Y Cyfarfod Llawn
Plenary
09/05/2023Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Prynhawn da a chroeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Alun Davies.
Good afternoon and welcome to this Plenary meeting. The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question this afternoon is from Alun Davies.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ailsefydlu pobl o Wcráin yng Nghymru? OQ59465
1. Will the First Minister make a statement on the resettlement of people from Ukraine in Wales? OQ59465
Llywydd, I thank Alun Davies for that question. As a nation of sanctuary, we have welcomed just under 6,900 Ukrainians to Wales, with 3,200 arriving under the Welsh Government's sponsorship scheme. We continue to support guests, helping them to move on to longer term accommodation, where they can live more settled lives and be supported within local communities.
Llywydd, diolch i Alun Davies am y cwestiwn yna. Fel cenedl noddfa, rydym ni wedi croesawu ychydig yn llai na 6,900 o Wcreiniaid i Gymru, gyda 3,200 yn cyrraedd o dan gynllun nawdd Llywodraeth Cymru. Rydym ni'n parhau i gefnogi gwesteion, gan eu helpu nhw i symud ymlaen i lety tymor hwy, lle gallan nhw fyw bywydau mwy sefydlog a chael eu cefnogi mewn cymunedau lleol.
I'm grateful to the First Minister for that. This afternoon, I think we should also pay tribute to the work of Mick Antoniw, who has united Members across the Chamber in his support for the people of Ukraine over the last period. And the Welsh Government has also, I think, First Minister, demonstrated a real commitment to the people of that country. It has both condemned Putin's illegal invasion, the barbaric war crimes that have been committed against the Ukrainian people, and it has also reached out its hand of friendship to those Ukrainians who are seeking to escape the consequences of Putin's war.
In Blaenau Gwent, First Minister, over 130 people have initially been resettled in the county borough. We're also looking at how we can ensure that there is additional support for those people who are seeking to make their homes again in Blaenau Gwent. The local authority in Blaenau Gwent, as you know, has been proactive in reaching out to people from Ukraine, and has provided additional resources, on top of those provided by the UK Government, and the Welsh Government, to ensure that people who are supporting and hosting people from Ukraine are able to do so, but also to ensure that those Ukrainians who are seeking to move on with their lives have the support to do that. First Minister, the people of Blaenau Gwent and the local authority of Blaenau Gwent are doing everything they can to support the people of Ukraine. Will the First Minister assure me this afternoon that the Welsh Government will continue this support for the people of Ukraine, as we continue to support the people of Ukraine in their struggle against Putin's invasion?
Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am hynna. Y prynhawn yma, rwy'n credu y dylem ni hefyd dalu teyrnged i waith Mick Antoniw, sydd wedi uno Aelodau ar draws y Siambr yn ei gefnogaeth i bobl Wcráin dros y cyfnod diwethaf. Ac mae Llywodraeth Cymru hefyd, rwy'n credu, Prif Weinidog, wedi dangos ymrwymiad gwirioneddol i bobl y wlad honno. Mae wedi condemnio ymosodiad anghyfreithlon Putin, y troseddau rhyfel barbaraidd a gyflawnwyd yn erbyn pobl Wcráin, ac mae hefyd wedi estyn ei llaw allan mewn cyfeillgarwch i'r Wcreiniaid hynny sy'n ceisio dianc canlyniadau rhyfel Putin.
Ym Mlaenau Gwent, Prif Weinidog, mae dros 130 o bobl wedi cael eu hailsefydlu i gychwyn yn y fwrdeistref sirol. Rydym ni hefyd yn edrych ar sut y gallwn ni sicrhau bod cymorth ychwanegol i'r bobl hynny sy'n ceisio gwneud eu cartrefi eto ym Mlaenau Gwent. Mae'r awdurdod lleol ym Mlaenau Gwent, fel y gwyddoch, wedi bod yn rhagweithiol o ran estyn allan at bobl o Wcráin, ac wedi darparu adnoddau ychwanegol, ar ben y rhai a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU, a Llywodraeth Cymru, i sicrhau bod pobl sy'n cynorthwyo ac yn rhoi llety i bobl o Wcráin yn gallu gwneud hynny, ond hefyd i sicrhau bod gan yr Wcreiniaid hynny sy'n ceisio symud ymlaen gyda'u bywydau y cymorth i wneud hynny. Prif Weinidog, mae pobl Blaenau Gwent ac awdurdod lleol Blaenau Gwent yn gwneud popeth yn eu gallu i gynorthwyo pobl Wcráin. A wnaiff y Prif Weinidog fy sicrhau i y prynhawn yma y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau â'r cymorth hwn i bobl Wcráin, wrth i ni barhau i gefnogi pobl Wcráin yn eu brwydr yn erbyn ymosodiad Putin?
Well, Llywydd, I thank Alun Davies for what he has said about the success of the programme here in Wales. I'm sure Members would want me to recognise as well the part that he has played in making sure that goods from Wales reach families in Ukraine, where war crimes continue to be committed right up to today. I thank the local Member for Blaenau Gwent for what he has said about the success of the scheme in that county borough. It has been a genuinely outstanding success. Workers in Blaenau Gwent local authority's support team have done an outstanding job in helping people from Ukraine, who came first of all to the welcome centre, to be able to move on to longer term accommodation, whether that is within Blaenau Gwent itself, which has welcomed many Ukrainian citizens into that move-on accommodation, or whether it's work with neighbouring local authorities. Indeed, Llywydd, so successful has the Blaenau Gwent team become that we have asked them to take a national lead in assisting other local authorities in that move-on effort, bringing the expertise that they have developed, the operational skills that they have, to support others to do a similar job. And, of course, the Welsh Government, with the £40 million that we have set aside in our budget for the current financial year to continue to welcome people from Ukraine, forced to flee from their own country, looking for an opportunity to re-establish their lives, will go on working with all our partners to make sure that we offer that hand of friendship, live up to our reputation for being a nation of sanctuary, and do everything we can to help people to re-establish their lives here in Wales.
Wel, Llywydd, diolch i Alun Davies am yr hyn y mae wedi ei ddweud am lwyddiant y rhaglen yma yng Nghymru. Rwy'n siŵr y byddai'r Aelodau eisiau i mi gydnabod hefyd y rhan y mae ef wedi ei chwarae i wneud yn siŵr bod nwyddau o Gymru yn cyrraedd teuluoedd yn Wcráin, lle mae troseddau rhyfel yn parhau i gael eu cyflawni hyd heddiw. Diolchaf i'r Aelod lleol dros Flaenau Gwent am yr hyn mae wedi ei ddweud am lwyddiant y cynllun yn y fwrdeistref sirol honno. Mae wir wedi bod yn llwyddiant eithriadol. Mae gweithwyr yn nhîm cymorth awdurdod lleol Blaenau Gwent wedi gwneud gwaith rhagorol i helpu pobl o Wcráin, a ddaeth yn gyntaf oll i'r ganolfan groeso, i allu symud ymlaen i lety tymor hwy, pa un a yw hynny o fewn Blaenau Gwent ei hun, sydd wedi croesawu llawer o ddinasyddion Wcráin i'r llety symud ymlaen hwnnw, neu'n waith gydag awdurdodau lleol cyfagos. Yn wir, Llywydd, mae tîm Blaenau Gwent wedi cael cymaint o lwyddiant ein bod ni wedi gofyn iddyn nhw arwain yn genedlaethol o ran cynorthwyo awdurdodau lleol eraill yn yr ymdrech symud ymlaen honno, gan ddod â'r arbenigedd y maen nhw wedi ei ddatblygu, y sgiliau gweithredu sydd ganddyn nhw, i gynorthwyo pobl eraill i wneud gwaith tebyg. Ac, wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru, gyda'r £40 miliwn yr ydym ni wedi ei neilltuo yn ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol bresennol i barhau i groesawu pobl o Wcráin, a orfodwyd i ffoi o'u gwlad eu hunain, sy'n chwilio am gyfle i ailsefydlu eu bywydau, yn parhau i weithio gyda'n holl bartneriaid i wneud yn siŵr ein bod ni'n cynnig y llaw honno o gyfeillgarwch, i gyd-fynd â'n henw da am fod yn genedl noddfa, a gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu pobl i ailsefydlu eu bywydau yma yng Nghymru.
In February, Welsh media reported, and I quote, that,
'Hundreds of Ukrainians who arrived in Wales via the Welsh Government’s super sponsor scheme face an uncertain future as welcome centres close and sponsors remain reluctant to come forward.'
And although the Welsh Government stated it was working closely with local councils to get Ukrainian refugees into longer term accommodation, refugees claimed only one in 100 landlords will take a Ukrainian. And, in March, the British Red Cross warned that better infrastructure is needed to support Ukrainians to rebuild their lives in Wales, and that the Welsh Government should work with the UK Government and the Welsh Local Government Association to establish schemes to help Ukrainians into private rented properties by meeting the upfront costs and acting as guarantors where needed. I know the Welsh Government's still awaiting clarification on the £150 million resettlement funding from UK Government, but what specific action has your Government taken since then to address these findings? And what figures does the Welsh Government have regarding the number of Ukrainians affected and what has happened to them since?
Ym mis Chwefror, adroddodd cyfryngau Cymru, ac rwy'n dyfynnu, bod
'Cannoedd o Wcreiniaid a gyrhaeddodd Cymru trwy gynllun uwch-noddwr Llywodraeth Cymru yn wynebu dyfodol ansicr wrth i ganolfannau croeso gau ac wrth i noddwyr barhau i fod yn amharod i ddod ymlaen.'
Ac er i Lywodraeth Cymru ddweud ei bod yn gweithio'n agos gyda chynghorau lleol i gael ffoaduriaid o Wcráin i mewn i lety tymor hwy, roedd ffoaduriaid yn honni mai dim ond un o bob 100 o landlordiaid wnaiff dderbyn rhywun o Wcráin. Ac, ym mis Mawrth, rhybuddiodd y Groes Goch Brydeinig bod angen gwell seilwaith i gynorthwyo Wcreiniaid i ail-adeiladu eu bywydau yng Nghymru, ac y dylai Llywodraeth Cymru weithio gyda Llywodraeth y DU a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sefydlu cynlluniau i helpu Wcreiniaid i mewn i eiddo rhent preifat trwy dalu'r costau ymlaen llaw a gweithredu fel gwarantwyr lle mae angen. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn dal i ddisgwyl am eglurhad ynghylch y cyllid ailsefydlu gwerth £150 miliwn gan Lywodraeth y DU, ond pa gamau penodol mae eich Llywodraeth chi wedi eu cymryd ers hynny i fynd i'r afael â'r canfyddiadau hyn? A pha ffigurau sydd gan Lywodraeth Cymru o ran nifer yr Wcreiniaid yr effeithiwyd arnynt a beth sydd wedi digwydd iddyn nhw ers hynny?
Well, Llywydd, the first point to make, and it's an important one, is that in closing welcome centres—because the inflow of new people coming from Ukraine has slowed down—not a single person has been left without accommodation. Despite the anxieties that were expressed, indeed, over 1,700 Ukrainian guests have already been moved in Wales on to longer term accommodation. And, in terms of the specific actions that have been taken, of the £40 million that I mentioned a moment ago, Llywydd, £4 million of that is specifically to assist our local authority partners in securing additional move-on accommodation, and that does, indeed, cover some of the points that Mark Isherwood made about assisting people who are able to secure somewhere in private accommodation with some of the upfront costs that you face when you're trying to secure places in the private rented sector. At the same time, we have a major transitional accommodation capital programme mobilised through the Welsh Government: over £76 million used last year to assist local authorities and social landlords to deliver more homes to support all those people who are in housing need. That funding has already delivered nearly 1,000 additional homes, and many people from Ukraine have been able to take advantage of that programme. So, we continue to work closely with our partners, Llywydd. Nobody is suggesting that it is easy to find move-on accommodation in what is already a competitive accommodation market, but I think the success story here in Wales is one that would bear up to scrutiny from anyone.
Wel, Llywydd, y pwynt cyntaf i'w wneud, ac mae'n un pwysig, yw'r un am gau canolfannau croeso—gan fod y mewnlif o bobl newydd yn dod o Wcráin wedi arafu—nid oes yr un person wedi cael ei adael heb lety. Er gwaethaf y pryderon a fynegwyd, yn wir, mae dros 1,700 o westeion o Wcráin eisoes wedi cael eu symud ymlaen yng Nghymru i lety tymor hwy. Ac, o ran y camau penodol a gymerwyd, o'r £40 miliwn y soniais amdano funud yn ôl, Llywydd, mae £4 miliwn o hwnnw yn benodol i gynorthwyo ein partneriaid awdurdod lleol i sicrhau llety symud ymlaen ychwanegol, ac mae hynny, yn wir, yn rhoi sylw i rai o'r pwyntiau a wnaeth Mark Isherwood am gynorthwyo pobl sy'n gallu sicrhau rhywle mewn llety preifat gyda rhai o'r costau ymlaen llaw yr ydych chi'n eu hwynebu pan fyddwch chi'n ceisio sicrhau lleoedd yn y sector rhentu preifat. Ar yr un pryd, mae gennym ni raglen gyfalaf llety trosiannol fawr a roddwyd ar waith trwy Lywodraeth Cymru: defnyddiwyd dros £76 miliwn y llynedd i gynorthwyo awdurdodau lleol a landlordiaid cymdeithasol i ddarparu mwy o gartrefi i gynorthwyo'r holl bobl hynny sydd mewn angen tai. Mae'r cyllid hwnnw eisoes wedi darparu bron i 1,000 o gartrefi ychwanegol, ac mae llawer o bobl o Wcráin wedi gallu manteisio ar y rhaglen honno. Felly, rydym ni'n parhau i gydweithio yn agos â'n partneriaid, Llywydd. Does neb yn awgrymu ei bod hi'n hawdd dod o hyd i lety symud ymlaen yn yr hyn sydd eisoes yn farchnad lety gystadleuol, ond rwy'n credu bod yr hanes o lwyddiant yma yng Nghymru yn un a fyddai'n gwrthsefyll craffu gan unrhyw un.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod gan y rhai sy'n gadael ysgol y sgiliau angenrheidiol i lwyddo yn y farchnad gyflogaeth? OQ59496
2. What is the Welsh Government doing to ensure that school leavers have the necessary skills to succeed in the employment market? OQ59496
I thank the Member for that question, Llywydd. Careers and work-related experiences are mandatory within the new Curriculum for Wales, and Careers Wales provides support for all schools across Wales to build relationships with employers. Qualifications reform and our employability programmes will prepare young people for the jobs of the future.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna, Llywydd. Mae gyrfaoedd a phrofiadau cysylltiedig â gwaith yn orfodol o fewn y Cwricwlwm i Gymru newydd, ac mae Gyrfa Cymru yn rhoi cymorth i bob ysgol ledled Cymru feithrin cysylltiadau â chyflogwyr. Bydd diwygio cymwysterau a'n rhaglenni cyflogadwyedd yn paratoi pobl ifanc ar gyfer swyddi'r dyfodol.
I'm grateful to you, First Minister, for the answer. I ask the question today in the context of equipping our young people with the skills they need to compete in an increasingly globalised world. And, to that end, it's no coincidence that the countries that produce the best outcomes in terms of maths attainment are often also the countries that have emerging and innovative global economies. And in the UK, I think, sometimes, some of us have a tendency to write off the importance of mathematics. People often joke about not being able to do maths, but that's something we'd never say about reading, for example, so that's something I'm glad that the Prime Minister has correctly identified as a problem that makes us less competitive internationally. And he suggested that further maths learning may be required later on in a young person's education to address the problem. Obviously, there are no one-size-fits-all answers here, First Minister, but, given education is devolved in Wales, and, according to the latest Programme for International Student Assessment results, maths attainment in Wales was the worst of the UK nations, what consideration have you given to what the Welsh Government can do to help turn this situation around and to ensure that school leavers have the maths skills that they need so they can reach their full potential?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Prif Weinidog, am yr ateb. Rwy'n gofyn y cwestiwn heddiw yng nghyd-destun arfogi ein pobl ifanc â'r sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i gystadlu mewn byd sy'n gynyddol fyd-eang. Ac, i'r perwyl hwnnw, nid yw'n gyd-ddigwyddiad mai'r gwledydd sy'n cynhyrchu'r canlyniadau gorau o ran cyrhaeddiad mathemateg yn aml hefyd yw'r gwledydd sydd ag economïau byd-eang newydd ac arloesol. Ac yn y DU, rwy'n credu, weithiau, mae gan rai ohonom ni dueddiad i ddiystyru pwysigrwydd mathemateg. Mae pobl yn aml yn cael hwyl am fethu â gwneud mathemateg, ond mae hynny yn rhywbeth na fyddem ni byth yn ei ddweud am ddarllen, er enghraifft, felly mae hynny yn rhywbeth yr wyf i'n falch bod y Prif Weinidog wedi ei nodi yn gywir fel problem sy'n ein gwneud ni'n llai cystadleuol yn rhyngwladol. Ac awgrymodd y gallai fod angen rhagor o ddysgu mathemateg yn ddiweddarach mewn addysg person ifanc i fynd i'r afael â'r broblem. Yn amlwg, nid oes un ateb ar gyfer pawb yma, Prif Weinidog, ond, o gofio bod addysg wedi'i datganoli yng Nghymru, ac, yn ôl canlyniadau diweddaraf y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, cyrhaeddiad mathemateg yng Nghymru oedd y gwaethaf o wledydd y DU, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i newid y sefyllfa hon ac i sicrhau bod gan bobl sy'n gadael yr ysgol y sgiliau mathemateg sydd eu hangen arnyn nhw fel y gallan nhw gyrraedd eu potensial llawn?
Well, Llywydd, I agree with Tom Giffard about the importance of mathematics. Much of what we do in Wales is to equip young people for the digital skills that they will need for the future in which that aspect of the employment market will become more and more important. Unfortunately, the Prime Minister's actions don't match the rhetoric that we hear from him. He was responsible for the catastrophic Multiply programme when he was the Chancellor of the Exchequer—£100 million top-sliced out of money that was meant to come to Wales for a national programme that, I'm afraid, has been a huge failure on the ground. Certainly it has not delivered what was promised here in Wales. I'm afraid the Multiply programme just demonstrates the difficulties when Ministers in Whitehall believe that they are able to design things on the ground in parts of the United Kingdom where they have no reach at all. They designed their Multiply programme without a single word of discussion with the Welsh Government or with the local authorities that are expected to deliver it. As a result, it has not been possible to spend the money that was allocated to Wales. That money is yet to be released to local authorities so that they can do useful things with it, including—and I agree with the importance of the point—to improve numeracy amongst people who are leaving school and people in the workplace who are looking to improve their numeracy skills. So, while I agree on the basic proposition, I cannot agree that the way the UK Government has gone about this has demonstrated a success. In fact, I'm afraid, it is exactly the opposite.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno â Tom Giffard ynghylch pwysigrwydd mathemateg. Llawer o'r hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru yw arfogi pobl ifanc ar gyfer y sgiliau digidol y bydd eu hangen arnyn nhw ar gyfer y dyfodol lle bydd yr agwedd honno ar y farchnad gyflogaeth yn dod yn fwy a mwy pwysig. Yn anffodus, nid yw gweithredoedd Prif Weinidog y DU yn cyd-fynd â'r rhethreg yr ydym ni'n ei chlywed ganddo. Roedd yn gyfrifol am y rhaglen Lluosi drychinebus pan oedd yn Ganghellor y Trysorlys—£100 miliwn wedi'i frigdorri o arian a oedd fod i ddod i Gymru ar gyfer rhaglen genedlaethol sydd wedi, mae gen i ofn, bod yn fethiant enfawr ar lawr gwlad. Yn sicr, nid yw wedi cyflawni'r hyn a addawyd yma yng Nghymru. Mae gen i ofn mai'r cwbl y mae'r rhaglen Lluosi yn ei wneud yw dangos yr anawsterau pan fo Gweinidogion yn Whitehall yn credu eu bod nhw'n gallu dylunio pethau ar lawr gwlad mewn rhannau o'r Deyrnas Unedig lle nad oes ganddyn nhw unrhyw gyrhaeddiad o gwbl. Fe wnaethon nhw gynllunio eu rhaglen Lluosi heb yr un gair o drafodaeth gyda Llywodraeth Cymru na gyda'r awdurdodau lleol y mae disgwyl iddyn nhw ei darparu. O ganlyniad, ni fu'n bosibl gwario'r arian a neilltuwyd i Gymru. Nid yw'r arian hwnnw wedi cael ei ryddhau i awdurdodau lleol eto fel y gallan nhw wneud pethau defnyddiol ag ef, gan gynnwys—ac rwy'n cytuno â phwysigrwydd y pwynt—i wella rhifedd ymhlith pobl sy'n gadael yr ysgol a phobl yn y gweithle sy'n dymuno gwella eu sgiliau rhifedd. Felly, er fy mod i'n cytuno â'r gosodiad sylfaenol, ni allaf gytuno bod y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi mynd ati i wneud hyn wedi dangos llwyddiant. Yn wir, mae gen i ofn, ei fod yn union i'r gwrthwyneb.
Prif Weinidog, Welsh pupils and young people have such a vast array of skills and talents. In terms of future employment, it benefits everyone for there to be a system in place that allows them to access educational opportunities that actually utilise and play to their own strengths, while ensuring they have the skills for jobs. I know the Welsh Government understands this, so, on that note, what assessment has the Welsh Government made of the junior apprenticeship programme pilot, and will we see more pupils across Wales be enabled to access such positive opportunities?
Prif Weinidog, mae gan ddisgyblion a phobl ifanc Cymru amrywiaeth mor eang o sgiliau a thalentau. O ran cyflogaeth yn y dyfodol, mae o fudd i bawb cael system ar waith sy'n caniatáu iddyn nhw gael mynediad at gyfleoedd addysgol sydd wir yn defnyddio ac yn cyd-fynd â'u cryfderau eu hunain, gan sicrhau bod ganddyn nhw'r sgiliau ar gyfer swyddi. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn deall hyn, felly, ar y nodyn hwnnw, pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o gynllun treialu'r rhaglen prentisiaethau iau, ac a fyddwn ni'n gweld mwy o ddisgyblion ledled Cymru yn cael eu galluogi i fanteisio ar gyfleoedd cadarnhaol o'r fath?
I thank Jayne Bryant for that. She points to a very important change in the labour market, Llywydd, which we've discussed on the floor of the Senedd previously. For most of my political life, we believed that the biggest challenge we faced economically was to provide employment opportunities for young people where those employment opportunities would be in short supply. We thought we had too many young people and too few jobs for them to do. In fact, the problem we face today is the opposite; we have jobs to do and not enough people to do them. When I speak to employers, particularly progressive employers, what they talk to me about is the efforts they know they have to make to be in schools from an early age to attract young people into the opportunities that will be there for them. Those talented young people, I think, will find themselves sought after by employers. What this means is that we cannot afford to waste the talents of any single individual in Wales.
The junior apprenticeship programme, a two-year programme aimed at students in years 10 and 11, in other words pupils aged between 14 and 16, has been specifically designed to provide a different sort of opportunity for young people who look as though conventional schooling is not succeeding in finding a pathway for them into the future. If you go on the junior apprenticeship programme, you study for 25 hours a week at a local further education college, you will take a GCSE in maths and English or Welsh, but at the same time you will study for a level 2 qualification in a range of vocational pathways. So, this is to recapture the interest of young people who otherwise might find themselves not succeeding within the system.
The best evidence we have, Llywydd, is from an inspection that Estyn carried out at Bridgend College last year. They reported that, in the five years that the programme has been running at the college, the successful completion rates of vocational qualifications amongst those young people on the programme exceeded 95 per cent; that GCSE results were in line with or exceeded learners' predicted grades; and that over 80 per cent of the young people who successfully completed that junior apprenticeship programme went on to further post-16 qualifications at the college, or apprenticeships, or directly into employment. I think it absolutely demonstrates that it is possible to create pathways for young people who are on the edge of the system that can capture their interest, give them the experiences they need and lead them on to successful futures.
Diolch i Jayne Bryant am hynna. Mae'n cyfeirio at newid pwysig iawn yn y farchnad lafur, Llywydd, yr ydym ni wedi ei drafod ar lawr y Senedd o'r blaen. Yn ystod y rhan fwyaf o fy mywyd gwleidyddol, roeddem ni'n credu mai'r her fwyaf yr oeddem ni'n ei hwynebu yn economaidd oedd darparu cyfleoedd cyflogaeth i bobl ifanc lle byddai'r cyfleoedd cyflogaeth hynny yn brin. Roeddem ni'n meddwl bod gennym ni ormod o bobl ifanc a rhy ychydig o swyddi iddyn nhw eu gwneud. Mewn gwirionedd, y broblem sy'n ein hwynebu heddiw yw'r gwrthwyneb; mae gennym ni swyddi i'w gwneud a dim digon o bobl i'w gwneud nhw. Pan fyddaf i'n siarad â chyflogwyr, yn enwedig cyflogwyr blaengar, yr hyn y maen nhw'n siarad â fi amdano yw'r ymdrechion y maen nhw'n gwybod bod yn rhaid iddyn nhw eu gwneud i fod mewn ysgolion o oedran cynnar i ddenu pobl ifanc i'r cyfleoedd a fydd yna ar eu cyfer nhw. Bydd y bobl ifanc dalentog hynny, rwy'n credu, yn gweld bod galw mawr amdanyn nhw ymhlith cyflogwyr. Yr hyn y mae hyn yn ei olygu yw na allwn ni fforddio gwastraffu talentau unrhyw unigolyn yng Nghymru.
Dyluniwyd y rhaglen prentisiaethau iau, rhaglen dwy flynedd sydd wedi'i hanelu at fyfyrwyr blynyddoedd 10 ac 11, mewn geiriau eraill disgyblion rhwng 14 a 16 oed, yn arbennig i ddarparu gwahanol fath o gyfle i bobl ifanc sy'n edrych fel pe na bai addysg gonfensiynol yn llwyddo i ddod o hyd i lwybr ar eu cyfer i'r dyfodol. Os ewch chi ar y rhaglen prentisiaethau iau, rydych chi'n astudio am 25 awr yr wythnos mewn coleg addysg bellach lleol, byddwch yn sefyll TGAU mewn mathemateg a Saesneg neu Gymraeg, ond ar yr un pryd byddwch yn astudio ar gyfer cymhwyster lefel 2 mewn amrywiaeth o lwybrau galwedigaethol. Felly, mae hyn er mwyn ail-ennyn diddordeb pobl ifanc a allent fel arall ganfod nad ydyn nhw'n llwyddo o fewn y system.
Mae'r dystiolaeth orau sydd gennym ni, Llywydd, o arolygiad a gynhaliwyd gan Estyn yng Ngholeg Penybont y llynedd. Fe wnaethon nhw adrodd, yn y pum mlynedd y mae'r rhaglen wedi bod yn rhedeg yn y coleg, bod cyfraddau cwblhau cymwysterau galwedigaethol yn llwyddiannus ymhlith y bobl ifanc hynny ar y rhaglen yn fwy na 95 y cant; bod canlyniadau TGAU yn cyd-fynd â graddau a ragwelwyd i ddysgwyr neu'n rhagori arnyn nhw; a bod dros 80 y cant o'r bobl ifanc a gwblhaodd y rhaglen prentisiaethau iau yn llwyddiannus wedi mynd ymlaen i gymwysterau ôl-16 pellach yn y coleg, neu i brentisiaethau, neu'n uniongyrchol i gyflogaeth. Rwy'n credu ei bod yn sicr yn dangos ei bod hi'n bosibl creu llwybrau i bobl ifanc sydd ar gyrion y system sy'n gallu ennyn eu diddordeb, rhoi'r profiadau, sydd eu hangen arnyn nhw, iddyn nhw a'u harwain ymlaen at ddyfodol llwyddiannus.
Turning to school leavers who take up apprentice construction opportunities, First Minister, I've been made aware by FE providers in Cynon Valley that the green economy skills that we would want to grow and nurture aren't necessarily embedded within those courses—for example, around installing heat pumps or retrofitting our current housing stock. So, First Minister, could Welsh Government investigate this as a priority, to ensure that these apprentices have the skills they need to succeed in the employment market, to grow the green economy and to help us as a nation to reach net zero?
Gan droi at y rhai sy'n gadael yr ysgol sy'n manteisio ar gyfleoedd prentis adeiladu, Prif Weinidog, rwyf i wedi cael gwybod gan ddarparwyr addysg bellach yng Nghwm Cynon nad yw'r sgiliau economi werdd y byddem ni eisiau eu tyfu a'u meithrin o reidrwydd wedi'u hymwreiddio yn y cyrsiau hynny—er enghraifft, o ran gosod pympiau gwres neu ôl-osod ein stoc dai bresennol. Felly, Prif Weinidog, a allai Llywodraeth Cymru ymchwilio i hyn fel blaenoriaeth, i sicrhau bod gan y prentisiaid hyn y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i lwyddo yn y farchnad gyflogaeth, i dyfu'r economi werdd ac i'n helpu fel cenedl i gyrraedd sero net?
Llywydd, I referred in my original answer to curriculum reform, and Qualifications Wales is actively engaged in making sure that the qualifications that are offered in our further education colleges do equip young people with the skills that will be needed for the future. That is already happening. I visited a further education college in north Wales recently and I spent my time there talking to a group of apprentices who were focusing on motor qualifications, and those were electric vehicles; they weren't the vehicles of the past. They were being equipped with the skills for the future in that green economy. Our net-zero skills action plan, published at the end of February, sets out the actions we will take, alongside the education sector and employers, to build confidence and knowledge in this area. The Minister for Economy announced a £2 million investment in personal learning accounts specifically to allow people to obtain the skills, knowledge and qualifications they will need to be part of that green economy. The courses are free, Llywydd, they are flexible, they are available to young people, but, importantly, they are available to people who are already in the employment market. When I was in the north Wales college, as well as meeting young people, I also met people well into their careers, working in garages in north Wales and who are coming in one day a week to make sure that they could also refresh their skills and make sure that they too would be available to do the jobs that will be needed in the future.
Llywydd, cyfeiriais yn fy ateb gwreiddiol at ddiwygio'r cwricwlwm, ac mae Cymwysterau Cymru wrthi'n gwneud yn siŵr bod y cymwysterau sy'n cael eu cynnig yn ein colegau addysg bellach yn arfogi pobl ifanc gyda'r sgiliau y bydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Mae hynny eisoes yn digwydd. Ymwelais â choleg addysg bellach yn y gogledd yn ddiweddar a threuliais fy amser yno yn siarad â grŵp o brentisiaid a oedd yn canolbwyntio ar gymwysterau modur, a cherbydau trydan oedd y rheini; nid cerbydau'r gorffennol oedden nhw. Roedden nhw'n cael eu harfogi gyda'r sgiliau ar gyfer y dyfodol yn yr economi werdd honno. Mae ein cynllun gweithredu ar sgiliau sero net, a gyhoeddwyd ddiwedd mis Chwefror, yn nodi'r camau y byddwn ni'n eu cymryd, ochr yn ochr â'r sector addysg a chyflogwyr, i fagu hyder a gwybodaeth yn y maes hwn. Cyhoeddodd Gweinidog yr Economi fuddsoddiad gwerth £2 miliwn mewn cyfrifon dysgu personol yn benodol i alluogi pobl i gael y sgiliau, yr wybodaeth a'r cymwysterau y bydd eu hangen arnyn nhw i fod yn rhan o'r economi werdd honno. Mae'r cyrsiau am ddim, Llywydd, maen nhw'n hyblyg, maen nhw ar gael i bobl ifanc, ond yn bwysig, maen nhw ar gael i bobl sydd eisoes yn y farchnad gyflogaeth. Pan oeddwn i yn y coleg yn y gogledd, yn ogystal â chyfarfod pobl ifanc, fe wnes i gyfarfod hefyd â phobl ymhell i mewn i'w gyrfaoedd, yn gweithio mewn garejis yn y gogledd ac yn dod i mewn un diwrnod yr wythnos i wneud yn siŵr y gallen nhw hefyd loywi eu sgiliau a gwneud yn siŵr y bydden nhw hefyd ar gael i wneud y swyddi y bydd eu hangen yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
Questions now from party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. First Minister, I agree with the sentiments that you've just expressed in responding to questioners in the last question, that no young person should be left behind and that we should be trying to unlock everyone's talent. Regrettably, the additional learning needs numbers that have come out from Welsh Government indicate that there's been a drop of 18,000 in the young people identified as having additional learning needs in Welsh schools over the last 12 months. That is a significant drop and, if it was a drop for all the right reasons, then, obviously, we would be celebrating that. But we know, with COVID, many young people, obviously, had their education blighted. How confident are you, First Minister, that those numbers, down from 92,000 to 76,000, are a true reflection of the help and support that might be required for young people, because unless they get that additional learning needs assessment undertaken, obviously, that support cannot be put in place?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rwy'n cytuno â'r safbwyntiau yr ydych chi newydd eu mynegi wrth ymateb i holwyr yn y cwestiwn diwethaf, na ddylid gadael yr un person ifanc ar ôl ac y dylem ni fod yn ceisio datgloi talent pawb. Yn anffodus, mae'r ffigurau o ran anghenion dysgu ychwanegol a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru yn dynodi y bu gostyngiad o 18,000 yn nifer y bobl ifanc y nodwyd bod ganddyn nhw anghenion dysgu ychwanegol yn ysgolion Cymru dros y 12 mis diwethaf. Mae hwnnw'n ostyngiad sylweddol ac, os oedd yn ostyngiad am yr holl resymau cywir, yna, yn amlwg, byddem ni'n dathlu hynny. Ond rydym ni'n gwybod, gyda COVID, bod addysg llawer o bobl ifanc, yn amlwg, wedi cael ei difetha. Pa mor hyderus ydych chi, Prif Weinidog, bod y niferoedd hynny, i lawr o 92,000 i 76,000, yn adlewyrchiad cywir o'r cymorth a'r gefnogaeth a allai fod eu hangen ar gyfer pobl ifanc, oherwydd oni bai eu bod nhw'n cael yr asesiad anghenion dysgu ychwanegol hwnnw, yn amlwg, ni ellir rhoi'r cymorth hwnnw ar waith?
Well, Llywydd, it's an important point that the leader of the opposition makes. We have a new system here in Wales, as he knows, put on the statute book by the Senedd and which is in its early stages of full implementation. I think it is very important that we interrogate those figures carefully. We want to see a system in which it is easier for young people to get the help that they need. Sometimes that will mean that that help is available to them within the broader school without needing a specific special educational needs designation. But the important thing is to make sure that those figures genuinely reflect the position on the ground and that the young people we are concerned about are getting the help that they need. As I say, it is the earliest stages of the new system. We shouldn't read too much into the preliminary figures. The important thing is to be aware of the issue and make sure, in the work that we do with Estyn and through the improvement agencies, that we are confident that the new system is making sure that our young people who have additional needs get the help that they need and get it in a way that is easy to access, properly calibrated to the individual circumstances and then effectively delivered on the ground.
Wel, Llywydd, mae'n bwynt pwysig y mae arweinydd yr wrthblaid yn ei wneud. Mae gennym ni system newydd yma yng Nghymru, fel y mae'n gwybod, a roddwyd ar y llyfr statud gan y Senedd ac sydd ar ei chamau cynnar o weithrediad llawn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n ymchwilio i'r ffigurau hynny yn ofalus. Rydym ni eisiau gweld system lle mae'n haws i bobl ifanc gael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Weithiau bydd hynny'n golygu bod y cymorth hwnnw ar gael iddyn nhw o fewn yr ysgol ehangach heb fod angen dynodiad anghenion addysgol arbennig penodol. Ond y peth pwysig yw gwneud yn siŵr bod y ffigurau hynny wir yn adlewyrchu'r sefyllfa ar lawr gwlad a bod y bobl ifanc yr ydym ni'n pryderu amdanyn nhw yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw. Fel y dywedais, camau cynharaf y system newydd yw'r rhain. Ni ddylem ni roi gormod o bwys ar y ffigurau rhagarweiniol. Y peth pwysig yw bod yn ymwybodol o'r mater a gwneud yn siŵr, yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud gydag Estyn a thrwy'r asiantaethau gwella, ein bod ni'n hyderus bod y system newydd yn gwneud yn siŵr bod ein pobl ifanc sydd ag anghenion ychwanegol yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw ac yn ei gael mewn ffordd sy'n hawdd cael gafael arno, wedi'i raddnodi yn iawn i'r amgylchiadau unigol ac wedi'i ddarparu yn effeithiol ar lawr gwlad.
The individual development plans that you allude to, which are supported on this side of the Chamber, because, obviously, they tailor it to the individual learner—. We all, as MSs and before that, AMs, appreciate the postbag that comes in around statementing in schools, and the individual development plans, obviously, will take the place of those statements come the new date of 2025. But with that decline in students being identified, from 92,000 down to 76,000, we have to have confidence that schools are making the right assessments, and in particular, that the Welsh Government are assisting those schools to make sure that that new introduction of individual development plans is happening and that pupils who require that support can get it. So, can you give us an assurance today, First Minister, that the budgets are in place to support the roll-out of individual development plans, and in particular, that the workload constraints that have been highlighted by teaching professionals are being addressed so that, with the new date of 2025, we can have confidence that children can reach their full potential and that, ultimately, the numbers that I've quoted you today aren't some abbreviation and will indicate the support being readily available for students who require it?
Mae'r cynlluniau datblygu unigol yr ydych chi'n cyfeirio atyn nhw, sy'n cael eu cefnogi ar yr ochr hon i'r Siambr, oherwydd, yn amlwg, maen nhw'n ei deilwra i'r dysgwr unigol—. Rydym ni i gyd, fel ASau a chyn hynny, ACau, yn gwerthfawrogi'r bagiau post sy'n dod i mewn ynghylch datganiadau mewn ysgolion, a bydd y cynlluniau datblygu unigol, yn amlwg, yn disodli'r datganiadau hynny pan ddaw'r dyddiad newydd 2025. Ond o nodi'r gostyngiad hwnnw i nifer y myfyrwyr sy'n cael eu nodi, o 92,000 i lawr i 76,000, mae'n rhaid i ni fod yn hyderus bod ysgolion yn gwneud yr asesiadau cywir, ac yn benodol, bod Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo'r ysgolion hynny i wneud yn siŵr bod y cyflwyniad newydd hwnnw o gynlluniau datblygu unigol yn digwydd a bod disgyblion sydd angen y cymorth hwnnw yn gallu ei gael. Felly, a allwch chi roi sicrwydd i ni heddiw, Prif Weinidog, bod y cyllidebau ar waith i gefnogi cyflwyniad cynlluniau datblygu unigol, ac yn benodol, bod y cyfyngiadau llwyth gwaith a amlygwyd gan weithwyr addysgu proffesiynol yn cael sylw fel y gallwn ni fod yn hyderus, gyda'r dyddiad newydd yn 2025, y gall plant gyrraedd eu potensial llawn ac, yn y pen draw, nad yw'r rhifau yr wyf i wedi eu dyfynnu i chi heddiw yn rhyw dalfyriad a bydd yn dynodi bod y cymorth ar gael yn rhwydd i fyfyrwyr sydd ei angen?
Well, I agree with all those points, Llywydd. That's exactly what the Government wishes to see and that's exactly why this Senedd took the time that we did to make sure that we have a reformed system here in Wales. I can give the leader of the opposition an assurance that there is money there in the system. The money that's been invested comes in two sorts. There is money invested in making sure that those people who are responsible, now, for running the new system are properly trained, properly equipped and that we're getting the system in place, and then, there is additional money over and above that to make sure that the system of the future has the resources that it needs.
I understand the point that teacher colleagues make about workload constraints, and this was very much part of the discussions that the education Minister had with teaching unions over settling the pay issue here in Wales. And I'm very pleased that we were able to do that and we've made a series of commitments about dealing with workload issues in the classroom. What we're not willing to do is to concede to the call from one teaching union to extend the implementation timetable even further. We've done that once already in response to the representations that were made from front-line staff in the COVID context. We want to make sure that this new system is there, working and delivering the advantages that we believe it will have for young people, and a further delay in the implementation timetable, I think, is not the best way to obtain those advantages.
Wel, rwy'n cytuno â'r holl bwyntiau hynny, Llywydd. Dyna'n union y mae'r Llywodraeth yn dymuno ei weld a dyna'n union pam y cymerodd y Senedd hon yr amser a wnaethom ni i wneud yn siŵr bod gennym ni system ddiwygiedig yma yng Nghymru. Gallaf roi sicrwydd i arweinydd yr wrthblaid bod arian yno yn y system. Mae'r arian a fuddsoddwyd yn dod mewn dau fath. Mae arian sy'n cael ei fuddsoddi i wneud yn siŵr bod y bobl hynny sy'n gyfrifol, nawr, am redeg y system newydd wedi'u hyfforddi yn iawn, â'r adnoddau iawn a'n bod ni'n cael y system ar waith, ac yna, mae arian ychwanegol yn ogystal â hynny i wneud yn siŵr bod gan system y dyfodol yr adnoddau sydd eu hangen arni.
Rwy'n deall y pwynt y mae cydweithwyr sy'n athrawon yn ei wneud am gyfyngiadau llwyth gwaith, ac roedd hyn yn rhan fawr iawn o'r trafodaethau a gafodd y Gweinidog addysg gydag undebau athrawon dros setlo'r mater o gyflogau yma yng Nghymru. Ac rwy'n falch iawn ein bod ni wedi gallu gwneud hynny ac rydym ni wedi gwneud cyfres o ymrwymiadau ar gyfer ymdrin â materion llwyth gwaith yn yr ystafell ddosbarth. Yr hyn nad ydym ni'n barod i'w wneud yw ildio i'r alwad gan un undeb athrawon i ymestyn yr amserlen weithredu hyd yn oed ymhellach. Rydym ni wedi gwneud hynny unwaith yn barod mewn ymateb i'r sylwadau a wnaed gan staff rheng flaen yng nghyd-destun COVID. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod y system newydd hon yno, yn gweithio ac yn sicrhau'r manteision yr ydym ni'n credu y bydd yn eu sicrhau i bobl ifanc, ac yn fy marn i nid oedi pellach yn yr amserlen weithredu yw'r ffordd orau o sicrhau'r manteision hynny.
It's always helpful when you give such full answers, First Minister, because you just took my third question—[Laughter.]—which was about the extension of the timetable, on a serious point, because obviously, that timetable has been extended once. It's pleasing to hear that that is not now going to be extended, because it is really important that the teaching profession do have a framework to work to, but importantly, that parents and students do know that the system they will be supported under will come into effect by 2025.
But, do you identify with the other comments that have been made around additional learning needs, and in particular, the journey onto the individual development plans—that the issue for new students being identified with additional learning needs and being able to access those individual plans is proving more problematic? And there is a real, or certainly a perception among parents that the bar is being lifted so that there are fewer people getting the support that they require in schools, and that an assessment from the Welsh Government as to exactly the criteria that have been used in the education system would be welcome so that there would be continuity in that support being delivered across all education facilities in Wales, whether that be primary or secondary.
Mae bob amser yn ddefnyddiol pan fyddwch chi'n rhoi atebion mor llawn, Prif Weinidog, gan eich bod chi newydd gymryd fy nhrydydd cwestiwn—[Chwerthin.]—a oedd yn ymwneud ag ymestyn yr amserlen, ar bwynt difrifol, oherwydd yn amlwg, mae'r amserlen honno wedi cael ei hymestyn unwaith. Mae'n braf clywed nad yw honno'n mynd i gael ei hymestyn bellach, oherwydd mae'n bwysig iawn bod gan y proffesiwn addysgu fframwaith i weithio yn unol ag ef, ond yn bwysig, bod rhieni a myfyrwyr yn gwybod y bydd y system y byddan nhw'n cael eu cynorthwyo oddi tani yn weithredol erbyn 2025.
Ond, a ydych chi'n uniaethu â'r sylwadau eraill a wnaed ynghylch anghenion dysgu ychwanegol, ac yn benodol, y daith i'r cynlluniau datblygu unigol—bod y mater o fyfyrwyr newydd yn cael eu nodi ag anghenion dysgu ychwanegol ac yn gallu cael mynediad at y cynlluniau unigol hynny yn peri mwy o broblemau? Ac yn wir, neu yn sicr ceir tybiaeth ymhlith rhieni bod y bar yn cael ei godi fel bod llai o bobl yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw mewn ysgolion, ac y byddai asesiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch yr union feini prawf a ddefnyddiwyd yn y system addysg yn cael ei groesawu fel y byddai parhad yn y cymorth hwnnw sy'n cael ei ddarparu ar draws holl gyfleusterau addysg Cymru, boed hynny'n gynradd neu'n uwchradd.
Well, Llywydd, the purpose of the new system was to move away from what had become, or was certainly perceived, in many places, to be an adversarial set of relationships, in which parents felt that they had to fight and fight to get the additional help that they needed, and we've debated that many times here: how could we design a system in which parents felt that the education service was on their side, rather than something that they would have to battle with in order to get the help that they needed. Part of that was to move away from the idea that the only way you could get help was by having a label attached to the child, that there were many other and broader ways in which the system could mobilise additional assistance for those young people at the point in their lives where that would be necessary for them to succeed in their education. That was one of the driving purposes of the system and, as the leader of the opposition said, I don't think there can be anybody here who represents a constituency or wider community who has not dealt with a family who has felt that they've had to battle to get what they need. The purpose of the system is to move away from that, to make it properly collaborative. As I said in my original answer, these are very early stages still for the implementation of the system on the ground and I think it will be a test—it will be a test for our local education authorities and for our school leaders to make sure that the system of the future does not fall back into some of those characteristics that made families feel that they were not getting a fair deal.
Wel, Llywydd, diben y system newydd oedd symud oddi wrth yr hyn a oedd wedi troi'n set elyniaethus o gysylltiadau, neu yr oedd tybiaeth eu bod nhw yn sicr, mewn llawer o leoedd, lle'r oedd rhieni yn teimlo bod yn rhaid iddyn nhw frwydro a brwydro i gael y cymorth ychwanegol a oedd ei angen arnyn nhw, ac rydym ni wedi trafod hynny droeon yma: sut allem ni ddylunio system lle roedd rhieni yn teimlo bod y gwasanaeth addysg ar eu hochr nhw, yn hytrach na rhywbeth y byddai'n rhaid iddyn nhw frwydro ag ef er mwyn cael y cymorth oedd ei angen arnyn nhw. Rhan o hynny oedd symud oddi wrth y syniad mai'r unig ffordd y gallech chi gael cymorth oedd trwy neilltuo label i'r plentyn, bod llawer o ffyrdd eraill ac ehangach y gallai'r system ysgogi cymorth ychwanegol i'r bobl ifanc hynny ar yr adeg yn eu bywydau lle byddai hynny yn angenrheidiol iddyn nhw lwyddo yn eu haddysg. Dyna oedd un o ddibenion ysgogol y system ac, fel y dywedodd arweinydd yr wrthblaid, nid wyf i'n credu y gall fod unrhyw un yma sy'n cynrychioli etholaeth neu gymuned ehangach nad yw wedi ymdrin â theulu sydd wedi teimlo y bu'n rhaid iddo frwydro i gael yr hyn sydd ei angen arno. Diben y system yw symud oddi wrth hynny, i'w gwneud yn wirioneddol gydweithredol. Fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae'r rhain yn gamau cynnar iawn o hyd o ran gweithredu'r system ar lawr gwlad ac rwy'n credu y bydd yn brawf—bydd yn brawf i'n hawdurdodau addysg lleol ac i arweinwyr ein hysgolion wneud yn siŵr nad yw system y dyfodol yn disgyn yn ôl i rai o'r nodweddion hynny a wnaeth i deuluoedd deimlo nad oedden nhw'n cael chwarae teg.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Last week, at the Public Accounts and Public Administration Committee, two former independent members of the Betsi Cadwaladr board raised their concerns at the news that NHS Counter Fraud Service Wales had discontinued their investigation into financial irregularities at the board, deciding that no further action would be taken. The original Ernst & Young report that triggered this investigation concluded that BCUHB financial accounts were deliberately falsified, with millions of pounds of expenditure posted wrongly in 2021-22 in order to avoid losing those funds at year end. Now, the report says, 'We have found that costs were posted to the incorrect financial year, and that the statements were deliberate and the misstatements were not limited to a single individual or team.' Since this, by definition almost, seems to suggest corporate financial misreporting fraud, why is the NHS's own fraud investigation team concluding that no further action should be taken?
Yr wythnos diwethaf, yn y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus, fe wnaeth dau gyn-aelod annibynnol o fwrdd Betsi Cadwaladr godi eu pryderon yn y newyddion bod Gwasanaeth Gwrth-dwyll GIG Cymru wedi terfynu eu hymchwiliad i afreoleidd-dra ariannol yn y bwrdd, gan benderfynu na fyddai unrhyw gamau pellach yn cael eu cymryd. Daeth yr adroddiad Ernst & Young gwreiddiol a sbardunodd yr ymchwiliad hwn i'r casgliad bod cyfrifon ariannol BIPBC wedi cael eu ffugio yn fwriadol, gyda miliynau o bunnoedd o wariant wedi'u postio yn anghywir yn 2021-22 er mwyn osgoi colli'r cyllid hwnnw ar ddiwedd y flwyddyn. Nawr, mae'r adroddiad yn dweud, 'Rydym ni wedi canfod bod costau wedi cael eu postio i'r flwyddyn ariannol anghywir, a bod y datganiadau yn fwriadol ac nad oedd y cam-ddatganiadau wedi'u cyfyngu i un unigolyn neu dîm.' Gan ei bod yn ymddangos bod hyn, trwy ddiffiniad bron, yn awgrymu twyll cam-ddatgan ariannol corfforaethol, pam y mae tîm ymchwilio twyll y GIG ei hun yn dod i'r casgliad na ddylid cymryd unrhyw gamau pellach?
Well, Llywydd, the leader of Plaid Cymru has the advantage over me, because I've not seen the report. I'm very surprised indeed that he is able to quote from it this afternoon, given that the board has not published the report either. So, any insights that he has had into the text of the report must have come to him in ways that have certainly not been available to me or to any other Member. It's not for me to explain why NHS counter-fraud have come to the conclusions that they have; they're an entirely independent organisation. The report was sent to them. My understanding is that they investigated it. Their conclusion is that there were no criminal charges that needed to be brought. That's the extent of their involvement. The threshold they have to set is whether criminal behaviour has taken place. That does not mean that there are not things arising from the report that the board itself will need to pursue, and my understanding is that disciplinary procedures have been instigated by the health board and that actions flowing from the report are still very possible.
