn y man, ac mae'n ymwneud â lleihau'r rheini a mynd i'r afael â'r sefyllfaoedd hynny mor effeithiol â phosibl pan fyddant yn codi. Ac rwy'n credu bod y cyfeiriad at y pêl-droed—wyddoch chi, er bod amser ychwanegol, er bod ciciau cosb, cafodd y trên ei ddal yn ôl, a dyna yw hanfod gwasanaeth cyhoeddus. Nid yw'n fater o'r cyhoedd yn gorfod cyd-fynd â'r hyn y mae'r system yn ei ddweud; mae'n ymwneud ag adeiladu'r system o amgylch yr hyn y mae pobl ei angen. Ac fel rhywun sydd wedi codi pryderon o brofiadau blaenorol o ddefnyddio trenau ar gyfer gemau pêl-droed yng Nghaerdydd, maent i'w canmol am ymateb yn gadarnhaol i hynny.
Mae Natasha yn llygad ei lle am y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, a gwyddom fod Trafnidiaeth Cymru wedi ymrwymo i ymateb, neu i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, ym mis Tachwedd. Gallaf roi sicrwydd i chi, fel pwyllgor, os nad ydym yn hapus fod digon o gynnydd yn cael ei wneud, byddwn yn dwyn Trafnidiaeth Cymru i gyfrif, oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr nad cau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau y dylid ei wneud—dylid cael gwared arno'n gyfan gwbl. Ac mewn perthynas â'r dangosyddion perfformiad allweddol wrth gwrs, maent wedi ymrwymo i gyhoeddi'r rheini cyn gynted ag y bydd yr etholiad ar ben; oherwydd y cyfnod cyn-etholiadol a phopeth, efallai nad yw'n bosibl iddynt wneud hynny.
Nawr, rydym ar odre adferiad yma, rwy'n credu. Mae gennym ffordd hir iawn i fynd. Fe wnaethoch chi gyfeirio at fod yn olaf o ran prydlondeb; rwy'n credu mai Peredur a ddywedodd eu bod yn olaf o ran boddhad cyffredinol cwsmeriaid. Mae'r cynnydd ym mhrisiau tocynnau trên yn broblem. Mae angen iddo fod yn fforddiadwy. Pan fo prisiau'n codi, fel y maent yn ei wneud bob blwyddyn, mae hynny'n heriol iawn. Ac mewn perthynas â'r cynllun ad-dalu yn sgil oedi, er tegwch, roedd yn rhywbeth a godwyd gan y pwyllgor, ac roeddent yn teimlo y dylid ei adolygu—nid ei ddiddymu, ond gweld a yw Trafnidiaeth Cymru yn teimlo bod y cydbwysedd cywir yn cael ei daro ar hyn o bryd, oherwydd mae refeniw, fel y mae pawb ohonom yn cytuno, yn broblem, ac roedd yn gwestiwn a oedd y cynllun ad-dalu yn sgil oedi ychydig yn rhy hael a'i fod yn dod yn weithredol yn rhy gyflym, o bosibl, gan dderbyn y bydd gennych rywfaint o oedi. Ond mae hynny'n agored i drafodaeth. Nid wyf yn dweud bod gennym farn benodol ar y mater fel pwyllgor; roeddem yn meddwl efallai fod hwnnw'n rhywbeth y dylai Trafnidiaeth Cymru ei gadw mewn cof. Ond o ran arian, wrth gwrs, mae cyllid canlyniadol HS2 yn fater sy'n codi, ac sydd eto'n tynnu sylw yn fwy cyffredinol, rwy'n credu, at yr angen am fwy o fuddsoddiad yn y seilwaith rheilffyrdd, sy'n dod â ni'n ôl at Network Rail a rhai o'r pwyntiau a wnaed gan Aelodau eraill.
Nawr siaradodd Ysgrifennydd y Cabinet—a diolch am eich ymateb—am drafnidiaeth fel y trydydd gwasanaeth cyhoeddus a sbardun i gyfiawnder cymdeithasol. Yn bendant. Ond, o'i gael yn anghywir, wrth gwrs, gallai fod yn sbardun i anghyfiawnder cymdeithasol. Ac fe welsom, oni wnaethom, mewn perthynas â gwasanaethau bysiau yn ystod COVID, fod cymunedau tlotach wedi colli lefel anghymesur o wasanaethau bws yn y cyfnod hwnnw. Felly, efallai fod angen mynd yn ôl cyn y gallwn symud ymlaen o'r sefyllfa roeddem ynddi. Ac mae'r oedi cyn cyflwyno'r ddeddfwriaeth bysiau i gyflwyno masnachfreinio bysiau yn golygu efallai y bydd hynny'n dilyn trywydd gwahanol, ond bydd yn drywydd y bydd y pwyllgor yn awyddus i'w ddilyn pan fydd y Bil yn cael ei gyflwyno.
Mae alinio gwaith craffu ar y gyllideb â gwybodaeth am gyllideb Trafnidiaeth Cymru yn hanfodol, ac rydym yn croesawu'r ymateb cadarnhaol gan y Llywodraeth a Trafnidiaeth Cymru yn hynny o beth.
Credaf fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud ein bod wedi troi'r gornel. Wel, y pwyllgor sydd i benderfynu hynny, o'n rhan ni. Yn sicr, byddwn yn cyfaddef bod yr arwyddion cynnar—. Wel, rwy'n dweud 'arwyddion cynnar', rydym wedi bod yn siarad am hyn ers amser maith, ond mae'r arwyddion yn gadarnhaol nawr, ond mae gennym ffordd bell i fynd. A phan fo gennych sefydliad y gofynnir iddo wneud mwyfwy o gyfrifoldebau ychwanegol, nid yn unig trenau, ond bysiau, teithio llesol, a thacsis hefyd yn y dyfodol, rwy'n credu, mae'n hanfodol fod ganddynt yr adnoddau a'r capasiti i allu cyflawni'r swyddogaethau hynny'n effeithiol.
Felly, yn briodol, rwy'n credu y gallwn ddweud bod Trafnidiaeth Cymru ar daith; mae'n fater arall a fydd yn cyrraedd ar amser. Ond yn sicr, credwn fod y sefyllfa'n edrych yn well nawr na'r tro diwethaf inni ystyried ein gwaith craffu blynyddol. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Heledd Fychan, a gwelliant 2 yn enw Jane Hutt. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Heledd Fychan, and amendment 2 in the name of Jane Hutt. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Eitem 8 heddiw yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig, rhestrau aros y gwasanaeth iechyd gwladol. Galwaf ar Sam Rowlands i wneud y cynnig.
Item 8 this afternoon is the Welsh Conservatives debate on NHS waiting lists. I call on Sam Rowlands to move the motion.
Cynnig NDM8630 Darren Millar
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn dathlu gwaith caled ac ymroddiad y rhai sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru.
2. Yn cydnabod cynnig Llywodraeth y DU i helpu Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â rhestrau aros y GIG.
3. Yn gresynu at y canlynol:
a) bod nifer yr achosion o aros dwy flynedd am driniaeth wedi cynyddu i 21,290 yng Nghymru, y tro cyntaf iddynt gynyddu mewn dwy flynedd, o'i gymharu â 275 yn Lloegr;
b) bod amseroedd aros canolrifol am driniaeth y GIG yn 22 wythnos yng Nghymru, o'i gymharu â 13.9 wythnos yn Lloegr;
c) bod nifer y llwybrau cleifion yng Nghymru wedi cynyddu eto i 775,031, sef y ffigur uchaf a gofnodwyd, tra bod rhestrau aros wedi gostwng dros y chwe mis diwethaf yn Lloegr; a
d) nid yw 54.2 y cant o alwadau coch am ambiwlans yn cyrraedd o fewn wyth munud.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) dechrau dileu technolegau hen ffasiwn y GIG;
b) cyflwyno cynllun gweithlu sylweddol gydag ad-daliad ffioedd dysgu i weithwyr gofal iechyd sy'n aros yng Nghymru am bum mlynedd ar ôl eu hastudiaethau;
c) sicrhau bod y swm llawn o gyllid canlyniadol Barnett sy'n deillio o wariant Llywodraeth y DU ar y GIG ar gael ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng Nghymru; a
d) gweithio gyda Llywodraeth y DU i ddeall arfer gorau wrth dorri rhestrau aros y GIG.
Motion NDM8630 Darren Millar
To propose that the Senedd:
1. Celebrates the hard work and dedication of people working in the Welsh NHS.
2. Recognises the UK Government’s offer to help the Welsh Government with tackling NHS waiting lists.
3. Regrets that:
a) two-year waits for treatment have increased to 21,290 in Wales, the first time they’ve increased in two years, compared to 275 in England;
b) median waits for NHS treatment are 22 weeks in Wales, compared with 13.9 weeks in England;
c) the number of patient pathways in Wales has increased again to 775,031, the highest figure on record, while waiting lists have fallen over the last 6 months in England; and
d) 54.2 per cent of red ambulance calls don’t arrive within eight minutes.
4. Calls on the Welsh Government to:
a) begin the phasing out of outdated NHS technologies;
b) bring forward a substantial workforce plan with a tuition fee refund for healthcare workers that stay in Wales for five years after their studies;
c) ensure the full Barnett consequential arising from NHS spending by the UK Government is made available for the health service in Wales; and
d) work with the UK Government to understand best practice in cutting NHS waiting lists.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I'm very pleased to be able to open today's debate on NHS waiting lists in Wales and to move the motion in front of us in the name of my colleague, Darren Millar. This is, of course, a really important debate on an issue that touches every corner of Wales and affects all of our constituents, whom we are elected to represent. And I want to recognise first and foremost the incredible efforts of those working in our national health service in Wales and thank them for their commitment to public service and improving the health and well-being of people right across the country. We cannot though ignore the fact that the Welsh NHS is not in a good place after a quarter of a century of Labour mismanagement, and it is waiting lists that are the evidence of this mismanagement.
It must be acknowledged that there are more than 21,000 people waiting more than two years for treatment and let’s compare that to just a couple of hundred people in England, with a relatively much larger population as well. We know that the median waits for treatment are at 22 weeks, compared to just under 14 weeks in England. We have the highest patient pathway figures on record, with one in four people in Wales waiting on a patient pathway, putting even more strain on those working so hard on the front line. All of this is thanks to chronic underfunding and the ineffective running of our health service by a Labour Welsh Government in Cardiff.
Patients in my constituency and Members’ constituencies are languishing on those lengthy waiting lists that I’ve just outlined and they can’t always access GPs in the way that works best for them, or as we heard a few moments ago in a debate here in the Chamber, they can’t get much-needed NHS dental provision. People are genuinely suffering. And just imagine being on a waiting list for two years, perhaps in severe pain and in desperate need of surgery: it’s a traumatic experience and it’s unacceptable. For that to be more than 21,000 people in a country the size of Wales is frankly shameful.
I don’t like to make comparisons across borders, but I think we need to be careful to not allow ourselves to get used to this level of service and these waiting lists and just accept that this is just the way that it is. It’s been this way for too long in Wales, but it does not have to continue and does not have to be this way forever. We must again recognise that it must be at times an incredibly difficult work environment for NHS staff to be in, whether it’s doctors, nurses, healthcare support workers or allied health professionals, and many others who are working hard and doing their best under incredible strain, thanks to the lack of investment and strategic thinking from Cardiff Labour.
There are some solutions to this Labour-made crisis, and I’m pleased that we’ve been able to outline those in our motion here today. First and foremost, fundamental to all this, is that the Welsh Government must ensure that the full Barnett consequentials, the money that comes from the UK Government, that money is made available for the health service in Wales. Let’s not forget, Welsh Government, you receive £1.20 for every £1 spent on public services in England. Yet the same Welsh Government chooses to not spend that full amount on our stretched NHS. Investing in these services properly would, for example, enable the NHS to invest in new technology, in new, more efficient ways of delivering services, and accelerate the phasing out of outdated technology, such as fax machines, which surely have no place in a modern health service.
Welsh Government Ministers should also bring forward a substantial workforce plan, so that we can have a health service fit for the modern age and, importantly, include a tuition fee refund for healthcare workers that stay in Wales for five years after their studies. This would be a great incentive to make sure we retain that skill and talent here in Wales. That workforce plan should have an emphasis on training and retaining quality healthcare professionals. As it stands, as we heard in the debate just last week, the Welsh Government are cutting the number of health training positions, and have not even been able to fill the reduced number of places that are on offer.
So, in summary, we cannot avoid the fact that the NHS in Wales has been run separately from other parts of the UK since 1999, when devolution began. Labour have run the Welsh Government for all that time, and things seem to be getting worse than ever. This simply is not good enough for people in Wales, and for those working so hard in our health service. They all deserve better and, Government, your politicians in this place must deliver on this. I’d encourage all Senedd Members to back the Welsh Conservative motion and back a national health service that is truly fit for 2024 and beyond. Diolch yn fawr iawn.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o allu agor y ddadl heddiw ar restrau aros y GIG yng Nghymru a chyflwyno'r cynnig o'n blaenau yn enw fy nghyd-Aelod, Darren Millar. Mae hon, wrth gwrs, yn ddadl bwysig iawn ar fater sy'n effeithio ar bob cwr o Gymru ac yn effeithio ar ein holl etholwyr y cawsom ein hethol i'w cynrychioli. Ac yn bennaf oll hoffwn gydnabod ymdrechion anhygoel y rhai sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru a diolch iddynt am eu hymroddiad i wasanaeth cyhoeddus a gwella iechyd a llesiant pobl ledled y wlad. Ond ni allwn anwybyddu'r ffaith nad yw GIG Cymru mewn lle da ar ôl chwarter canrif o gamreolaeth Lafur, a rhestrau aros yw'r dystiolaeth o'r gamreolaeth hon.
Rhaid cydnabod bod mwy na 21,000 o bobl yn aros mwy na dwy flynedd am driniaeth a gadewch inni gymharu hynny â dim ond ychydig gannoedd o bobl yn Lloegr, gyda phoblogaeth gymharol lawer mwy hefyd. Rydym yn gwybod bod yr amser aros canolrifol yn 22 wythnos, o'i gymharu ag ychydig llai na 14 wythnos yn Lloegr. Mae gennym y ffigurau uchaf erioed o lwybrau gofal i gleifion, gydag un o bob pedwar o bobl yng Nghymru yn aros ar lwybr gofal, gan roi hyd yn oed mwy o straen ar y rhai sy'n gweithio mor galed ar y rheng flaen. Mae hyn i gyd o ganlyniad i danariannu cronig, a'r ffaith bod Llywodraeth Lafur Cymru yng Nghaerdydd wedi bod yn rhedeg ein gwasanaeth iechyd yn aneffeithiol.
Mae cleifion yn fy etholaeth i ac etholaethau'r Aelodau yn dihoeni ar y rhestrau aros hir a nodais ac ni allant gael mynediad bob amser at feddygon teulu yn y ffordd sy'n gweithio orau iddynt, neu fel y clywsom ychydig funudau yn ôl mewn dadl yma yn y Siambr, ni allant gael mynediad at ddarpariaeth ddeintyddol y GIG y maent ei hangen yn fawr. Mae pobl yn dioddef go iawn. A dychmygwch fod ar restr aros am ddwy flynedd, mewn poen difrifol efallai ac mewn angen dybryd am lawdriniaeth: mae'n brofiad trawmatig ac mae'n annerbyniol. Mae'r ffaith bod mwy na 21,000 o bobl yn y sefyllfa honno mewn gwlad o faint Cymru yn gywilyddus a dweud y gwir.
Nid wyf yn hoffi gwneud cymariaethau ar draws ffiniau, ond rwy'n credu bod angen inni fod yn ofalus i beidio â gadael i'n hunain ddod i arfer â'r lefel hon o wasanaeth a'r rhestrau aros hyn a derbyn y sefyllfa yr ydym ynddi. Rydym wedi bod yn y sefyllfa hon ers gormod o amser yng Nghymru, ond nid oes rhaid i bethau barhau ac nid oes rhaid inni fod yn y sefyllfa hon am byth. Rhaid inni gydnabod unwaith eto ei fod yn amgylchedd gwaith hynod o anodd i staff y GIG fod ynddo, boed yn feddygon, nyrsys, gweithwyr cymorth gofal iechyd neu weithwyr proffesiynol perthynol i iechyd, a llawer o rai eraill sy'n gweithio'n galed ac yn gwneud eu gorau o dan straen anhygoel, diolch i ddiffyg buddsoddiad a meddwl strategol gan y Blaid Lafur yng Nghaerdydd.
Mae yna rai atebion i'r argyfwng Llafur hwn, ac rwy'n falch ein bod wedi gallu amlinellu'r rheini yn ein cynnig yma heddiw. Yn gyntaf oll, yn sylfaenol i hyn i gyd, mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru sicrhau bod y symiau canlyniadol Barnett llawn, yr arian a ddaw gan Lywodraeth y DU, ar gael i'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Gadewch inni gofio, Lywodraeth Cymru, eich bod chi'n cael £1.20 am bob £1 sy'n cael ei wario ar wasanaethau cyhoeddus yn Lloegr. Ac eto mae'r un Lywodraeth yng Nghymru yn dewis peidio â gwario'r swm llawn hwnnw ar ein GIG, sydd o dan bwysau eithriadol. Byddai buddsoddi yn y gwasanaethau hyn yn briodol, er enghraifft, yn galluogi'r GIG i fuddsoddi mewn technoleg newydd, mewn ffyrdd newydd mwy effeithlon o ddarparu gwasanaethau, a chyflymu'r broses o gael gwared ar dechnoleg hen ffasiwn, fel peiriannau ffacs, nad oes lle iddynt mewn gwasanaeth iechyd modern.
Hefyd, dylai Gweinidogion Llywodraeth Cymru gyflwyno cynllun gweithlu sylweddol, fel y gallwn gael gwasanaeth iechyd sy'n addas ar gyfer yr oes fodern, ac yn bwysig, dylai gynnwys ad-daliad ffioedd dysgu i weithwyr gofal iechyd sy'n aros yng Nghymru am bum mlynedd ar ôl eu hastudiaethau. Byddai hyn yn gymhelliant gwych i sicrhau ein bod yn cadw'r ddawn a'r sgiliau hynny yma yng Nghymru. Dylai'r cynllun gweithlu gynnwys pwyslais ar hyfforddi a chadw gweithwyr gofal iechyd proffesiynol o safon. Fel y mae, ac fel y clywsom yn y ddadl yr wythnos diwethaf, mae Llywodraeth Cymru yn cwtogi nifer y lleoliadau hyfforddi ym maes iechyd, ac nid ydynt wedi gallu llenwi'r nifer llai o leoedd sydd ar gael hyd yn oed.
Felly, i grynhoi, ni allwn osgoi'r ffaith bod y GIG yng Nghymru wedi cael ei redeg ar wahân i rannau eraill o'r DU ers 1999, pan ddechreuodd datganoli. Llafur sydd wedi bod wrth y llyw yn Llywodraeth Cymru drwy gydol y cyfnod hwnnw, ac mae'n ymddangos bod pethau'n waeth nag erioed. Nid yw hyn yn ddigon da i bobl Cymru, nac i'r rhai sy'n gweithio mor galed yn ein gwasanaeth iechyd. Maent oll yn haeddu gwell, a Lywodraeth, mae'n rhaid i'ch gwleidyddion yn y lle hwn gyflawni hyn. Hoffwn annog holl Aelodau'r Senedd i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig a chefnogi gwasanaeth iechyd gwladol sy'n wirioneddol addas ar gyfer 2024 a thu hwnt. Diolch yn fawr iawn.
Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Galwaf ar Mabon ap Gwynfor i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan.