Wel, Llywydd, mae gan arweinydd Plaid Cymru y fantais drosof i, oherwydd nid wyf i wedi gweld yr adroddiad. Rwy'n synnu'n fawr yn wir ei fod yn gallu dyfynnu ohono y prynhawn yma, o gofio nad yw'r bwrdd wedi cyhoeddi'r adroddiad chwaith. Felly, mae'n rhaid bod unrhyw gipolwg y mae wedi ei gael ar destun yr adroddiad wedi dod iddo mewn ffyrdd yn sicr nad ydyn nhw wedi bod ar gael i mi nac i unrhyw Aelod arall. Nid fy lle i yw esbonio pam mae adran gwrth-dwyll y GIG wedi dod i'r casgliadau y mae wedi dod iddyn nhw; maen nhw'n sefydliad cwbl annibynnol. Anfonwyd yr adroddiad atyn nhw. Fy nealltwriaeth i yw eu bod nhw wedi ei ymchwilio. Eu casgliad yw nad oedd angen gwneud unrhyw gyhuddiadau troseddol. Dyna gyfanswm eu cyfranogiad. Y trothwy y mae'n rhaid iddyn nhw ei bennu yw a oes ymddygiad troseddol wedi digwydd. Nid yw hynny'n golygu nad oes pethau yn codi o'r adroddiad y bydd angen i'r bwrdd ei hun fynd ar eu trywydd, a fy nealltwriaeth i yw bod camau disgyblu wedi cael eu sefydlu gan y bwrdd iechyd a bod camau yn deillio o'r adroddiad yn dal i fod yn bosibl iawn.
The report was sent to the Government; you have a copy of the report from 25 January this year. Are you saying that Ministers have not seen that report? [Interruption.] Well, maybe the First Minister could respond as to whether Ministers have seen that report, because it raises some serious matters. The report does document financial misreporting fraud in relation to a named service provider, involving a seven-figure sum, being deliberately attributed to the wrong financial year. The report says, according to the information that I have, 'in order to recognise the company entry in the wrong financial year, a purchase order was produced on 31 March 2022 with incorrect details, which were intentionally designed so that it would not be sent to the company. The purchase order was drafted by a member of the separate NHS procurement services team, which is outside of Betsi Cadwaladr University Health Board.' Now, the NHS procurement services team and NHS Counter Fraud Service Wales are both divisions of NHS Wales Shared Services Partnership. So, can the First Minister say how this conflict of interest would have been managed? And isn't the suggestion of direct involvement by the NHS's central procurement team in false representation a source of serious concern?
Anfonwyd yr adroddiad at y Llywodraeth; mae gennych chi gopi o'r adroddiad o 25 Ionawr eleni. A ydych chi'n dweud nad yw Gweinidogion wedi gweld yr adroddiad hwnnw? [Torri ar draws.] Wel, efallai y gallai'r Prif Weinidog ymateb pa un a yw Gweinidogion wedi gweld yr adroddiad hwnnw, oherwydd mae'n codi rhai materion difrifol. Mae'r adroddiad yn cofnodi twyll cam-ddatgan ariannol yng nghyswllt darparwr gwasanaeth a enwir, sy'n cynnwys swm saith ffigur, a briodolwyd yn fwriadol i'r flwyddyn ariannol anghywir. Mae'r adroddiad yn dweud, yn ôl yr wybodaeth sydd gen i, 'er mwyn cydnabod cofnod y cwmni yn y flwyddyn ariannol anghywir, lluniwyd archeb brynu ar 31 Mawrth 2022 â manylion anghywir, a ddyluniwyd yn fwriadol fel na fyddai'n cael ei anfon at y cwmni. Drafftiwyd yr archeb brynu gan aelod o dîm gwasanaethau caffael ar wahân y GIG, sydd y tu allan i Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr.' Nawr, mae tîm gwasanaethau caffael y GIG a Gwasanaeth Gwrth-dwyll GIG Cymru ill dau yn is-adrannau o Bartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru. Felly, a all y Prif Weinidog ddweud sut y byddai'r gwrthdaro buddiannau hwn wedi cael ei reoli? Ac onid yw'r awgrym o gyfranogiad uniongyrchol gan dîm caffael canolog y GIG mewn ffug-ddatganiad yn destun pryder difrifol?
Well, Llywydd, let me deal with the first point first. I have not seen the report and there is a good reason for that. When the report was submitted to the Welsh Government, there were already accusations in circulation—they were repeated again at the PAPAC meeting last week—that the report would implicate Welsh Government Ministers or civil servants in the improprieties that it had discovered. For that reason, the report was not shared with anybody who could potentially have been named in that report. Instead, it went directly to the head of the ethics and propriety section of the Welsh Government, who could not possibly have been implicated in anything that the report said.
Now, I am very pleased to be able to tell Members, and to correct any misapprehensions that may have existed as a result of last week's PAPAC hearings, that the report is not, in fact, critical in any way of Welsh Government Ministers or civil servants. The report specifically confirms that it did not find any evidence or suggestion of such complicity. That established, the report has now been seen by the Minister concerned.
I say this very seriously to the leader of Plaid Cymru, the reason that the report cannot be published at this time is that it would inevitably, given the small number of people involved, lead to identification of individuals who, as I've already described, are now potentially subject to disciplinary procedures. It would be utterly unfair to them, in any response that they would wish to make, to have that report circulated. I do hope that nothing that the leader of Plaid Cymru has said this afternoon, quoting from a report that he should not have had access to see, will now prejudice actions that the board might wish to take against any individuals.
Wel, Llywydd, gadewch i mi ymdrin â'r pwynt cyntaf yn gyntaf. Nid wyf i wedi gweld yr adroddiad ac mae rheswm da am hynny. Pan gyflwynwyd yr adroddiad i Lywodraeth Cymru, roedd cyhuddiadau eisoes ar led—fe'u hailadroddwyd eto yn y cyfarfod PAPAC yr wythnos diwethaf—y byddai'r adroddiad yn cysylltu Gweinidogion Llywodraeth Cymru neu weision sifil â'r amhriodoldeb yr oedd wedi ei ddarganfod. Am y rheswm hwnnw, ni rannwyd yr adroddiad gydag unrhyw un a allai fod wedi cael ei enwi yn yr adroddiad hwnnw. Yn hytrach, aeth yn uniongyrchol i bennaeth adran moeseg a phriodoldeb Llywodraeth Cymru, na allai mewn unrhyw ffordd fod wedi cael ei gysylltu ag unrhyw beth a ddywedodd yr adroddiad.
Nawr, rwy'n falch iawn o allu dweud wrth yr Aelodau, ac i gywiro unrhyw gamargraff a allai fod wedi bodoli o ganlyniad i wrandawiadau PAPAC yr wythnos ddiwethaf, nad yw'r adroddiad, mewn gwirionedd, yn feirniadol mewn unrhyw ffordd o Weinidogion Llywodraeth Cymru na gweision sifil. Mae'r adroddiad yn cadarnhau yn benodol na ddaeth o hyd i unrhyw dystiolaeth nac awgrym o gydgynllwynio o'r fath. Wedi canfod hynny, mae'r adroddiad wedi ei weld gan y Gweinidog dan sylw bellach.
Rwy'n dweud hyn o ddifrif wrth arweinydd Plaid Cymru, y rheswm na ellir cyhoeddi'r adroddiad ar hyn o bryd yw y byddai'n anochel, o ystyried y nifer fach o bobl dan sylw, yn arwain at allu adnabod unigolion sydd o bosibl, fel yr wyf i eisoes wedi ei ddisgrifio, yn destun camau disgyblu bellach. Byddai'n gwbl annheg iddyn nhw, mewn unrhyw ymateb y bydden nhw'n dymuno ei wneud, i rannu'r adroddiad hwnnw. Rwy'n gobeithio na fydd unrhyw beth y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddweud y prynhawn yma, gan ddyfynnu o adroddiad na ddylai fod wedi ei weld, bellach yn niweidiol i'r camau y gallai'r bwrdd ddymuno eu cymryd yn erbyn unrhyw unigolion.
I've been very careful not to name any individuals in anything that I have said. I am asking legitimate questions. I've not made any allegations in relation to the Welsh Government Ministers or civil servants. I am simply raising legitimate questions that have been raised as well in the PAPAC committee. The way, of course, that we can get some clarity about this is we can have some understanding about the difference between what is in the EY report and the decision that NHS Counter Fraud Service Wales has come to.
Can I ask, finally, there are some named companies—? There is a named company in the EY report, which I won't give the details of, but the suggestion in the report is that they—that company—altered a proposal document and therefore misled Audit Wales in the process. Can we have an assurance that that company, as a result of those suggestions, if those suggestions have been found to be correct, that they are no longer an approved supplier across the NHS?
Rwyf i wedi bod yn ofalus iawn i beidio ag enwi unrhyw unigolion yn unrhyw beth yr wyf i wedi ei ddweud. Rwy'n gofyn cwestiynau dilys. Nid wyf i wedi gwneud unrhyw honiadau yng nghyswllt Gweinidogion Llywodraeth Cymru na gweision sifil. Y cwbl yr wyf i'n ei wneud yw codi cwestiynau dilys sydd wedi cael eu codi hefyd yn y pwyllgor PAPAC. Y ffordd, wrth gwrs, y gallwn ni gael rhywfaint o eglurder ynghylch hyn yw y gallwn ni gael rhyw ddealltwriaeth o'r gwahaniaeth rhwng yr hyn sydd yn adroddiad EY a'r penderfyniad y mae Gwasanaeth Gwrth-dwyll GIG Cymru wedi ei wneud.
A gaf i ofyn, i gloi, mae rhai cwmnïau'n cael eu henwi—? Ceir cwmni a enwir yn adroddiad EY, na wnaf i roi ei fanylion, ond yr awgrym yn yr adroddiad yw eu bod nhw—y cwmni hwnnw—wedi diwygio dogfen gynnig ac felly wedi camarwain Archwilio Cymru yn y broses. A allwn ni gael sicrwydd nad yw'r cwmni hwnnw, o ganlyniad i'r awgrymiadau hynny, os canfuwyd bod yr awgrymiadau hynny yn gywir, nad ydyn nhw'n gyflenwr cymeradwy ar draws y GIG mwyach?
Well, first of all, Llywydd, to repeat what I said: if the Member has concerns about the decision reached by NHS Counter Fraud Service Wales, he must take up those concerns with them. I am not responsible for them, nor should I be, and I cannot be expected to answer questions about how or why they came to their conclusion. They do that entirely independently and entirely of their own volition.
As to a company that may or may not be involved in the report, the difficulty with the line of questioning that the leader of Plaid Cymru has pursued this afternoon is that, while he says he has not named individuals and will not name the company, I'm afraid, because there is a limited number of individuals and companies who could be in that position, it runs the risk of casting a doubt on those individuals, or those companies before they themselves have had a chance to respond to any of the content of that report. I hope that, once those disciplinary procedures and any other matters in the report have been properly investigated, the report will be available to Members to read. But it shouldn't be available before people who may have things to answer have had their opportunity to do that properly.
Wel, yn gyntaf oll, Llywydd, i ailadrodd yr hyn a ddywedais: os oes gan yr Aelod bryderon ynghylch y penderfyniad a wnaed gan Wasanaeth Gwrth-dwyll GIG Cymru, mae'n rhaid iddo godi'r pryderon hynny gyda nhw. Nid fi sy'n gyfrifol amdanyn nhw, ac ni ddylwn i fod chwaith, ac ni ellir disgwyl i mi ateb cwestiynau am sut na pham y daethon nhw i'w casgliad. Maen nhw'n gwneud hynny yn gwbl annibynnol ac ar eu liwt eu hunain yn gyfan gwbl.
O ran cwmni a allai neu na allai fod yn rhan o'r adroddiad, yr anhawster gyda'r trywydd cwestiynu y mae arweinydd Plaid Cymru wedi ei ddilyn y prynhawn yma yw, er ei fod yn dweud nad yw wedi enwi unigolion ac na wnaiff enwi'r cwmni, mae arnaf i ofn, oherwydd bod nifer gyfyngedig o unigolion a chwmnïau a allai fod yn y sefyllfa honno, mae'n peri'r risg o fwrw amheuaeth ar yr unigolion hynny, neu'r cwmnïau hynny cyn iddyn nhw eu hunain gael cyfle i ymateb i unrhyw ran o gynnwys yr adroddiad hwnnw. Ar ôl i'r camau disgyblu hynny ac unrhyw faterion eraill yn yr adroddiad gael eu hymchwilio'n briodol, rwy'n gobeithio y bydd yr adroddiad ar gael i'r Aelodau ei ddarllen. Ond ni ddylai fod ar gael cyn bod pobl a allai fod â phethau i'w hateb wedi cael eu cyfle i wneud hynny'n iawn.
3. Beth yw sail y derminoleg sy'n cael ei ddefnyddio yng Nghynllun Gweithredu LHDTQ+ Cymru? OQ59494
3. What is the basis for the terminology used in the LGBTQ+ Action Plan for Wales? OQ59494
The action plan follows terminology consistently adopted in Welsh Government publications and those used in the Office for National Statistics census dictionary. The plan acknowledges the importance of understanding how people refer to themselves and does not offer definitions of orientations and identities beyond the purpose of the plan itself.
Mae'r cynllun gweithredu yn dilyn terminoleg sy'n cael ei mabwysiadu yn gyson yng nghyhoeddiadau Llywodraeth Cymru a'r rhai a ddefnyddir yng ngeiriadur cyfrifiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol. Mae'r cynllun yn cydnabod pwysigrwydd deall sut mae pobl yn cyfeirio atyn nhw eu hunain ac nid yw'n cynnig diffiniadau o gyfeiriadeddau a hunaniaethau y tu hwnt i ddiben y cynllun ei hun.
Thank you. First Minister, it pains me to have to keep asking you something that is clearly a priority of yours and your Government's, but it is not a priority of the people of Wales when we have a failing NHS, educational outcomes that you cannot be proud of and a housing crisis. But what you're focusing on has such a significant impact on half the population of Wales, I have to ask you, First Minister, I know it's hard to keep up with the amount of flip-flopping Sir Keir Starmer does, but which statement from your UK Labour leader do you agree with? Do you agree that biological men can be women and, therefore, enter vulnerable women-only spaces, changing rooms, and participate in women-only sports, or do you agree with his statement that biological women and girls' rights should not be rolled back, and, therefore, you'll be rewriting your LGBTQ action plan, dropping your gender recognition reform plans and constructing fact-based sex education in our schools to reflect that?
Diolch. Prif Weinidog, mae'n chwith gen i orfod gofyn i chi'n barhaus am rywbeth sy'n amlwg yn flaenoriaeth i chi a'ch Llywodraeth, ond nid yw'n flaenoriaeth i bobl Cymru pan fo gennym ni GIG sy'n methu, canlyniadau addysgol na allwch chi fod yn falch ohonyn nhw ac argyfwng tai. Ond mae'r hyn y ydych chi'n canolbwyntio arno yn cael effaith mor sylweddol ar hanner poblogaeth Cymru, mae'n rhaid i mi ofyn i chi, Prif Weinidog, rwy'n gwybod ei bod hi'n anodd cadw i fyny â faint o newid meddwl y mae Syr Keir Starmer yn ei wneud, ond pa ddatganiad gan arweinydd Llafur y DU ydych chi'n cytuno ag ef? A ydych chi'n cytuno y gall dynion biolegol fod yn fenywod ac, felly, mynd i mewn i fannau agored i fenywod yn unig, ystafelloedd newid, a chymryd rhan mewn chwaraeon i fenywod yn unig, neu a ydych chi'n cytuno â'i ddatganiad na ddylid cael gwared ar hawliau menywod a merched biolegol, ac, felly, y byddwch yn ailysgrifennu eich cynllun gweithredu LHDTC, yn cefnu ar eich cynlluniau diwygio cydnabod rhywedd ac yn llunio addysg rhyw sy'n seiliedig ar ffeithiau yn ein hysgolion i adlewyrchu hynny?
Llywydd, I'm simply not going to get drawn into the shrill and deliberately divisive debate that the Member continuously attempts to raise on the floor of this Senedd. Did she not see that her party lost over 1,000 seats in the elections in England last week? I don't think it's wise of her to come here telling me that my party doesn't understand the priorities of people in Wales. Your party absolutely has lost any credibility it may ever have had on that basis. The Member and people like her spent the whole of April trying to raise these dog-whistle concerns and found, as I would have been confident of all along, that people out there have a much greater sense of decency than the Conservative Party ever attributes to them. They are not interested in attacks on trans people, they are not interested in attacks on black people, they are not interested in attacks on asylum seekers—exactly the sort of agenda that the Member herself pursues and her party pursues. Don't come here and tell me that I don't understand people's priorities when you pursue an agenda that is designed exclusively to divide people, when our job should be to try and unite people in pursuit of basic decencies.
Llywydd, yn syml iawn nid wyf i'n mynd i gael fy nhynnu i mewn i'r ddadl fain a bwriadol rwygol y mae'r Aelod yn ceisio ei chodi yn barhaus ar lawr y Senedd hon. Oni welodd hi fod ei phlaid wedi colli dros 1,000 o seddi yn yr etholiadau yn Lloegr yr wythnos diwethaf? Nid wyf i'n credu ei bod hi'n ddoeth iddi ddod yma yn dweud wrthyf i nad yw fy mhlaid i yn deall blaenoriaethau pobl yng Nghymru. Mae eich plaid chi yn sicr wedi colli unrhyw hygrededd y gallai fod ganddi erioed ar y sail honno. Treuliodd yr Aelod a phobl debyg iddi fis Ebrill cyfan yn ceisio codi'r pryderon chwiban ci hyn a chanfod, fel y byddwn i wedi bod yn hyderus ohono o'r cychwyn, bod gan bobl allan yna lawer mwy o synnwyr o barch nag y mae'r Blaid Geidwadol fyth yn ei briodoli iddyn nhw. Does ganddyn nhw ddim diddordeb mewn ymosodiadau ar bobl draws, does ganddyn nhw ddim diddordeb mewn ymosodiadau ar bobl dduon, does ganddyn nhw ddim diddordeb mewn ymosodiadau ar geiswyr lloches—yr union fath o agenda y mae'r Aelod ei hun yn ei dilyn ac y mae ei phlaid yn ei dilyn. Peidiwch â dod yma a dweud wrthyf i nad wyf i'n deall blaenoriaethau pobl pan fyddwch chi'n dilyn agenda sydd wedi'i chynllunio i wneud dim ond gwahanu pobl, pan ddylai ein gwaith ni fod yn rhywbeth sy'n ceisio uno pobl i geisio sicrhau parch sylfaenol.
4. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wneud etholiadau mor hygyrch â phosibl? OQ59480
4. What action has the Welsh Government taken to make elections as accessible as possible? OQ59480
Our programme for government includes a commitment to reforming local elections to reduce the democratic deficit. In addition to our recent White Paper on modernising electoral administration, we are sponsoring innovative projects to remove barriers and increase participation.
Mae ein rhaglen lywodraethu yn cynnwys ymrwymiad i ddiwygio etholiadau lleol i leihau'r diffyg democrataidd. Yn ogystal â'n Papur Gwyn diweddar ar foderneiddio gweinyddiaeth etholiadol, rydym ni'n noddi prosiectau arloesol i gael gwared ar rwystrau a chynyddu cyfranogiad.
Diolch, First Minister. Last week, we saw the local elections take place just across the border in England, and whilst I'm sure that the whole Chamber is pleased to see democracy in action, it has been described by Unlock Democracy as a 'dark day for British democracy'. Reports from all over the country confirm our very worst fears of the impact of this disastrous policy that has been made worse by the shambolic way it's been introduced. Of course, what they are talking about is that, alarmingly, people were turned away at polling stations or just did not go out to vote because they did not have the appropriate form of identification. Not only that, First Minister, but research conducted by the UK Government's own Cabinet Office found that, those with severely limiting disabilities, the unemployed, people without qualifications, and those who haven't voted before, were all less likely to hold any form of photo ID, and as such, this recent legislation limiting the speech and right to self-determination of those who are often not heard was put through, regardless of what they already knew.
In contrast, I am proud that, here in Wales, during our local elections, we trialled flexible voting, and in my own constituency, we had a polling station in Cynffig comprehensive so that pupils aged 16-plus could vote in an environment that they were comfortable with. So, First Minister, what efforts are being made by Welsh Government to ensure that we do not have the voter suppression chaos that we saw across the border, and continue to bring the ballot box closer to the people of Wales in their day-to-day lives? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, gwelsom yr etholiadau lleol yn cael eu cynnal dros y ffin yn Lloegr, ac er fy mod i'n siŵr bod y Siambr gyfan yn falch o weld democratiaeth ar waith, fe'i disgrifiwyd gan Unlock Democracy fel 'diwrnod tywyll i ddemocratiaeth Brydeinig'. Mae adroddiadau o bob rhan o'r wlad yn cadarnhau ein hofnau gwaethaf o effaith y polisi trychinebus hwn sydd wedi cael ei waethygu gan y ffordd anhrefnus iddo gael ei gyflwyno. Wrth gwrs, yr hyn y maen nhw'n sôn amdano yw bod pobl, yn frawychus, wedi cael eu troi i ffwrdd o orsafoedd pleidleisio neu ddim wedi mynd allan i bleidleisio gan nad oedd ganddyn nhw'r math priodol o brawf adnabod. Nid yn unig hynny, Prif Weinidog, ond canfu gwaith ymchwil a wnaed gan Swyddfa Gabinet Llywodraeth y DU ei hun, bod y rhai ag anableddau sy'n eu cyfyngu'n ddifrifol, y di-waith, pobl heb gymwysterau, a'r rhai nad ydyn nhw wedi pleidleisio o'r blaen, i gyd yn llai tebygol o feddu ar unrhyw fath o brawf adnabod â llun, ac o'r herwydd, gweithredwyd y ddeddfwriaeth ddiweddar hon sy'n cyfyngu ar fynegiant a hawl i hunan-benderfyniad y rhai nad ydyn nhw'n cael eu clywed yn aml, er gwaethaf yr hyn yr oedden nhw'n ei wybod eisoes.
Mewn cyferbyniad, rwy'n falch, yma yng Nghymru, yn ystod ein hetholiadau lleol, ein bod ni wedi treialu pleidleisio hyblyg, ac yn fy etholaeth fy hun, roedd gennym ni orsaf bleidleisio yn ysgol gyfun Cynffig fel y gallai disgyblion 16 oed a hŷn bleidleisio mewn amgylchedd yr oedden nhw'n gyfforddus ag ef. Felly, Prif Weinidog, pa ymdrechion sy'n cael eu gwneud gan Lywodraeth Cymru i sicrhau nad oes gennym ni'r anhrefn atal pleidleiswyr a welsom dros y ffin, a'n bod yn parhau i ddod â'r blwch pleidleisio yn agosach at bobl Cymru yn eu bywydau bob dydd? Diolch.
I thank Sarah Murphy for that very important supplementary question, Llywydd. There is no doubt at all that people in local elections in England last week who turned up to cast their votes at a polling station were unable to vote. The chair of the Electoral Commission himself witnessed people being turned away from polling stations, and very concerningly, he witnessed those people we rely on to conduct elections suffering abuse from people who felt that they had been unfairly denied their democratic rights.
We know that fewer than half the people who were asked said that they would have applied for some form of identification when they didn't have access to the forms of identification that were recognised in the law passed at Westminster. And Llywydd, I have no doubt at all that that Act is part of a deliberate voter suppression agenda pursued by the Conservative Government. The way they think they can win elections is to learn the lessons from the far right in the United States, and that is to make it more difficult for people who might not support them to turn up and cast their votes.
Let me give the Member for Bridgend a categorical assurance that we will not be pursuing that course of action here in Wales. Our policies are designed to make it easier for people to cast their vote, not more difficult. Now that we have the conduct of elections in Wales—local authority elections and Senedd elections—in our own hands, we will not be bringing forward proposals to make it more difficult for people to vote. There wasn't a single prosecution across the whole of the United Kingdom last year for voter fraud. This is a solution in search of a problem, a problem that doesn't exist. The problem that is being created is that people who wish to participate in the democratic process are being denied that right, and we will not collude in that in Wales.
Diolch i Sarah Murphy am y cwestiwn atodol pwysig iawn yna, Llywydd. Nid oes unrhyw amheuaeth o gwbl bod pobl mewn etholiadau lleol yn Lloegr yr wythnos diwethaf a wnaeth droi i fyny i fwrw eu pleidleisiau mewn gorsaf bleidleisio wedi methu â phleidleisio. Roedd cadeirydd y Comisiwn Etholiadol ei hun yn dyst i bobl yn cael eu troi i ffwrdd o orsafoedd pleidleisio, ac yn bryderus iawn, bu'n dyst i'r bobl hynny yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw i gynnal etholiadau yn cael eu sarhau gan bobl a oedd yn teimlo bod eu hawliau democrataidd wedi cael eu gwarafun iddyn nhw yn annheg.
Rydym ni'n gwybod bod llai na hanner y bobl a holwyd wedi dweud y bydden nhw wedi gwneud cais am ryw fath o brawf adnabod pan nad oedd ganddyn nhw fynediad at y mathau o brawf adnabod a gydnabuwyd yn y gyfraith a basiwyd yn San Steffan. A Llywydd, nid oes gen i unrhyw amheuaeth o gwbl fod y Ddeddf honno yn rhan o agenda atal pleidleiswyr fwriadol sy'n cael ei dilyn gan y Llywodraeth Geidwadol. Y ffordd y maen nhw'n meddwl y gallan nhw ennill etholiadau yw dysgu'r gwersi gan y dde eithafol yn yr Unol Daleithiau, sef ei gwneud hi'n anoddach i bobl na fyddai efallai'n eu cefnogi i droi i fyny a bwrw eu pleidleisiau.
Gadewch i mi roi sicrwydd pendant i'r Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr na fyddwn ni'n dilyn y trywydd hwnnw yma yng Nghymru. Nod ein polisïau yw ei gwneud hi'n haws i bobl fwrw eu pleidlais, nid yn anoddach. Nawr bod gennym ni'r broses o gynnal etholiadau yng Nghymru—etholiadau awdurdodau lleol ac etholiadau'r Senedd—yn ein dwylo ein hunain, ni fyddwn yn cyflwyno cynigion i'w gwneud hi'n anoddach i bobl bleidleisio. Doedd dim un erlyniad ar draws y Deyrnas Unedig i gyd y llynedd am dwyll pleidleiswyr. Mae hwn yn ateb sy'n chwilio am broblem, problem nad yw'n bodoli. Y broblem sy'n cael ei chreu yw bod pobl sydd eisiau cymryd rhan yn y broses ddemocrataidd yn cael yr hawl hwnnw wedi'i wrthod, ac ni fyddwn yn cydgynllwynio yn hynny yng Nghymru.
Thank you, Llywydd. I'm baffled by the Welsh Government's position on this matter. This is about the security and integrity of our elections. We know that, across the whole of western Europe, voter ID is the norm, and in most western democracies, it is the norm. But it seems that you have an issue with it, perhaps because of your own party's record on fraud cases, which have happened in Labour areas, such as the Tower Hamlets frauds, the Birmingham frauds as well, back in 2004.
Now, you say that we don't have a problem; there were 1,386 cases reported to the police of electoral fraud between 2018 and 2022. That is the reality. That is what we need to deal with, and that is why the Organization for Security and Co-operation in Europe, its Office for Democratic Institutions and Human Rights, said that the absence of photographic voter ID was a security risk to our electoral system. You're the party that introduced it in Northern Ireland, where it's working fantastically well, and they have the highest ever turnout in most general elections compared to the rest of the United Kingdom. For goodness' sake, you introduced ID requirements so that people could watch Spider-Man during the COVID pandemic; why isn't it appropriate that people should have photographic identification that is free of charge for people to be able to access in order to do their democratic duty and turn up to elections? We need to make sure that our elections—
Diolch, Llywydd. Mae safbwynt Llywodraeth Cymru ar y mater hwn yn ddirgelwch i mi. Mae hyn yn ymwneud â diogelwch a gonestrwydd ein hetholiadau. Rydym ni'n gwybod, ar draws gorllewin Ewrop gyfan, mai prawf adnabod gan bleidleiswyr yw'r norm, ac yn y rhan fwyaf o ddemocratiaethau gorllewinol, dyma'r norm. Ond mae'n ymddangos bod gennych chi broblem ag ef, efallai oherwydd hanes eich plaid eich hun o ran achosion o dwyll, sydd wedi digwydd mewn ardaloedd Llafur, fel twyll Tower Hamlets, twyll Birmingham hefyd, yn ôl yn 2004.
Nawr, rydych chi'n dweud nad oes gennym ni broblem; adroddwyd 1,386 o achosion o dwyll etholiadol i'r heddlu rhwng 2018 a 2022. Dyna'r realiti. Dyna y mae angen i ni ymdrin ag ef, a dyna pam ddywedodd y Sefydliad ar gyfer Diogelwch a Chydweithrediad yn Ewrop, ei Swyddfa ar gyfer Sefydliadau Democrataidd a Hawliau Dynol, bod absenoldeb prawf adnabod ffotograffig gan bleidleiswyr yn risg diogelwch i'n system etholiadol. Chi yw'r blaid a'i cyflwynodd yng Ngogledd Iwerddon, lle mae'n gweithio'n rhagorol o dda, ac mae ganddyn nhw'r nifer pleidleiswyr uchaf erioed yn y rhan fwyaf o etholiadau cyffredinol o'i gymharu â gweddill y Deyrnas Unedig. Er mwyn daioni, fe wnaethoch chi gyflwyno gofynion prawf adnabod fel y gallai pobl wylio Spider-Man yn ystod pandemig COVID; pam nad yw'n briodol y dylai pobl fod â phrawf adnabod ffotograffig sydd am ddim i bobl allu cael mynediad er mwyn cyflawni eu dyletswydd ddemocrataidd a throi i fyny i etholiadau? Mae angen i ni wneud yn siŵr bod ein hetholiadau—
You need to ask your question, now, Darren Millar. I've been very generous.
Mae angen i chi ofyn eich cwestiwn, nawr, Darren Millar. Rydw i wedi bod yn hael iawn.
We need to make sure that our elections are secure and that there is integrity around them. Why is it that Wales will be an outlier within the UK as a result of your decision?
Mae angen i ni sicrhau bod ein hetholiadau'n ddiogel a bod gonestrwydd o'u cylch. Pam mae Cymru ar y cyrion o fewn y DU yn sgil eich penderfyniad?
Well, Llywydd, I have confidence in the system we have and in the people who run it, that the system is already secure. There was not a single prosecution for voter impersonation last year. [Interruption.] I think it does—. The Member tells me that it doesn't matter that there were no prosecutions. Well, I tell him that it does matter, because that is the evidence on which you have to rely, not on complaints—not on complaints, but on actual prosecutions. The evidence is as thin as it possibly can be. It certainly does not justify—[Interruption.]
Wel, Llywydd, mae gen i ffydd yn y system sydd gennym ni ac yn y bobl sy'n ei chynnal, bod y system eisoes yn ddiogel. Nid oedd un erlyniad ar gyfer dynwared pleidleiswyr y llynedd. [Torri ar draws.] Rwy'n credu ei fod yn —. Mae'r Aelod yn dweud wrthyf i nad yw'n bwysig nad oedd unrhyw erlyniadau. Wel, rwy'n dweud wrtho ef ei fod yn bwysig, oherwydd dyna'r dystiolaeth y mae'n rhaid i chi ddibynnu arno, nid ar gwynion—nid ar gwynion, ond ar erlyniadau gwirioneddol. Mae'r dystiolaeth mor denau ag y gall fod. Yn sicr, nid yw'n cyfiawnhau—[Torri ar draws.]
We've heard the question.
Rydyn ni wedi clywed y cwestiwn.
—people being refused their democratic right to participate in an election. That is what we saw happening in England last week, and we will not collude in that happening here in Wales.
—pobl yn cael eu hawl ddemocrataidd i gymryd rhan mewn etholiad wedi'i gwrthod. Dyna'r hyn y gwnaethom ni ei weld yn digwydd yn Lloegr yr wythnos diwethaf, ac ni fyddwn ni'n cydgynllwynio i hynny digwydd yma yng Nghymru.
Good afternoon, First Minister. It is quite shameful, isn't it, that the Conservatives keep parroting on about this issue. There is no evidence at all. The Electoral Commission have been really, really clear: voter ID has disenfranchised huge swathes of our population, and I really do hope, turning to Labour, if I may, that, if there is a Labour Government, you will reverse that particular law in Parliament, because it is really part of our democracy that everybody should be entitled to vote.
But I just want to move to Wales, if I may ask you, First Minister. One of the other issues around having a really healthy democracy is that every vote will result in a seat, and I do hope to hear from you that you will give a categorical assurance, just as you did to Sarah Murphy, that you would be able to work across the Siambr to look into the best form of proportional representation in our hopeful Senedd reforms, and that is the single transferable vote. So, I do ask you: would you be able to entertain the idea of looking into that and potentially amendments to the Bills that may be coming forward? Diolch yn fawr iawn.
Prynhawn da, Prif Weinidog. Mae'n eithaf cywilyddus, onid yw, bod y Ceidwadwyr yn parhau i rygnu ymlaen am y mater hwn. Nid oes unrhyw dystiolaeth o gwbl. Mae'r Comisiwn Etholiadol wedi bod yn glir iawn, mewn gwirionedd: mae'r gyfraith adnabod pleidleisiwr wedi difreinio carfan enfawr o'n poblogaeth, ac rydw i wir yn gobeithio, gan droi at Lafur, os caf i, os oes Llywodraeth Lafur, y byddwch chi'n gwrthdroi'r gyfraith benodol honno yn y Senedd, oherwydd ei bod wir yn rhan o'n democratiaeth y dylai pawb fod â hawl i bleidleisio.
Ond hoffwn i symud i Gymru, os caf i ofyn i chi, Prif Weinidog. Un o'r materion eraill sy'n ymwneud â chael democratiaeth iach iawn yw y bydd pob pleidlais yn arwain at sedd, ac rwy'n gobeithio clywed gennych chi y byddwch chi'n rhoi sicrwydd pendant, yn union fel y gwnaethoch chi i Sarah Murphy, y byddech chi'n gallu gweithio ar draws y Siambr i ymchwilio i'r math gorau o gynrychiolaeth gyfrannol yn ein diwygiadau yn y Senedd, gobeithio, a dyna'r bleidlais sengl drosglwyddadwy. Felly, rwy'n gofyn i chi: a fyddech chi'n gallu ystyried y syniad o edrych i mewn i hynny ac o bosibl welliannau i'r Biliau a allai fod yn cael eu cyflwyno? Diolch yn fawr iawn.
Well, Llywydd, first of all, on the point that the Member made about the shameful denial of democratic rights to people, what is really shameful about this is that it is mounted entirely in the self-interest of one political party. It's nothing to do with what we've heard from the Conservatives here in the Chamber this afternoon. It is simply, as is absolutely demonstrable from the way in which the Republican Party in the United States has used voter suppression measures that it is all about making it more difficult for people who may not support a particular party to have their voices heard. And it's as transparent as it can be, and it's understood by people for that very reason.
As the Member will know, I have myself, in many decades when it has not been fashionable within my own party, been a believer in proportional representation. We are committed to bringing forward a Bill to the floor of the Senedd that is at least as proportional as the system we currently have. I remember a discussion across the floor here with a previous leader of the Liberal Democrat Party in Wales, in which we discussed the primary duty on progressive parties being to demonstrate that you can make progress. That doesn't always mean that you're able to get the solution you might individually ideally prefer. You have to be able to bring a coalition together around a proposition that moves you in the direction that you would want to go. That will be the debate that we will have when the Senedd reform Bill makes its way to the floor of the Chamber, and I look forward to that debate and her participation in it.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, ar y pwynt a wnaeth yr Aelod ynghylch y weithred gywilyddus o warafun hawliau democrataidd i bobl, yr hyn sydd wir yn gywilyddus am hyn, yw ei fod wedi'i wreiddio'n llwyr yn hunan ddiddordeb un blaid wleidyddol. Nid yw'n unrhyw beth i wneud â'r hyn yr ydyn ni wedi'i glywed gan y Ceidwadwyr yma yn y Siambr y prynhawn yma. Yn syml, fel sy'n gwbl amlwg o'r ffordd y mae'r Blaid Weriniaethol yn yr Unol Daleithiau wedi defnyddio mesurau atal pleidleiswyr y mae'r cyfan yn ymwneud â'i gwneud hi'n anoddach i bobl nad ydyn nhw efallai'n cefnogi plaid benodol i gael eu lleisiau wedi'u clywed. Ac mae mor dryloyw ag y gall fod, ac mae pobl yn ei ddeall am yr union reswm hwnnw.
Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, yr ydw i fy hun, am ddegawdau lawer pan nad yw wedi bod yn ffasiynol yn fy mhlaid fy hun, wedi credu mewn cynrychiolaeth gyfrannol. Rydyn ni wedi ymrwymo i gyflwyno Bil i lawr y Senedd sydd o leiaf mor gyfrannol â'r system sydd gennym ni ar hyn o bryd. Rwy'n cofio trafodaeth ar draws y llawr hwn gydag arweinydd blaenorol Plaid y Democratiaid Rhyddfrydol yng Nghymru, pan wnaethom ni drafod y brif ddyletswydd ar bleidiau blaengar i ddangos y gallwch chi wneud cynnydd. Nid yw hynny bob amser yn golygu eich bod chi'n gallu cael yr ateb y gallai fod well gennych chi'n unigol yn ddelfrydol. Mae'n rhaid i chi allu dod â chynghrair at ei gilydd o amgylch gosodiad sy'n eich symud i'r cyfeiriad y byddech chi eisiau mynd iddo. Dyna fydd y ddadl y byddwn ni'n ei chael pan fydd Bil diwygio’r Senedd yn gwneud ei ffordd i lawr y Siambr, ac rwy'n edrych ymlaen at y ddadl honno a'i chyfranogiad ynddi.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lwyddiant y rhaglen diabetes math 1 SEREN a ddatblygwyd yng Nghymru? OQ59476
5. Will the First Minister make a statement on the success of the SEREN type-1 diabetes programme developed in Wales? OQ59476
I thank Joel James for that question, Llywydd. SEREN is the all-Wales NHS educational programme for children and young people newly diagnosed with type 1 diabetes. This all-Wales collaboration has been an enormous success, with the programme achieving official accreditation and winning a UK-wide award for empowering people with diabetes.
Diolch i Joel James am y cwestiwn hwnnw, Llywydd. SEREN yw rhaglen addysgol GIG Cymru gyfan ar gyfer plant a phobl ifanc sydd newydd gael diagnosis o ddiabetes math 1. Mae'r cydweithrediad Cymru gyfan hwn wedi bod yn llwyddiant ysgubol, gyda'r rhaglen yn cyflawni achrediad swyddogol ac yn ennill gwobr ledled y DU am rymuso pobl â diabetes.
Thank you, First Minister. I think everyone here will agree that the SEREN education programme in Wales has been an enormous success in helping to support children with type 1 diabetes and their families during their move from primary into secondary education, and it's a fantastic success story for the Welsh NHS. The benefits of this programme are truly amazing. Structured education at this level has been shown to deliver an average reduction in HbA1c levels of 1 per cent, which, if the programme ran for 25 years, would translate into an estimated saving to NHS Wales of a staggering £60 million per year, due to the reduction in costs of related conditions. The cost of running this programme equates to only £5.50 a month for each child suffering from type 1 diabetes, and, with fewer than 1,500 children suffering in Wales, the total cost would be less than £100,000 per year. But, tragically, the situation now in Wales is that funding for this programme ceased around two months ago, which means that many children going from primary to secondary school this year will now not receive this education programme. First Minister, do you agree with me that stopping the funding of this internationally recognised programme, which has been adopted by several countries around the world and is the only one of its kind to be delivered in the Welsh language, is not only short sighted, but should be funded by NHS Wales? And will you make a commitment to ensure that permanent funding of this education programme is put into place? Thank you.
Diolch. Rwy'n credu y bydd pawb yma yn cytuno bod rhaglen addysgol SEREN yng Nghymru wedi bod yn llwyddiant ysgubol o ran helpu i gefnogi plant â diabetes math 1 a'u teuluoedd wrth symud o addysg gynradd i addysg uwchradd, ac mae'n stori lwyddiant wych i'r GIG yng Nghymru. Mae manteision y rhaglen hon wir yn anhygoel. Dangoswyd bod addysg strwythuredig ar y lefel hon yn lleihau lefelau HbA1c 1 y cant ar gyfartaledd, a fyddai, pe bai'r rhaglen yn rhedeg am 25 mlynedd, yn trosi'n arbediad amcangyfrifedig anhygoel o £60 miliwn y flwyddyn i GIG Cymru, oherwydd y gostyngiad yng nghostau cyflyrau cysylltiedig. Mae cost cynnal y rhaglen hon yn cyfateb i £5.50 y mis yn unig ar gyfer pob plentyn sy'n dioddef o ddiabetes math 1, a gyda llai na 1,500 o blant yn dioddef yng Nghymru, byddai cyfanswm y gost yn llai na £100,000 y flwyddyn. Ond, yn drasig, y sefyllfa nawr yng Nghymru yw bod arian ar gyfer y rhaglen hon wedi dod i ben tua deufis yn ôl, sy'n golygu na fydd llawer o blant sy'n mynd o'r ysgol gynradd i'r ysgol uwchradd eleni yn derbyn y rhaglen addysg yma nawr. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod atal ariannu'r rhaglen hon, sydd wedi cael ei chydnabod yn rhyngwladol, sydd wedi ei mabwysiadu gan sawl gwlad ledled y byd ac mai dyma'r unig un o'i fath i gael ei chyflwyno yn yr iaith Gymraeg, nid yn unig yn anystyriol, ond y dylai gael ei hariannu gan GIG Cymru? Ac a wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod cyllid parhaol i'r rhaglen addysgol hon yn cael ei rhoi ar waith? Diolch.
Well, Llywydd, first of all, I thank Joel James for highlighting the success of the programme. If I can explain the current situation, I think he will find that he does not need to be as pessimistic about its future as he may have implied. This was, indeed, a national programme funded through the diabetes delivery plan for Wales. The delivery plan was always time limited, and its responsibilities are now being taken up by a new national clinical network operating within the new NHS Executive. That NHS Executive has been asked to look at how best to sustain the programme and the excellent work that it is has undertaken, including keeping its materials up to date, and the Minister will be making an oral statement on the future of diabetes services and these new arrangements in front of the Senedd in June.
Wel, Llywydd, yn gyntaf oll, diolch i Joel James am dynnu sylw at lwyddiant y rhaglen. Os gallaf i esbonio'r sefyllfa bresennol, rwy'n credu y bydd e'n gweld nad oes angen iddo fod mor besimistaidd am ei dyfodol ag y gallai fod wedi awgrymu. Roedd hon, yn wir, yn rhaglen genedlaethol wedi'i hariannu drwy gynllun cyflawni ar gyfer diabetes i Gymru. Roedd y cynllun cyflawni bob amser wedi'i gyfyngu o ran amser, ac mae ei gyfrifoldebau nawr yn cael eu cymryd gan rwydwaith clinigol cenedlaethol newydd sy'n gweithredu o fewn Gweithrediaeth newydd y GIG. Gofynnwyd i Weithrediaeth y GIG honno edrych ar y ffordd orau o gynnal y rhaglen a'r gwaith rhagorol y mae wedi'i wneud, gan gynnwys cadw ei deunyddiau'n gyfredol, a bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad llafar ar ddyfodol gwasanaethau diabetes a'r trefniadau newydd hyn o flaen y Senedd ym mis Mehefin.
6. A wnaiff y Prif Weinidog roi diweddariad am y problemau yn Arfon sydd wedi deillio o'r cynllun Arbed? OQ59492
6. Will the First Minister provide an update on problems in Arfon that have resulted from the Arbed scheme? OQ59492
Diolch i Siân Gwenllian. Llywydd, mae cyngor annibynnol sydd wedi cael ei sicrhau gan Lywodraeth Cymru wedi cadarnhau aflwyddiant y system sydd wedi ei osod mewn peth eiddo yn Arfon, ac wedi nodi rhai achosion o waith gwael. Mae swyddogion wedi cael trafodaethau gyda chontractwyr, ac fe fydd y Gweinidog yn gwneud penderfyniad ar y camau nesaf yn fuan.
I thank Siân Gwenllian. Llywydd, independent advice secured by the Welsh Government has confirmed that the system placed in some properties in Arfon is inappropriate, and has noted some cases of poor work. Officials have had discussions with contractors, and the Minister will make a decision on the next steps soon.
Mae'ch Llywodraeth chi'n parhau i wrthod darparu cynllun ar gyfer y rhai yn Arfon sydd ddim yn gallu gwneud hawliad i gontractwr na gwarantwr, ac mae hyn er gwaethaf y ffaith bod eu cartrefi nhw wedi cael eu gadael mewn gwaeth cyflwr ar ôl cymryd rhan yng nghynllun Arbed y Llywodraeth nag yr oedden nhw gynt. Rydyn ni hefyd yn dal i aros am ddiweddariad am yr achosion sy'n ymwneud â dau gwmni sy'n dal i fasnachu. Mae ymateb y Llywodraeth hyd yma wedi bod yn siomedig iawn. Hyd yn oed pan fo'r contractwr yn hysbys ac yn dal i fasnachu a phreswylwyr wedi dilyn y broses mae Llywodraeth Cymru wedi'i hawgrymu, mae yna bobl yn dal i aros i'w problemau gael sylw. Dwi'n deall beth rydych chi newydd ei ddweud rŵan ynglŷn â'r Gweinidog yn mynd i fod yn gwneud penderfyniad am hyn, ond mae'r Llywodraeth wedi llusgo’i thraed ar hyn. Pam mae o’n cymryd mor hir i gyrraedd at yr atebion, sydd yn rai hollol amlwg?
Your Government is continuing to refuse to provide a scheme for those in Arfon who can't make a claim to a contractor or a guarantor, and this despite the fact that their homes have been left in a poorer state after taking part in the Arbed scheme of the Government than they were previously. We're also waiting an update on the cases related to two companies that continue to trade. The Government's response to date has been very disappointing. Even when the contractor is known and is still trading and residents have followed the process the Welsh Government has suggested, people are still waiting for the issues to be rectified. I understand what you say now, that the Minister will be making a decision on this, but the Government has dragged its feet on this. Why is it taking so long to achieve these solutions, which are obvious?
Wel, Llywydd, gallaf i ddweud wrth Siân Gwenllian ces i gyfle ddoe i drafod y mater hwn gyda'r Gweinidog, a dwi'n gwybod bod y Gweinidog am ddod o hyd i ddatrysiad i'r problemau. Mae yna gontractwyr, fel mae Siân Gwenllian wedi'i ddweud, ar lawr gwlad sy'n gyfrifol am ansawdd y gwaith sydd wedi cael ei gwblhau. Mae'n wir ein bod ni'n treial dod o hyd i'r rhai sy'n gyfrifol, ond, ar ôl y sgwrs ddoe, dwi'n gwybod bod y Gweinidog wedi gofyn i'w swyddogion ddod o hyd i ddatrysiad fyddai'n gallu dod â’r anawsterau a brofwyd gan drigolion sydd wedi cael eu heffeithio i ben.
Well, Llywydd, I can tell Siân Gwenllian, I had an opportunity yesterday to discuss this issue with the Minister, and I know that the Minister wants to find solutions to these problems. As Siân Gwenllian has said, there are contractors on the ground who are responsible for the quality of the work that's been done. It's true that we are trying to find responsible contractors, but, after yesterday's conversation, I know that the Minister has asked officials to find solutions that can bring the difficulties experienced by affected people to an end.
7. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i gefnogi elusennau bach, cymunedol yng ngorllewin Cymru? OQ59468
7. What is the Welsh Government doing to support small, community-based charities in west Wales? OQ59468
I thank Paul Davies, Llywydd. Our third sector support grant provides core funding to the Wales Council for Voluntary Action and county voluntary councils across Wales to provide an infrastructure for small, community-based charities. In 2023-24, we are providing a baseline grant of £6.98 million, an increase of 10 per cent on pre-pandemic levels.
Diolch i Paul Davies, Llywydd. Mae ein grant cymorth trydydd sector yn darparu cyllid craidd i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a chynghorau gwirfoddol sir ledled Cymru i ddarparu seilwaith ar gyfer elusennau bach yn y gymuned. Yn 2023-24, rydyn ni'n darparu grant sylfaenol o £6.98 miliwn, sef cynnydd o 10 y cant ar lefelau cyn y pandemig.
Thank you for that response, First Minister. Now, I recently visited Megan's Starr Foundation in Milford Haven, in my constituency, which was established by Nicola Harteveld in memory of her 14-year-old daughter, Megan Evans. Now, Megan's Starr Foundation provides help, advice and support to young people who are struggling with their mental health and well-being, and, thanks to National Lottery funding, it has recently invested in a mobile coffee and shake van to engage with young people in the community. So, First Minister, will you join with me in congratulating Nicola Harteveld in establishing this community-based charity, and, given the importance of its work, what additional support can the Welsh Government offer to charities like Megan's Starr Foundation to help them to expand to support as many young people as possible?
Diolch am yr ymateb yna, Prif Weinidog. Nawr, yn ddiweddar, gwnes i ymweld â Megan's Starr Foundation yn Aberdaugleddau, yn fy etholaeth i, a gafodd ei sefydlu gan Nicola Harteveld er cof am ei merch 14 oed, Megan Evans. Nawr, mae Megan's Starr Foundation yn cynnig cymorth, cyngor a chefnogaeth i bobl ifanc sy'n cael trafferth gyda'u hiechyd meddwl a llesiant, a diolch i arian y Loteri Genedlaethol, mae wedi buddsoddi mewn fan goffi ac ysgytlaeth symudol yn ddiweddar i ymgysylltu â phobl ifanc yn y gymuned. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Nicola Harteveld am sefydlu'r elusen gymunedol hon, ac, o ystyried pwysigrwydd ei gwaith, pa gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i elusennau fel Megan's Starr Foundation i'w helpu nhw i ehangu i gefnogi cymaint o bobl ifanc â phosibl?
Well, Llywydd, I certainly do join with Paul Davies in congratulating all of those who have been involved in establishing Megan's Starr Foundation, and I congratulate them because they've obtained nearly £100,000 from the National Lottery community fund. I'm sure that having a mobile coffee van will allow them to take their services to a wider range of communities in that part of west Wales.
For small charities, community-based charities, Llywydd, the Welsh Government last month donated £1 million to the cost-of-living fund, run by the Community Foundation Wales. One of the reasons for doing that is a recognition by the Welsh Government that while large and relatively well-resourced third sector organisations are able to mobilise successful bids for the third sector support Wales grant or for the community facilities programme, we needed something that would offer smaller amounts of money to organisations not in the same part of the spectrum—the small, community-based charities, as Paul Davies said in his original question. So, from that £1 million, Community Foundation Wales will be able to offer grants of between £2,000 and £5,000 to support the work of those community-based charities, and, should Megan's Starr Foundation in Milford Haven wish to apply for it, then I'm sure their record of success to date will speak for itself.
Wel, Llywydd, yn sicr rwy'n ymuno â Paul Davies i longyfarch pawb sydd wedi bod yn gysylltiedig â sefydlu Megan's Starr Foundation, ac rwy'n eu llongyfarch oherwydd eu bod wedi cael bron i £100,000 gan gronfa gymunedol y Loteri Genedlaethol. Rwy'n siŵr y bydd bod â fan goffi symudol yn caniatáu iddyn nhw fynd â'u gwasanaethau i amrywiaeth ehangach o gymunedau yn y rhan honno o'r gorllewin.
Yn achos elusennau bach, elusennau cymunedol, Llywydd, rhoddodd Llywodraeth Cymru £1 miliwn at y gronfa costau byw fis diwethaf, y mae Sefydliad Cymunedol Cymru yn ei chynnal. Un o'r rhesymau dros wneud hynny yw cydnabyddiaeth gan Lywodraeth Cymru, er bod sefydliadau trydydd sector mawr a'r rhai ag adnoddau cymharol dda yn gallu ysgogi ceisiadau llwyddiannus ar gyfer grant cefnogi'r trydydd sector i Gymru neu'r rhaglen cyfleusterau cymunedol, roedd angen rhywbeth a fyddai'n cynnig symiau llai o arian i sefydliadau nad ydyn nhw yn yr un rhan o'r sbectrwm—yr elusennau bach yn y gymuned, fel y dywedodd Paul Davies yn ei gwestiwn gwreiddiol. Felly, o'r £1 miliwn hwnnw, bydd Sefydliad Cymunedol Cymru yn gallu cynnig grantiau o rhwng £2,000 a £5,000 i gefnogi gwaith yr elusennau cymunedol hynny, a phe bai Megan's Starr Foundation yn Aberdaugleddau yn dymuno gwneud cais amdano, yna rwy'n siŵr y bydd eu hanes o lwyddiant hyd yn hyn yn siarad drosto'i hun.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Jenny Rathbone.
Finally, question 8, Jenny Rathbone.
8. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i helpu ysgolion yng Nghanol Caerdydd i ostwng costau'r diwrnod ysgol? OQ59497
8. What steps is the Welsh Government taking to help schools in Cardiff Central lower the costs of the school day? OQ59497
Llywydd, our school essentials grant has made a real difference to many lower income families across Wales, helping to reduce the worry surrounding the purchase of school uniform and equipment. Funding of £13.6 million has been made available for this grant in the current financial year.
Llywydd, mae ein grant hanfodion ysgol wedi gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i lawer o deuluoedd incwm is ledled Cymru, gan helpu i leihau'r pryder sy'n gysylltiedig â phrynu gwisgoedd a chyfarpar ysgol. Mae cyllid o £13.6 miliwn wedi ei ddarparu ar gyfer y grant hwn yn y flwyddyn ariannol bresennol.
Thank you, First Minister, for that information. I'm sure it is indeed very welcome for families who are struggling to heat and eat. St Teilo's Church in Wales High School has given a lot of thought to how we make school uniforms affordable, and, having researched the issue, St Teilo's has decided to take the decision to buy school uniforms in bulk in order to sell them at cost to their pupils and eliminate any profiteering that may be going on. That, of course, involves an element of financial risk for the school, but one that governors were prepared to take in the interests of social justice. So, what thought has the Welsh Government given to preventing intermediaries from making excessive profits from pupils whose families often have to buy from a sole supplier?
Diolch yn fawr, Prif Weinidog, am yr wybodaeth honno. Rwy'n siŵr ei fod yn cael ei groesawu'n fawr gan deuluoedd sy'n cael trafferth cynhesu a bwyta. Mae Ysgol Uwchradd Teilo Sant yr Eglwys yng Nghymru wedi ystyried yn ddwys sut yr ydyn ni'n gwneud gwisgoedd ysgol yn fforddiadwy, ac, ar ôl ymchwilio i'r mater, mae Eglwys Teilo Sant wedi penderfynu prynu gwisgoedd ysgol mewn crynswth er mwyn eu gwerthu am gost i'w disgyblion gan ddileu unrhyw elwa y gallai fod yn digwydd. Mae hynny, wrth gwrs, yn golygu elfen o risg ariannol i'r ysgol, ond un yr oedd llywodraethwyr yn barod i'w chymryd er mwyn cyfiawnder cymdeithasol. Felly, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi i atal y bobl yn y canol rhag gwneud elw gormodol ar draul disgyblion yn aml y mae'n rhaid i'w teuluoedd brynu gan unig gyflenwr?
Well, I thank Jenny Rathbone for that, and congratulate St Teilo's on the decision that they have made. I wonder if I could just make this one point before replying to the substance of the supplementary question: my belief is that those schools that make genuine efforts to make sure that school uniforms are recycled as well as bought new are putting themselves at the right part in that spectrum. I visited a school recently and was very cheered up to hear that this was being driven by students themselves, believing that, in recycling school uniforms, they are playing their part in tackling climate change and other great challenges of our time.
When new uniforms are necessary—and, of course, they will be—the consultation that the Minister led recently found 90 per cent of all respondents agreeing that schools should avoid single-supplier agreements. And, as a result of that, the statutory guidance—and it is statutory guidance that we provide to schools—has been amended to say that exclusive, single-supplier contracts should be avoided; where they are in place, they must be subject to regular tendering competitions; and that those competitions must be run at least every five years, so that more than one supplier can compete for the contract. And that is one of the ways in which we can make sure that excessive profits from sole suppliers can be eliminated in the system that we have here in Wales.
Wel, rwy'n diolch i Jenny Rathbone am hynna, ac yn llongyfarch ysgol Teilo Sant am y penderfyniad y maen nhw wedi'i wneud. Tybed a gaf i wneud y pwynt hwn cyn ateb sylwedd y cwestiwn atodol: fy nghred i yw bod yr ysgolion hynny sy'n gwneud ymdrechion gwirioneddol i wneud yn siŵr bod gwisgoedd ysgol yn cael eu hailgylchu yn ogystal â'u prynu'n newydd yn rhoi eu hunain yn rhan gywir y sbectrwm hwnnw. Gwnes i ymweld ag ysgol yn ddiweddar a chefais i fy nghalonogi'n fawr o glywed bod hyn yn cael ei ysgogi gan fyfyrwyr eu hunain, gan gredu, wrth ailgylchu gwisgoedd ysgol, eu bod yn chwarae eu rhan wrth fynd i'r afael â newid hinsawdd a heriau mawr eraill ein cyfnod.
Pan fydd angen gwisgoedd newydd—ac, wrth gwrs, y bydd eu hangen nhw—gwnaeth yr ymgynghoriad yr arweiniodd y Gweinidog ef yn ddiweddar ddarganfod bod 90 y cant o'r holl ymatebwyr yn cytuno y dylai ysgolion osgoi cytundebau un cyflenwr. Ac, o ganlyniad i hynny, mae'r canllawiau statudol—ac maen nhw'n ganllawiau statudol yr ydyn ni'n eu darparu i ysgolion—wedi eu diwygio i ddweud y dylai osgoi contractau cyfyngol, un cyflenwr; pan fo nhw yn eu lle, rhaid iddyn nhw fod yn destun cystadlaethau tendro rheolaidd; a bod yn rhaid cynnal y cystadlaethau hynny o leiaf bob pum mlynedd, fel y gall mwy nag un cyflenwr gystadlu am y contract. A dyna un o'r ffyrdd y gallwn ni sicrhau na fydd unig gyflenwyr yn gwneud elw gormodol yn y system sydd gennym ni yma yng Nghymru.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes. A dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hynny. Lesley Griffiths.
The next item, therefore, will be the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement. Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. Later this afternoon, the Deputy Minister for Social Services will make a statement on the delivery plan for 'Age friendly Wales: our strategy for an ageing society'. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae un newid i'r busnes yr wythnos hon. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar y cynllun darparu ar gyfer 'Cymru o blaid pobl hŷn: ein strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio'. Mae busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad busnes a'r cyhoeddiad, sydd i'w weld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i Aelodau yn electronig.
Trefnydd, can I call for a statement from the Minister with responsibility for the trunk road network in Wales, in particular around the unscheduled maintenance of trunk road assets? So, there are two bridges in the Abergele area of my constituency, which traverse the A55. Both of them currently have temporary traffic regulations in order, and have traffic lights in place. One set has been there for 13 years, which restricts the use of that bridge to just one lane at a time, and the other has been there for some time too. Over the course of those temporary measures being in place, over £230,000 of taxpayers' money has been expended. I appreciate that work needs to be undertaken on those bridges in order to make them safe for motor vehicles to pass, but I would like to see that work done swiftly, because of the inconvenience that motorists face in my constituency as a result of these two problems. So, can I ask for a statement on how unscheduled maintenance is addressed in the trunk road network, in order that we can move this forward, because I don't think that taxpayers will appreciate that around £250,000 is a very good investment, given that these are only temporary measures to date?
Trefnydd, a gaf i alw am ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am y rhwydwaith cefnffyrdd yng Nghymru, yn enwedig o ran gwaith cynnal a chadw asedau cefnffyrdd heb ei drefnu? Felly mae dwy bont yn ardal Abergele yn fy etholaeth i, sy'n croesi'r A55. Ar hyn o bryd mae gan y ddwy ohonyn nhw reoliadau traffig dros dro yn eu lle, ac mae ganddyn nhw oleuadau traffig ar waith. Mae un set wedi bod yno ers 13 o flynyddoedd, sy'n cyfyngu'r defnydd o'r bont honno i un lôn ar y tro yn unig, ac mae'r llall wedi bod yno ers tro hefyd. Yn ystod y mesurau dros dro hynny sydd ar waith, mae dros £230,000 o arian trethdalwyr wedi'i wario. Rwy'n gwerthfawrogi bod angen gwneud gwaith ar y pontydd hynny er mwyn eu gwneud yn ddiogel i gerbydau modur basio, ond hoffwn i weld y gwaith hwnnw'n cael ei wneud yn gyflym, oherwydd yr anghyfleustra y mae modurwyr yn ei wynebu yn fy etholaeth i o ganlyniad i'r ddwy broblem hyn. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ar sut mae gwaith cynnal a chadw heb ei drefnu yn cael sylw yn y rhwydwaith cefnffyrdd, er mwyn i ni allu symud hyn ymlaen, oherwydd nid wyf yn credu y bydd trethdalwyr yn gwerthfawrogi bod tua £250,000 yn fuddsoddiad da iawn, o ystyried mai dim ond mesurau dros dro yw'r rhain hyd yma?
Thank you. Well, my understanding is that the Deputy Minister for Climate Change has answered this in a written question. I'm not sure if it was to you, but if not, I will make sure that you have that information.
Diolch. Wel, fy nealltwriaeth i yw bod y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd wedi ateb hyn mewn cwestiwn ysgrifenedig. Nid wyf i'n siŵr os chi oedd dan sylw, ond gwnaf i'n siŵr bod gennych chi'r wybodaeth honno.
Trefnydd, Rishi Sunak has recently said that now is not the time for further devolution. I'd like a statement, please, responding to that, because apparently now is not the time, when an energy crisis engulfs us, and Wales could have greater powers over natural resources and the Crown Estate; while billions are being denied to Wales through the compensation that we should be having for high speed 2 line and Northern Powerhouse Rail, which are insultingly called 'England and Wales' projects; when our water could again be diverted to England, because it's cheaper to do that than to fix leaky pipes. Now apparently is not the time to give Wales greater powers, because he thinks that Westminster is doing just fine with them.
So, can the Government make a statement, please, responding to this arrogance shown by Rishi Sunak, who, like all Tories in Westminster, seem so desperate to stifle Wales's potential, and our inevitable growth as a nation? Because as the saying goes, 'There never lived a nation yet which ruled another well.'
Trefnydd yn ddiweddar mae Rishi Sunak wedi dweud nad dyma'r amser i gael mwy o ddatganoli. Hoffwn i ddatganiad, os gwelwch yn dda, yn ymateb i hynny, oherwydd mae'n debyg nad dyma'r amser, pan fo argyfwng ynni yn ein traflyncu, a gallai Cymru gael mwy o bwerau dros adnoddau naturiol ac Ystad y Goron; pan fo biliynau yn cael eu gwrthod i Gymru drwy'r iawndal y dylem ni fod yn ei gael oherwydd HS2 a Northern Powerhouse Rail, sy'n cael eu galw'n sarhaus yn brosiectau 'Cymru a Lloegr'; pan allai ein dŵr gael ei ddargyfeirio i Loegr unwaith eto, oherwydd mae'n rhatach gwneud hynny na thrwsio pibellau sy'n gollwng. Mae'n debyg nad nawr yw'r amser i roi mwy o bwerau i Gymru, oherwydd ei fod e'n credu bod San Steffan yn gwneud yn iawn gyda nhw.
Felly, a all y Llywodraeth wneud datganiad, os gwelwch yn dda, wrth ymateb i'r haerllugrwydd hwn y gwnaeth Rishi Sunak ei ddangos, sydd, fel pob Tori yn San Steffan, yn ymddangos mor daer i fygu potensial Cymru, a'n twf anochel ni fel cenedl? Oherwydd fel mae'r hen air yn ei ddweud, 'Ni fu erioed un genedl eto a wnaeth reoli un arall yn dda.'
Thank you. Well, I don't think we will be making an oral statement in response to something that the Prime Minister has said, but what I think is really important is that Ministers continue to have conversations with their counterparts in the UK Government. So, for instance, I know that the Minister for Climate Change is having discussions around the Crown Estate, and whether there would be devolution in relation to that, as well as other aspects, obviously. And, hopefully, after the general election, we'll have a Labour Government in No. 10 that we can work with around further devolution.
Diolch. Nid ydw i'n credu y byddwn ni'n gwneud datganiad llafar mewn ymateb i rywbeth y mae Prif Weinidog y DU wedi'i ddweud, ond yr hyn rwy'n credu sy'n bwysig iawn yw bod Gweinidogion yn parhau i gael sgyrsiau gyda gweinidogion cyfatebol yn Llywodraeth y DU. Felly, er enghraifft, rwy'n gwybod bod y Gweinidog Newid Hinsawdd yn cael trafodaethau ynghylch Ystad y Goron, ac a fyddai datganoli yn gysylltiedig â hynny, yn ogystal ag agweddau eraill, yn amlwg. A gobeithio, ar ôl yr etholiad cyffredinol, y bydd gennym ni Lywodraeth Lafur yn Rhif 10 y gallwn ni weithio gyda hi ynghylch mwy o ddatganoli.
Minister, today is Europe Day, where we're able to mark the seventy-eighth anniversary of Victory in Europe Day and the defeat of Nazism. It's a day when we can remember the sacrifices that people have made to bring others together, and, of course, the greatest peace project in history and in the world is the European Union. We know the benefits that Wales has accrued from the European Union. Minister, can we ensure that there is a debate held here every year on Europe Day to mark Europe Day and to ensure that we continue to develop our relationship with the European Union?
And will the Welsh Government publish information on a regular basis to demonstrate the disaster that is Brexit and the damage that is being done to the people of Wales, the community of Wales, the finances of Wales, the economy of Wales and the opportunities of Welsh people, to ensure that people across the whole of Wales know the lies that were told some years ago and are able to access information that they can rely upon in order to take decisions about our future where necessary? So, it's important to have a debate to mark Europe Day and to ensure that people are informed about the damage that Brexit is doing to this country.
Gweinidog, heddiw yw Diwrnod Ewrop, pryd yr ydym ni'n gallu nodi pen-blwydd Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop a threchu Natsïaeth yn 78 oed. Mae'n ddiwrnod pryd y gallwn ni gofio'r aberth y mae pobl wedi'u gwneud i ddod ag eraill at ei gilydd, ac, wrth gwrs, y prosiect heddwch mwyaf mewn hanes ac yn y byd yw'r Undeb Ewropeaidd. Rydyn ni'n gwybod y manteision y mae Cymru wedi'u cronni o'r Undeb Ewropeaidd. Gweinidog, a gawn ni sicrhau bod dadl yn cael ei chynnal yma bob blwyddyn ar Ddiwrnod Ewrop i nodi Diwrnod Ewrop ac i sicrhau ein bod ni'n parhau i ddatblygu ein perthynas â'r Undeb Ewropeaidd?
Ac a fydd Llywodraeth Cymru'n cyhoeddi gwybodaeth yn rheolaidd i ddangos trychineb Brexit a'r niwed sy'n cael ei wneud i bobl Cymru, cymuned Cymru, cyllid Cymru, economi Cymru a chyfleoedd pobl Cymru, i sicrhau bod pobl ar draws Cymru gyfan yn gwybod am y celwyddau a gafodd eu dweud wrthyn nhw rai blynyddoedd yn ôl a'u bod yn gallu cael gafael ar wybodaeth y gallan nhw ddibynnu arni er mwyn gwneud penderfyniadau am ein dyfodol pan fo angen? Felly, mae'n bwysig cael dadl i nodi Diwrnod Ewrop a sicrhau bod pobl yn cael gwybod am y niwed mae Brexit yn ei wneud i'r wlad hon.
Thank you. Well, as the Member says, today is indeed Europe Day, so I don't think we're able to have a Government statement today, but I certainly take your point about publishing information on the disaster Brexit certainly is to our country. We see it in so many different ways. As you say, it is held every year, and it does celebrate peace and unity in Europe. And the first tweet I saw this morning, when I looked at Twitter, was from President Macron celebrating Europe Day. And I think it is very important that we do remember, and it's very important to also show the commitment that Welsh Government has to continued engagement with Europe through many European institutions, through our networks and through priority national and regional relationships. I think it's a good opportunity also—and you indeed did it in your question today to the First Minister—to say that we continue to stand in support of the Ukrainian people who are bravely resisting the assault on their sovereignty, independence and the right to self-determination.
Diolch. Wel, fel y mae'r Aelod yn ei ddweud, yn wir, heddiw yw Diwrnod Ewrop, felly nid ydw i'n credu ein bod ni'n gallu cael datganiad gan y Llywodraeth heddiw, ond yn sicr, rwy'n derbyn eich pwynt chi am gyhoeddi gwybodaeth am y drychineb sef yr hyn yw Brexit i'n gwlad ni. Rydyn ni'n ei weld mewn cymaint o wahanol ffyrdd. Fel y dywedwch chi, caiff ei gynnal bob blwyddyn, ac mae'n dathlu heddwch ac undod yn Ewrop. A'r trydariad cyntaf a welais i'r bore 'ma, pan edrychais i ar Twitter, oedd o'r Arlywydd Macron yn dathlu Diwrnod Ewrop. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod ni'n cofio, ac mae'n bwysig iawn hefyd dangos yr ymrwymiad sydd gan Lywodraeth Cymru i barhau i ymgysylltu ag Ewrop drwy lawer o sefydliadau Ewropeaidd, drwy ein rhwydweithiau a drwy berthnasoedd cenedlaethol a rhanbarthol â blaenoriaeth. Rwy'n credu ei fod yn gyfle da hefyd—ac yn wir fe wnaethoch chi hynny yn eich cwestiwn heddiw i'r Prif Weinidog—i ddweud ein bod ni'n parhau i sefyll i gefnogi pobl Wcráin sy'n gwrthsefyll yn ddewr yr ymosodiad ar eu sofraniaeth, eu hannibyniaeth a'r hawl i hunanbenderfyniaeth.
Mi hoffwn i gael datganiad ar lafar neu yn ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog dros drafnidiaeth i egluro'n union yr amgylchiadau ynglŷn ag argymhellion gafodd eu gwneud dros 30 mlynedd yn ôl i ailosod yr hangers sydd yn dal ffordd pont Menai—pont y Borth—yn eu lle. Rydyn ni'n gwybod bellach fod yna 40 hanger newydd wedi cael eu gosod yn 1991, a bod adroddiad peirianwyr y llynedd wedi tynnu sylw at y ffaith bod argymhelliad wedi ei wneud bryd hynny, yn 1991, i newid yr hangers i gyd dros amser. Dwi eisiau gwybod beth ddigwyddodd i'r argymhelliad hwnnw. Pam na weithredwyd ar hynny? Achos, pe bai hynny wedi digwydd, fyddem ni ddim wedi wynebu'r sefyllfa lle gafodd y bont ei chau yn ddirybudd ym mis Hydref y llynedd.
Mi wnaf ddefnyddio'r cyfle yma i dynnu sylw at y ffaith ein bod ni'n dal angen cryfhau gwytnwch croesiad y Fenai. Mi gaewyd pont Britannia oherwydd damwain yr wythnos diwethaf. Beth welson ni yn croesi pont Menai oedd lorïau hyd at 40 tunnell a ninnau efo uchafswm pwysau o 7.5 tunnell. Mae'n rhaid symud ymlaen i roi cynllun mewn lle i ddeuoli ffordd y Britannia i sicrhau'r gwytnwch hwnnw, ond tra rydyn ni'n parhau i wneud yr achos hwnnw, mae'n rhaid cael atebion am pam ein bod ni wedi wynebu'r sefyllfa argyfyngus yma efo pont y Borth.
I would like an oral or a written statement from the Deputy Minister for transport to explain the exact circumstances around recommendations that were made over 30 years ago to reset the hangers that hold the Menai road bridge in place. We know now that there were 40 new hangers placed in 1991, and that an engineers' report last year highlighted the fact that a recommendation had been made in 1991 to change all of the hangers over a period of time. I want to know what happened to that recommendation. Why wasn't action taken on that? Because, if that had happened, we wouldn't have faced the situation where the bridge was closed without notice in the autumn of last year.
I'll take this opportunity to highlight the fact that we still need to strengthen the resilience of the Menai crossing. The Britannia bridge was closed by an accident last week. What we saw crossing the Menai bridge was lorries of up to 40 tonnes with a maximum weight of 7.5 tonnes. We must make progress to dual the Britannia road bridge to ensure that resilience, but whilst we continue to make that case, we need answers as to why we find ourselves in this critical situation with the Menai bridge.
Thank you. Well, the initial report you referred to recommended that the hangers should be inspected, rather than automatically replaced, and that was as part of a rolling inspection programme. And those inspections have been undertaken, and then the 40 hangers were replaced, as you referred to, and the inspections did not recommend replacing any further hangers on the Menai suspension bridge. With regard to the current works, engineers have completed the initial investigation to test replacing hangers to help inform the next phase of the works, and, of course, there does need to be regular inspections of the temporary works, while the hanger replacement works are designed. The latest inspection took place on 26-28 April, and to allow that to take place safely obviously a lane had to be closed, but it is important those inspections take place. I understand there will be further inspections every six weeks to check the temporary works.
Diolch. Wel, roedd yr adroddiad cychwynnol y gwnaethoch chi gyfeirio ato yn argymell y dylai'r hongwyr gael eu harchwilio, yn hytrach na'u newid yn awtomatig, ac roedd hynny fel rhan o raglen archwilio dreigl. Ac mae'r archwiliadau hynny wedi eu cynnal, ac yna cafodd 40 o'r hongwyr eu newid, fel y cyfeirioch chi atyn nhw, ac nid oedd yr archwiliadau yn argymell newid rhagor o hongwyr ar bont grog Menai. O ran y gwaith presennol, mae peirianwyr wedi cwblhau'r ymchwiliad cychwynnol i brofi'r hongwyr newydd i helpu i lywio cam nesaf y gwaith, ac, wrth gwrs, mae angen archwiliadau rheolaidd o'r gwaith dros dro, tra bod y gwaith newid hongwyr yn cael ei gynllunio. Cafodd yr archwiliad diweddaraf ei gynnal ar 26-28 Ebrill, ac er mwyn caniatáu i hynny ddigwydd yn ddiogel yn amlwg roedd yn rhaid cau lôn, ond mae'n bwysig bod yr archwiliadau hynny'n digwydd. Rwy'n deall y bydd archwiliadau eraill bob chwe wythnos i wirio'r gwaith dros dro.
I'd like to seek an opportunity for the Counsel General to answer questions on the floor of this Siambr in respect of the implications for Wales of the misuse or even abuse of the controversial new Public Order Act 2023. The Metropolitan Police have today expressed regret over the arrests of six people in London on the weekend, after a review found there was no evidence that the people involved were planning to use lock-on devices along the coronation processional route. Former Greater Manchester Police chief Sir Peter Fahy has said that police officers were put in the invidious position of having to interpret a law passed through in a rush, only a few days before the coronation. And Conservative MP and former Cabinet Minister David Davis has described the legislation as 'too broad' and 'too crude'. Yet, the Home Secretary is standing by this crude, rushed, over-reaching, overbearing piece of law, and the Prime Minister Rishi Sunak maintains the law is 'the right thing to do', I quote.
Political interference in policing is very hard to resist under this draconian law, when the deputy chairman of the Conservative Party, Lee Anderson, publicly berated the Met police commissioner in advance, saying,
'Do you think it's time that you left the ivory tower and got out there on Whitehall and sorted these people out?'
It's chilling: 'sort these people out'. Minister, many of us will have long memories of the abuse of state power using police as an extension of the Government's diktat in previous industrial conflict in our living memory.
On 27 April, Volker Türk, United Nations High Commissioner for Human Rights called on the UK Government to reverse this deeply troubling Public Order Bill. This weekend, 64 people were arrested in England under this legislation. So, could we find time for an opportunity, through yourself or the Business Committee or the Llywydd, to question the Counsel General on the implications for Wales, so that, at least, even if this iniquitous law is not reversed by the UK Conservative Government, it will not be misused or abused here in Wales and we'll ensure that our chief constables, our police commissioners here in Wales interpret this lousy law in a way that the fundamental right to protest—a crucial part of our democracy—is robustly defended here in Wales, even if it is undermined and demolished in England?
Hoffwn ofyn am gyfle i'r Cwnsler Cyffredinol ateb cwestiynau ar lawr y Siambr hon mewn cysylltiad â'r goblygiadau i Gymru o gamddefnyddio neu hyd yn oed gam-drin y Ddeddf Trefn Gyhoeddus 2023 newydd a dadleuol. Mae'r Heddlu Metropolitanaidd heddiw wedi mynegi gofid dros arestio chwe unigolyn yn Llundain dros y penwythnos, wedi i adolygiad ganfod nad oedd tystiolaeth bod y bobl dan sylw yn bwriadu defnyddio dyfeisiau clo ar hyd llwybr gorymdaith y coroni. Mae cyn-brif swyddog Heddlu Manceinion Fwyaf, Syr Peter Fahy, wedi dweud bod swyddogion yr heddlu wedi cael eu rhoi yn y sefyllfa anodd o orfod dehongli deddf a basiwyd ar frys, ychydig ddyddiau'n unig cyn y coroni. Ac mae'r AS Ceidwadol a'r cyn-Weinidog Cabinet David Davis wedi disgrifio'r ddeddfwriaeth fel un 'rhy eang' a 'rhy amrwd'. Eto i gyd, mae'r Ysgrifennydd Cartref yn cefnogi'r darn o gyfraith amrwd, brys, gorgyrhaeddol, gormesol, a dyfynnaf y Prif Weinidog Rishi Sunak, sy'n mynnu mai'r gyfraith yw 'y peth iawn i'w wneud', dyfynnaf.
Mae'n anodd iawn gwrthsefyll ymyrraeth wleidyddol mewn plismona o dan y gyfraith ddidostur hon, pan wnaeth dirprwy gadeirydd y Blaid Geidwadol, Lee Anderson, geryddu comisiynydd yr Heddlu Metropolitanaidd yn gyhoeddus ymlaen llaw, gan ddweud,
'Ydych chi'n meddwl ei bod hi'n bryd i chi adael y tŵr ifori a mynd allan i Whitehall a rhoi trefn ar y bobl hyn?'
Mae'n iasol: 'rhoi trefn ar y bobl hyn'. Gweinidog, bydd gan nifer ohonom atgofion hir am gam-drin pŵer gwladol gan ddefnyddio'r heddlu fel estyniad o ddictad y Llywodraeth mewn gwrthdaro diwydiannol blaenorol o fewn cof.
Ar 27 Ebrill, galwodd Volker Türk, Uwch-gomisiynydd Hawliau Dynol y Cenhedloedd Unedig ar Lywodraeth y DU i wrthdroi'r Bil Trefn Gyhoeddus hynod ofidus hwn. Y penwythnos hwn, cafodd 64 o bobl eu harestio yn Lloegr o dan y ddeddfwriaeth hon. Felly, a allem ddod o hyd i amser am gyfle, drwoch chi eich hun neu'r Pwyllgor Busnes neu'r Llywydd, i gwestiynu'r Cwnsler Cyffredinol ar oblygiadau i Gymru, fel na fydd, o leiaf hyd yn oed os nad yw'r gyfraith hollbresennol hon yn cael ei gwrthdroi gan Lywodraeth Geidwadol y DU, yn cael ei chamddefnyddio na'i cham-drin yma yng Nghymru a byddwn yn sicrhau bod ein prif gwnstabliaid, ein comisiynwyr yr heddlu yma yng Nghymru yn dehongli'r gyfraith wael hon mewn ffordd fel bod yr hawl sylfaenol i brotestio—rhan hanfodol o'n democratiaeth—yn cael ei hamddiffyn yn gadarn yma yng Nghymru, hyd yn oed os caiff ei thanseilio a’i dymchwel yn Lloegr?
Thank you. And the Member raises a very important point, and I'm sure many of us were extremely concerned to hear about the arrest of apparently peaceful demonstrators in London ahead of the King's coronation at the weekend. As you made very clear, enforcement and policing are reserved matters, and the police are operationally independent of Government. But, obviously, a central principle of our democracy is the right to peaceful protest. I saw the Prime Minister being interviewed last night on the news, and I thought what he was saying about it was that this was an operational matter. At this point it is unclear whether the problem is with the Public Order Act—as you say, that recently came into force—or whether the problem is more operational. I think it's really important that we understand the full circumstances of the case, to ensure that, if there are any issues with the legislation, that they're identified and that they are rectified. We didn't have any arrests over the bank holiday weekend here in Wales, which is very reassuring, and I think the Counsel General will be happy to make an oral statement to this Chamber.
Diolch. Ac mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, ac rwy'n siŵr bod llawer ohonom yn hynod bryderus o glywed am arestio protestwyr heddychlon, i bob golwg, yn Llundain cyn coroni'r Brenin dros y penwythnos. Fel y gwnaethoch yn glir iawn, mae gorfodaeth a phlismona yn faterion a gedwir yn ôl, ac mae'r heddlu'n gweithredu'n annibynnol ar y Llywodraeth. Ond, yn amlwg, egwyddor ganolog o'n democratiaeth yw'r hawl i brotestio'n heddychlon. Gwelais Brif Weinidog y DU yn cael ei gyfweld neithiwr ar y newyddion, ac roeddwn i'n meddwl mai'r hyn yr oedd yn ei ddweud amdano oedd bod hwn yn fater gweithredol. Ar hyn o bryd, nid yw'n glir a yw'r broblem gyda'r Ddeddf Trefn Gyhoeddus—fel y dywedwch, a ddaeth i rym yn ddiweddar—neu a yw'r broblem yn fwy gweithredol. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn ein bod yn deall amgylchiadau llawn yr achos, i sicrhau, os oes unrhyw broblemau gyda'r ddeddfwriaeth, eu bod yn cael eu hadnabod a'u bod yn cael eu hunioni. Ni chawsom unrhyw arestiadau dros benwythnos gŵyl y banc yma yng Nghymru, sy'n galonogol iawn, ac rwy'n meddwl y bydd y Cwnsler Cyffredinol yn hapus i wneud datganiad llafar i'r Siambr hon.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw eitem 3, sef y datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar lansio ap y gwasanaeth iechyd, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Eluned Morgan.
The next item, therefore, is item 3, which is a statement by the Minister for Health and Social Services on the launch of the NHS Wales app, and I call on the Minister to make her statement. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Today, I am pleased to provide an update on the NHS Wales app and how it will contribute to the transformation of health and social care services in Wales.
On 17 April, I announced that the NHS Wales app was being made available to the public as part of the next phase of its testing. This allowed us to gather wider feedback from people across Wales to help shape the future development of the app. This means that the app is available to Welsh citizens to download now, with additional functionality being made available in a managed way over time. The app, created by the digital services for patients and the public programme in Digital Health and Care Wales, is one part of a wider set of digital transformation activities that the Welsh Government is funding within health and social care. We are determined to digitally transform the way our health and social care services work.
The app and its accompanying website represent the single, patient-facing entry point for digital health and social care services in Wales, and will provide a platform for future digital services. Feedback from the increasing number of people using the app will be invaluable as we develop the app further and produce additional services. From the beginning, people have been at the heart of developing the app.
The approach being taken in developing the app is deliberately steady, managing user and stakeholder expectations as we roll out to GP practices and integrate the functionality that patients and the public want. GPs are being incrementally supported onto the platform and, as each of the practices come online, tens of thousands more people across Wales are able to use the additional functionality within the app. This approach proved successful during an earlier testing phase when 700 people used an early version of the app, providing feedback to shape its development and demonstrate strong evidence of the importance of user-centred design of services.
As of today, around 97,000 patients who are registered at the GP practices who have turned on the app so far can access their summary health record, providing them with a view of their health history, order repeat prescriptions and view past GP prescriptions, and book, view and cancel certain appointments with practice staff. The DSPP team is working with practices across Wales to support them to enable these features, but, in the interim, those patients who aren’t registered with one of those practices can still search for medical advice from NHS Wales 111 online services, and can review, update or register for organ donation and register to give blood.
We want to make it easy for the people of Wales to access services in the most convenient way for them. The app does not replace any of the existing ways that people can access health and social care services, other than My Health Online, which will be retired soon. And while it has started with GP digital services, such as simplifying appointment booking, accessing GP records and repeat prescription ordering, it will go much wider than primary care in future. That will include improved transparency for patients who are on a waiting list, so they can see how long they would typically need to wait for their specific consultation or operation in their health board area, and providing them with information on how to best manage their condition. It can integrate patient recorded outcome measures services into the app to allow patients to engage with secondary care clinicians before and after planned operations, avoiding the need for repeat follow-up visits to hospital for check-ups whilst ensuring issues are identified early on, and also a hybrid mail solution to digitise all letters and communications where a person wants to receive them as a message in the app.
Diolch yn fawr. Heddiw, rwy'n falch o gael rhoi diweddariad ar ap GIG Cymru a sut y bydd yn cyfrannu at drawsnewid y gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru.
Ar 17 Ebrill, cyhoeddais fod ap GIG Cymru yn cael ei ddarparu i'r cyhoedd fel rhan o gam nesaf ei brofi. Caniataodd hyn i ni gasglu adborth ehangach gan bobl ledled Cymru er mwyn helpu i lunio datblygiad yr ap yn y dyfodol. Mae hyn yn golygu bod yr ap ar gael i ddinasyddion Cymru i'w lawrlwytho nawr, gyda nodweddion ychwanegol ar gael mewn ffordd reoledig dros amser. Mae'r ap, sy'n cael ei greu gan wasanaethau digidol cleifion a'r rhaglen gyhoeddus yn Iechyd a Gofal Digidol Cymru, yn un rhan o gyfres ehangach o weithgareddau trawsnewid digidol y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu ym maes iechyd a gofal cymdeithasol. Rydym yn benderfynol o drawsnewid yn ddigidol y ffordd y mae ein gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn gweithio.
Mae'r ap a'r wefan sy'n cyd-fynd ag ef yn cynrychioli'r pwynt mynediad unigol, sy'n wynebu'r claf ar gyfer gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol digidol yng Nghymru, a bydd yn llwyfan ar gyfer gwasanaethau digidol y dyfodol. Bydd adborth gan y nifer cynyddol o bobl sy'n defnyddio'r ap yn werthfawr wrth i ni ddatblygu'r ap ymhellach a chynhyrchu gwasanaethau ychwanegol. O'r dechrau, mae pobl wedi bod wrth wraidd datblygu'r ap.
Mae'r dull gweithredu sy'n cael ei fabwysiadu wrth ddatblygu'r ap yn gyson yn fwriadol, yn rheoli disgwyliadau defnyddwyr a rhanddeiliaid wrth i ni ei gyflwyno i bractisau meddygon teulu ac yn integreiddio'r nodweddion y mae cleifion a'r cyhoedd yn dymuno eu cael. Mae meddygon teulu yn cael eu cefnogi'n raddol ar y platfform ac, wrth i bob un o'r meddygfeydd ddod ar-lein, mae degau o filoedd yn fwy o bobl ledled Cymru yn gallu defnyddio'r nodweddion ychwanegol o fewn yr ap. Bu'r dull hwn yn llwyddiannus yn ystod cyfnod profi cynharach pan ddefnyddiodd 700 o bobl fersiwn gynnar o'r ap, gan roi adborth i lunio ei ddatblygiad a dangos tystiolaeth gref o bwysigrwydd dylunio gwasanaethau sy'n canolbwyntio ar ddefnyddwyr.
Erbyn heddiw, gall tua 97,000 o gleifion sydd wedi'u cofrestru yn y meddygfeydd ac sydd wedi troi'r ap ymlaen gael mynediad at eu cofnod iechyd cryno, gan roi golwg iddynt ar eu hanes iechyd, archebu presgripsiynau rheolaidd a gweld hen bresgripsiynau gan feddygon teulu, a threfnu, gweld a chanslo apwyntiadau penodol gyda staff practisau. Mae tîm DSPP yn gweithio gyda phractisau ledled Cymru i'w cefnogi er mwyn galluogi'r nodweddion hyn, ond, dros dro, gall y cleifion hynny nad ydynt wedi cofrestru gydag un o'r practisau hynny barhau i chwilio am gyngor meddygol gan wasanaethau ar-lein GIG Cymru 111, a gallant adolygu, diweddaru neu gofrestru ar gyfer rhoi organau a chofrestru i roi gwaed.
Rydym ni eisiau ei gwneud hi'n hawdd i bobl Cymru gael mynediad i wasanaethau yn y ffordd fwyaf cyfleus iddyn nhw. Nid yw'r ap yn disodli unrhyw un o'r ffyrdd presennol y gall pobl gael mynediad i wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol, ar wahân i Fy Iechyd Ar-lein, a fydd yn dod i ben yn fuan. Ac er ei fod wedi dechrau gyda gwasanaethau digidol meddygon teulu, fel symleiddio archebu apwyntiadau, cael mynediad at gofnodion meddygon teulu ac archebu presgripsiwn rheolaidd, bydd yn mynd yn llawer ehangach na gofal sylfaenol yn y dyfodol. Bydd hynny'n cynnwys gwell tryloywder i gleifion sydd ar restr aros, fel y gallant weld am ba hyd y byddai angen iddynt aros fel arfer am eu hymgynghoriad neu lawdriniaeth benodol yn ardal eu bwrdd iechyd, a rhoi gwybodaeth iddynt am sut i reoli eu cyflwr orau. Gall integreiddio gwasanaethau mesurau canlyniadau a gofnodwyd gan gleifion i'r ap er mwyn caniatáu i gleifion ymgysylltu â chlinigwyr gofal eilaidd cyn ac ar ôl llawdriniaethau sydd wedi'u cynllunio, gan osgoi'r angen am ailadrodd ymweliadau dilynol i'r ysbyty ar gyfer archwiliadau gan sicrhau bod problemau'n cael eu nodi'n gynnar, a hefyd ateb post hybrid i ddigideiddio'r holl lythyrau a gohebiaeth pan fo person eisiau eu derbyn fel neges yn yr ap.
Mae gwaith ar y gweill ym mhob rhan o'r NHS i'w galluogi i ddefnyddio'r ap fel drws ffrynt digidol i wasanaethau iechyd. Rŷn ni'n dechrau trafodaethau gyda chydweithwyr gofal cymdeithasol i weld beth sy'n bosibl o ran ymestyn yr ap fel bod pobl sy'n cael gwasanaethau gofal cymdeithasol yn gallu elwa ohono hefyd. A byddwn ni'n gofyn am adborth gan y rhai sy'n defnyddio'r ap fel y gallwn ni ddal ati i'w wella.
Trwy wneud e'n haws i gael gafael ar wasanaethau sy'n cael eu darparu'n ddigidol, rŷn ni'n gallu lleihau'r baich gweinyddol ar ein gwasanaeth iechyd, ac mae hynny yn ei dro yn rhyddhau mwy o amser i weld mwy o gleifion . Ond rŷn ni'n cydnabod nad yw pawb yn gallu nac eisiau defnyddio ein gwasanaethau'n ddigidol. Felly, mae'r tîm sydd tu ôl i'r ap wedi sicrhau eu bod nhw'n gweithio mewn ffordd gynhwysol a hygyrch o'r dechrau un. Mae'r ap yn hwylus ac mae'n gweithio gyda meddalwedd hygyrchedd ffôn sy'n bodoli eisoes. Dwi eisiau diolch i Gymunedau Digidol Cymru, sy'n cefnogi mynediad a chynhwysiant digidol mewn cymunedau ar hyd a lled yr wlad drwy 880 o hybiau digidol sydd ganddyn nhw. Mae'r hybiau hyn yn gwella llythrennedd digidol y cyhoedd, ac nid dim ond ym maes iechyd. Mae Cymunedau Digidol Cymru wedi cytuno i helpu pobl i deimlo'n hyderus i ddefnyddio ap NHS Cymru.
Mae'r ffaith bod yr ap ar gael yn ehangach yn ddatblygiad cyffrous i ni yng Nghymru, ac, er mwyn sicrhau trawsnewid gwirioneddol, mae angen newidiadau mewn gwasanaethau ac mae angen mabwysiadu llwybrau ar draws maes iechyd a gofal cymdeithasol. Mae llawer i'w wneud o hyd i fanteisio'n llawn ar y cyfleoedd y mae’r ap yn eu cynnig, ond rŷn ni’n benderfynol o sicrhau ei fod yn rhoi mynediad digidol i bobl i’r gwasanaethau iechyd a gofal y maen nhw eu hangen, bryd bynnag a lle bynnag y maen nhw eu hangen nhw.
There is work under way across all areas of the NHS so that they use the app as their digital front door to health services. We are beginning discussions with colleagues in social care to see what's possible in terms of extending the app so that those people who receive social care services can benefit from it, too. And we will be seeking the feedback of those who use the app so that we can continue to improve it.
Through providing easier access to digitally delivered services we can reduce the administrative burden on our NHS, which in turn frees up more time for more patients to be seen. But we acknowledge that not everyone can or wants to access services digitally. Therefore, the team behind the app have ensured that they have taken an inclusive and accessible approach from the very outset. The app is accessible and works with existing phone accessibility software. I want to thank Digital Communities Wales, which is providing support within communities across Wales through their 880 digital hubs. These hubs increase the digital literacy of the Welsh public, and not just with regard to health. Digital Communities Wales have agreed to help people to feel confident to use the NHS Wales app.
The wider availability of the app is an exciting development for us in Wales, and, for it to be truly transformational, we need services to change and we need to adopt pathways across health and social care in Wales. There is still much to do to fully capitalise on the opportunities afforded by the app, but we are committed to ensuring that it provides people with digital access to the health and social care services that they need, whenever and wherever they need them.
Can I thank the Minister for her statement today? I’m delighted that I saw this statement on the agenda. The Minister will know that I have been banging on about the Wales app for a while now and, of course, the app is featured in the Welsh Conservatives’ proposed NHS tech bundle as well. I can’t really stress enough how important it is that this app is rolled out as quickly as possible. We have all got smartphones. I say we all have them; most of us have them, and our lives are run on our smartphones as well. So, I suppose that, for me, I am astonished that it has taken so long to get to this point. I can see the Minister perhaps agreeing with that slightly. I was going to say something quite basic; it’s not basic, I know, but up to a point it’s basic. Lots of things and technology were developed very quickly during the lockdown. I appreciate, of course, that the NHS is vast, and that we have got to link GP practices with health boards and other records as well. On the other hand, this wasn’t revolutionary. We are behind England. We are behind other parts of Europe. England rolled this out, of course, four years ago. We've spent £50 million of taxpayers’ money and we are still at the testing phase. So, the UK Government made much more progress early on than the Welsh Government in getting its act together on this. But, I suppose, for me, just to understand—because there are frustrations, when people can see what’s going on elsewhere, across the UK and across Europe—why did this happen? Why is Wales further behind other nations? Did the Welsh Government seek to be part of a UK app? If not, why not? And yes, as I understand, it uses the same code as the NHS England app. So, why the need for a separate app? And are we guaranteed that the functions will be the same in the Welsh app as the English app? To me, I suppose the frustration is how much time could have been saved, among clerical staff and GPs. Their time would have been freed up had this app been made available earlier, without the need for answering queries from patients, who would have been able to get the information that they needed on the app.
So, from me some questions. What age will adults or children, really, I suppose, be able to use the app from? Is this something that was considered as part of the trials? Will all GP practices, as in England, be connected to the app? I suppose the answer is 'yes', but when is that likely to happen?
You told us that 97,000 patients in Wales are able now to order repeat prescriptions, view GP records and book appointments, et cetera. But the big question that everyone will want to know is: what about everybody else in Wales outside the 97,000? That’s the big question. So, give us some sense, if you could, of a timeline going forward.
You talked about additional functionality being made available over time. Now, I don’t expect you to say, 'We’re going to do this by this date' and cover every aspect of what the app will do in the future. But can you give us a little bit more information about the basics? When do you think that everyone in Wales will be able to order that repeat prescription? When will everyone in Wales be able to access their GP records? Give us some information in terms of the timeline.
Also, I was pleased that you mentioned that not everybody wants to, or can, access digitally. I think that we have got a higher degree of people in Wales who are not familiar with digital applications, and, of course, there are many people in Wales who can’t access them due to poor broadband or mobile connectivity. So, perhaps you can tell us a little bit more about the support that digital hubs will be providing, by supporting people to use the app when it does become available.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw? Rwy'n falch iawn fy mod wedi gweld y datganiad hwn ar yr agenda. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod wedi cyfeirio droeon at ap Cymru ers sbel nawr ac, wrth gwrs, mae'r ap yn cael ei gynnwys ym mwndel technoleg GIG arfaethedig y Ceidwadwyr Cymreig hefyd. Ni allaf yn wir bwysleisio digon pa mor bwysig yw hi fod yr ap yma'n cael ei gyflwyno cyn gynted â phosibl. Mae pob un ohonom yn berchen ar ffonau clyfar. Rwy'n dweud bod pob un ohonom yn berchen arnynt; mae'r rhan fwyaf ohonom yn berchen arnynt, ac mae ein ffonau clyfar yn rhedeg ein bywydau hefyd. Felly, mae'n debyg, i mi, fy mod wedi fy syfrdanu ei bod wedi cymryd cyhyd i gyrraedd y pwynt hwn. Gallaf weld y Gweinidog yn cytuno â hynny ychydig, o bosibl. Roeddwn i am ddweud rhywbeth eithaf sylfaenol; nid yw'n sylfaenol, rwy'n gwybod, ond mae'n sylfaenol i ryw raddau. Cafodd llawer o bethau a thechnoleg eu datblygu'n gyflym iawn yn ystod y cyfyngiadau symud. Rwy'n gwerthfawrogi, wrth gwrs, fod y GIG yn enfawr, a'n bod wedi gorfod cysylltu practisau meddygon teulu â byrddau iechyd a chofnodion eraill hefyd. Ar y llaw arall, doedd hyn ddim yn chwyldroadol. Rydym ni y tu ôl i Loegr. Rydym ni y tu ôl i rannau eraill o Ewrop. Wrth gwrs, cyflwynodd Lloegr hyn, bedair blynedd yn ôl. Rydym wedi gwario £50 miliwn o arian y trethdalwyr ac rydym yn y cyfnod profi o hyd. Felly, gwnaeth Llywodraeth y DU lawer mwy o gynnydd yn gynnar na Llywodraeth Cymru wrth gael trefn ar bethau. Ond, mae'n debyg, i mi, dim ond i ddeall—oherwydd bod rhwystredigaethau, pan fydd pobl yn gallu gweld beth sy'n digwydd mewn mannau eraill, ledled y DU a ledled Ewrop—pam digwyddodd hyn? Pam fod Cymru ymhellach y tu ôl i genhedloedd eraill? A wnaeth Llywodraeth Cymru geisio bod yn rhan o ap y DU? Os na wnaeth hi, pam ddim? Ac fel rwy'n deall, mae'n defnyddio'r un cod ag ap NHS England. Felly, pam y mae angen ap ar wahân? Ac a ydym yn gwarantu y bydd y nodweddion yr un fath yn ap Cymru â'r rhai sy'n ap Lloegr? I mi, mae'n debyg mai'r rhwystredigaeth yn deillio o faint o amser y gellid fod wedi'i arbed, ymhlith staff clerigol a meddygon teulu. Byddai amser wedi ei harbed pe bai'r ap hwn ar gael yn gynharach, heb fod angen ateb ymholiadau gan gleifion, a fyddai wedi gallu cael yr wybodaeth yr oedd ei hangen arnynt ar yr ap.
Felly, rhai cwestiynau gennyf i. O ba oedran fydd oedolion neu blant, am wn i, yn gallu dechrau defnyddio'r ap? Ydy hyn yn rhywbeth a gafodd ei ystyried fel rhan o'r treialon? A fydd pob practis meddyg teulu yn cael ei gysylltu â'r ap, fel yn Lloegr? Mae'n debyg mai 'bydd' yw'r ateb, ond pryd mae hynny'n debygol o ddigwydd?
Dywedoch chi fod 97,000 o gleifion yng Nghymru yn gallu archebu presgripsiynau rheolaidd, gweld cofnodion meddygon teulu a threfnu apwyntiadau, ac ati, erbyn hyn. Ond y cwestiwn mawr y bydd pawb eisiau ateb iddo yw: beth am bawb arall yng Nghymru heblaw'r 97,000? Dyna'r cwestiwn mawr. Felly, rhowch rywfaint o syniad i ni, os gallech chi, o linell amser wrth symud ymlaen.
Roeddech chi'n sôn am nodweddion ychwanegol ar gael dros amser. Nawr, dydw i ddim yn disgwyl i chi ddweud, 'Rydym ni'n mynd i wneud hyn erbyn y dyddiad yma' ac yn cwmpasu pob agwedd ar yr hyn y bydd yr ap yn ei wneud yn y dyfodol. Ond allwch chi roi ychydig mwy o wybodaeth i ni am y pethau sylfaenol? Pryd ydych chi'n meddwl y bydd pawb yng Nghymru yn gallu archebu'r presgripsiwn rheolaidd hwnnw? Pryd fydd pawb yng Nghymru yn gallu cael mynediad i'w cofnodion meddygon teulu? Rhowch ychydig o wybodaeth i ni o ran y llinell amser.
Hefyd, roeddwn yn falch eich bod wedi dweud nad yw pawb eisiau, nac yn gallu, cael mynediad yn ddigidol. Rwy'n meddwl bod gennym fwy o bobl yng Nghymru nad ydynt yn gyfarwydd ag apiau digidol, ac wrth gwrs, mae yna lawer o bobl yng Nghymru nad ydynt yn gallu cael mynediad iddyn nhw oherwydd cysylltedd band eang neu ffonau symudol gwael. Felly, efallai y gallwch ddweud ychydig mwy wrthym am y gefnogaeth y bydd hybiau digidol yn ei darparu, drwy gefnogi pobl i ddefnyddio'r ap pan fydd ar gael.
Thanks very much, Russell. I understand your frustration. The one thing that I have learned in this job is that anything to do with digital takes much longer than I hope for, and it's always very expensive. I think that it is very challenging, partly because, actually, it's really difficult to find the people who can build these apps because everybody is after these technicians. What I will say is that, yes, it's cost £15 in million, when, in the first year, the English app cost £76 million and it’s costing £13 million per year after that. So, what we’re doing is we’ve front-loaded a huge amount of the development, and the key thing to remember is that our app is going to do everything, in time. So, it’s one platform, and that’s very different from the English app, where there are multiple apps going on, and so we’ve built an app that is going to be the front door for patients to access the NHS. And so, in time not only will you be able to get your GP appointment, but it’ll link to the hospitals and it’ll link to all of these other things. So, you’ve got to get the infrastructure and the architecture, the technical architecture, which is quite complex, right from the very beginning, and that, apparently, is very expensive. So, I think that is important.