I have selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Mabon ap Gwynfor to move amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan.
Gwelliant 1—Heledd Fychan
Dileu'r popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn nodi methiant y Prif Weinidog i gyflawni ei amcan ei hun o ddod â rhestrau aros i lawr yng Nghymru.
Yn gresynu yng Nghymru
a) bod nifer yr arosiadau dwy flynedd am driniaeth wedi cynyddu i 21,290;
b) bod arosiadau canolrifol 22 wythnos am driniaeth y GIG;
c) bod nifer y llwybrau cleifion wedi cynyddu eto i 775,031, y ffigur uchaf a gofnodwyd; a
d) nad yw ambiwlans yn cyrraedd o fewn wyth munud ar gyfer 54.2 y cant o alwadau ambiwlans coch.
Yn gresynu:
a) bod cynlluniau gwariant Plaid Geidwadol y DU a Phlaid Lafur y DU yn awgrymu toriadau mewn termau real i feysydd heb eu clustnodi yng nghyllideb Cymru a fydd yn gwaethygu'r pwysau ar y GIG; a
b) bod Plaid Geidwadol y DU a Phlaid Lafur y DU yn agor y drws i ddarparwyr preifat elwa ar y GIG.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru:
a) i ddechrau dileu hen dechnolegau'r GIG;
b) i gyflwyno cynllun gweithlu sylweddol gydag ad-daliad ffioedd dysgu i weithwyr gofal iechyd sy'n aros yng Nghymru am bum mlynedd ar ôl eu hastudiaethau;
c) i ddiogelu'r GIG fel sefydliad cwbl gyhoeddus sydd am ddim pryd a lle bynnag y bo’i angen; a
d) i wneud cais ffurfiol i Lywodraeth nesaf y DU ddod â fformiwla annheg Barnett i ben i sicrhau cyllid teg i Gymru a fydd yn galluogi buddsoddi yng ngweithlu'r GIG a recriwtio 500 o feddygon teulu.
Yn galw ar Lywodraeth y DU i ddod â fformiwla annheg Barnett i ben, ac ariannu Cymru yn ôl yr angen, er mwyn buddsoddi'n briodol yn yr holl feysydd cyllideb yng Nghymru, gan gynnwys iechyd a gofal cymdeithasol.
Amendment 1—Heledd Fychan
Delete all after point 1 and replace with:
Notes the First Minister’s failure to achieve his own objective of bringing waiting lists down in Wales.
Regrets that in Wales:
a) two-year waits for treatment have increased to 21,290;
b) median waits for NHS treatment are 22 weeks;
c) the number of patient pathways has increased again to 775,031, the highest figure on record; and
d) 54.2 per cent of red ambulance calls don’t arrive within eight minutes.
Regrets that:
a) the spending plans of both the UK Conservative and UK Labour parties imply real-term cuts to non-ringfenced areas of the Welsh budget which will exacerbate pressures on the NHS; and
b) both the UK Conservative and UK Labour parties are opening the door for private providers to profit from the NHS.
Calls on the Welsh Government to:
a) begin the phasing out of outdated NHS technologies;
b) bring forward a substantial workforce plan with a tuition fee refund for healthcare workers that stay in Wales for five years after their studies;
c) defend the NHS as a fully public institution that is free at the point of need; and
d) make a formal request to the next UK Government to bring the unfair Barnett formula to an end to ensure fair funding for Wales that will enable investment in our NHS workforce and recruiting 500 GPs.
Calls on the UK Government to bring the unfair Barnett formula to an end, and fund Wales according to need, in order to properly invest in all budget areas in Wales, including health and social care.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Yn gynharach eleni, wrth gwrs, fe wnaethon ni nodi 75 mlwyddiant ein gwasanaeth iechyd cenedlaethol, llwyddiant sosio-wleidyddol mwyaf yr ugeinfed ganrif ac un sydd wedi ei wreiddio yma yng Nghymru. Ond yn dilyn 25 mlynedd o gamreoli gan y Blaid Lafur a 14 mlynedd o lymder Torïaidd, mae'r NHS yn wynebu argyfwng, ac heb driniaeth brys, yna mae'n anodd gweld sut gall yr NHS barhau am 75 mlynedd arall. Mae etholwyr yn galw allan am wleidyddion i ddelio â hwn gyda'r difrifoldeb, y gonestrwydd a'r brys y mae'n ei deilyngu, ond yn anffodus dydy'r pleidiau Llundeinig ddim yn cynnig hyn iddyn nhw. Mae'r syniad bod Llywodraeth Geidwadol y Deyrnas Gyfunol wedi bod yn baragon o arfer da wrth reoli'r NHS, fel sy'n cael ei awgrymu yn y cynnig gwreiddiol, mor chwerthinllyd ag ydyw yn sarhaus.
Thank you very much, Dirprwy Lwydd. Earlier this year, of course, we marked 75 years since the establishment of our national health service, the greatest sociopolitical success of the twentieth century and one that is rooted here in Wales. But following 25 years of mismanagement by the Labour Party and 14 years of Tory austerity, the NHS is facing a crisis, and without urgent treatment, it's difficult to see how the NHS can survive for another 75 years. Constituents are crying out for politicians to deal with this with the gravity, honesty and urgency that it deserves, but unfortunately the London-based parties aren't offering them this. The idea that the Conservative UK Government has been a paragon of good practice in managing the NHS, as is suggested in the original motion, is as risible as it is insulting.
With their disastrous hard Brexit that sent drug prices soaring, a cruel migration policy that's compounded workforce pressures, squandering billions on defective, crony-supplied PPE, a prolonged real-terms erosion in NHS pay and 14 years of austerity that has created health inequalities that cost the Welsh NHS £322 million each year, surely the Conservatives can't be trusted with the NHS.
But the UK Labour Party that is coasting to victory by default is not only utterly bereft of a progressive vision for renewing the NHS, it's pursuing an agenda that will rub yet more salt into the wounds. By embracing Tory-designed fiscal rules, they are setting a course for yet more painful cuts in public spending, which the Wales Governance Centre has estimated will hit Wales to the tune of £248 million through the next financial year, and £683 million by 2028-29. They also clearly have no qualms about opening the door for private providers to profit from our health system. It is a changed party indeed, one that has sadly turned its back for good on the proud legacy of Nye Bevan.
And here in Wales, we have known for some time that Labour does not have the answers to the NHS's woes. Upon taking office, the First Minister made it his top priority to reduce waiting lists, but with one in five of the Welsh population now on waiting lists—a record high—he has failed at the first time of asking. In so doing, rather than turning the page on over a quarter of a century of failing standards under his party's watch, he is simply following Labour's well-trodden path of managed decline.
We'd be far more sympathetic to the Labour Party in Wales if it wasn't for their chronic aversion to being held accountable for responsibilities they have held over health since the dawn of devolution. We've seen the very worst excesses of this trait throughout this election campaign. The fact that reducing NHS waiting times is one of Labour's six general election pledges for Wales is a damning indictment of a party whose wilful myopia on their record in Government borders on electoral gaslighting. We've also seen an abundance of campaign material claiming that Welsh Labour will drive forward digitalisation in our NHS, when we know that hospitals across Wales remain lumbered with outdated technologies such as fax machines. They also continue to resist the resounding case for holding a fully independent COVID inquiry for Wales.
While the Westminster parties peddle quick-fixes and duck responsibility, therefore, Plaid Cymru is the only party that has the serious solutions to restore the NHS to where it should be. Firstly, this means scrapping the unfair Barnett formula that is unsuited to our needs. The formula was designed as a stopgap solution 40 years ago, an outdated sticking plaster that is stretched to breaking point after austerity and the pandemic. The fight for economic fairness that is the centrepiece of our election campaign is essential to securing a sustainable future for the NHS. This includes rebuilding the shattered bonds of community-based healthcare by recruiting an additional 500 GPs; uplifting the real living wage by £1 an hour for social care workers in Wales, taking us a step closer to a fully aligned workforce. We can also create a new cancer contract for Wales to guarantee timely provision of care at all times. Most importantly of all, we can ensure that the NHS is protected for future generations as it was always meant to be: a public institution that is free at the point of need and is never threatened by the spectre of privatisation. In this UK general election, voters deserve a party that unashamedly champions the NHS in all its glory. In Wales, Plaid Cymru is that party.
Gyda’u Brexit caled trychinebus a achosodd i brisiau cyffuriau godi i’r entrychion, polisi mudo creulon sydd wedi gwaethygu'r pwysau ar y gweithlu, gwastraffu biliynau ar gyfarpar diogelu personol diffygiol a gyflenwyd gan eu ffrindiau, erydiad hirhoedlog mewn termau real cyflogau’r GIG a 14 mlynedd o gyni sydd wedi creu anghydraddoldebau iechyd sydd wedi costio £322 miliwn y flwyddyn i GIG Cymru, 'does bosibl y gellir ymddiried yn y Ceidwadwyr i ofalu am y GIG.
Ond nid oes gan Blaid Lafur y DU, sy'n hwylio tuag at fuddugoliaeth ddiofyn, unrhyw fath o weledigaeth flaengar ar gyfer adnewyddu'r GIG, ac mae'n dilyn agenda a fydd yn rhoi mwy fyth o halen ar y briw. Drwy barhau â rheolau cyllidol a luniwyd gan y Torïaid, maent yn gosod trywydd ar gyfer toriadau mwy poenus fyth mewn gwariant cyhoeddus, y mae Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi amcangyfrif y byddant yn cael effaith o £248 miliwn ar Gymru drwy gydol y flwyddyn ariannol nesaf, a £683 miliwn erbyn 2028-29. Mae'n amlwg hefyd nad oes ganddynt unrhyw broblem gydag agor y drws i ddarparwyr preifat elwa o'n system iechyd. Mae’n blaid sydd wedi newid yn wir, un sydd wedi troi ei chefn am byth ar waddol balch Nye Bevan.
Ac yma yng Nghymru, rydym wedi gwybod ers tro nad oes gan Lafur yr atebion i broblemau'r GIG. Ar ôl dechrau yn ei swydd, nododd y Prif Weinidog ei bod yn brif flaenoriaeth ganddo i leihau rhestrau aros, ond gydag un o bob pump o boblogaeth Cymru bellach ar restrau aros—y lefel uchaf erioed—mae wedi methu ar y cam cyntaf. Wrth wneud hynny, yn hytrach na throi'r ddalen ar dros chwarter canrif o safonau'n gostwng o dan reolaeth ei blaid, mae'n dilyn hen lwybr cyfarwydd Llafur o ddirywiad wedi'i reoli.
Byddem yn cydymdeimlo llawer mwy â’r Blaid Lafur yng Nghymru oni bai am eu gwrthwynebiad llwyr i fod yn atebol am y cyfrifoldebau sydd ganddynt dros iechyd ers dechrau datganoli. Rydym wedi gweld y nodwedd hon ar ei gwaethaf drwy gydol yr ymgyrch etholiadol hon. Mae’r ffaith bod lleihau amseroedd aros y GIG yn un o chwe addewid Llafur i Gymru ar gyfer yr etholiad cyffredinol yn feirniadaeth hallt o blaid y mae ei myopia bwriadol ar eu cyflawniad mewn Llywodraeth yn ymylu ar ddibwyllo etholiadol. Rydym hefyd wedi gweld toreth o ddeunydd ymgyrchu yn honni y bydd Llafur Cymru yn bwrw ymlaen â digidoleiddio yn ein GIG, pan wyddom fod ysbytai ledled Cymru yn parhau i wegian dan faich technolegau hen ffasiwn megis peiriannau ffacs. Maent hefyd yn parhau i wrthsefyll yr achos cryf dros gynnal ymchwiliad COVID cwbl annibynnol i Gymru.
Tra bo pleidiau San Steffan yn pedlera atebion cyflym ac yn osgoi cyfrifoldeb, Plaid Cymru, felly, yw’r unig blaid sydd â’r atebion difrifol i adfer y GIG i ble y dylai fod. Yn gyntaf, mae hyn yn golygu cael gwared ar fformiwla annheg Barnett sy’n anaddas i’n hanghenion. Lluniwyd y fformiwla fel ateb dros dro 40 mlynedd yn ôl, plastr sydd wedi dyddio ac wedi'i dynnu hyd at dorbwynt ar ôl cyni a'r pandemig. Mae’r frwydr dros degwch economaidd sy’n ganolog i’n hymgyrch etholiadol yn hanfodol i sicrhau dyfodol cynaliadwy i’r GIG. Mae hyn yn cynnwys ailadeiladu clymau yfflon gofal iechyd yn y gymuned drwy recriwtio 500 o feddygon teulu ychwanegol; codi’r cyflog byw gwirioneddol £1 yr awr i weithwyr gofal cymdeithasol yng Nghymru, gan fynd â ni gam yn nes at weithlu sydd wedi’i alinio’n llawn. Hefyd, gallwn greu contract canser newydd i Gymru i warantu darpariaeth gofal amserol bob amser. Yn bwysicaf oll, gallwn sicrhau bod y GIG yn cael ei ddiogelu ar gyfer cenedlaethau’r dyfodol fel y bwriadwyd: yn sefydliad cyhoeddus sydd am ddim lle bynnag y bo'i angen ac nad yw byth yn cael ei fygwth gan fwgan preifateiddio. Yn yr etholiad cyffredinol hwn, mae pleidleiswyr yn haeddu plaid sy’n mynd ati'n ddiedifar i hyrwyddo’r GIG yn ei holl ogoniant. Yng Nghymru, Plaid Cymru yw’r blaid honno.
It's a pleasure to take part in this debate this afternoon, although the subject is less than pleasurable, namely the Welsh Government's abject failure to address waiting times in the Welsh NHS.
When I retired as an orthopaedic consultant, I had not had much of a waiting list. In fact, I demanded that the hospital managers allowed me to see elderly patients privately, free of charge, to ensure that they were not forced to suffer in pain. So, it saddens me to see just how bad things have become. We have the worst waiting times in the UK; tens of thousands of people are forced to wait years for treatment. Even if we were to ignore the humanity of it all, ignore the fact that we're forcing people to live with debilitating pain, forcing them to suffer, it makes no sense from a purely economic point of view: the loss of productivity and impact on our GDP is astronomical. It is little wonder that Wales, in addition to having the worst waiting times, also is the worst performing economy in the UK. But we can't ignore the suffering. At least, I can't.
It sickens me that the NHS, which I spent my career working in, has deteriorated to such a degree, despite the herculean efforts of our dedicated front-line staff. Thanks to the leadership of the NHS from Welsh Government Ministers to local health board managers, our health services, they all have failed their populations. Nearly one in four of the Welsh population is on a waiting list. We are failing on every conceivable metric, from cancer survival rates to emergency care and everything in between, all because the Welsh Labour-run Government has failed to plan for the past quarter of a century.
They cut tens of thousands of beds, closed hospitals and failed to train, recruit or retain staff across a whole range of disciplines. We don't have enough nurses to provide safe care for patients. We don't have enough GPs to ensure that patients are not waiting months for an appointment and we don't have a suitable infrastructure to meet the demands placed upon a modern healthcare system.
We have surgeons and consultants unable to treat patients because we don't have the theatre capacity. This is one of the most acute symptoms of the rot that the lack of leadership has allowed to set in. We have recruited more specialist consultants and surgeons without a thought given to where these people will actually treat the patients. We did not increase surgical capacity, beds or recruit additional nurses. No, the Government patted itself on the back and told the public, 'Look, we recruited more doctors in our NHS.' It is the disjointed thinking that has brought our NHS to its knees, demoralised its staff and left patients to go blind, lose their hearing and even lose their lives, because they were not treated in time.
It is the twenty-first century; we live in an age of robots and artificial intelligence, yet, as said earlier, our NHS is still using fax machines. Our NHS is being failed by its leaders and I urge the Government to bring forward a detailed integrated plan to tackle waiting times in the short, medium and long term. I hope Members support our motion today. Diolch yn fawr.
Mae’n bleser cymryd rhan yn y ddadl hon y prynhawn yma, er nad yw'r pwnc yn bleserus, sef methiant enbyd Llywodraeth Cymru i fynd i’r afael ag amseroedd aros yn GIG Cymru.
Pan ymddeolais fel meddyg ymgynghorol orthopedig, ni fu gennyf fawr o restr aros. A dweud y gwir, mynnais fod rheolwyr yr ysbyty yn caniatáu imi weld cleifion oedrannus yn breifat, yn rhad ac am ddim, er mwyn sicrhau nad oeddent yn cael eu gorfodi i ddioddef mewn poen. Felly, rwy'n digalonni wrth weld pa mor ddrwg yw pethau bellach. Gennym ni y mae'r amseroedd aros gwaethaf yn y DU; mae degau o filoedd o bobl yn cael eu gorfodi i aros blynyddoedd am driniaeth. Hyd yn oed pe baem yn anwybyddu dynoldeb y peth, yn anwybyddu'r ffaith ein bod yn gorfodi pobl i fyw gyda phoen gwanychol, yn eu gorfodi i ddioddef, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr o safbwynt economaidd pur: mae'r cynhyrchiant a gollir a'r effaith ar ein cynnyrch domestig gros yn aruthrol. Nid yw’n syndod mai Cymru yw’r economi sy’n perfformio waethaf yn y DU yn ogystal â'r wlad sydd â'r amseroedd aros gwaethaf. Ond ni allwn anwybyddu'r dioddefaint. Ni allaf i, yn sicr.
Rwy'n ffieiddio at y ffaith bod y GIG, y treuliais fy ngyrfa yn gweithio ynddo, wedi dirywio i'r fath raddau, er gwaethaf ymdrechion aruthrol ein staff ymroddedig ar y rheng flaen. Diolch i arweinyddiaeth y GIG, o Weinidogion Llywodraeth Cymru i reolwyr byrddau iechyd lleol, ein gwasanaethau iechyd, mae pob un ohonynt wedi methu ar ran eu poblogaethau. Mae bron i un o bob pedwar o boblogaeth Cymru ar restr aros. Rydym yn methu yn ôl pob metrig posibl, o gyfraddau goroesi canser i ofal brys a phopeth yn y canol, gan fod Llywodraeth Lafur Cymru wedi methu cynllunio dros y chwarter canrif ddiwethaf.
Fe wnaethant dorri degau o filoedd o welyau, cau ysbytai a methu hyfforddi, recriwtio na chadw staff ar draws ystod eang o ddisgyblaethau. Nid oes gennym ddigon o nyrsys i ddarparu gofal diogel i gleifion. Nid oes gennym ddigon o feddygon teulu i sicrhau nad yw cleifion yn aros am fisoedd am apwyntiad ac nid oes gennym seilwaith addas i fodloni'r galwadau ar system ofal iechyd fodern.
Mae gennym lawfeddygon a meddygon ymgynghorol nad ydynt yn gallu trin cleifion gan nad oes gennym gapasiti theatr. Dyma un o'r symptomau mwyaf difrifol o'r pydredd y mae'r diffyg arweinyddiaeth wedi'i ganiatáu. Rydym wedi recriwtio mwy o feddygon ymgynghorol a llawfeddygon arbenigol heb feddwl am ble fydd y bobl hyn yn trin y cleifion. Ni wnaethom gynyddu capasiti llawfeddygol, gwelyau na recriwtio nyrsys ychwanegol. Na, canmolodd y Llywodraeth ei hun, a dweud wrth y cyhoedd, 'Edrychwch, fe wnaethom recriwtio mwy o feddygon yn ein GIG.' Y meddylfryd datgysylltiedig hwn sydd wedi dod â’n GIG i’w liniau, wedi lladd ysbryd ei staff ac wedi gadael i gleifion fynd yn ddall, colli eu clyw a cholli eu bywydau hyd yn oed am na chawsant eu trin mewn pryd.