Just in terms of who will switch it on, what we’ve found, and that’s why we—. Actually, I don’t apologise for being so far behind England, because, actually, we’ve had the opportunity to learn from England and there are lessons to be learned, and, to be fair, we’ve co-operated with England quite closely on this and they’ve been quite useful to us, but they're actually helping us in the sense that they’re saying, 'Well, don’t do this' and 'This didn’t work.' And one of the things that happened in England when they launched the app is that almost all the GP services just switched off the interaction with the GP surgeries. So, we’re trying to do it slowly, to on-board GP surgeries one at a time, making sure that they understand what’s going on, how does it work, building the confidence, and I’ve been really pleased this morning to speak to a GP in Ebbw Vale, Dr Helen Thomas, who could not sing the praises of this app enough, just saying, actually, it’s going to be transformational, it’s going to really take a huge amount of time away from the 8 a.m. bottleneck, the number of people calling the surgery. So, she really sees the potential, and of course what we want now is for other GPs to stick their hands up and say, 'Yes, we're in; we want to use this as well.' So, I think taking it slowly means that we can build up the confidence and we won’t have that approach that they’ve seen in England where it’s actually taken them a huge amount of time to rebuild the confidence. Even today, only about 1 per cent of the population are actually booking their appointments through the app, after several years. So, there are things we can learn, and we’re very pleased to learn that.
And you asked will it be able to do what the English app does. In time, it’ll be able to do a heck of a lot more than the English app does, and that’s why this architecture from the beginning was so key, and making sure that we will be able to link it to hospitals and things, which we can do in NHS Wales probably easier than they can in England. There isn’t a defined age, so anybody can use it. So, I think there are real opportunities here.
Some of the other things that we’re hoping to do, for example, are to make sure that you could, for example, view medical information for care and make sure that there is an ability, perhaps, to connect with third parties. So, there’s a huge number of things on the road map. Just in terms of the process for the road map, work packages are going to be commissioned approximately every three months and then it will take about three months for those to complete. So, there’ll be a rolling programme now going forward. What we’ll have to do in the next few weeks and months is to work out which bits we’re going to prioritise.FootnoteLink
Diolch yn fawr, Russell. Rwy'n deall eich rhwystredigaeth. Yr un peth rwyf wedi ei ddysgu yn y swydd hon yw bod popeth yn ymwneud â'r byd digidol yn cymryd mwy o amser na'r hyn a fyddwn i'n gobeithio, ac mae bob amser yn ddrud iawn. Rwy'n credu ei fod yn heriol iawn, yn rhannol oherwydd, mewn gwirionedd, mae'n anodd iawn dod o hyd i'r bobl sy'n gallu creu'r apiau hyn oherwydd bod pawb ar ôl y technegwyr hyn. Yr hyn a ddywedaf yw, ydy, mae wedi costio £15 miliwn, pan, yn y flwyddyn gyntaf, roedd ap Lloegr wedi costio £76 miliwn ac mae'n costio £13 miliwn y flwyddyn ar ôl hynny. Felly, yr hyn yr ydym yn ei wneud yw, rydym wedi rhoi mwy o bwyslais ar gamau rhagarweiniol y gwaith datblygu, a'r peth allweddol i'w gofio yw bod ein hap ni'n mynd i wneud popeth yn y diwedd. Felly, un platfform ydyw, ac mae hynny'n wahanol iawn i ap Lloegr, lle ceir sawl ap, ac felly rydym wedi creu ap sy'n mynd i fod y drws blaen i gleifion gael mynediad i'r GIG. Ac felly, ymhen amser, nid yn unig y byddwch yn gallu cael eich apwyntiad meddyg teulu, ond bydd yn cysylltu â'r ysbytai a bydd yn cysylltu â'r holl bethau eraill hyn. Felly, mae'n rhaid i chi gael y seilwaith a'r bensaernïaeth, y bensaernïaeth dechnegol, sy'n eithaf cymhleth, o'r cychwyn cyntaf, ac mae hynny, mae'n debyg, yn ddrud iawn. Felly, rwy'n meddwl bod hynny'n bwysig.
O ran pwy fydd yn ei droi ymlaen, yr hyn yr ydym wedi'i ddysgu, a dyna pam rydym—. Mewn gwirionedd, dydw i ddim yn ymddiheuro am fod mor bell y tu ôl i Loegr, oherwydd, mewn gwirionedd, rydym wedi cael y cyfle i ddysgu o Loegr ac mae gwersi i'w dysgu, ac, i fod yn deg, rydym wedi cydweithredu â Lloegr yn eithaf agos ar hyn ac mae wedi bod yn eithaf defnyddiol i ni, ond, mewn gwirionedd, mae yn ein helpu yn yr ystyr eu bod yn dweud, 'Wel, peidiwch â gwneud hyn' a 'Ni weithiodd hyn.' Ac un o'r pethau a ddigwyddodd yn Lloegr pan lansiodd yr ap oedd fod bron pob un o'r gwasanaethau meddyg teulu newydd wedi diffodd y rhyngweithio â meddygfeydd meddygon teulu. Felly, rydym yn ceisio ei wneud yn araf bach, ei gyflwyno i feddygfeydd meddygon teulu fesul un, gan wneud yn siŵr eu bod yn deall beth sy'n mynd ymlaen, sut mae'n gweithio, magu'r hyder, ac rwyf wedi bod yn falch iawn y bore 'ma o gael siarad â meddyg teulu yng Nglyn Ebwy, Dr Helen Thomas, na allai ganu clodydd yr ap hwn yn ddigon, gan ddweud ei fod yn drawsnewidiol, mae'n mynd i liniaru'r dagfa am 8 o'r gloch y bore, y niferoedd sy'n ffonio'r feddygfa. Felly, mae hi wir yn gweld y potensial, ac wrth gwrs yr hyn yr ydym ni eisiau nawr yw i feddygon teulu eraill godi eu dwylo a dweud, 'Ninnau hefyd; rydym ni am ddefnyddio hwn hefyd.' Felly, rwy'n credu bod cymryd camau bach yn golygu y gallwn fagu'r hyder ac ni fydd gennym y dull hwnnw a welwyd yn Lloegr lle mae wedi cymryd llawer iawn o amser i fagu'r hyder unwaith eto. Hyd yn oed heddiw, dim ond tua 1 y cant o'r boblogaeth sy'n trefnu eu hapwyntiadau drwy'r ap mewn gwirionedd, ar ôl sawl blwyddyn. Felly, mae yna bethau y gallwn ni ddysgu, ac rydym yn falch iawn o ddysgu hynny.
A gofynnoch chi a fydd yn gallu gwneud beth mae ap Lloegr yn ei wneud. Ymhen amser, bydd yn gallu gwneud llawer mwy na beth mae ap Lloegr yn ei wneud, a dyna pam roedd y bensaernïaeth yma o'r dechrau mor allweddol, a gwneud yn siŵr y byddwn yn gallu ei gysylltu ag ysbytai a phethau, y gallwn ei wneud yn GIG Cymru fwy na thebyg yn haws nag y gallan nhw yn Lloegr. Does dim oedran diffiniedig, felly gall pawb ei ddefnyddio. Felly, rwy'n credu bod cyfleoedd go iawn ar gael yma.
Rhai o'r pethau eraill yr ydym yn gobeithio eu gwneud yw sicrhau y gallech chi, er enghraifft, weld gwybodaeth feddygol am ofal a gwneud yn siŵr bod gallu i gysylltu â thrydydd parti o bosibl. Felly, mae nifer enfawr o bethau ar y gweill. O ran y broses ar gyfer y map ffordd, mae pecynnau gwaith yn mynd i gael eu comisiynu pob tri mis fwy neu lai ac yna bydd yn cymryd tua thri mis i gwblhau'r rheini. Felly, bydd rhaglen dreigl nawr wrth symud ymlaen. Yr hyn y bydd yn rhaid i ni ei wneud yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf yw gweithio allan pa ddarnau rydym yn mynd i'w blaenoriaethu.FootnoteLink
Dwi wir yn ddiolchgar i’r Gweinidog am y datganiad yma heddiw yma. Dwi'n gwybod bod hwn yn faes sydd yn bwysig iddi hi. Mi ddywedodd hi'n fuan iawn ar ôl cael ei phenodi ei bod hi wedi synnu cyn lleied o waith oedd wedi cael ei wneud yn y maes digidol yn y blynyddoedd diwethaf a’i bod hi'n eiddgar i newid hynny, a dwi'n gobeithio bod hwn yn faes y gallaf i weithio efo hi arno fo. Dwi'n gwisgo het arall fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar ddigidol yma yn y Senedd, ac mae yna archwaeth go iawn, dwi'n meddwl, yma yn y Senedd i’n gweld ni'n gwneud i fyny am dir sydd wedi cael ei golli. Rydym ni wedi bod yn araf braidd yn symud ymlaen ar hyn. Felly, mae hyn yn newyddion da.
Mae llawer o’r cwestiynau wedi cael eu gofyn gan lefarydd y Ceidwadwyr yn barod, nifer ohonyn nhw roeddwn i eisiau mynd ar eu hôl. Un ohonyn nhw sydd ddim wedi cael ei ofyn ydy'r math o farchnata sy'n mynd i fynd ymlaen o gwmpas hwn. Mi oeddwn i'n un wnaeth drio cofrestru yn gynnar iawn. Doedd fy meddygfa i, yn digwydd bod, ddim wedi cael ei chofrestru eto. Felly, mae eisiau atgoffa pobl fel fi i fynd yn ôl a thrio eto. Felly, beth ydy'r gwaith sy'n mynd i gael ei wneud gan Lywodraeth Cymru i drio gwneud yn siŵr bod pobl yn cael eu tynnu i mewn i ddefnyddio'r platfform yma gymaint â phosib?
Buaswn innau hefyd yn licio, os nad yn cael atebion heddiw, annog y Gweinidog i roi amserlen mor glir ag y gall hi inni mor fuan â phosib ynglŷn â pha bryd y gallwn ni ddisgwyl gweld rhai o'r nodweddion ychwanegol yn cael eu cyflwyno i'r ap. Mae yna elfennau cyffrous iawn i'r hyn sy'n cael ei baratoi. Mi fyddai'n dda gallu gwybod pa fath o amserlen mae'r Gweinidog yn ei rhagweld, er mwyn i ni gael ei dal hi i gyfrif hefyd ar ddelifro hynny.
Yn olaf, o bosib, mae'r Gweinidog yn hollol iawn yn cyfeirio at y rheini fydd ddim eisiau defnyddio'r ap—pobl sydd yn teimlo bod y dechnoleg y tu hwnt iddyn nhw—a dwi'n gobeithio'n arw y bydd Cymunedau Digidol Cymru yn gallu perswadio llawer o'r rheini i ddefnyddio'r dechnoleg yma. Ond, i'r rhai sydd ddim, i ba raddau mae hyn yn mynd i fod yn rhyddhau amser all gael ei fuddsoddi wedyn yn y bobl sydd yn wirioneddol yn ei chael hi'n anodd ymwneud efo technoleg ddigidol yn y ffordd yma?
Felly, dwi'n croesawu hwn. Mae o'n teimlo fel cam pwysig ymlaen. A dwi'n gwthio'r Gweinidog i fynd â'r agenda yn ei blaen mor fuan â phosib ar gyfer pawb—y rheini sy'n gallu defnyddio'r dechnoleg ei hun, a'r rheini o bosib all fanteisio ar y ffaith bod hwn yn rhyddhau amser o fewn y gwasanaeth iechyd.
I’m truly grateful to the Minister for this statement today. I know this is an area that is important to her. She said very soon after her appointment that she was surprised at how little work had been done in digital in recent years and that she was eager to change that, and I very much hope that this is an area on which I can work with her. I wear another hat as chair of the cross-party group on digital here in the Senedd, and there’s a real appetite in the Senedd to see us making up that ground that’s been lost. We’ve been a little slow in making progress in this area, so this is good news.
Many of the questions have already been asked by the Conservative spokesperson—many of the questions that I wanted to pursue. But there is one that hasn’t been asked, and that is: what kind of marketing will be done around this? I was one who tried to register very early on. My surgery, as it happened, hadn't been registered at that point. So, we need to remind people like me to go back and to try again. So, what work will be done by the Welsh Government to try and ensure that people are drawn in to using this platform as much as possible?
I would also like to, if not get answers today, encourage the Minister to provide as clear a timetable as possible, as soon as possible, as to when we can expect to see some of these additional features being introduced to the app. There are some very exciting elements to what's being prepared. It would be good to know what kind of timetable the Minister anticipates so that we can hold her to account on the delivery of that.
Finally, perhaps, the Minister is quite right in referring to those who won't want to use the app—people who feel that the technology is beyond them—and I very much hope that Digital Communities Wales will be able to persuade many of them to use this technology and to adopt it. But, for those who choose not to, to what extent will this release time that can then be invested in the people who truly have difficulty in engaging with digital technology in this way?
So, I welcome this. It feels like an important step forward. And I urge the Minister to take the agenda forward as swiftly as possible for the benefit of everyone—those who can use the technology and those who would perhaps benefit from the fact that this releases time within the NHS.
Daeth y Dirprwy Lywydd (David Rees) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (David Rees) took the Chair.
Diolch yn fawr, a diolch am eich brwdfrydedd chi, achos dwi'n gwybod bod hwn yn faes rŷn ni'n rhannu brwdfrydedd i symud ymlaen, achos dwi yn meddwl bod angen inni ddal lan. Dwi'n gwario lot o amser ar wthio'r gwasanaeth sifil yn y maes digidol yma, drwy gael cyfarfodydd misol i wneud yn siŵr bod yr agenda yn symud ymlaen yn gyson. Ac mae lot, lot fawr yn mynd ymlaen nawr yn ddigidol. Ond dwi yn meddwl bod hwn yn ddrws ffrynt, so mae'n bwysig ein bod ni'n ei gwneud hi'n iawn.
Jest o ran y marchnata, dwi'n meddwl bod rhaid inni fod yn rili ofalus. Dyna pam mae gwneud un cam ar y tro yn bwysig yn fan hyn. Beth dŷn ni ddim eisiau yw codi gobeithion pobl ac wedyn ffaelu delifro. Dyna pam, i fi, beth sy'n bwysig nawr yw ein bod ni'n cael y GPs i ymwneud â'r ap yma, a'r ffordd orau i wneud hynny yw trwy gael y GPs sy'n ei ddefnyddio fe eisoes i sôn am ba mor dda yw e, fel oedd Dr Helen Thomas yn dweud wrthyf i y bore yna. Nhw sy'n gorfod, mewn ffordd, gwneud y gwaith drosom ni, drwy sicrhau eu bod nhw'n rhannu'r neges yma, ond wrth gwrs mi fyddwn ni yn gwthio'r GPs nawr i geisio ymwneud â hwn, achos mi fydd hi'n eu helpu nhw, ac mae'n bwysig ein bod ni'n gwthio ar hynny.
Jest o ran yr amserlen o'r nodweddion ychwanegol, mae'r rhestr o beth sy'n bosibl yn hir iawn, iawn, felly y cwestiwn i fi nawr yw pa rai rŷn ni'n mynd i roi blaenoriaeth iddyn nhw. Un o'r pethau fydd yn dod ymlaen cyn bo hir, gobeithio, yn yr haf, yw'r e-prescriptions yma a gwneud yn siŵr bod ddim angen i GPs eistedd yno am oriau yn llofnodi. Os ŷn ni'n gwneud hynny ac rŷn ni'n cysylltu hynny gyda'r ap, mi fydd hwnna hefyd yn helpu'r gwaith. Yn arbennig, un o'r pethau dwi'n meddwl fydd yn help aruthrol fan hyn a sydd eisoes yn gweithio'n dda yw'r repeat prescriptions. Felly, mewn amser, dwi jest eisiau bod pobl yn gallu mynd ar yr ap, eu bod nhw hyd yn oed yn cael neges o'r fferyllfa i ddweud, 'Mae eich meddyginiaeth chi yn barod.' Felly, dwi'n meddwl bod yna real gobaith yn y fanno. Beth sy'n bwysig nawr yw ein bod ni'n cael y meddygfeydd yna—. Dyna yw'r cam cyntaf, ac wedyn edrych ar beth yw'r nodweddion. Mae gwaith technegol yn gallu mynd yn ei flaen yn y cefndir yn y cyfamser, wrth gwrs, so bydd yna flaenoriaethu yn digwydd cyn hir.
Jest o ran pobl sydd yn methu ymwneud â thechnoleg, roedd hwn yn gwestiwn gwnes i roi i'r meddyg y bore yma, a gofyn iddi am yr henoed, er enghraifft. Dywedodd hi mai'r henoed oedd rhai o'r rhai sydd yn fwyaf brwdfrydig yn y maes yma. Ambell waith, maen nhw wedi dod i mewn i'r feddygfa ac wedi gofyn am dipyn bach o help i fynd ar yr ap, ond maen nhw'n hapus iawn i'w ddefnyddio fe. Felly, dwi'n meddwl bod yn rhaid inni fod yn ofalus achos, yn aml, rŷn yn dweud mai hen bobl sy'n mynd i gael trafferthion. Actually, mae lot o hen bobl nawr yn gwario lot o'u hamser nhw ar yr aps yma. Ac fel y dywedais i yn fy agoriad i, beth sy'n bwysig yw bod help yna i bobl sydd angen help yn y maes yma. Ac, wrth gwrs, bydd wastad ffordd i bobl gael access at eu meddygfeydd beth bynnag. Felly, dwi yn meddwl bydd hi'n ddefnyddiol yn y dyfodol, ond cadw pwysau ymlaen a sicrhau ein bod ni'n blaenoriaethu beth sy'n bwysig i'r cyhoedd fydd yn bwysig.
Thank you very much and thank you for your enthusiasm, because I know that this is an area in which we share that enthusiasm to move forward and make progress, because I do think we need to catch up. I do spend a great deal of time urging the civil service in this digital arena, and I have monthly meetings to ensure that the agenda is making progress. And there is a great deal happening digitally now. But I do think that this is a front door, so it's important that we get it right.
With regard to the marketing, I think we have to be very careful. That's why taking one step at a time is very important here. What we don't want to do is raise people's hopes and then fail to deliver. That's why, for me, what's important now is that we get the GPs to become involved in this app, and the best way to do that is to get the GPs who are already using the app to talk about how good it is, as Dr Helen Thomas was telling me this morning. They have to do this job of work for us, in a way, so that they share this message, but of course we will be urging GPs now to become involved in this project, because it will help them, and it's important that we do make progress on that.
Just with regard to the timetable for the additional features, the list of what is possible is a very long one, so it's a question for me now with regard to what we're going to prioritise. One of the things that we will be introducing, hopefully this summer, is these e-prescriptions and ensuring that GPs don't have to sit there for hours signing these prescriptions. If we do that and if we link that up with the app, that too will help with the workload. One of the things that I think will be a major help and is already working here is the repeat prescriptions. So, in time, I just want people to be able to go on the app and that they even then receive a message from the pharmacy to say, 'Your medicines are ready.' So, I think that there is genuine hope there. What's important now is that we get these surgeries—. That's the first step and then we'll look at what the features are. Technical work can continue in the background in the meantime, of course, so there will be prioritisation taking place soon.
Regarding those people who can't engage with the technology, this is a question I asked the doctor this morning. I asked whether older people are engaging. She said that, actually, the older people are those who are most enthusiastic in this field. Sometimes, they've come into surgery and have asked for some help to go on to the app in the first instance, but then they're very happy to use it. So I think we have to be quite careful here, because, very often, we say that older people have difficulties. Actually, a lot of older people now spend a great deal of their time on these apps. And, as I said in my opening statement, what's important is that that assistance is available for those people who need it in this area. And, of course, there will always be a way for people to access to their GP surgeries in other ways too. So, I think it will be useful in future, but we'll be keeping the pressure on, and we'll ensure that we prioritise what's important for the public.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
And finally, Jenny Rathbone.
A constituent of mine yesterday told me about the distressing circumstances where he received the letter for an important hospital appointment four days after the appointment was due to have been offered. I hope that this will make our services much more efficient in avoiding such distressing circumstances, which obviously leads to a 'did not attend', but also so that we can see more people.
I just want to address what you mention in passing. Reducing the administrative burden frees up more time for more patients, but not everyone can or wants to access services digitally. Better-off elderly people are able to afford a laptop, but trying to navigate the system through a phone is much more difficult because the keyboard is so small, and if you're elderly or you have a language difficulty, at the moment it's really, really difficult to compete with the 8-o'clock-in-the-morning rush to get a GP appointment. So, I wondered if you can give us some reassurances that, once we've got most people happily using a digital system, we can then free up time for enabling those who are more vulnerable or who have language difficulties to ensure that they are getting an equitable service.
Ddoe, soniodd un o fy etholwyr wrthyf am yr amgylchiadau gofidus pan gafodd lythyr am apwyntiad ysbyty pwysig bedwar diwrnod ar ôl y dyddiad a gynigiwyd ar gyfer yr apwyntiad. Gobeithio y bydd hyn yn gwneud ein gwasanaethau yn llawer mwy effeithlon wrth osgoi amgylchiadau mor ofidus, sy'n amlwg yn arwain at 'heb fynychu', ond hefyd fel y gallwn weld mwy o bobl.
Hoffwn fynd i'r afael â'r hyn rydych yn sôn amdano yn fras. Mae lleihau'r baich gweinyddol yn rhyddhau mwy o amser i fwy o gleifion, ond nid pawb sy'n gallu nac eisiau cael mynediad at wasanaethau yn ddigidol. Mae pobl hŷn gwell eu byd yn gallu fforddio gliniadur, ond mae ceisio defnyddio'r system drwy ffôn yn llawer anoddach oherwydd bod y bysellfwrdd mor fach, ac os ydych yn oedrannus neu os ydych ag anhawster iaith, ar hyn o bryd, mae'n anodd iawn, iawn cystadlu â'r prysurdeb am 8 o'r gloch y bore i gael apwyntiad meddyg teulu. Felly, tybed a allwch chi roi rhywfaint o sicrwydd i ni, ar ôl i ni weld y rhan fwyaf o bobl yn fodlon defnyddio system ddigidol, gallwn wedyn neilltuo amser ar gyfer galluogi'r rhai sy'n fwy agored i niwed neu sydd ag anawsterau iaith i sicrhau eu bod yn cael gwasanaeth teg.
Thanks very much, Jenny. I absolutely understand the distress that your constituent must have felt. I still find it quite surprising that we're still sending out letters on paper in the NHS today. So, it's not going to happen overnight. This is part of the transformation that needs to happen. It's coming, but we're not there yet.
I was speaking to somebody last night who I knew had been one of the people involved in the pilot relating to this app, and his surgery was involved. In fact, I'm hoping to visit that surgery next Friday, just to speak face to face with the GPs, in terms of what's working well, what's not working well. But, one of the things he said was that he was an asthma sufferer, and he was telling me how his GPs had been sending information proactively to him to give him advice on what he could be doing to help with his asthma. He'd actually changed the kind of asthma pump that he used so that it didn't emit greenhouse gases and things. So, he was really, really thrilled with the way that it had a push facility. It wasn't just about him contacting the surgery—it was about the surgery contacting him. So, I think that's going to be an important feature.
You talked about the 8 a.m. rush. Well, that's one of the things we hope this will help with, particularly in terms of planned appointments—so, not urgent appointments, but planned appointments, repeat appointments. I think that will free up the time for GPs then to be able to—. All of that stuff should go to a different place, it will all go online, and then the really urgent cases will come through. And, of course, there shouldn't be an 8 a.m. bottleneck now because we've changed the contract.
The key thing is that the whole way through this process, this has been a user-centred design. It's been specifically developed to be agile and to be iterative, so that we can learn and so that people who are challenged actually can tell us, 'That doesn't work for me.' And we've adapted it constantly as we've gone along. So, we haven't done a 'big bang' on this—we have been doing it very, very gradually so that we get it right and that we can roll it out. I do think this, genuinely, is absolutely transformational, but it's not going to happen overnight.
Diolch yn fawr, Jenny. Rwy'n deall yn llwyr y gofid y mae'n rhaid bod eich etholwr wedi'i deimlo. Mae'n dal i fod yn dipyn o syndod ein bod ni'n parhau i anfon llythyrau ar bapur yn y GIG heddiw. Felly, nid yw'n mynd i ddigwydd dros nos. Mae hyn yn rhan o'r trawsnewidiad y mae angen iddo ddigwydd. Mae'n dod, ond nid ydym wedi cyrraedd y fan honno eto.
Roeddwn i'n siarad â rhywun neithiwr yr oeddwn yn gwybod ei fod yn un o'r bobl oedd yn rhan o'r cynllun treialu yn ymwneud â'r ap hwn, ac roedd ei lawdriniaeth yn rhan ohono. A dweud y gwir, rwy'n gobeithio ymweld â'r feddygfa honno ddydd Gwener nesaf, i siarad wyneb yn wyneb â'r meddygon teulu, o ran yr hyn sy'n gweithio'n dda, y pethau nad ydyn nhw'n gweithio'n dda. Ond, un o'r pethau a ddywedodd oedd ei fod yn ddioddefwr asthma, ac roedd yn dweud wrthyf sut roedd ei feddygon teulu wedi mynd ati i anfon gwybodaeth ato i roi cyngor iddo ar yr hyn y gallai ei wneud i helpu gyda'i asthma. A dweud y gwir, roedd wedi newid y math o bwmp asthma yr oedd yn ei ddefnyddio fel nad oedd yn allyrru nwyon tŷ gwydr a phethau. Felly, roedd e wir, wedi gwirioni'n lân gyda'r ffordd yr oedd ganddo gyfleuster gwthio. Nid oedd yn ymwneud ag ef yn cysylltu â'r feddygfa yn unig – roedd yn ymwneud â'r feddygfa yn cysylltu ag ef. Felly, rwy'n credu y bydd hynny'n nodwedd bwysig.
Roeddech chi'n sôn am y prysurdeb am 8 o'r gloch y bore. Wel, dyna un o'r pethau rydym yn gobeithio y bydd hwn yn ei helpu, yn enwedig o ran apwyntiadau sydd wedi'u cynllunio—felly, nid apwyntiadau brys, ond apwyntiadau wedi'u cynllunio, apwyntiadau rheolaidd. Rwy'n credu y bydd hynny'n rhyddhau'r amser i feddygon teulu wedyn i allu—. Dylai'r holl bethau yna fynd i le gwahanol, bydd y cyfan yn mynd ar-lein, ac yna bydd yr achosion brys yn dod drwodd. Ac, wrth gwrs, ni ddylai fod tagfa am 8 y bore nawr oherwydd ein bod ni wedi newid y contract.
Y peth allweddol yw, drwy gydol y broses hon, fod hwn wedi bod yn ddyluniad sy'n canolbwyntio ar y defnyddiwr. Mae wedi cael ei ddatblygu'n benodol i fod yn ystwyth ac i fod yn iteraidd, fel y gallwn ddysgu ac fel bod pobl sy'n cael eu herio yn gallu dweud wrthym, 'Dydy hwnna ddim yn gweithio i mi.' Ac rydym wedi ei addasu'n gyson wrth i ni fynd ymlaen. Felly, dydyn ni ddim wedi gwneud hyn yn sydyn—rydym wedi bod yn ei wneud yn raddol iawn, iawn er mwyn sicrhau ein bod yn ei gael yn iawn a'n bod ni'n gallu ei gyflwyno. Rwy'n credu bod hyn, yn wirioneddol, yn gwbl drawsnewidiol, ond nid yw'n mynd i ddigwydd dros nos.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 4 y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol, diweddariad ar Gymru fel cenedl noddfa. Galwaf ar y Gweinidog, Jane Hutt.
Item 4 this afternoon is a statement by the Minister for Social Justice, an update on Wales as a nation of sanctuary. I call on the Minister, Jane Hutt.
Diolch yn fawr, Ddirprwy Lywydd, and thank you for the opportunity to update Members on our ongoing work to support people from Ukraine and our wider nation of sanctuary responsibilities in Wales.
Wales has welcomed just under 6,900 Ukrainians under the Homes for Ukraine scheme, including more than 3,200 under our supersponsor route. The pace of arrivals has slowed down, but we do not stand still. Securing longer term accommodation is key to support those displaced by the war in Ukraine. This involves a mixture of accommodation, including hosting, private rented sector, and other forms of good-quality transitional accommodation. I can report that around 1,700 supersponsor arrivals have now moved on to longer term accommodation. Of these, around 1,100 have settled in Wales, reflecting our role as a nation of sanctuary.
Our response has been made possible through our team Wales approach, and I'm grateful to our key partners for making this happen. The First Minister talked earlier about some of the fantastic work under way in Blaenau Gwent, for example, where the local authority team has been very successful in sourcing longer term accommodation for those in their welcome centre. I'm pleased that this team will form part of a national taskforce to support move-on from initial accommodation across Wales, providing operational skills and experience as well as additional capacity for other local authorities. Our campaign to increase the number of people hosting Ukrainian guests in Wales is under way. All key stakeholders, including local authority and third sector partners, have been issued with a campaign toolkit. There has been positive engagement to date, and I am pleased that we're already seeing a steady rise in host expression of interest applications.
On 19 April, I attended a trilateral meeting with Felicity Buchan, UK Government Minister for housing and homelessness; Shirley-Anne Somerville, Scottish Government Cabinet Secretary for Social Justice; and Emma Roddick, Scottish Minister for Equalities, Migration and Refugees. We discussed the UK Government’s homelessness prevention fund, which aims to provide new UK-wide funding in the 2023-24 financial year to help local authorities support Ukrainian guests move into longer term accommodation and reduce the risk of homelessness. Despite approving the proposed methodology for apportioning the £150 million fund, we are still yet to receive formal clarification from the UK Government on the final allocation for Wales and associated conditions. I continue to press for this as a matter of urgency.
We also discussed the UK Government’s new intensive online English for speakers of other languages and employability proposal, which aims to improve the English language acquisition of 10,000 Ukrainians. I'm pleased that we have been able to agree, along with the Scottish Government, to work collectively with the UK Government on this proof of concept ESOL project for delivery in Wales. We will evaluate the success of this project to consider whether similar schemes should be developed in Wales for a wider range of sanctuary seekers. We have taken the decision to take part in this short-term UK Government scheme, and Welsh Government officials will be involved in its governance to minimise any potential duplication or displacement in Wales. This will be with the clear understanding by UK Ministers that responsibility for ESOL and employability is devolved.
Our Ukraine response work has been a significant and groundbreaking for us. However, the UK Government operates other resettlement and dispersal schemes, and we continue to engage in planning and responding to the needs of the sanctuary seekers affected. In recent weeks, the UK Government has made announcements to close all Afghan bridging hotels, to close asylum contingency hotels and to open large-scale asylum accommodation sites. Additionally, the Home Office already has a plan in place to almost double the number of asylum seekers dispersed to Wales whilst awaiting a decision on their asylum application. Although these systems are led by the UK Government, we continue to adopt our team Wales approach with our public and third sector partners to deliver the best approach that we can.
In relation to Afghanistan, I met with the UK Minister for veterans’ affairs, Johnny Mercer, on 19 April to discuss the hotel closures. We expect closures to happen in late summer. We're seeking urgent clarification on funding available for local government to meet this housing need and we will work closely with all local authorities to seek a pan-Wales solution. We do not want to see anyone in hotels any longer than necessary, and some of these families have now spent over 18 months waiting for long-term accommodation. However, we are concerned that the UK Government has imposed an arbitrary deadline for hotel closures for those who supported our armed forces in Afghanistan. I restated a point to Johnny Mercer that I have made to several UK Ministers that the most helpful action they could take would be to increase the local housing allowance rates and consider changes to the benefit cap to make rented accommodation more affordable.
In relation to asylum, I met with the UK Minister for Immigration, Robert Jenrick, on 30 March. I made it clear that the Welsh Government is opposed to the use of ships or military bases to accommodate asylum seekers in Wales. However, we are committed to finding solutions in the very challenging housing market that we currently have. We want to see the widening of asylum dispersal across Wales, but we have a duty of care for how this is achieved. The accommodation challenges we are seeing are being exacerbated by the UK Government's anti-asylum legislative agenda. Since the Nationality and Borders Act 2022 was given Royal Assent, asylum application processing times have slowed considerably, leaving many in limbo in our communities. The Illegal Migration Bill is already making this even worse by including a retrospective date of 7 March, by which almost all applications will be considered inadmissible. The effect of this is that almost all of those arriving in the UK in the last 12 months are yet to have claims looked at by the Home Office, and each of those individuals are living in accommodation, unable to work, unable to deal with the trauma they have experienced, and unable to fully integrate with their communities.
Members will be aware that I have laid a legislative consent memorandum in relation to a specific element of the Illegal Migration Bill. That is, the clauses that relate to the transfer of unaccompanied children at the Home Secretary's direction. We fundamentally believe our local authority social work professionals are the experts in deciding what is in the best interests of these children, and Senedd Cymru is the appropriate place to legislate on matters of children's social care, and I hope Members will support our recommendation of withholding consent for the UK Parliament to legislate on these matters.
Deputy Llywydd, in updating the Senedd, I can report that we're revising our governance structures to establish an internal nation of sanctuary ministerial board whilst broadening the scope of our existing refugee taskforce, to create the external nation of sanctuary taskforce. Our internal work will align far more closely across these schemes to try to identify mutually reinforcing approaches. We will continue to engage closely with UK Ministers and departments to look for opportunities to address these challenges collaboratively, but we will not hesitate to oppose inappropriate plans, if they're developed.
I also want to briefly touch on the concerning situation in Sudan. Our sympathies and support go out to our Sudanese community members. As we understand it, the Home Secretary has ruled out a refugee resettlement route, but, at the end of 2022, there were almost 5,000 Sudanese sanctuary seekers receiving support in the UK, including around 100 living in Wales. The majority of applications from Sudan were already granted prior to this outbreak of fighting, so we do urge UK Ministers to add Sudan as a country of origin eligible for the streamlined asylum process for those in the UK system.
Deputy Llywydd, today is Europe Day. The Welsh Government continues to support EU citizens to achieve settled status and have equality of opportunity. We've invested £2.7 million in our EU citizens rights advice services in recent years, and we want citizens to know that they continue to be welcome and appreciated for their contributions to Welsh life.
I will end by mentioning the inspirational evening I attended for the Nation of Sanctuary Awards on 29 March, and I know others in this Siambr also had the pleasure of attending. I thank the Welsh Refugee Council for organising such a wonderful event. The awards demonstrate that migration is a benefit to our nation and show both the warm welcome that Wales gives and the potential waiting to be unlocked. It remains our privilege to be able to provide sanctuary in Wales. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch am gyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am ein gwaith parhaus i gefnogi pobl o Wcráin a'n dyletswyddau ehangach o fod yn genedl noddfa yng Nghymru.
Mae Cymru wedi croesawu ychydig o dan 6,900 o Wcreiniaid yn rhan o gynllun Cartrefi i Wcráin, sy'n gynnwys mwy na 3,200 yn rhan o'n llwybr uwch-noddwr. Mae'r niferoedd sy'n cyrraedd wedi lleihau, ond nid ydym ni'n sefyll yn ein hunfan. Mae sicrhau llety mwy hirdymor yn allweddol ar gyfer cefnogi'r rhai a gafodd eu dadleoli gan y rhyfel yn Wcráin. Mae hyn yn cynnwys cymysgedd o lety, yn cynnwys lletya, y sector rhentu preifat, a mathau eraill o lety trosiannol o ansawdd da. Gallaf adrodd bod tua 1,700 o bobl sy'n cyrraedd yn y dull uwch-noddwr wedi symud ymlaen i lety tymor hwy erbyn hyn. O'r rhain, mae tua 1,100 wedi ymgartrefu yng Nghymru, sy'n adlewyrchu ein swyddogaeth fel cenedl noddfa.
Bu ein hymateb ni'n bosibl oherwydd ein hymagwedd tîm Cymru, ac rwy'n ddiolchgar i'n partneriaid allweddol am sicrhau bod hynny wedi digwydd. Fe soniodd y Prif Weinidog yn gynharach am beth o'r gwaith rhagorol sydd ar y gweill ym Mlaenau Gwent, er enghraifft, lle mae tîm yr awdurdod lleol wedi bod yn llwyddiannus iawn o ran diogelu llety tymor hwy i'r rhain yn ei ganolfan groeso. Rwy'n falch y bydd y tîm hwn yn rhan o dasglu cenedlaethol i gefnogi'r symudiadau o lety cychwynnol ledled Cymru, gan gynnig sgiliau a phrofiad gweithredol yn ogystal â gallu ychwanegol i'r awdurdodau lleol eraill. Mae ein hymgyrch ni i gynyddu nifer y bobl sy'n cadw gwesteion o Wcráin yng Nghymru yn mynd rhagddynt. Mae'r randdeiliaid allweddol i gyd, gan gynnwys yr awdurdodau lleol a phartneriaid yn y trydydd sector, wedi cael pecyn cymorth i ymgyrchu. Mae'r ymgysylltiad wedi bod yn gadarnhaol hyd yn hyn, ac rwy'n falch ein bod ni eisoes yn gweld cynnydd cyson yn y ceisiadau yn mynegi diddordeb.
Ar 19 Ebrill, roeddwn i'n bresennol mewn cyfarfod teirochrog gyda Felicity Buchan, Gweinidog Tai a Digartrefedd Llywodraeth y DU; Shirley-Anne Somerville, Ysgrifennydd Cyfiawnder Cymdeithasol Cabinet Llywodraeth yr Alban; ac Emma Roddick, Gweinidog Cydraddoldeb, Mudo a Ffoaduriaid yr Alban. Fe fuom ni'n trafod cronfa atal digartrefedd Llywodraeth y DU, sy'n ceisio darparu cyllid newydd ledled y DU yn y flwyddyn ariannol 2023-24 i helpu awdurdodau lleol i gefnogi gwesteion o Wcráin gyda symud i lety tymor hwy a lleihau'r perygl o ddigartrefedd. Er y gymeradwyaeth a roddwyd i'r fethodoleg arfaethedig ar gyfer dosrannu'r gronfa o £150 miliwn, dydym ni byth wedi cael eglurhad ffurfiol gan Lywodraeth y DU ynghylch y dyraniad terfynol ar gyfer Cymru a'r amodau cysylltiedig. Rwy'n parhau i bwyso am hwn fel mater o frys.
Fe fuom ni'n trafod cyrsiau dwys Saesneg ar-lein newydd Llywodraeth y DU ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill a'u cynnig cyflogadwyedd, sy'n ceisio gwella sgiliau 10,000 o Wcreiniaid yn yr iaith Saesneg. Rwy'n falch ein bod ni wedi gallu cytuno, ynghyd â Llywodraeth yr Alban, i weithio ar y cyd â Llywodraeth y DU ar brawf o gysyniad prosiect Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill i'w gyflwyno yng Nghymru. Fe fyddwn ni'n gwerthuso llwyddiant y prosiect hwn er mwyn ystyried a ddylid datblygu cynlluniau tebyg yng Nghymru i ystod ehangach o geiswyr noddfa. Rydym ni wedi gwneud y penderfyniad i gyfranogi i'r cynllun byrdymor hwn gan Lywodraeth y DU, ac fe fydd swyddogion Llywodraeth Cymru yn rhan o'i rheoli er mwyn lleihau unrhyw ddyblygiad neu ddadleoliad posibl yng Nghymru. Fe fydd hyn gyda'r ddealltwriaeth eglur gan Weinidogion y DU bod y cyfrifoldeb am addysg Saesneg ar gyfer siaradwyr ieithoedd eraill a chyflogadwyedd wedi ei ddatganoli.
Mae ein gwaith ymateb i Wcráin wedi bod yn sylweddol ac mae'n torri tir newydd i ni. Er hynny, mae Llywodraeth y DU yn gweithredu cynlluniau ailsefydlu a gwasgaru eraill, ac rydym ni'n parhau i fod â rhan mewn cynllunio ac ymateb i anghenion y ceiswyr noddfa yr effeithir arnyn nhw. Dros yr wythnosau diwethaf, mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi y bydd yn cau pob llety pontio ar gyfer Affganistan, cau gwestai lloches wrth gefn ac agor safleoedd llety lloches ar raddfa fawr. Ar ben hynny, mae gan y Swyddfa Gartref gynllun ar waith eisoes a fydd bron yn dyblu nifer y ceiswyr lloches a gaiff eu gwasgaru yng Nghymru tra'u bod yn aros am benderfyniad ynglŷn â'u cais am loches. Er bod y systemau hyn yn cael eu harwain gan Lywodraeth y DU, rydym ni'n parhau i fabwysiadu ymagwedd tîm Cymru gyda'n partneriaid ni yn y sector cyhoeddus a'r trydydd sector i sicrhau'r dull gorau sy'n bosibl i ni.
O ran Affganistan, fe gwrddais â Gweinidog materion cyn-filwyr y DU, Johnny Mercer, ar 19 Ebrill i drafod cau'r gwestai. Rydym ni'n disgwyl i'r cau ddigwydd ar ddiwedd yr haf. Rydym ni'n gofyn am eglurhad ar fyrder ynglŷn â'r cyllid sydd ar gael i lywodraeth leol i fodloni'r angen am dai o ganlyniad i hynny ac fe fyddwn ni'n gweithio yn agos gyda phob awdurdod lleol i geisio datrysiad a fydd yn addas ledled Cymru. Nid ydym ni'n dymuno gweld unrhyw un mewn gwesty am amser hwy na'r angen, ac mae rhai o'r teuluoedd hyn wedi treulio dros 18 mis yn disgwyl am lety hirdymor erbyn hyn. Ond rydym ni'n pryderu y bydd Llywodraeth y DU yn pennu dyddiad mympwyol ar gyfer cau gwestai i'r rhai a gefnogodd ein lluoedd arfog ni yn Affganistan. Fe wnes i ailadrodd pwynt i Johnny Mercer yr wyf wedi'i wneud i sawl Gweinidog yn y DU mai'r camau mwyaf defnyddiol y gallen nhw eu cymryd fyddai cynyddu cyfraddau'r lwfans tai lleol ac ystyried newidiadau i'r cap ar fudd-daliadau i wneud llety ar rent yn fwy fforddiadwy.
O ran lloches, fe gwrddais i â Gweinidog Mewnfudo'r DU, Robert Jenrick, ar 30 Mawrth. Fe eglurais i wrtho fod Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu defnyddio llongau neu ganolfannau milwrol i letya ceiswyr lloches yng Nghymru. Serch hynny, rydym ni wedi ymrwymo i ddod o hyd i ddatrysiadau yn y farchnad dai heriol iawn sydd gennym ar hyn o bryd. Rydym ni'n awyddus i weld gwasgariad ceiswyr lloches yn cael ei ehangu ledled Cymru, ond mae gennym ni ddyletswydd o ran gofal a sut mae hyn yn cael ei gyflawni. Mae'r heriau yr ydym yn eu gweld o ran llety yn cael eu gwaethygu gan agenda deddfwriaethol gwrth-loches Llywodraeth y DU. Ers i Ddeddf Cenedligrwydd a Ffiniau 2022 gael Cydsyniad Brenhinol, mae'r amseroedd ar gyfer prosesu ceisiadau lloches wedi arafu yn sylweddol, gan adael llawer yn mynd yn angof yn ein cymunedau. Mae'r Bil Mudo Anghyfreithlon yn gwaethygu hyn eto hyd yn oed trwy gynnwys dyddiad ôl-weithredol o 7 Mawrth, lle bydd bron pob cais yn cael ei ystyried yn annerbyniadwy. Effaith hyn yw y bydd bron pob un sy'n cyrraedd y DU yn ystod y 12 mis diwethaf heb gael ystyriaeth i'w gais gan y Swyddfa Gartref, ac mae pob un o'r unigolion hynny'n byw mewn llety, yn methu â gweithio, yn methu ag ymdrin â'r trawma a welsant, ac yn methu ag integreiddio yn llawn â'u cymunedau.
Fe fydd yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi rhoi memorandwm cydsyniad deddfwriaethol gerbron o ran elfen benodol o'r Bil Mudo Anghyfreithlon. Hynny yw, y cymalau sy'n ymwneud â throsglwyddo plant ar eu pennau eu hunain ar gyfarwyddyd yr Ysgrifennydd Cartref. Yn y bôn, rydym ni o'r farn mai gweithwyr proffesiynol gwaith cymdeithasol yn ein hawdurdodau lleol yw'r arbenigwyr o ran penderfynu'r hyn sydd orau i'r plant hyn, a Senedd Cymru yw'r lle priodol i ddeddfu ar faterion gofal cymdeithasol plant, ac rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn cefnogi ein hargymhelliad ni o ran atal cydsyniad i Senedd y DU ddeddfu ar y materion hyn.
Dirprwy Lywydd, wrth ddiweddaru'r Senedd, rwy'n gallu adrodd ein bod ni'n diwygio ein strwythurau llywodraethu i sefydlu bwrdd gweinidogol cenedl noddfa mewnol wrth ehangu cwmpas ein tasglu ffoaduriaid presennol, i lunio tasglu cenedl noddfa allanol. Fe fydd ein gwaith mewnol yn cyd-fynd yn llawer nes trwy'r cynlluniau hyn i geisio nodi'r dulliau sy'n atgyfnerthu ei gilydd. Fe fyddwn ni'n parhau i ymgysylltu yn agos â Gweinidogion ac adrannau'r DU i chwilio am gyfleoedd i fynd i'r afael â'r heriau hyn gyda'n gilydd, ond ni fyddwn ni'n petruso rhag gwrthwynebu unrhyw gynlluniau anaddas, os cânt eu datblygu.
Fe hoffwn ni grybwyll y sefyllfa bryderus yn Sudan yn gryno iawn hefyd. Rydym ni'n cydymdeimlo ag aelodau'r gymuned Swdanaidd ac yn awyddus i'w cefnogi. Fel y deallwn ni, mae'r Ysgrifennydd Cartref wedi diystyru llwybr i ailsefydlu ffoaduriaid, ond, ar ddiwedd 2022, roedd bron i 5,000 o geiswyr lloches Swdanaidd yn cael cymorth yn y DU, gan gynnwys tua 100 yn byw yng Nghymru. Roedd y mwyafrif o geisiadau o Sudan eisoes wedi cael eu derbyn cyn y cyfnod hwn o ymladd, felly rydym ni'n annog Gweinidogion y DU i ychwanegu Sudan at yn wlad wreiddiol ar gyfer y broses fwy syml o loches ar gyfer y bobl hynny yng nghyfundrefn y DU.
Dirprwy Lywydd, heddiw yw Diwrnod Ewrop. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi dinasyddion yr UE i gael statws preswylydd sefydlog, a bod â chyfle cyfartal. Rydym ni wedi buddsoddi £2.7 miliwn yn ein gwasanaethau cyngor ar bopeth i ddinasyddion yr UE yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac rydym ni'n awyddus i ddinasyddion wybod eu bod nhw'n cael eu croesawu a'u gwerthfawrogi o hyd oherwydd eu cyfraniadau nhw at fywyd yng Nghymru.
Rwyf i am orffen trwy sôn am y noson ysbrydoledig yr oeddwn i'n bresennol ynddi hi pryd y cyflwynwyd Gwobrau Cenedl Noddfa ar 29 Mawrth, ac rwy'n gwybod bod eraill yn y Siambr hon wedi cael y pleser o fod yno hefyd. Diolch i Gyngor Ffoaduriaid Cymru am drefnu digwyddiad mor wych. Mae'r gwobrau yn dangos bod mudo yn llesol i'n cenedl ni ac yn arddangos y croeso cynnes sydd yng Nghymru a'r posibilrwydd o gael aros yn barhaol. Mae hi'n dal i fod yn fraint i ni allu cynnig noddfa yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Well, as I said when I sponsored and hosted the Sanctuary in the Senedd event in 2016, we've long provided a safe haven for victims of persecution, violence, ethnic cleansing and genocide from across the world, and long may that remain the case, because if we ever lose that, we'll have lost our humanity and true identity.
As with everything, however, and as you've indicated in your statement, the devil is in the detail. As I asked the First Minister earlier, with welcoming centres closing and refugees stating they face an uncertain future, what specific action have you taken to address the warnings by the British Red Cross, in March, that,
'better infrastructure is needed to support Ukrainians to rebuild their lives in Wales'
and that the Welsh Government
'should work with the UK Government and the WLGA to establish schemes to help Ukrainians into private rented properties by meeting the upfront costs and acting as guarantors when needed'?
And given your statement that around 1,700 supersponsor arrivals have moved on to longer term accommodation, how many have not, and what is happening to them?
The BBC reported today that villagers in Northop Hall, Flintshire, will fight plans to house 400 single male asylum seekers in the former Northop Hall country house hotel, which is at pre-application consultation at stage. They state that it was the wrong plan in the wrong place. The chair of Northop Hall community council stated:
‘400 single males will increase the total population of the village by 25 per cent. I can't believe there will not be a drain on community facilities which are already over extended.’
With only three bus services in the village each day, people would have nowhere to go. And another resident stated:
‘They could be from the local town, they could be from Mold, it doesn't matter.’
She was concerned about the impact on the mental health of hundreds of men living in close proximity with each other, unable to work and in an area where, quote, ‘there’s nothing here’.
When my colleague Sam Rowlands and I wrote to the Home Office about this, the reply from the Minister of State for Immigration, Robert Jenrick, included that the Home Office instructs accommodation providers to ensure that all sites that are used to accommodate destitute asylum seekers must have appropriate planning in place before mobilisation; that the asylum accommodation and support services contract provider would also consider the location of the site in terms of access to local services, and if appropriate seek to implement a transport solution. And finally, in relation to the provision for healthcare, that, for those at the proposed site, the Home Office will continue to discuss how best to support the Welsh Government on their commitment within the nation of sanctuary plan to ensure that asylum seekers can access health services throughout the asylum process.
And when we wrote to you about this, your reply included that you met Robert Jenrick on 30 March and then local authority leaders the next day to discuss asylum accommodation and the impact of asylum dispersal in Wales, and that you would ensure that the Welsh Government would help to facilitate engagement with local authorities. So, what specific engagement have you since had regarding proposals for asylum accommodation in locations such as Northop Hall country house hotel? What alternative accommodation do you propose, and what action, if any, have you taken regarding previous proposals for new modular housing?
You referred to Europe Day today, and to resettled EU citizens. European Commission President Ursula von der Leyen is in Ukraine today on her fifth visit since Putin launched his illegal full-scale war. Like the EU, Ukraine celebrated 8 May as the anniversary of the end of world war two in Europe and victory over Nazism, while 9 May, today, is now the Day of Europe in Ukraine too. Would you therefore agree with my statement during the debates on Brexit seven years ago that, whatever people’s views on leaving the EU, the UK was not leaving Europe, and with the reality that the Ukraine war has shown how the UK and its European partners can continue to work together in constructive partnership?