Dyma'r unfed ganrif ar hugain; rydym yn byw mewn oes o robotiaid a deallusrwydd artiffisial, ond eto, fel y dywedwyd yn gynharach, mae ein GIG yn dal i ddefnyddio peiriannau ffacs. Mae ein harweinwyr yn gwneud cam â'n GIG, ac rwy'n annog y Llywodraeth i gyflwyno cynllun integredig manwl i fynd i’r afael ag amseroedd aros yn y tymor byr, canolig a hir. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau’n cefnogi ein cynnig heddiw. Diolch yn fawr.
The national health service is fantastic; we are so fortunate and we must not lose it. Our NHS actually offers incredible value for money, if you look at other healthcare systems across the world. However, our ability to properly invest in the NHS has been severely affected by 14 years of Tory misrule, including the devastating impact of a decade of Tory austerity and massive inflationary pressures impacting all public services. I remember NHS Wales being faced with a £20 million extra heating bill when energy prices increased, and that money had to be found within the service area.
Prior to 2010, under UK Labour, funding for the NHS rose in line with need with a 5.4 per cent uplift, and you could see the benefit. But in the decade up to the 2020 pandemic, under the Conservatives, this dropped significantly and included four years in which spending per head actually fell, causing stagnation. You could really see the impact starting to hit in 2013 and 2014, and life expectancy for women has started to reduce—it's started to decline. I recently saw a chart where the average height of children aged five years has actually started to reduce, which is really frightening.
You can't keep blaming the Ukraine war and COVID for the state of the economy. I remember, in 2010, George Osborne wanting to shrink public funding and Philip Hammond saying in 2017 that the belt had to be tightened further, although there were no holes left in the imaginary belt. I was a councillor wondering where on earth the next cut could come from, and for many years public services only had a 1 per cent uplift on annual pay rises, since 2013.
Across the UK, there needs to be a big uplift in NHS spending to increase productivity and reduce waiting lists. Capital funding to Wales has been restricted and so has borrowing, and this needs to change. Over the past decade, the UK had a lower level of capital investment in healthcare compared with the EU14 countries. If it had matched them, the UK would have invested £33 billion more between 2010 and 2019, around 55 per cent higher than actual investment during that period. Despite these financial challenges, Wales invests 15 per cent more in health and social care than England. Earlier, it was mentioned that more funding is received in Wales, but more funding is actually spent on the NHS and social care; you can't separate them. Free prescriptions and free parking help many in Wales, including staff.
Social care services play a crucial role in care pathways, keeping people well for longer outside of hospital and enabling faster, safer discharges home. The sector plays a critical part in protecting NHS capacity and its ability to deliver high-quality, safe care. In 2024-25, Wales will increase funding for the NHS by more than 4 per cent, compared to less than 1 per cent in England. Unlike in England, the health budget is spent on health in Wales. There's no expensive internal market, no purchaser-provider split and no alphabet soup of organisations and bureaucrats diverting funding from front-line care.
Health boards are responsible for every aspect of people's care, from primary and community care to hospital and mental health care. It's neither fair nor accurate to compare waiting times between England and Wales in the way that this motion does. Data is collected, coded and reported differently between the two nations, meaning performance is not directly comparable. This motion also fails to take demographics into account. Wales generally has an older, more rural and less wealthy population. This impacts health outcomes and should be understood and accounted for.
NHS recruitment and retention is a priority, and I welcome that the Minister recently made a statement about offering flexibility to the workforce. When talking to nurses on the picket line, this was a huge issue. Job sharing, having childcare-friendly hours and set shifts were all raised as helpful possibilities. Investment in extra training places for recruitment is now being provided across north Wales at Wrexham University, Bangor—the north Wales medical school—and through Coleg Llandrillo.
The NHS is its workforce, and you cannot continuously criticise the NHS without harming and demoralising the workforce. I would like to pay tribute to all of those who work in it, thanking them for their hard work and dedication, and thank the NHS for being there for my family and friends, free at the point of use. Thank you.
Mae’r gwasanaeth iechyd gwladol yn wych; rydym mor ffodus, ac mae'n rhaid inni beidio â'i golli. Mae ein GIG yn cynnig gwerth anhygoel am arian mewn gwirionedd, os edrychwch ar systemau gofal iechyd eraill dros y byd. Fodd bynnag, mae ein gallu i fuddsoddi’n briodol yn y GIG wedi’i effeithio’n ddifrifol gan 14 mlynedd o gamreolaeth Dorïaidd, gan gynnwys effaith ddinistriol degawd o gyni Torïaidd a phwysau chwyddiant enfawr yn effeithio ar bob gwasanaeth cyhoeddus. Rwy’n cofio GIG Cymru yn wynebu bil gwresogi ychwanegol o £20 miliwn pan gododd prisiau ynni, a bu’n rhaid dod o hyd i’r arian hwnnw o fewn y gwasanaeth.
Cyn 2010, o dan Lafur y DU, cododd cyllid ar gyfer y GIG yn unol ag angen gyda chynnydd o 5.4 y cant, a gallech weld y budd. Ond yn y degawd hyd at bandemig 2020, o dan y Ceidwadwyr, gostyngodd hyn yn sylweddol, gan gynnwys pedair blynedd pan syrthiodd gwariant y pen, mewn gwirionedd, gan achosi marweidd-dra. Gallech weld yr effaith yn dechrau taro yn 2013 a 2014, ac mae disgwyliad oes i fenywod wedi dechrau cwympo—mae wedi dechrau gostwng. Gwelais siart yn ddiweddar lle mae taldra cyfartalog plant pum mlwydd oed wedi dechrau lleihau, sy’n wirioneddol frawychus.
Ni allwch barhau i feio rhyfel Wcráin a COVID am gyflwr yr economi. Yn 2010, rwy'n cofio bod George Osborne yn awyddus i leihau cyllid cyhoeddus a Philip Hammond yn dweud yn 2017 fod yn rhaid tynhau’r gwregys ymhellach, er nad oedd unrhyw dyllau ar ôl yn y gwregys dychmygol. Roeddwn yn gynghorydd yn meddwl tybed o ble ar y ddaear y gallai’r toriad nesaf ddod, ac am flynyddoedd lawer ers 2013, dim ond codiad o 1 y cant ar godiadau cyflog blynyddol a gafodd gwasanaethau cyhoeddus.
Ledled y DU, mae angen cynnydd sylweddol yn y gwariant ar y GIG i gynyddu cynhyrchiant a lleihau rhestrau aros. Mae cyllid cyfalaf i Gymru wedi’i gyfyngu a benthyca hefyd, ac mae angen i hyn newid. Dros y degawd diwethaf, roedd gan y DU lefel is o fuddsoddiad cyfalaf mewn gofal iechyd o gymharu â gwledydd yr UE14. Pe bai wedi cadw ar yr un lefel â nhw, byddai’r DU wedi buddsoddi £33 biliwn yn fwy rhwng 2010 a 2019, oddeutu 55 y cant yn uwch na’r buddsoddiad a wnaed yn ystod y cyfnod hwnnw. Er gwaethaf yr heriau ariannol hyn, mae Cymru yn buddsoddi 15 y cant yn fwy mewn iechyd a gofal cymdeithasol na Lloegr. Yn gynharach, dywedwyd bod mwy o gyllid yn cael ei dderbyn yng Nghymru, ond mae mwy o arian yn cael ei wario ar y GIG a gofal cymdeithasol; ni allwch eu gwahanu. Mae presgripsiynau am ddim a pharcio am ddim yn helpu llawer o bobl yng Nghymru, gan gynnwys staff.
Mae gwasanaethau gofal cymdeithasol yn chwarae rhan hanfodol mewn llwybrau gofal, gan gadw pobl yn iach am fwy o amser y tu allan i'r ysbyty a galluogi cleifion i gael eu rhyddhau adref yn gynt ac yn fwy diogel. Mae'r sector yn chwarae rhan allweddol wrth ddiogelu capasiti'r GIG a'i allu i ddarparu gofal diogel o ansawdd uchel. Yn 2024-25, bydd Cymru yn cynyddu cyllid ar gyfer y GIG fwy na 4 y cant, o gymharu â llai nag 1 y cant yn Lloegr. Yn wahanol i Loegr, caiff y gyllideb iechyd ei gwario ar iechyd yng Nghymru. Nid oes marchnad fewnol ddrud, dim rhaniad rhwng y prynwr a'r darparwr a dim cawl o sefydliadau a biwrocratiaid yn dargyfeirio cyllid o ofal y rheng flaen.
Mae byrddau iechyd yn gyfrifol am bob agwedd ar ofal pobl, o ofal sylfaenol a chymunedol i ofal ysbyty a gofal iechyd meddwl. Nid yw’n deg nac yn gywir cymharu amseroedd aros rhwng Cymru a Lloegr yn y ffordd y mae’r cynnig hwn yn ei wneud. Caiff data ei gasglu, ei godio a'i adrodd yn wahanol yn y ddwy wlad, sy'n golygu nad oes modd cymharu perfformiad yn uniongyrchol. Nid yw'r cynnig hwn ychwaith yn ystyried demograffeg. Ar y cyfan, mae gan Gymru boblogaeth hŷn, fwy gwledig a llai cyfoethog. Mae hyn yn effeithio ar ganlyniadau iechyd, a dylid deall hynny a rhoi cyfrif amdano.
Mae recriwtio a chadw staff yn y GIG yn flaenoriaeth, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog wedi gwneud datganiad yn ddiweddar ynglŷn â chynnig hyblygrwydd i’r gweithlu. Wrth siarad â nyrsys ar y llinell biced, roedd hon yn broblem enfawr. Codwyd trefniadau rhannu swyddi, oriau addas ar gyfer gofal plant a shifftiau rheolaidd fel posibiliadau defnyddiol. Mae buddsoddiad yn cael ei ddarparu bellach mewn lleoedd hyfforddi ychwanegol ar gyfer recriwtio ar draws y gogledd ym Mhrifysgol Wrecsam, Bangor—ysgol feddygol gogledd Cymru—a thrwy Goleg Llandrillo.
Y GIG yw ei weithlu, ac ni allwch feirniadu’r GIG yn barhaus heb niweidio a lladd ysbryd y gweithlu. Hoffwn dalu teyrnged i bawb sy’n gweithio ynddo, gan ddiolch iddynt am eu gwaith caled a’u hymroddiad, a diolch i’r GIG am fod yno i fy nheulu a fy ffrindiau, yn rhad ac am ddim lle bynnag y caiff ei ddefnyddio. Diolch.
I'm pleased to be participating in this debate today on a subject that impacts everyone in Wales, and that also is important to me personally, having worked in our NHS for 11 years—before being elected to the Senedd—within Betsi Cadwaladr University Health Board. I know first-hand the incredible work and dedication that staff in our NHS display every day, and I'm sure everyone in this Senedd is grateful for the work that they do. But they have been badly let down, as have the patients. And I must say that I was rather surprised to see the Welsh Labour Party advertising during the election campaign that the Welsh Government spends more per capita on health than in England—spending more for diminishing returns. I'm not sure that's something to boast about to potential voters. Please permit me to delve into these diminishing returns, if I may.
Every health board in Wales is in some form of enhanced monitoring or special measures. The target for cancer patients to start treatment has never been met, which means that, out of 33 similarly wealthy nations, Wales ranks thirty-second for survival rates from stomach cancer, and thirty-first for pancreatic and lung cancer. The 95 per cent target for patients waiting fewer than 26 weeks in Wales hasn't been met in a decade. The four-hour A&E wait target has never been met. Over 21,000 people are waiting more than two years for treatment, compared to 275 in England. It's a health service with the technology of a hermit kingdom, and we can't expect to run a twenty-first century health service on Windows XP and fax machines.
We hear the same excuses in the Chamber every week, pinning the blame for these failings on the UK Government, with the same tiresome cliched soundbites that read like placards from a protest scene in a Ken Loach film. People want to hear something of substance, not soundbites or whataboutery. Stubborn refusals to follow the example of the UK Government have led to Welsh people losing out. And as NHS England rolls out surgical hubs and diagnostic centres to ensure that backlogs don't accrue, the Welsh Government has refused to do the same here, which means we now have over 100,000 people waiting for trauma and orthopaedic treatment—over 60 per cent higher than pre-COVID levels.
Going back to funding, which I mentioned at the start of my contribution, Welsh Labour, the once party of Nye Bevan, are the only party in the UK to cut the budget of the NHS, and have done so several times. The cash-terms spending increase for health in Wales is close to 10 per cent less than the cash-terms increase in spending that the Conservative Party has invested in the NHS in England in 2010. On just about every metric, the Welsh NHS is underperforming. And this isn't about doing down Wales or blaming the hard-working individuals who work in our NHS; it's about holding the Welsh Government to account for this underperformance that they are responsible for.
Surveys show that Welsh people tend to agree. The British social attitudes survey this year found that only 21 per cent of people are satisfied with the NHS in Wales—the lowest in the UK. People deserve better than this. They shouldn't have to wait two years to start treatment. They should be able to call the emergency services and have an ambulance arrive within eight minutes. And perhaps the most shameful of all, they should not have to see the life expectancy of their fellow countrymen or women going down as it is. No amount of tinkering with buy-one-get-one-free offers, meal deals or any other absurd nanny statist overreach by the Welsh Government will reverse this. We need a health service that is properly resourced. That is what the Welsh Conservatives are calling for, and have consistently called for.
The figure that I'm sure everyone knows at this point is that, for every £1 spent on health in England, Wales receives £1.20 for health and social services. But the Welsh Government does not spend all this money on health. The Welsh Government can't find the funding for a new hospital in Denbighshire, but it can find £120 million for 36 new politicians in the Senedd and 20 mph.
In closing, the Welsh Conservatives have a clear plan for reversing the 25 years of managed decline of the NHS in Wales. We have consistently called for a commitment to spending the full Barnett consequentials for health on health. The Welsh Conservatives would also bring technology up to date, co-operate with the UK Government to pool best practice and services to bring down waiting lists UK-wide, and for social care to get the support it needs, so that those medically fit for discharge do not cause bottlenecks on hospital wards and take up valuable bed space. We'd also replicate the successful roll-out of surgical hubs and diagnostic centres, which have been successful at bringing waiting times down in England. Thank you very much.
Rwy’n falch o gymryd rhan yn y ddadl hon heddiw ar bwnc sy’n effeithio ar bawb yng Nghymru, ac mae hynny hefyd yn bwysig i mi yn bersonol, ar ôl gweithio yn ein GIG am 11 mlynedd—cyn cael fy ethol i’r Senedd—ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr. Rwy'n gwybod o fy mhrofiad fy hun am y gwaith anhygoel a’r ymroddiad y mae staff yn ein GIG yn ei ddangos bob dydd, ac rwy’n siŵr fod pawb yn y Senedd hon yn ddiolchgar am y gwaith a wnânt. Ond maent wedi cael cam, fel y mae'r cleifion. Ac mae'n rhaid imi ddweud fy mod wedi fy synnu braidd wrth weld Plaid Lafur Cymru yn hysbysebu yn ystod yr ymgyrch etholiadol fod Llywodraeth Cymru yn gwario mwy y pen ar iechyd na Lloegr—yn gwario mwy am enillion lleihaol. Nid wyf yn siŵr a yw hynny'n rhywbeth i frolio yn ei gylch i ddarpar bleidleiswyr. Caniatewch imi fanylu ar yr enillion lleihaol hyn, os caf.
Mae pob bwrdd iechyd yng Nghymru yn destun rhyw fath o fonitro uwch neu fesurau arbennig. Nid yw’r targed ar gyfer dechrau triniaeth cleifion canser erioed wedi’i gyflawni, sy’n golygu, o blith 33 o wledydd tebyg o ran cyfoeth, fod Cymru yn y deuddegfed safle ar hugain ar gyfer cyfraddau goroesi canser y stumog, ac yn unfed ar ddeg ar hugain ar gyfer canser y pancreas a chanser yr ysgyfaint. Nid yw'r targed o 95 y cant ar gyfer cleifion yn aros am lai na 26 wythnos yng Nghymru wedi'i gyflawni ers degawd. Nid yw'r targed amseroedd aros pedair awr ar gyfer adrannau damweiniau ac achosion brys erioed wedi'i gyflawni. Mae dros 21,000 o bobl yn aros mwy na dwy flynedd am driniaeth, o gymharu â 275 yn Lloegr. Mae’n wasanaeth iechyd gyda thechnoleg teyrnas feudwyol, ac ni allwn ddisgwyl rhedeg gwasanaeth iechyd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain ar Windows XP a pheiriannau ffacs.
Clywn yr un esgusodion yn y Siambr bob wythnos, yn rhoi’r bai am y methiannau hyn ar Lywodraeth y DU, gyda’r un hen ystrydebau sy'n swnio fel placardiau o olygfa brotest yn un o ffilmiau Ken Loach. Mae pobl yn dymuno clywed rhywbeth o sylwedd, nid ystrydebau na gwrthgyhuddiadau. Mae gwrthodiad ystyfnig i ddilyn esiampl Llywodraeth y DU wedi golygu bod Cymry ar eu colled. Ac wrth i GIG Lloegr gyflwyno hybiau llawfeddygol a chanolfannau diagnostig i sicrhau nad oes ôl-groniadau'n tyfu, mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod gwneud yr un peth yma, sy'n golygu bod gennym bellach dros 100,000 o bobl yn aros am driniaeth trawma ac orthopedeg—dros 60 y cant yn uwch na'r lefelau cyn COVID.
Gan fynd yn ôl at gyllid, y soniais amdano ar ddechrau fy nghyfraniad, Llafur Cymru, plaid Nye Bevan gynt, yw’r unig blaid yn y DU i dorri cyllideb y GIG, ac maent wedi gwneud hynny sawl gwaith. Mae’r cynnydd mewn gwariant mewn termau arian parod ar gyfer iechyd yng Nghymru bron i 10 y cant yn llai na’r cynnydd mewn gwariant mewn termau arian parod y gwnaeth y Blaid Geidwadol ei fuddsoddi yn y GIG yn Lloegr yn 2010. Ar bron bob metrig, mae GIG Cymru yn tangyflawni. Ac nid lladd ar Gymru na rhoi’r bai ar weithwyr diwyd ein GIG mo hyn; mae'n ymwneud â dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif am y tangyflawniad y maent yn gyfrifol amdano.
Mae arolygon yn dangos bod y Cymry'n tueddu i gytuno. Canfu arolwg eleni o agweddau cymdeithasol Prydain mai dim ond 21 y cant o bobl sy’n fodlon ar y GIG yng Nghymru—y lefel isaf yn y DU. Mae pobl yn haeddu gwell na hyn. Ni ddylent orfod aros dwy flynedd i ddechrau eu triniaeth. Dylent allu ffonio'r gwasanaethau brys a chael ambiwlans yn cyrraedd o fewn wyth munud. Ac yn fwyaf cywilyddus oll efallai, ni ddylent orfod gweld disgwyliad oes eu cyd-Gymry yn gostwng fel y mae. Ni fydd unrhyw dincera gyda chynigion prynu un a chael un am ddim, bargeinion prydau bwyd nac unrhyw orymestyn hurt arall gan wladwriaeth faldodus Llywodraeth Cymru yn gwrthdroi hyn. Mae arnom angen gwasanaeth iechyd sy'n ei ariannu'n briodol. Dyna mae’r Ceidwadwyr Cymreig yn galw amdano, ac wedi galw amdano’n gyson.
Y ffigur rwy'n siŵr fod pawb yn ymwybodol ohono bellach yw, am bob £1 a werir ar iechyd yn Lloegr, mae Cymru'n cael £1.20 ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. Ond nid yw Llywodraeth Cymru yn gwario’r holl arian hwn ar iechyd. Ni all Llywodraeth Cymru ddod o hyd i'r cyllid ar gyfer ysbyty newydd yn sir Ddinbych, ond gall ddod o hyd i £120 miliwn ar gyfer 36 o wleidyddion newydd yn y Senedd a'r terfyn 20 mya.
I gloi, mae gan y Ceidwadwyr Cymreig gynllun clir ar gyfer gwrthdroi’r 25 mlynedd o ddirywiad wedi'i reoli yn y GIG yng Nghymru. Rydym wedi galw’n gyson am ymrwymiad i wario'r holl gyllid canlyniadol Barnett ar gyfer iechyd ar iechyd. Byddai’r Ceidwadwyr Cymreig hefyd yn diweddaru technoleg, yn cydweithio â Llywodraeth y DU i rannu arferion gorau a gwasanaethau er mwyn lleihau rhestrau aros ledled y DU, ac i ofal cymdeithasol gael y cymorth sydd ei angen arno, fel nad yw'r rheini sy’n ffit yn feddygol i gael eu rhyddhau yn llenwi wardiau ysbytai ac yn defnyddio gwelyau gwerthfawr. Byddem hefyd yn efelychu'r broses lwyddiannus o gyflwyno hybiau llawfeddygol a chanolfannau diagnostig, sydd wedi gostwng amseroedd aros yn Lloegr. Diolch yn fawr iawn.
We talk a lot in this Chamber about NHS waiting times, and how they're the worst of all the UK nations. I feel, however, that the waiting times are just the tip of the iceberg, and are actually the manifestation of many endemic faults in the Welsh NHS. I believe that, ultimately, most of the problems in the NHS in Wales are the result of the failure of Welsh Labour policy in other areas, in particular education, and the fact that, despite what Labour Cabinet Secretaries keep saying, policy and policy directions are not working in synergy.
Since being elected I've spoken with many NHS departments, cancer trusts, charities, hospices, and there's one prevailing issue: the lack of qualified staff in areas of diagnostics. As the Cabinet Secretary will know, there's a record shortage of physicists, who are needed in radiation oncology, which has a massive impact on the speed of diagnosis, and there are also record shortages of workers in clinical engineering, who use medical technology to optimise healthcare delivery design and develop and maintain medical equipment used to diagnose illness and to treat patients.
Yet how does the Welsh Government respond to this? They get rid of the triple science award, which is only going to intensify shortages in these areas for years to come. Getting rid of the triple science award is an absolutely ludicrous idea that has been condemned by so many scientific bodies, and it is the Welsh NHS who are going to feel the brunt of this. That is so frustrating, Dirprwy Lywydd.
Rydym yn sôn cryn dipyn yn y Siambr hon am amseroedd aros y GIG, a sut maent yn waeth nag unrhyw wlad arall yn y DU. Fodd bynnag, rwy'n teimlo mai dim ond brig y mynydd iâ yw’r amseroedd aros, a’u bod mewn gwirionedd yn ganlyniad i lawer o ddiffygion endemig yn y GIG yng Nghymru. Yn y pen draw, rwy'n credu bod y rhan fwyaf o’r problemau yn y GIG yng Nghymru yn ganlyniad i fethiant polisi Llafur Cymru mewn meysydd eraill, yn enwedig addysg, a’r ffaith nad yw polisi a chyfeiriad polisi yn gweithio mewn synergedd er gwaethaf yr hyn y mae Ysgrifenyddion Cabinet Llafur yn ei ddweud o hyd.
Ers cael fy ethol, rwyf wedi siarad â llawer o adrannau'r GIG, ymddiriedolaethau canser, elusennau, hosbisau, ac mae un mater codi dro ar ôl tro: prinder staff cymwys yn y meysydd diagnosteg. Fel y gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, mae prinder mwy nag erioed o ffisegwyr, y mae eu hangen ym maes oncoleg ymbelydredd, sy'n cael effaith aruthrol ar gyflymder diagnosis, ac mae prinder mwy nag erioed o weithwyr mewn peirianneg glinigol, sy'n defnyddio technoleg feddygol i optimeiddio'r gwaith o lunio darpariaeth gofal iechyd a datblygu a chynnal yr offer meddygol a ddefnyddir i wneud diagnosis o salwch ac i drin cleifion.
Ond sut mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i hyn? Maent yn cael gwared ar y dyfarniad gwyddoniaeth triphlyg, sydd ond yn mynd i waethygu prinder yn y meysydd hyn am flynyddoedd i ddod. Mae cael gwared ar y dyfarniad gwyddoniaeth triphlyg yn syniad hollol hurt sydd wedi’i gondemnio gan lawer iawn o gyrff gwyddonol, a GIG Cymru sy’n mynd i deimlo’r effaith fwyaf yn sgil hyn. Mae hynny mor rhwystredig, Ddirprwy Lywydd.
Joel, will you take the intervention?
Joel, a wnewch chi dderbyn yr ymyriad?
I did the equivalent of triple science, which was GCE chemistry, physics and biology. Did you?
Fe wneuthum i'r hyn sy'n cyfateb i wyddoniaeth driphlyg, sef TAG cemeg, ffiseg a bioleg. A wnaethoch chi?
Can you repeat that, sorry? I only heard you when the mike came on.
Mae'n ddrwg gennyf, a wnewch chi ailadrodd hynny? Ni wneuthum eich clywed tan i'r meicroffon agor.
I did the triple science, as it was then, which was GCE chemistry, physics and biology. Did you?
Fe wneuthum wyddoniaeth driphlyg, fel yr oedd bryd hynny, sef TAG cemeg, ffiseg a bioleg. A wnaethoch chi?
Actually, I was advised against doing physics because my maths is terrible. I did the others, though. Thank you.
It is the Welsh NHS who will feel the brunt of this. What is so frustrating, Dirprwy Lywydd, is that Welsh Labour are either completely ignorant on this point or, much worse, they're deliberately doing it. It is truly bewildering that they cannot see this link. Like many other Members in this Chamber, I'm continually contacted by organisations who are appealing for national screening—liver screening, audiology screening, lung screening, as we've heard today, to name but a few. But why don't we have this screening in place in the first place? It's because you need to have clinical nurse specialists in place to do it who have had a proper science-backed education. Having these national screening programmes would save so much work for the NHS because it enables issues to be picked up early on, saving valuable resources by treating conditions in the primary stages, rather than trying to deal with more complex issues at a later stage.
What Welsh Labour also cannot understand is that education policy is very likely deterring people from coming to Wales who could do these jobs. The poor PISA results in Wales do not just mean that Welsh children are being measured as having poorer education outcomes; it also means that people who live elsewhere are probably not going to want to send their children to Welsh schools. Wales relies far too heavily on attracting an NHS workforce from elsewhere outside the country, and not having sufficient home-educated people to fill these roles is where a good deal of this problem lies.
We also have to recognise that people in Wales are not looking after their health as well as they should be, and this is also a result of our poor education. Schools are just not being given the ability to encourage sports and activity because they're either having to deal with excess workloads, a lack of facilities or, more worryingly, a lack of money. I admit that this is not going to be for all schools, but I will argue a lot of schools meet this criteria. Imagine what could have happened had this Welsh Labour Government accepted and backed my colleague Sam Rowlands's outdoor education Bill. A lot of these issues could have been addressed.
The health of the nation is also the result of poor policy in looking after our environment, with the loss of our much-loved urban environment, the loss of our much-loved green spaces, and, as I've mentioned, the continued pollution of our much-loved waterways and coastlines.
Finally, we also have to acknowledge that the high waiting lists are an indirect consequence of overworked NHS staff. We've had COVID, and NHS staff have performed valiantly and gone above and beyond. However, there doesn't seem to be a let-up in the amount of work that needs to be done to recover the situation, and the Welsh Government are stubborn in their approach in helping. I've mentioned several times in this Chamber about how private audiology can be used to reduce waiting times for hearing. This is done in England, Scotland and in Northern Ireland. We do this for general practitioners, dentists and pharmacists in Wales, yet the Welsh Government are refusing to allow this for audiology, which is a bizarre state of affairs as it would dramatically improve outcomes for so many people and it would not cost the Welsh NHS any money whatsoever. High waiting times in NHS Wales may be NHS Wales's problem, but it is far from their fault. It is the fault and failure of so many Welsh Labour Government policies. Thank you.
A dweud y gwir, cefais fy nghynghori i beidio â gwneud ffiseg am fod fy mathemateg yn ofnadwy. Fe wneuthum y lleill, serch hynny. Diolch.
GIG Cymru fydd yn teimlo baich hyn. Mae hi mor rhwystredig, Ddirprwy Lywydd, fod Llafur Cymru naill ai'n gwbl anwybodus ar y pwynt, neu'n waeth o lawer, eu bod yn ei wneud yn fwriadol. Mae'n fy nrysu'n wirioneddol na allant weld y cysylltiad. Fel llawer o Aelodau eraill yn y Siambr hon, mae sefydliadau'n cysylltu â mi drwy'r amser i apelio am sgrinio cenedlaethol—sgrinio’r afu, sgrinio awdioleg, sgrinio’r ysgyfaint, fel y clywsom heddiw, i enwi rhai'n unig. Ond pam nad yw'r sgrinio ar waith gennym yn y lle cyntaf? Oherwydd bod angen ichi gael nyrsys clinigol arbenigol sydd wedi cael yr addysg wyddonol gywir i allu ei ddarparu. Byddai cael y rhaglenni sgrinio cenedlaethol hyn yn arbed cymaint o waith i’r GIG gan eu bod yn galluogi i broblemau gael eu canfod yn gynnar, gan arbed adnoddau gwerthfawr drwy drin cyflyrau ar y camau cyntaf, yn hytrach na cheisio delio â phroblemau mwy cymhleth yn nes ymlaen.
Yr hyn na all Llafur Cymru ei ddeall ychwaith yw bod polisi addysg yn debygol iawn o atal pobl a allai wneud y swyddi hyn rhag dod i Gymru. Nid yn unig fod canlyniadau PISA gwael yng Nghymru yn golygu bod plant Cymru’n cael eu mesur fel rhai sydd â chanlyniadau addysgol gwaeth; maent hefyd yn golygu ei bod yn debyg nad yw pobl sy’n byw yn rhywle arall yn mynd i fod yn awyddus i anfon eu plant i ysgolion Cymru. Mae Cymru’n dibynnu llawer gormod ar ddenu gweithlu’r GIG o fannau eraill y tu allan i’r wlad, a'r ffaith nad oes digon o bobl yn cael eu haddysgu yma i lenwi’r rolau hyn yw un o'r prif resymau dros y broblem.
Mae’n rhaid inni gydnabod hefyd nad yw pobl yng Nghymru yn gofalu am eu hiechyd cystal ag y dylent fod, ac mae hyn hefyd yn deillio o'n haddysg wael. Nid yw ysgolion yn cael eu galluogi i annog chwaraeon a gweithgarwch corfforol am eu bod naill ai'n gorfod ymdopi â llwythi gwaith gormodol, diffyg cyfleusterau, neu'n fwy pryderus, prinder arian. Rwy’n cyfaddef nad yw hyn yn mynd i fod yn wir am bob ysgol, ond byddwn yn dadlau ei fod yn wir am lawer o ysgolion. Dychmygwch yr hyn a allai fod wedi digwydd pe bai Llywodraeth Lafur Cymru wedi derbyn a chefnogi Bil addysg awyr agored fy nghyd-Aelod, Sam Rowlands. Gellid bod wedi mynd i'r afael â llawer o'r materion hyn.
Mae iechyd y genedl hefyd yn ganlyniad i bolisi gwael wrth ofalu am ein hamgylchedd, gyda cholli ein hamgylchedd trefol poblogaidd, colli ein mannau gwyrdd poblogaidd, ac fel y soniais, y llygredd parhaus yn ein dyfrffyrdd a'n harfordiroedd poblogaidd.
Yn olaf, mae'n rhaid inni gydnabod hefyd fod y rhestrau aros hir yn ganlyniad anuniongyrchol i orweithio staff y GIG. Rydym wedi cael COVID, ac mae staff y GIG wedi perfformio'n ddewr ac wedi mynd y tu hwnt i'r galw. Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos y bydd y gwaith sydd angen ei wneud i adfer y sefyllfa yn lleihau, ac mae Llywodraeth Cymru yn ystyfnig yn eu dull o helpu. Rwyf wedi sôn sawl gwaith yn y Siambr sut y gellir defnyddio awdioleg breifat i leihau amseroedd aros ar gyfer materion clyw. Maent yn gwneud hyn yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon. Rydym yn gwneud hyn ar gyfer meddygon teulu, deintyddion a fferyllwyr yng Nghymru, ac eto mae Llywodraeth Cymru yn gwrthod caniatáu hyn ar gyfer awdioleg, sy’n od iawn gan y byddai hynny'n gwella canlyniadau’n ddramatig i gynifer o bobl ac ni fyddai’n costio ceiniog i GIG Cymru. Efallai mai problem GIG Cymru yw amseroedd aros hir yn GIG Cymru, ond mae'n bell o fod yn fai ar GIG Cymru. Polisïau aflwyddiannus Llywodraeth Lafur Cymru sydd ar fai. Diolch.
A galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gofal Cymdeithasol, Eluned Morgan.
I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Care, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. We've heard an attempt at political point-scoring from the Chamber this afternoon in what I think has become a traditional eve-of-election debate about the NHS in Wales. Now, there's obviously quite a lot that we don't agree on, but there is one thing I hope we can unite on. As Carolyn mentioned, that's the wonderful staff who are the beating heart of the NHS. Every day they provide life-changing and life-saving care. They're by our sides at some of the most challenging and traumatic times of our lives, and that's one of the reasons why I'm so delighted that we've been able to secure a deal with the British Medical Association that means that, unlike in England, we've come to an agreement on pay for last year, stopping the junior doctors, stopping the consultants and stopping the specialist and specialty doctors from striking, meaning patient care will no longer be interrupted as it is in England under the Tories.
It's important we acknowledge what they continue to achieve, often in really demanding circumstances in the face of huge public and political expectation. And those demands are significant here and across the rest of the UK. The NHS, we all know, is an incredibly trusted and well-used service. Every month it deals with 2 million contacts from the public across Wales, a phenomenal amount for a population of just over 3 million people. Now, I've spent the past few weeks knocking doors up and down Wales, and I've heard so many stories of incredible care and support and love for this amazing service. Yes, they've heard the noise around challenges, but when you ask about their personal experience, the answer is almost always positive.
It's always worth reminding people on the doorsteps of the difference that Labour makes. In Wales you get free prescriptions. In Wales you get free car parking in hospitals. In Wales you get free school breakfasts, helping children to have the best start in terms of healthy eating. In Wales we pay the real living wage to our care workers. As Members will know, the majority of support is carried out in primary care in our local communities, and thanks to our new GP contract we've almost eliminated the 8 a.m. bottleneck and improved access. And it's good to see that a future Labour Government will be looking at how they ensure better access to primary care in England for patients there. It's interesting to note, isn't it, that 60 per cent more English people are registered with Welsh GPs on the border than the other way around. I think that says it all, so let's hope for the sake of the people in England that there will be a Labour Government in the next couple of days.
We know that here there are thousands of people who seek emergency care. The massive increase in demand in this area means that there are thousands of ambulances who respond to medical emergencies and accidents on top of the tens of thousands of planned treatments, and hundreds of thousands of out-patient appointments that take place every single month. Now, these are challenges, of course, in our emergency departments, but let's not forget that performance against the four-hour target in our major emergency departments has been better than in England in 15 out of the last 21 months. Of course, we ask an enormous amount from our NHS, and it continues to deliver day in, day out.
Since we launched our recovery plan in April 2022, the NHS has reduced long waits by 70 per cent. More than 2.5 million pathways have been closed at an average rate of 102,000 per month. And it pains me to correct you, Altaf, because I think you're a lovely man, but, actually, we are not the worst-performing part of the UK, and you and the BBC need to do a little fact-check on that. And also you suggested that we have fewer doctors and nurses; in fact, we've gone up by 17 per cent from 2019. We have a higher ratio of GPs than they have in England. We have more beds per head of population than they have in England. And if you just look at the increase in demand—look at cancer: 50 per cent additional referrals for suspected cancer, just in the last three years. So, with the best will in the world, it's very difficult to plan for that kind of massive increase, but that's precisely what we're trying to do. And it's very difficult to respond to it, if a Tory Government only gives us an additional £1 million of capital for the whole of what we need to do in Welsh Government.
We've heard today assertions about how the NHS in Wales measures up to the NHS elsewhere in the United Kingdom, and the Office for National Statistics confirmed, just a couple of weeks ago, that our statistics capture and report more elements of people's waits than they do in England. In England they don't count waits for diagnostics. They don't count waits for therapies. We report on the whole pathway, not just parts of the pathway, as in Scotland and in Northern Ireland. The fact is, we are more honest with the public in Wales.
We also need to understand demand. The needs of the Welsh population are different. People in Wales tend to be older and sicker. Our population needs have a direct impact on the size of our waiting lists and waiting times. But all the UK nations have the same goal, to reduce the backlog caused by the pandemic, and it's clear that we all have more work to do, including the NHS in England—
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Rydym wedi clywed ymgais i sgorio pwyntiau gwleidyddol o'r Siambr y prynhawn yma yn yr hyn y credaf iddi ddod yn ddadl draddodiadol ar drothwy etholiad am y GIG yng Nghymru. Nawr, mae'n amlwg fod yna gryn dipyn nad ydym yn cytuno arno, ond mae yna un peth y gobeithiaf y gallwn ddod at ein gilydd arno. Fel y soniodd Carolyn, y staff gwych sy'n galon i'r GIG yw'r rheini. Bob dydd maent yn darparu gofal sy'n newid bywydau ac yn achub bywydau. Maent wrth ein hymyl ar rai o adegau mwyaf heriol a thrawmatig ein bywydau, a dyna un o'r rhesymau pam fy mod mor falch ein bod ni wedi gallu sicrhau cytundeb gyda Chymdeithas Feddygol Prydain sy'n golygu, yn wahanol i Loegr, ein bod ni wedi dod i gytundeb ar gyflogau ar gyfer y llynedd, gan atal y meddygon iau, atal y meddygon ymgynghorol ac atal y meddygon arbenigol ac arbenigedd rhag streicio, sy'n golygu na fydd tarfu ar ofal cleifion mwyach fel sy'n digwydd yn Lloegr o dan y Torïaid.
Mae'n bwysig ein bod yn cydnabod yr hyn y maent yn parhau i'w gyflawni, yn aml mewn amgylchiadau heriol iawn yn wyneb disgwyliadau cyhoeddus a gwleidyddol enfawr. Ac mae'r galwadau hynny'n sylweddol yma ac ar draws gweddill y DU. Mae'r GIG, fel y gŵyr pawb ohonom, yn wasanaeth hynod ddibynadwy ac yn cael defnydd da. Bob mis mae'n ymdrin â 2 filiwn o gysylltiadau gan y cyhoedd ledled Cymru, nifer rhyfeddol mewn poblogaeth o ychydig dros 3 miliwn o bobl. Nawr, rwyf wedi treulio'r wythnosau diwethaf yn curo ar ddrysau ar hyd a lled Cymru, ac rwyf wedi clywed cymaint o straeon am ofal a chefnogaeth anhygoel a chariad at y gwasanaeth ardderchog hwn. Ydynt, maent wedi clywed y sŵn ynghylch heriau, ond pan ofynnwch am eu profiad personol, mae'r ateb bron bob amser yn gadarnhaol.