Following the Welsh Government’s announcement of £20 million funding to provide young asylum seekers with £1,600 a month when they reach 18, how do you respond to the Anglesey constituent who e-mailed that the criminal gangs operating the channel boat business will have warned the immigrants to destroy their documents, and to the Flintshire constituent who e-mailed that, quote, he and his wife are of pensionable age and receive less than £1,100 a month between them in state benefits, also known as pensions—so much for paying into the system over their working lives? End of quote. But further, given that we’re talking about children often traumatised and needing to feel safe and cared for, what specific provision is the Welsh Government making to meet these needs when they arrive in Wales? [Interruption.]
I think I hear noises. I’m quoting constituents, for example, from both ends of north Wales with their questions. I’m putting their questions.
What assessment have you made—
Wel, fel dywedais i pan oeddwn i'n noddi ac yn cynnal y digwyddiad Noddfa yn y Senedd yn 2016, ers amser maith, rydym ni wedi darparu hafan ddiogel i ddioddefwyr erledigaeth, trais, glanhau ethnig a hil-laddiad o bob cwr o'r byd, a hir y parhaed hynny, oherwydd pe byddai hynny'n mynd yn angof gennym ni, fe fyddem ni wedi colli ein dynoliaeth a'n gwir hunaniaeth.
Fel gyda phopeth, serch hynny, ac fel gwnaethoch chi nodi yn eich datganiad, yn y manylion y ceir y trafferthion. Fel y gofynnais i'r Prif Weinidog yn gynharach, gyda chanolfannau croesawu yn cael eu cau a ffoaduriaid yn dweud eu bod nhw'n wynebu dyfodol ansicr, pa gamau penodol ydych chi wedi eu cymryd i fynd i'r afael â'r rhybuddion gan y Groes Goch Brydeinig, ym mis Mawrth, bod,
'angen seilwaith gwell i gefnogi Wcreiniaid i ailadeiladu eu bywydau yng Nghymru'
ac y dylai Llywodraeth Cymru
'weithio gyda Llywodraeth y DU a CLlLC i sefydlu cynlluniau i helpu Wcreiniaid i mewn i dai ar rent preifat drwy dalu'r costau ymlaen llaw a bod yn warantwyr pan fo angen hynny'?
Ac o ystyried eich datganiad o ran bod tua 1,700 o bobl a gyrhaeddodd trwy'r llwybr uwch-noddwr wedi symud ymlaen i lety tymor hwy, faint sydd heb wneud felly, a beth sy'n digwydd iddyn nhw?
Dywedodd y BBC heddiw y bydd trigolion Llaneurgain, sir y Fflint, yn gwrthwynebu cynlluniau i gartrefu 400 o geiswyr lloches gwrywaidd sengl yng ngwesty Northop Hall gynt, sydd ar gam ymgynghoriad cyn gwneud cais. Maen nhw'n dweud bod hwnnw'n gynllun anaddas mewn lle anaddas. Dywedodd cadeirydd cyngor cymuned Llaneurgain:
'Bydd 400 o ddynion sengl yn cynyddu cyfanswm poblogaeth y pentref gan 25 y cant. Ni allaf i gredu na fydd galw pellach ar gyfleusterau cymunedol sydd eisoes dan bwysau.'
Gyda dim ond tri gwasanaeth bws yn y pentref bob dydd, ni fyddai gan bobl unman i fynd. Ac roedd un arall o'r trigolion yn dweud:
'Fe allen nhw fod o'r dref leol, fe allen nhw fod o'r Wyddgrug, does dim ots am hynny.'
Roedd hi'n poeni am yr effaith ar iechyd meddwl cannoedd o ddynion a fyddai'n byw ar bennau ei gilydd, yn methu â gweithio ac mewn ardal lle nad oes, rwy'n dyfynnu, 'unrhyw beth i'w gael yma'.
Pan ysgrifennodd fy nghydweithiwr Sam Rowlands a minnau at y Swyddfa Gartref ynglŷn â hyn, roedd yr ateb gan y Gweinidog Mewnfudo, Robert Jenrick, yn cynnwys y wybodaeth fod y Swyddfa Gartref yn cyfarwyddo darparwyr llety i sicrhau bod yn rhaid i bob safle sy'n cael ei ddefnyddio ar gyfer darpariaeth i geiswyr lloches anghenus fod â chynllunio priodol ar waith cyn symud neb i mewn iddo; y byddai darparwr y cytundeb llety lloches a gwasanaethau cymorth yn ystyried lleoliad y safle o ran y gallu i ddefnyddio gwasanaethau lleol, ac a yw hi'n briodol ceisio gweithredu datrysiad trafnidiaeth. Ac yn olaf, o ran y ddarpariaeth o ofal iechyd, y bydd y Swyddfa Gartref, ar gyfer y rhai sydd ar y safle arfaethedig, yn parhau i drafod y ffordd orau o gefnogi Llywodraeth Cymru ynghylch ei hymrwymiad o fewn y cynllun cenedl noddfa i sicrhau bod ceiswyr lloches yn gallu cael gafael ar wasanaethau iechyd drwy gydol y broses loches.
A phan wnaethom ni ysgrifennu atoch chi ynglŷn â hyn, roedd eich ateb chi yn cynnwys y wybodaeth eich bod chi wedi cwrdd â Robert Jenrick ar 30 Mawrth ac wedyn arweinwyr awdurdodau lleol drannoeth i drafod llety lloches ac effaith gwasgariad lloches yng Nghymru, ac y byddech chi'n sicrhau y byddai Llywodraeth Cymru yn helpu i hwyluso'r ymgysylltiad ag awdurdodau lleol. Felly, pa ymgysylltu penodol ydych chi wedi'i gael ers hynny o ran y cynigion am lety lloches mewn lleoliadau fel gwesty Northop Hall? Pa lety arall ydych chi'n ei gynnig, a pha gamau, os o gwbl, ydych chi wedi'u cymryd o ran cynigion blaenorol ar gyfer tai modiwlar newydd?
Fe wnaethoch chi gyfeirio at Ddiwrnod Ewrop heddiw, ac at ailsefydlu dinasyddion yr UE. Mae Llywydd y Comisiwn Ewropeaidd, Ursula von der Leyen, yn Wcráin heddiw ar ei phumed ymweliad ers i Putin lansio ei ryfel anghyfreithlon ar raddfa lawn. Fel yr UE, ar 8 Mai, roedd Wcráin yn dathlu diwedd yr Ail Ryfel Byd yn Ewrop a'r fuddugoliaeth dros Natsïaeth, tra bod 9 Mai, sef heddiw, erbyn hyn yn Ddydd Ewrop yn Wcráin hefyd. A fyddech chi'n cytuno felly â fy natganiad i yn ystod y dadleuon ynglŷn â Brexit saith mlynedd yn ôl, beth bynnag yr oedd barn pobl am adael yr UE, nad oedd y DU am adael Ewrop, yng ngoleuni'r ffaith bod y rhyfel yn Wcráin wedi dangos sut y gall y DU a'i phartneriaid Ewropeaidd barhau i weithio gyda'i gilydd mewn partneriaeth gadarnhaol?
Yn dilyn cyhoeddiad Llywodraeth Cymru o £20 miliwn o gyllid ar gyfer rhoi £1,600 y mis i geiswyr lloches ifanc pan fyddan nhw'n cyrraedd 18 oed, sut ydych yn ymateb i'r etholwr o Fôn a anfonodd e-bost y bydd y gangiau troseddol sy'n rhedeg y busnesau cychod ar y sianel wedi rhybuddio'r mewnfudwyr i ddinistrio eu dogfennau, ac i'r etholwr o sir y Fflint a wnaeth e-bostio, ac rwy'n dyfynnu, ei fod ef a'i wraig o oedran pensiwn ac yn cael llai na £1,100 y mis rhyngddyn nhw mewn budd-daliadau gwladol, a elwir hefyd yn bensiynau—dyna'r cyfan am dalu i mewn i'r system ar hyd eu hoes waith? Diwedd y dyfyniad. Ond yn ogystal â hynny, o ystyried ein bod ni'n siarad am blant yn aml sydd wedi dioddef trawma ac angen teimlo yn ddiogel a chael gofal, pa ddarpariaeth benodol y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i ddiwallu'r anghenion hyn pan fyddan nhw'n dod i Gymru? [Torri ar draws.]
Rwy'n credu fy mod i'n clywed synau. Dyfynnu etholwyr yr wyf i, er enghraifft, o un pen i'r gogledd i'r llall, gyda'u cwestiynau. Eu cwestiynau nhw yr wyf i'n eu gofyn.
Pa asesiad a wnaethoch chi—
Mark, you need to conclude now, please.
Mark, mae angen i chi orffen nawr, os gwelwch chi'n dda.
What assessment have you made of the likely number of Sudanese refugees expected to arrive in Wales? And finally, what consideration have you given to the document recently published by the Catholic Bishops' Conference of England and Wales entitled 'Love the Stranger', which provides a perspective on creating a nation of sanctuary in Wales and worldwide?
Pa asesiad a wnaethoch chi o niferoedd tebygol y ffoaduriaid o Swdan a ddisgwylir iddyn nhw ddod i Gymru? Ac yn olaf, pa ystyriaeth a wnaethoch chi ei rhoi i'r ddogfen a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan Gynhadledd Esgobion Catholig Cymru a Lloegr o'r enw 'Love the Stranger', sy'n cynnig safbwynt ar lunio cenedl noddfa yng Nghymru ac yn fyd-eang?
Thank you, Mark Isherwood. I'd like to start by thanking you for your support for the nation of sanctuary, and I recall that support that you gave when I launched the plan back in 2019. What's critical, of course, is the implementation of a nation of sanctuary, which of course crosses all of the policy areas and responsibilities of this Welsh Government—but very much in partnership with our local authorities, the NHS, and the third sector.
It is important that we move forward in terms of not just welcoming our Ukrainian guests to Wales—and, indeed, in terms of the numbers that I have already given today—that we welcome them into our initial accommodation welcome centres, but that we then work with them, on a team Wales basis, with our local authorities, particularly, and our third sector, to ensure that they can move on into longer term accommodation. Some of that will be transitional capital accommodation, which, of course, is the modular accommodation that is now being developed across Wales, with local authorities applying for that funding—that £76 million that the First Minister mentioned earlier on. But also, it is about recognising that many will be wanting to return to Ukraine, but at this point in time, with Putin’s invasion and the ongoing scourge of Russia’s assault on Ukraine, we know that we have to support our Ukrainian guests for as long as they want and need to be with us. Some, of course, will remain in Wales, and they are also playing their part in terms of education and access to education—all of our local services—but are also working and making a huge contribution.
I meet regularly with not only the leaders of local authorities, but also the third sector—with the British Red Cross, the Welsh Refugee Council and Housing Justice Wales. We are funding them to help us, with the £40 million that has been made available in this year’s budget. Of that, £2 million is being put into longer term accommodation. You know that we are also awaiting the outcome of the £150 million transitional allocation that has been made to the UK. We need to have our proportion here from the UK Government, and I hope that you will make representations, Mark Isherwood, to the UK Government in support of the Welsh Government to make sure that we get that funding that is due to us.
Also, I know that you will recognise that, actually, local authorities are in a very difficult situation, as the UK Government has reduced the tariff for those who arrive in this financial year. That’s a very short-sighted decision. You know that the Welsh Government has actually increased the ‘thank you’ payment for hosts to £500. Unfortunately, we know that that has not been followed through by the UK Government.
We are doing everything that we can to support our Ukrainian guests to move on into that longer term accommodation. But you are making representations today in terms of the situation with the Northop Hall proposal. You know, Mark, that matters relating to asylum and immigration remain the responsibility of the UK Government. We are not responsible, as the Welsh Government, for the procurement and provision of accommodation for those who are dispersed to Wales. This includes hotel and contingency accommodation.
Obviously, now, the proposal is at a pre-application planning stage, and this, indeed, has to go through the planning process. But I do take account of the views of the Welsh Refugee Council, particularly, and colleagues and Members around the Chamber will recognise the words that asylum seekers fleeing war and persecution must be treated with dignity and respect while their asylum claims are processed.
I think that it is important that views are expressed today about the dignity and respect that we feel that the UK Government should accord to people in those desperate situations, and that’s why we believe that there should be a recognition of the nation of sanctuary goals here in Wales, and the team Wales approach. And of course, I did discuss this with the UK Government Minister.
But I think that, what is crucially important, and I hope that you would back me on this, is that we actually do ask the UK Government to speed up the asylum applications. The situation is, in terms of asylum applications, that we have thousands who are waiting for applications to be considered. We have—. It's unacceptable. There are over 160,000 cases pending a decision on their case, of which 109,000 have waited more than six months. And I think the lack of decision making made by the Home Office reflects the dire situation of the asylum system. The Home Secretary herself has said the asylum system is broken, but it's now the hostile environment strategy by the UK Government that, of course, has to be challenged. We need safe and legal routes for asylum seekers to claim asylum from outside the UK, and also recognise that the UK Government has withdrawn from the Dubs scheme, which was one safe route prior to the UK leaving the EU.
So, I hope you will, again, join us in calling on the UK Government to address this, and also to recognise, on the Illegal Migration Bill—not just in terms of the fact that we don't give consent, particularly on the impact of children we're responsible for—that the UK Government has failed to confirm that the Bill is compatible with convention rights. And many leading international organisations are concerned it is incompatible.
So, there are many things I hope you would also draw to the attention of the UK Government. We are responsible for those who seek support and refuge and sanctuary here in Wales, and that includes all our young people who come here, many of whom have been in the care of our local authorities and we've taken responsibility for; I'm very proud that we are also offering every young person in Wales an opportunity for participation in our basic income pilot.
Diolch, Mark Isherwood. Fe hoffwn ddechrau drwy ddiolch i chi am eich cefnogaeth i'r genedl noddfa, ac rwy'n gallu cofio'r gefnogaeth a roddwyd gennych chi pan lansiais i'r cynllun yn ôl yn 2019. Yr hyn sy'n hanfodol, wrth gwrs, yw rhoi cenedl noddfa ar waith, sy'n croesi meysydd polisi a chyfrifoldebau Llywodraeth Cymru i gyd—ond, i raddau helaeth iawn, mewn partneriaeth â'n hawdurdodau lleol, y GIG, a'r trydydd sector.
Mae'n bwysig ein bod ni'n symud ymlaen nid yn unig o ran croesawu ein gwesteion Wcreinaidd i Gymru—ac, yn wir, o ran y niferoedd a nodais i eisoes heddiw—ein bod ni'n eu croesawu nhw i'n canolfannau croeso llety cychwynnol, ond ein bod ni'n gweithio gyda nhw wedyn, ar sail tîm Cymru, gyda'n hawdurdodau lleol, yn enwedig, a'n trydydd sector, i sicrhau eu bod nhw'n gallu symud ymlaen i lety tymor hwy. Bydd cyfran o hwnnw'n llety cyfalaf trosiannol, sef, wrth gwrs, y llety modiwlar sy'n cael ei ddatblygu ledled Cymru erbyn hyn, gydag awdurdodau lleol yn gwneud ceisiadau am y cyllid hwnnw—y £76 miliwn y soniodd y Prif Weinidog amdano'n gynharach. Ond hefyd, mae hyn yn golygu cydnabod y bydd llawer yn dymuno dychwelyd i Wcráin, ond ar hyn o bryd, gydag ymosodiad Putin a dinistr parhaus cyrch Rwsia ar Wcráin, rydym ni'n gwybod bod yn rhaid i ni gefnogi ein gwesteion Wcreinaidd cyhyd ag y maen nhw'n dymuno ac angen bod yma gyda ni. Fe fydd rhai, wrth gwrs, yn aros yng Nghymru, ac mae'r rhain yn gwneud eu rhan o ran addysg a mynediad at addysg—ein gwasanaethau lleol i gyd—ond maen nhw'n gweithio ac yn gwneud cyfraniad enfawr hefyd.
Rwy'n cwrdd yn rheolaidd nid yn unig ag arweinwyr yr awdurdodau lleol, ond y trydydd sector hefyd—gyda'r Groes Goch Brydeinig, Cyngor Ffoaduriaid Cymru a Housing Justice Cymru. Rydym ni'n eu hariannu nhw i'n helpu ni, gyda'r £40 miliwn a ddarparwyd yn y gyllideb eleni. O hwnnw, bydd £2 miliwn yn cael ei roi mewn llety mwy hirdymor. Rydych chi'n gwybod hefyd ein bod ni'n aros am ganlyniad y dyraniad trosiannol o £150 miliwn a wnaethpwyd i'r DU. Mae angen i ni fod â'n cyfran yn y fan hon oddi wrth Lywodraeth y DU, ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n rhoi sylwadau gerbron Llywodraeth y DU, Mark Isherwood, i gefnogi Llywodraeth Cymru i sicrhau ein bod yn cael y cyllid sy'n ddyledus i ni.
Hefyd, fe wn i y byddech chi'n cydnabod bod yr awdurdodau lleol, mewn gwirionedd, mewn sefyllfa anodd iawn, oherwydd mae Llywodraeth y DU wedi lleihau'r tariff i'r dyfodiaid yn y flwyddyn ariannol hon. Mae'n hwnnw benderfyniad cibddall iawn. Fe wyddoch chi fod Llywodraeth Cymru wedi cynyddu'r taliad 'diolch' i'r gwesteiwyr hyd £500, mewn gwirionedd. Yn anffodus, fe wyddom ni nad yw hynny wedi ei wneud gan Lywodraeth y DU.
Rydym ni'n gwneud popeth yn ein gallu i gefnogi ein gwesteion Wcreinaidd i symud ymlaen i'r llety tymor hwy fel hynny. Ond rydych chi'n nodi sylwadau heddiw o ran y sefyllfa gyda chynnig Northop Hall. Fe wyddoch chi, Mark, fod materion sy'n ymwneud â lloches a mewnfudo yn parhau i fod yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU. Nid ni'n sy'n gyfrifol, yn Llywodraeth Cymru, am gaffael a darparu llety i'r rhai sy'n cael eu gwasgaru i Gymru. Mae hynny'n cynnwys y gwestai a'r llety wrth gefn.
Yn amlwg, nawr, mae'r cynnig ar gam cynllunio cyn gwneud y cais, ac mae'n rhaid i hyn, mewn gwirionedd, fynd drwy'r broses gynllunio. Ond rwy'n ystyried barn Cyngor Ffoaduriaid Cymru, yn arbennig felly, ac fe wnaiff cydweithwyr ac aelodau o gwmpas y Siambr gydnabod y gosodiad bod yn rhaid i geiswyr lloches sy'n ffoi rhag rhyfel ac erledigaeth gael eu trin ag urddas a pharch tra bod eu ceisiadau am loches yn cael eu prosesu.
Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig mynegi barn heddiw ynglŷn â'r urddas a'r parch yr ydym ni'n teimlo y dylai Llywodraeth y DU eu rhoi i'r bobl yn y sefyllfaoedd enbyd hynny, a dyna pam yr ydym ni'n credu y dylid cael cydnabyddiaeth o nodau cenedl noddfa yma yng Nghymru, a'r dull Tîm Cymru. Ac wrth gwrs, fe wnes i drafod hyn gyda Gweinidog Llywodraeth y Deyrnas Unedig.
Ond rwy'n credu, yr hyn sy'n hanfodol bwysig, ac rwy'n gobeithio y byddech chi'n fy nghefnogi i yn hyn o beth, yw ein bod ni mewn gwirionedd yn gofyn i Lywodraeth y DU gyflymu'r ceisiadau am loches. Mae'r sefyllfa, o ran ceisiadau am loches, sef bod miloedd gennym ni sy'n aros i'w ceisiadau gael eu hystyried. Mae gennym ni—. Mae hyn yn annerbyniol. Mae dros 160,000 o achosion yn aros am benderfyniad, ac mae 109,000 o'r rhain wedi bod yn aros am fwy na chwe mis. Ac rwy'n credu bod diffyg gwneud penderfyniadau gan y Swyddfa Gartref yn adlewyrchu sefyllfa enbyd y system loches. Mae'r Ysgrifennydd Cartref ei hun wedi dweud bod y system loches wedi torri, ond mae'n rhaid herio strategaeth amgylchedd gwrthwynebus Llywodraeth y DU nawr, wrth gwrs. Mae angen llwybrau diogel a chyfreithiol arnom ni i geiswyr lloches allu hawlio lloches o'r tu allan i'r DU, a chydnabod hefyd fod Llywodraeth y DU wedi tynnu'n ôl o gynllun Dubs, a oedd yn un llwybr diogel cyn i'r DU ymadael â'r UE.
Felly, rwy'n gobeithio y byddwch chi, unwaith eto, yn ymuno â ni i alw ar Lywodraeth y DU i fynd i'r afael â hyn, a chydnabod hefyd, o ran y Bil Mudo Anghyfreithlon—nid yn unig o ran y ffaith nad ydym ni'n rhoi cydsyniad, yn enwedig o ran yr effaith ar blant yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw—ond oherwydd bod Llywodraeth y DU wedi methu â chadarnhau bod y Bil yn cyd-fynd â'r confensiwn hawliau dynol. Ac mae nifer o sefydliadau rhyngwladol blaenllaw yn pryderu nad ydyw'n cyd-fynd ag ef.
Felly, mae yna lawer o bethau yr wyf i'n gobeithio y byddwch chi'n tynnu sylw Llywodraeth y DU atyn nhw hefyd. Rydym ni'n gyfrifol am y rhai sy'n ceisio cefnogaeth a lloches a noddfa yma yng Nghymru, ac mae hynny'n cynnwys y bobl ifanc i gyd sy'n dod yma, llawer ohonyn nhw wedi bod dan ofal ein hawdurdodau lleol ni ac rydym ni wedi cymryd cyfrifoldeb amdanyn nhw; rwy'n falch iawn ein bod ni'n cynnig cyfle hefyd i bob unigolyn ifanc yng Nghymru gymryd rhan yn ein cynllun treialu incwm sylfaenol.
Diolch am y datganiad, Weinidog. Mae'n drasig nodi bod Diwrnod Ewrop, sydd i fod i ddathlu heddwch ac undod, yn ddiwrnod ble rydym yn dal i orfod trafod yr hyn y mae rhyfel a gormes yn ei greu—y dinistr a'r boen i fywydau pobl sy'n gorfod ffoi rhag trais ac erledigaeth ar gyfandir Ewrop a thu hwnt. Mae angen cefnogaeth yn ddirfawr ar y bobl hyn, o Wcráin a gwledydd eraill—llwybrau diogel, llety pwrpasol, brawdgarwch a chwaergarwch, nid rhethreg gan wleidyddion sy'n corddi ac yn hybu drwgdeimlad a rhaniadau. Mae Plaid Cymru yn rhoi ar gofnod ein condemniad o honiadau diweddar y Ceidwadwyr yma yng Nghymru, ac yn San Steffan, am geiswyr lloches a ffoaduriaid, a'r modd y mae eu hawliau dynol yn cael eu tramgwyddo gan ddeddfwriaeth. Ac rydym yn cytuno gyda chi, Weinidog, na ddylai'r Senedd gydsynio i'r Bil Mudo Anghyfreithlon anfoesol, annynol, annerbyniol y mae nhw am ei weld.
Heb fod y grymoedd i sicrhau hynny wedi’u datganoli i Gymru, ydych chi'n cytuno, Weinidog, na fydd ein dyhead i fod yn genedl noddfa yn un gall gael ei wireddu'n llawn? Mae'r gefnogaeth ar gyfer awdurdodau lleol i sicrhau nad yw'r bobl fregus yma yn canfod eu hunain yn ddi-gartref, o du San Steffan, yn dal i fod yn aneglur ac yn annigonol. Ac mae lles y cannoedd o ffoaduriaid o Afghanistan y sonioch chi amdanyn nhw, sy'n wynebu dyfodol ansicr a newid byd disymwth iawn yn sgil cynlluniau Llywodraeth San Steffan i gau y gwestai yma, yn fater o bryder mawr.
Ond dyw gosod cannoedd o bobl mewn gwesty, fel y cynllun arfaethedig yn sir y Fflint, heb ystyried eu hanghenion na'u hurddas, ddim yn dderbyniol chwaith. Dyw'r cynllun, fel y sonioch chi, yn ôl Cyngor Ffoaduriaid Cymru, ddim yn un addas yn yr achos yma, ac yn creu perygl i iechyd a iechyd meddwl pobl, yn ogystal â rhwystrau i bobl ail-adeiladu eu bywydau a dod yn rhan o gymuned. Beth yw barn Llywodraeth Cymru am hyn? Llywodraeth San Steffan sydd â grym dros hyn, ond, fel sonioch chi, mae gyda chi ddyletswydd gofal o ran lles y bobl sy'n dod i fyw yng Nghymru. Ac a allwch chi amlinellu sut y byddwch chi'n cyflawni'r ddyletswydd yna? Ydy'r Llywodraeth wedi pwyso am ymgysylltu llawn a phriodol gyda'r ffoaduriaid a cheiswyr lloches, ac awdurdodau lleol sy'n rhan o'r cynllun hwn? Rŷch chi'n sôn eich bod wedi'ch ymrwymo fel Llywodraeth i ganfod datrysiadau i'r heriau y mae'r farchnad dai yn eu cyflwyno. Oes modd i chi fanylu'n fwy ar yr hyn sy'n cael ei ystyried?
I droi at y cynllun ESOL, ydy'r cynllun yma yn ymgorffori dwyieithrwydd Cymru? A ydy Llywodraeth Cymru am sicrhau bod dysgu Cymraeg yn rhan o'r cynllun yma? Ac a fydd unrhyw gyllid sy'n dod gyda'r cynllun hwn gan Lywodraeth San Steffan yn cefnogi gwaith y ganolfan dysgu Cymraeg, sy'n darparu rhai cyfleon am ddim i ddysgu Cymraeg i ffoaduriaid a cheiswyr lloches?
Ac i droi, yn olaf, at Sudan, mae disgwyl i nifer y ffoaduriaid o'r sefyllfa erchyll yno godi, ond mae Llywodraeth San Steffan wedi gwrthod estyn llaw i bawb sy'n ceisio ffoi oddi yno, er y gwyddom fod miloedd o bobl ym Mhrydain â chysylltiadau â Sudan—dros 2,000 sy'n byw yng Nghymru wedi'u geni yn Sudan a De Sudan yn ôl y cyfrifiad diwethaf. Felly, pa asesiad mae'r Llywodraeth wedi ei wneud o effaith y gwrthdaro ar ddinasyddion Cymru sydd efallai â theulu yno, a pha gefnogaeth sy'n cael ei chynnig iddynt?
I orffen, hoffwn ategu eich llongyfarchiadau i bawb oedd yn ymwneud â Gwobrau Cenedl Noddfa ym mis Mawrth. Cafodd fy nghyd-Aelod Heledd Fychan a minnau'r fraint hefyd o fynychu'r noson a'n hysbrydoli'n llwyr o glywed sut mae rhai o ddinasyddion newydd Cymru yn cyfoethogi ein cymunedau a'n cenedl.
Thank you for the statement, Minister. It is tragic to note that Europe Day, which is meant to celebrate peace and unity, is a day when we are continuing to have to discuss what oppression and war create—the destruction and the pain in people's lives who have to flee from violence and persecution on the continent of Europe and beyond. There is a great deal of need for support for these people from Ukraine and other nations—safe pathways, purpose-built accommodation, sisterhood, brotherhood, not rhetoric from politicians that raises ill-feeling and division. Plaid Cymru puts on record its condemnation of the recent allegations with regard to the Conservatives here, and in Westminster, about asylum seekers and refugees, and the way that their human rights are being impacted by legislation. And we agree with you, Minister, that the Senedd should not consent to the Illegal Migration Bill, this merciless Bill that they want to see being implemented.
Without having the powers to ensure that devolved to Wales, do you agree, Minister, that our aspiration to be a nation of sanctuary won't be one that can be achieved fully? The support for local authorities to ensure that these vulnerable people don't find themselves homeless, emanating from Westminster, continues to be unclear and insufficient. And the well-being of the hundreds of refugees from Afghanistan that you mentioned, who face uncertainty and a very rapid change in their conditions as a result of Westminster's plans to close these hotels, is a cause of great concern.
But placing hundreds of people in a hotel, as in the proposed scheme in Flintshire, without considering their needs or their dignity, isn't acceptable either. The scheme, as you mentioned, according to the Refugee Council for Wales, isn't appropriate in this case, and poses a danger to the health and mental well-being of people, as well as barriers for people being able to rebuild their lives and be part of a community again. What is the Welsh Government's view on this plan? The Westminster Government has powers over these plans, but, as you've mentioned, you have a duty of care in terms of the welfare of the people who come to live in Wales. Could you outline how you will fulfil that duty? Has the Government urged for full engagement, and appropriate engagement, with the refugees and asylum seekers, and with local authorities that are part of this plan? You mentioned that you are committed as a Government to finding solutions to the challenges that the housing market pose. But can you provide additional details of what is being considered in that regard?
To turn to the English for Speakers of other Languages scheme, does this scheme incorporate the bilingualism of Wales? Is the Welsh Government going to ensure that learning Welsh is part of this scheme? And will any funding that comes with this scheme from the Westminster Government support the work of the centre for learning Welsh, which provides some free opportunities to learn Welsh to refugees and asylum seekers?
And turning to Sudan, finally, the number of refugees from the appalling situation there is expected to increase, but the Westminster Government has refused to extend a helping hand to everyone trying to flee from there, even though we know that thousands of people in Britain have connections with Sudan—over 2,000 living in Wales were born in Sudan and South Sudan according to the latest census. So, what assessment has the Welsh Government made of the impact of the conflict on Welsh citizens who perhaps have family members there, and what support is being offered to them?
To conclude, I'd like to echo your congratulations to everyone related to the Nation of Sanctuary Awards in March. My fellow Member Heledd Fychan and I had the privilege of attending the evening's event and we were inspired by hearing how some of Wales's new citizens enrich our communities and our nation.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. It is really important that we share so much in terms of our aspirations, our goals, our principles, in terms of what it means to be a nation of sanctuary. I think that has come over so strongly from your contribution and from your questions and comments today. I think it's very important to focus on Europe Day today, because, as you say, this is about acknowledging the human rights, our peace and unity, that we have been so part of and we have tried to retain that in terms of exiting the European Union. But what we have tried to do, I think, particularly with our EU settlement scheme, is to welcome, is to put that funding in to welcome those EU citizens to have that settled status. And just to give the Senedd the latest figures, the most recent statistics show that 111,960 applications have been made by EU citizens resident in Wales. Of those, 61,270 have got settled status, and 38,940 have received pre-settled status, and approximately 2,270 are still awaiting a decision. It is really important that we recognise their contribution. They are our citizens, the citizens of Wales, the citizens of Europe, which we feel very much part of. So, thank you for the nation of sanctuary.
We will do everything that we can to address and take forward our responsibilities, even though immigration isn't devolved. So, over many years, Welsh local authorities provided critical support to the Home Office, as we have, on a range of asylum contingency accommodation, placements for young people, stepping up at short notice, and UK Government should recognise its dependency and its relationship with Wales as a devolved Government and local authorities to deliver and acknowledge that longstanding support. And we do support well-managed asylum dispersal into good quality accommodation, but also we have to make sure that that is appropriate accommodation. We also support migrant integration from day one of arrival in Wales. What we've seen from the asylum system over the last few years is a chaotic, unpredictable system that causes a lot of waste effort and resource. It's emboldened the far right, and I think that is the worst aspect. It has spread misinformation, it has put fear into people's lives and communities when we are trying to meet all housing need as part of a caring and compassionate Wales. So, I'm very grateful for the support you give to that approach.
As far as the ESOL scheme that we're developing with the UK Government, I will take this back in terms of issues around the procurement of that in terms of a bilingual approach and opportunities that we will have for that. And also we're just understanding how we can support those who are affected by the conflict in Sudan and for those Sudanese refugees and those who are living here in Wales. I will certainly be reporting back to the Senedd on those developments.
Diolch yn fawr, Sioned Williams. Mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n rhannu cymaint o ran ein dyheadau, ein nodau, ein hegwyddorion, o ran yr hyn y mae'n ei olygu i fod yn genedl noddfa. Rwy'n credu bod hynny wedi cael ei gyfleu yn gadarn iawn yn eich cyfraniad a'ch cwestiynau a'ch sylwadau chi heddiw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn canolbwyntio ar Ddiwrnod Ewrop heddiw, oherwydd, fel rydych chi'n dweud, mae hyn yn ymwneud â chydnabod yr hawliau dynol, ein heddwch a'n hundod, y buom ni gymaint yn rhan ohonyn nhw ac rydym ni wedi ceisio cadw hynny hyd yn oed wrth ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Ond yr hyn yr ydym ni wedi ceisio ei wneud, rwy'n credu, yn enwedig gydag ein Cynllun preswylio’n sefydlog i ddinasyddion yr UE, yw croesawu, a rhoi'r cyllid hwnnw i mewn i groesawu'r dinasyddion hynny o'r UE i fod â'r statws sefydlog hwnnw. A dim ond i roi'r ffigyrau diweddaraf, mae'r ystadegau diweddaraf yn dangos bod 111,960 o geisiadau wedi eu gwneud gan ddinasyddion yr UE sy'n byw yng Nghymru. O'r rhain, mae 61,270 wedi ennill statws preswylydd sefydlog, ac mae 38,940 wedi derbyn statws preswylydd cyn-sefydlog, ac mae tua 2,270 yn aros am benderfyniad o hyd. Mae hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cydnabod eu cyfraniad nhw. Ein dinasyddion ni ydyn nhw, dinasyddion Cymru, dinasyddion Ewrop, yr ydym ni'n teimlo ein bod ni'n ohono i raddau helaeth iawn. Felly, diolch i chi am y genedl noddfa.
Fe fyddwn ni'n gwneud popeth yn ein gallu i fynd i'r afael â'n cyfrifoldebau a bwrw ymlaen â nhw, er nad yw mewnfudo yn fater sydd wedi'i ddatganoli. Felly, dros nifer o flynyddoedd, fe ddarparodd awdurdodau lleol Cymru gefnogaeth hanfodol i'r Swyddfa Gartref, gan fod gennym ni, o ran amrywiaeth o lety lloches wrth gefn, lleoliadau i bobl ifanc, gan ddod i'r adwy ar fyr rybudd, ac fe ddylai Llywodraeth y DU gydnabod ei dibyniaeth a'i pherthynas â Chymru sydd â Llywodraeth ddatganoledig ac awdurdodau lleol i gyflawni a chydnabod y gefnogaeth hirsefydlog honno. Ac rydym ni yn cefnogi rheolaeth dda o wasgariad llety lloches o ansawdd da, ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr hefyd fod hwnnw'n llety addas. Rydym ni'n cefnogi integreiddio mudwyr o'r diwrnod cyntaf ar ôl cyrraedd Cymru hefyd. Yr hyn a welsom ni yn y gyfundrefn loches dros y blynyddoedd diwethaf yw system anhrefnus, anrhagweladwy sy'n achosi llawer o wastraff o ran ymdrech ac adnoddau. Mae'n hyn wedi arfogi'r adain dde eithafol, ac rwyf i o'r farn mai honno yw'r agwedd waethaf ar hyn. Mae wedi lledaenu gwybodaeth anghywir, mae wedi rhoi ofn ym mywydau a chymunedau pobl wrth i ni geisio diwallu'r holl angen tai wrth geisio bod yn Gymru ofalgar a thosturiol. Felly, rwy'n ddiolchgar iawn am y gefnogaeth yr ydych chi'n ei rhoi i'r ymagwedd honno.
O ran y cynllun Saesneg i siaradwyr ieithoedd eraill yr ydym ni'n ei ddatblygu gyda Llywodraeth y DU, fe fyddaf i'n adrodd hyn yn ôl o ran materion sy'n ymwneud â chaffael hynny o ran dull dwyieithog a chyfleoedd a fydd gennym ni ar gyfer hynny. A hefyd dim ond dechrau deall yr ydym ni sut y gallwn ni gefnogi'r rhai sy'n cael eu heffeithio gan y gwrthdaro yn Swdan a'r ffoaduriaid hynny o Swdan a'r rhai sy'n byw yma yng Nghymru. Yn sicr, fe fyddaf i'n adrodd yn ôl i'r Senedd ynglŷn â'r datblygiadau hynny.
I welcome this statement today, Minister; thank you very much for it. Newport, of course, has been a city that's seen significant immigration and dispersal of refugees and asylum seekers. Recently, the city council took forward a motion stating its ambitions to be a city of sanctuary and talking about the very positive difference that this multicultural reality in Newport has brought to the area, making it more interesting, diverse and tolerant, as the motion read.
As part of this, in Newport, Maindee Primary School has been named as Newport's first school of sanctuary. They have over 40 languages in the school, Minister. It's received a great deal of well-deserved recognition in terms of how inclusive it is for refugees and asylum seekers, as well as the general multicultural catchment. They have a system where children translate messages to parents, they have a young interpreters buddy system to welcome new pupils in their home language, demonstrate school routines and create multilingual resources. The headteacher, Minister, Joanne Cueto, has said—
Rwy'n croesawu'r datganiad hwn heddiw, Gweinidog; diolch yn fawr i chi amdano. Mae Casnewydd, wrth gwrs, wedi bod yn ddinas sydd wedi gweld mewnfudo sylweddol a gwasgariad ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Yn ddiweddar, gwnaeth cyngor y ddinas gyflwyno cynnig yn datgan ei uchelgeisiau o ran bod yn ddinas noddfa ac yn sôn am y gwahaniaeth cadarnhaol iawn a wnaeth y sefyllfa amlddiwylliannol hon yng Nghasnewydd i'r ardal, gan ei gwneud yn fwy difyr, amrywiol a goddefgar, fel roedd y cynnig yn ei nodi.
Yn rhan o hynny, yng Nghasnewydd, mae Ysgol Gynradd Maendy wedi cael ei henwi yn ysgol noddfa gyntaf Casnewydd. Mae ganddyn nhw dros 40 o ieithoedd yn yr ysgol, Gweinidog. Mae'r ysgol wedi ennill llawer iawn o gydnabyddiaeth haeddiannol o ran pa mor gynhwysol yw hi i ffoaduriaid a cheiswyr lloches, yn ogystal â'r dalgylch amlddiwylliannol yn gyffredinol. Mae ganddyn nhw system lle mae'r plant yn cyfieithu negeseuon i rieni, mae ganddyn nhw gyfundrefn o gyfeillion sy'n ddehonglwyr ifanc ar gyfer croesawu disgyblion newydd yn iaith eu haelwydydd, a chyflwyno trefn ddyddiol yr ysgol a llunio adnoddau amlieithog. Mae'r pennaeth, Gweinidog, Joanne Cueto, wedi dweud—
John, you need to come to your question now.
John, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr.
Okay. Thank you very much, Dirprwy Lywydd.
'We are delighted to be recognised as a School of Sanctuary,'
and
'committed to ensuring that everyone is welcome'.
Our whole school attitude
'of love, care and belonging is central to our work.'
Minister, would you recognise those examples as what we want to see right across Wales in terms of making Wales's status as a nation of sanctuary a reality in our communities?
Iawn. Diolch yn fawr iawn i chi, Dirprwy Lywydd.
'Rydym ni'n falch iawn o gael ein cydnabod yn Ysgol Noddfa,'
ac
'rydym ni wedi ymrwymo i sicrhau bod croeso i bawb'.
Mae ein hymagwedd ysgol gyfan
'o gariad, gofal a pherthyn wrth galon ein gwaith.'
Gweinidog, a fyddech chi'n cydnabod yr enghreifftiau hyn yn rhai yr ydym ni'n awyddus i'w gweld ledled Cymru gyfan o ran gwireddu statws Cymru yn genedl noddfa yn ein cymunedau ni i gyd?
Diolch yn fawr, John Griffiths. Perhaps I could come and visit Maindee Primary School. I look forward to an invitation. Congratulations to Newport for also moving a motion to become a city of sanctuary. That joins 13 other counties, cities, villages, town councils, county councils across Wales who are also seeking city or county of sanctuary status, including, I'm glad to say, my own county of the Vale of Glamorgan. But I think it's actually what you do once you've made that commitment, and the schools, the education—what we're doing and what Maindee is doing is such a prime example of what a school of sanctuary could mean. That will have a huge impact on those children growing up in that school, and we've seen that in the community, in work, so Wales can be the inclusive country that, of course, the headteacher was so delighted to recognise.
Diolch yn fawr, John Griffiths. Efallai y caf i ddod i ymweld ag Ysgol Gynradd Maendy. Rwy'n edrych ymlaen at gael gwahoddiad. Llongyfarchiadau i Gasnewydd hefyd am gyflwyno cynnig i fod yn ddinas noddfa. Mae'n ymuno â 13 o siroedd, dinasoedd, pentrefi, cynghorau tref, cynghorau sir ledled Cymru sy'n ymgeisio am statws dinas neu sir noddfa hefyd, gan gynnwys, rwy'n falch o ddweud, fy sir fy hun ym Mro Morgannwg. Ond rwy'n credu mai'r hyn yr ydych chi'n ei wneud mewn gwirionedd wedi i chi wneud yr ymrwymiad hwnnw, a'r ysgolion, yr addysg—yr hyn yr ydym ni'n ei wneud a'r hyn y mae Maendy yn ei wneud sy'n enghraifft mor ragorol o'r hyn y gallai ysgol noddfa ei olygu. Fe fydd hynny'n cael dylanwad enfawr ar y plant hynny sy'n tyfu i fyny yn yr ysgol honno, ac rydym ni wedi gweld hynny yn y gymuned, mewn gwaith, ac felly fe all Cymru fod y genedl gynhwysol yr oedd y pennaeth, wrth gwrs, mor falch o'i chydnabod.
I also welcome the statement that you've made today, and I support fully your approach. I was also very honoured to be at the dinner run by the Welsh Refugee Council and met many people there from many countries, and it was a wonderful occasion. I guess, just on that note, I'd like to reach out to the Conservatives, to Mark Isherwood, just to say: is there on opportunity for you to meet people who've come over on those boats? Because these are people, really, who have a story to tell. They are from countries that are still at war, so your Government's approach, certainly in London, which absolutely vilifies them and condemns them as people who are sponging off the state, who are to be placed in terrible accommodation—we've heard of barges, we've heard of—[Interruption.]
Rwyf innau hefyd yn croesawu'r datganiad a wnaethoch chi heddiw, ac rwy'n cefnogi eich dull chi o weithredu yn gyfan gwbl. Hefyd, roedd hi'n anrhydedd mawr i mi fod yn y cinio a oedd yn cael ei gynnal gan Gyngor Ffoaduriaid Cymru a chwrdd â llawer o bobl yno o sawl gwlad, ac roedd hwnnw'n achlysur ardderchog. Mae'n debyg, dim ond ar y pwnc hwnnw, fe hoffwn ymestyn allan i'r Ceidwadwyr, i Mark Isherwood, dim ond i ddweud: a oes cyfle i chi gwrdd â phobl sydd wedi dod draw ar y cychod hynny? Oherwydd pobl yw'r rhain, mewn gwirionedd, sydd â stori i'w hadrodd. Maen nhw'n dod o wledydd sy'n dal i fod mewn cyflwr o ryfel, felly mae ymagwedd eich Llywodraeth chi, yn sicr yn Llundain, yn eu difrïo yn llwyr ac yn eu condemnio nhw fel pobl sy'n godro'r wladwriaeth, a'u rhoi mewn llety gwael ofnadwy—rydym ni wedi clywed am gychod camlas, rydym ni wedi clywed am—[Torri ar draws.]
[Inaudible.]
[Anghlywadwy.]
Yes, thank you, John. I was going to remind all Members that this is a question to the Minister on her statement, and she may wish to give context to that question, but it's time to come to the question now.
Ie, diolch i chi, John. Roeddwn i am atgoffa'r Aelodau i gyd mai cwestiwn i'r Gweinidog ar ei datganiad hi yw hwn, ac efallai y bydd hi'n dymuno rhoi cyd-destun i'r cwestiwn hwnnw, ond mae'n bryd dod at y cwestiwn nawr.
Thank you, Dirprwy Lywydd. But I think it's important that I make these points as well, which I know others have as well. We're hearing of barges, we're hearing of terrible places for our refugees to go, and I've met with refugees in Mid and West Wales, and that is a real, clear concern that they have. They are concerned about the accommodation moving ahead for them, and I wondered if you could give us a reassurance that nothing of that sort will be seen here in Wales, where, actually, we're seeing that accommodation being developed in the UK, and, actually, also what long-term plans the Welsh Government has to support our refugees here in Wales. We know that, for example, if the war in Ukraine finishes tomorrow, those people will not be able to go back for a couple of years, so it's really important we have a long-term view, and I'd like to hear reassurance that we won't be entertaining the sort of accommodation that is being proposed in England. Diolch.
Diolch i chi, Dirprwy Lywydd. Ond rwyf i o'r farn ei bod hi'n bwysig fy mod i'n gwneud y pwyntiau hyn hefyd, fel gwn i y bydd eraill hefyd. Rydym ni'n clywed am gychod camlas, rydym ni'n clywed am leoedd ofnadwy i'n ffoaduriaid ni fynd iddyn nhw, ac rwyf i wedi cwrdd â ffoaduriaid yn y canolbarth a'r gorllewin, ac mae hwnnw'n bryder gwirioneddol ac amlwg sydd ganddyn nhw. Maen nhw'n pryderu ynglŷn â'r llety y bydden nhw'n symud ymlaen iddo, a tybed a wnewch chi roi sicrwydd i ni na fydd unrhyw beth o'r fath i'w weld yma yng Nghymru, lle, mewn gwirionedd, rydym ni'n gweld llety fel hyn yn cael ei ddatblygu yn y DU, ac, mewn gwirionedd, pa gynlluniau hirdymor sydd gan Lywodraeth Cymru hefyd i gefnogi ein ffoaduriaid ni yma yng Nghymru. Fe wyddom ni, er enghraifft, pe byddai'r rhyfel yn Wcráin yn gorffen yfory, na fyddai'r bobl hynny'n gallu mynd yn ôl am gwpl o flynyddoedd, felly mae hi'n bwysig iawn fod gennym ni olwg i'r hirdymor, ac fe hoffwn i glywed sicrwydd na fyddwn ni'n ystyried y math o lety sy'n cael ei gynnig yn Lloegr. Diolch.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Well, I have every sympathy with what you have said in your opening remarks. I feel, and as has been said, that it is the UK Government that is at odds with the people and the populations that we serve in terms of the commitment and compassion that we see for our nation of sanctuary here in Wales, and the integration in the cities and towns and villages who are also signing up to being schools and cities of sanctuary, and showing what that means in terms of richness of culture, diversity, as we saw at the Welsh refugee awards ceremony.
And it must be the UK Government that must relook at its asylum system, and it must, as I've said, clear and address the backlog of cases immediately, and also recognise that this is completely at odds with the refugee convention, to which the UK Government is a signatory. And there are so many other points that we could make, but I will come back to your question: we are demonstrating, I think, a team Wales approach with our local authorities, with our third sector, how we can welcome our Ukrainian refugees, our Afghan refugees, and also all of those who are coming to live with us via the Home Office dispersal scheme. We welcome them and we will do everything that we can to support them.
Just in terms of the Afghan resettlement earlier on, I just have to say, and put on the record, Wales has now welcomed approximately 800 people from Afghanistan and work continues to increase this further. And we know, actually, and I'm very pleased that there is support, particularly in relation to the Afghans, those who worked with our armed forces, the Afghan relocation and assistance policy, the Afghan citizens resettlement scheme, and also all the work that was done with the Syrian resettlement as well.
But on our Ukrainian refugees, can I just again please call on the Welsh Conservatives to call on the UK Government to uplift those housing allowances? We've called for this day after day, and actually, I got some sympathy from some of the UK Government Ministers—I won't mention them—who said, 'Yes, well, we would like that as well, Jane.' So, you know, there is some common cause here across this Chamber, but let's also recognise what we can achieve together, and what Wales will be, and is, aiming to be, as a nation of sanctuary.
Diolch yn fawr, Jane Dodds. Wel, mae gen i bob cydymdeimlad gyda'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn eich sylwadau agoriadol. Rwy'n teimlo, ac fel y dywedwyd, bod Llywodraeth y DU yn gwbl groes i'r bobl a'r poblogaethau yr ydym ni'n eu gwasanaethu o ran yr ymrwymiad a'r cydymdeimlad a welwn ni ymysg ein cenedl noddfa ni yma yng Nghymru, a'r integreiddio yn y dinasoedd a'r trefi a'r pentrefi sy'n ymuno hefyd i fod yn ysgolion a dinasoedd noddfa, gan arddangos beth mae hynny yn ei olygu o ran cyfoeth mewn diwylliant, amrywiaeth, fel gwelsom ni yn y seremoni i wobrwyo ffoaduriaid yng Nghymru.
Ac fe fydd yn rhaid i Lywodraeth y DU dderbyn ei chyfrifoldeb i ystyried ei system loches unwaith eto, ac mae'n rhaid iddi, fel y dywedais i, fynd i'r afael â'r ôl-groniad o achosion ar fyrder, a chydnabod hefyd bod hyn yn gwbl groes i'r confensiwn ffoaduriaid, y mae Llywodraeth y DU wedi ei lofnodi. Ac mae cymaint o bwyntiau eraill y gallem ni eu gwneud, ond rwyf i am ddod yn ôl at eich cwestiwn chi: rydym ni'n arddangos, rwy'n credu, dull tîm Cymru gyda'n hawdurdodau lleol, gyda'n trydydd sector, o ran sut y gallwn ni groesawu ein ffoaduriaid Wcreinaidd, ein ffoaduriaid o Affganistan, a phawb hefyd sy'n dod i fyw yma drwy gynllun gwasgaru'r Swyddfa Gartref. Rydym ni'n eu croesawu nhw ac fe fyddwn ni'n gwneud popeth yn ein gallu i'w cefnogi nhw.
A dim ond o ran yr ailsefydlu o Affganistan a godwyd yn gynharach, mae'n rhaid i mi ddweud, a rhoi hynny ar y cofnod, bod Cymru wedi croesawu tua 800 o bobl o Affganistan erbyn hyn ac mae gwaith yn parhau i gynyddu'r niferoedd hynny eto. Ac fe wyddom ni, mewn gwirionedd, ac rwy'n falch iawn fod cefnogaeth, yn enwedig o ran yr Affganiaid, y rhai a weithiodd gyda'n lluoedd arfog ni, y polisi adleoli a chymorth i Affganistan, cynllun i ailsefydlu dinasyddion Affganistan, a'r holl waith hefyd a wnaethpwyd gydag ailsefydlu o Syria hefyd.