Mae'n werth atgoffa pobl ar garreg y drws bob amser o'r gwahaniaeth y mae Llafur yn ei wneud. Yng Nghymru rydych chi'n cael presgripsiynau am ddim. Yng Nghymru rydych chi'n cael parcio am ddim mewn ysbytai. Yng Nghymru, rydych chi'n cael brecwast ysgol am ddim, gan helpu plant i gael y dechrau gorau o ran bwyta'n iach. Yng Nghymru rydym yn talu'r cyflog byw gwirioneddol i'n gweithwyr gofal. Fel y gŵyr yr Aelodau, mae'r rhan fwyaf o'r cymorth yn cael ei gyflawni mewn gofal sylfaenol yn ein cymunedau lleol, a diolch i'n contract meddygon teulu newydd rydym bron â bod wedi cael gwared ar y dagfa 8 a.m. ac wedi gwella mynediad. Ac mae'n dda gweld y bydd Llywodraeth Lafur yn y dyfodol yn edrych ar sut maent yn sicrhau gwell mynediad at ofal sylfaenol yn Lloegr i gleifion yno. Mae'n ddiddorol nodi, onid yw, fod 60 y cant yn fwy o bobl Lloegr wedi cofrestru gyda meddygon teulu yng Nghymru ar y ffin nag o bobl Cymru sydd wedi cofrestru gyda meddygon teulu yn Lloegr. Rwy'n credu bod hynny'n dweud y cyfan, felly gadewch inni obeithio er lles pobl yn Lloegr y cawn Lywodraeth Lafur yn ystod y dyddiau nesaf.
Rydym yn gwybod bod miloedd o bobl angen gofal brys yma. Mae'r cynnydd enfawr yn y galw yn y maes hwn yn golygu bod miloedd o ambiwlansys yn ymateb i argyfyngau meddygol a damweiniau ar ben y degau o filoedd o driniaethau wedi'u cynllunio, a'r cannoedd o filoedd o apwyntiadau cleifion allanol sy'n digwydd bob mis. Nawr, mae'r rhain yn heriau yn ein hadrannau brys wrth gwrs, ond gadewch inni beidio ag anghofio bod perfformiad yn erbyn y targed pedair awr yn ein prif adrannau brys wedi bod yn well nag yn Lloegr mewn 15 o'r 21 mis diwethaf. Wrth gwrs, rydym yn gofyn llawer iawn gan ein GIG, ac mae'n parhau i gyflawni bob dydd o'r flwyddyn.
Ers inni lansio ein cynllun adfer ym mis Ebrill 2022, mae'r GIG wedi lleihau amseroedd aros hir 70 y cant. Mae mwy na 2.5 miliwn o lwybrau wedi'u cau ar gyfradd gyfartalog o 102,000 y mis. Ac mae'n gas gennyf eich cywiro, Altaf, oherwydd rwy'n credu eich bod chi'n ddyn hyfryd, ond mewn gwirionedd, nid ni yw'r rhan sy'n perfformio waethaf o'r DU, ac mae angen i chi a'r BBC archwilio rhywfaint o'r ffeithiau ar hynny. A hefyd fe awgrymoch chi fod gennym ni lai o feddygon a nyrsys; rydym wedi cynyddu'r niferoedd 17 y cant ers 2019. Mae gennym gymhareb uwch o feddygon teulu na'r hyn sydd ganddynt yn Lloegr. Mae gennym fwy o welyau y pen o'r boblogaeth na'r hyn sydd ganddynt yn Lloegr. Ac os edrychwch chi ar y cynnydd yn y galw—edrychwch ar ganser: 50 y cant o atgyfeiriadau ychwanegol ar gyfer amheuaeth o ganser, yn ystod y tair blynedd diwethaf yn unig. Felly, gyda'r ewyllys orau yn y byd, mae'n anodd iawn cynllunio ar gyfer cynnydd enfawr o'r fath, ond dyna'n union yr ydym yn ceisio ei wneud. Ac mae'n anodd iawn ymateb iddo, os yw Llywodraeth Dorïaidd ond yn rhoi £1 filiwn o gyfalaf ychwanegol i ni ar gyfer y cyfan sydd angen inni ei wneud yn Llywodraeth Cymru.
Clywsom honiadau heddiw ynglŷn â sut mae'r GIG yng Nghymru yn cymharu â'r GIG mewn mannau eraill yn y Deyrnas Unedig, a chadarnhaodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ychydig wythnosau yn ôl, fod ein hystadegau'n cofnodi mwy o elfennau o amseroedd aros pobl nag a wnânt yn Lloegr. Yn Lloegr, nid ydynt yn cyfrif aros am ddiagnosteg. Nid ydynt yn cyfrif aros am therapïau Rydym yn adrodd ar y llwybr cyfan, nid rhannau o'r llwybr yn unig, fel yn yr Alban a Gogledd Iwerddon. Y gwir amdani yw ein bod yn fwy gonest gyda'r cyhoedd yng Nghymru.
Mae angen inni ddeall y galw hefyd. Mae anghenion poblogaeth Cymru yn wahanol. Mae pobl yng Nghymru yn tueddu i fod yn hŷn ac yn fwy sâl. Mae anghenion ein poblogaeth yn cael effaith uniongyrchol ar faint ein rhestrau aros a hyd ein hamseroedd aros. Ond mae gan holl wledydd y DU yr un nod, sef lleihau'r ôl-groniad a achoswyd gan y pandemig, ac mae'n amlwg fod gan bawb ohonom fwy o waith i'w wneud, gan gynnwys y GIG yn Lloegr—
Will you take an intervention from Gareth Davies?
A wnewch chi dderbyn ymyriad gan Gareth Davies?
No, I'm not taking interventions, thank you. Currently, if you look at the waiting list in England, 7.57 million—I'm not sure if I'd be wanting to go into an election with those kinds of waiting lists.
At a time of significant financial challenge, we've made really difficult decisions to prioritise health and social care. We've spent 15 per cent more per person on health and social care than they do in England, and this year we're investing more than 4 per cent extra in the NHS, compared to the 1 per cent increase in England. Of course we want to transform our services and we want to focus on prevention. We want to be more productive and efficient, and we're trying to prioritise investments in new medicines, treatments and technology. But we could do more to modernise the NHS if we had more money from Westminster, which is what will happen if Labour is elected tomorrow.
The journey that a new Labour Government in Westminster will—[Interruption.] No, I'm not taking any interventions. No. I need to get out and campaign. The journey that a new Labour Government in Westminster will be embarking upon, if they're elected this week, is to shift support into the community, and that's one of the things we're already delivering on here in Wales. In the UK Labour wants to change the law, so high-street optometrists can carry out work previously undertaken in hospitals. We've already done that in Wales. They want pharmacists to be able to prescribe more; we are miles ahead on this, with one in four of our pharmacies already prescribing directly. Our local pharmacies offer free treatment for 27 different minor illnesses. In England, they can only support seven conditions. When Labour comes into power, they will introduce a teeth-cleaning programme; we've already done that in Wales, and we've delivered almost 400,000 new NHS dental appointments. We already have a ring-fence for mental health services, we have mental health support in every school, we have the '111 press 2' services—all of these things they don't have in England, and that's the difference that Labour, I hope, will make in the next few days. And if we use the UK Tory Government's definition of a new hospital, which is quite a wide definition, we're on course to build six times more hospitals than the Tories were in England—another broken Tory promise.
In Wales the NHS is much respected, it's much trusted, but it's also much in demand. Aneurin Bevan said, as he set up the NHS—
Na, nid wyf yn derbyn ymyriadau, diolch. Ar hyn o bryd, os edrychwch chi ar y rhestr aros yn Lloegr, 7.57 miliwn—nid wyf yn siŵr a fyddwn i eisiau mynd i etholiad gyda'r mathau hynny o restrau aros.
Ar adeg o her ariannol sylweddol, rydym wedi gwneud penderfyniadau anodd iawn i flaenoriaethu iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym wedi gwario 15 y cant yn fwy y pen ar iechyd a gofal cymdeithasol nag a wnânt yn Lloegr, ac eleni rydym yn buddsoddi mwy na 4 y cant yn ychwanegol yn y GIG, o'i gymharu â'r cynnydd o 1 y cant yn Lloegr. Wrth gwrs, rydym am drawsnewid ein gwasanaethau ac rydym am ganolbwyntio ar atal. Rydym am fod yn fwy cynhyrchiol ac effeithlon, ac rydym yn ceisio blaenoriaethu buddsoddiadau mewn meddyginiaethau, triniaethau a thechnoleg newydd. Ond fe allem wneud mwy i foderneiddio'r GIG pe baem yn cael mwy o arian o San Steffan, a dyna fydd yn digwydd os caiff Llafur eu hethol yfory.
Y daith y bydd Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan—[Torri ar draws.] Na, nid wyf yn derbyn unrhyw ymyriadau. Na. Mae angen imi fynd allan i ymgyrchu. Y daith y bydd Llywodraeth Lafur newydd yn San Steffan yn cychwyn arni, os cânt eu hethol yr wythnos hon, yw symud cymorth i'r gymuned, a dyna un o'r pethau yr ydym eisoes yn ei gyflawni yma yng Nghymru. Yn y DU mae Llafur eisiau newid y gyfraith fel y gall optometryddion y stryd fawr wneud gwaith a wnaed yn flaenorol mewn ysbytai. Rydym eisoes wedi gwneud hynny yng Nghymru. Maent am i fferyllwyr allu presgripsiynu mwy; rydym filltiroedd ar y blaen ar hyn, gydag un o bob pedwar o'n fferyllfeydd eisoes yn presgripsiynu'n uniongyrchol. Mae ein fferyllfeydd lleol yn cynnig triniaeth am ddim ar gyfer 27 o wahanol fân afiechydon. Yn Lloegr, dim ond saith cyflwr y gallant roi cymorth ar eu cyfer. Pan ddaw Llafur i rym, byddant yn cyflwyno rhaglen glanhau dannedd; rydym eisoes wedi gwneud hynny yng Nghymru, ac rydym wedi darparu bron i 400,000 o apwyntiadau deintyddol GIG newydd. Rydym yn clustnodi arian ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl eisoes, mae gennym gymorth iechyd meddwl ym mhob ysgol, mae gennym y gwasanaethau '111 pwyso 2'—yr holl bethau hyn nad oes ganddynt yn Lloegr, a dyna'r gwahaniaeth y bydd Llafur yn ei wneud yn y dyddiau nesaf, gobeithio. Ac os ydym yn defnyddio diffiniad Llywodraeth Dorïaidd y DU o ysbyty newydd, sy'n ddiffiniad eithaf eang, rydym ar y trywydd iawn i adeiladu chwe gwaith yn fwy o ysbytai na'r Torïaid yn Lloegr—addewid Torïaidd arall wedi ei dorri.
Yng Nghymru mae'r GIG yn cael ei barchu'n fawr, mae pobl yn ymddiried yn fawr ynddo, ond mae'r galw amdano'n fawr hefyd. Dywedodd Aneurin Bevan, wrth iddo sefydlu'r GIG—
Cabinet Secretary, you do need to conclude now.
Ysgrifennydd y Cabinet, mae angen ichi ddod i ben nawr.
—76 years ago to this Friday, that
'the NHS will last as long as there are folk left with the faith to fight for it.'
The best gift we could give to the NHS this Friday is a Labour Government, not just here in Wales, but also in Westminster. Two Labour Governments working together, who are both committed to fighting for the NHS, just as Nye would've wanted.
—76 mlynedd yn ôl i'r dydd Gwener hwn,
'bydd y GIG yn para cyhyd â bod pobl ar ôl gyda'r ffydd i ymladd drosto.'
Y rhodd orau y gallem ei rhoi i'r GIG y dydd Gwener hwn yw Llywodraeth Lafur, nid yn unig yma yng Nghymru, ond yn San Steffan hefyd. Dwy Lywodraeth Lafur yn gweithio gyda'i gilydd, a'r ddwy wedi ymrwymo i ymladd dros y GIG, yn union fel y byddai Nye wedi'i ddymuno.
Galwaf ar Peter Fox i ymateb i'r ddadl.
I call on Peter Fox to reply to the debate.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you, Members, for your contributions today to this very important Conservative debate. I don't think there is anything that is a bigger issue for the people of Wales—not much bigger than this; this is affecting everybody day in and day out. Could I agree with everybody who has recognised the sheer hard work of the workforce in our NHS? Nobody has ever, ever dissented from that sentiment, because they work day in, day out for us, but they are being let down—we have to recognise that.
So, first of all, can I thank Sam Rowlands for opening the debate today? He shared that this issue touches every corner of Wales, and he again thanked our NHS staff because he recognises, as we all do, what they do, but we can't ignore that the NHS is not in a good place at the moment. It's pointless us trying to find a way to cover that up, because it's not in a good place, and we can't ignore that, and it's down to 25 years, he says, of Labour mismanagement here. He gave us the very real statistics that underpin that. He very clearly pointed out how Labour have short-changed our NHS staff, and the people are genuinely suffering, and this is shameful, and it's a Labour-made crisis, he says, and I think a lot of us can agree with that. Our NHS staff and our citizens deserve better.
Mabon talked about the 75 years of our NHS and the 25 years of mismanagement, and recognised again how the Welsh NHS is facing a crisis and it needs urgent solutions. But he diverted to the NHS in England, distancing himself from the Welsh NHS that Plaid Cymru have helped to run and support and allowed budgets to go through over many, many times, over many, many years, trying to hoodwink us into believing that Plaid Cymru had nothing to do with the decline of the NHS in Wales, but clearly they have.
Altaf Hussain pointed out the Welsh Government's abject failure, and spoke of his past professional service, a man who has been on the chalkface: he knows what it was like when it was good and how we're now forcing people to suffer, and the impact is profound on our productivity and our GDP, and the situation sickens him as he spent so many years trying to help people who were in pain, and this is terrible when we're now failing in so many areas. He pointed out how we fail to train enough nurses and GPs, and there are deficits in our infrastructure. Disjointed thinking has brought our NHS to its knees, and we need an urgent, integrated plan.
Carolyn Thomas, we agree with you. Again, I agree: our staff are fantastic, but you went on to blame the UK Government again, and you forget—you forget—that Labour has control of the budgets in Wales. The Welsh Government have choices, and they've chosen to fund things in different ways. That's their prerogative: they're a Government, and they can choose to underfund health to put more money into different projects over the years. We've seen poor choices made, I think, over several years, where we haven't seen enough investment into the likes of social care—[Interruption.] Of course you can, Mike.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Diolch i chi, Aelodau, am eich cyfraniadau heddiw i'r ddadl Geidwadol bwysig hon. Nid wyf yn credu bod unrhyw beth yn fwy o bwnc llosg i bobl Cymru—dim llawer o bethau sy'n fwy na hyn; mae'n effeithio ar bawb o un dydd i'r llall. A gaf i gytuno â phawb sydd wedi cydnabod gwaith caled y gweithlu yn ein GIG? Nid oes neb erioed wedi anghytuno â'r teimlad hwnnw, oherwydd maent yn gweithio drosom bob dydd o'r flwyddyn, ond maent yn cael cam—rhaid inni gydnabod hynny.
Felly, yn gyntaf oll, a gaf i ddiolch i Sam Rowlands am agor y ddadl heddiw? Nododd fod y mater hwn yn cyffwrdd â phob cornel o Gymru, a diolchodd eto i'n staff GIG am ei fod yn cydnabod yr hyn a wnânt, fel y gwnawn i gyd, ond ni allwn anwybyddu'r ffaith nad yw'r GIG mewn lle da ar hyn o bryd. Mae ceisio dod o hyd i ffordd o gelu hynny'n ddibwrpas, oherwydd nid yw mewn lle da, ac ni allwn anwybyddu hynny, ac mae'n deillio o 25 mlynedd, meddai, o gamreolaeth Lafur yma. Rhoddodd yr ystadegau real iawn sy'n sail i hynny. Tynnodd sylw'n glir iawn at sut mae Llafur wedi gwneud cam â staff ein GIG, ac mae'r bobl yn dioddef go iawn, ac mae hyn yn gywilyddus, ac mae'n argyfwng a wnaed gan Lafur, meddai, ac rwy'n credu y gall llawer ohonom gytuno â hynny. Mae staff ein GIG a'n dinasyddion yn haeddu gwell.
Soniodd Mabon am 75 mlynedd ein GIG a'r 25 mlynedd o gamreolaeth, a chydnabu eto sut mae GIG Cymru yn wynebu argyfwng ac mae angen atebion ar frys. Ond trodd ei sylw at y GIG yn Lloegr, gan ymbellhau oddi wrth y GIG yng Nghymru y gwnaeth Plaid Cymru helpu i'w redeg a'i gefnogi a chaniatáu i gyllidebau gael eu pasio lawer iawn o weithiau dros nifer o flynyddoedd, gan geisio ein twyllo i gredu nad oedd gan Blaid Cymru ddim i'w wneud â dirywiad y GIG yng Nghymru, ond mae'n amlwg nad yw hynny'n wir.
Tynnodd Altaf Hussain sylw at fethiant llwyr Llywodraeth Cymru, a soniodd am ei wasanaeth proffesiynol ef yn y gorffennol, dyn sydd wedi bod ar y rheng flaen: mae'n gwybod sut oedd hi pan oedd pethau'n dda a sut rydym ni nawr yn gorfodi pobl i ddioddef, ac mae'r effaith yn ddifrifol ar ein cynhyrchiant a'n cynnyrch domestig gros, ac mae'r sefyllfa'n peri gofid iddo gan iddo dreulio cymaint o flynyddoedd yn ceisio helpu pobl a oedd mewn poen, ac mae hyn yn ofnadwy a ninnau'n methu mewn cymaint o feysydd bellach. Tynnodd sylw at sut rydym yn methu hyfforddi digon o nyrsys a meddygon teulu, ac mae diffygion yn ein seilwaith. Mae meddylfryd datgysylltiedig wedi dod â'n GIG i'w liniau, ac mae angen cynllun integredig ar frys.
Carolyn Thomas, rydym yn cytuno â chi. Unwaith eto, rwy'n cytuno: mae ein staff yn wych, ond fe aethoch yn eich blaen i feio Llywodraeth y DU eto, ac rydych chi'n anghofio—rydych chi'n anghofio—mai Llafur sy'n rheoli'r cyllidebau yng Nghymru. Mae gan Lywodraeth Cymru ddewisiadau, ac maent wedi dewis ariannu pethau mewn ffyrdd gwahanol. Gallant ddewis gwneud hynny: maent yn Llywodraeth, a gallant ddewis tangyllido iechyd i roi mwy o arian i wahanol brosiectau dros y blynyddoedd. Rydym wedi gweld dewisiadau gwael yn cael eu gwneud dros sawl blwyddyn, lle nad ydym wedi gweld digon o fuddsoddiad mewn pethau fel gofal cymdeithasol—[Torri ar draws.] Wrth gwrs, Mike.
We've had this discussion in private, let's have it in public: will you be bringing the Conservative budget forward when the budget debate takes place?
Rydym wedi cael y drafodaeth hon yn breifat, gadewch i ni ei chael yn gyhoeddus: a fyddwch chi'n cyflwyno cyllideb Geidwadol pan gynhelir y ddadl ar y gyllideb?
When we take control in 2026, that's when we will do it. So, Carolyn, you've just got to focus and look at your own choices. There's nothing wrong with admitting that the Government has made the wrong choices here. Let's start working together to put it back together.
Gareth Davies worked in the NHS for over 11 years, and again commended our workforce, but they have been let down, he pointed out, and that's demonstrated by the fact that all of our health boards are all in some sort of special measures, and pointed out previous cuts to the NHS in Wales by Welsh Government over many years.
And Joel pointed out that waiting times are the tip of the iceberg. He believes that there is something deeper here, a misalignment of policy that has led to the diminishing, the decline in our NHS, and highlighted the absence of the triple science award, which is going to undermine those people who are coming through the system that could help our NHS recover.
Cabinet Secretary, yes, political point scoring is something we will do, as you have done, and we will try and do, but we can't get away from the facts though—this is a real, serious, real problem here. We can massage the figures to justify why it might look better somewhere else than it does here, but it's indefensible, the situation we have.
Now, you've talked about the wonderful stories you've heard on the doors of recent—. Well, you need to come and talk to some of the people on our doors, because I very rarely hear anybody speak of a positive first-face interaction on the doors. I hear, when people are in the system and they're getting the treatment they want, that it's great. But first entry to the system—huge problems, massive problems, as we raised earlier in the Chamber today.
And GP practices—I've raised in this Chamber a few times how GPs are unhappy with the contracts, how they're leaving the system, how they're struggling to provide many of the things that they used to be able to provide free of charge, but they can't cover those now, because the contracts don't allow them to do it.
And we're seeing issues with other areas of primary care—dental systems. There are so many things that are being undermined. You talked about the additional moneys you've put into social care. Well, that may be the case, but what we're not actually seeing is the real benefits of enough money going into social care. In fact, I challenge that there has been. We saw lots of money going into health last year—some probably £800 million, £900 million—but we've seen a reduction, a real-terms cut, to social care through local government. So, how are we joining up the circle to make sure we can unblock this problem?
In closing, Presiding Officer, it's simply not right that two-year waits for treatment stand at over 21,000 in Labour-run Wales, compared to just 275 in Conservative-run England. We cannot justify the figures, and they are indefensible. It's simply not right that media wait for NHS treatment—. I don't know why I said 'media' there. Waits for NHS treatment are 22 weeks in Wales, compared to 14 weeks in England. And finally, it's not right that the number of patient pathways in Wales has increased again to over 775,000 people, the highest figure on record, all whilst waiting lists in England have fallen over the last six months. We need to see the Welsh Labour Government take proactive measures in cutting NHS waiting lists, which have been outlined in our Welsh Conservative debate today, and I call on Members from across the Chamber to support our Welsh Conservative motion unamended. No-one should defend these huge Welsh waiting lists. Diolch.
Fe wnawn hynny pan ddown i rym yn 2026. Felly, Carolyn, mae'n rhaid i chi ganolbwyntio ac edrych ar eich dewisiadau eich hun. Nid oes dim o'i le ar gyfaddef bod y Llywodraeth wedi gwneud y dewisiadau anghywir yma. Gadewch inni ddechrau gweithio gyda'n gilydd i'w roi yn ôl at ei gilydd.
Bu Gareth Davies yn gweithio yn y GIG am dros 11 mlynedd, ac unwaith eto fe ganmolodd ein gweithlu, ond fe nododd eu bod wedi cael cam, a dangosir hynny gan y ffaith bod pob un o'n byrddau iechyd yn destun rhyw fath o fesurau arbennig, a thynnodd sylw at doriadau blaenorol i'r GIG yng Nghymru gan Lywodraeth Cymru dros nifer o flynyddoedd.
A nododd Joel mai brig y mynydd iâ yw amseroedd aros. Mae'n credu bod rhywbeth dyfnach yma, camgyfliniad polisi sydd wedi arwain at leihad, dirywiad ein GIG, a thynnodd sylw at absenoldeb y dyfarniad gwyddoniaeth triphlyg, sy'n mynd i danseilio'r bobl sy'n dod drwy'r system, y bobl a allai helpu i adfer ein GIG.
Ysgrifennydd y Cabinet, ydy, mae sgorio pwyntiau gwleidyddol yn rhywbeth y byddwn yn ei wneud, fel rydych chi wedi'i wneud, ac fe fyddwn ni'n ceisio gwneud hynny, ond ni allwn ddianc rhag y ffeithiau serch hynny—mae hon yn broblem ddifrifol a real iawn yma. Gallwn dylino'r ffigurau i gyfiawnhau pam y gallai edrych yn well yn rhywle arall nag y mae'n ei wneud yma, ond ni ellir cyfiawnhau'r sefyllfa sydd gennym.
Nawr, rydych chi wedi sôn am y straeon gwych a glywsoch ar garreg y drws yn ddiweddar—. Wel, mae angen i chi ddod i siarad â rhai o'r bobl yn ein drysau ni, oherwydd anaml iawn y clywaf unrhyw un yn siarad yn y drysau am ymwneud cadarnhaol gyda'r cysylltiad cyntaf. Pan fydd pobl yn y system ac yn cael y driniaeth y maent ei heisiau, rwy'n clywed ei bod yn wych. Ond mynediad cyntaf i'r system—problemau mawr, problemau enfawr fel y gwnaethom sôn yn gynharach yn y Siambr heddiw.
A phractisau meddygon teulu—rwyf wedi siarad yn y Siambr hon sawl gwaith ynglŷn â sut mae meddygon teulu yn anhapus gyda'r contractau, sut maent yn gadael y system, sut maent yn ei chael hi'n anodd darparu llawer o'r pethau yr oeddent yn arfer gallu eu darparu yn rhad ac am ddim, ond nad ydynt yn gallu eu cynnwys nawr am nad yw'r contractau yn caniatáu iddynt wneud hynny.
Ac rydym yn gweld problemau gyda meysydd eraill mewn gofal sylfaenol—systemau deintyddol. Mae cymaint o bethau yn cael eu tanseilio. Fe wnaethoch chi siarad am yr arian ychwanegol rydych chi wedi'i roi tuag at ofal cymdeithasol. Wel, efallai fod hynny'n wir, ond nid ydym yn gweld manteision gwirioneddol cael digon o arian yn mynd tuag at ofal cymdeithasol. Mewn gwirionedd, nid wyf yn credu bod hynny wedi digwydd. Gwelsom lawer o arian yn mynd tuag at iechyd y llynedd—tua £800 miliwn mae'n debyg, £900 miliwn—ond rydym wedi gweld gostyngiad, toriad mewn termau real, i ofal cymdeithasol drwy lywodraeth leol. Felly, sut mae cau'r cylch i sicrhau y gallwn gael gwared ar y broblem?
Wrth gloi, Lywydd, nid yw'n iawn fod dros 21,000 o bobl yn aros am driniaeth ers dwy flynedd yng Nghymru dan arweiniad Llafur, o'i gymharu â dim ond 275 yn Lloegr dan y Ceidwadwyr. Ni allwn gyfiawnhau'r ffigurau, ac ni ellir eu hesgusodi. Nid yw'n iawn fod amseroedd aros canolrifol am driniaeth GIG yn 22 wythnos yng Nghymru, o'i gymharu â 14 wythnos yn Lloegr. Ac yn olaf, nid yw'n iawn fod nifer y llwybrau cleifion yng Nghymru wedi cynyddu eto i dros 775,000 o bobl, y ffigur uchaf a gofnodwyd, a hynny tra bod rhestrau aros yn Lloegr wedi gostwng dros y chwe mis diwethaf. Mae angen inni weld Llywodraeth Lafur Cymru yn rhoi camau rhagweithiol ar waith i dorri rhestrau aros y GIG a nodwyd yn ein dadl gan y Ceidwadwyr Cymreig heddiw, a galwaf ar Aelodau o bob rhan o'r Siambr i gefnogi cynnig y Ceidwadwyr Cymreig heb ei ddiwygio. Ni ddylai neb amddiffyn y rhestrau aros enfawr hyn yng Nghymru. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Mae gwrthwynebiad. Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] There are objections. I will therefore defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai fod tri Aelod yn dymuno imi ganu'r gloch, symudaf yn syth i'r cyfnod pleidleisio.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar eitem 6, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 29, roedd 15 yn ymatal a neb yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
And that brings us to voting time and, unless three Members wish for the bell to be rung, I will move immediately to voting time.
The first vote this afternoon is on item 6, a Member debate under Standing Order 11.21, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 29, there were 15 abstentions and none against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 6. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Hyfforddiant deintyddol: O blaid: 29, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15
Derbyniwyd y cynnig
Item 6. Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Dentistry training: For: 29, Against: 0, Abstain: 15
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar eitem 8, dadl y Ceidwadwyr Cymreig. Galwaf am bleidlais ar y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os gwrthodir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 12, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei wrthod.
The next vote is on item 8, the Welsh Conservatives debate. I call for a vote on the motion without amendment, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. In favour 12, no abstentions, 32 against. Therefore, the motion is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhestrau aros y GIG. Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 32, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - NHS waiting lists. Motion without amendment : For: 12, Against: 32, Abstain: 0
Motion has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid naw, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
I now call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. Open the vote. Close the vote. In favour nine, no abstentions, 35 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhestrau aros y GIG. Gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Heledd Fychan: O blaid: 9, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - NHS waiting lists. Amendment 1, tabled in the name of Heledd Fychan: For: 9, Against: 35, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Felly, nawr galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi ei dderbyn.
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt. Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 21 against. Therefore, amendment 2 is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhestrau aros y GIG. Gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Jane Hutt: O blaid: 23, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
Item 8. Welsh Conservatives Debate - NHS waiting lists. Amendment 2, tabled in the name of Jane Hutt: For: 23, Against: 21, Abstain: 0
Amendment has been agreed
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi ei ddiwygio gan welliant 2.
I now call for a vote on the motion as amended by amendment 2.
Cynnig NDM8630 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn dathlu gwaith caled ac ymroddiad y rhai sy'n gweithio yn y GIG yng Nghymru.
2. Yn cydnabod:
a) bod arosiadau hir wedi lleihau 70 y cant ers y brig ym mis Mawrth 2022;
b) bod amseroedd rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn cael eu cyfrifo mewn ffyrdd gwahanol ar draws y DU—yng Nghymru maent yn cynnwys amseroedd aros am therapïau a diagnosteg; ac
c) bod Cymru yn gwario 15 y cant yn fwy y pen ar iechyd a gofal cymdeithasol nag yn Lloegr a bod Llywodraeth Cymru, yn 2024-25, yn buddsoddi mwy na 4 y cant yn ychwanegol yn y GIG o gymharu hynny â llai nag 1 y cant yn Lloegr.
3. Yn croesawu buddsoddiad a chymorth parhaus Llywodraeth Cymru fel y gall GIG Cymru fanteisio ar y diweddaraf o ran meddyginiaethau, triniaethau a thechnolegau.
Motion NDM8630 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Celebrates the hard work and dedication of people working in the Welsh NHS.
2. Recognises that:
a) long waits have fallen by 70 per cent since their peak in March 2022;
b) referral to treatment times are counted differently across the UK—in Wales they include waiting times for therapies and diagnostics; and
c) Wales spends 15 per cent more per person on health and social care than in England and in 2024-25 the Welsh Government is investing more than 4 per cent extra in the NHS compared to less than 1 per cent in England.
3. Welcomes ongoing Welsh Government investment and support so NHS Wales can take advantage of the latest medicines, treatments, and technologies.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 23, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 23, no abstentions, 21 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Eitem 8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Rhestrau aros y GIG. Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 23, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Item 8. Welsh Conservatives Debate - NHS waiting lists. Motion as amended: For: 23, Against: 21, Abstain: 0
Motion has been agreed
A dyna ddiwedd ar y pleidleisio.
That concludes voting for this afternoon.
Mae yna un eitem ar ôl, sef y ddadl fer, a galwaf ar Sioned Williams i siarad am y pwnc a ddewisiwyd ganddi.
There is one remaining item, which is the short debate, and I call on Sioned Williams to speak to the topic that she has chosen.
Diolch, Dirprwy Lywydd. My debate will be on safer skin, the importance of education in preventing skin cancer.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Bydd fy nadl ar ddiogelu'r croen, pwysigrwydd addysg i atal canser y croen.
A byddaf yn rhoi munud o fy amser i Mabon ap Gwynfor ac i Siân Gwenllian.
Mae'r tywydd twymach yma o'r diwedd—wel, dwi'n meddwl ei fod e, beth bynnag—ac felly bydd mwy o bobl yn rhoi heibio eu dillad trwm ac yn treulio mwy o amser yn yr awyr agored, boed yn mwynhau yn yr ardd neu'n cael hwyl ar y traeth neu yn y parc. Ac mae'r haf yn rhoi cyfle inni i gyd, wrth gwrs, fwynhau mwy o'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig o ran ein llecynnau awyr agored hardd.
Pan oeddwn i'n blentyn, roedd mam bob amser yn gwneud yn siŵr bod gen i eli haul ymlaen, a phan oedd fy mhlant i yn iau roeddwn i'n eu gwylltio nhw yn gyson drwy eu hatgoffa i ddefnyddio eli haul ac i wisgo het. Pan ges i losg haul—ydyn, rŷn ni i gyd wedi bod yna, a dwi'n siŵr bod llawer ohonom wedi llosgi tipyn bach tra ein bod ni mas yn canfasio strydoedd Cymru am oriau dros yr wythnosau diwethaf—byddwn i, fel llawer o bobl dwi'n siŵr, yn ei ddiystyru fel rhywbeth annifyr a diflas yn unig a jest yn rhybudd bach i fod yn fwy gofalus yn yr haul y tro nesaf. Ond nid rhywbeth bach diflas ac annifyr mo niwed croen gan yr haul mewn gwirionedd.
And I will be giving a minute of my time to Mabon ap Gwynfor and Siân Gwenllian.
The warmer weather is finally here—well, I think so, anyway—so more people will have put away their heavy clothes and will be spending more time outdoors, whether relaxing in the garden or having fun on the beach or in the park. Summer gives us all the opportunity to enjoy more of what Wales has to offer in terms of our beautiful outdoor spaces.
When I was a child, my mother always made sure that I had sunscreen on, and when my children were younger I would annoy them consistently by reminding them to use sunscreen and to wear a hat. When I had sunburn—yes, we've all been there, and I'm sure many of us have burned a bit while we've been out canvassing on the streets of Wales for hours over the last few weeks—I would, like many people I'm sure, dismiss it as just a little annoyance or irritation and just a little warning to be more careful in the sun next time. But, in truth, skin damage from the sun isn't just an annoyance.
Exposure to UV from the sun as well as the use of sunbeds is the primary cause of skin cancer. In 2019, skin cancers accounted for almost half of all cancers in Wales—half. And it is by far the most common cancer affecting Welsh people and, sadly, rates are increasing. Between 2016 and 2019, rates of skin cancer increased by 8 per cent, and the condition now makes up an increasing proportion of the workload of dermatologists. This, of course, not only comes at a considerable cost for our NHS, but has a knock-on on the care for other skin conditions.
Out of the four UK nations, Wales has the highest rates of skin cancer and we now—all of us—have a one in five chance of developing it during our lives. Common symptoms include a sore or area of skin that doesn't heal within four weeks, looks unusual, hurts, is itchy, bleeds, crusts or scabs for more than four weeks, and anyone displaying these symptoms should go to their GP as a precaution.
Cysylltiad ag UV o'r haul yn ogystal â defnydd o welyau haul yw prif achos canser y croen. Yn 2019, canserau'r croen oedd bron i hanner yr holl ganserau yng Nghymru—hanner. A dyma'r canser mwyaf cyffredin o bell ffordd sy'n effeithio ar bobl Cymru ac yn anffodus, mae'r cyfraddau'n cynyddu. Rhwng 2016 a 2019, cynyddodd cyfraddau canser y croen 8 y cant, ac mae'r cyflwr bellach yn ffurfio cyfran gynyddol o lwyth gwaith dermatolegwyr. Mae hyn, wrth gwrs, yn gost sylweddol i'n GIG, ac mae iddo sgil-effaith ar ofal ar gyfer cyflyrau eraill y croen.
O'r pedair gwlad yn y DU, Cymru sydd â'r cyfraddau uchaf o ganser y croen ac erbyn hyn mae gennym—pob un ohonom—risg o un o bob pump o'i ddatblygu yn ystod ein bywydau. Mae symptomau cyffredin yn cynnwys dolur neu ran o'r croen nad yw'n gwella o fewn pedair wythnos, sy'n edrych yn anarferol, yn brifo, yn cosi, yn gwaedu, yn ffurfio cramen neu'n magu crachen am fwy na phedair wythnos, a dylai unrhyw un sy'n arddangos y symptomau hyn fynd at eu meddyg teulu rhag ofn.
Although skin cancer is treatable and the survival rate is very high and improving, over 2,000 people will still die each year across the UK; that’s more than six people every day. It’s essential, therefore, that people try to reduce their risk in the first place, and that is why the Welsh Government really need to have a focus on that preventive approach. As with many health issues we discuss in the Siambr, I would argue that we need a better focus on prevention. Because exposure to the sun is the primary cause, most skin cancers are completely preventable through small behavioural changes and protective measures. Just by spending some time in the shade, especially when the sun is at its highest and hottest, wearing light, baggy clothing, wide brimmed hats, UV-protection sunglasses, as well of course as generously and regularly applying at least SPF 30 sun cream with a four-star or above UVA protection rating, we could significantly reduce the incidence of skin cancer.
And I believe our schools can play a vital role in promoting greater awareness of the dangers of sun exposure and the simple measures like these that can be taken to reduce risk. The World Health Organization recommends sun safety in schools, calling it a cornerstone of skin cancer protection. In England, schools are required to ensure that pupils can, by their final year of primary school, know about safe and unsafe sun exposure, and how to reduce the risk of sun damage. The charity Skcin—which is spelt S-K-C-I-N—offers an accreditation programme that provides primary schools free resources to assist them in their duty of care to safeguard children against UV and prevent skin cancer. There has been limited roll-out in Wales, but the schools that have made use of these resources have praised them for the way they've helped increase awareness amongst pupils and staff.
In terms of what we are doing here, sun safety is recommended as part of Public Health Wales's network for healthy schools scheme, although this is not enforced. ‘A Cancer Improvement Plan for NHS Wales 2023-2026’ states that between 30 per cent to 50 per cent of cancers occur as a result of exposure to avoidable risks, and then prevention will be a key area of focus.
Twelve years ago, following a petition by Tenovus for all children under the age of 11 to be provided with free sunscreen, the Children, Young People and Education Committee of the Senedd conducted an inquiry into school sun protection policy. At the end of the inquiry, they made several recommendations, including that schools should be required to have a document setting out the school's approach to a range of environmental factors that might affect children during the school day, such as including sun protection and shade requirements; consideration should be given to the equipment provided to, and the school requirements for, children in the foundation phase to ensure that they are suitably protected to be outside in a range of weather conditions; the Welsh Government, Welsh Local Government Association, schools and third sector organizations should continue to work together to deliver sun protection education to children.
Sadly, despite 12 years passing since the committee reported back, and an initially encouraging response from the Welsh Government, a research project at Swansea University has found that several recommendations have not been upheld. That research project, Sunproofed, led by Dr Julie Peconi of the School of Medicine at Swansea University, funded by Health and Care Research Wales, found that only 39 per cent of schools that responded to their survey had a sun safety policy, and that not all schools with policies actually enforced them. Schools with higher percentages of children entitled to free school meals and with lower attendance were less likely to have a policy. Only 29 per cent of schools teach sun safety as a part of the curriculum in every year group. Only 5 per cent of schools had sufficient shade for most active outdoor pursuits. Only 8 per cent of schools include sun-protective hats as part of the school uniform. Welsh-medium schools and schools in north Wales were more likely to have a policy, which I believe demonstrates the fact that sun safety is not being taught in a consistent way across the Welsh education sector and local authority areas.