Ond ynglŷn â'n ffoaduriaid o Wcráin, a gaf i alw unwaith eto ar y Ceidwadwyr Cymreig i bwyso ar Lywodraeth y DU i godi'r lwfansau tai? Rydym ni wedi galw am hynny dro ar ôl tro, ac mewn gwirionedd, fe synhwyrais i rywfaint o gydymdeimlad oddi wrth rai o Weinidogion Llywodraeth y DU—nid wyf i am ddweud pwy oedden nhw—a oedd yn dweud, 'Ie, wel, fe hoffem ninnau weld hynny hefyd, Jane.' Felly, wyddoch chi, mae yna ryw achos cyffredin yma ar draws y Siambr hon, ond gadewch i ni gydnabod hefyd yr hyn y gallwn ni ei gyflawni gyda'n gilydd, a'r hyn a fydd Cymru, ac y mae, ac yn amcanu at fod, yn genedl noddfa.
Ac yn olaf, Joyce Watson.
And finally, Joyce Watson.
Diolch, Dirprwy Lywydd. First, I want to put on record my disgust at the misuse and abuse of the basic income pilot that has been put together for care leavers, and this is people who are leaving care, who need the sanctuary and compassion and the response, because there is no other support mechanism available to them, in some cases. So, I think the Tories need to look at themselves, look in the mirror, and see how badly they've done.
But I support—and thank you for your statement today—and echo everything that's been said so far. It has to be said that the Tory Government has made a complete mess of the immigration system. The Illegal Migration Bill is unworkable. It's not going to clear the backlog of 160,000 asylum cases and the thousands of people who can't claim asylum and can't be returned. Where are those people going to go? Are they going to end up in the asylum system, or indefinitely be detained or left stranded in a hotel? There are no answers, and the British public have lost patience, and the local election results have demonstrated that quite clearly. We are a warm and generous people—
Diolch, Dirprwy Lywydd. Yn gyntaf, fe hoffwn i roi ar y cofnod fy anniddigrwydd i gyda'r camddefnydd a'r gamdriniaeth o'r cynllun treialu incwm sylfaenol a roddwyd at ei gilydd er mwyn y rhai sy'n gadael gofal, a phobl sy'n gadael gofal yw'r rhain, sydd ag angen am noddfa a thosturi ac ymateb, oherwydd nid oes unrhyw ddull arall ar gael iddyn nhw o ran cymorth, mewn rhai achosion. Felly, rwyf i o'r farn bod angen i'r Torïaid edrych arnyn nhw eu hunain, edrych yn y drych, a gweld cymaint o ddrygioni y maen nhw wedi ei wneud.
Ond rwyf i'n cefnogi—a diolch i chi am eich datganiad heddiw—ac yn adleisio popeth a ddywedwyd hyd yn hyn. Mae'n rhaid dweud bod y Llywodraeth Dorïaidd wedi gwneud llanast llwyr o'r gyfundrefn fewnfudo. Ni ellir rhoi'r Bil Mudo Anghyfreithlon ar waith. Ni wnaiff hwnnw glirio'r ôl-groniad o 160,000 o achosion lloches a'r miloedd o bobl nad ydyn nhw'n gallu hawlio lloches ac nad oes modd eu hanfon yn eu holau. I ble'r aiff y bobl hynny? A fydden nhw'n mynd i'r system loches yn y pen draw, neu gael eu dal am gyfnod amhenodol neu eu gadael yn ddiymgeledd mewn gwesty? Nid oes unrhyw atebion yno, ac mae'r cyhoedd ym Mhrydain wedi colli amynedd, ac mae canlyniadau'r etholiadau lleol wedi dangos hynny'n gwbl amlwg. Rydym ni'n bobl gynnes a hael—
Joyce, you need to ask your question now, please.
Joyce, mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch chi'n dda.
I will, thank you. And we're ready to help those people in need, and thankfully, we have a Government here that supports that view.
But I would like to ask you for an update, Minister. You did update in February on the Ukraine humanitarian response, and you talked about the appeals that you'd made as Welsh and Scottish Ministers to raise the local housing allowance, and what proportion of the £150 million fund for Ukraine housing support will come to Wales. Are you able to give any updates now, because this is a crucial element when we talk about moving people forward, in terms of them being able to afford the rents of the places they might be moving into?
Fe wnaf i hynny, diolch. Ac rydym ni'n barod i helpu'r bobl hynny sydd mewn angen, a diolch byth, mae gennym ni Lywodraeth yn y fan hon sy'n cefnogi'r farn honno.
Ond fe hoffwn i ofyn i chi am ddiweddariad, Gweinidog. Fe wnaethoch chi ein diweddaru ym mis Chwefror ynglŷn ag ymateb dyngarol Wcráin, ac fe fuoch chi'n siarad am yr apeliadau a wnaethoch yn Weinidogion Cymru a'r Alban i godi'r lwfans tai lleol, a'r gyfran o'r gronfa £150 miliwn ar gyfer cymorth tai i Wcráin a fydd yn dod i Gymru. A ydych chi'n gallu rhoi unrhyw ddiweddariadau nawr, oherwydd mae honno'n elfen hanfodol pan fyddwn ni'n sôn am symud pobl ymlaen, o ran eu bod nhw'n gallu fforddio rhenti'r lleoedd y gallen nhw fod yn symud i mewn iddyn nhw?
Thank you very much, Joyce Watson. Thank you for your support for the basic income pilot for all those young people who are benefiting—our young people in Wales. They're all our young people. And also, thank you for acknowledging again, as I have, the need for our nation of sanctuary to work to support all of those refugees who come, sanctuary seekers who come here to Wales. We've developed accommodation options for our sanctuary seekers and refugees. We've done that extensively with the Ukraine supersponsor route, and we've engaged all our partners.
It's interesting also to put on record that we've opened and managed over 40 temporary accommodation sites over the last year in relation to the Ukraine scheme, and that was done with the co-operation and collaboration of all of those engaged—we earlier on acknowledged the role that the Counsel General, Mick Antoniw, has played in that—and investing in community cohesion and engaging with the third sector. But we cannot move—.
We need to have support from the UK Government, and I do also call upon the Welsh Conservatives to join with us to call for those extended housing allowances. The Minister for Climate Change has called for them, because it is very difficult to access the private rented sector. We have put money in to help, and indeed the £40 million and the money that we're going to get, when we get it, from the £150 million to help with the bonds, the guarantors, in terms of access to the private rented sector, but also the modular housing and the £76 million that will be dispersed around Wales will provide that accommodation, because we are prepared to stand up and take our responsibilities, but the UK Government is failing on every level to take their responsibilities.
And also, again we have to recognise that they are instilling this fear and the dog-whistle politics and that endless comment on 'small boats', which I find abhorrent. And actually, I think that really stood out in terms of what happened on Thursday, when actually Labour took control of Dover council.
Diolch yn fawr, Joyce Watson. Diolch am eich cefnogaeth chi i'r cynllun treialu incwm sylfaenol i'r bobl ifanc hynny i gyd sy'n elwa ar hwnnw—ein pobl ifanc ni yng Nghymru. Ein pobl ifanc ni ydyn nhw i gyd. A hefyd, diolch am gydnabod unwaith eto, fel y gwnes innau, yr angen i'n cenedl noddfa weithio i gefnogi pob un o'r ffoaduriaid hynny sy'n dod, y ceiswyr lloches sy'n dod yma i Gymru. Rydym ni wedi datblygu dewisiadau llety ar gyfer ein ceiswyr noddfa a'r ffoaduriaid sydd yma. Rydym ni wedi gwneud hynny i raddau helaeth gyda llwybr uwch-noddwr Wcráin, ac rydym ni wedi ymgysylltu â'n partneriaid ni i gyd.
Mae hi'n ddiddorol nodi ar y cofnod hefyd ein bod ni wedi agor a rheoli dros 40 o safleoedd llety dros dro yn ystod y flwyddyn ddiwethaf o ran cynllun Wcráin, ac fe gafodd hynny ei wneud gyda chydweithrediad pawb sydd wedi ymgysylltu—fe wnaethom ni gydnabod yn gynharach waith y Cwnsler Cyffredinol, Mick Antoniw, yn hynny o beth—a'r buddsoddiad mewn cydlyniant cymunedol ac ymgysylltiad â'r trydydd sector. Ond ni allwn ni symud—.
Mae angen i ni gael cefnogaeth gan Lywodraeth y DU, ac rwy'n galw ar y Ceidwadwyr Cymreig i ymuno gyda ni hefyd i alw am y lwfansau tai estynedig hynny. Mae'r Gweinidog Newid Hinsawdd wedi galw amdanyn nhw, am ei bod hi'n anodd iawn cael mynediad i'r sector rhentu preifat. Rydym ni wedi rhoi arian i mewn i helpu, ac yn wir y £40 miliwn a'r arian a fyddwn ni'n ei gael, pan gawn ni hwnnw, o'r £150 miliwn i helpu gyda'r bondiau, y gwarantwyr, o ran mynediad i'r sector rhentu preifat, ond fe fydd y tai modiwlar a'r £76 miliwn a gaiff ei daenu ledled Cymru yn darparu'r llety hwnnw hefyd, am ein bod ni'n barod i ddod i'r adwy a derbyn ein cyfrifoldebau, ond mae Llywodraeth y DU yn methu â gwneud hynny ar bob lefel.
A hefyd, unwaith eto mae'n rhaid cydnabod eu bod nhw'n meithrin yr ofn hwn a gwleidyddiaeth sy'n apelio ar ragfarnau diarwybod pobl yn ddiddiwedd ynglŷn â 'chychod bychain', sy'n beth gwrthun i mi. Ac mewn gwirionedd, rwy'n credu bod hynny'n sefyll allan wir o ran yr hyn a ddigwyddodd ddydd Iau, pan gymerodd Llafur reolaeth ar gyngor Dover mewn gwirionedd.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Eitem 5 sydd nesaf, datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol: diweddariad ar gynllun cyflawni 'Cymru o blaid pobl hŷn: ein strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio'. Galwaf ar y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan.
Item 5 is next, and it's a statement by the Deputy Minister for Social Services: an update on the delivery plan for 'Age friendly Wales: our strategy for an ageing society'. I call on the Deputy Minister, Julie Morgan.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Today I am publishing the annual progress update and a statistical analysis detailing how we are achieving the ambition set out in the strategy for an ageing society. Our vision is to create an age-friendly Wales where everyone looks forward to growing older and age is celebrated. The national census has confirmed that people are living longer, and that Wales is an ageing society. It is therefore vital that we plan for the future we all want, today.
The census and other population projections suggest that we will see a very sizeable increase in those over 80 in the next few decades and we must, in a co-productive way, design and build the services that will help promote active, happy and purposeful ageing. By working collaboratively with our colleagues across Government, much has been achieved since the strategy for an ageing society was published in October 2021. This first annual update report sets out progress realised against the many cross-portfolio actions contained in the strategy's delivery plan.
In April 2020, I announced funding of £1.1 million to local authorities across Wales to support their work to become age friendly. Building on this, I am pleased that this funding is continuing in 2023-24, and I want to ensure that older people remain involved in the design and planning of their local services.
The funding is also intended to help local authorities to work towards membership of the World Health Organization's global network of age-friendly cities and communities. Cardiff was the first local authority in Wales to join the network in March 2022. Flintshire and Anglesey have now also submitted their applications, with many others due to apply over the next two years as we gain momentum.
Local authority age-friendly officers are working with partners and older people in their communities, ensuring that engagement is being facilitated and that every individual is able to have their voice heard. Our intention is to ensure that the voices of harder-to-reach individuals who do not engage in more formal structures are also acknowledged.
Each local authority also has a local councillor who has volunteered as their local age-friendly champion, ensuring that local issues affecting older people can be heard in the council chamber. Creating an age-friendly Wales is also a strategic priority for the Older People's Commissioner for Wales, and we continue to work very closely together to achieve this ambition. Through this work, we are supporting older people, communities and service providers to collectively shape how the places they live can become more age friendly.
Teams from across Welsh Government are also working with members of my ministerial advisory forum on ageing, Age Cymru and the national older people's organisations, to: tackle the cost-of-living crisis; increase the take-up of pension credit; improve our transport links; and adapt our homes. I believe that we are moving together, in the right direction, to address some of the key issues in our ageing society.
Also, I want to reframe the way people in Wales think and feel about ageing. Older people are not a problem to be solved; they are taxpayers, volunteers, care givers, and provide a vital contribution to life as we all know it today. Through our work to create age-friendly cities and communities, I am encouraging everyone to remain engaged in their local communities and to work with us to challenge the ageist stereotypes that frame older people as a drain on society.
The challenges and the opportunities of an ageing society will of course be with us for many years, and we as a country are not alone in this regard. Other societies face similar demographic trends, and there's much we can share with and learn from our neighbours in the UK, Europe and beyond in the way that older people can play their full part as citizens.
We all—young, middle aged, older citizens—to varying degrees, live in an inter-dependent social world, relying on family, friends, community and our networks of interest to make our lives meaningful. Supporting and promoting that notion of caring inter-dependency across the generations must be our ambition. Valued reciprocity and mutual regard between the generations must be our core underpinning value, around which I am sure we can all gather and jointly advance the cause of positive ageing.
So, I commend the report to the Senedd, and very much hope I can count on your continued support, your ideas and advice, and of course constructive criticism, in delivering on the many elements of our strategy for an ageing society in Wales. Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Heddiw, rwy'n cyhoeddi'r diweddariad blynyddol o gynnydd ynghyd â dadansoddiad ystadegol sy'n manylu ar sut yr ydym yn cyflawni'r uchelgais a amlinellir yn y strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio. Ein gweledigaeth ni yw creu Cymru o blaid pobl hŷn lle gall pawb edrych ymlaen at heneiddio ac y caiff oedran ei ddathlu. Mae'r cyfrifiad cenedlaethol wedi cadarnhau bod pobl yn byw i oedran hŷn, a bod Cymru yn gymdeithas sy'n heneiddio. Felly mae hi'n hollbwysig ein bod ni'n cynllunio heddiw ar gyfer dyfodol sy'n ddymunol i bawb ohonom.
Mae'r cyfrifiad a rhagamcanion eraill o ran y boblogaeth yn awgrymu y byddwn ni'n gweld cynnydd sylweddol iawn yn y rhai sydd dros 80 yn ystod y degawdau nesaf ac mae'n rhaid i ni, mewn ffordd gydgynhyrchiol, ddylunio a meithrin y gwasanaethau a fydd yn helpu i hyrwyddo heneiddio sy'n weithgar, hapus a llawn pwrpas. Drwy weithio ar y cyd â'n cydweithwyr ar draws y Llywodraeth, cyflawnwyd llawer ers cyhoeddi'r strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio ym mis Hydref 2021. Mae adroddiad y diweddariad blynyddol cyntaf hwn yn nodi cynnydd a wireddwyd yn ôl nifer o gamau traws-bortffolio a geir yng nghynllun cyflawni'r strategaeth.
Ym mis Ebrill 2020, fe gyhoeddais i gyllid o £1.1 miliwn i awdurdodau lleol ledled Cymru ar gyfer cefnogi eu gwaith wrth fod yn oed-gyfeillgar. Gan adeiladu ar hyn, rwy'n falch fod yr arian hwn am barhau yn 2023-24, ac rwy'n dymuno sicrhau y bydd pobl hŷn yn parhau i fod â rhan yn y gwaith o ddylunio a chynllunio eu gwasanaethau lleol.
Bwriad y cyllid hefyd yw helpu'r awdurdodau lleol i weithio tuag at aelodaeth o rwydwaith byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd o ddinasoedd a chymunedau oed-gyfeillgar. Caerdydd oedd yr awdurdod lleol cyntaf yng Nghymru i ymuno â'r rhwydwaith ym mis Mawrth 2022. Erbyn hyn, mae sir y Fflint ac Ynys Môn wedi cyflwyno eu ceisiadau nhw hefyd, gyda disgwyl i lawer o rai eraill wneud cais dros y ddwy flynedd nesaf wrth i ni ennill momentwm.
Mae swyddogion o blaid pobl hŷn yr awdurdodau lleol yn gweithio gyda phartneriaid a'r bobl hŷn yn eu cymunedau nhw, i sicrhau bod ymgysylltu yn cael ei hwyluso a bod llais pob unigolyn yn cael ei glywed. Ein bwriad ni yw sicrhau bod lleisiau unigolion sy'n llai hyglyw oherwydd nad ydyn nhw'n cymryd rhan mewn strwythurau mwy ffurfiol yn cael eu cydnabod hefyd.
Yn ogystal â hynny, mae gan bob awdurdod lleol gynghorydd lleol sydd wedi gwirfoddoli i fod yn hyrwyddwr lleol o blaid pobl hŷn, sy'n sicrhau y bydd modd rhoi sylw i faterion lleol sy'n effeithio ar bobl hŷn yn siambr y cyngor. Mae creu Cymru o blaid pobl hŷn yn flaenoriaeth strategol hefyd i Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, ac rydym ni'n parhau i weithio yn agos iawn gyda'n gilydd i gyflawni'r uchelgais hon. Drwy'r gwaith hwn, rydym ni'n cefnogi pobl hŷn, cymunedau a darparwyr gwasanaethau i lunio gyda'n gilydd sut y gall eu cynefinoedd nhw fynd yn fwy oed-gyfeillgar.
Mae timau o bob rhan o Lywodraeth Cymru yn gweithio hefyd gydag aelodau fy fforwm cynghori gweinidogol i ynglŷn â heneiddio, Age Cymru a sefydliadau cenedlaethol pobl hŷn, ar gyfer: mynd i'r afael â'r argyfwng costau byw; cynyddu'r nifer sy'n derbyn credyd pensiwn; gwella ein cysylltiadau trafnidiaeth; ac addasu ein cartrefi. Rwyf i o'r farn ein bod ni'n symud gyda'n gilydd, i'r cyfeiriad cywir, i fynd i'r afael â rhai o'r materion allweddol yn ein cymdeithas sy'n heneiddio.
Hefyd, rwy'n awyddus i lunio o'r newydd y ffordd y mae pobl yng Nghymru yn ystyried ac yn teimlo am heneiddio. Nid problem i'w datrys yw pobl hŷn; maen nhw'n drethdalwyr, yn wirfoddolwyr, yn rhoi gofal, ac maen nhw'n rhoi cyfraniad hanfodol i fywyd fel y gwyddom ni amdano heddiw. Drwy ein gwaith i greu dinasoedd a chymunedau oed-gyfeillgar, rwy'n annog pawb i barhau i gyfranogi yn eu cymunedau lleol a gweithio gyda ni i herio'r stereoteipiau oedraniaethol sy'n portreadu pobl hŷn fel rhai sy'n godro cymdeithas.
Fe fydd yr heriau a'r cyfleoedd o ran cymdeithas sy'n heneiddio gyda ni am flynyddoedd lawer, wrth gwrs, ac nid ydym ni ar ein pennau ein hunain yn hyn o beth yn ein cenedl ni. Mae cymdeithasau eraill yn wynebu tueddiadau demograffig o'r fath, ac mae yna lawer y gallwn ni ei rannu gyda'n cymdogion yn y DU, Ewrop a thu hwnt o ran sut y gall pobl hŷn fod â rhan lawn yn ddinasyddion.
Rydym ni i gyd—dinasyddion ifanc, canol oed, hŷn—i wahanol raddau, yn byw mewn byd cymdeithasol rhyng-ddibynnol, sy'n dibynnu ar deulu, ffrindiau, y gymdeithas a'n rhwydweithiau o ddiddordeb i roi ystyr i'n bywydau. Mae'n rhaid i gefnogi a hyrwyddo'r syniad hwnnw fod gofal yn rhyng-ddibynnol dros y cenedlaethau fod yn uchelgais i ni. Mae'n rhaid i ddwyochredd gyfoethog a pharch rhwng y cenedlaethau a'i gilydd fod wrth hanfod ein gwerthoedd ni, y gallwn ni, rwy'n sicr, i gyd ymgasglu o'u cwmpas a hyrwyddo achos heneiddio cadarnhaol gyda'n gilydd.
Felly, rwy'n cymeradwyo'r adroddiad i'r Senedd, ac yn mawr hyderu y gallaf i ddibynnu ar eich cefnogaeth barhaus, eich syniadau a'ch cyngor, ac unrhyw feirniadaeth adeiladol wrth gwrs, wrth gyflawni yn ôl yr elfennau lluosog yn ein strategaeth ni ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio yng Nghymru. Diolch.
Could I thank you for bringing forward today's statement on the Welsh Government's strategy for an ageing society, the annual progress update this afternoon? And could I firstly begin by outlining that, when you brought forward your strategy for an ageing society back in October 2021, on this side of the benches, you had our support and still do? We fully share your vision to create an age-friendly Wales where everyone looks forward to growing older.
As you state in your statement, Deputy Minister, older people are not a problem to be solved; they are taxpayers, volunteers, care givers, and the list to that is endless. Older people have played a vital role in society as we know it, and we still see the important contribution they make to life today. However, regretfully, Deputy Minister, older people are at the forefront of many pressing issues that we currently see today. I'd like to focus my sets of questions on this matter this afternoon.
So, firstly, Deputy Minister, it's welcome that you are working with local authorities across Wales to support their work to become more age friendly. Our local authorities have a crucial role in making this happen. And in your statement, Deputy Minister, you outlined that Cardiff Council is currently the only council to have joined the World Health Organization's global network of age-friendly cities and communities, with Flintshire and Anglesey councils having submitted to join. In light of this, Minister, what work are you carrying out with our local authorities to encourage them to join? And when do you anticipate that we'll see more councils submitting applications?
Secondly, it's welcoming that the Welsh Government's intention is to ensure that the voices of older people are reached. Nevertheless, and regretfully, we often see that it's older people who are more vulnerable to scams and age discrimination. In light of this, Minister, and something that my colleague Altaf Hussain has raised with you, what further consideration have you given to running further campaigns against elder abuse, age discrimination and scams, to help inform and arm our older population?
Thirdly, a key role in ensuring we make this strategy a success is the role of the Older People’s Commissioner for Wales and his team. Therefore, Minister, what work are you carrying out with the older people's commissioner to ensure that this strategy is a success, along with seeing more local age-friendly champions?
Finally, at the end of your statement, you state that you welcome the Senedd's continued support, ideas and advice, and, of course, constructive criticism in delivering the strategy for an ageing society in Wales. As you'll be fully aware, on this side of the benches, we've consistently called for the rights of older people to be enshrined into law. In light of your statement and the clear need for securing the rights of older people, have you given any further consideration to this matter? Thank you.
A gaf i ddiolch i chi am gyflwyno'r datganiad heddiw ar strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio, y diweddariad blynyddol ar y cynnydd y prynhawn yma? Ac a gaf i ddechrau yn gyntaf drwy amlinellu hynny, pan wnaethoch chi gyflwyno eich strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio nôl ym mis Hydref 2021, ar yr ochr hon i'r meinciau, roedd gennych chi ein cefnogaeth ac mae hynny'n parhau? Rydyn ni'n rhannu'ch gweledigaeth yn llawn i greu Cymru oed-gyfeillgar lle mae pawb yn edrych ymlaen at heneiddio.
Fel y dywedwch yn eich datganiad, Dirprwy Weinidog, nid yw pobl hŷn yn broblem i'w datrys; maen nhw'n drethdalwyr, gwirfoddolwyr, rhoddwyr gofal, ac mae'r rhestr yn ddiddiwedd. Mae pobl hŷn wedi chwarae rhan hanfodol yn y gymdeithas fel rydyn ni'n ei hadnabod, ac rydyn ni'n dal i weld y cyfraniad pwysig maen nhw'n ei wneud i fywyd heddiw. Fodd bynnag, yn anffodus, Dirprwy Weinidog, mae pobl hŷn yn y rheng flaen mewn llawer o faterion dybryd a welwn ar hyn o bryd heddiw. Hoffwn ganolbwyntio fy nghyfres o gwestiynau ar y mater hwn y prynhawn yma.
Felly, yn gyntaf, Dirprwy Weinidog, mae i'w groesawu eich bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol ledled Cymru i gefnogi eu gwaith i fod yn fwy oed-gyfeillgar. Mae gan ein hawdurdodau lleol ran hanfodol i'w chwarae wrth wneud i hyn ddigwydd. Ac yn eich datganiad, Dirprwy Weinidog, fe amlinelloch chi mai Cyngor Caerdydd yw'r unig gyngor ar hyn o bryd sydd wedi ymuno â rhwydwaith byd-eang Sefydliad Iechyd y Byd o ddinasoedd a chymunedau oed-gyfeillgar, gyda chynghorau sir y Fflint a Môn wedi cyflwyno cais i ymuno. Yng ngoleuni hyn, Gweinidog, pa waith ydych chi'n ei wneud gyda'n hawdurdodau lleol i'w hannog nhw i ymuno? A phryd ydych chi'n rhagweld y gwelwn ni fwy o gynghorau yn cyflwyno ceisiadau?
Yn ail, mae i'w groesawu mai bwriad Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod lleisiau pobl hŷn yn cael eu cyrraedd. Serch hynny, ac yn anffodus, gwelwn yn aml mai pobl hŷn sy'n fwy agored i dwyll a gwahaniaethu ar sail oedran. Yng ngoleuni hyn, Gweinidog, ac mae'n rhywbeth y mae fy nghyd-Aelod Altaf Hussain wedi'i godi gyda chi, pa ystyriaeth bellach ydych chi wedi ei rhoi i gynnal ymgyrchoedd pellach yn erbyn cam-drin yr henoed, gwahaniaethu ar sail oedran a sgamiau, i helpu i arfogi a rhoi gwybodaeth i'n poblogaeth hŷn?
Yn drydydd, swyddogaeth allweddol o ran sicrhau ein bod yn gwneud y strategaeth hon yn llwyddiant yw swyddogaeth Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru a'i thîm. Felly, Gweinidog, pa waith ydych chi'n ei wneud gyda'r comisiynydd pobl hŷn i sicrhau bod y strategaeth hon yn llwyddiant, ynghyd â gweld mwy o hyrwyddwyr oed-gyfeillgar lleol?
Yn olaf, ar ddiwedd eich datganiad, rydych yn dweud eich bod yn croesawu cefnogaeth, syniadau a chyngor parhaus y Senedd, ac, wrth gwrs, beirniadaeth adeiladol wrth gyflwyno'r strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio yng Nghymru. Fel y byddwch yn gwbl ymwybodol, ar yr ochr hon i'r meinciau, rydym wedi galw'n gyson am ymgorffori hawliau pobl hŷn mewn cyfraith. Yng ngoleuni eich datganiad a'r angen clir am sicrhau hawliau pobl hŷn, ydych chi wedi rhoi unrhyw ystyriaeth bellach i'r mater hwn? Diolch.
Thank you very much, Gareth Davies, for that contribution, and once again, thank you very much for your support. I'm very pleased that we can agree to work together on these policies. I absolutely agree with the points that you've made about older people not being a problem, and that they play a vital role and make such an important contribution.
Local authorities across Wales are absolutely crucial to delivering these policies, and as you said, Cardiff Council is the only council that has totally completed the process of becoming part of the organisation. I did go to the launch of Cardiff Council finally joining the organisation with the older people's commissioner, who was beamed in because she was away somewhere else, and it was really quite inspiring to meet the people there, particularly the older people who had come themselves. I think this is a huge opportunity. It's not easy to become part of the network, because each council has to show that it is contributing to the eight domains that are there and have to give examples of what they're actively doing to show that they're taking account in their transport policies of older people, that they're listening to older people. So, it's not an easy thing to do.
Two other councils, as you say, Flintshire and Anglesey, have applied and their applications have been successful, and we really do expect a lot more to join. I've worked very closely with the Older People's Commissioner for Wales with this, because it was her original idea about how we could reach everybody in Wales, every local authority. We very recently did an event together in the national botanic garden in Carmarthenshire, and I meet her regularly to discuss this, but we have worked on this together in order to try to reach throughout Wales and encourage more age-friendly communities, towns and cities.
On the issue of how I'm encouraging and working with the local authorities, each local authority has got someone dedicated who is working as the lead in the local authority, and we also have a councillor who is a champion. We're setting up networks across Wales for people to meet together and to share good practice, which I'm very interested in, and I'm actually going to attend their meeting—I think it is in June—when they all come together and discuss these issues.
So, I think that we are making progress, and I think we are making Wales a more age-friendly country. We don't have any plans at the moment for the rights of older people to be enshrined into law, but we have done campaigns on the rights of older people, which I'm sure the Member is aware of, and my ministerial advisory group for ageing people has pioneered some really quite radical approaches in what the rights of older people are. So, thank you for your support.
Diolch yn fawr, Gareth Davies, am y cyfraniad yna, ac unwaith eto, diolch yn fawr am eich cefnogaeth. Rwy'n falch iawn y gallwn ni gytuno i gydweithio ar y polisïau hyn. Rwy'n cytuno'n llwyr gyda'r pwyntiau rydych chi wedi'u gwneud sef nad yw pobl hŷn yn broblem, a'u bod yn chwarae rhan hanfodol ac yn gwneud cyfraniad mor bwysig.
Mae awdurdodau lleol ledled Cymru yn gwbl hanfodol er mwyn cyflawni'r polisïau hyn, ac fel y dywedoch chi, Cyngor Caerdydd yw'r unig gyngor sydd wedi cwblhau'r broses o ddod yn rhan o'r sefydliad yn llwyr. Es i i lansiad Cyngor Caerdydd wrth iddo o'r diwedd ymuno â'r sefydliad gyda'r comisiynydd pobl hŷn, a gyfrannodd o bell oherwydd ei bod i ffwrdd yn rhywle arall, ac roedd yn ysbrydoledig iawn i gwrdd â'r bobl yno, yn enwedig y bobl hŷn oedd wedi dod eu hunain. Rwy'n credu bod hwn yn gyfle enfawr. Nid yw'n hawdd dod yn rhan o'r rhwydwaith, oherwydd mae'n rhaid i bob cyngor ddangos ei fod yn cyfrannu at yr wyth parth sydd yno ac yn gorfod rhoi enghreifftiau o'r hyn y maen nhw'n ei wneud i ddangos eu bod yn ystyried pobl hŷn yn eu polisïau trafnidiaeth, eu bod nhw'n gwrando ar bobl hŷn. Felly, nid yw'n beth hawdd i'w wneud.
Mae dau gyngor arall, fel y dywedwch chi, sir y Fflint ac Ynys Môn, wedi gwneud cais a bu eu ceisiadau'n llwyddiannus, ac rydym wir yn disgwyl llawer mwy i ymuno. Rwyf wedi gweithio'n agos iawn gyda Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru ar hyn, oherwydd ei syniad hi oedd hwn yn wreiddiol ynghylch sut allem ni gyrraedd pawb yng Nghymru, pob awdurdod lleol. Yn ddiweddar iawn fe aethom i ddigwyddiad gyda'n gilydd yn yr ardd fotaneg genedlaethol yn sir Gaerfyrddin, ac rwy'n ei chyfarfod yn rheolaidd i drafod hyn, ond rydym wedi gweithio ar hyn gyda'n gilydd er mwyn ceisio cyrraedd mannau ledled Cymru ac annog cymunedau, trefi a dinasoedd sydd yn fwy oed-gyfeillgar.
Ar y mater o sut rwyf yn annog ac yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol, mae gan bob awdurdod lleol rywun wedi'i neilltuo sy'n gweithio fel arweinydd yn yr awdurdod lleol, ac mae gennym ni hefyd gynghorydd sy'n hyrwyddwr. Rydyn ni'n sefydlu rhwydweithiau ledled Cymru er mwyn i bobl gyfarfod gyda'i gilydd ac i rannu arferion da, y mae gennyf i ddiddordeb mawr ynddo, ac rydw i mewn gwirionedd yn mynd i fod yn bresennol yn eu cyfarfod—rwy'n credu ei fod ym mis Mehefin—pan fyddan nhw i gyd yn dod at ei gilydd a thrafod y materion hyn.
Felly, rwy'n credu ein bod yn gwneud cynnydd, a chredaf ein bod yn gwneud Cymru yn wlad fwy oed-gyfeillgar. Nid oes gennym gynlluniau ar hyn o bryd i ymgorffori hawliau pobl hŷn mewn cyfraith, ond rydym wedi cynnal ymgyrchoedd ar hawliau pobl hŷn, ac rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol ohonyn nhw, ac mae fy ngrŵp cynghori'r gweinidog ar gyfer pobl sy'n heneiddio wedi arloesi rhai dulliau radical iawn o ran beth yw hawliau pobl hŷn. Felly, diolch am eich cefnogaeth.
I welcome the opportunity to speak on this matter today. The Welsh Government's strategy for an ageing society rightly emphasises the particular demographic trajectory of Wales, where we have the oldest median age of all UK nations. This requires a tailored approach to supporting and valuing our older citizens.
I'd like to focus on a particular aspect of the strategy today, namely the measures to support unpaid carers. Based on the most recent census data, there are approximately 310,000 unpaid carers in Wales, which represents over 10 per cent of the entire population. This is a higher proportion compared to England. Due to the real-terms squeeze to social care funding over the past decade, the value of unpaid care has never been more prominent in our society. Recent research by Carers UK and the University of Sheffield shows that unpaid carers in Wales and England contribute £445 million to the economy every day. This equates to a staggering £162 billion per year. This represents a 29 per cent increase in the value of unpaid care compared to 2011. This should be contextualised against the decrease in the total number of carers in the sector over the same period, which means that unpaid carers are having to work longer hours than ever before. It's no exaggeration, therefore, to say that unpaid carers are a vital pillar of the health and social care sector, and the reliance on them has never been greater.
It's also worth noting that unpaid carers in Wales are statistically more likely to be female, living in more deprived areas and in older age groups. Furthermore, older age groups are providing the highest hours of unpaid care in Wales, with women aged between 75 and 79 and men between 85 and 89 years providing the highest percentage of 50 or more hours of unpaid care compared with other age groups. Whilst a strategy for an ageing society has a commendable ambition of creating a society where everyone can look forward to growing old in comfort and security, the reality is that, at present, a very high number of our older citizens are having to devote long hours to care for their loved ones. This is especially concerning given the mental and physical toll that comes with caring responsibilities.
A recent Public Health Wales study concluded that carers experience significantly higher rates of long-term health conditions compared to people without caring responsibilities. It also notes that carers faced disproportionate barriers to undertaking physical activity on a regular basis. As such, I'd like to pick up on some of the key aims of the Welsh Government's 2021 delivery plan for unpaid carers. How is the plan accounting for the fact that the highest burden for providing unpaid care is inevitably falling on age groups who are highly likely to need care themselves? Could you also explain what measures are being undertaken by the Welsh Government to promote the mental and physical well-being of unpaid carers? In particular, I'd be interested to learn whether you could update the Senedd on the uptake of the national short breaks scheme for carers. And finally, has the Welsh Government engaged with local authorities to provide further incentives for unpaid carers to help improve their mental and physical well-being? Diolch yn fawr.
Rwy'n croesawu'r cyfle i siarad ar y mater hwn heddiw. Mae strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio'n pwysleisio'n briodol y llwybr demograffig penodol yng Nghymru, lle mae gennym yr oedran canolrif hynaf o holl wledydd y DU. Mae hyn yn gofyn am ddull gweithredu wedi'i deilwra ar gyfer cefnogi a gwerthfawrogi ein dinasyddion hŷn.
Hoffwn ganolbwyntio ar agwedd benodol o'r strategaeth heddiw, sef y mesurau i gefnogi gofalwyr di-dâl. Yn seiliedig ar ddata diweddaraf y cyfrifiad, mae tua 310,000 o ofalwyr di-dâl yng Nghymru, sy'n cynrychioli dros 10 y cant o'r boblogaeth gyfan. Mae hon yn gyfran uwch o'i chymharu â Lloegr. Oherwydd y wasgfa mewn termau real i gyllid gofal cymdeithasol dros y degawd diwethaf, ni fu gwerth gofal di-dâl erioed yn amlycach yn ein cymdeithas. Mae gwaith ymchwil diweddar gan Carers UK a Phrifysgol Sheffield yn dangos bod gofalwyr di-dâl yng Nghymru a Lloegr yn cyfrannu £445 miliwn at yr economi bob dydd. Mae hyn gyfystyr â swm anhygoel o £162 biliwn y flwyddyn. Mae hyn yn gynnydd o 29 y cant yng ngwerth gofal di-dâl o'i gymharu â 2011. Dylid rhoi hyn yng nghyd-destun y gostyngiad yng nghyfanswm y gofalwyr yn y sector yn ystod yr un cyfnod, sy'n golygu bod gofalwyr di-dâl yn gorfod gweithio oriau hirach nag erioed o'r blaen. Nid gor-ddweud, felly, yw dweud bod gofalwyr di-dâl yn un o golofnau hanfodol y sector iechyd a gofal cymdeithasol, ac nid yw dibyniaeth arnynt erioed wedi bod yn fwy.
Mae'n werth nodi hefyd bod gofalwyr di-dâl yng Nghymru yn fwy tebygol yn ystadegol o fod yn fenywod, yn byw mewn ardaloedd mwy difreintiedig ac mewn grwpiau oedran hŷn. Ar ben hynny, mae grwpiau oedran hŷn yn darparu'r oriau uchaf o ofal di-dâl yng Nghymru, gyda menywod rhwng 75 a 79 oed a dynion rhwng 85 ac 89 oed yn darparu'r ganran uchaf o 50 awr neu fwy o ofal di-dâl o'i gymharu â grwpiau oedran eraill. Er bod gan strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio uchelgais clodwiw o greu cymdeithas lle gall pawb edrych ymlaen at heneiddio o ran cysur a diogelwch, y gwir amdani yw, ar hyn o bryd, bod nifer uchel iawn o'n dinasyddion hŷn yn gorfod neilltuo oriau hir i ofalu am eu hanwyliaid. Mae hyn yn arbennig o bryderus o ystyried y niwed meddyliol a chorfforol sy'n dod gyda chyfrifoldebau gofalu.
Daeth astudiaeth ddiweddar gan Iechyd Cyhoeddus Cymru i'r casgliad fod gofalwyr yn profi cyfraddau sylweddol uwch o gyflyrau iechyd tymor hir o gymharu â phobl heb gyfrifoldebau gofalu. Mae hefyd yn nodi bod gofalwyr yn wynebu rhwystrau anghymesur rhag ymgymryd â gweithgarwch corfforol yn rheolaidd. Yn hynny o beth, hoffwn i grybwyll rhai o nodau allweddol cynllun cyflawni 2021 Llywodraeth Cymru ar gyfer gofalwyr di-dâl. Sut mae'r cynllun yn cyfrif am y ffaith bod y baich mwyaf wrth ddarparu gofal di-dâl yn anochel yn syrthio ar ysgwyddau grwpiau oedran sy'n debygol iawn o fod angen gofal eu hunain? Allech chi hefyd egluro pa fesurau sy'n cael eu cynnal gan Lywodraeth Cymru i hyrwyddo llesiant meddyliol a chorfforol gofalwyr di-dâl? Yn benodol, byddai gennyf ddiddordeb cael gwybod a allech chi ddiweddaru'r Senedd ynghylch y nifer sy'n manteisio ar y cynllun seibiant byr cenedlaethol i ofalwyr. Ac yn olaf, a yw Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu ag awdurdodau lleol i ddarparu cymhellion pellach i ofalwyr di-dâl i helpu i wella eu llesiant meddyliol a chorfforol? Diolch yn fawr.
Diolch very much for that contribution and for your general support for the strategy. I'm very pleased that you have highlighted the role of unpaid carers and the fact that many unpaid carers are older themselves and are greatly in need of support. Of course, during the pandemic, we were so aware of this. And he's absolutely right in the points that he makes about the huge contribution to the economy and how they're the glue that's holding everything together. And there are so many of them, as he said. And, of course, the important thing to say is that, of course, they are doing this because they love the people they're caring for. All the unpaid carers I've met—and I meet them very frequently—are never complaining about what they're doing; they want to do it and it's up to us to give them as much support as we can to do it. As you said, they are of vital pillar of society and there are certainly more women than men, so it is an issue that is very important for women, and they also spend long hours caring.
We have had a series of initiatives to try to tackle the issues that unpaid carers face. We've tried to help financially, as I think you know. Last year, we gave £500 to all those in receipt of carers allowance in order to try to help them with the pandemic and the cost-of-living crisis. And we've also got a fund of £4.5 million, which is there, available for anybody who cares to apply, and we've had thousands of people apply to that fund. But the £9 million that you refer to in terms of the short breaks scheme, which is being run by the voluntary sector, we want that scheme to answer directly to the needs of those people who are caring, so there’s no fixed model—it’s what they want. I think you talked about people’s mental and physical needs, and those are the sort of things that we can actually fulfil through the short break scheme, because we can arrange for support for unpaid carers to be able to take part in physical activities, which are always a big boost, I think, to your mental health, and we have worked closely with the local authorities in order for the recognition to be there for the work that unpaid carers are doing.
And of course, we have the regional integration fund, which is made up of the local authorities and the health bodies and other important organisations, where there is a particular emphasis on carers and a certain percentage of that money has to be spent on unpaid carers. There is every year £1 million going to the health boards to help when unpaid carers are receiving the person they care for home from the hospital, because I’ve had a lot of people saying that they felt that the communication with that was not always as good as it could be. So, this £1 million per year is specifically for the health boards to do that.
Thank you very much for highlighting the role of unpaid carers; they’re absolutely crucial in what they do.
Diolch yn fawr am y cyfraniad yna ac am eich cefnogaeth gyffredinol i'r strategaeth. Rwy'n falch iawn eich bod wedi tynnu sylw at swyddogaeth gofalwyr di-dâl a'r ffaith bod nifer o ofalwyr di-dâl yn hŷn eu hunain ac angen cefnogaeth yn fawr iawn. Wrth gwrs, yn ystod y pandemig, roedden ni mor ymwybodol o hyn. Ac mae'n hollol gywir yn y pwyntiau mae'n eu gwneud am y cyfraniad enfawr i'r economi a sut y maen nhw fel glud yn dal popeth at ei gilydd. Ac mae cymaint ohonyn nhw, fel y dywedodd. Ac, wrth gwrs, y peth pwysig i'w ddweud yw eu bod nhw, wrth gwrs, yn gwneud hyn oherwydd eu bod nhw'n caru'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Ac nid yw'r holl ofalwyr di-dâl yr ydw i wedi'u cyfarfod—ac rwy'n eu cyfarfod yn aml iawn—yn cwyno am yr hyn maen nhw'n ei wneud; maen nhw eisiau ei wneud ac mae fyny i ni roi cymaint o gefnogaeth iddyn nhw ag y gallwn ni. Fel y dywedoch chi, nhw yn bileri hanfodol cymdeithas ac yn sicr mae mwy o fenywod na dynion, felly mae'n fater sy'n bwysig iawn i fenywod, ac maen nhw hefyd yn treulio oriau hir yn gofalu.
Rydyn ni wedi cael cyfres o fentrau i geisio mynd i'r afael â'r problemau sy'n wynebu gofalwyr di-dâl. Rydyn ni wedi ceisio helpu'n ariannol, fel rwy'n credu eich bod chi'n gwybod. Y llynedd, fe wnaethom roi £500 i bawb oedd yn derbyn y Lwfans Gofalwyr er mwyn ceisio eu helpu gyda'r pandemig a'r argyfwng costau byw. Ac mae gennym ni gronfa hefyd o £4.5 miliwn, sydd yno, ar gael i unrhyw un sy'n gofalu i ymgeisio amdani, ac rydyn ni wedi gweld miloedd o bobl yn ymgeisio ar gyfer y gronfa honno. Ond y £9 miliwn rydych chi'n cyfeirio ato o ran y cynllun seibiant byr, sy'n cael ei redeg gan y sector gwirfoddol, rydyn ni eisiau i'r cynllun hwnnw ddiwallu anghenion y bobl hynny sy'n gofalu yn uniongyrchol, felly does dim model sefydlog—dyma'r hyn y maen nhw ei eisiau. Rwy'n credu eich bod wedi siarad am anghenion meddyliol a chorfforol pobl, a dyna'r math o bethau y gallwn ni eu cyflawni mewn gwirionedd trwy'r cynllun seibiant byr, oherwydd gallwn drefnu i gefnogi gofalwyr di-dâl i gymryd rhan mewn gweithgareddau corfforol, sydd bob amser yn hwb mawr, rwy'n credu, i'ch iechyd meddwl, Ac rydym wedi cydweithio'n agos gyda'r awdurdodau lleol er mwyn i'r gydnabyddiaeth fod yno ar gyfer y gwaith mae gofalwyr di-dâl yn ei wneud.
Ac wrth gwrs, mae gennym y gronfa integreiddio rhanbarthol, sy'n cynnwys yr awdurdodau lleol a'r cyrff iechyd a sefydliadau pwysig eraill, lle mae pwyslais arbennig ar ofalwyr ac mae'n rhaid gwario canran benodol o'r arian hwnnw ar ofalwyr di-dâl. Bob blwyddyn mae £1 miliwn yn mynd i'r byrddau iechyd i helpu pan fo gofalwyr di-dâl yn derbyn y person y maen nhw'n gofalu amdano adref o'r ysbyty, oherwydd mae llawer o bobl yn dweud eu bod nhw'n teimlo nad oedd y cyfathrebu adeg hynny wastad cystal ag y gallai fod. Felly, mae'r £1 miliwn y flwyddyn yma yn benodol ar gyfer y byrddau iechyd i wneud hynny.
Diolch yn fawr iawn i chi am dynnu sylw at swyddogaeth gofalwyr di-dâl; maen nhw'n gwbl hanfodol yn yr hyn y maen nhw'n ei wneud.
I very much welcome the statement by the Deputy Minister for Social Services. We have a world that is ageing—but not everywhere. In the industrial countries of Europe, North America and Asia we have a rapidly expanding population of over 80 and 90-year-olds. In Niger, the median age is 15. In another 11 African countries it’s under 18.
I agree with the Minister that much has been achieved since the strategy for an ageing society was published in October 2021. Creating an age-friendly Wales is also a strategic priority for the Older People’s Commissioner for Wales, and I welcome the Minister working with the commissioner to achieve this ambition. Through the work, older people’s communities and service providers are collectively shaping how the place they live can become more age friendly. I welcome the support of local authorities and the appointment of older people champions.
Can I just raise loneliness? It’s a big problem for very many older people, and this was made worse by COVID. What is the Welsh Government doing to increase the opportunities for older people to overcome their loneliness? For some people, their only contact is television, radio or a pet—that’s the only thing they have contact with. I have been told about people not speaking face to face with somebody for days. This is a serious problem. It affects mental health, but it also affects physical health.
Rwy'n croesawu'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Gwasanaethau Cymdeithasol yn fawr iawn. Mae gennym ni fyd sy'n heneiddio—ond nid ym mhob man. Yng ngwledydd diwydiannol Ewrop, Gogledd America ac Asia mae gennym boblogaeth o bobl dros 80 a 90 oed sy'n ehangu'n gyflym. Yn Niger, yr oedran canolrif yw 15. Mewn 11 gwlad arall yn Affrica mae o dan 18 oed.
Rwy'n cytuno â'r Gweinidog fod llawer wedi'i gyflawni ers cyhoeddi'r strategaeth ar gyfer cymdeithas sy'n heneiddio ym mis Hydref 2021. Mae creu Cymru sy'n oed-gyfeillgar hefyd yn flaenoriaeth strategol i Gomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog yn gweithio gyda'r comisiynydd i gyflawni'r uchelgais hwn. Trwy'r gwaith, mae cymunedau pobl hŷn a darparwyr gwasanaethau ar y cyd yn llunio sut y gall y lle y maen nhw'n byw ynddo ddod yn fwy oed-gyfeillgar. Rwy'n croesawu cefnogaeth awdurdodau lleol a phenodiad hyrwyddwyr pobl hŷn.
A gaf i grybwyll unigrwydd? Mae'n broblem fawr i lawer iawn o bobl hŷn, ac fe wnaed hyn yn waeth gan COVID. Beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud er mwyn cynyddu'r cyfleoedd i bobl hŷn oresgyn eu hunigrwydd? I rai pobl, eu hunig gyswllt yw teledu, radio neu anifail anwes—dyna'r unig beth y maen nhw'n cael cyswllt ag ef. Clywais am bobl nad ydyn nhw'n siarad wyneb yn wyneb â rhywun am ddyddiau. Mae hyn yn broblem ddifrifol. Mae'n effeithio ar iechyd meddwl, ond mae hefyd yn effeithio ar iechyd corfforol.
I thank Mike Hedges for those very important points. I think it’s very interesting what he said at the beginning of his contribution about the huge difference in countries in terms of the ages—that there are some African countries in particular that are so young, and yet the European countries and our country have so many people now in their eighties and nineties. What we want to do, I think, is to absolutely ensure that—. Although people are living so much longer, their healthy lifespan is much shorter, and many people have years of living with less good health. That’s what we really want to tackle, I think, to make sure that people’s healthy lifespan, which is where their well-being is paramount—. We want to make that period as long as we possibly can.
He did raise the issue about loneliness, and I think loneliness, as he said, has a direct contribution to mental health and physical problems. And it’s interesting—if you do look throughout the map of Wales, you see that there is quite a big variation in life expectancy, which is, I think, really linked to that point that he’s making, because I think Gwynedd has got the highest life expectancy and Torfaen the lowest. I think there’s about a 13 per cent gap. That, I think, is to do with the mental and physical problems that are being endured.
In terms of trying to encourage people to come out, people who are lonely, there has been a significant drop in the number of people who go out for activities, and we have got those statistics in the analysis that we’ve made. This is a great matter of concern and we are working particularly with the voluntary sector to try to encourage people to come out. I think what's also very interesting is the fact that the bus pass was a boon to older people, but now they are not fully taking up the bus pass. So, again, that is a great deal of concern. But we do see the role of the lead officers in the local authorities and the champions in the local authorities to make sure that all of the facilities that they have in the local authorities are being used to try to encourage people to get out and about again. And, of course, the older people's commissioner—we are working hand in glove with her.
Diolch i Mike Hedges am y pwyntiau hynod bwysig hynny. Rwy'n credu bod yr hyn a ddywedodd ar ddechrau ei gyfraniad yn ddiddorol iawn sef y gwahaniaeth enfawr mewn gwledydd o ran yr oedrannau—bod rhai gwledydd Affricanaidd yn arbennig mor ifanc, ac eto mae gan wledydd Ewrop a'n gwlad ni gymaint o bobl erbyn hyn yn eu hwythdegau a'u nawdegau. Yr hyn rydym ni eisiau ei wneud, rwy'n credu, yw sicrhau'n llwyr fod—. Er bod pobl yn byw'n hirach, mae eu bywyd iach yn llawer byrrach, ac mae gan lawer o bobl flynyddoedd o fywyd â llai o iechyd da. Dyna rydym ni wir eisiau ymdrin ag ef, rwy'n credu, sef sicrhau bod bywyd iach pobl, sef pryd mae eu llesiant yn hollbwysig—. Rydym eisiau gwneud y cyfnod hwnnw mor hir ag y gallwn.
Fe gododd y broblem o unigrwydd, ac rwy'n credu bod unigrwydd, fel y dywedodd, yn cyfrannu'n uniongyrchol at iechyd meddwl a phroblemau corfforol. Ac mae'n ddiddorol—os edrychwch chi ar fap o Gymru gyfan, rydych chi'n gweld bod amrywiaeth eithaf mawr mewn disgwyliad oes, sydd, rwy'n credu, yn gysylltiedig â'r pwynt hwnnw y mae'n ei wneud heb os, oherwydd rwy'n credu mai Gwynedd sydd â'r disgwyliad oes uchaf a Thorfaen yr isaf. Rwy'n credu bod bwlch o tua 13 y cant. Mae hynny, rwy'n credu, yn ymwneud â'r problemau meddyliol a chorfforol y mae pobl yn eu dioddef.
O ran ceisio annog pobl i fynd allan, pobl sy'n unig, mae cwymp sylweddol wedi bod yn nifer y bobl sy'n mynd allan i weithgareddau, ac mae gennym yr ystadegau hynny yn y dadansoddiad yr ydym wedi ei wneud. Mae hyn yn destun pryder mawr ac rydym yn gweithio, yn enwedig gyda'r sector gwirfoddol, i geisio annog pobl i fynd allan. Rwy'n credu yr hyn sy'n ddiddorol iawn hefyd yw'r ffaith bod y pàs bws yn hwb i bobl hŷn, ond nawr dydyn nhw ddim yn manteisio'n llawn ar y pàs bws. Felly, eto, mae hynny'n bryder mawr. Ond rydyn ni'n gweld bod swyddogaeth gan y prif swyddogion yn yr awdurdodau lleol a'r hyrwyddwyr yn yr awdurdodau lleol i wneud yn siŵr bod yr holl gyfleusterau sydd ganddyn nhw yn yr awdurdodau lleol yn cael eu defnyddio i geisio annog pobl i fynd allan eto. Ac, wrth gwrs, y comisiynydd pobl hŷn—rydyn ni'n gweithio law yn llaw â hi.
Ac yn olaf, James Evans.
And finally, James Evans.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, one thing that I think was missing from the statement was actually an update on the work that you are doing with the Deputy Minister for sport around keeping older people a lot more active. We are well aware that, if older people keep more active, it lets them live healthier lifestyles, keeps them out of hospital and actually helps recovery for those people as well, if they do have to go into hospital for any type of treatment. So, any update that you can give around any schemes or initiatives that the Welsh Government is doing to help older people keep active, I would be very grateful to know what they are doing. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, un peth yr ydw i'n credu oedd ar goll o'r datganiad mewn gwirionedd oedd diweddariad ar y gwaith rydych chi'n ei wneud gyda'r Dirprwy Weinidog chwaraeon ynghylch cadw pobl hŷn yn llawer mwy egnïol. Rydym yn ymwybodol iawn, os yw pobl hŷn yn cadw'n fwy egnïol, fod hynny'n fodd iddyn nhw fyw yn iachach, eu cadw allan o'r ysbyty ac mewn gwirionedd yn helpu i'r bobl hynny wella hefyd, os oes rhaid iddyn nhw fynd i'r ysbyty am unrhyw fath o driniaeth. Felly, os oes unrhyw ddiweddariad y gallwch chi ei roi ynghylch unrhyw gynlluniau neu fentrau sydd gan Lywodraeth Cymru i helpu pobl hŷn i gadw'n heini, byddwn yn ddiolchgar iawn o gael gwybod beth maen nhw'n ei wneud. Diolch.
Thank you very much, James Evans, for that important point. Yes, we are specifically thinking of the £9 million that we are putting in for the short breaks. We are talking about short breaks, but that can be to take part in a sport, or other people may want to go to art classes. I visited an art class where people were painting, and that was funded by one of our strategies. So, we do see short breaks as being something that can actually be used to get active. And you are absolutely right that the more active you can be, the less likely it is that you are going to go into hospital, and the less likely it is that you are going to have complications. So, on the health side of it, we are very keen to promote and use more reablement officers to keep older people active. Obviously, if they do have to go in for an operation, if they are as active and as strong as they possibly can be, that means that there is a much better chance for them to have successful outcomes. So, yes, I think that that's very important, and that is part of this short breaks issue.
Diolch yn fawr, James Evans, am y sylw pwysig yna. Ydym, rydyn ni'n meddwl yn benodol am y £9 miliwn yr ydym ni'n ei gyfrannu ar gyfer y seibiannau byr. Rydyn ni'n sôn am seibiannau byr, ond gall hynny fod er enghraifft, cymryd rhan mewn chwaraeon, neu efallai y bydd bobl eraill eisiau mynd i ddosbarthiadau celf. Fe wnes i ymweld â dosbarth celf lle yr oedd pobl yn paentio, ac roedd hynny wedi ei ariannu gan un o'n strategaethau. Felly, rydyn ni yn gweld seibiannau byr fel rhywbeth y gellir ei ddefnyddio mewn gwirionedd i fod yn egnïol. Ac rydych chi'n hollol iawn, y mwyaf egnïol ydych chi, y lleiaf tebygol ydych chi o fynd i'r ysbyty, a'r lleiaf tebygol ydych chi o gael cymhlethdodau. Felly, o ran iechyd, rydym yn awyddus iawn i hyrwyddo a defnyddio mwy o swyddogion ailalluogi i gadw pobl hŷn yn egnïol. Yn amlwg, os oes rhaid iddyn nhw gael llawdriniaeth, os ydyn nhw mor egnïol ac mor gryf ag y gallan nhw fod, mae hynny'n golygu bod siawns llawer gwell iddyn nhw gael canlyniadau llwyddiannus. Felly, ydw, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn, ac mae hynny'n rhan o'r mater seibiant byr yma.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
I thank the Deputy Minister.
Eitem 6 yw'r cynnig i amrywio'r drefn ystyried ar gyfer gwelliannau Cyfnod 3 y Bil Amaethyddiaeth (Cymru). Galwaf ar y Gweinidog Materion Gwledig a Gogledd Cymru, a'r Trefnydd i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.
Item 6 is the motion to vary the order of consideration of Stage 3 amendments to the Agriculture (Wales) Bill. I call on the Minister for Rural Affairs and North Wales, and Trefnydd to move the motion—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM8253 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.36:
Yn cytuno i waredu’r adrannau a’r atodlenni i’r Bil Amaethyddiaeth (Cymru) yng Nghyfnod 3 yn y drefn ganlynol:
a) Adrannau 1-32;
b) Atodlen 1;
c) Adran 33;
d) Adrannau 35-41;
e) Adran 34;
f) Adrannau 43-45;
g) Adran 42;
h) Adrannau 46-52;
i) Atodlen 2;
j) Atodlen 3;
k) Adrannau 53-54;
l) Teitl Hir.
Motion NDM8253 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 26.36:
Agrees to dispose of sections and schedules to the Agriculture (Wales) Bill at Stage 3 in the following order:
a) Sections 1-32;
b) Schedule 1;
c) Section 33;
d) Sections 35-41;
e) Section 34;
f) Sections 43-45;
g) Section 42;
h) Sections 46-52;
i) Schedule 2;
j) Schedule 3;
k) Sections 53-54;
l) Long Title.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I move the motion. As Members will be aware, the usual practice followed is to dispose of amendments to Bills in the order in which the sections and schedules to which they relate arise in the Bill. So, this could mean, in this case, that amendments debated as part of an earlier group might not be disposed of until later in proceedings.
At the Stage 2 proceedings for the Agriculture (Wales) Bill, the Economy, Trade and Rural Affairs Committee took the decision to vary the order of consideration, and the order proposed by this motion follows the approach taken at Stage 2. I ask Members to support the motion.
Diolch. Dirprwy Lywydd. Cynigiaf y cynnig. Fel y bydd Aelodau yn ymwybodol, yr arfer a ddilynir yw gwaredu gwelliannau i Filiau yn y drefn y mae'r adrannau a'r amserlenni y maen nhw'n ymwneud â nhw yn codi yn y Bil. Felly, gallai hyn olygu, yn yr achos hwn, na ellid gwaredu gwelliannau a drafodwyd yn rhan o grŵp cynharach tan yn ddiweddarach yn y trafodion.
Yn nhrafodion Cam 2 Bil Amaethyddiaeth (Cymru), penderfynodd y Pwyllgor Economi, Masnach a Materion Gwledig amrywio'r drefn ystyriaeth, ac mae'r drefn a gynigiwyd gan y cynnig hwn yn dilyn y ffordd yr aed ati yng Ngham 2. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r cynnig.
Nid oes unrhyw siaradwyr, Weinidog. A ydych yn dymuno ychwanegu unrhyw beth arall?
I have no other speakers, Minister. Do you wish to add any comments?
Do you want to say anything else, Minister? We have got no speakers. Okay.
Hoffech chi ddweud unrhyw beth arall, Gweinidog? Does gennym ni ddim siaradwyr. Iawn.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Symudwn ymlaen. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, caiff y ddau gynnig o dan eitemau 7 ac 8—egwyddorion cyffredinol a phenderfyniad ariannol Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru)—eu grwpio i'w trafod, ond gyda phleidleisiau ar wahân. Gwelaf nad oes unrhyw wrthwynebiad.
We will move on. In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the two motions under 7 and 8—namely the general principles and financial resolution of the Health Service Procurement (Wales) Bill—will be grouped for debate but with separate votes. I see that there are no objections.
Felly, galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol—Eluned Morgan.
Therefore, I call on the Minister for Health and Social Services—Eluned Morgan.
Cynnig NDM8255 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.11:
Yn cytuno i egwyddorion cyffredinol Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru).
Motion NDM8255 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.11:
Agrees to the general principles of the Health Service Procurement (Wales) Bill.
Cynnig NDM8254 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM8254 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, for the purposes of any provisions resulting from the Health Service Procurement (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Diolch, Lywydd. Dwi'n falch i agor y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol Bil Caffael y Gwasanaeth Iechyd (Cymru), ac i gyflwyno’r cynnig ar y penderfyniad ariannol. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i bwyllgorau’r Senedd, yr Aelodau a’u staff am eu gwaith gofalus yn craffu ar y Bil hyd yma. Cyn imi ymateb i argymhellion y pwyllgorau, hoffwn i grynhoi’r rhesymau dros gyflwyno’r Bil hwn i’r Senedd.
Thank you, Llywydd. I'm pleased to open this debate on the general principles of the Health Service Procurement (Wales) Bill, and to move the motion on the financial determination. I would like to start by thanking the Senedd committees, the Members and their staff for their careful work in scrutinising the Bill to date. Before I respond to the committee recommendations, I would like to summarise the reasons for introducing this Bill to the Senedd.
This Bill is partly in response to proposed changes to public procurement in the United Kingdom being brought about by the UK Government. On leaving the EU, the UK Government decided that it wanted to use the presumed new freedoms relating to procurement to bring forward a UK procurement Bill for the procurement of goods and services. In a separate move, the UK Government introduced plans to take forward a new approach for the procurement of health services in England, known as the provider selection regime. I want to underline here that the Bill relates almost entirely to health services and not to health goods.
We obviously live shoulder to shoulder with the English NHS, so to have procurement platforms that are different between England and Wales creates potential implications for health service procurement for us. So, the aim of this Bill is to ensure that health service procurement in Wales is not disadvantaged as a result of introducing a provider selection regime in England, enabling the Welsh Ministers to create a new regime for NHS health service procurement and allowing us the opportunity—should we wish—to align ourselves to the provider selection regime in England, or to go our own way if we're uncomfortable with the direction of travel in England. The procurement Bill has not yet finished its passage through the Commons, and the regulations relating to the provider selection regime have not yet been issued. So, our working assumption is that we would like to align our health procurement regime with that of England, unless and until we find that we are uncomfortable with what they've set out in their regulations. What we're keen to do, however, is to ensure that the minimum possible time gap exists between the introduction of the English regulations and ours, so as to provide some assurance to those organisations procuring and providing services.
Mae'r Bil hwn yn rhannol mewn ymateb i newidiadau arfaethedig i gaffael cyhoeddus yn y Deyrnas Unedig a gyflwynir gan Lywodraeth y DU. Wrth adael yr UE, penderfynodd Llywodraeth y DU yr hoffai ddefnyddio'r rhyddid newydd tybiedig sy'n ymwneud â chaffael i gyflwyno Bil caffael y DU ar gyfer caffael nwyddau a gwasanaethau. Mewn cam ar wahân, cyflwynodd Llywodraeth y DU gynlluniau i fwrw ymlaen â dull newydd o gaffael gwasanaethau iechyd yn Lloegr, a elwir yn drefn dethol darparwyr. Hoffwn bwysleisio yma fod y Bil yn ymwneud bron yn llwyr â gwasanaethau iechyd ac nid â nwyddau iechyd.
Yn amlwg, rydyn ni'n byw am y pared â GIG Lloegr, felly mae cael llwyfannau caffael sy'n wahanol rhwng Cymru a Lloegr yn creu goblygiadau posib i ni o ran caffael gwasanaethau iechyd. Felly, nod y Bil hwn yw sicrhau nad yw caffael gwasanaethau iechyd yng Nghymru dan anfantais o ganlyniad i gyflwyno trefn dethol darparwyr yn Lloegr, gan alluogi Gweinidogion Cymru i greu cyfundrefn newydd i'r GIG gaffael gwasanaethau iechyd a chaniatáu cyfle i ni—pe bai arnom ni eisiau—adlewyrchu'r drefn dethol darparwyr yn Lloegr, neu i fynd ein ffordd ein hunain os ydym ni'n anghyfforddus â'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Nid yw'r Bil caffael wedi gorffen ei daith drwy Dŷ'r Cyffredin eto, ac nid yw'r rheoliadau sy'n ymwneud â'r drefn dethol darparwyr wedi'u cyhoeddi eto. Felly, ein rhagdybiaeth ar hyn o bryd yw yr hoffem ni gysoni ein trefn caffael iechyd ag un Lloegr, oni bai a hyd nes y gwelwn ni ein bod yn anghyfforddus gyda'r hyn y maen nhw wedi'i nodi yn eu rheoliadau. Yr hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud, fodd bynnag, yw sicrhau bod y bwlch amser lleiaf posibl yn bodoli rhwng cyflwyno rheoliadau Lloegr a'n rhai ni, er mwyn rhoi rhywfaint o sicrwydd i'r sefydliadau hynny sy'n caffael a darparu gwasanaethau.
Turning now to the recommendations made by the Health and Social Care Committee, I'm pleased that, in their first recommendation, the committee has recognised the need for this Bill and has recommended that the Senedd agrees the general principles of the Bill here today.
The first part of recommendation 2 asks for assurance relating to transparency in the new procurement regime. I want to ensure Members that the new regime will operate in line with the core principles of transparency, as well as fairness, compliance and managing conflicts of interest. These principles are set out on the face of the Bill and the regulations that will be developed after this Bill is approved will provide the detail of those provisions. This will detail how relevant authorities are to act according to these important principles, including transparency, and this will be supported by guidance that the Welsh Ministers will be obliged to make about compliance with the regulations.
Recommendation 3 deals with the scope of what may be included within the regulations, under what would be the new paragraph 10A(1)(b) of the National Health Service (Wales) Act 2006, and therefore, what may be covered by the procurement regime, in particular, where goods or other services may be procured alongside a clinical healthcare service. There will be some examples where it's almost impossible to provide a service without also providing a good. The provision of a blood transfusion service might be an example of that, where an organisation could be contracted to offer a service, but they would need vials and test tubes to transport and hold the blood. This is called mixed procurement. I understand the committee's concerns that mixed procurement under the proposed regime will need to be clearly defined, and having considered the options, we feel the best place is within the regulations, rather than on the face of the Bill. This is the same approach being taken by the Department of Health and Social Care for their provider selection regime. I'm aware that DHSC's regime will only allow in-scope healthcare services to be mixed with goods or other services that would normally be procured outside of the provider selection regime, when these cannot reasonably be supplied under a separate contract, and where the healthcare service element is the higher value within the contract. Now, because of our desire to maintain the option to align our regime with England, we do not accept this recommendation.
Recommendation 4 relates to considering similar reforms for the procurement of social care services. I mentioned during committee sessions that the position in terms of procurement for social care is complex, and DHSC have not included social care in their provider selection regime for several reasons. Therefore, we're not considering widening the scope to include social care right now, but it is something we're happy to keep open for a future review as requested, and therefore we accept this recommendation.
Recommendations 5 and 9 from the Health and Social Care Committee, together with recommendation 4 from the Legislation, Justice and Constitution Committee, all deal with consultation in respect of the regulations to be made under the new section 10A of the NHS Wales Act 2006, as it is to be inserted by section 3 of the Bill. There is also a consultation element to recommendation 2 from the HSC committee, which relates specifically to consultation with service users by the relevant authorities.
Gan droi nawr at yr argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, rwy'n falch bod y pwyllgor, yn eu hargymhelliad cyntaf, wedi cydnabod yr angen am y Bil hwn ac wedi argymell bod y Senedd yn cytuno ar egwyddorion cyffredinol y Bil yma heddiw.
Mae rhan gyntaf argymhelliad 2 yn gofyn am sicrwydd sy'n ymwneud â thryloywder yn y drefn gaffael newydd. Hoffwn sicrhau Aelodau y bydd y drefn newydd yn gweithredu'n unol ag egwyddorion craidd tryloywder, yn ogystal â thegwch, cydymffurfiaeth a rheoli gwrthdaro buddiannau. Mae'r egwyddorion hyn wedi'u nodi ar wyneb y Bil a bydd y rheoliadau a gaiff eu datblygu ar ôl cymeradwyo'r Bil hwn yn rhoi manylion y darpariaethau hynny. Bydd hyn yn manylu ar sut mae awdurdodau perthnasol i weithredu yn ôl yr egwyddorion pwysig hyn, gan gynnwys tryloywder, a chefnogir hyn gan ganllawiau y bydd yn rhaid i Weinidogion Cymru eu llunio ynghylch cydymffurfio â'r rheoliadau.
Mae argymhelliad 3 yn ymdrin â chwmpas yr hyn y gellir ei gynnwys yn y rheoliadau, o dan beth fyddai paragraff newydd 10A(1)(b) Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006, ac felly, beth ellid ei gynnwys yn y drefn gaffael, yn benodol, lle gellir caffael nwyddau neu wasanaethau eraill ochr yn ochr â gwasanaeth gofal iechyd clinigol. Bydd rhai enghreifftiau lle mae hi bron yn amhosib darparu gwasanaeth heb ddarparu nwydd hefyd. Gallai darparu gwasanaeth trallwyso gwaed fod yn enghraifft o hynny, lle byddai modd comisiynu sefydliad i gynnig gwasanaeth, ond byddai angen ffiolau a thiwbiau profi i gludo a dal y gwaed. Gelwir hyn yn gaffael cymysg. Rwy'n deall pryderon y pwyllgor y bydd angen diffinio caffael cymysg o dan y drefn arfaethedig yn glir, ac ar ôl ystyried y dewisiadau, rydym ni'n teimlo mai'r lle gorau yw yn y rheoliadau, yn hytrach nag ar wyneb y Bil. Dyma'r un dull ag y mae'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ei ddefnyddio ar gyfer eu trefn dethol darparwyr. Rwy'n ymwybodol y bydd trefn yr adran honno dim ond yn caniatáu cyfuno gwasanaethau gofal iechyd perthnasol gyda nwyddau neu wasanaethau eraill a gânt eu caffael fel arfer y tu allan i'r drefn dethol darparwyr, pan na ellir cyflenwi'r rhain yn rhesymol o dan gontract ar wahân, a lle mai'r elfen gwasanaeth gofal iechyd yw'r gwerth uwch o fewn y contract. Nawr, oherwydd ein hawydd i gadw'r dewis i gysoni ein cyfundrefn â Lloegr, nid ydym yn derbyn yr argymhelliad hwn.
Mae argymhelliad 4 yn ymwneud ag ystyried diwygiadau tebyg ar gyfer caffael gwasanaethau gofal cymdeithasol. Soniais yn ystod sesiynau pwyllgor bod y sefyllfa o ran caffael ar gyfer gofal cymdeithasol yn gymhleth, ac nid yw'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cynnwys gofal cymdeithasol yn eu trefn dethol darparwyr am sawl rheswm. Felly, nid ydym yn ystyried ehangu'r cwmpas i gynnwys gofal cymdeithasol ar hyn o bryd, ond mae'n rhywbeth rydym yn hapus ystyried ei adolygu yn y dyfodol fel y gofynnwyd, ac felly rydym yn derbyn yr argymhelliad hwn.
Mae argymhellion 5 a 9 gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ynghyd ag argymhelliad 4 gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, i gyd yn ymdrin ag ymgynghori o ran y rheoliadau sydd i'w gwneud o dan adran newydd 10A Deddf GIG Cymru 2006, gan ei fod i'w fewnosod gan adran 3 o'r Bil. Mae elfen ymgynghori hefyd i argymhelliad 2 gan y pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, sy'n ymwneud yn benodol ag ymgynghori â defnyddwyr gwasanaeth gan yr awdurdodau perthnasol.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Recommendation 9 deals with ensuring that people with protected characteristics are engaged and consulted during the development of the regulations. My officials are going to explore this further; they're going to consider the role of Llais and engage with groups and representative organisations as part of the consultation on the operational principles for the new regime. So, we're happy to accept recommendation 9 from the HSC committee.
Recommendation 5 from the HSC committee and recommendation 4 from the LJC committee recommend slightly different things on the same matter: consultation in respect of the regulations. Now, it's good practice to consult, and this is something I've already committed to, but I do understand the points made by Members. So, whilst I can't fully accept the suggested wording in both recommendations, I am happy to accept in principle to bring forward an amendment at stage 2 that places consultation on the face of the Bill in respect of the regulations. So, I can confirm that we accept in principle recommendation 5 from the Health and Social Care Committee and recommendation 4 from the Legislation, Justice and Constitution Committee.
I'll now respond to the consultation element of the Health and Social Care Committee's recommendation 2. As I mentioned a bit earlier, this differs from the other recommendations about consultation, in that it's about relevant authorities consulting with patients and service users when making procurement decisions. Considering patients and service users is really important, but we also need to consider how we balance this with the practicalities of delivering contracts, particularly when one of the aims of these changes is to streamline the procurement system for certain types of contracts. As a whole, therefore, we accept in principle recommendation 2 from the Health and Social Care Committee.
Keeping with the theme of consultation, recommendation 5 of the Legislation, Justice and Constitution Committee relates to consultation, but in respect of the statutory guidance that will underpin the regulations. Now, I've already committed to undertaking consultation on the operational principles that will inform the development of the regulations and guidance to be made under the Bill, and I've also just committed to bringing forward an amendment relating to consultation in respect of the regulations. Guidance will be developed with relevant authorities, and this, together with the need to remain agile and responsive and the need to allow the guidance to be updated to reflect best practice and user feedback at the most appropriate time, I'm afraid means that we don't feel that placing a consultation requirement in respect of the guidance on the face of the Bill is necessary, so we can't accept this recommendation.
The Health and Social Care Committee's recommendation 6 relates to ensuring that the requirements of the new regime will be communicated effectively to all relevant parties. I note the committee's comments on this, and I'm happy to accept this recommendation. I'll write to the committee to set out the detail as to how we'll achieve this aim as part of the development and implementation of the regulations and guidance.
The Health and Social Care Committee's recommendation 7, together with recommendation 4 from the Finance Committee, both relate to monitoring and reviewing the implementation of the Bill and the new procurement regime. Ensuring the efficacy of any new procurement regime is paramount to its success. I note the committee's comments and I'll seek to ensure that parameters are built into statutory guidance for the new regime that will monitor its use and effectiveness.
As part of the development of the regulations and statutory guidance, we'll also consider the most appropriate route for engagement to determine how the regime is working and any improvements that may be required. I am, however, cognisant that any review period needs to provide flexibility to adapt and respond to future changes instigated by ourselves or DHSC under their proposed provider selection regime. We are, however, happy to accept these recommendations and I'll write to both committees to set out our proposed approach.
The Health and Social Care Committee's recommendations 8 and 10 request changes to the explanatory memorandum following Stage 2 to clarify that local authorities are subject to the public sector equality duty and how the Bill and subordinate legislation needs to be consistent with or contribute to a number of matters, including other pieces of legislation, NHS waiting lists, and biodiversity targets, amongst others. So, we're happy to accept these recommendations, and will amend the explanatory memorandum accordingly.
Recommendation 11 relates to including within the explanatory memorandum for the regulations an assessment of whether the regulations made under the Bill engage the United Kingdom Internal Market Act 2020, and we're happy to accept this recommendation.
Mae argymhelliad 9 yn ymdrin â sicrhau bod pobl â nodweddion gwarchodedig yn cael eu cynnwys yn natblygiad y rheoliadau ac yr ymgynghorir â nhw. Bydd fy swyddogion yn archwilio hyn ymhellach; byddant yn ystyried swyddogaeth Llais ac ymgysylltu â grwpiau a sefydliadau cynrychioliadol fel rhan o'r ymgynghoriad ar egwyddorion gweithredol y drefn newydd. Felly, rydym yn hapus i dderbyn argymhelliad 9 gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Mae argymhelliad 5 gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac argymhelliad 4 gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yn argymell pethau ychydig yn wahanol ar yr un mater: ymgynghori mewn perthynas â'r rheoliadau. Nawr, mae'n arfer da ymgynghori, ac mae hyn yn rhywbeth rwyf eisoes wedi ymrwymo iddo, ond rwy'n deall y pwyntiau a wnaed gan Aelodau. Felly, er na allaf dderbyn y geiriad awgrymedig yn llawn yn y ddau argymhelliad, rwy'n hapus i dderbyn mewn egwyddor cyflwyno gwelliant yng ngham 2 sy'n gosod ymgynghori ar wyneb y Bil mewn perthynas â'r rheoliadau. Felly, gallaf gadarnhau ein bod yn derbyn mewn egwyddor argymhelliad 5 gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol ac argymhelliad 4 gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Byddaf nawr yn ymateb i'r elfen ymgynghori o argymhelliad 2 Y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Fel y soniais ychydig yn gynharach, mae hyn yn wahanol i'r argymhellion eraill am ymgynghori, gan ei fod yn ymwneud ag awdurdodau perthnasol yn ymgynghori â chleifion a defnyddwyr gwasanaethau wrth wneud penderfyniadau caffael. Mae ystyried cleifion a defnyddwyr gwasanaethau yn bwysig iawn, ond mae angen i ni hefyd ystyried sut rydym yn cydbwyso hyn â'r ymarferoldeb o ddarparu contractau, yn enwedig pan mai un o nodau'r newidiadau hyn yw symleiddio'r system gaffael ar gyfer rhai mathau o gontractau. Yn ei gyfanrwydd, felly, rydym yn derbyn mewn egwyddor argymhelliad 2 gan y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.
Gan gadw at y thema ymgynghori, mae argymhelliad 5 y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ymwneud ag ymgynghori, ond mewn perthynas â'r canllawiau statudol fydd yn sail i'r rheoliadau. Nawr, rwyf eisoes wedi ymrwymo i gynnal ymgynghoriad ar yr egwyddorion gweithredol a fydd yn llywio datblygiad y rheoliadau a'r canllawiau sydd i'w gwneud o dan y Bil, ac rwyf hefyd newydd ymrwymo i gyflwyno gwelliant yn ymwneud ag ymgynghori mewn perthynas â'r rheoliadau. Caiff canllawiau eu datblygu gydag awdurdodau perthnasol, ac mae hyn, ynghyd â'r angen i barhau'n ystwyth ac ymatebol ynghyd â'r angen i ganiatáu i'r canllawiau gael eu diweddaru i adlewyrchu arferion gorau ac adborth defnyddwyr ar yr adeg fwyaf priodol, yn golygu mae gen i ofn nad ydym yn teimlo bod angen gosod gofyniad ymgynghori mewn perthynas â'r canllawiau ar wyneb y Bil, felly allwn ni ddim derbyn yr argymhelliad yma.
Mae argymhelliad 6 y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ymwneud â sicrhau y caiff gofynion y drefn newydd eu cyfleu'n effeithiol i'r holl bleidiau perthnasol. Nodaf sylwadau'r pwyllgor ar hyn, ac rwy'n hapus i dderbyn yr argymhelliad hwn. Byddaf yn ysgrifennu at y pwyllgor i nodi'r manylion ynglŷn â sut y byddwn yn cyflawni'r nod hwn yn rhan o ddatblygu a gweithredu'r rheoliadau a'r canllawiau.
Mae argymhelliad 7 y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, ynghyd ag argymhelliad 4 gan y Pwyllgor Cyllid, yn ymwneud â monitro ac adolygu gweithredu'r Bil a'r drefn gaffael newydd. Mae sicrhau effeithiolrwydd unrhyw drefn gaffael newydd yn hollbwysig i'w llwyddiant. Nodaf sylwadau'r pwyllgor a byddaf yn ceisio sicrhau y cynhwysir ffiniau mewn canllawiau statudol ar gyfer y drefn newydd a fydd yn monitro ei defnydd a'i effeithiolrwydd.
Yn rhan o ddatblygu'r rheoliadau a'r canllawiau statudol, byddwn hefyd yn ystyried y ffordd fwyaf priodol o ymgysylltu er mwyn penderfynu sut mae'r drefn yn gweithio ac unrhyw welliannau y gallai fod eu hangen. Fodd bynnag, rwy'n ymwybodol fod angen i unrhyw gyfnod adolygu ddarparu hyblygrwydd i addasu ac i ymateb i newidiadau a gychwynnwyd gennym ni ein hunain neu'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn y dyfodol o dan eu cyfundrefn dethol darparwyr arfaethedig. Fodd bynnag, rydym yn hapus i dderbyn yr argymhellion hyn a byddaf yn ysgrifennu at y ddau bwyllgor i nodi sut y bwriadwn fynd ati.
Mae argymhellion 8 a 10 y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gofyn am newidiadau i'r memorandwm esboniadol yn dilyn Cam 2 i egluro bod awdurdodau lleol yn ddarostyngedig i ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus a sut mae angen i'r Bil ac is-ddeddfwriaeth fod yn gyson â nifer o faterion neu gyfrannu at nifer o faterion, gan gynnwys darnau eraill o ddeddfwriaeth, rhestrau aros y GIG, a thargedau bioamrywiaeth, ymhlith eraill. Felly, rydym yn hapus i dderbyn yr argymhellion hyn, a byddwn yn diwygio'r memorandwm esboniadol yn unol â hynny.
Mae argymhelliad 11 yn ymwneud â chynnwys asesiad ym memorandwm esboniadol y rheoliadau ynghylch a yw'r rheoliadau a wnaed o dan y Bil yn sbarduno Deddf Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig 2020, ac rydym yn hapus i dderbyn yr argymhelliad hwn.
Dwi eisiau symud nawr i argymhellion eraill y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad. Mae argymhelliad 1 yn awgrymu gwelliant i bennawd cymal newydd 116A o Fil Caffael Llywodraeth y Deyrnas Unedig, sy'n cael ei fewnosod o dan adran 2 o'r Bil hwn, i'w gwneud yn glir y byddai datgymhwyso yn gymwys hefyd i awdurdodau lleol. Nawr, dwi'n deall rhesymeg yr argymhelliad hwn, ond, wrth lunio’r geiriad, roeddem ni'n ofalus i wneud yn siŵr ein bod yn adlewyrchu dull gweithredu Llywodraeth y Deyrnas Unedig i'w gwneud yn glir bod y pŵer yr union yr un fath â'r pŵer ar gyfer Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn y cymal blaenorol. Gallai newid y geiriad achosi dryswch ac awgrymu bod y datgymhwyso yn gymwys i bob gwasanaeth sy'n cael ei gaffael gan awdurdodau lleol. Hefyd, mae'r Bil yn ei gwneud hi’n glir bod awdurdodau lleol wedi'u cynnwys, gan eu bod wedi eu henwi yn y diffiniad o awdurdodau perthnasol o dan adran 10A, fel y nodir o dan adran 3 o'r Bil. Am y rhesymau hyn, allwn ni ddim derbyn yr argymhelliad hwn.
Mae argymhelliad 2 a 3 yn ymwneud â'r weithdrefn ar gyfer gwneud rheoliadau o dan adran newydd 10A. Dwi eisoes wedi gwneud sawl ymrwymiad yma heddiw o ran ymgynghori ac ymgysylltu. Bydd rheoliadau a chanllawiau'n cael eu datblygu gyda'r gwasanaeth iechyd ac awdurdodau perthnasol ac yn cael eu llywio gan yr ymgynghoriad ar yr egwyddorion gweithredol, felly dwi ddim yn teimlo bod angen prosesau ychwanegol ar ben yr ymrwymiadau hynny a'r weithdrefn gadarnhaol arferol.
Yn yr un modd, y rheswm dros gyflymder y Bil hwn yw i gyd-fynd cymaint â phosibl â'r amserlen ar gyfer cyflwyno'r gyfundrefn dethol darparwyr, y provider selection regime, yn Lloegr. Bydd hyn yn lleihau'r risg o fod â gweithdrefnau caffael gwahanol yng Nghymru a Lloegr o ran iechyd. Byddai'r gweithdrefnau ychwanegol hyn yn cynyddu'r risg honno heb lawer o fantais. Dŷn ni ddim felly yn derbyn yr argymhellion hyn.
I now want to move on to the other recommendations made by the Legislation, Justice and Constitution Committee. Recommendation 1 suggests an amendment to the heading of the new clause 116A of the UK Procurement Bill, which is inserted under section 2 of this Bill, to make it clear that disapplying would also be applicable to local authorities. Now, I understand the rationale behind this recommendation, but, in drawing up the wording, we were careful to ensure that we reflected the approach of the UK Government, making it clear that the power was exactly the same as the power for the UK Government in the previous clause. Changing the wording could cause confusion and suggest that the disapplication would apply to all services procured by local authorities. The Bill also makes it clear that local authorities are included, as they are named in the definition of a relevant authority under section 10A, as is noted under section 3 of the Bill. For these reasons, we cannot accept this recommendation.
Recommendations 2 and 3 relate to procedure for making regulations under the new section 10A. I've already made a number of commitments here today in terms of consultation and engagement. Regulations and guidance will be developed with the health service and relevant authorities and will be steered by the consultation on the operational principles, so I don't feel that we need additional processes on top of those commitments and the usual affirmative procedure.
Likewise, the reason for the pace of this Bill is to comply as much as possible with the timetable for introducing the provider selection regime, the PSR, in England. This will reduce the risk of having different procurement regimes in England and in Wales in terms of health. The new procedures would increase that risk without much benefit. We therefore do not accept these recommendations.
Finally, in relation to the recommendations made by the Finance Committee, I'm pleased to inform Members that I've written to the Chair of the Finance Committee with a response to the recommendations. I can confirm that I've accepted recommendations 2 and 4, and accepted recommendations 1 and 3 in principle.
Yn olaf, mewn perthynas â'r argymhellion a wnaed gan y Pwyllgor Cyllid, rwy'n falch o roi gwybod i'r Aelodau fy mod wedi ysgrifennu at Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid gydag ymateb i'r argymhellion. Gallaf gadarnhau fy mod wedi derbyn argymhellion 2 a 4, a derbyn argymhellion 1 a 3 mewn egwyddor.
Dwi'n edrych ymlaen at glywed gan Gadeiryddion y pwyllgorau craffu a gan Aelodau eraill yn y Siambr ar y ddeddf yma.
I look forward to hearing from the scrutiny committee Chairs and from other Members in the Chamber on this legislation.
Cadeirydd y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn gyntaf—Russell George.
The Chair of the Health and Social Care Committee first—Russell George.
Thank you, Presiding Officer. The backdrop to the Health and Social Care Committee's scrutiny of the health service procurement Bill has been a complex one. As the Minister's pointed out, public sector procurement in Wales will be affected by changes from the UK Government's Procurement Bill and the Welsh Government’s social partnership and public procurement Bill. In addition, there are key dependencies between those reforms, the anticipated introduction of the provider selection regime in England under the Health and Care Act 2022 and the reforms envisaged by the health service procurement Bill before us today.
The Bill that we are looking at, of course, is a framework Bill, rather than containing any substantive law itself, and it gives Welsh Ministers the power to make regulations to disapply provisions within the Procurement Bill and to introduce a new, separate, health service procurement regime in Wales.
I think the Minister's been clear that the Bill's introduction—that, while her objective is to maintain a broadly level playing field in health service procurement for the relevant authorities in Wales, she will not take decisions on how she might use the powers in the Bill until she has seen the final form of the UK Government's provider selection regime in England. While we as a committee understand the circumstances of this Bill, we as a committee do not consider it to be good legislative practice to bring forward primary legislation to delegate broad and significant powers without clarity about the purpose to which those powers will be put.
Diolch. Mae cyd-destun y modd y bu'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn craffu ar Fil caffael y gwasanaeth iechyd wedi bod yn un cymhleth. Fel y nododd y Gweinidog, bydd newidiadau o Fil Caffael Llywodraeth y DU a Bil Partneriaeth Gyhoeddus a Chaffael Cyhoeddus Llywodraeth Cymru yn effeithio ar gaffael y sector cyhoeddus yng Nghymru. Yn ogystal, mae dibyniaethau allweddol rhwng y diwygiadau hynny, cyflwyniad tebyg y gyfundrefn dethol darparwyr yn Lloegr o dan Ddeddf Iechyd a Gofal 2022, a'r diwygiadau a ragwelwyd gan Fil caffael y gwasanaeth iechyd sydd ger ein bron heddiw.
Bil fframwaith yw'r Bil yr ydym ni'n edrych arno, wrth gwrs, yn hytrach nag un sy'n cynnwys unrhyw gyfraith o sylwedd ei hun, ac mae'n rhoi'r pŵer i Weinidogion Cymru wneud rheoliadau i ddatgymhwyso darpariaethau yn y Bil Caffael a chyflwyno trefn gaffael newydd, ar wahân, ar gyfer y gwasanaeth iechyd yng Nghymru.
Rwy'n credu y bu'r Gweinidog yn glir mai cyflwyniad y Bil— er mai ei hamcan yw cael tegwch cyffredinol ym maes caffael y gwasanaeth iechyd ar gyfer yr awdurdodau perthnasol yng Nghymru, ni fydd yn gwneud penderfyniadau ar sut y gallai ddefnyddio'r pwerau yn y Bil nes iddi weld ffurf derfynol trefn dethol darparwyr Llywodraeth y DU yn Lloegr. Er ein bod ni fel pwyllgor yn deall amgylchiadau'r Bil hwn, nid ydym fel pwyllgor o'r farn ei fod yn arfer deddfwriaethol da cyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i ddirprwyo pwerau eang a sylweddol heb eglurder ynghylch diben cyflwyno'r pwerau hynny.
So, we do believe it would have been preferable for the Minister to have been able to provide more information about her intentions and preferences for the scope and operation of any new health service procurement regime for Wales. For example, as a committee, we are not yet assured that any new regime that will be established using these powers could not potentially be used to facilitate a greater role for the private sector in the delivery of core NHS services in Wales than we would like to see.
However, we do believe it is appropriate for decisions about the health service procurement regime for Wales to be made in Wales. On balance, therefore, we have recommended that the Senedd should agree the principles of the Bill.
The Minister talked about some of the—. It was quite difficult, because we're talking about three different committees making recommendations, so I was making notes as I could, because we haven't had a written response yet to the committee's recommendations. But the Minister did provide some further assurances today how—. In regard to our recommendation 2, we were concerned as a committee that there's openness and transparency, and we wanted some confidence in our recommendation 2 in terms of confidence for providers and patients and service users, and I think the Minister gave an acceptance to that recommendation.
Any new regime that is put in place could provide opportunities to address existing barriers, but a new regime will only be effective if it is properly communicated and implemented. Our recommendation 6 sought further information about how the Welsh Government will communicate with all the relevant stakeholders, including providers and potential providers, and our recommendation 7 asked for information about how the Welsh Government will monitor and evaluate the impact and effectiveness of any new regime. I thank the Minister for clarifying some of these matters today in her opening remarks.
During our scrutiny session, we heard strong support from stakeholders for the Welsh Government’s aim for closer integration between health and social care. We were reassured by the Minister’s indication that she intends that social care services that are connected to health services may be procured within the new health service regime as part of mixed procurement, and I note the Minister's further comments in this regard today.
I thank the Minister for accepting recommendation 4; I think the Minister accepted that today. We had heard some suggestions that reforms to social care procurement—. And in our report, we wanted some assurances there in terms of that, which were outlined in recommendation 4.
Before closing, I wanted to comment briefly on the way that this Bill was introduced. It is unfortunate that the Welsh Government wasn’t able to give the Senedd more notice that it intended to bring forward the Bill, especially as the UK Government’s consultation on proposed reforms was published in February 2022, and the Health and Care Act received Royal Assent in April 2022, and the Welsh Government consulted some stakeholders informally last summer and autumn.
So, the lack of notice has caused disruption to our planned work programme, and meant that we and stakeholders had little time to prepare. In addition, the expedited scrutiny timetable has constrained our approach to scrutinising the technical and complex issues related to this Bill, and has put some pressure on us and stakeholders in the already obviously stretched health and social care sectors.
Under these circumstances, we are particularly grateful to everyone who has been able to contribute to our work. It was clear from the discussions that we had with stakeholders that the levels of Welsh Government engagement with them to date had varied considerably. We do understand that the unusual context for the Bill, its framework nature, and the technicality of some of the issues it addresses, all present, of course, challenges to consultation and engagement. However, it is vital that there is dialogue between the Welsh Government and stakeholders, and that proposals are developed and preparations are made for the formal 12-week consultation period the Minister has committed to, and which we made recommendation 5. I'm disappointed that this recommendation wasn't accepted fully, but it was accepted in principle. I'll reflect on the record, in terms of what the Minister said today, and of course wait for the Minister's formal response before perhaps commenting further on that.
But, finally, I would like to thank the Minister for making her officials available to provide the committee with a technical briefing on this Bill and for responding promptly to our response for written information. And should the Senedd agree the general principles today, the committee of course looks forward to continuing to work positively with the Minister, as the Bill continues its passage through the Senedd today. I also acknowledge that you accepted our recommendation 9 as well. So, I look forward, Minister—the committee looks forward—to receiving your formal written response, so we can analyse that further and take a view as a committee. Diolch yn fawr.
Felly, rydym o'r farn y byddai wedi bod yn well i'r Gweinidog fod wedi gallu darparu mwy o wybodaeth am ei bwriadau a'i dewisiadau ar gyfer cwmpas a gweithrediad unrhyw drefn newydd o ran caffael gwasanaethau iechyd i Gymru. Er enghraifft, fel pwyllgor, does gennym ni ddim sicrwydd eto na ellid defnyddio unrhyw drefn newydd a sefydlir gan ddefnyddio'r pwerau hyn i hwyluso mwy o ran i'r sector preifat wrth ddarparu gwasanaethau GIG craidd yng Nghymru nag yr hoffem ei gweld.
Er hynny, credwn ei bod hi'n briodol i benderfyniadau am drefn caffael gwasanaethau iechyd i Gymru gael eu gwneud yng Nghymru. Ar ôl pwyso a mesur, felly, rydym wedi argymell y dylai'r Senedd gytuno ar egwyddorion y Bil.
Soniodd y Gweinidog am rai o'r—. Roedd hi'n eithaf anodd, achos rydyn ni'n sôn am dri phwyllgor gwahanol yn gwneud argymhellion, felly roeddwn i'n gwneud nodiadau fel y gallwn i, oherwydd dydyn ni ddim wedi cael ymateb ysgrifenedig eto i argymhellion y pwyllgor. Ond fe wnaeth y Gweinidog roi rhywfaint o sicrwydd pellach heddiw sut—. O ran argymhelliad 2 o'n heiddo, roeddem yn bryderus fel pwyllgor bod yna natur agored a thryloywder, ac roedd arnom ni eisiau rhywfaint o hyder yn argymhelliad 2 o'n heiddo o ran hyder i ddarparwyr a chleifion a defnyddwyr gwasanaethau, ac rwy'n credu bod y Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw.
Gallai unrhyw drefn newydd sy'n cael ei rhoi ar waith ddarparu cyfleoedd i fynd i'r afael â'r rhwystrau sy'n bodoli eisoes, ond bydd trefn newydd dim ond yn effeithiol os caiff ei chyfleu a'i gweithredu'n iawn. Ceisiodd argymhelliad 6 o'n heiddo gael rhagor o wybodaeth am sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfathrebu â'r holl randdeiliaid perthnasol, gan gynnwys darparwyr a darparwyr posibl, ac fe ofynnodd argymhelliad 7 o'n heiddo am wybodaeth ynghylch sut y bydd Llywodraeth Cymru yn monitro ac yn gwerthuso effaith ac effeithiolrwydd unrhyw drefn newydd. Diolch i'r Gweinidog am egluro rhai o'r materion hyn heddiw yn ei sylwadau agoriadol.
Yn ystod ein sesiwn graffu, clywsom gefnogaeth gref gan randdeiliaid i nod Llywodraeth Cymru o ran integreiddio agosach rhwng iechyd a gofal cymdeithasol. Fe'n calonogwyd gan awgrym y Gweinidog mai ei bwriad yw y gellir caffael gwasanaethau gofal cymdeithasol sy'n gysylltiedig â gwasanaethau iechyd o fewn cyfundrefn newydd y Gwasanaeth Iechyd fel rhan o gaffael cymysg, ac rwy'n nodi sylwadau pellach y Gweinidog yn hyn o beth heddiw.
Diolch i'r Gweinidog am dderbyn argymhelliad 4; credaf fod y Gweinidog wedi derbyn hwnnw heddiw. Roeddem ni wedi clywed rhai awgrymiadau bod diwygiadau i gaffael gofal cymdeithasol—. Ac yn ein hadroddiad, roedd arnom ni eisiau rhywfaint o sicrwydd yn y fan yna o ran hynny, a gafodd eu hamlinellu yn argymhelliad 4.
Cyn cloi, hoffwn wneud sylw byr am y ffordd y cyflwynwyd y Bil hwn. Mae'n anffodus na lwyddodd Llywodraeth Cymru i roi mwy o rybudd i'r Senedd ei bod yn bwriadu cyflwyno'r Bil, yn enwedig gan fod ymgynghoriad Llywodraeth y DU ar ddiwygiadau arfaethedig wedi ei gyhoeddi ym mis Chwefror 2022, a derbyniodd y Ddeddf Iechyd a Gofal Gydsyniad Brenhinol ym mis Ebrill 2022, ac fe wnaeth Llywodraeth Cymru ymgynghori â rhai rhanddeiliaid yn anffurfiol yn ystod haf a hydref y llynedd.
Felly, mae'r diffyg rhybudd wedi amharu ar ein rhaglen waith arfaethedig, ac wedi golygu nad oedd gennym ni a rhanddeiliaid fawr o amser i baratoi. Yn ogystal, mae'r amserlen graffu frys wedi cyfyngu ar ein dull o graffu ar y materion technegol a chymhleth sy'n gysylltiedig â'r Bil hwn, ac mae wedi rhoi rhywfaint o bwysau arnom ni a rhanddeiliaid yn y sectorau iechyd a gofal cymdeithasol sydd eisoes dan straen.
O dan yr amgylchiadau hyn, rydym ni'n arbennig o ddiolchgar i bawb sydd wedi gallu cyfrannu at ein gwaith. Roedd yn amlwg o'r trafodaethau a gawsom ni gyda rhanddeiliaid fod y graddau roedd Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â nhw hyd yma wedi amrywio'n sylweddol. Rydyn ni yn deall bod y cyd-destun anarferol ar gyfer y Bil, ei natur fframwaith, a natur dechnegol rhai o'r materion y mae'n mynd i'r afael â nhw, i gyd, wrth gwrs, yn cyflwyno heriau i ymgynghori ac ymgysylltu. Fodd bynnag, mae'n hanfodol bod trafodaeth rhwng Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid, a bod cynigion yn cael eu datblygu a bod paratoadau'n cael eu gwneud ar gyfer y cyfnod ymgynghori ffurfiol o 12 wythnos y mae'r Gweinidog wedi ymrwymo iddo, ac y bu i ni seilio argymhelliad 5 arno. Rwy'n siomedig na chafodd yr argymhelliad hwn ei dderbyn yn llawn, ond fe'i derbyniwyd mewn egwyddor. Byddaf yn myfyrio ar y cofnod, o ran yr hyn a ddywedodd y Gweinidog heddiw, ac wrth gwrs aros am ymateb ffurfiol y Gweinidog cyn gwneud sylw pellach ar hynny efallai.
Ond, yn olaf, hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am sicrhau bod ei swyddogion ar gael i ddarparu briff technegol i'r pwyllgor ar y Bil hwn ac am ymateb yn brydlon i'n hymateb am wybodaeth ysgrifenedig. A phe bai'r Senedd yn cytuno ar yr egwyddorion cyffredinol heddiw, mae'r pwyllgor wrth gwrs yn edrych ymlaen at barhau i weithio'n gadarnhaol gyda'r Gweinidog, wrth i'r Bil barhau ar ei daith drwy'r Senedd heddiw. Rwy'n cydnabod hefyd eich bod wedi derbyn argymhelliad 9 o'n heiddo hefyd. Felly, rwy'n edrych ymlaen, Gweinidog—mae'r pwyllgor yn edrych ymlaen—at dderbyn eich ymateb ysgrifenedig ffurfiol, er mwyn i ni allu dadansoddi hynny ymhellach a chymryd barn fel pwyllgor. Diolch yn fawr.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad nawr—Huw Irranca-Davies.
Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee now—Huw Irranca-Davies.
Diolch, Lywydd. Rwy’n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y seithfed Bil gan Lywodraeth Cymru yn ystod y chweched Senedd. Er bod y Bil hwn yn un byr, yn cynnwys dim ond pum adran, mae'n codi rhai cwestiynau allweddol ynghylch dulliau Llywodraeth Cymru wrth ddeddfu yng Nghymru.
Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in and contribute to this debate on the general principles of the Welsh Government's seventh Bill during this sixth Senedd. Although this Bill is a short one, including only five sections, it gives rise to some key questions about the Welsh Government's approach to legislating in Wales.
Now, the Senedd will know that my committee has been taking a close eye on legislation that will reform procurement law in Wales, namely the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, the UK Government's Procurement Bill, and now this Bill.
Now, as the Minister has already said, the first purpose of this Bill is to allow the Welsh Ministers to disapply the UK Government's Procurement Bill's provisions in set circumstances. The Procurement Bill has still not received Royal Assent, and the Minister told us, indeed, it was 'not ideal' that the Bill before us today, unusually, amends provision that is not yet on the statute book.
The second purpose of the Bill is to amend the National Health Service (Wales) Act 2006 to allow the Welsh Ministers to introduce their own procurement regime for health services in Wales through regulations, and to provide that they should also issue guidance on how to comply with those regulations. So, the Minister suggested to us that including those provisions in this Bill will provide for an accessible statute book—and we like accessible statute books on our committee—and those with an interest in the legislation will, in quotes, 'know where to go'. But the Minister will know that there are actually many thousands of outstanding amendments to legislation on the National Archives' legislation site, and so we have again questioned whether the Welsh Government's approach to legislating on procurement law in this way will indeed lead to accessible law for all.
As I've said before many times in this Chamber, my committee believes that the Welsh Government should have introduced its own legislation covering all the reform of procurement law in Wales, instead of agreeing to include extensive provisions within the UK Government's Procurement Bill and then having to do remedial work through Senedd legislation. There was a different way to do it. But—but—we are where we are, and in our report we do acknowledge the need for this Bill.