Schools that did have a formal sun safety policy or procedure were over six times more likely to liaise with school governors regarding sun safety; over five times more likely to include sun awareness guidance in their staff manual; over three times more likely to send out communications to parents regarding sun safety; and over twice more likely to include sun protection as part of the curriculum in every year group than to include it in some year groups only and discuss in an assembly as the need arose only. And also, they were more likely to encourage staff to model sun safe behaviours for students, to have spare hats that pupils could borrow and were more likely to schedule outdoor activities to minimise time outdoors between 10 a.m. and 3 p.m. in the summer term or when the UV index was above 3.
This extremely revealing and important research also included sun safety quizzes with pupils in years 3 to 6 in five primary schools in south Wales. It found that only 5.7 per cent of those pupils were aware that sun protection is needed when the UV index reaches 3, and only 36 per cent knew they could get sunburnt on cloudy days.
I understand that the Cabinet Secretaries for education, climate change, and health, as well as the Chair of the current Children, Young People and Education Committee have received a letter from Dr Peconi regarding the findings of her research. In light of the previous inquiry and this more recent research, I would therefore be keen to learn what steps the Welsh Government are taking to advance sun safety education in our schools.
Education will go a long way towards reducing skin cancer rates, but awareness and understanding are not the only challenges we face, of course. The cost-of-living crisis pushed up the prices of all household essentials, including sun protection. A recent analysis of ONS data has shown that in the last two years, the cost of sunscreen has increased by almost 30 per cent, while recent sales figures suggest that there may be some impact on the number of sun care products purchased.
Dr Bav Shergill of the British Association of Dermatologists said that:
'As sunscreen prices go up there's a distinct possibility that people will use it less, which could put them at great risk of cancer.'
This point is reinforced by a survey from last year, undertaken by Melanoma Focus, which found that nearly half of respondents thought sunscreen was too expensive, and Tenovus Cancer Care raised concerns that sun protection would be left off the list of household priorities. Most worryingly, 10 per cent of respondents said they never wear sunscreen.
Even with those who do purchase sunscreen, concerns over costs may be encouraging them to use less therefore than they should. We know that prior to the cost-of-living crisis most were not applying enough sunscreen, and this situation is unlikely to have got better, of course, as the price has gone up. As a guide, adults should be aiming to apply around two teaspoons of sunscreen if you're just covering your head, arms and neck, or two tablespoons if you're covering your entire body while wearing, for instance, a swimming costume, because if applied too thinly, the amount of protection provided is greatly reduced. And, of course, it should be re-applied every two hours.
Despite its essential role in protecting our health, sunscreen is currently classed as a cosmetic product and subject to the full rate of VAT. Amy Callaghan, who until recently was an MP for East Dunbartonshire, launched a campaign to have VAT removed from sunscreen as it is in many other countries. This campaign is supported by a number of charities and has also received cross-party support in the House of Commons. I know, of course, we don't have the power to vary VAT, but I would be keen to know whether the removal of VAT on sunscreen is something this Government would support and will take up with the next UK Government.
Er bod modd trin canser y croen ac er bod y gyfradd oroesi yn uchel iawn ac yn gwella, bydd dros 2,000 o bobl yn dal i farw bob blwyddyn ar draws y DU; mae hynny'n fwy na chwech o bobl bob dydd. Mae'n hanfodol, felly, fod pobl yn ceisio lleihau eu risg yn y lle cyntaf, a dyna pam mae gwir angen i Lywodraeth Cymru ganolbwyntio ar y dull ataliol. Fel gyda llawer o faterion iechyd a drafodir gennym yn y Siambr, byddwn yn dadlau bod angen gwell ffocws ar atal. Oherwydd mai cysylltiad â'r haul yw'r prif achos, gellir atal y rhan fwyaf o ganserau'r croen yn llwyr drwy newidiadau ymddygiadol bach a mesurau diogelwch. Drwy dreulio peth amser yn y cysgod, yn enwedig pan fydd yr haul ar ei uchaf a'i boethaf, gwisgo dillad golau, llac, hetiau cantel llydan, sbectol haul amddiffyniad UV, yn ogystal â gosod eli haul SPF 30 neu uwch gyda sgôr amddiffyniad UVA pedair seren neu uwch yn gyson ac yn helaeth, gallem leihau nifer yr achosion o ganser y croen yn sylweddol.
Ac rwy'n credu y gall ein hysgolion chwarae rhan hanfodol yn hyrwyddo mwy o ymwybyddiaeth o beryglon cysylltiad â'r haul a chamau syml fel y rhain y gellir eu cymryd i leihau risg. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn argymell diogelwch rhag yr haul mewn ysgolion, gan ei alw'n gonglfaen diogelwch canser y croen. Yn Lloegr, mae'n ofynnol i ysgolion sicrhau y gall disgyblion, erbyn blwyddyn olaf yr ysgol gynradd, wybod am gysylltiad diogel ac anniogel â'r haul, a sut i leihau'r risg o niwed haul. Mae'r elusen Skcin yn cynnig rhaglen achredu sy'n darparu adnoddau am ddim i ysgolion cynradd i'w cynorthwyo yn eu dyletswydd gofal i ddiogelu plant rhag UV ac atal canser y croen. Mae nifer cyfyngedig wedi cael eu cyflwyno yng Nghymru, ond mae'r ysgolion sydd wedi defnyddio'r adnoddau hyn wedi eu canmol am y ffordd y maent wedi helpu i gynyddu ymwybyddiaeth ymhlith disgyblion a staff.
O ran yr hyn a wnawn yma, argymhellir diogelwch rhag yr haul fel rhan o gynllun rhwydwaith ysgolion iach Iechyd Cyhoeddus Cymru, er nad yw'n orfodol. Mae 'Cynllun Gwella Canser ar gyfer GIG Cymru 2023-2026' yn nodi bod rhwng 30 y cant a 50 y cant o ganserau'n digwydd o ganlyniad i gysylltiad â risgiau y gellir eu hosgoi, a bydd atal yn faes ffocws allweddol.
Ddeuddeg mlynedd yn ôl, yn dilyn deiseb gan Tenovus yn galw am ddarparu eli haul am ddim i bob plentyn dan 11 oed, cynhaliodd Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Senedd ymchwiliad i bolisi diogelwch rhag yr haul mewn ysgolion. Ar ddiwedd yr ymchwiliad, fe wnaethant sawl argymhelliad, yn cynnwys y dylai fod yn ofynnol i ysgolion gael dogfen yn nodi dull yr ysgol o ymdrin ag ystod o ffactorau amgylcheddol a allai effeithio ar blant yn ystod y diwrnod ysgol, megis cynnwys gofynion amddiffyniad rhag yr haul a chysgod; dylid ystyried yr offer a ddarperir i blant yn y cyfnod sylfaen a gofynion yr ysgol ar eu cyfer, er mwyn sicrhau eu bod yn cael eu diogelu'n briodol i fod allan mewn amrywiaeth o amodau tywydd; dylai Llywodraeth Cymru, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ysgolion a sefydliadau'r trydydd sector barhau i weithio gyda'i gilydd i ddarparu addysg amddiffyniad rhag yr haul i blant.
Yn anffodus, er i 12 mlynedd fynd heibio ers i'r pwyllgor adrodd yn ôl, ac ymateb calonogol gan Lywodraeth Cymru ar y dechrau, mae prosiect ymchwil ym Mhrifysgol Abertawe wedi canfod bod nifer o argymhellion heb eu cyflawni. Canfu'r prosiect ymchwil hwnnw, Sunproofed, dan arweiniad Dr Julie Peconi o'r Ysgol Feddygaeth ym Mhrifysgol Abertawe, a ariannwyd gan Ymchwil Iechyd a Gofal Cymru, mai dim ond 39 y cant o ysgolion a ymatebodd i'w harolwg oedd yn meddu ar bolisi diogelwch rhag yr haul, ac nad oedd pob ysgol a oedd â pholisïau yn eu gweithredu. Roedd ysgolion â chanrannau uwch o blant â hawl i brydau ysgol am ddim a chyda lefelau presenoldeb is yn llai tebygol o fod â pholisi. Dim ond 29 y cant o ysgolion sy'n dysgu diogelwch rhag yr haul fel rhan o'r cwricwlwm ym mhob grŵp blwyddyn. Dim ond 5 y cant o ysgolion oedd â digon o gysgod ar gyfer y rhan fwyaf o weithgareddau awyr agored egnïol. Dim ond 8 y cant o ysgolion sy'n cynnwys hetiau i amddiffyn rhag yr haul fel rhan o'r wisg ysgol. Roedd ysgolion cyfrwng Cymraeg ac ysgolion yng ngogledd Cymru yn fwy tebygol o fod â pholisi, sy'n dangos, rwy'n credu, nad yw diogelwch rhag yr haul yn cael ei addysgu mewn ffordd gyson ar draws y sector addysg yng Nghymru ac ardaloedd awdurdodau lleol.
Roedd ysgolion a oedd â pholisi neu weithdrefn diogelwch rhag yr haul ffurfiol dros chwe gwaith yn fwy tebygol o gysylltu â llywodraethwyr ysgol ynghylch diogelwch rhag yr haul; dros bum gwaith yn fwy tebygol o gynnwys canllawiau ymwybyddiaeth o'r haul yn eu llawlyfr staff; dros dair gwaith yn fwy tebygol o anfon cyfathrebiadau at rieni ynglŷn â diogelwch rhag yr haul; a dros ddwywaith yn fwy tebygol o gynnwys amddiffyniad rhag yr haul yn rhan o'r cwricwlwm ym mhob grŵp blwyddyn na'i gynnwys mewn rhai grwpiau blwyddyn yn unig a thrafod mewn gwasanaeth pan fo'r angen yn codi yn unig. A hefyd, roeddent yn fwy tebygol o annog staff i fodelu ymddygiadau diogelwch rhag yr haul i fyfyrwyr, i fod â hetiau sbâr y gallai disgyblion eu benthyca ac roeddent yn fwy tebygol o drefnu gweithgareddau awyr agored er mwyn lleihau amser yn yr awyr agored rhwng 10am a 3pm yn nhymor yr haf neu pan oedd y mynegai UV yn uwch na 3.
Roedd yr ymchwil hynod ddadlennol a phwysig hwn hefyd yn cynnwys cwisiau diogelwch rhag yr haul gyda disgyblion blynyddoedd 3 i 6 mewn pum ysgol gynradd yn ne Cymru. Canfu mai dim ond 5.7 y cant o'r disgyblion hynny oedd yn ymwybodol fod angen amddiffyniad rhag yr haul pan fydd y mynegai UV yn cyrraedd 3, a dim ond 36 y cant oedd yn gwybod y gallent gael llosg haul ar ddiwrnodau cymylog.
Rwy'n deall bod Ysgrifenyddion y Cabinet dros addysg, newid hinsawdd ac iechyd, yn ogystal â Chadeirydd y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg presennol wedi cael llythyr gan Dr Peconi ynghylch canfyddiadau ei hymchwil. Yng ngoleuni'r ymchwiliad blaenorol a'r gwaith ymchwil mwy diweddar hwn, rwy'n awyddus i ddysgu pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i hyrwyddo addysg diogelwch rhag yr haul yn ein hysgolion.
Bydd addysg yn mynd yn bell tuag at leihau cyfraddau canser y croen, ond nid ymwybyddiaeth a dealltwriaeth yw'r unig heriau sy'n ein hwynebu wrth gwrs. Mae'r argyfwng costau byw wedi codi prisiau holl hanfodion y cartref, gan gynnwys amddiffyniad rhag yr haul. Dangosodd dadansoddiad diweddar o ddata'r Swyddfa Ystadegau Gwladol fod cost eli haul wedi codi bron 30 y cant yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, tra bo ffigurau gwerthiant diweddar yn awgrymu y gallai fod rhywfaint o effaith ar nifer y cynhyrchion gofal haul a brynir.
Dywedodd Dr Bav Shergill o Gymdeithas Dermatolegwyr Prydain:
'Wrth i brisiau eli haul godi mae posibilrwydd pendant y bydd pobl yn gwneud llai o ddefnydd ohono, a allai eu rhoi mewn perygl mawr o ganser.'
Atgyfnerthir y pwynt hwn gan arolwg y llynedd gan Melanoma Focus a ganfu fod bron i hanner yr ymatebwyr yn credu bod eli haul yn rhy ddrud, a mynegodd Gofal Canser Tenovus bryderon y byddai amddiffyniad rhag yr haul yn cael ei adael oddi ar restr flaenoriaethau'r aelwyd. Yn fwyaf pryderus, dywedodd 10 y cant o'r ymatebwyr nad oeddent byth yn defnyddio eli haul.
Hyd yn oed ymhlith y rhai sy'n prynu eli haul, mae'n bosibl fod pryderon ynghylch costau yn eu hannog i ddefnyddio llai nag y dylent. Gwyddom nad oedd y rhan fwyaf o bobl yn defnyddio digon o eli haul cyn yr argyfwng costau byw, ac mae'n annhebygol y byddai'r sefyllfa hon wedi gwella wrth i'r pris godi wrth gwrs. Fel canllaw, dylai oedolion anelu at osod tua dwy lwy de o eli haul os ydych chi'n gorchuddio'ch pen, eich breichiau a'ch gwddf yn unig, neu ddwy lwy fwrdd os ydych chi'n gorchuddio'ch corff cyfan, wrth wisgo gwisg nofio er enghraifft, oherwydd os caiff ei osod yn rhy denau, mae maint yr amddiffyniad y mae'n ei gynnig yn lleihau'n fawr. Ac wrth gwrs, dylid ei ailosod bob dwy awr.
Er gwaethaf ei rôl hanfodol yn diogelu ein hiechyd, ar hyn o bryd caiff eli haul ei ddosbarthu fel cynnyrch cosmetig ac mae'n ddarostyngedig i'r gyfradd lawn o TAW. Lansiodd Amy Callaghan, a oedd tan yn ddiweddar yn AS Dwyrain Swydd Dunbarton, ymgyrch i gael TAW wedi'i dynnu oddi ar eli haul fel sy'n digwydd mewn llawer o wledydd eraill. Cefnogir yr ymgyrch hon gan nifer o elusennau ac mae hefyd wedi cael cefnogaeth drawsbleidiol yn Nhŷ'r Cyffredin. Rwy'n gwybod, wrth gwrs, nad oes gennym ni bŵer i amrywio TAW, ond rwy'n awyddus i wybod a fyddai cael gwared ar TAW ar eli haul yn rhywbeth y byddai'r Llywodraeth hon yn ei gefnogi ac yn mynd ar ei drywydd gyda Llywodraeth nesaf y DU.
Mae rhai banciau bwyd hyd yn oed wedi dechrau cynnwys eli haul fel eitem y maen nhw'n ei ddarparu, ond dim ond nifer fach o fanciau bwyd sy'n gwneud hyn ar hyn o bryd. Mae’r Llywodraeth, yn gwbl briodol, wedi buddsoddi mewn gwella mynediad at gynnyrch mislif mewn ysgolion, felly hoffwn wybod a yw’r Llywodraeth wedi meddwl am ymchwilio i ddichonoldeb darparu eli haul effeithiol o ansawdd uchel i ysgolion. Hefyd, o ran yr elfen o gost, mae gweithgareddau awyr agored sy’n gallu rhoi plant mewn golau haul uniongyrchol am gyfnodau hir, fel mynd i’r traeth a pharciau ac ati, yn dueddol o fod yn rhad ac am ddim ac felly’n fwy deniadol i’r rhai sydd â chyllidebau tynnach.
Yn ystod y pandemig, cymerodd Llywodraethau ledled y byd fesurau digynsail i amddiffyn iechyd y cyhoedd. Ar hyn o bryd, rydym yn wynebu cyfraddau cynyddol o ganser y croen, mwy o bobl yn cael gwybod bod ganddynt ganser ac yn cael triniaeth, yn ogystal â'r costau yna, rhai cynyddol i'r gwasanaeth iechyd gwladol. Gwelsom yn ystod y pandemig sut y gwnaeth hylif diheintio dwylo, er enghraifft, fod ar gael yn rheolaidd ac am ddim i'r cyhoedd. Tybed a ellid sicrhau bod eli haul ar gael mewn teclynnau dosbarthu tebyg mewn gweithleoedd sector cyhoeddus, ysgolion ac ysbytai Cymru. Gellir atal y rhan fwyaf o ganserau'r croen, ond gallant fod yn farwol. Felly, beth ydym ni'n mynd i'w wneud i sicrhau eu bod yn cael eu hatal yn effeithiol?
Mae hwn yn fater o'r pwys mwyaf. Gwyddom fod newid yn yr hinsawdd yn effeithio ar gyfraddau canser y croen ac y bydd yn parhau i gael effaith wrth i'r tymheredd barhau i godi. Drwy weithredu polisïau iechyd cyhoeddus cadarn nawr, gallwn liniaru yn erbyn yr argyfwng iechyd cynyddol hwn, a fydd yn cael ei waethygu gan newid yn yr hinsawdd. Rhaid inni weld hyn drwy lens llesiant cenedlaethau’r dyfodol, a rhaid inni roi’r sylw difrifol iddo y mae’n ei haeddu. Rwy'n edrych ymlaen at glywed sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu gweithredu i sicrhau hyn. Diolch.
Some foodbanks have even started to include sunscreen as an item that they provide, but only a small number of foodbanks do this at the moment. The Government has, quite rightly, invested in improving access to menstrual products in schools, so I'd like to know whether the Government has considered investigating the feasibility of providing high-quality, effective sunscreen to schools. Also, in terms of the cost element, outdoor activities that can expose children to direct sunlight for long periods, such as going to the beach and parks and so forth, tend to be free and therefore more attractive to those on tighter budgets.
During the pandemic, Governments around the world took unprecedented measures to protect public health. We are currently facing increasing rates of skin cancer, more people being diagnosed with cancer and receiving treatment, as well as those costs, the increasing costs to the NHS. We saw during the pandemic how hand sanitiser, for example, became regularly and freely available to the public. I wonder whether sunscreen could be made available in similar dispensers in public sector workplaces, schools and hospitals. Most skin cancers are preventable, but they can be deadly. So, what are we going to do to ensure that they are prevented effectively?
This is a matter of the utmost importance. We know that climate change is affecting skin cancer rates, and will continue to have an effect as temperatures continue to rise. By implementing sound public health policies now, we can mitigate this growing health crisis, which will be exacerbated by climate change. We must see this through the lens of the well-being of future generations, and we must give this issue the serious attention it deserves. I look forward to hearing how the Government intends to act to ensure this. Thank you.
Mae canser yn neu wedi cyffwrdd bron bob teulu yng Nghymru. Pum mlynedd ar hugain yn ôl, bu farw fy ngŵr i, Dafydd, ar ôl cael diagnosis o ganser y croen, melanoma. Roedd yn 47 oed ac roedd yn dad i bedwar o blant bach, gyda'r ieuengaf ond tair oed. Bryd hynny, doedd dim llawer o sôn am melanoma na thrafod amdano fo, ond, erbyn hyn, mae'n hysbys mai canser y croen ydy un o'r canserau mwyaf cyffredin yng Nghymru, ac mae'r achosion ar gynnydd. Ond does dim digon o sôn amdano o hyd, a'r camau ymarferol y gall pawb eu cymryd, dydy'r rheini, ychwaith, ddim yn cael digon o sylw—camau ymarferol i warchod croen rhag pelydrau peryglus yr haul. A dwi'n cytuno, felly, fod angen ffocws ar addysgu plant a phobl am y camau ataliol ymarferol y gallan nhw eu cymryd i leihau'r risgiau.
Mae melanoma yn dwyn anwyliaid oddi wrthym ni, ond mae yna ffyrdd o helpu, mae yna ffyrdd o leihau'r risgiau, a rhaid tynnu sylw pobl Cymru at y rheini, a dwi'n credu bod yna ddyletswydd ar y wladwriaeth yma yng Nghymru i arwain ar y gwaith.
Cancer does or has touched almost every family in Wales. Twenty five years ago, my husband, Dafydd, died having been diagnosed with skin cancer, melanoma. He was 47 years old and he was the father of four young children, with the youngest just three years old. At that time, there wasn't must talk of melanoma or much discussion of it, but, now, it's well known that skin cancer is one of the most common cancers in Wales, and cases are increasing. But there still isn't enough discussion of the issue and the practical steps that everyone can take aren't given enough coverage either—practical steps to protect the skin from the dangerous rays of the sun. And I agree, therefore, that we need a focus on educating children and adults on the practical preventive steps they can take to mitigate risks.
Melanoma does steal loved ones away from us, but there are ways of helping, there are ways of mitigating the risks, and we must draw the attention of the people of Wales to those, and I think that the state here in Wales is duty bound to lead on that work.
Diolch yn fawr iawn i ti, Sioned, am ddod â'r ddadl yma gerbron. Roedd hi'n ddiddorol iawn clywed yr argymhellion am faint o eli haul i roi ar y corff. Bydd fy mhlant i'n falch iawn o glywed hynna, achos rydyn ni'n dueddol o 'lather-io' nhw efo gormod ac maen nhw'n edrych fel zombies ar ôl i ni orffen efo nhw. [Chwerthin.]
Ond mae o'n bwysig wrth ystyried bod achosion canser y croen sydd gennym ni yng Nghymru ar gynnydd, fel roeddet ti wedi'i ddweud, a bod gennym ni fwy o achosion yma yng Nghymru nac unrhyw genedl arall o'r Deyrnas Gyfunol. Ac mae'n gallu digwydd mor hawdd i ni ac yn gwbl ddiarwybod, sef pam mae dadl Sioned mor bwysig, ac yn iawn, felly, i alw am gael plant i ddysgu am y cyflwr yn yr ysgolion ac ar oedran ifanc iawn. Ac roedd deall mai dim ond un o bob tri o blant yng Nghymru sy'n cael eu haddysgu'n dangos y gwendid yna yn y drefn.
Wrth ystyried, felly, fod achosion ar gynnydd, mae hwn yn dangos yr angen i ni ddatblygu cynllun canser cynhwysfawr yng Nghymru, fel y cynllun canser mae Plaid Cymru yn ei roi ymlaen—cynllun a fydd yn arwain at adnabod cleifion ynghynt a gwell diagnostics ymhlith canserau eraill. Felly, dwi'n edrych ymlaen at glywed ymateb y Gweinidog ac, yn benodol, sut mae'r Gweinidog yn credu y gellir mynd i'r afael â'r cwestiwn yna o sut mae addysgu plant a phobl ifanc o'r peryglon efo canser y croen. Felly, diolch yn fawr iawn i ti, Sioned.
Thank you very much, Sioned, for bringing this debate forward. It was very interesting to hear the recommendations on how much sunscreen to apply. My children will be very pleased to hear that, because we tend to lather them with too much and they look like zombies by the time we've finished. [Laughter.]
But it is important when you consider that cases of skin cancer in Wales are increasing, as you've said, and that we have more cases here in Wales than in any other nation of the UK. And it can happen so easily without us even knowing, which is why Sioned's debate is so important, and she's right, therefore, in calling for education for children about the condition within our schools and at a young age. And in understanding that only one in three children in Wales are educated does show that deficiency in the system.
Given, therefore, that cases are increasing, this does show the need for us to develop a comprehensive cancer plan in Wales, such as the cancer plan that Plaid Cymru is putting forward, which will lead to identifying patients earlier and better diagnostics for other cancers too. So, I look forward to hearing the Minister's response and, specifically, how the Minister believes that we can tackle that issue of how we educate children and young people on the dangers of skin cancer. Thank you very much, Sioned.
Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i ymateb i'r ddadl. Lynne Neagle.
I call on the Cabinet Secretary for Education to reply to the debate. Lynne Neagle.
Thank you, Dirprwy Lywydd. And can I thank Sioned for bringing forward this debate, which has been really informative and very thought provoking? As Sioned highlighted, skin cancer is by far the most common cancer in Wales. There were around 15,000 recorded cases of non-melanoma skin cancer and 1,000 cases of melanoma in 2019. And, as Sioned highlighted, the cases are rising. Siân, I wasn't aware that your husband had died of melanoma, I'm really sorry to hear that, and thank you for sharing that experience with us today.
We remain, as a Government, committed to improving the qualify of life for everyone in Wales, and this, of course, includes a focus on cancer prevention and education that supports health and well-being more broadly. Sun safety is a key part of skin cancer prevention, and education in this area is key. This is currently, as Sioned highlighted, supported by the Welsh network of health and well-being promoting schools, supported by Public Health Wales. The network is responsible for maintaining and promoting the well-being of all learners. Local co-ordinators signpost and share information and resources with schools to support sun safety across Wales.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd. Ac a gaf i ddiolch i Sioned am gyflwyno'r ddadl hon, sydd wedi bod yn addysgiadol iawn ac sydd wedi ysgogi'r meddwl yn fawr? Fel y nododd Sioned, canser y croen yw'r canser mwyaf cyffredin yng Nghymru o bell ffordd. Cofnodwyd tua 15,000 o achosion o ganser y croen nad yw'n felanoma a 1,000 o achosion o felanoma yn 2019. Ac fel y dywedodd Sioned, mae'r achosion yn cynyddu. Siân, nid oeddwn yn ymwybodol fod eich gŵr wedi marw o felanoma, mae'n ddrwg iawn gennyf glywed hynny, a diolch i chi am rannu'r profiad hwnnw gyda ni heddiw.
Rydym ni, fel Llywodraeth, wedi ymrwymo i wella ansawdd bywyd i bawb yng Nghymru, ac mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys ffocws ar atal canser ac addysg sy'n cefnogi iechyd a llesiant yn ehangach. Mae diogelwch rhag yr haul yn rhan allweddol o atal canser y croen, ac mae addysg yn y maes hwn yn allweddol. Ar hyn o bryd, fel y nododd Sioned, cefnogir hyn gan rwydwaith Cymru o ysgolion sy'n hybu iechyd a llesiant, gyda chefnogaeth Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae'r rhwydwaith yn gyfrifol am gynnal a hyrwyddo llesiant pob dysgwr. Mae cydgysylltwyr lleol yn cyfeirio ac yn rhannu gwybodaeth ac adnoddau gydag ysgolion i gefnogi diogelwch rhag yr haul ledled Cymru.
Public Health Wales also provides a range of workforce development opportunities for local health and well-being promoting schools co-ordinators to remain up to date with current issues relating to sun safety, which they can share directly with schools, so they address issues with learners and parents. The network's proposed minimum standards describe the core components of a whole-school approach, and while these are not topic specific, a number of these standards support the development of appropriate policies and practices around sun safety, including learning through the curriculum.
I am aware of the Swansea University-led project, which is currently working with schools to help explore the current perceptions of tanning in children, parents, carers and educators, and the results of this project will support the development of new educational resources aligned to the Curriculum for Wales. I haven't received—at least, I haven't seen—a letter yet from the researcher, but I will make sure that I follow that up and ask for a copy of her research. Public Health Wales has arranged for the academic leading on this project to present at its Welsh network of health and well-being promoting schools meetings, which are taking place this week in north and south Wales.
In addition to this vital public health work, the Welsh Government provides advice and guidance for all schools and settings to support them to keep children and young people safe on extremely hot days. This, of course, includes practical advice on the importance of maximising shade, restricting time in the sun during outdoor activities and the use of sun covers. Within the guidance, there are different risk assessments that schools can draw upon to implement additional safety measures for their children and young people as necessary.
Education, of course, is crucial to support learners to develop health-promoting behaviours, and at the heart of the Curriculum for Wales framework are four purposes that are central to every decision made about the new curriculum. One of those four purposes is to support children and young people to become healthy, confident individuals. The Curriculum for Wales makes health and well-being a mandatory area of learning and experience for the first time, underlining our commitment to the health and well-being of learners. For the first time, health and well-being have equal status in law to other important areas of the school curriculum, and schools are expected to deliver teaching as part of their curriculum from early years through to 16. Since the roll-out of the Curriculum for Wales, we've worked closely with our partners, including Public Health Wales, to support teachers to deliver this.
This area of the curriculum provides a holistic structure for understanding health and well-being. The mandatory statements of 'what matters' code specifies that developing physical health and well-being has lifelong benefits. This aims to help learners to understand the factors that affect physical health and well-being, including health conditions, physical activity, nutrition and the importance of a balanced diet. As learners progress, other statements of 'what matters' that are relevant to this topic consider the assessment of risk, the importance of good decision making and the role of social influencers in their lives. This new focus will help children and young people to foster healthier and safer lifestyle choices throughout their lives and support them to understand the risks and dangers on a range of challenges and issues. Exposure to the sun or sunbed use, which is banned for under-18s in Wales, are obvious examples where learning in the Curriculum for Wales can support learners to make healthier choices informed by the evidence.
Innovative work and learning on cancer awareness and prevention is happening in schools in Wales. A project co-ordinated by several secondary schools across Rhondda Cynon Taf developed a learning programme aiming to raise awareness of bowel cancer. This was implemented through Pontypridd High School's work with the Moondance Cancer Initiative. Through a partnership approach, which included the council and Cwm Taf Morgannwg University Health Board, the programme produced learning resources and experiences for their learners. This includes understanding cancer screening, how to use a test kit, and developing materials to engage parents, carers and the wider community, which promoted key messages around prevention, screening and early symptoms. The programme helped improve the learners' understanding of cancer, and, in particular, bowel cancer, from causes to screening and recovery rates. The importance of screening as a part of this learning was crucial, because early diagnosis and treatment brings much higher survival rates. This was an effective programme that innovatively and creatively tackled a sensitive yet important topic. This is a great example of how schools have collaborated with learners and their families, with an aim to improve outcomes for their community, with the Curriculum for Wales values at its heart.
Although the focus of the project was bowel cancer in particular, a similar approach could be taken to support to skin cancer prevention and other conditions. These are the sorts of opportunities that the Curriculum for Wales provides for schools, and I am keen to see more of these types of innovative learning experiences that are so relevant to learners and their communities. That is the role that schools can play in issues like this, providing learning that helps learners understand health-related issues, builds their confidence in grappling with these topics and to make informed decisions that support their own health and well-being. But we also cannot forget that cancer prevention is an issue for the whole of society, not something that we can place entirely on the shoulders of schools.
Can I just conclude by thanking Sioned Williams for bringing forward that debate? Eluned Morgan has also heard the debate today. I give her my assurance that I will look at the research and also the links with the previous recommendations of the Children, Young People and Education Committee, which, for some reason I can't understand, I don't think I was part of. I will make sure that I see what has happened with those recommendations. Diolch.
Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd yn darparu ystod o gyfleoedd datblygu'r gweithlu er mwyn i gydgysylltwyr ysgolion lleol sy'n hybu iechyd a llesiant gael yr wybodaeth ddiweddaraf am faterion cyfredol sy'n ymwneud â diogelwch rhag yr haul, y gallant eu rhannu'n uniongyrchol ag ysgolion, fel eu bod yn mynd i'r afael â materion sy'n codi gyda dysgwyr a'u rhieni. Mae safonau gofynnol arfaethedig y rhwydwaith yn disgrifio elfennau craidd dull ysgol gyfan, ac er nad yw'r rhain yn ymwneud â phynciau penodol, mae nifer o'r safonau hyn yn cefnogi datblygiad polisïau ac arferion priodol ar gyfer diogelwch rhag yr haul, gan gynnwys dysgu drwy'r cwricwlwm.
Rwy'n ymwybodol o'r prosiect a arweinir gan Brifysgol Abertawe, sy'n gweithio gydag ysgolion ar hyn o bryd i helpu i archwilio'r canfyddiadau cyfredol ynglŷn â lliw haul ymhlith plant, rhieni, gofalwyr ac addysgwyr, a bydd canlyniadau'r prosiect hwn yn cefnogi'r gwaith o ddatblygu adnoddau addysgol newydd sy'n cyd-fynd â'r Cwricwlwm i Gymru. Nid wyf wedi derbyn—neu o leiaf, nid wyf wedi gweld—llythyr gan yr ymchwilydd eto, ond byddaf yn siŵr o fynd ar ei drywydd a gofyn am gopi o'i gwaith ymchwil. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi trefnu i'r academydd sy'n arwain y prosiect i ddod i'w rwydwaith o gyfarfodydd mewn ysgolion i hybu iechyd a llesiant, sy'n cael eu cynnal yr wythnos hon yng ngogledd a de Cymru.
Yn ogystal â'r gwaith iechyd cyhoeddus hanfodol hwn, mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyngor ac arweiniad i bob ysgol a lleoliad i'w cefnogi i gadw plant a phobl ifanc yn ddiogel ar ddiwrnodau poeth iawn. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys cyngor ymarferol ar bwysigrwydd cael cymaint o gysgod ag sy'n bosibl, cyfyngu amser yn yr haul yn ystod gweithgareddau awyr agored a defnyddio gorchuddion haul. O fewn y canllawiau, mae gwahanol asesiadau risg y gall ysgolion eu defnyddio i weithredu mesurau diogelwch ychwanegol ar gyfer eu plant a'u pobl ifanc yn ôl yr angen.
Mae addysg, wrth gwrs, yn hanfodol i gefnogi dysgwyr i ddatblygu ymddygiad sy'n hybu iechyd, ac wrth wraidd fframwaith y Cwricwlwm i Gymru mae pedwar diben sy'n ganolog i bob penderfyniad a wneir am y cwricwlwm newydd. Un o'r pedwar diben yw cefnogi plant a phobl ifanc i ddod yn unigolion iach a hyderus. Mae'r Cwricwlwm i Gymru yn sicrhau bod iechyd a llesiant yn faes dysgu a phrofiad gorfodol am y tro cyntaf, gan danlinellu ein hymrwymiad i iechyd a llesiant dysgwyr. Am y tro cyntaf, mae gan iechyd a llesiant statws cydradd yn y gyfraith â meysydd pwysig eraill yng nghwricwlwm yr ysgol, a disgwylir i ysgolion ddarparu addysgu fel rhan o'u cwricwlwm o'r blynyddoedd cynnar hyd at 16 mlwydd oed. Ers cyflwyno'r Cwricwlwm i Gymru, rydym wedi gweithio'n agos gyda'n partneriaid, gan gynnwys Iechyd Cyhoeddus Cymru, i gefnogi athrawon i gyflawni hyn.
Mae'r maes hwn o'r cwricwlwm yn darparu strwythur cyfannol ar gyfer deall iechyd a llesiant. Mae'r cod datganiadau o'r hyn sy'n bwysig yn nodi bod yna fanteision gydol oes i ddatblygu iechyd a llesiant corfforol. Nod hyn yw helpu dysgwyr i ddeall y ffactorau sy'n effeithio ar iechyd a llesiant corfforol, gan gynnwys cyflyrau iechyd, gweithgarwch corfforol, maeth a phwysigrwydd deiet cytbwys. Wrth i ddysgwyr symud ymlaen, mae datganiadau eraill o'r hyn sy'n bwysig sy'n berthnasol i'r pwnc hwn yn ystyried asesu risg, pwysigrwydd gwneud penderfyniadau da a rôl dylanwadwyr cymdeithasol yn eu bywydau. Bydd y ffocws newydd hwn yn helpu plant a phobl ifanc i feithrin dewisiadau iachach a mwy diogel mewn perthynas â'u ffordd o fyw drwy gydol eu bywydau ac yn eu cefnogi i ddeall risgiau a pheryglon ystod o heriau a phroblemau. Mae cysylltiad â'r haul neu ddefnyddio gwelyau haul, sydd wedi'i wahardd i bobl ifanc dan 18 oed yng Nghymru, yn enghreifftiau amlwg lle gall dysgu yn y Cwricwlwm i Gymru gefnogi dysgwyr i wneud dewisiadau iachach wedi'u llywio gan y dystiolaeth.
Mae gwaith ac addysg arloesol ar ymwybyddiaeth o ganser ac atal canser yn digwydd mewn ysgolion yng Nghymru. Mae prosiect a gydlynwyd gan sawl ysgol uwchradd ar draws Rhondda Cynon Taf wedi datblygu rhaglen ddysgu gyda'r nod o godi ymwybyddiaeth o ganser y coluddyn. Cafodd hwn ei weithredu drwy waith Ysgol Uwchradd Pontypridd gyda Menter Canser Moondance. Drwy ddull partneriaeth, a oedd yn cynnwys y cyngor a Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, cynhyrchodd y rhaglen brofiadau ac adnoddau dysgu i'w dysgwyr. Mae hyn yn cynnwys deall sgrinio am ganser, sut i ddefnyddio pecyn prawf, a datblygu deunyddiau i ennyn diddordeb rhieni, gofalwyr a'r gymuned ehangach, a hyrwyddodd hynny negeseuon allweddol ynghylch atal, sgrinio a symptomau cynnar. Helpodd y rhaglen i wella dealltwriaeth y dysgwyr o ganser, a chanser y coluddyn yn arbennig, o'r achosion i sgrinio a chyfraddau gwella. Roedd pwysigrwydd sgrinio yn rhan o'r dysgu hwn yn hanfodol, oherwydd mae diagnosis a thriniaeth gynnar yn arwain at gyfraddau goroesi llawer uwch. Roedd hon yn rhaglen effeithiol a oedd yn mynd i'r afael â phwnc sensitif ond pwysig mewn modd arloesol a chreadigol. Mae hon yn enghraifft wych o sut mae ysgolion wedi cydweithio â dysgwyr a'u teuluoedd, gyda'r nod o wella canlyniadau i'w cymuned, gyda gwerthoedd y Cwricwlwm i Gymru yn ganolog iddi.
Er mai canser y coluddyn, yn benodol, oedd ffocws y prosiect, gellid mabwysiadu dull tebyg o gefnogi'r gwaith o atal canser y croen a chyflyrau eraill. Dyma'r mathau o gyfleoedd y mae'r Cwricwlwm i Gymru yn eu darparu i ysgolion, ac rwy'n awyddus i weld mwy o'r mathau hyn o brofiadau dysgu arloesol, sydd mor berthnasol i ddysgwyr a'u cymunedau. Dyna'r rôl y gall ysgolion ei chwarae mewn materion fel hyn, gan ddarparu dysgu sy'n helpu dysgwyr i ddeall materion sy'n ymwneud ag iechyd, a meithrin hyder ynddynt fel y gallant ddeall y pynciau hyn a gwneud penderfyniadau gwybodus sy'n cefnogi eu hiechyd a'u llesiant eu hunain. Ond ni allwn anghofio ychwaith fod atal canser yn fater i'r gymdeithas gyfan, ac nid yw'n rhywbeth y gallwn ei roi ar ysgwyddau ysgolion yn gyfan gwbl.
A gaf i orffen drwy ddiolch i Sioned Williams am gyflwyno'r ddadl? Mae Eluned Morgan hefyd wedi clywed y ddadl heddiw. Hoffwn roi sicrwydd iddi y byddaf yn edrych ar yr ymchwil yn ogystal â'r cysylltiadau ag argymhellion blaenorol y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, nad wyf yn credu fy mod yn rhan ohono am ryw reswm nad wyf yn ei ddeall. Byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn edrych i weld beth sydd wedi digwydd gyda'r argymhellion hynny. Diolch.
Diolch, bawb. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Thank you, all. That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:47.
The meeting ended at 17:47.