So, I'll now turn briefly to the recommendations we made in our report, and, in doing so, I'd just note that we haven't yet had a formal response to our recommendations to help inform this debate on the Bill's general principles, so I've made a note of some of the remarks that the Minister has made.
Our first recommendation calls on the Minister to seek to amend the Bill to alter a heading of a new section in the NHS Wales Act to be inserted by the Bill to clarify that the provisions of the Procurement Bill, once enacted, may be disapplied in respect of health services procurement undertaken by NHS organisations and local authorities in Wales. To us, the heading as drafted, which only refers to procurement by NHS in Wales, does not provide the necessary clarity on this provision, we believe. Now, some may say it's a moot point, but we believe it's a useful way to clarify the scope of this Bill.
The second and third recommendations reflect our view that the Welsh Government should consult fully and widely on the detail of its new procurement regime for health services. The Minister touched on this in her remarks. Any regulations that govern how expenditure on services provided on behalf of the Welsh public sector is undertaken should be noteworthy and should be subject to enhanced scrutiny, and so we recommend that the Minister should share the draft versions of these regulations for consultation before laying them in the Senedd. Once they have been laid, we as Members of the Senedd should be afforded enough time to scrutinise them in detail, and so we also recommend the Bill should provide for 60 days of scrutiny of the regulations.
And finally, we believe that the Bill should also include a duty on Welsh Ministers to consult on the regulations and the guidance that will accompany them. Again, the Minister referred to this in her opening remarks. This belief of ours is reflected in the final two recommendations we make in our report. Now, the Minister did indeed tell us that it is usual practice for this to be done, but including these duties within legislation will simply ensure that stakeholders are consulted, and will also align with other similar duties in the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill.
So, we welcome the constructive comments of the Minister in respect of some elements of consultation, for example, and other matters that she referred to in her opening remarks, both in respect of our committee's report and the Health and Social Care Committee's report. We'll need to reflect on the detail of the Minister's remarks today, and we look forward to receiving the written response very soon too. But we welcome the constructive engagement on some of those recommendations, even if not all have been accepted.
My thanks as always, in closing, to our committee members, clerks, and our legal and research team for their diligent scrutiny once again. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Nawr, bydd y Senedd yn gwybod y bu fy mhwyllgor yn cadw llygad barcud ar ddeddfwriaeth a fydd yn diwygio'r gyfraith gaffael yng Nghymru, sef y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), Bil Caffael Llywodraeth y DU, a nawr y Bil hwn.
Nawr, fel y dywedodd y Gweinidog eisoes, diben cyntaf y Bil hwn yw caniatáu i Weinidogion Cymru ddatgymhwyso darpariaethau Bil Caffael Llywodraeth y DU mewn amgylchiadau pendant. Nid yw'r Bil Caffael wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol o hyd, a dywedodd y Gweinidog wrthym ni, yn wir, nad oedd 'yn ddelfrydol' bod y Bil ger ein bron heddiw, yn anarferol, yn diwygio'r ddarpariaeth nad yw eto ar y llyfr statud.
Ail ddiben y Bil yw diwygio Deddf y Gwasanaeth Iechyd Gwladol (Cymru) 2006 er mwyn caniatáu i Weinidogion Cymru gyflwyno eu trefn gaffael eu hunain ar gyfer gwasanaethau iechyd yng Nghymru drwy reoliadau, a darparu y dylen nhw hefyd gyflwyno canllawiau ar sut i gydymffurfio â'r rheoliadau hynny. Felly, awgrymodd y Gweinidog i ni y bydd cynnwys y darpariaethau hynny yn y Bil hwn yn darparu ar gyfer llyfr statud hygyrch—ac rydyn ni'n hoffi llyfrau statud hygyrch ar ein pwyllgor—a bydd y rhai sydd â diddordeb yn y ddeddfwriaeth, mewn dyfyniadau, yn 'gwybod ble i fynd'. Ond bydd y Gweinidog yn gwybod bod miloedd lawer mewn gwirionedd o ddiwygiadau rhagorol i ddeddfwriaeth ar safle deddfwriaeth yr Archifau Cenedlaethol, ac felly rydym ni unwaith eto wedi cwestiynu a fydd dull Llywodraeth Cymru o ddeddfu ar gyfraith gaffael fel hyn yn wir yn arwain at gyfraith hygyrch i bawb.
Fel yr wyf wedi ei ddweud o'r blaen sawl gwaith yn y Siambr hon, mae fy mhwyllgor yn credu y dylai Llywodraeth Cymru fod wedi cyflwyno ei deddfwriaeth ei hun sy'n cwmpasu'r holl ddiwygiadau i'r gyfraith gaffael yng Nghymru, yn hytrach na chytuno i gynnwys darpariaethau helaeth o fewn Bil Caffael Llywodraeth y DU ac yna gorfod gwneud gwaith adferol drwy ddeddfwriaeth Senedd. Roedd ffordd wahanol i'w wneud e. Ond—ond—rydyn ni lle rydyn ni, ac yn ein hadroddiad rydyn ni yn cydnabod yr angen am y Bil hwn.
Felly, byddaf nawr yn troi'n fyr at yr argymhellion a wnaethom ni yn ein hadroddiad, ac, wrth wneud hynny, byddwn yn nodi nad ydym ni eto wedi cael ymateb ffurfiol i'n hargymhellion i helpu llywio'r ddadl hon ar egwyddorion cyffredinol y Bil, felly rwyf wedi gwneud nodyn o rai o'r sylwadau y mae'r Gweinidog wedi'u gwneud.
Mae ein hargymhelliad cyntaf yn galw ar y Gweinidog i geisio diwygio'r Bil i newid pennawd o adran newydd yn Neddf GIG Cymru i'w fewnosod gan y Bil i egluro y gallai darpariaethau'r Bil Caffael, a'u deddfu, gael eu datgymhwyso o ran sefydliadau'r GIG ac awdurdodau lleol yng Nghymru yn caffael gwasanaethau iechyd. I ni, nid yw'r pennawd fel y'i drafftiwyd, sydd dim ond yn cyfeirio at gaffael gan y GIG yng Nghymru, yn rhoi'r eglurder angenrheidiol ar y ddarpariaeth hon, credwn. Nawr, efallai y bydd rhai yn dweud ei fod yn bwynt amherthnasol, ond credwn ei fod yn ffordd ddefnyddiol o egluro cwmpas y Bil hwn.
Mae'r ail a'r trydydd argymhelliad yn adlewyrchu ein barn y dylai Llywodraeth Cymru ymgynghori'n llawn ac yn eang ar fanylion ei threfn gaffael newydd ar gyfer gwasanaethau iechyd. Cyffyrddodd y Gweinidog ar hyn yn ei sylwadau. Dylai unrhyw reoliadau sy'n rheoli sut y gwerir ar wasanaethau a ddarperir ar ran sector cyhoeddus Cymru fod yn arwyddocaol ac yn destun gwell craffu, ac felly rydym yn argymell y dylai'r Gweinidog rannu fersiynau drafft y rheoliadau hyn er mwyn ymgynghori cyn eu cyflwyno yn y Senedd. Ar ôl eu cyflwyno, dylem ni, Aelodau'r Senedd, gael digon o amser i graffu arnynt yn fanwl, ac felly rydym hefyd yn argymell y dylai'r Bil ddarparu ar gyfer 60 diwrnod o graffu ar y rheoliadau.
Ac yn olaf, credwn y dylai'r Bil hefyd gynnwys dyletswydd ar Weinidogion Cymru i ymgynghori â'r rheoliadau a'r canllawiau a fydd yn mynd gyda nhw. Unwaith eto, cyfeiriodd y Gweinidog at hyn yn ei sylwadau agoriadol. Adlewyrchir y gred hon o'n heiddo yn y ddau argymhelliad terfynol a wnawn yn ein hadroddiad. Nawr, dywedodd y Gweinidog yn wir wrthym ni ei bod hi'n arferol gwneud hyn, ond bydd cynnwys y dyletswyddau hyn o fewn deddfwriaeth yn syml yn sicrhau yr ymgynghorir â rhanddeiliaid, a bydd hefyd yn cyd-fynd â dyletswyddau tebyg eraill yn y Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru).
Felly, rydym yn croesawu sylwadau adeiladol y Gweinidog o ran rhai elfennau o ymgynghori, er enghraifft, a materion eraill y cyfeiriodd atyn nhw yn ei sylwadau agoriadol, mewn perthynas ag adroddiad ein pwyllgor ac adroddiad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Bydd angen i ni fyfyrio ar fanylion sylwadau'r Gweinidog heddiw, ac edrychwn ymlaen at dderbyn yr ymateb ysgrifenedig yn fuan iawn hefyd. Ond rydym yn croesawu'r ymgysylltu adeiladol ar rai o'r argymhellion hynny, hyd yn oed os nad yw pob un wedi'i dderbyn.
Rwy'n diolch fel arfer, wrth gloi, i aelodau ein pwyllgor, clerciaid, a'n tîm cyfreithiol ac ymchwil am eu gwaith craffu diwyd unwaith eto. Diolch yn fawr iawn, Llywydd.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nesaf, Peredur Owen Griffiths.
The Chair of the Finance Committee next, Peredur Owen Griffiths.
Diolch, Llywydd. Dwi'n croesawu’r cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw. Yn ein hadroddiad, gwnaethon ni wneud tri chasgliad a gwnaethon ni bedwar argymhelliad. Diolch yn fawr i'r Gweinidog am ei hymateb i adroddiad y pwyllgor.
Fel y clywsom, y sbardun allweddol ar gyfer y Bil yma yw lliniaru’r risg sy’n gysylltiedig â threfniadau caffael y gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn gweithredu o dan gyfundrefn wahanol i Loegr. Dyma hefyd gyfiawnhad y Gweinidog dros ddilyn amserlen gyflym. Fodd bynnag, nid oedd y ddadl hon yn darbwyllo’r pwyllgor. Yn benodol, rydyn ni’n credu y gallai’r Gweinidog fod wedi cyflwyno cynigion deddfwriaethol i fynd i’r afael â’r mater hwn yn gynt.
At hynny, er bod angen proses ddeddfwriaethol gyflym i sicrhau chwarae teg rhwng Cymru a Lloegr, mae’r Gweinidog yn dal i ragweld bwlch o ran y cydweddu. Nid yw’n glir i ba raddau y bydd hyn yn effeithio ar randdeiliaid yng Nghymru, felly gwnaethon ni argymell bod Llywodraeth Cymru yn darparu asesiad o’r risgiau a’r effaith ariannol o gael dwy gyfundrefn wahanol ar gyfer caffael y gwasanaeth iechyd dros dro yng Nghymru a Lloegr.
Er i’r argymhelliad hwn gael ei dderbyn mewn egwyddor, mae ymrwymiad y Gweinidog yn gyfyngedig i edrych ar a oes modd meintioli effaith y ddwy gyfundrefn mewn ffordd ystyrlon. Mae’r diffyg gwybodaeth ar y mater hwn yn arbennig o siomedig, o ystyried ar ba sail y gofynnwyd am yr amserlen i gael ei chwtogi.
Thank you, Llywydd. I welcome the opportunity to participate in today’s debate. In our report, we came to three conclusions and we made four recommendations. I am very grateful to the Minister for her response to the committee's report.
As we have heard, the Bill’s key driver is to mitigate the risks associated with health service procurement in Wales operating under a different regime to England. This is also the Minister’s justification for pursuing an expedited timetable. However, the committee did not find this argument persuasive. In particular, we believe that the Minister could have brought forward legislative proposals addressing this issue sooner.
Furthermore, despite requiring a fast-tracked legislative process in order to maintain a level playing field between England and Wales, the Minister is still anticipating a gap in alignment. The extent to which this will impact stakeholders in Wales remains unclear, so we recommended that the Welsh Government provides an assessment of the risks and the financial impact of temporarily having two different health service procurement regimes operating in England and Wales.
Whilst this recommendation has been accepted in principle, the Minister’s commitment is limited to exploring whether the impact of two different regimes can be meaningfully quantified. The lack of information around this issue is particularly disappointing, given the premise for requiring a curtailed timetable.
Sadly, due to the lack of information contained in the regulatory impact assessment, we have been unable to draw a conclusion as to whether the resources required to deliver the ambitions of the Senedd are adequate and reasonable. This has become a regular theme in our scrutiny during this Senedd, given the number of framework Bills introduced by the Welsh Government. It is therefore disappointing to be making the same point once again during this debate.
As the Bill provides Welsh Ministers with regulation-making powers to establish a new health service procurement regime, the full financial implications of the new regime will not be known until the policy details are developed and brought forward in regulations. We expect the RIAs to include a best estimate of the costs and benefits associated with subordinate legislation alongside the relevant primary legislation, as we need to understand the financial impact of the Bill as a whole. It is disappointing that the information provided did not allow us to do so on this occasion.
We called on the Minister to provide a full and robust RIA for any future regulations and to afford the Senedd sufficient time to consider any related financial implications. The Minister has committed to publishing the RIA alongside any future regulations made under this Bill, using the best available evidence. However, the timescales for scrutiny will be constrained by the affirmative procedure and will not be subject to the same degree of scrutiny as those included alongside the Bill itself.
The RIA does not assess the ongoing financial implications of a new regime, though it does set out the Minister’s best estimate for the cost of developing the regime and its initial implementation. This consists of £3.4 million in transitional costs to the Welsh Government and NHS Wales over a three-year appraisal period. The RIA suggests that familiarisation and implementation costs will be incurred by local authorities in situations where they are the lead procuring authority. However, regrettably, the costs to local authorities have not been estimated. The RIA also identifies costs associated with the potential impact of changes on health service providers, but these are described as unquantifiable. The Bill is expected to find efficiencies and lead to savings, but no attempt has been made to estimate these benefits.
These ambiguities are disappointing and fall some way short of our expectations as a committee. As a result, our third recommendation called on the Minister to set out how she will explore with stakeholders the familiarisation and implementation costs to local authorities and service providers; secondly, cost savings; and thirdly, the ongoing costs of the regime. Although this recommendation has been accepted in principle, the Minister's response simply refers to undertaking further analysis of costs as part of the detailed development of future regulations. We expect the Minister to engage with stakeholders in establishing these costs and savings.
Yn anffodus, oherwydd diffyg gwybodaeth sydd yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, nid ydym ni wedi gallu dod i gasgliad a yw'r adnoddau sydd eu hangen i gyflawni uchelgais y Senedd yn ddigonol ac yn rhesymol. Mae hyn wedi dod yn thema reolaidd o ran ein gwaith craffu yn ystod y Senedd hon, o ystyried nifer y Biliau fframwaith a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru. Mae'n siomedig felly imi fod yn gwneud yr un pwynt unwaith eto yn ystod y ddadl hon.
Gan fod y Bil yn rhoi'r pwerau i Weinidogion Cymru lunio rheoliadau i sefydlu trefn caffael newydd ar gyfer gwasanaethau iechyd, ni fydd goblygiadau ariannol llawn y drefn newydd yn hysbys nes caiff y manylion polisi eu datblygu a'u cyflwyno mewn rheoliadau. Rydym yn disgwyl i'r asesiadau effaith rheoleiddiol gynnwys amcangyfrif gorau o'r costau a'r buddion sy'n gysylltiedig ag is-ddeddfwriaeth ochr yn ochr â'r ddeddfwriaeth sylfaenol berthnasol, gan fod angen i ni ddeall effaith ariannol y Bil yn ei gyfanrwydd. Mae'n siomedig nad oedd yr wybodaeth a ddarparwyd yn caniatáu inni wneud hynny y tro hwn.
Fe wnaethom ni alw ar y Gweinidog i ddarparu asesiad effaith rheoleiddiol llawn a chadarn ar gyfer unrhyw reoliadau yn y dyfodol a rhoi digon o amser i'r Senedd ystyried unrhyw oblygiadau ariannol cysylltiedig. Mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i gyhoeddi'r asesiad effaith rheoleiddiol ochr yn ochr ag unrhyw reoliadau a wneir yn y dyfodol o dan y Bil hwn, gan ddefnyddio'r dystiolaeth orau sydd ar gael. Fodd bynnag, bydd yr amserlenni ar gyfer craffu yn cael eu cyfyngu gan y weithdrefn gadarnhaol ac ni fydd yn ddarostyngedig i'r un faint o graffu â'r rhai a gynhwysir ochr yn ochr â'r Bil ei hun.
Nid yw'r asesiad effaith rheoleiddiol yn asesu goblygiadau ariannol parhaus cyfundrefn newydd, er ei fod yn nodi amcangyfrif gorau'r Gweinidog am y gost o ddatblygu'r drefn a'i gweithredu cychwynnol. Mae hyn yn cynnwys £3.4 miliwn mewn costau trosiannol i Lywodraeth Cymru a GIG Cymru dros gyfnod o arfarniad o dair blynedd. Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol yn awgrymu mai awdurdodau lleol fydd yn ysgwyddo costau ymgyfarwyddo a gweithredu mewn sefyllfaoedd pryd y byddan nhw'r prif awdurdod caffael. Fodd bynnag, yn anffodus, nid yw'r costau i awdurdodau lleol wedi cael eu hamcangyfrif. Mae'r asesiad effaith rheoleiddiol hefyd yn nodi costau sy'n gysylltiedig ag effaith bosibl newidiadau ar ddarparwyr gwasanaethau iechyd, ond disgrifir y rhain fel rhai anfesuradwy. Mae disgwyl i'r Bil ganfod arbedion effeithlonrwydd ac arwain at arbedion, ond does dim ymdrech wedi'i wneud i amcangyfrif y manteision hyn.
Mae'r amwyseddau hyn yn siomedig ac yn siomi ein disgwyliadau braidd fel pwyllgor. O ganlyniad, galwodd ein trydydd argymhelliad ar y Gweinidog i nodi sut y bydd yn archwilio gyda rhanddeiliaid y costau ymgyfarwyddo a gweithredu i awdurdodau lleol a darparwyr gwasanaethau; yn ail, arbedion cost; ac yn drydydd, costau parhaus y drefn. Er bod yr argymhelliad hwn wedi'i dderbyn mewn egwyddor, mae ymateb y Gweinidog yn cyfeirio'n syml at wneud dadansoddiad pellach o gostau fel rhan o ddatblygiad manwl rheoliadau'r dyfodol. Rydym yn disgwyl i'r Gweinidog ymgysylltu â rhanddeiliaid wrth sefydlu'r costau a'r arbedion hyn.
Llywydd, rydym wedi galw’n gyson am i bob Bil gynnwys adolygiad ôl-weithredu cadarn. Felly, rydyn ni’n croesawu ymrwymiad y Gweinidog i gynnal adolygiad ôl-weithredu, fel y gall y Senedd barhau i asesu effaith y Bil ar ôl iddo ddod yn Ddeddf.
Gofynnodd ein hargymhelliad terfynol am eglurhad ynghylch yr amseru a’r dull ar gyfer monitro ac adolygu gweithrediad y Bil. Er i’r Gweinidog dderbyn yr argymhelliad hwn, mae’n ddrwg gen i ddweud bod y dull gweithredu a’r amserlenni’n parhau i fod yn aneglur. Diolch yn fawr.
Llywydd, we have consistently called for all Bills to include a robust post-implementation review. So, we welcome the Minister’s commitment to undertaking such a review, so that the Senedd can continue to assess the Bill’s impact once enacted.
Our final recommendation sought clarification on the timing and approach to monitoring and reviewing the implementation of the Bill. While the Minister has accepted this recommendation, I am afraid to say that the approach and timescales remain unclear. Thank you very much.
As a Member of the Health and Social Care Committee, it's a pleasure to take part in this debate this afternoon. We took evidence quite extensively from stakeholders and those involved with the Bill, both in public and private session. I think that the common theme that we have all picked up on during this debate and during health committee evidence is the complexity around some of the things that we are talking about and the subjectivity as well.
I would like to thank the committee clerks, the research team, all of the staff and all of the stakeholders who engaged with us because it is a complex Bill. We have had to take a lot of evidence and guidance from the professionals in order to make sense of the Bill properly, and I am glad that we are discussing it on the floor of the Senedd here this afternoon, to open the debate and open the discussion and learn more as it makes its passage through the Senedd, which I am pleased to take part in. And again, I would just like to thank everybody who has contributed to this Bill so far.
Since the introduction of this Bill, the Minister has made it clear that her intention is to ensure a level playing field in health procurement for relevant authorities. Additionally, she will not take decisions on how she will use the powers in the Bill until the final UK Government provider selection regime in England is published. As the Bill provides flexibility for changing circumstances, I am glad that the Welsh Government is waiting for the decisions made in England before proceeding here in Wales.
I do not criticise the context or circumstance in which the Bill is being introduced. However, I do not believe it to be good practice to introduce primary legislation to delegate powers without certainty about how such powers will be used. I believe that the Minister should have been able to provide more information about her plans and thoughts on the scope and operation of any new health service procurement regime for Wales, and I’m not yet convinced that this Bill will ensure that powers given by the Welsh Government will not allow greater private sector influence in the delivery of core NHS services.
Albeit, I am in agreement that this Bill ensures that decisions about health service procurement in Wales are being made in Wales. Therefore, the Welsh Conservatives’ decision is that the Senedd should agree to the general principles of the Bill. However, I would urge the Minister to use her time here today to update the Senedd with further clarity—which you have done to a degree so far, but in responding to the debate later on—to ensure that there are sufficient arrangements in new health procurement to ensure that that it works in an open and transparent manner, and in a way that best protects our NHS. This is because it is my priority to ensure that this Bill is able to serve both patients and providers in a fair way. And I would just like to end by thanking everybody again this afternoon. Thank you.
Fel Aelod o'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol, mae'n bleser cymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Cawsom dystiolaeth eithaf helaeth gan randdeiliaid a'r rhai sy'n ymwneud â'r Bil, mewn sesiwn gyhoeddus a sesiwn breifat. Credaf mai'r thema gyffredin yr ydym ni i gyd wedi sylwi arni yn ystod y ddadl hon ac yn ystod tystiolaeth y pwyllgor iechyd yw'r cymhlethdod ynghylch rhai o'r pethau yr ydym yn sôn amdanyn nhw a'r goddrychedd hefyd.
Hoffwn ddiolch i glerciaid y pwyllgor, y tîm ymchwil, yr holl staff a'r holl randdeiliaid a ymgysylltodd â ni oherwydd mae yn Fil cymhleth. Rydyn ni wedi gorfod cymryd llawer o dystiolaeth ac arweiniad gan y bobl broffesiynol er mwyn gwneud synnwyr o'r Bil yn iawn, ac rwy'n falch ein bod yn ei drafod ar lawr y Senedd yma prynhawn yma, i agor y ddadl ac agor y drafodaeth a dysgu mwy wrth iddo fynd ar ei hynt drwy'r Senedd, ac rwy'n falch o gymryd rhan. Ac eto, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y Bil hwn hyd yn hyn.
Ers cyflwyno'r Bil hwn, mae'r Gweinidog wedi dweud yn glir mai ei bwriad yw sicrhau chwarae teg ym maes caffael iechyd i awdurdodau perthnasol. Yn ogystal, ni fydd yn gwneud penderfyniadau ar sut y bydd yn defnyddio'r pwerau yn y Bil nes cyhoeddi cyfundrefn derfynol dethol darparwyr Llywodraeth y DU yn Lloegr. Gan fod y Bil yn cynnig hyblygrwydd ar gyfer amgylchiadau sy'n newid, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru yn aros am y penderfyniadau a wnaed yn Lloegr cyn bwrw ymlaen yma yng Nghymru.
Nid wyf yn beirniadu'r cyd-destun na'r amgylchiadau y cyflwynir y Bil ynddyn nhw. Fodd bynnag, nid wyf yn credu ei bod yn arfer da cyflwyno deddfwriaeth sylfaenol i ddirprwyo pwerau heb sicrwydd ynghylch sut gaiff pwerau o'r fath eu defnyddio. Credaf y dylai'r Gweinidog fod wedi gallu darparu mwy o wybodaeth am ei chynlluniau a'i meddyliau ar gwmpas a gweithrediad unrhyw drefn gaffael newydd ar gyfer y Gwasanaeth Iechyd yng Nghymru, ac nid wyf eto wedi fy argyhoeddi y bydd y Bil hwn yn sicrhau na fydd pwerau a roddir gan Lywodraeth Cymru yn caniatáu mwy o ddylanwad yn y sector preifat wrth ddarparu gwasanaethau craidd y GIG.
Er hynny, rwy'n gytûn fod y Bil hwn yn sicrhau y gwneir penderfyniadau yng Nghymru ynghylch sut mae'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru yn caffael. Penderfyniad y Ceidwadwyr Cymreig felly yw y dylai'r Senedd gytuno i egwyddorion cyffredinol y Bil. Fodd bynnag, byddwn yn annog y Gweinidog i ddefnyddio ei hamser yma heddiw i ddiweddaru'r Senedd gydag eglurder pellach—yr ydych chi wedi'i wneud i raddau hyd yn hyn, ond wrth ymateb i'r ddadl yn ddiweddarach—i sicrhau bod trefniadau digonol o ran caffael gwasanaethau iechyd newydd i sicrhau ei fod yn gweithio mewn modd agored a thryloyw, ac mewn ffordd sy'n amddiffyn ein GIG orau. Mae hyn oherwydd fy mlaenoriaeth i yw sicrhau bod y Bil hwn yn gallu gwasanaethu cleifion a darparwyr mewn ffordd deg. A hoffwn ddod i ben drwy ddiolch i bawb eto y prynhawn 'ma. Diolch.
Rydw innau'n falch o gael cyfle i gymryd rhan yn y ddadl yma heddiw yma. Dwi, fel sawl un arall yn y Siambr yma, yn wynebu tipyn o gyfyng gyngor dros y Bil yma. Rydyn ni'n sôn am Fil Cymreig sydd yn ymateb uniongyrchol i ddeddfwriaeth newydd yn Lloegr. Mae'r ddeddfwriaeth honno yn Lloegr yn cael ei gyrru gan agenda wleidyddol i allanoli mwy a mwy o wasanaethau'r NHS, i gyflwyno mwy a mwy o breifateiddio yn yr NHS. Mae'r Bil rydyn ni'n ei drafod, yn ôl y Llywodraeth, i fod i'n gwarchod ni rhag hynny, ond y gwir amdani ydy bod y Bil ei hun hefyd yn agor y posibilrwydd o agor y drws i mwy o breifateiddio yn yr NHS yng Nghymru. Mae o'n fater dyrys ac mae o'n fater i bwyllo yn ei gylch o. Mi ydym ni fel pwyllgor wedi clywed tystiolaeth sy'n codi'r union bryderon hynny, ond wrth gwrs rydyn ni hefyd wedi clywed pryderon gwirioneddol, yn cynnwys gan y Llywodraeth a nifer o gyrff eraill o fewn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, pryderon gwirioneddol y gallai cyfundrefn gaffael wahanol ar ddwy ochr Clawdd Offa roi NHS Cymru dan anfantais. Ac mae'n rhaid cymryd y pryderon hynny o ddifri, wrth reswm.
I am also pleased to have an opportunity to participate in this debate this afternoon. I, like many others in this Chamber, am facing something of a quandary over this Bill. We're talking about a Welsh Bill that is a direct response to new legislation in England. That legislation in England is being driven by a political agenda to outsource more and more NHS services, to introduce more and more privatisation into the NHS. The Bill that we're discussing, according to the Government, is supposed to protect us from that, but the reality is that the Bill itself also opens the door to the possibility of more privatisation within the NHS in Wales. It's a complex issue and one that we should be guarded about. We as a committee have heard evidence that raised these very concerns, but of course we've also heard very real concerns, including from the Government and many other organisations within the NHS in Wales, real concerns that a different procurement system on both sides of Offa's Dyke could place the Welsh NHS at a disadvantage. And we have to take those concerns seriously, of course.
Mi glywon ni bryderon y gallai rhai darparwyr gwasanaethau sydd eisoes yn dod o'r sector breifat ar hyn o bryd—. Achos, wrth gwrs, mae'r sector breifat yn darparu gwasanaethau o fewn yr NHS, a gwasanaethau arbenigol iawn, rhai ohonyn nhw. Y pryder yw y gallan nhw benderfynu peidio mynd am gytundebau yng Nghymru os ydyn nhw'n gweld y gyfundrefn yma yn fwy cymhleth neu'n fwy trwsgl, ac y gallai hynny fod yn anfantais i ni wrth geisio darparu'r gwasanaethau hynny. Rhaid dweud, ar ôl gofyn am dystiolaeth, am enghreifftiau o le mae'r risg hwnnw yn ymarferol, pa wasanaethau y gallan ni eu colli, ddaeth y dystiolaeth honno ddim yn gadarn iawn mewn difri, ac mae'r Pwyllgor Cyllid hefyd wedi gwneud yr un pwynt, yn gofyn am asesiad go iawn o le yn union mae'r risg.
Wrth gwrs, dydyn ni ddim yn cael gymaint o amser ag y dylen ni i allu ystyried y materion yma. Os oedd y Llywodraeth wir yn gweld risg yn fan hyn, pam na fydden nhw, fel dywedodd Cadeirydd y pwyllgor, wedi cyflwyno deddfwriaeth mewn da bryd, yn rhoi amser digonol i gael at wraidd rhai o'r materion yma a dod i gasgliadau pwyllog ynglŷn â goblygiadau deddfwriaeth newydd yn Lloegr i ni yng Nghymru? Rydym ni fel pwyllgor yn nodi ein siom ein bod ni'n gorfod mynd drwy broses fast track, mewn difri, yn ddiangen. Sgrwtini ydy ein gwaith ni, a dyma ni eto yn cael ein gorfodi i dorri corneli.
Pryderon am sgrwtini ydy un arall o'r elfennau hynny o gyfyng gyngor rydyn ni'n eu hwynebu heddiw hefyd. Deddfwriaeth fframwaith ydy hon, a drwy reoliadau byddai'r Llywodraeth yn cyflwyno proses gaffael newydd yma yng Nghymru. Ydy, mae'r Gweinidog yn addo cyfnod sgrwtini llawn, cyfnod ymgynghori llawn ar y broses o gyflwyno unrhyw reoliadau, ond dydy'r broses honno ddim yn cynnig yr un lefel o sgrwtini â phroses ddeddfu lawn, a fydd dim cyfle i gynnig gwelliannau ac ati. Mae hyn yn rhywbeth ddylai ein pryderu ni i gyd, a dwi'n ategu yn sicr sylwadau Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth ynglŷn â'r angen i ymestyn i'r eithaf y math o ymgynghori all ddigwydd, yn cynnwys cyflwyno rheoliadau drafft ac yn y blaen. Mae'n rhaid inni fod yn bwyllog ar bob cam o'r ffordd.
Mi fyddwn ni ar y meinciau yma yn cymeradwyo bwrw ymlaen i Gyfnod 2 y ddeddfwriaeth heddiw, a hynny am ddau brif rheswm, am wn i: un y pen draw, ein bod ni'n credu y dylai unrhyw ddeddfwriaeth sydd yn effeithio ar Gymru gael ei llunio yng Nghymru—mae o'n egwyddor eithaf clir i ni—ond hefyd oherwydd trwch y dystiolaeth sy'n cefnogi cyflwyno hyn fel math o bolisi yswiriant, rhag ofn. Ond mi fydd yna waith sylweddol i'w wneud yn y cymalau i ddod, i geisio sicrwydd gan y Llywodraeth mewn sawl elfen yn gysylltiedig â'r Bil. Mae Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid wedi tynnu sylw at y ffaith ein bod ni yn y tywyllwch i raddau helaeth ynglŷn â chostau cyflwyno'r ddeddfwriaeth. Mi fyddaf yn chwilio am fwy o wybodaeth am y costau tebygol, yn chwilio am fwy o dystiolaeth am y risg, fel dwi wedi cyfeirio ato fo. Mi fyddaf angen sicrwydd am brosesau llywodraethiant clir a thryloyw fyddai ynghlwm â deddfwriaeth derfynol, er mwyn ceisio gwarchod a gochel rhag caniatáu, neu hyd yn oed hybu, yr agenda preifateiddio. Mi fyddaf eisiau gweld os oes modd annog cydweithio mwy rhwydd efo'r sector wirfoddol, neu'r trydydd sector, mewn ffordd adeiladol, heb agor y drws i ganiatáu mwy o elw yn y sector breifat. Mae hon yn ddeddfwriaeth sydd efo arwyddion rhybudd ar ei hyd i gyd.
Yn fy eiliadau olaf, efallai beth sydd gennym ni yn fan hyn ydy arwydd arall o'r budd fyddai annibyniaeth yn dod i Gymru, lle byddem ni ddim mor agored i niwed drwy fod ynghlwm wrth system wladwriaethol sy'n ffafrio cymydog mawr drws nesaf ar draul gwlad fach. Ond mi wnaf adael hynny am y tro.
Beth bynnag y cwestiynau ehangach, gadewch i ni gofio’r ymarferoldeb sydd dan sylw fan hyn. Pam bod angen hyn? Pa broblem ydyn ni'n ceisio'i hateb? Beth ydy'r peryglon? Wrth inni ganiatáu mynd ymlaen i Gyfnod 2 heddiw, gadewch i ni fod yn glir bod yna lawer o gwestiynau sydd angen eu hateb o hyd.
We heard concerns that some service providers who are already coming from the private sector—. Because, of course, the private sector does provide services within the NHS, and very specialist services, some of them. There is a concern that they may decide not to apply for contracts in Wales if they see the regime here being more complex or cumbersome, and that that could be a disadvantage to us as we seek to provide those services. I have to say, having asked for evidence, for examples of where that risk exists and what services we could lose, that evidence wasn't provided very strongly, and the Finance Committee has made the same point, asking for a real assessment of where exactly the risks lie.
Of course, we don't have as much time as we should have to consider these issues. If the Government has really identified a risk here, why didn't they, as the committee Chair said, introduce legislation in good time and provide adequate time to get to the root of some of these issues and to come to measured conclusions as to the implications of new legislation in England for us here in Wales? We, as a committee, note our disappointment that we have to go through a fast-track process without need. Our work is scrutiny, and here we are again being forced to cut corners.
Concern about scrutiny is another of those elements of quandary that we face today. This is framework legislation, and the Government would introduce the new procurement process by regulation here in Wales. Yes, the Minister has pledged a full period of scrutiny and a full consultation on the process of introducing any regulations, but that process doesn't allow the same level of scrutiny as a full legislative process, and there will be no opportunity to propose amendments and so on. This should concern us all, and I certainly echo the comments made by the Chair of the legislation committee on the need to extend as far as possible the kind of consultation that could happen, including the introduction of draft regulations and so on. We do have to be guarded on every step of the way.
We on these benches will agree to the legislation moving on to Stage 2 today, and that's for two main reasons: ultimately, we do believe that any legislation that impacts Wales should be made in Wales—it's quite a clear principle of ours—but also because of the weight of evidence supporting introducing this as a kind of insurance policy, just in case. But there will be significant work to be done in future stages to seek assurances from Government in relation to many elements of the Bill. The Chair of the Finance Committee has drawn attention to the fact that we are in the dark to a great extent as to the cost of introducing the legislation. I will be seeking further information on the likely costs and I will be looking for more evidence of the risk, as I've mentioned. I will be seeking assurances on clear governance processes that are transparent in relation to the final legislation, in order to safeguard and guard against allowing, or even promoting, the privatisation agenda. I will want to see whether we can encourage more collaboration with the voluntary sector, or with the third sector, in a constructive manner, without opening the door to allowing more profit in the private sector. This is legislation that has warning signs written all over it.
In my final seconds, perhaps what we have here is another sign of the benefit of independence to Wales, where we wouldn't be so open to harms by being engaged with a state system that favours the larger neighbour at the expense of its smaller neighbour. But I'll leave that for the time being.
Whatever the broader questions, let us bear in mind the practicalities here. Why do we need this? What problem are we trying to solve? In allowing it to proceed to Stage 2 today, let's be clear that there are very many questions that still need to be answered.
As a temporary member of the health committee when the Minister was giving evidence, I have taken some interest in this issue, and I rather agree with Rhun ap Iorwerth, apart from his comments on independence. I do think that there are a lot of unanswered questions, and that's partly because we don't yet know what's in this procurement selection regime that the UK Government is promising us. And given some of the poor legislation it's introduced in a hurry on other matters, we are right to be prudent. As Dr Mary Guy has pointed out—a Liverpool John Moores University public law expert—it's prudent to recognise the potential for negative effects on procurement in the Welsh NHS and to act accordingly. So, it does feel a little bit like a dog's dinner, and that we're doing things cart before the horse, but I understand the Minister's anxieties.
I think the thing that I want to understand is how will this reduce complexity. The pharmacy industry said they were concerned about that, and we have to remember that the English NHS is playing catch-up today in terms of using pharmacies more effectively as ways of getting care to people. If we have separate contracts, how are they going to interact with the Social Partnership and Public Procurement (Wales) Bill, which we're awaiting Royal Assent on? How is it going to impact, potentially, on prudent healthcare, which we have to have at the forefront of everything we do in terms of prevention and early intervention? How will it impact on collaboration, innovation and all the other requirements of the Well-being of Future Generations Act (Wales) 2015?
Personally, I want to ensure that we have a regime that makes it empowering for GP clusters to be able to procure micro partnerships of services that suit the needs of a particular area. We need to ensure that this procurement selection regime isn't a sledgehammer to prevent us doing that. And eventually, we obviously need health and social care to become seamless. That is one of the better arguments of the UK Government—that it would be pointless to have two contracts for a particular individual that neither serves the patient nor the taxpayer. But I think there's a lot of unanswered questions here, and, therefore, we need to pay particular attention going forward that this really does benefit Wales, and we're not doing something just for the sake of it.
Fel aelod dros dro o'r pwyllgor iechyd pan oedd y Gweinidog yn rhoi tystiolaeth, bu gennyf rywfaint o ddiddordeb yn y mater hwn, ac rwy'n cytuno i raddau â Rhun ap Iorwerth, ar wahân i'w sylwadau ar annibyniaeth. Rwy'n credu bod llawer o gwestiynau heb eu hateb, ac mae hynny'n rhannol oherwydd nad ydym ni'n gwybod eto beth sydd yn y drefn dethol caffael hon y mae Llywodraeth y DU yn addo i ni. Ac o ystyried rhai o'r darnau deddfwriaeth gwael mae wedi eu cyflwyno ar frys ar faterion eraill, rydyn ni'n iawn i fod yn bwyllog. Fel y mae Dr Mary Guy wedi nodi—arbenigwr ar Gyfraith Gyhoeddus ym Mhrifysgol John Moores Lerpwl—mae'n ddoeth cydnabod y posibilrwydd o effeithiau negyddol ar gaffael yng Ngwasanaeth Iechyd Gwladol Cymru a gweithredu yn unol â hynny. Felly, mae'n teimlo ychydig bach fel smonach, ac ein bod yn rhoi'r drol o flaen y ceffyl, ond rwy'n deall pryderon y Gweinidog.
Rwy'n credu mai'r peth yr wyf i eisiau ei ddeall yw sut y bydd hyn yn lleihau cymhlethdod. Dywedodd y diwydiant fferylliaeth ei fod yn bryderus am hynny, ac mae'n rhaid i ni gofio bod GIG Lloegr yn dal i fyny heddiw o ran defnyddio fferyllfeydd yn fwy effeithiol fel ffyrdd o gael gofal i bobl. Os oes gennym ni gontractau ar wahân, sut y maen nhw'n mynd i ryngweithio â Bil Partneriaeth Gymdeithasol a Chaffael Cyhoeddus (Cymru), yr ydym ni'n aros am y Cydsyniad Brenhinol ar ei gyfer? Sut mae'n mynd i effeithio, o bosib, ar ofal iechyd darbodus, y mae angen iddo fod yn elfen greiddiol ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud o ran atal ac ymyrraeth gynnar? Sut y bydd yn effeithio ar gydweithio, arloesi a holl ofynion eraill Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015?
Yn bersonol, hoffwn sicrhau bod gennym ni gyfundrefn sy'n grymuso clystyrau o feddygon teulu i allu caffael microbartneriaethau o wasanaethau sy'n gweddu i anghenion maes penodol. Mae angen i ni sicrhau nad yw'r drefn dethol caffael hon yn ordd i'n hatal rhag gwneud hynny. Ac yn y pen draw, mae'n amlwg bod angen gofal iechyd a chymdeithasol di-dor arnom ni. Dyna un o ddadleuon gwell Llywodraeth y DU—y byddai'n ddibwrpas cael dau gytundeb ar gyfer unigolyn penodol nad yw'n gwasanaethu'r claf na'r trethdalwr. Ond credaf fod llawer o gwestiynau heb eu hateb yma, ac, felly, mae angen i ni roi sylw penodol o hyn allan i sicrhau bod hyn yn wir yn gwneud lles i Gymru, ac nad ydym ni'n gwneud rhywbeth dim ond er mwyn gwneud rhywbeth.
Y Gweinidog nawr i ymateb i'r ddadl. Eluned Morgan.
The Minister now to reply to the debate. Eluned Morgan.
Diolch yn fawr. Mi wnes i ddefnyddio llawer o fy amser yn fy sylwadau agoriadol i wneud yn siŵr fy mod i wedi ymateb i holl argymhellion y pwyllgorau.
Thank you very much. I used a great deal of my time in my opening remarks to ensure that I had responded to all of the committee recommendations.
I will be writing, obviously, a formal response to committees in terms of written evidence after this presentation today. Thank you for your support in terms of the principles. It is a framework Bill, so the interesting work on this will be done at the regulation stage.
I am sorry that we weren't able, Russell, to give more notice, but as we've tried to explain, this is a Bill that is responding to what happened in Westminster, and what is happening in Westminster, and we're still not over. What we're trying to do is make sure that there's no gap. So, I don't want to apologise for the fact that we're actually getting to a place where, whatever they come up with, we will be able to respond in one way or another. Without this framework agreement, we may be stuck in a system that will not work for us. So, thank you for understanding the unusual context and, obviously, we will have the normal consultation period for the regulations.
Huw, in terms of the constitution committee, the approach to this is not ideal. [Interruption.] And you're never satisfied, either. But as I say, this is a timetable that we've almost been bounced into. I thank the Senedd for finding us this little gap in the legislative programme for us to sit in, but we want to make sure that there's as short a gap as possible between whatever's introduced in England and whatever we want to introduce in Wales.
Byddaf yn ysgrifennu, yn amlwg, ymateb ffurfiol i bwyllgorau o ran tystiolaeth ysgrifenedig ar ôl y cyflwyniad hwn heddiw. Diolch am eich cefnogaeth o ran yr egwyddorion. Bil fframwaith yw hwn, felly bydd y gwaith diddorol ar hyn yn cael ei wneud yn y cam rheoleiddio.
Mae'n ddrwg gen i nad oeddem yn gallu, Russell, rhoi mwy o rybudd, ond fel yr ydym ni wedi ceisio egluro, mae hwn yn Fil sy'n ymateb i'r hyn a ddigwyddodd yn San Steffan, a'r hyn sy'n digwydd yn San Steffan, ac nid ydym wedi gorffen eto. Yr hyn rydyn ni'n ceisio ei wneud yw sicrhau nad oes bwlch. Felly, nid wyf eisiau ymddiheuro am y ffaith ein bod ni mewn gwirionedd yn cyrraedd sefyllfa ble, beth bynnag maen nhw'n ei ddyfeisio, byddwn ni'n gallu ymateb mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Heb y cytundeb fframwaith hwn, efallai y byddwn yn sownd mewn system na fydd yn gweithio i ni. Felly, diolch am ddeall y cyd-destun anarferol ac, yn amlwg, byddwn yn cael y cyfnod ymgynghori arferol ar gyfer y rheoliadau.
Huw, o ran pwyllgor y cyfansoddiad, nid yw'r ffodd yr ymdriniwyd â hyn yn ddelfrydol. [Torri ar draws.] A dydych chi byth yn fodlon, chwaith. Ond fel y dywedaf, mae hon yn amserlen y cawsom ein taflu iddi, bron â bod. Diolch i'r Senedd am ddod o hyd i'r bwlch bach hwn yn y rhaglen ddeddfwriaethol ar ein cyfer, ond hoffem wneud yn siŵr fod bwlch mor fyr â phosib rhwng beth bynnag a gyflwynwyd yn Lloegr a beth bynnag yr hoffem ni ei gyflwyno yng Nghymru.
Peredur, un o'r rhesymau pam rŷn ni'n poeni o ran y risg yw achos y bwlch yna. Os yw'r bwlch yna'n eang, mae'r risg yn ehangu, a byddai'n fwy anodd inni lenwi'r bwlch. Felly, dwi yn meddwl ei bod hi'n bwysig bod y mudiadau sy'n ymgymryd â chaffael yn y gwasanaeth iechyd wedi ei gwneud hi'n glir bod risg i gael fan hyn, a dyna pam maen nhw'n glir eu bod nhw eisiau gweld y Bil yma.
Peredur, one of the reasons why we are concerned about the risk is because of that gap. If that gap is a wide one, the risk expands too, and it will be harder for us to fill that gap. So I do think that it is important that the organisations involved in procurement in the health service have made it clear that there is a risk here, and that's why they are clear that they want to see this Bill.
It is difficult to give a wholly accurate RIA without knowing where the regulations are going to fall. That's the dilemma we're in today, and until we see what comes out in the regulations in England, it is difficult to do a very detailed RIA. But whilst the WLGA told us they couldn't estimate the cost of implementation, the NHS has given us an estimate, a ball-park figure of what they think it could be. But even that, I would argue, is quite difficult for them.
Mae'n anodd rhoi asesiad effaith rheoleiddiol hollol gywir heb wybod beth fydd hyd a lled y rheoliadau. Dyna'r cyfyng gyngor yr ydym ni ynddo heddiw, a hyd nes i ni weld beth fydd cwmpas y rheoliadau yn Lloegr, mae'n anodd gwneud asesiad effaith rheoleiddiol manwl iawn. Ond er i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru ddweud wrthym ni na allen nhw amcangyfrif cost gweithredu, mae'r GIG wedi rhoi amcangyfrif i ni, ffigur tybiedig o'r hyn maen nhw'n credu y gallai fod. Ond mae hyd yn oed hynny, y byddwn i'n dadlau, yn eithaf anodd iddyn nhw.
Rhun, os bydd y rheoliadau o'r Deyrnas Unedig yn gyrru i gyfeiriad preifateiddio, yn amlwg bydd yn rhaid inni ystyried os ydym ni eisiau dilyn y trywydd hwnnw. Ond, ar y llaw arall, dwi'n meddwl bod yna, efallai, fanteision y gallwn ni eu gweld o ran caffael ar gyfer y trydydd sector neu'r sector wirfoddol wrth roi cytundebau hir. Gallwn ni roi, efallai, cytundebau hirach i'r rheini sydd, ar hyn o bryd, yn flynyddol. Felly, dwi'n meddwl bod yna fwy o lygedyn o obaith i rai o'r bobl efallai y byddem ni eisiau eu gweld yn ymgymryd â rhai o'r gwasanaethau yma.
Rhun, if the regulations on a UK level will drive us in the direction of privatisation, well, clearly, we'll have to consider whether we want pursue that same path. But, on the other hand, I do think that there are advantages that we could see in terms of procurement for the third sector or the voluntary sector in setting out long-term or longer contracts. We could provide those longer contracts where the ones at present are done on an annual basis. So I think that there is more hope perhaps for those people we would want to be seeing engaged in these services.
Jenny, just in terms of the potential negative effect if we don't have the facility to respond, I think the real problems will come if we didn't have a framework. If there were a gap, that's where the real issues would be. We've got to remember that we've got a really serious border issue in Wales. We do procure things on an England-and-Wales basis along the border, so that is a genuine issue, and also specialist services—there are a lot of specialist services that are not available in Wales and we have to procure in England. And because we're talking about very specialised, very few people getting those services, you have to ask would services in England want to go through a different procurement selection regime, or would they just say, 'Look, we can't be bothered, that's too complicated, it's a bridge too far, let's just not bother with that' and we would finish up with no provision for some very ill people. So, I think that is really important.
Jenny, dim ond o ran yr effaith negyddol posib os nad oes gennym y modd i ymateb, rwy'n credu y byddai'r problemau go iawn yn dod pe na bai gennym ni fframwaith. Pe bai bwlch, dyna lle fyddai'r gwir broblemau. Mae'n rhaid i ni gofio bod gennym ni broblem ffin ddifrifol iawn yng Nghymru. Rydym ni'n caffael pethau ar sail Cymru-a-Lloegr ar hyd y ffin, felly mae hynny'n fater dilys, a hefyd gwasanaethau arbenigol—mae llawer o wasanaethau arbenigol nad ydynt ar gael yng Nghymru ac mae'n rhaid i ni gaffael yn Lloegr. Ac oherwydd ein bod ni'n sôn am wasanaethau arbenigol iawn, ychydig iawn o bobl sy'n cael y gwasanaethau hynny, mae'n rhaid i chi ofyn a fyddai gwasanaethau yn Lloegr eisiau mynd trwy drefn dethol caffael wahanol, neu a fydden nhw'n dweud, 'Edrychwch, mae'n ormod o drafferth i ni, mae hynna'n rhy gymhleth, mae'n gam yn rhy bell, gadewch i ni beidio â thrafferthu gyda hynna' a byddem mewn sefyllfa lle na fyddai unrhyw ddarpariaeth ar gyfer rhai pobl sâl iawn. Felly, rwy'n credu bod hynny'n bwysig iawn.
Felly, wrth gau, dwi eisiau diolch i'r holl bwyllgorau sydd wedi craffu ar y Bil hwn, y bobl a'r cyrff hynny wnaeth roi eu hamser i rannu eu barn gyda'r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn ystod Cyfnod 1, a holl Aelodau'r Senedd a staff y Comisiwn sydd wedi cyfrannu mewn ffordd mor adeiladol. Dwi'n annog yr Aelodau i gefnogi'r Bil hwn a'r penderfyniad ariannol yma heddiw. Diolch.
So, in conclusion, I want to thank all of the committees that have scrutinised this Bill, the people and the bodies who gave of their time to share their views with the Health and Social Care Committee during Stage 1, and all Senedd Members and Commission staff who've contributed in such a constructive manner. I encourage Members to support this Bill and the financial resolution today. Thank you very much.
Y cwestiwn felly yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 7? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, does yna ddim gwrthwynebiad. Felly, mae'r cynnig o dan eitem 7 wedi'i dderbyn.
The proposal is to agree the motion under item 7. Does any Member object? No, there is no objection. Therefore, the motion under item 7 is agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hynny'n caniatáu inni fynd ymlaen i ystyried y cynnig o dan eitem 8. Y cwestiwn felly yw: a ddylid derbyn y cynnig yma? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Ac felly, mae'r cynnig yna hefyd wedi ei dderbyn.
That allows us to move on to consider the motion under item 8. The proposal in this regard is to agree the motion under item 8. Does any Member object? No. Therefore, that motion is also agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Mae hynny'n golygu nad oes angen cyfnod pleidleisio arnom ni y prynhawn yma, ac mae'r cyfarfod ar ben.
That means that we don't need to move to voting time this afternoon, and the meeting is at an end.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:10.
The meeting ended at 17:10.